See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/366165102

IQLIM O’ZGARISHI NATIJASIDA YUZAGA KELGAN AYRIM GEOEKOLOGIK

MUAMMOLAR

Thesis · December 2022

DOI: 10.5281/zenodo.6649844

CITATIONS READS

2 848

1 author:

Ismatulla Akaboyev
Namangan State University
17 PUBLICATIONS 6 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Ismatulla Akaboyev on 10 December 2022.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

0
 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ЎЗБЕКИСТОН ГЕОГРАФИЯ ЖАМИЯТИ

ЖИЗЗАХ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ

“ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ГЕОГРАФИЯ ФАНИ ВА

ТАЪЛИМИДАГИ МУАММОЛАР”

Республика илмий-амалий конференцияси материаллари

Жиззах 18 июн 2022 йил

Жиззах 2022

1
УДК: 55 (09)

“Янги Ўзбекистонда география фани ва таълимидаги муаммолар” мавзусидаги

республика илмий – амалий конференцияси материаллари
Жиззах – 2022. – 620 бет.

Масъул муҳаррир:
Ғўдалов Миркомил Равшанович – География ва иқтисодий билим асослари
кафедраси мудири, доцент

Таҳрир ҳайъати:
К. Хакимов, Б. Зикиров, О. Адилова, И. Каримов, З. Тошбоев, С. Ҳайдарова

Тақризчилар:
Ҳикматов Фазлиддин Ҳикматович – география фанлари доктори, профессор
Аббасов Субхон Бурхонович - география фанлари доктори, профессор
Шарипов Шавкат Мухамажонович – география фанлари номзоди. доцент

Техник саҳифаловчилар:
Қосимов Н, Холмирзаев Ж, Жонзоқова Г, Мирзаева А, Уразалиев И, Турғунов А.

Илмий-амалий конференция матералларига оид мазкур тўплам, Янги

Ўзбекистонда география фани ва таълимидаги муаммоларини энг замонавий
методларини амалиётга тадбиқ этилишига бағишланганлиги билан аҳамиятлидир.
Шунингдек, тўпламда табиий география, геоэкология ва табиий ресурслардан
фойдаланиш, иқтисодий ва ижтимоий география, геодемография ва геоурбанистика,
гидрология ва иқлимшунослик, метеорология, геодезия ва картография, топонимика ва
географик терминшунослик, география таълимида замонавий педагогик технологиялар
каби йирик масалаларни ижобий ҳал этишни назарий жиҳатларига кенг ўрин берилган.
Тўплам талабалар, магистрлар, таянч докторантлар ва барча ўқувчилар оммаси
учун мўлжалланган.
Маърузалар материалларида ёритилган географик жараёнлар, маълумотлардан
чиқарилган хулосаларнинг хаққонийлигига муаллифлар жавобгар.

https://doi.org/10.5281/zenodo.6649846

Илмий-амалий анжуман материаллари Жиззах давлат педагогика институти

Кенгашининг 28 апрел 2022 йилдаги йиғилишида муҳокама қилиниб, нашрга тавсия
этилган.

2
 2.www.lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 yildagi
PF-60-son 2022 — 2026-YILLARGA MO‘LJALLANGAN YANGI O‘ZBEKISTONNING
TARAQQIYOT STRATEGIYASI TO‘G‘RISIDA
3.O’zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining rasmiy veb sayt»
www.fvv.uz

IQLIM O’ZGARISHI NATIJASIDA YUZAGA KELGAN AYRIM

GEOEKOLOGIK MUAMMOLAR.

Akaboyev Ismatulla Ziyadulla o‘g‘li

Qarorov Zafarbek Rustamjon o‘g‘li
Namangan davlat universiteti

Annotatsiya: Maqolada dunyo va uning alohida mintaqalarida iqlim o’zgarishi

natijasida yuzaga kelgan ayrim geoekologik muammolar, ularning sabab va oqibatlari hamda
oldini olish bo’yicha taklif va tavsiyalar keltirilgan.
Tayanch so’zlar: iqlim o’zgarishi, geoekologik muammolar, is gazi, karbonat
angidrid gazi, atmosfera havosini ifloslanishi, global isish, ko’chish, muzliklar erishi,
ekotizim va populyatsiyalar.

SOME GEOECOLOGICAL PROBLEMS THAT HAVE ARISEN AS A RESULT OF

CLIMATE CHANGE.
Akaboyev Ismatulla Ziyadulla o‘g‘li
Qarorov Zafarbek Rustamjon o‘g‘li
Abstract: The article presents some geoecological problems arising as a result of
climate change in the world and its individual regions, their causes and consequences, as well
as proposals and recommendations on prevention.
Key words: climate change, geoecological problems, is gas, carbon dioxide gas,
atmospheric air pollution, global warming, migration, glacial melting, ecosystem and
populations.
Sayyoramizda umumiy haroratning ko’tarilishi, atrof-muhitni ayniqsa atmosfera
havosining ifloslanishi butun insoniyat qalbida xavotir uyg’otmoqda. Atmosfera havosiga
chiqarilayotgan zararli gazlarning miqdori shu qadar ko’pki, u nafaqat haroratning balki
sayyoramizning barcha mintaqalarida iqlimiy o’zgarishlarning salbiy oqibatlari va ayanchli
holatlariga sabab bo’lmoqda. Iqlim o’zgarishi insoniyat faoliyatining bugungi kuni va bizning
ertangi kunimiz bo’lgan kelajak avlodlarning hayot sifatiga qanday tasir qiladi? Global isish
bolalarning sog’lig’iga qanday ta’sir qilmoqda? Insoniyat oldida turgan bu yechimsiz
muammolar uzoq vaqtlardan beri chuqur muhokamalarga sabab bo’lmoqda. 35 xil tadqiqot
muassasalari va tashkilotning 120 dan ortiq mutaxassisi “THE LANCET” da chop etilgan
hisobotida hozirgi holatni umumlashtirib shunday deydi: “Iqlim o’zgarishi sog’liqga jiddiy
ta’sir qiladi. Ayniqsa global isish ta’sirida qari va keksalarda, chaqaloqlar, surunkali
kasaliklarga chalingan bemorlar, homilador ayollar va ochiq havo ostida qattiq jismoniy
mehnat bilan shug’ullanadadigan insonlar organizmida jiddiy salbiy tasirlar vujudga keladi.
Bizga ma’lumki yosh bolalar organizmi kattalarga nisbatan zaifdir, shuning uchun ham

431
ayniqsa ular kuchli tasirlanishadi. Chunki ularning tanasi va immun tizimi dushman muhitida
rivojlanadi” deydi tadqiqot rahbari Nik Uots [1].
Iqlim o’zgarishining salbiy oqibatlari haqida gapirganda hududlarni suv bosishi,
muzliklarning erishi, yer yuzasida o’rtacha haroratning ko’tarilishi zararli gazlar tasirida ozon
qatlamining yemirilishi va bo’ronlarning ko’payishi hamda boshqa tabiiy ofatlarning
keskinlashuvi haqida gapirishimiz kerak. Bu esa odamlarni ichki ko’chib o’tishga majbur
qiladi. Avstraliya va Shimoliy Amerikaning ba’zi bir hududlari ushbu hodisaga duch
kelishmoqda. Ba’zi bir olimlarning tahminiga ko’ra, 2050-yilga kelib kamida 150-200 mln
kishi boshqa joyga ko’chishi ya’ni yashash joyini o’zgartirishga majbur bo’ladi.
Turlar va ekotizmlar allaqachon iqlim o’zgarishiga javob berishni boshladilar. Olimlar
420 ta fizik jarayonlar, biologik turlar va populyatsiyalardagi o’zgarishlarni qayd etishdilar.
Masalan ko’chib yuruvchi qushlar turlari baxorda erta kela boshlagan va keyinchalik kuzda
uchib ketgan, ko’plab qushlar va amfibiyalarning nasl berish davri erta boshlangan, sovuqqa
sezgir kapalaklar, o’rdaklar va ninachilar yashash joylari shimolga siljigan. Iqlim isishiga
nima tahdid solmoqda? Agar jaxon davlatlari atrof-muhitni muhofaza qilish masalasi bilan
jiddiy shug’ullanishni boshlamasalar, 2100-yilga kelib sayyoramizda o’rtacha harorat 3,7 C -
4,8 C ga ko’tarilishi mumkun. Klimantaloglarning aytishlaricha: “harorat 2 C dan oshganda
atrof-muhit uchun ortga qaytarib bo’lmas va halokatli oqibatlarga olib keladi. Vaholanki
yuqoridagi bashoratda 3 C yoki 4 C haqida gap ketmoqda [3]. Iqlim muammolariga
maksimal darajada e’tibor qaratish uchun BMT munozaralariga nafaqat siyosatchilar va
olimlarni, balki taniqli shaxslarni ham jalb qildi. Gollivud aktyori Robert Redfort o’z
bayonotida halqaro hamjamiyat uchun yarim chora tadbirlar va iqlim o’zgarishini inkor etish
vaqti tugaganidan ogohlantirdi. Ushbu hodisaning tasirini hamma joyda ko’rishimiz mumkin.
Afrikadagi qurg’oqchilik va ochlikdan va Janubiy Osiyodagi issiq to’lqinlardan, Shimoliy
Amerika va Avstraliyadagi o’rmon yong’inlari, Nyu-Yorkdagi halokatli bo’ronlarda ham
ko’rishimiz mumkin [4].
Olimlar o’rtacha haroratni oshishi va issiqxona samarasining ko’tarilishiga olib
keladigan aynan inson faoliyati – transport vositalaridan chiqadigan is gazi, neft, gaz, va
ko’mirni yoqish degan fikrga qo’shiladi. Harorat ko’tarilishini faqat antrapogen omillar bilan
izohlash mumkin. “Insoniyat tarixida hechqachon biz kuzatayotgan bunday karbonat angidrid
konsentratsiyasi atmosferada bo’lmagan.” Olimlarning bashoratlariga ko’ra XXI-asrda
Grenlandiya va Antarktidaning muz qatlami vayron bo’lishi, va umuman olganda okean isishi
tog’ muzliklari va qutbiy muzliklarning erishiga olib keladi, dunyo okeani sathi 1,5 m ga
ko’tariladi. BMTning saytida aytilganidek “U yerda chegaradan allaqachon oshib ketganligi
va sayyoramizning ekotizmlari va iqlim tizimlarida qaytarib bo’lmaydigan o’zgarishlarga olib
kelganligi haqida havotirli dalillar mavjud.
Isitishdan tashqari, barcha tabiiy tizimlarda nomutanosiblik mavjud bo’lib, bu
yog’ingarchilik shakllari o’zgarishiga, harorat anomaliyalariga va bo’ron toshqin hamda
qurg’oqchilik kabi haddan tashqari hodisalar chastotasining ko’payishiga olib keladi. Ayni
paytda o’rtacha haroratning ko’tarilishi bizning iqlimimizga kuchli tasir ko’rsatmoqda va bu
tasirlar yillar o’tishi bilan yanada ahamyatli bo’ladi. Agar biz haroratni sanoatgacha bo’lgan
darajasidan 1,5 C gacha tushurishni rejalashtirmoqchi bo’lsak. IPCC (The Intergovernmental
Panel on Climate Change, Iqlim o’zgarishi bo’yicha hukumatlararo panel) malumotlariga
ko’ra [2], inson tomonidan ishlab chiqarilayotgan issiqxona gazlari chiqindilarini 2030-
yilgacha 50% gacha kamaytirilishi lozim. Iqlim o’zgarishi oqibatlari iqtisodiyotimizni,

432
sog’ligimizni, jamiyatimizni va hayotimizni turli yo’llar bilan o’zgartirmoqda. Agar biz
haroratning 1,5 C ko’tarilishini to’xtata olmasak, IPCC quyidagi salbiy holatlar tasirida
qolishimiz mumkinligi haqida ogohlantiradi. Yuqori haroratlarda suvning kengayishi va
muzliklarning erishi tufayli dengiz va okeanlar suv sathining oshishi toshqinlar,
qurg’oqchillik va bo’ronlar, hududlarning cho’llanishi va hosildorlikning pasayishi va suv
taminotining kamayishi, bu o’z navbatida mintaqaviy ziddiyatlarning keltirib chiqarishi va
mavjud ziddiyatlarni kuchaytirishi mumkin [2].
Baliq ovlash sanoatida ovlarning kamayishi, mavsumlarning unchalik ishonchli va
oldindan aytib bo’lmaydigan o’zgarishi sababli ekinlarni oziq ovqat taminotini uzoq va
muddatli rejalashtirishni imkoni bo’lmaydi. Tez o’zgaruvchi atrof-muhit sharoitlariga
moslasha olmaslik sababli hayvonot olami yashash joyini tez-tez o’zgarishi, bezgak va denge
isitmasi kabi kasalliklarni ortib borishi hamda bu kasalliklarni tashuvchi chivinlar katta
hududlarga tarqalishi mumkin. Buning uchun insoniyat oldida turgan birinchi qadam uglerod
izini yo’qotish kerak bo’ladi. Bugungi kunda issiqxona gazlarining 31% issiqlik elektr va
elektr energiya ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan boshqa tarmoqlar faoliyati natijasidir.
Hayot faoliyatiningda toza energiyadan foydalanish iqlim o’zgarishiga qarshi kurashishda
muhim rol o’ynaydi [5]. Iqlim o’zgarishi barcha tirik organizmlar uchun yutqazadigan
holatdir. Buning oldini olish bizning manfatimizdir.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. https://www.thelancet.com/ Haftalik ko'rib chiqiladigan umumiy tibbiy jurnal rasmiy
sayti.
2. https://www.ipcc.ch/ IPCC (The Intergovernmental Panel on Climate Change) Iqlim
o’zgarishi bo’yicha hukumatlararo panel rasmiy sayti
3. https://bellona.ru/category/klimat/ ООО «Экологический правовой центр
«БЕЛЛОНА»
4. https://www.un.org/ru/climatechange/what-is-climate-change
5. https://www.ekoenergy.org/ru/

ЧИРЧИҚ ҲАВЗАСИ ДАРЁЛАРИ ЎРТАЧА ЙИЛЛИК ОҚИМИНИНГ ЎЗАРО

БОҒЛИҚЛИГИ ҲАҚИДА

Ҳакимова Зилола Фазлиддиновна

Собирова Нозима Рўзибой қизи
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети

Аннотация: мақола Чирчиқ ҳавзаси дарёлари ўртача йиллик оқимининг ўзаро

боғлиқлигини статистик баҳолашга бағишланган. Шу мақсадда тўйиниши бўйича
турли типларга мансуб бўлган дарёларнинг ўртача йиллик сув сарфларидан бирламчи
маълумотлар сифатида фойдаланилган. Статистик ҳисоблашлар натижасида
ўрганилган дарёлар йиллик оқимлари орасидаги боғланишларни ифодаловчи жуфт
корреляция коэффициетларининг 0,742±0,054÷0,947±0,014 қийматлар оралиғида
ўзгариши аниқланган.

433
 Абдуллаев И.Х. Некоторые Вопросы современности и климатические
риски в Узбекистане............................................................................ 400
Рахмонов К.Р. Умирзаков.Ғ.Ў. Метеорологик қурғоқчиликка иқлим
ўзгаришининг таъсирини баҳолаш........................................................... 405
Зияев Р.Р., Қуролов.Д.И. Зарафшон дарёси оқимининг ҳаво ҳарорати ва
атмосфера ёғинлари тебранишлари билан мослиги...................................... 409
Karimov I.E., Haqberdiev O.M. O’zbekiston ko’llarining ahamiyti va hozirgi
kundagi holati...................................................................................... 413
Юлдашов А.У., Жабборов А. Иқлим ўзгариши ва унинг жаҳон халқ
хўжалигига таъсири............................................................................. 417
Namozov J.A., Matchanova Z.I., Tohirova M.H. Xorazm viloyati suv
resurslaridan foydalanish dinamikasi........................................................... 421
Макулов Ж.Т. Ёмғир интенсивлиги ва булутларнинг харакатини
мониторинг қилиш орқали сел тошқинларини башоратлаштириш................... 425
Akaboyev I.Z., Qarorov Z.R. Iqlim o’zgarishi natijasida yuzaga kelgan ayrim
geoekologik muammolar......................................................................... 431
Ҳакимова З.Ф., Собирова Н.Р. Чирчиқ ҳавзаси дарёлари ўртача йиллик
оқимининг ўзаро боғлиқлиги ҳақида........................................................ 433
Исоқов Ж.И., Рахмонов К.Р. Сангзор ва Зоминсув ҳавзаси дарёлари
муаллақ оқизиқлари билан сув сарфлари орасидаги боғланишларни
ўрганиш............................................................................................ 437
Ғаниев Ш.Р., Назарова М.Н. Ўзбекистондаги кичик дарёлар ва сойлар
оқимининг йиллараро тебраниши............................................................ 440
Aliboyev M.K. Ohangaron daryosi muallaq oqiziqlari va suv sarflari orasidagi
bog’lanishlarini o’rganish........................................................................ 445
Shonazarov Sh.Sh., Piskom daryosi havzasida meteorologik parametrlarining
yillararo o’zgarishi................................................................................ 449
G’iyozov J.M., Mirsavirova G.M. Global iqlim o’zgarishining tabiiy geografik
jarayonlarga ta’siri va geoekologik muammolari............................................. 452
Артыкова Ф.Я., Махмудов Б., Мусаева А.Д. Гидроэнергоресурсы рек
бассейна чирчикав условиях изменения климата......................................... 455
Бегматов С.У., Холматжанов Б.М. Жиззах шаҳрининг иқлимий
шароитлари........................................................................................ 460
Саттаров Б.Ў. Қашқадарё ҳавзаси дарёларининг тўйинишида иқлимий
омилларнинг таъсири........................................................................... 464
Begmatova SH.S. O’rta Chirchiq tumani suv resurslari va ulardan oqilona
foydalanish......................................................................................... 467
Зокирова Ҳ.И. Наманган вилояти қишлоқ хўжалигида сув ресурсларини
бошқариш муаммолари......................................................................... 471

616

View publication stats