1.Giriş. Fənnin tədrisinin məqsədi və əsas məsələləri.

Əsas anlayışlar və təyinlər

Kommunikasiya nəzəriyyəsi informasiya mübadiləsinin qanunlarını və
mexanizmlərini əhatə etməklə yanaşı obyektiv, informasiya mübadiləsinin universal
xarakterini ifadə edən, dinamik və ya statistik ola bilən, lakin həmişə digər texniki,
bioloji və sosial qanunlarla birlikdə əsas qanunlarını müəyyən etmək və öyrənmək
məqsədi daşıyır. Bunlara uyğun olaraq müvafiq normativ-hüquqi baza haqqında
peşəkar biliklər formalaşdırmaq, sistemli bilik və bacarıqlar aşılamaq, akademik və
sosial-fərdi kompetensiyaları inkişaf etdirmək və möhkəmləndirməkdən ibarətdir.
“Kommunikasiya nəzəriyyəsi” fənni aşağıdakı mövzular üzrə tədris olunur:
1. Giriş. fənnin tədrisinin məqsədi və əsas məsələləri. Əsas anlayışlar və təyinlər;
2. Kommunikasiyanın növləri, tipləri və formaları;
3. Kommunikasiya nəzəriyyəsinin obyekti, predmeti və metodologiyası;
4. Kommunikasiya nəzəriyyəsi elmi və tədris fənni kimi;
5. Kommunikasiya nəzəriyyəsinin predmeti və baza aspektləri;
6. Kommunikasiyada informasiya-telekommunikasiya texnologiyaları;
7. Kommunikasiyada informasiya texnologiyaları;
8. Kommunikasiyada telekommunikasiya texnologiyaları;
9. Kommunikasiyada transmissiya texnologiyaları;
10. Kommunikasiyada optik telekommunikasiya sistemləri və optik-lifli kabellər.

2.Kommunikasiya nəzəriyyəsi fənni elmi fənn kimiKommunikativ biliklərin fənlərarası

təbiəti: “kommunikasiya elmləri”ndən “kommunikasiya nəzəriyyəsi” vasitəsilə
“kommunikasiya elminə”.Kommunikasiya problemlərinə tədqiqat marağında xüsusilə
nəzərəçarpacaq artım XX əsrin ikinci yarısında müşahidə olunmağa başladı. Winer, Shannon,
Ashby və başqalarının əsərlərinin meydana çıxması ilə "informasiya", "kommunikasiya",
"informasiya mübadiləsi" terminləri elmin müxtəlif sahələrində geniş yayılmış və bəlkə də ən
şox müəyyənliyə çevrilmişdir. Biz artıq “kommunikasiya” anlayışının dörd əsas anlayışı ilə
tanışıq
Universal (son dərəcə geniş) kommunikasiya: bu maddi və mənəvi dünyanın istənilən
obyektlərini birləşdirən bir yoldur.Texniki kommunikasiya: bir yerin digəri ilə əlaqəsi,
informasiyanın və digər maddi və ideal obyektlərin bir yerdən digərinə ötürülməsi
vasitəsidir.Bioloji kommunikasiya: biologiyada, xüsusən etologiya bölməsində heyvanlarda,
quşlarda, həşəratlarda və s. rabitə üsullarının öyrənilməsində geniş istifadə olunur.Sosial
kommunikasiya: kommunikasiya insan cəmiyyətində yaranan müxtəlif əlaqələr və
münasibətlərdir. Bu zaman müzakrə sosial kommunikasiyadan - cəmiyyətdəki ünsiyyət
proseslərindən gedir.Kommunikasiya nəzəriyyəsi ən çox ünsiyyətin son mənasına, yəni sosial
komunikasiyaya - işarə sistemlərinin köməyi ilə həyata keçirilən məlumat mübadiləsində
insanlar arasında qarşılıqlı əlaqənin xüsusi bir formasına istinad edir.
3.Kommunikasiya nəzəriyyəsi fənni tədris fənni kimi
Əgər bizim təhsil sistemimiz üçün kommunkasiya nəzəriyyəsi nisbətən yeni akademik və
elmi fəndirsə, xaricdə, xüsusən də Avropa və ABŞ universitetlərində onun tədrisinin
müəyyən ənənəsi artıq formalaşmışdır. Burada, müstəqil bir akademik fənn olaraq, bu elmi
bilik sahəsi 20-ci əsrin ortalarında formalaşmağa başladı və onu həyata keçirən elektron-
kommunikasiaya inqilabı ilə eyni sürətlə inkişaf etməyə başladı. Bir neçə onilliklər ərzində
ABŞ-da və bir sıra başqa ölkələrdə kommunikasiya nəzəriyyəsi üzrə kurslar tədris olunur,
nüfuzlu mütəxəssislər və məktəblər formalaşdı, çoxlu sayda tədris və elmi ədəbiyyat nəşr
olunmağa başladı. Kommunikasiya problemlərinə tədqiqat marağında xüsusilə
nəzərəçarpacaq artım XX əsrin ikinci yarısında müşahidə olunmağa başladı. Buna ilk
növbədə kibernetikanın, kommunikasiyanın riyazi nəzəriyyəsinin və müasir elektron rabitə
sistemlərinin sürətli inkişafı səbəb olmuşdur. Winer, Shannon, Ashby və başqalarının
əsərlərinin meydana çıxması ilə "informasiya", "kommunikasiya", "informasiya mübadiləsi"
terminləri elmin müxtəlif sahələrində geniş yayılmış və bəlkə də ən şox müəyyənliyə
çevrilmişdir.
4. Kommunikasiyanın növləriKommunikasiya - fikir, düşüncə, niyyət, hiss, məlumat
mübadiləsini göstərən insanların ünsiyyətidir. Kommunikasiya insanlar arasında məlumat
mübadiləsinin əsas üsuludur. Yalnız kommunikasiyada qarşılıqlı fəaliyyət, maraqlar, hisslər
mübadiləsi baş verir və insan formalaşır və öz fərdi xüsusiyyətlərini üzə çıxarır.Bir neçə
kommunikasiya növü mövcuddur:
1. Şəxsiyyətdaxili kommunikasiya.
2. Şəxslərarası kommunikasiya.
3. Kiçik qrupda kommunikasiya. Kiçik qrupda hər bir məruzəçi müzakirədə iştirak
edə və digər iştirakçılar tərəfindən asanlıqla eşidilə bilər.
4. İctimai kommunikasiya.
5. Daxili operativ kommunikasiya.
6. Xarici əməliyyat kommunikasiyası.
2. Şəxsi kommunikasiya.
Bütün növ kommunikasiyalar insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində düzgün şəkildə
ünsiyyət qurmaq üçün istifadə olunur. Kommunikasiyanı növləri göndərişlərin (mesajların)
düzgünlüyünə, qrupların fəaliyyətinə və eləcə də onun üzvlərinin məmnunluq hissi və
düzgün işləməsinə təsir göstərir.
5.Kommunikasiyanın tipləri
1. İdrak kommunikasiyası
Məqsəd: tərəfdaşın məlumat fondunu genişləndirmək, lazımi məlumatları ötürmək,
innovativ məlumatları şərh etmək.Gözlənilən nəticə: yeni məlumatların
mənimsənilməsi və onun təcrübi fəaliyyətinə tətbiqi, innovasiyaların tətbiqi və
özünüinkişaf.
2. İnandırıcı ünsiyyət.
Məqsəd: işgüzar tərəfdaşda müəyyən hissləri oyatmaq və dəyər yönümləri və
münasibətləri formalaşdırmaq; qarşılıqlı fəaliyyət strategiyalarının qanuniliyinə
inandırmaq; onu həmfikir etmək. Gözlənilən nəticə: tərəfdaşı öz mövqeyinizə cəlb
etmək, şəxsi münasibətləri, baxışları, inancları dəyişdirmək, hədəfləri yenidən
istiqamətləndirmək.
3. Ekspressiv ünsiyyət.
Məqsəd: tərəfdaşda psixo-emosional əhval-ruhiyyə yaratmaq, hissləri,
təcrübələri çatdırmaq, lazımi hərəkətə sövq etmək. Gözlənilən nəticə: tərəfdaşın
əhval- ruhiyyəsini dəyişdirmək, lazımi hissləri (şəfqət, empatiya) təhrik etmək, xüsusi
aksiyalara və hərəkətlərə cəlb etmək.
4. İddialı ünsiyyət.
Məqsəd: iş ortağına ruhlandırıcı təsir göstərməklə motivasiya, dəyər yönümləri
və münasibətləri, davranış və münasibətləri dəyişdirmək. Gözlənilən nəticə: tərəfdaşın
davranışında dəyişiklik, münasibətdə dəyişiklik, dəyər istiqamətləri.
5. Ritual ünsiyyət.
Məqsəd: iş dünyasında ənənəvi münasibətləri möhkəmləndirmək və saxlamaq;
şirkətin, müəssisənin ritual ənənələrini qorumaq, yenilərini yaratmaq.
Gözlənilən nəticə: vətənpərvərlik və milli qürur hissinin formalaşdırılması;
adət- ənənələrin qorunub saxlanılması, yeni ritualların möhkəmlənmdiriləsi.

6.Kommunikasiyanın formaları
Ənənəvi olaraq iki kommuniikasiya forması var:
1. Şifahi kommunikasiya
Öz növbəsində şifahi ünsiyyət şifahi və yazılı formalara bölünür. Şifahi
ünsiyyət informasiya qəbul edənin diqqətini cəlb etmək və saxlamaq, eləcə də rəy
almaq baxımından ən effektivdir. Yazılı ünsiyyət informasiyanın ötürülməsinin daha
yüksək saflığını təmin edir və onu qeyri-müəyyən müddət ərzində dəyişməz
saxlamağa imkan verir.
2. Qeyri-şifahi kommunikasiyaŞifahi ünsiyyətdə insan dilinin sözləri simvol
kimi istifadə olunur.Qeyri-şifahi kommuniikasiya insan bədəninin
hərəkətləri ilə məlumat ötürülməsini nəzərdə tutur.
7.Kommunikasiya nəzəriyyəsi fənninin obyektiİstənilən bir elmin obyekti şüur prosesindən
asılı olmayaraq insanı əhatə edən təbii və ya sosial reallıqda fəaliyyət göstərən müəyyən bir
fenomen, hadisə, proses və ya onların birləşməsidir. Obyektin predmeti süni şəkildə qurulmuş
struktur, elmi inkişaf metodu ilə yaradılan vizual abstraksiyadır. Bu zaman obyektə yalnız
konkret bir tərəfdən baxılır, yerdə qalanlarına isə etinasız yanaşılır, onlardan mücərrədləşir.
Müxtəlif elmlərdə obyektlər eyni, lakin onların predmetləri müxtəlif ola bilər.
Elmi fənlərin müxtəlif növləri aşağıdakılardır:
1. Fundamental (obyektin fəaliyyətinin ən ümumi qanunları);
2. Tətbiqi (ayrı-ayrı komponentlərin idarə edilməsinin praktiki məsələlərinə
baxılır).
Elm:
1. tək predmetli (elmi biliklərin differensiallaşdırılması dövründə yaranmış
fundamental klassik elmi fənlər);
2. çoxfənli (inteqrasiya prosesləri, hansıların ki predmeti kompleks fenomenlərə,
müxtəlif ənənəvi elmlərə (ekologiya) aid olan predmet sahələrini birləşdirir).
Kommunikasiya elmi - kompleks, daha çox mövzuya əsaslanan elm. Onun
obyekti cəmiyyətdəki insanlar arasında sosial və kommunikativ təsir və ya onların
simvolik aspektində qəbul edilən sosial qarşılıqlı əlaqə prosesləridir.

8.Kommunikasiya nəzəriyyəsinin predmeti

Kommunikasiya nəzəriyyəsinin predmeti - sosial kommunikasiyanın
fenomeninin mürəkkəbliyi və qeyri-müəyyənliyindən irəli gələn mürəkkəb
birləşmələrin toplusudur.
Kommunikasiya - bioloji, psixoloji, sosial, siyasi, kult, linqvistik qarşılıqlı
əlaqə prosesidir, ətraf mühitin və texniki vasitənin vasitəçiliyidir.
Rabitə nəzəriyyəsinin predmeti - sosial kommunikasiyalar fenomeninin
mürəkkəbliyi və qeyri-müəyyənliyindən irəli gələn mürəkkəb birləşmələr toplusudur.
Kommunikasiya nəzəriyyəsinin predmet sahəsi elmi fənlər kompleksi kimi
obyektlərin kəsişmə sahələri, fəza fundamental elmlərin (elmi fənnin növü, hər hansı
bir obyektin fəaliyyətinin ən ümumi qanunlarını) sahəsini təşkil edir, elm insanı əhatə
edən təbii və ya sosial mühitdə fəaliyyət göstərən müəyyən fenomen, hadisə, proses
və ya onların birləşməsidir, şüur prosesindən asılı olmayaraq sosial reallıq, obyekt
cəmiyyətdə insanlar arasında sosial və kommunikativ təsirdir, sosial qarşılıqlı əlaqə,
onların işarə aspektindən qəbul edilmiş, öz növbəsində sosial qarşılıqlı prosesləri
öyrənir.
 9.Kommunikasiya nəzəriyyəsi fənninin metodologiyası
Bir daha diqqət yetirmək lazımdır ki, obyekt reallıqda mövcuddur və predmeti isə alimlər
tərəfindən qurulmuş obyektin ideal obrazıdır. Məsələn, "insan" kimi çoxşaxəli obyekt psixologiya,
antropologiya, tibb, sosiologiyanın öyrənilməsi mövzusudur, lakin bu elmlərin hər biri insanın nə
olduğu sualına yalnız qismən cavab verir. Eyni sözü obyekti cəmiyyət kimi çoxşaxəli kateqoriyaya
malik olan elmlər haqqında da demək olar. Lakin kommunikasiya nəzəriyyəsinə bir də qayıdırıq.
Kommunikasiya nəzəriyyəsinin mövzu sahəsi ilə məşğul olmaq üçün onun elmi bir fənn kimi
statusuna istinad etmək lazımdır. Bu status, ilk növbədə, elm obyektinin xüsusiyyətlərindən, eləcə də
sonuncunun obyekti bilmək üçün seçdiyi metodoloji yanaşmalardan irəli gəlir. Kommunikasiya
mürəkkəb bir proses olduğuna görə kommunikasiya nəzəriyyəsinin özü də müxtəlif elmlərin
predmet sahələrini özündə birləşdirən, daha doğrusu kompleks ümumiləşdirici xarakter
daşıyacaqdır.
Müasir kommunikasiya tədqiqatlarının predmeti və metodoloji plüralizmi həm
kommunikativ proseslər haqqında biliklərin nəzəri səviyyədə qurulmasında, həm də kommunikasiya
nəzəriyyəsinin predmet sahəsinin özünün quruluşunda özünü göstərir.

10.Kommunikasiya nəzəriyyəsi fənninin predmeti və baza aspektləri

Kommunikasiya nəzəriyyəsi nisbətən gənc elmi bilik sahəsidir və ölkəmizdə müstəqil akademik fənn
statusunu yalnız son onillikdə almağa başlamışdır.Mübaliğəsiz demək olar ki, kommunikasiya insan
həyatının zəruri və universal şərti və cəmiyyətin mövcudluğunun fundamental əsaslarından biri sayıla bilər.
Cəmiyyət - fərdlər toplusu deyil, bu şəxslərin bir-biri ilə olan əlaqələri və münasibətləridir. Kommunikasiya -
informasiya qəbul etmək, toplamaq, transformasiya etmək qabiliyyətinə malik olan mürəkkəb dinamik
sistemlərlə onların hissələri arasında informasiya mübadiləsidir (Ə.Ursul).Kommunikasiyanın öyrənilməsinin
son məqsədi onun qanunlarını müəyyən etmək və formalaşdırmaqdır. Kommunikasiya nəzəriyyəsi ilə
formalaşan qanunların xüsusiyyətləri onun predmeti ilə müəyyən edilir və təbiətdə və cəmiyyətdə qurulmuş
informasiya əlaqələrinin xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur. Bu aşağıdakı kimidir:
- kommunikasiya qanunları obyektivdir. Obyektivlik insanların obyektiv şəkildə mövcud
kommunikasiya ehtiyaclarının, maraqlarının və fəaliyyətini aşkar etməsi ilə bağlıdır;
- qanunlar bütövlükdə cəmiyyətdə və onun ayrı-ayrı hissələrində münasibətləri əks etdirir;
- dinamik kommunikasiya qanunları (hadisələrin sərt şəkildə müəyyən edilmiş əlaqəsini əks etdirən)
və statistik (hadisələrin qeyri-xətti asılılıqlarını əks etdirən və buna görə də müəyyən bir şəkildə ölçülən və
təşkil edilmiş statistik faktlara əsaslanan) qanunları var;
- kommunikasiya qanunları digər sosial və təbii qanunlarla - iqtisadi, psixoloji, texniki və s. ilə
birlikdə fəaliyyət göstərir;
- təbiətdə və cəmiyyətdə informasiya mübadiləsi yalnız müəyyən şərtlər daxilində mümkündür.
Bu qanunlar-şərtlər aşağıdakılardır:
1. istənilən kommunikasiya müxtəlif növ məlumatların mübadiləsi ilə səciyyələndirilən qarşılıqlı
əlaqədir, ona görə də, ən azı iki tərəf olmalıdır - ünsiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin iştirakçıları (mənbə və
qəbul edən, natiq və dinləyici);
2. kommunikasiya tədqiqinin özəyi prosesində istifadə olunan işarələrin, eləcə də həm bu işarələrin, həm
də onlardan istifadə edənlərin tabe olduğu qaydaların öyrənilməsidir;
3. “minimal əsas qanunu”: kommunikasiyanın həyata keçirilməsi üçün verici və qəbuledici üçün işarələr
və ya qaydalar sistemi şəklində mənbə və qəbuledici üçün ən azı bir ümumi əsasın olması zəruridir;
4. "kommunikasiya sistemlərinin heterogenliyi qanunu" - kommunikasiya yalnız qarşılıqlı təsir göstərən
sistemlərin informasiya potensialları uyğun gəlmədikdə (natamam uyğun gəlmədikdə) mümkündür.
 11.Kommunikasiyada informasiya-telekommunikasiya texnologiyaları
Texnologiya” fənnində müxtəlif sahələrə aid bir sıra texnologiyalarla tanış olmuşsunuz.
İnformasiyanın yaradılması, emalı, saxlanması, istifadəsi, ötürülməsi və idarə olunması ilə
bağlı texnologiyaları ifadə etmək üçün “informasiya texnologiyaları” (İT), yaxud
“informasiya-kommunikasiya texnologiyaları” (İKT) terminindən istifadə olunur. Son
zamanlar “informasiya texnologiyaları” dedikdə, adətən, “kompüter texnologiyaları” nəzərdə
tutulur. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları çox sürətlə həyatımızın bütün sahələrini
əhatə edir. Məsələn, 20 il bundan öncə kompüterlərə yalnız iş yerlərində rast gəlinirdisə, indi,
demək olar ki, hər bir evdə kompüter var. Bu gün elm, təhsil, səhiyyə, maliyyə, istehsalat və
başqa sahələri kompüterlərsiz təsəvvür etmək çətindir. Hazırda ən kiçik müəssisələrdə də
məktubların, məruzələrin, maliyyə sənədlərinin, hesabatların hazırlanması zamanı
kompüterlərdən istifadə olunur. Kompüterlər istehsalda geniş tətbiq olunur. Böyük
zavodlarda istehsal prosesinin idarə olunması kompüterlər vasitəsilə aparılır. Eləcə də
kompüterlər müxtəlif qurğuların normal işləməsinə, temperaturun və təzyiqin müəyyən
olunmuş səviyyədə saxlanmasına nəzarət edir.
12.Kommunikasiyada informasiya texnologiyalarıTexnologiya sözü yunanca «techne»
(ustalıq, bacarıq) və «logos» (öyrənmə, idrak) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır və
istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsullar və vasitələr haqqında biliklər toplusunun
və həmin proseslərin özlərini ifadə edir.
İnformasiya texnologiyası verilənlərin toplanması, ötürülməsi və emalı üçün üsul və
vasitələrdən istifadə etməklə tədqiq olunan obyektin, prosesin, hadisənin vəziyyəti haqqında
informasiyanın (informasiya məhsulunun) alınması prosesidir.İnformasiya texnologiyasında
məqsəd insan tərəfindən analiz edilmək və onun əsasında qərar qəbul etmək üçün informasiya
istehsalıdır.
Yeni informasiya texnologiyalarının üç əsas prinsipi mövcuddur ki, bunlar da aşağıdakılardır:
- kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək;
- proqram məhsullarının inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı əlaqələndirilməsi);
- həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi prosesinin çevikliyi
- Hazırkı dövrdə mövcud olan informasiya texnologiyalarını iki əsas növə ayırmaq olar:
- verilənlərin emalı texnologiyası;
- idarəetmənin informasiya təminatı texnologiyası.Verilənlərin emalı texnologiyası lazımi
ilkin verilənlərə malik olan, emal üçün alqoritmlər və digər standart proseduralar olan
yaxşı strukturlaşdırılmış məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur. Bu səviyyədə informasiya
texnologiyalarının və sistemlərinin tətbiqi əmək məhsuldarlığını artırır, onu hesablama
əməliyyatlarından azad edir və bəzi hallarda işçilərin sayını azaldır.İdarəetmənin
informasiya təminatı texnologiyasının əsas məqsədi təşkilatın qərar qəbuletmə ilə bağlı
olan bütün həmkarlarının informasiya tələbatını ödəməkdir. Həmin texnologiya
idarəetmənin istənilən səviyyəsində faydalı ola bilər.
13.Kommunikasiyada telekommunikasiya texnologiyaları
İnformasiya və telekommunikasiya texnologiyalarının ümumi konsepsiyası, rəqəmli formada
və ya analoq formada olan məlumatları əldə etmək, toplamaq, yığmaq, yığmaq, saxlamaq və
ötürməyə imkan verən metod, proses və cihazların birləşməsini əhatə edir.Daha dar bir
mənada, telekommunikasiya texnologiyaları bir proqram və aparat dəsti kimi başa düşülür,
məftillərdən istifadə etmədən ünsiyyət qurmağa və audio və video məlumatları da daxil edən
məlumat paketlərini ötürməyə imkan verir.

Telekommunikasiya texnologiyalarının növləri

Telekommunikasiya texnologiyaları müxtəlif səviyyəli provayderlər tərəfindən

göstərilən xidmətlər kimi qəbul edilə bilər.
Bu prinsipə görə, aşağıdakı telekommunikasiya texnologiyalarının növləri
fərqlənə bilər:
 telefon rabitəsi, müasir telefon bağlantısı analoq standartdan rəqəmsaldan,
İnternet şəhər telefonlarına qoşulmağı və analoq və mobil cihazları bir
şəbəkəyə qoşun;
 bu gün bir mobil rabitə halına gələn radiorabitəsi, şəbəkə daxilində hərəkət edən
- mobil telefon, müxtəlif ötürücü cihazların aralığında olduğu ortaya çıxır;
 təminatçılar tərəfindən mobil rabitə sistemləri və hökumət rabitə sistemləri
üçün istifadə olunan peyk rabitələri;
 İnternet, şəbəkəyə qoşulan, həm simli, həm də simsiz aparıla bilən ən çox
yayılmış telekommunikasiya texnologiyaları növüdür.
İnformasiya və telekommunikasiya şəbəkələri və İnternet
İnternetdə istifadə olunan telekommunikasiya texnologiyaları indi sürətli
inkişaf və böyümənin bir mərhələsi yaşayır.
Müxtəlif növlərin yeni şəbəkələri yaradılır, o cümlədən:
 yerli şirkətlər və ya qurumlar şəbəkələri, onlarda olan kompüterlər arasında
ünsiyyət həyata keçirilir və simli və simsizdir, bu şəbəkələrin istifadəçilərinin
sayı məhduddur. Bəzi ölkələrdə yerli şəbəkələr korporativ ola bilər, şəhər yerli
şəbəkələr yaradılır;
 qlobal şəbəkələr (geniş bölgə şəbəkəsi - WAN) bir cəmi təmsil edir. Dünyanın
müxtəlif ölkələrində və topdansatış lifli birləşən kanallarda olan kompüterlər.
Təchizatçıların xidmətlərini təmsil edən bu şəbəkələr yerli şəbəkələrə qoşulur.
14.Kommunikasiya sistemlərində analoq siqnalların rəqəm siqnalına çevrilməsi
Rəqəm ölçü cihazının ümumi struktur sxemi şəkil 3.6-da verilmişdir.

Şəkil 3.6. Rəqəm ölçü cihazının ümumi struktur sxemi

Analoq çevirici x(t)  ölçülən kəmiyyətini analoq-rəqəm çeviricisinin normal iş

rejimini təmin edən kəmiyyətə çevirir. Bu fiziki kəmiyyətin miqyaslı çevirilməsi
(güclənmə, zəifləmə) və ya növünün çevirilməsidir (məsələn, müqavimətin
gərginliyə). Analoq-rəqəm çeviricisinin çıxışından rəqəmli kod rəqəmli hesabat
qurğusunun girişinə daxil olur və paralel olaraq rəqəmli çıxış vasitəsi ilə rəqəm ölçü
cihazını çevirici kimi istifadə etməyə, eləcə də rəqəmli qeydedici qurğu qoşmağa
imkan verir. Rəqəm ölçü cihazının və analoq-rəqəm çeviricisinin metroloji
xarakteristikası əsasən analoq-rəqəm çevrilməsi üsulu ilə müəyyənləşdirilir.
Çevrilmənin aşağıdakı növləri mövcuddur:
- fəza çevrilməsi, bu halda ölçülən siqnal əvvəlcə vəziyyəti xüsusi “kod
maskası”nın (kod diski və ya xəttkeşi, elektron-şüa borusu) köməyi ilə təyin olunan
göstəricinin yerdəyişməsinə, dönmə bucağına və s. cevirilir;
- say-impuls çevrilməsi, bu halda ölçülən kəmiyyət (məsələn, gərginlik, tezlik,
zaman intervalı) əvvəlcə sayı rəqəm sayğacı vasitəsi ilə sayılan mütənasüb sayda
impulslara çevirilir;
- zaman-impuls çevrilməsi, bu halda ölçülən kəmiyyət əvvəlcə dayaq tezliyinin
impulsları ilə doldurulması və rəqəm sayğacı vasitəsi ilə sayılması yolu ilə təyin
olunan zaman intervalına çevirilir;
- tezlik-impuls çevrilməsi, bu halda ölçülən kəmiyyət məlum zaman
intervalında sayı rəqəm sayğacı vasitəsi ilə sayılan elektrik siqnallarının tezliyinə
çevirilir;
- amplitud çevrilməsi, bu halda ölçülən kəmiyyət ardıcıl və ya eyni zamanda
dayaq elektrik kəmiyyətlərinin yığımı ilə müqayisəsi ilə təyin olunan elektrik
siqnalının amplitudasına çevirilir;
- tarazlaşdırılmış (kompensasiyalı) çevrilmə, bu halda ölçülən kəmiyyət
ölçülən fiziki kəmiyyətin ölçüsü rolunu yerinə yetirən analoq-rəqəm çeviricisi vasitəsi
ilə canlandırılan kəmiyyətlə tarazlaşdırılır. Analoq-rəqəm çeviricisi rəqəm kodunu
zaman görə fasiləsiz və qiymətinə görə kvantlanmış fiziki kəmiyyətə (məsələn,
gərginlik, cərəyan, müqavimət).
15.Analoq siqnalların diskretləşdirilməsiRəqəm ölçmə cihazları avtomatik olaraq ölçülən
informasiyanın diskret siqnallarını istehsal edir və onun göstərişi rəqəm formasında olur, yəni
zamana və ölçülərinə görə fasiləsiz olan ölçülən kəmiyyəti rəqəm koduna çevirir. Özündə
fasiləsiz giriş kəmiyyətinin diskretləşdirmə, kvantlama və kodlama proseslərini birləşdirən bu
proses analoq-rəqəm çevrilməsi adlanır, bu prosesi avtomatik olaraq yerinə yetirən ölçü
ceviricisi isə analoq-rəqəm çeviricisi adlanır.Diskretləşdirmə prosesi zamana görə fasiləsiz
x(t) ölçülən informasiya siqnalını zamanın müəyyən ti  anlarında ilkin siqnalın ani
qiymətlərinə bərabər x(ti ) diskret siqnala çevirir, ti  diskretləşdirmə anlarıdır (şəkil
burada
3.4).Diskretləşdirmə prosesi zamanın müəyyən determinasiya olunmuş anlarında analoq
siqnalın hesabat qiymətlərinin ayrılması yolu ilə də yerinə yetirilə bilər. Beləliklə, ölçülən
informasiya siqnalından yalnız onun ayrı-ayrı qiymətlərinin cəmi qalır. İki qonşu
diskretləşdirmə anları arasındakı t zaman intervalı diskretləşdirmə addımı, əks qiyməti
1/ t  isə diskretləşdirmə tezliyi adlanır.
fd
Şəkil 3.4. Analoq siqnalının diskretləşdirməsi, kvantlaması
və kodlaması prosesləri

Adətən zaman oxunda hesabatların ani qiymətləri

sabit diskretləşdirmə addımı ilə seçilir ki, bu da
bərabərölçülü diskretləşdirmə adlanır. Bəzi hallarda qeyri-
bərabərölçülü diskretləşdirmədən də istifadə olunur.
Zamana görə dəyişən x(t) siqnalının diskretləşdirilməsi
zamanı əsas məsələlərdən biri diskretləşdirmə tezliyinin
düzgün seçilməsidir. Rəqəm ölçü cihazlarında ölçünün
nəticələri ti  diskretləşdirmə anlarında x(ti ) diskret
siqnalının qiymətləridir. Bu zaman elə hallar ola bilər ki,
siqnalın lazımi qiyməti həmin anların arasına düşsün.
Aydındır ki, diskretləşdirmə anları tez-tez daxil olduqda bu
məsələ daha asan həll olunur. Lakin bu cür yanaşma
diskretləşdirmə tezliyinin böyüməsinə, bu da bir tərəfdən
informasiya artıqlığına, digər tərəfdən isə analoq-rəqəm
çeviricisinin işləmə sürətinə qoyulan tələblərin
ciddiləşdirilməsinə gətirib çıxara x(t) siqnalının aralıq
bilər.
qiymətlərinin təyin olunması interpolyasiya məsələsidir.
Diskretləşdirmə tezliyinin düzgün seçilməsi dedikdə tezliyin elə qiyməti başa düşülür
ki, bu zaman interpolyasiya xətası verilən qiymətdən böyük olmasın.
16.Analoq siqnalların diskret hesabat qiymətlərinin kvantlanması
Kvantlama – amplitudasına görə fasiləsiz
kəmiyyətinin ani qiymətlərinin
x(ti )
yaxın kvantlanmış qiymətlərlə əvəz olunması yolu ilə kvantlanmış xkv (ti ) qiymətinə
çevrilməsidir (şəkil 3.5,a). Başqa sözlə desək, kvantlama prosesi diskret siqnalın
qiymətlərinin ona yaxın olan tam kvantlama qiymətlərinə - kvantlama səviyyələrinə
yuvarlaqlaşdırılmasıdır. Bu kvantlama səviyyələri müəyyən qanun üzrə ölçmələrin
köməyi ilə təşkil edilir. İki qonşu kvantlama səviyyələri arasındakı x fərqi kvantlama
addımı (pilləsi) adlanır. Kvantlama addımı həm sabit (bərabərölçülü kvantlama) və həm
də dəyişən (qeyri-bərabərölçülü kvantlama) ola bilər. Bərabərölçülü kvantlamada
kvantlanmış siqnalın qiymətləri aşağıdakı kimi təyin olunur: xkv (ti )  n  x,
burada n  0, N  uyğun kvantlama addımının x kvantlama addımıdır.
sayı; 
Siqnalın qiymətinin yuvarlaqlaşdırılması ilə bağlı olan kvantlama prosesi həmişə
metodik xarakter daşıyan kvantlama xətasının yaranmasına gətirib çıxarır.
Şəkil 3.5,a-da analoq-rəqəm çeviricisinin pilləvari y  n  x funksiya xarakteri
daşıyan çevirmə xarakteristikası verilmişdir. Onun ideal y  funksiyası ilə
x
müqayisəsindən görünür ki, yaranan xəta kvantlama addımının yarısını, yəni
kv  0,5x  i aşmır. Bu ilk növbədə kvantlamanın sıfır səviyyəsinin x(t) siqnalının sıfır
qiymətinə uyğun gəlməsi, ikincisi isə kvantlamanın ölçülən kəmiyyətin müqayisə
olunduğu birinci səviyyəsi sıfıra nəzərən yarım kvantlama addımı qədər sürüşdürülməsi
ilə təmin edilir. Nəticədə x kəmiyyətinin qiyməti 0,5x həddində olarsa, onda
1,5x
yekun nəticə y  1 olacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu şərtlər həmişə yerinə
x
yetirilmir. Belə ki, zaman intervalını həmin zaman intervalında naməlum tezlikli
impulsların dövrlərinin sayının hesabi üsulu ilə ölçülərkən kvantlama xətası tam
kvantlama addımına bərabərləşir, yəni kv  x. Xətanın azaldılması üçün zaman
intervalının başlanğıcını və ilk impulsu həmin zaman intervalına nisbətən dövrün
yarısına qədər ləngidərək onun daxil olmasını prosesini sinxronlaşdırmaq lazımdır.
x siqnalının qiymətləri kvantlanarkən kvantlama maneəsi adlanan kv xətası sınıq
xətt xarakteri daşıyır (şəkil 3.5,a) və onun maksimum mütləq qiyməti 0,5x  ə
bərabərdir. Əgər qəbul etsək ki, kvantlama maneəsi 0,5 amplitudalı dişli formaya
x
malikdir, onda hər bir dişin davametmə müddəti ərzində kvantlama maneəsinin orta
gücü aşağıdakı kimi təyin 2
Pm.kv  x / 12.
olunur:
Bu ifadə kvantlama xətasının ortakvadratik qiymətini tam xarakterizə edir.
Kvantlama səviyyələrinin sayının çox olduğu halda ani qiymətlərin ehtimalının sıxlığı
bərabərölçülü qəbul edilə bilər ki, bu da  həddində kvantlama xətasının ehtimal
0,5x
16.Analoq siqnalların diskret hesabat qiymətlərinin kvantlanması
sıxlığına bərabərliyinə uyğun gəlir. Bu halda səviyyəyə görə kvantlama xətasının
dispersiyası  kv2  (0,5x)2 / 3  P
m.kv ,

xətanın ortakvadratik qiyməti  kv  x / 2 3,

yəni makimum qiymətdən 3 dəfə kiçikdir.
17.Kvantlanmış hesabi qiymətlərinin kodlanması
Ölçü siqnalının növbəti cevrilmə prosesi kodlama prosesidir. Rəqəm kodları müəyyən qanuna tabe olan
rəqəm və ya siqnalların ardıcıllığıdır ki, bunun da köməyi ilə kvantlanmış kəmiyyətlərin ədədi qiymətlərinin
şərti təqdim olunması həyata keçirilir (şəkil 3.5,q). Bu halda kod qrupunda impulsların sayı uyğun kvantlama
səviyyəsinin n  sayına bərabər olur. Məsələn, 7-ci diskretləşdirmə momentinə x6 kvantlama səviyyəsi
uyğun gəlir və kod qrupu 6 impulsdan ibarət olur. Qeyd etmək lazımdır ki, kodlama zamanı alınan rəqəmli
kod həmişə birmənalı seçilmiş kvantlama səviyyəsinin n  sayına uyğun gəlir və kodlama prosesi əlavə xəta
daxil etmir. Rəqəm ölçü cihazının ümumi struktur sxemi şəkil 3.6-da verilmişdir.
Şəkil 3.6. Rəqəm ölçü cihazının ümumi struktur sxemi
Analoq çevirici x(t)  ölçülən kəmiyyətini analoq-rəqəm
çeviricisinin normal iş rejimini təmin edən kəmiyyətə çevirir.
Bu fiziki kəmiyyətin miqyaslı çevirilməsi (güclənmə,
zəifləmə) və ya növünün çevirilməsidir (məsələn,
müqavimətin gərginliyə). Analoq-rəqəm çeviricisinin çıxışından rəqəmli kod rəqəmli hesabat qurğusunun
girişinə daxil olur və paralel olaraq rəqəmli çıxış vasitəsi ilə rəqəm ölçü cihazını çevirici kimi istifadə
etməyə, eləcə də rəqəmli qeydedici qurğu qoşmağa imkan verir. Rəqəm ölçü cihazının və analoq-rəqəm
çeviricisinin metroloji xarakteristikası əsasən analoq-rəqəm çevrilməsi üsulu ilə müəyyənləşdirilir.

18. Kotelnikov teoremi

Akademik V.A.Kotelnikovun təklif etdiyi kimi 0 
dan fm  a qədər məhdud tezlik spektrli x(t) fasiləsiz
1
funksiyası 1/ 2 f m diskretləşdirmə addımında birmənalı təyin oluna bilər. Bunun sübutu fasiləsiz funksiyanın
Furye sırası şəklində verilməsinə əsaslanır ki, bunun 1da əks cevirməsinin nəticəsi aşağıda verilən sıradır:
x(t)  
sin m (t  it) fburada t  1/ 2 f  diskretləşdirmə addımı;  ilkin siqnalın tezlik
x(it) 

i
,
m (t  it) m m

spektrinin yuxarı x(it)  ilkin siqnalın ti  diskretlədirmə anlarında hesabat

tezliyi; it
qiymətləridir.Verilən sıra birmənalı ən böyük diskretləşdirmə addımını verir ki, bu da siqnalın
x(i  t)  x(ti ) hesabatlarına x(t) siqnalının istənilən aralıq qiymətini dəqiq təyin etməyə imkan verir.
görə
Diskretləşdirmə addımının kiçildilməsi informasiya artıqlığının yaranmasına səbəb olur.Təcrübi olaraq bu
sıradan istifadə edilməsi müəyyən çətinliklər yaradır. Bütün real siqnallar zamana görə məhduddurlar.
Deməli, birincisi sıra i  0...2 f m  Ts sayda sonlu həddə malik olur, burada Ts  siqnalın davametmə
müddətidir, ikincisi siqnalı sıraya ayırmaq üçün onun spektri sonlu olmalı olduğu halda belə siqnalın spektri
sonsuzdur. Bunu aradan qaldırmaq üçün 0  dan fm  a qədər məhdud tezlik spektrlində siqnalın əsas
enerjisinin toplandığını nəzərə alaraq diskretləşdirmə tezliyini tezlik spektrinin yuxarı fm  dən asılı
tezliyi
olaraq təyin etmək lazımdır. Bu halda tezlik spektrinin nəzərə alınmayan hissəsinin enerjisi interpolyasiya
xətasını xarakterizə edir. Gətirilmiş xətanın dispersiyası aşağıdakı kimi təyin olunur:
 1  2 2
burada kəsrin surəti - tezlik spektrinin nəzərə alınmayan hissəsinin enerjisi;
D
 Ts
 S(l ) /(x
m
max  xmin ) ,

Ts  x(t) siqnalının davametmə xmax və xmin  funksiyanın ekstremal qiymətləridir.Digər

ölçülən müddəti;
17.Kvantlanmış hesabi qiymətlərinin kodlanması
kəmiyyətlərin məlum qiymətlərində m  in qiymətini təyin etmək olar. İnterpolyasiya polinomu kimi
Kotelnikov sırasından istifadə olunduqda onun tərkibinə daxil olan funksiyanın mürəkkəb olması hesablama
prosesini çətinləşdirir. Buna görə də digər interpolyasiya polinomlarından da istifadə olunur.
19. Amplitud-impuls modulyasiyası-1
Qeyd edildiyi kimi, birinji jins amplitud-impuls modulyasiyası (AİM-1) sürətlə işləyən elektron açarının
(EA) köməyi ilə həyata keçirilir, hansı f d diskretləşdirmə tezliyi ilə impulsun  davametmə müddəti
ki,
ərzində giriş siqnalını yük müqavimətinə ötürür. Elektron açarı siqnal mənbəyi ilə ardıjıl və ya paralel qoşula
bilər. İdarəediji impuls daxil olduqda birinji halda EA qapanır, ikinji halda isə açılır. Şəkil 5.4,a-da siqnal
dövrəsinə ardıjıl qoşulmuş elektron açarının sxemi, şəkil 5.4,b-də isə onun ekvivalent sxemi verilmişdir.
İdarəedici dövrədə impulslar olmadığı halda tranzistorlar səpmə
T1 R T2 recimində olurlar və siqnalın keçmə dövrəsi qırılır. İdarəediji
Rg impulsların təsiri altında tranzistorlar doyma reciminə keçir,
Es
açarın müqaviməti ani olaraq kiçilir və beləliklə, giriş siqnalının
Ry
hesabat qiyməti formalaşdırılır. Elektron açarının işinə qoyulan
Es fd Ry əsas tələbat ondan ibarətdir ki, giriş siqnalı olmadıqda açarın
a) işini
fd
Şəki b) idarə edən impuls ardıjıllığı modulyator sxeminin çıxışına
l düşməsin. İdarəediji gərginliyin qalıq qiymətinin kvantlayıjı qurğunun girişinə
daxil olması kanalda maneələrin artmasına səbəb olur. Bu qalıq qiyməti aradan qaldırmaq üçün Rb
müqavimətinin köməyi ilə sxemin müvazinəti təmin olunur. Siqnalın zamana görə diskretləşdirilməsi onun
zəifləməsinə səbəb olur, çünki siqnalın enercisi onun hesabat qiymətlərinin davametmə müddəti ərzində ötürülür.
20. Amplitud-impuls modulyasiyası-2
T1 T2
AİM2 AİM-1 modulyatorunun zəifləməsini azaltmaq məqsədi ilə AİM-2
С1 С2 Koder impuls formalaşdırıjısına siqnalın hesabat qiymətlərinin rezonans
verilmə sxemindən istifadə olunur. Şəkil 5.5,a-da göstərildiyi kimi,
bu məqsədlə modulyatorun girişinə qoşulmuş alçaq tezlik süzgəji (ATS) T 
fd
şəkilli sonluğa malikdir və AİM-2 siqnal formalaşdırıjısının girişində C2 yığıcı
tutumu qoşulmuşdur. AİM-1 modulyatorunun girişinə f tezlikli impuslar,
d

Nfd
AİM-2 modulyatorunun girişinə isə N  f d tezlikli impuslar verilir, burada N 
Şəkil 5.5,a təşkil olunan kanalların sayıdır. C1 və C2 tutumları L induktivliyi ilə birlikdə
Rk EA1 ardıjıl rezonans konturunu təşkil edir. Şəkil 5.5,b-də göstərilmiş ekvivalent
L sxemdə qonşu impulslar arasındakı zaman intervalında elektron açarı
Es
fd EA1 açıqdır və ötürülən siqnalın enercisi C1 tutumunda toplanır ki,
C1 C2 bu enerci də siqnalın ani gərginliyi ilə düz mütənasibdir. İdarəediji
EA2
Ry
Nfd impuls daxil olduqda EA açarı qapanır və C tutumunda toplanmış
1 1

Şəkil enerci C2 tutumuna ötürülür. Toplanmış enercinin maksimal olması və

yenidən C1 kondensatoruna verilməməsi üçün rəqsi prosesin T0 / 2 yarımperiodu
EA1 açarının qapanma müddətinə, yəni idarəediji kanal impulsunun  davametmə müddətinə bərabər
olmalıdır. Bu şərt o vaxt yerinə yetirilir ki,   To / 2  1/ 2 fo  LC olsun, burada f 0  rəqsi prosesin

C  C1C2 / C1  C2  konturunda EA2 açarının işini idarə edən EA açarının işini idarə
tezliyidir. impuslar 1

edən impulclara nəzərən kod qrupunun uzunluğuna bərabər müddət qədər sürüşdürülməlidir. Ona görə də,
EA2 açarı hələ EA1 açarı açılandan sonra tutumu güjləndirijinin yüksəkomlu giriş müqaviməti
açılmamış C2
vasitəsi ilə boşalmağa başlayır və təjrübi olaraq C2 tutumunda gərginlik sabit qalır. İdarəeiji impuslar daxil
olan kimi EA2 açarı qapanır, güjləndirijinin girişini şuntlayır və C2 tutumu tezliklə boşalır.
21.Rəqəmli modulyasiya üsulları
İmpuls-kod modulyasiyası (İKM). İKM modulyasiyası zamanı analoq siqnalın hesabatlarının kvantlanmış
qiymətləri haqqında məlumat kod kombinasiyalarının köməyi ilə verilir. Kod kombinasiyalarının
quruluşunun kvantlama şkalasına uyğunluğu kod jədvəli və ya analitik şəkildə verilmiş kodlarla
müəyyənləşdirilir. İKM modulyasiyalı sistemlərdə analoq-rəqəm çevrilməsi zamanı bərabərölçülü ikilik
kodlardan istifadə olunur, belə ki, hər bir kod qruplarında kod elementlərinin sayı eynidir və hər bir kod
ala bilər. “0”
elementi Bərabərölçülü ikilik kodların natural, simmetrik və refleks kimi növlərindən istifadə olunur.
və ya “1” qiymətini
Delta modulyasiya (DM). Analoq siqnalların rəqəm formasına çevrilməsində İKM modulyasiyası ilə yanaşı
DM da istifadə oluna bilər. İKM-də olduğu kimi DM-da analoq siqnal zamana görə diskretləşdirilir, lakin
kod qrupları vasitəsi ilə həmin hesabatın digərinə nisbətən artımının işarəsi əks olunur və onların işarəsini
nəzərə almaqla əvvəlki artımların jəmlənməsi yolu ilə formalaşdırılır. Artımın qiyməti haqqında əsasən
əvvəljədən şərtləşilir. Artım işarəsi həm müsbət və həm də mənfi olduğuna görə işarə haqqında informasiya
ikisəviyyəli birelementli kod vasitəsi ilə verilir. Aprior şəkildə artım məlum olduğuna görə qəbulediji son
stansiyada bu impuls ardıjıllığı əsasında siqnal bərpa edilir.
Differensial İKM (DİKM). Bu növ modulyasiya İKM-dan onunla fərqlənir ki, burada hesabatın
kvantlanmış qiyməti deyil, kvantlanmış hesabatların fərqi çoxelementli kodlarla kodlanır. Hesabatlar fərqinin
kodlanması kvantlama səviyyəsini azaltmağa, yəni kod elementlərinin sayını və İKM-lə müqayisədə rəqəm
selinin takt tezliyini azaltmağa imkan verir.

23.Diferensial impuls-kod modulyasiyası

Differensial İKM (DİKM). Bu növ modulyasiya İKM-dan onunla fərqlənir ki, burada
hesabatın kvantlanmış qiyməti deyil, kvantlanmış hesabatların fərqi çoxelementli kodlarla
kodlanır. Hesabatlar fərqinin kodlanması kvantlama səviyyəsini azaltmağa, yəni kod
elementlərinin sayını və İKM-lə müqayisədə rəqəm selinin takt tezliyini azaltmağa imkan
verir. Rəqəm siqnalının formalaşdırılması prosesində yaranan maneələri azaltmağa imkan
verən DİKM-nın mümkün sxemlərindən birini nəzərdən keçirək (şəkil 5.9).

GA-dan
ATS ÇS Açar Kvant Kode

İnt.
uap(t)
Dekoder İnt. ATS

Şəkil 5.9

Bu məqsədlə demodulyasiya olunmuş siqnal üzrə əks rabitə daxil edilmişdir. Sxemdə əvvəlki
sınaq nöqtəsində siqnalın kvantlanmış hesabat qiyməti ilə sonrakı hesabat qiyməti arasındakı
fərq kodlanır. Kvantlanmış hesabat qiyməti əks rabitə üzrə çıxma sxeminə (ÇS) verilir.
Qəbuledici stansiyada siqnal dekodlanır, fərqin alınmış kvantlanmış qiymətləri ardıcıl olaraq
toplanır və nətijədə siqnalın kvantlanmış hesabatlar ardıcıllığı formalaşdırılır.
22.İmpuls-kod modulyasiyası
İmpuls-kod modulyasiyası (İKM). İKM modulyasiyası zamanı analoq siqnalın hesabatlarının kvantlanmış
qiymətləri haqqında məlumat kod kombinasiyalarının köməyi ilə verilir. Kod kombinasiyalarının
quruluşunun kvantlama şkalasına uyğunluğu kod jədvəli və ya analitik şəkildə verilmiş kodlarla
müəyyənləşdirilir. İKM modulyasiyalı sistemlərdə analoq-rəqəm çevrilməsi zamanı bərabərölçülü ikilik
kodlardan istifadə olunur, belə ki, hər bir kod qruplarında kod elementlərinin sayı eynidir və hər bir kod
ala bilər.“0”
elementi Bərabərölçülü ikilik kodların natural, simmetrik və refleks kimi növlərindən istifadə olunur.
və ya “1” qiymətini
Natural ikilik kodlarda kod qrupunun quruluşu ikilik say sistemlərində kvantlama səviyyəsinin nömrəsi ilə
müəyyənləşdirilir, yəni burada ai  kod qrupunda müəyyən səviyyəyə uyğun kod simvoludur və “0” və ya
“1” qiymətlərini ala bilər.
Bu jür kodlar unipolyar impulsları kodlamaq üçün yararlıdır. Dördelementli natural ikilik kodlar üçün kod
jədvəli şəkil 5.5,a-da verilmişdir.
Natural ikilik kodun çatışmayan jəhəti ondan ibarətdir ki, qonşu kvantlama səviyyələrinə uyğun gələn kod
qrupları bir-birindən çox sayda kod elementləri ilə fərqlənə bilər. Ona görə də, kodlama zamanı hesabat
qiymətinin dəyişməsində bir səviyyədən digər jiddi fərqlənən səviyyəyə keçid yarana bilər. Belə keçidin
yaranması amplitud xarakteristikasının mərkəzi hissəsində daha çox ehtimala malikdir. Məsələn, əgər
yeddinji səviyyəni kodladıqdan sonra hesabat qiyməti səkkinji səviyyəyə qədər artırsa, onda 0111 kod
qrupunun əvəzinə sıfır səviyyəsinin verilişinə uyğun 0000 kod qrupu ötürüləcəkdir.
İkiqütblü siqnallara (danışıq, qrup telefon) gərginliyin kiçik ani qiymətlərinin ehtimalının maksimum sıxlığa
malik olması məxsusdur. Belə siqnallar üçün
1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 kvantlamanın amplitud xarakteristikasının mərkəzində
0 -7 -7,5 0 qonşu səviyyələrin kod qruplarının simvolları bir-
birindən minimal sayda elementlərlə fərqlənməlidir.
2 -5 -5,5 2
Bu məqsədlə simmetrik ikilik kodun koordinat
4 -3 -3,5 4 başlanğıjına nəzərən kvantlamanın amplitud
xarakteristikasının vəziyyətinə görə fərqlənən iki
6 -1 -1,5 6 növündən istifadə olunur (şəkil 5.6,b,v).
Bunlardan birinjisinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
8 0 0,5 8  / 2  dən kiçik amplitudaya malik siqnal və ya
10 2 2,5 10 maneə verilmir (minimuma görə məhdudlanma).
Şəkil 5.6,v-də verilmiş amplitud xarakteristikasına
12 4 4,5 12 uyğun kodlar üçün siqnal olmadıqda kiçik səviyyəli
maneə siqnalı sistemin çıxışına verilir ki, bu da “sükut
14 6 6,5 14 maneəsi” adlanır.
Simmetrik kodlarla kodlamada birinji kod
elementi hesabatın polyarığı ilə, digər kod elementləri
q) isə hesabatın mütləq qiyməti ilə təyin olunur və ikilik
say sistemində ifadə olunur. Qrup telefon və
genişzolaqlı
televiziya siqnalları üçün qonşu kvantlama səviyyələrinə uyğun
v) kod qruplarının bir-birindən çox sayda kod elementləri ilə
fərqlənməsi arzu olunmaz haldır, çünki bu halda kodlama xətası
a) b) çox təhlükəlidir. Ona görə də, onların kodlanması üçün ikilik
refleks kodlardan (Qrey kodu) istifadə olunur və bu halda iki
Şəkil 5.6 qonşu kvantlama səviyyələrinə uyğun kod qrupları bir-birindən
anjaq bir kod elementi ilə fərqlənir (şəkil 5.6,q).
Alçaq tezlik süzgəji (ATS) həmin hesabatlar ardıcıllığı əsasında fasiləsiz siqnalı bərpa edir.
 24.Delta modulyasiya
Delta modulyasiya (DM). Analoq siqnalların rəqəm formasına çevrilməsində İKM
u(t) u(t) modulyasiyası ilə yanaşı DM da istifadə oluna
ATS ÇQ HQ RSF RS İnt. ATS
bilər. İKM-də olduğu kimi DM-da analoq
siqnal zamana görə diskretləşdirilir, lakin kod
İnt. qrupları vasitəsi ilə həmin hesabatın digərinə nisbətən artımının
uap(t işarəsi əks olunur və onların işarəsini nəzərə almaqla əvvəlki
Şəkil 5.7
artımların jəmlənməsi yolu ilə formalaşdırılır. Artımın
qiyməti haqqında əsasən əvvəljədən şərtləşilir. Artım işarəsi həm müsbət və həm də mənfi
olduğuna görə işarə haqqında informasiya ikisəviyyəli birelementli kod vasitəsi ilə verilir.
Aprior şəkildə artım məlum olduğuna görə qəbulediji son stansiyada bu impuls ardıjıllığı
əsasında siqnal bərpa edilir.Xətti DM-nın misalında analoq-rəqəm və rəqəm-analoq çevrilməsi
prinsiplərini nəzərdən keçirək. Xətti DM-lı kodekin struktur sxemi şəkil 5.7-da verilmişdir. u(t)
giriş analoq siqnalının spektri alçaq tezlik süzgəji vasitəsi ilə məhdudlaşdırılır və eyni zaman
intervalından bir çıxıjı qurğuda (ÇQ) giriş siqnalından formalaşdırılan uap (t)
approksimasiyaediji siqnalla müqayisə edilir. Xətti DM-da fasiləsiz siqnal sabit artım
(kvantlama) addımına malik pilləvari funksiya vasitəsi ilə approksimasiya olunur.

25.Xətti rəqəm siqnallarının formalaşması

Siqnalın enerci spektrinin sayılan tələbatlara uyğun formalaşdırılması xətt traktı üzrə veriliş
zamanı rəqəm siqnalının təhriflərini minimuma endirməyə və siqnalın regenerasiya prosesində
səhv ehtimalını azaltmağa imkan verir.
Siqnalın spektrində sabit təşkiledijini minimallaşdırmaq üçün istənilən T zaman intervalında
ardıjıl olaraq ötürülən xətti kod simvollarının jəbri jəmi minimal olmalıdır, yəni
T

Z   at  min, burada (at )  t zaman anında kod simvolunun i-ci qiymətidir.

i i
t T0

Bu qoyulan tələbatın ödənilməsi üçün kod kombinasiyalarında əks polyarlıqlı impulslar eyni
ehtimalla yaranmalıdır. Kodlayıjı qurğunun çıxışında ikilik simvolların yaranma ehtimalına
heç bir məhdudiyyətlər qoyula bilmədiyinə görə həmin tələbatları ödəmək üçün xətti kod
müəyyən əlavə kod elementələri ilə tamamlanmalıdır. Məsələn, kod kombinasiyaları
formalaşdırılarkən xətti siqnalın tərkibində artıqlığı ikidən çox səviyyəli siqnallardan istifadə
etməklə təmin etmək mümkündür. n-səviyyəli kodlarda vahid zamanda ötürülən vəziyyətlərin
sayı ikilik kodlarda mümkün vəziyyətlərin sayından böyük olajaqdır, yəni aşağıdakı
bərabərsizlik ödəniləjəkdir:
nk 2m və ya k  log
n burada k- n- səviyyəli kodun simvollarının sayı olub, T zaman
m,
 2
T T
müddəti ərzində ikilik kodun m simvollarının verilişini təmin edir.
Aydındır ki, xətti kod formalaşdırılarkən aşağıdakı şərt ödənməlidir: T2  m  Tn  k,
burada Tn və T2  uyğun olaraq n-səviyyəli və ikilik simvolların davametmə müddətləridir.
26.Kommunikasiya prosesinin təşkili zamanı istifadə olunan transmissiya
texnologiyaları
27. SDH iyerarxiya əsasında sinxron nəqliyyat modulunun formalaşdırılması
Sinxron rəqəm iyerarxiyası (SDH-Synchronous Digital Hierarchy) ilkin rəqəm şəbəkəsinin təşkil edilməsində
müasir konsepsiya rolunu oynayır və hal-hazırda bu konsepsiya əsas yer tutur. SDH texnologiyasını
plezioxron rəqəm iyerarxiya (PDH - Plesiochronous Digital Hierarchy) texnologiyası ilə müqayisə etdikdə
SDH-ın aşağıdakı xüsusiyyətlərini qeyd etmək olar:
- sinxron veriliş və multipleksasiya prosesini nəzərdə tutur. İlkin SDH şəbəkəsinin elementləri sinxronizasiya
üçün bir generatordan istifadə edir və nəticə etibarı ilə sinxronlaşdırma sisteminin təşkili vacib hesab
olununr;
- PDH sellərinin birbaşa multipleksasiya və demultipleksasiya prosesləri nəzərdə tutulur, belə ki SDH
ierarxiyasının istənilən səviyyəsində addım-addım demultipleksasiya prosesi aparılmadan daxil edilmiş PDH
selini ayırmaq mümkündür. Birbaşa multipleksasiya prosesi həm də daxiletmə/ayırma prosesi adlanır;
- müxtəlif istehsalçı şirkətlərin avadanlıqlarının standart elektrik və optik interfeyslərə əsaslanan
uzlaşdırılması prosesi sadə həyata keçirilir;
- PDH sistemlərinin avropa və amerika ierarxiyalarının uzlaşdırılmasına imkan verir, mövcud PDH
sistemlərinin uzlaşdırılmasını təmin edir, ATM, MAN, HDTV və digər verilişlər üçün kanalın yüksək
buraxma qabiliyyətini əldə etməyə imkan verir və eyni zamanda veriliş sistemlərinin gələcək inkişafın təmin
edir;
- ilkin şəbəkənin daha optimal idarə edilməsini və öz-özünü diaqnostika etməsini təmin edir. SDH şəbəkəsi
üzrə zədələnmələr haqqında ötürülən böyük sayda siqnallar TMN platforması əsasında idarəetmə sisteminin
qurulmasına imkan verir. SDH texnologiyası vahid mərkəzdən şaxələnmiş ilkin şəbəkənin idarəedilməsi
imkanını təmin edir.
SDH ierarxiyasının sinxron nəqliyyat modulunun (STM -
Synchronous Transport Module) müxtəlif səviyyələrinin
formalaşdırılması sxemi şəkil 1.5-də göstərilimişdir.
Şəkil 1.5. SDH ierarxiyası əsasında STM-in müxtəlif
səviyyələrinin formalaşdırılması sxemi Şəkildən göründüyü
SDH ierarxiyası mextəlif STM səviyyələrini özündə
birləşdirir. Birinci mərhələdə SDH
texnologiyasının tətbiqi zamanı kombinasiya
olunmuş SDH/PDH şəbəkələrinin meydana çıxması
ehtimal olunur. SDH texnologiyası adətən mövcud
ilkin şəbəkənin kanalları vasitəsilə birləşdirilmiş
«adalar» kimi tətbiq olunur. İkinci etapda «adalar»
SDH əsasında ilkin şəbəkədə birləşdirilir. Nəticədə
müasir mərhələdə yalnız SDH texnologiyasına
nəzər salmaq kifayət deyil, həmçinin diqqəti
kombinasiya edilmiş şəbəkələrin və SDH və PDH
sistemlərinin qarşılıqlı əlaqə proseslərini öyrənməyə də yönəlmək lazımdır. Aşağıda ilkin SDH şəbəkəsinin
parametrlərini təyin edən Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının (ITU-T) təkliflərinin tam siyahısı
verilmişdir. Veriliş sürəti 2048 Kbit/s olan E1 rəqəm seli əsasında STM-1 sinxron nəqliyyat modulunun
formalaşdırılması sxemi şəkil 1.6-da verilmişdir. Şəkil 1.6. E1 rəqəm seli əsasında STM-1 sinxron nəqliyyat
modulunun formalaşdırılması sxemi
28.Transmissiya sistemlərinin iyerarxiyası
Transmissiya sistemlərinin iyerarxiyası genəliklə şəbəkələrin quruluş və funksiyalarına görə
təsnif olunur. Bu iyerarxiyada aşağıdan yuxarıya doğru sıralama edilir:

1. Nəqliyyat (Transport) Sistemi: Bu, məlumatların xəritələnməsi və ünsiyyətin

həyata keçirilməsi üçün istifadə olunan fiziki infrastrukturun ən aşağı səviyyəsidir. Bu,
məsələn, Ethernet, Wi-Fi, Bluetooth və ya əlavə dəyərlər üçün elektrikli xətləri daxil edir.

2. Link (Bağlantı) Sistemi: Bu səviyyədə, nəqliyyat sisteminin tərəfindən

göndərilən məlumat paketləri konkret bir link və ya fiziki kanal üzərində ötürülür. Bu,
yarıtkanallı kanallar, kabellər, fiber optik kabel və ya radio-frekans (RF) kanalları kimi
elementləri daxil edir.

3. Network (Şəbəkə) Sistemi: Şəbəkə səviyyəsi, məlumatın ünsiyyətinin idarə

olunması üçün protokollar və məlumat yolu yönləndirmə funksiyalarını daxil edir. Bu,
məsələn, IP (Internet Protocol), Ethernet, və ya ATM (Asynchronous Transfer Mode) kimi
şəbəkə protokollarını daxil edir.

4. Transport (Nəqliyyat) Sistemi: Bu səviyyə, məlumatların mənbədən təsir altına

almaq və hədəfə çatdırmaq üçün nəqliyyat və toxunma protokollarını daxil edir. Bu
səviyyədə əsas protokollar, məsələn, TCP (Transmission Control Protocol) və UDP (User
Datagram Protocol) daxildir.

5. Application (Tətbiq) Sistemi: Bu, məlumatlar üzərində işləmək üçün tətbiqlərin

və servislərin yerləşdiyi səviyyədir. Bu, HTTP (Hypertext Transfer Protocol), SMTP
(Simple Mail Transfer Protocol), FTP (File Transfer Protocol), və daha bir çox protokolları
daxil edir.

Bu iyerarxi modelləri ümumi olaraq OSI (Open Systems Interconnection) və ya TCP/IP

(Transmission Control Protocol/Internet Protocol) kimi standart protokollarda təsvir olunur.
Bu model birləşdirilməmişdə, məlumatın hansı səviyyədə nəqliyyat olunduğunu və
protokolların hansı funksiyaları yerinə yetirdiyini aydın göstərir.
29.Kommunikasiya prosesinin təşkili zamanı istifadə olunan optik telekommunikasiya
texnologiyaları
Hal-hazırda OTKS-ləri idarəetmə, informasiyanın ötürülməsi sahəsində, hərəkət edən nəqliyyat növlərində
quraşdırılan vasitələrdə və s. kimi sahələrdə tətbiq olunur. Bununla yanaşı rabitənin uzaqlığına görə OTKS-
ləri beynəlxalq, magistral, yerli, şəhər telekommunikasiya şəbəkələrundə (ŞTŞ) rabitənin təşkili,
müəssisədaxili rabitənin təşkili və s. kimi sahələrdə də geniş tətbiq olunur. Müasir OTKS-lərinin qrup
prinsipi və kanalların tezlik və zaman əlamətinə görə bölünməsi əsasında qurulması çoxkanallı
telekommunikasiya sistemlərinin (ÇTKS) ümumi qurulma prinsiplərinə uyğun şəkildə həyata keçirilir. Hər
iki halda tezlik və ya zaman əlamətinə görə bölünən elektrik siqnalları optik daşıyıcı siqnalı vasitəsilə modul-
yasiya edilir və sonra ORK-nın OL-ləri üzrə ötürülür. OTS-lərində modulyasiyanın iki növündən - daxili və
xarici modulyasiyadan istifadə olunur:
- daxili modulyasiya zamanı elektrik siqnalı lazerin şüalandırma prosesinə təsir edir və
siqnalın lazımi forma və intensivliyini təmin edir;
- xarici modulyasiya zamanı xüsusi modulyasiyaedici qurğudan istifadə olunur ki, bunun da
köməyi ilə ötürülən siqnalın artıq formalaşdırılmış lazer şüalarına təsiri təmin edilir.
30. Kommunikasiya təşkili zamanı istifadə olunan optik liflərin təsnifatı və xarakteristikalarıOL-lər
yayılan OŞ-nın növünə görə qruplara, sindirma əmsalının profilinin tipinə, özəyin və örtüyün
materialının növünə görə isə altqruplara bölünürlər:
- çoxmodlu;
- OŞ-nın polyarizasiyasını saxlaya bilməyən BM;
- OŞ-nın polyarizasiyasını saxlayan BM.
ÇM OL-lərin qrupları iki yarımqrupa bölünür:
- pilləli sındırma əmsalına malik olan ÇM OL;
- qradiyent tipli sındırma əmsalına malik olan ÇM OL.
Bunlardan başqa, OL-lər özəklərinin və örtüklərinin materiallarından asılı olaraq aşağıdakı
növlərə bölünürlər:
- özək və örtük kvarsdandır;
- özək kvarsdan, örtük isə polimerdəndir;
- özək və örtük çoxkomponentli şüşədəndir;
- özək və örtük polimer materialdandır;
- özək və örtük müxtəlif materiallardan hazırlana bilər.
Beynəlxalq Elektrotexnika Komitəsinin (MEК) verdiyi rəyə görə OL-lər iki sinifə bölünür:
- A, bu sinifə çoxmodlu OL-lər;
- B, bura isə birmodlu OL-lər daxildir.
OL-lər aşağıdakı xarakteristikalara malikdir:
- tezlik zolağı çox genişdir (bir neçə on terahers ola bilər);
- enerji itkisi xeyli dərəcədə azdır (minimum 0,154 dB/km-dir);
- diametri kiçikdir ( 2b  125mkm təşkil edir);
- kütləsi təqribən 30 q/km-dir;
- elastikdir (əyilmə radisunun minimum qiyməti 2,0 mm-dir);
- mexaniki qüvvələrə qarşı möhkəmdir (qırılmaya qarşı təqribən 7 kq yükə davam gətrir);
- qarşılıqlı interferensiya yoxdur (xaç tipli maneələr və ya telefoniyadan məlum olan “keçid
danışıqları”);
- induksiya hadisəsi baş vermir (elektromaqnit induksiyasının, atmosferdə elekrik
boşalmalarının, yüksək gərginlik xətlərinə yaxınlıq hesabına, güclü şəbəkələrdə impuls
cərəyanının təsiri);