‫آنالوگ‬

‫معرفی‬
‫به آنالوگ گوش میدید‬

‫امروز دربارۀ قایق صحبت میکنیم‪ ،‬البته نه یه قایق معمولی! ‪ 9‬اکتبر ‪ 2022‬یا ‪ 17‬مهر‬
‫‪ ،1401‬تلسکوپ نایل گرل سوئیفت و تلسکوپ فرمی همزمان انفجار پرتوی گامای بسیار‬
‫نورانی در آسمان مشاهده کردن‪ .‬این پرتو اونقدر نورانی بود که به گفتۀ دانشمندان بعد از‬
‫مهبانگ نورانیترین انفجار کیهان بوده‪.‬‬

‫‪...‬‬

‫سالم‪،‬‬

‫به این قسمت از پادکست آنالوگ خوش آمدید‪ .‬در آنالوگ هر بار به یک موضوع علم و‬
‫فناوری میپردازیم‪ .‬هدف ما اینه که از یک طرف بیشتر به خود علم بپردازیم و از سوی‬
‫دیگر یافتههای علمی را به زبان ساده توضیح بدهیم‪.‬‬

‫خب‪ ،‬برویم سراغ موضوع امروز‪ ،‬قایق یا «نورانیترین انفجار پرتوی گامای تاریخ»‪:‬‬

‫‪...‬‬

‫اگر اهل فوتبال باشید و رقابت مسی و رونالدو تو چند سال گذشته رو دنبال کرده باشید‪،‬‬
‫حتماً شنیدید که طرفدارای این دو فوتبالیست همیشه بحث میکنن که کدوم یکی بزه!‬
‫یعنی در واقع کدوم یکی «برترین تاریخه» که حروف اولش به انگلیسی‪Greatest Of ( ،‬‬
‫‪ ،)All Times‬میشه ‪ GOAT‬یا همون بز‪ .‬خوشحالی رونالدو که انگار ریش بزیاش رو‬
‫نوازش میکرد هم کنایهای بود به همین‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫تو دنیای علم شاید بز نداشته باشیم‪ ،‬اما قایق داریم‪ .‬قایق یا ‪ BOAT‬که مخفف‬
‫‪ Brightest Of All Times‬ـِ‪ ،‬اسمیه که بعضی اخترشناسان روی انفجار پرتوی گامایی‬
‫گذاشتن که ‪ 17‬مهر سال ‪ 1401‬به زمین برخورد و جو زمین رو داغ کرد‪ .‬این انفجار پرتو‬
‫ده برابر نورانیتر از پرتوهای گامایی بود که تا به حال ثبت شده‪ .‬شدت این پرتو اونقدر زیاد‬
‫بود‪.‬‬

‫‪--‬‬

‫اما شاید بپرسید چرا بعد از دو سال و نیم االن داریم دربارۀ قایق صحبت میکنیم‪ .‬دلیلش‬
‫اینه که همین هفتۀ گذشته اخترشناسان تونستند با استفاده از تلسکوپ جیمز وب منبع‬
‫این انفجار رو شناسایی کنند‪ .‬البته مثل همیشه جواب یک سوال علمی کلی سوال دیگه به‬
‫وجود میآره‪.‬‬

‫همونطور که خیلی از دانشمندان انتظار داشتند‪ ،‬منشا انفجار پرتوی گاما نوعی اَبَرنُواَختَر به‬
‫نام رُمباختر بود‪ Collapser .‬یا رُمباختر که مخفف اختر رُمبیده است‪ ،‬ستارۀ عظیمی‬
‫است که در حال سقوط گرانشی است‪ ،‬با سرعت به دور خود میچرخد و دیگر سوختی‬
‫برای گدازش ندارد‪ ،‬در این حالت رُمباختر الیۀ بیرونی ستاره منفجر میشود و درون‬
‫سیاهچالهای ناپدید میشود‪.‬‬

‫پژوهشگران فکر میکنند که شرایط حادی که رُمباخترها ایجاد میکنند میتونه دلیل‬
‫ساخت سنگینترین عناصر طبیعت مثل اورانیوم‪ ،‬پالتینیوم و طال باشه‪ .‬خب‪ ،‬همونطور که‬
‫گفتیم قایق بسیار نورانی بود و همین باعث شد که دانشمندان انتظار داشته باشن که‬
‫فرایند ساخت این عناصر بسیار آشکار باشه‪ .‬اما در منشا هیچ اثری از این عناصر نبود‪.‬‬

‫‪--‬‬

‫مهبانگ منشا هیدروژن و هلیوم فراوان در جهان است‪ .‬اما دیگر ‪ 92‬عنصر طبیعی با ادغام‬
‫هستههای اتمها در یکدیگر و تشکیل هستههای بزرگ در ستارهها ساخته شدند‪ .‬عناصر‬
‫سبکتر در ستارههای معمولی تولید میشوند‪ ،‬اما دانشمندان تصور میکنند که عناصر‬

‫‪2‬‬
‫سنگینی مثل آهن نیازمند شرایط انفجاری هستند که تنها در ابرنواخترها یا پدیدههای‬
‫عظیم مشابه آن امکانپذیر است‪.‬‬

‫تولید نیمی از عناصر سنگین‪ ،‬یعنی عناصری که نوترون زیادی دارند‪ ،‬نیازمند شرایط خاص‬
‫است‪ .‬هنگام تولید این عناصر باید هسته با چنان سرعتی با نوترونها بمباران شود که‬
‫هسته فرصت واپاشی نداشته باشد‪ .‬این فرایند تند گیراندازی نوترون یا فرایند ‪( r‬انگلیسی‪:‬‬
‫‪ )R-process‬میگویند‪ .‬ستارههایی که منشاءشان به ابتدای جهان میرسد عناصر فرایند‬
‫‪ r‬مثل یوروپیم دارند‪ .‬این یعنی فرایند ‪ r‬خیلی زود در تاریخ پیدایش جهان آغاز شده است‪.‬‬

‫خب‪ ،‬وقتی دانشمندان متوجه شدند که منشاء این پرتوی گامای نورانی رُمبیدن یا سقوط‬
‫یک ابراختر است‪ ،‬به این فکر افتادند که فرصت برای آزمایش فرضیۀ فرایند ‪ r‬و شیوۀ‬
‫شکلگیری عناصر سنگین در جهان مهیاست‪ .‬با این همه‪ ،‬همونطور که گفتیم‪ ،‬دانشمندان‬
‫هیچ اثری از این عناصر سنگین پیدا نکردن و این یعنی انفجار پرتوی گاما این عناصر رو‬
‫تولید نمیکنه‪.‬‬

‫البته خیلی از اخترشناسان هنوز قانع نشدن و به درستی میگن که این به اون معنا نیست‬
‫که رُمباخترها عناصر سنگین رو تولید نمیکنن‪ .‬اما این یافته میتونه برای درک عناصر‬
‫سنگین و شکلگیری اونها اطالعاتی کلیدی برای ما باشه‪.‬‬

‫‪--‬‬

‫بعد از اینکه تلسکوپ جیمز وب محل انفجار و باقیماندههای ستاره رو رصد کرد‪ ،‬تونست‬
‫نشانههایی از حضور عناصری مثل اکسیژن و کلسیم پیدا کنه‪ .‬این عناصر در ابرنواخترها‬
‫خیلی معمول هستند‪ .‬اما همونطور که گفتیم اثری از عناصر سنگین مثل آهن نبود و این‬
‫شاید نظریۀ تولید عناصر سنگین در انفجارهای بزرگ مشابه قایق رو زیر سوال ببره‪.‬‬

‫عجیبتر اینکه با وجود روشنایی شدید این انفجار پرتوی گاما‪ ،‬ابرنواختری که منشا انفجار‬
‫بود نسبتاً نور معمولی داشته‪ .‬این هم مسئلۀ دیگهای که باید براش جوابی پیدا بشه‪ :‬چطور‬
‫ممکنه ستارهای معمولی انفجاری تولید کنه که بعد از مهبانگ بزرگترین انفجار جهان بوده‬

‫‪3‬‬
‫باشه‪ .‬یکی از جوابهایی که دانشمندان تصور میکنند ممکن باشه‪ ،‬اینه که مواد این ستاره‬
‫از یک فوارۀ نسبی بسیار باریک جاری شده‪ :‬یعنی موارد باردار در جریانی با سرعت نزدیک‬
‫به نور باعث شدن که شدت روشنایی بسیار زیاد بشه‪.‬‬

‫برای اینکه چنین چیزی رو تصور کنیم میتونیم چراغ قوهای رو به ذهن بیاریم که از‬
‫دریچۀ بسیار باریکی نور میتابونه‪ .‬مسلماً نور تو این حالت شدتش خیلی بیشتر از زمانی که‬
‫دهنۀ چراغ بزرگ باشه و مثالً کل یک سینۀ دیوار رو روشن میکنه‪ .‬بعضی از دانشمندان‬
‫میگن که فوارۀ این انفجار پرتوی گاما یکی از باریکترین فوارههایی بوده که تا به حال‬
‫رصد شده‪.‬‬

‫‪--‬‬

‫هدف پژوهشگران اینه که در آینده از تلسکوپ جیمز وب برای رصد ابرنواخترهای دیگه‬
‫استفاده کنن و میزان روشنایی‪ ،‬فواره و عناصر شیمیایی این ابرنواخترها رو با هم مقایسه‬
‫کنن‪ .‬اینطوری بهتر میتونن تشخیص بدن که آیا واقعاً قایق یا «نورانیترین انفجار پرتوی‬
‫گامای تاریخ» پدیدۀ عجیبی بوده و آیا واقعاً عناصر سنگین طی فرایند ‪ r‬تولید میشن؟‬

‫پایان‬
‫ممنونم که با من همراه بودید‪ .‬میتوانید از صفحۀ پادکست آنالوگ یا شبکههای اجتماعی با‬
‫ما در ارتباط باشید یا به سایت خبرگزاری آنا سر بزنید‪ .‬برایمان بنویسید و بگویید که‬
‫میخواهید دربارۀ چه موضوع علمیای بیشتر بدانید‪.‬‬

‫پادکست آنالوگ در خبرگزاری علم و فناوری آنا تهیه میشود‪.‬‬

‫‪4‬‬