A LINGUAXE E O SEU DESENVOLVEMENTO.

1. Introducción.

A aparición da linguaxe non foi espontánea xa que requiriu de miles de anos nos
que se vai desenvolvendo, primeiro o xesto, deseguido o pre-vocábulo, logo os vocábulos
e, posteriormente, a linguaxe doblemente articulada; mais tarde aparece o debuxo, logo,
o ideograma e finalmente o simbolismo máis elaborado en forma de sistemas de escritura.
O proceso de desenvolvemento está estreitamente ligado á evolución da humanidade; o
referente histórico que fixo posible a súa formación é decisivo abarcando nun primeiro
momento a linguaxe oral e máis tarde a linguaxe escrita. De aí a importancia de recoñecer
a existencia da vida física, é dicir, a realidade que fixo posible confrontar e transformar
nos diferentes tipos de sociedades, grazas ao uso de ferramentas e construción de signos.

Leontiev (1976) sinala que a linguaxe xenera no home novas relacións psíquicas;
o neno está privado de medios porque el non os sabe empregar e o home primitivo porque
non existían os medios cando se formou a súa conciencia. Os nenos coa linguaxe regulan
a súa propia conduta; Vigotsky (1977) sinala que antes de chegar a dominar a súa propia
conduta, o neno comeza a dominar a súa contorna coa axuda da linguaxe. Isto posibilita
novas relacións coa contorna ademais dunha nova organización da propia conduta. A
creación destas formas de conduta esencialmente humanas produce máis adiante o
intelecto, converténdose despois, na base do traballo produtivo, a forma específicamente
humana de utilizar as ferramentas sociais e culturais.

Non só co apoio da linguaxe, os nenos/as poden manipular os obxectos; a linguaxe

controla o comportamento do infante, pois coa axuda da linguaxe, a diferenza dos monos,
os nenos/as adquiren a capacidade de ser suxeitos e obxectos da súa propia conduta.
Bruner (1986) sinala que "definitivamente hai algo no genoma humano que predispon aos
humanos a interactuar comunicativamente dun xeito particular; aínda que non ten moito
sentido separar o innato do adquirido nin o natural do cultural". Máis ben, a investigación
dirixese cara a funcións cruciais da linguaxe e os contextos de interacción nos que os
nenos aprenden a dominalas (Bruner, 1986, pp. 118). Aínda que os humanos están
armados lixeira ou fortemente con capacidades innatas para a linguaxe léxico-gramatical,
tamén teñen que aprender a usalo. Debido á imposibilidade de que isto se faga in vitro,
Bruner considera que "a única forma de aprender o uso da linguaxe é usalo de xeito
comunicativa" (1986, pp. 118).
Castañeda (1999) destaca unha serie de aspectos necesarios para a adquisición da
linguaxe: o proceso de maduración do sistema nervioso, correlacionándose os seus
cambios progresivos co desenvolvemento motor en xeral e co aparello fonador en
particular. O desenvolvemento cognoscitivo que comprende desde a discriminación
perceptual da linguaxe falada ata a función dos procesos de simbolización e pensamento.
E o desenvolvemento socioemocional, que é o resultado da influencia do medio
sociocultural, das interaccións do neno e as influencias recíprocas. Un dos grandes
avances da humanidade é a posibilidade de representar o mundo a través da linguaxe oral
ou escrito, de nomealo históricamente, de gozalo, criticalo e viabilizar os seus cambios,
transformalo, adecualo...
2. Dimensións que influen na linguaxe e o seu desenvolvemento.
Existen diversos factores que determinan o desenvolvemento da linguaxe infantil
que son imprescindibles para a aprendizaxe e maduración da linguaxe. Danse en
interacción de, polo menos, cinco dominios: o social, o perceptivo, o procesamiento
cognitivo, o conceptual e o lingüístico. Diferentes teóricos difiren no énfasis e grado de
determinación suposto para un dominio determinado pero, a maioría, converxen en que
cada un deles ten gran relevancia. Existe gran cantidade de investigacións que apoian o
enunciado de que a aprendizaxe da linguaxe vese influenciado por moitos aspectos da
experiencia e capacidade humana; cabe mencionar dous aspectos en cada dimensión que
resaltan a importancia de cada unha delas.

En canto a social, primeiramente, os nenos de 1 a 3 anos infiren os intentos de

comunicación dun falante e usan esa información como guía na súa aprendizaxe da
linguaxe (por exemplo, ata os 24 meses, son capaces de inferir soamente do ton de voz
excitado dun adulto e da situación física, que unha palabra nova debe referirse a un
obxecto que foi posto sobre a mesa cando o adulto non se atopaba presente).
Posteriorrmente como unha segunda etapa, a contorna ou ambiente verbal inflúe na
aprendizaxe da linguaxe. Desde os 1 ata o 3 anos, os nenos/as de familias estructuras e
moi verbales, oíron prácticamente tres veces máis o número de palabras por semana que
nenos/as de familias desestructuradas e son menos verbais. Os datos lonxitudinais
mostran que algúns aspectos deste uso cedo da linguaxe das familias predicen os puntaxes
en linguaxe que os nenos obterán aos nove anos.

En canto a dimensión Perceptiva, primeiramente, a percepción dos lactantes dá a

pauta; as habilidades perceptivas e auditivas do neno/a de seis a doce meses poden
predecir a magnitude do vocabulario e a complexidade sintáctica que terá aos 23 meses
de idade, polo que se pode decir que a percepción importa. As formas que presentan un
reto para os nenos con trastornos de aprendizaxe son aquelas con escasa capacidade
perceptiva como as non enfatizadas ou as que van enlazadas nun conxunto de
consonantes.

En canto a dimensión cognitiva, a frecuencia afecta a velocidade de aprendizaxe;

os nenos/as que escoitan unha proporción inusualmente alta de exemplos dunha forma de
linguaxe, aprenden dita forma máis rápido que os nenos que reciben un input común e
corrente. É posible que se dean compensacións entre os diferentes dominios de linguaxe
cando a frase completa que se desexa lograr require máis recursos mentais dos que o neno
dispón. Por exemplo, os nenos cometen máis erros en formas verbais de pouca
importancia, tales como a parte final do verbo, ou preposiciones en oracións de sintaxe
complexa que naquelas cuxa sintaxis é máis sinxela.
En canto a dimensión conceptual, os termos relacionais están vinculados á idade
mental; as palabras que expresan nocións de tempo, causalidade, ubicación, tamaño e
orde están moito máis correlacionadas á idade mental que as palabras que sinxelamente
refírense a obxectos ou sucesos. Ademais, os nenos/as que están aprendendo diferentes
idiomas aprenden a falar sobre ubicacions espaciais tales como en ou a beira de,
básicamente, no mesmo orde, independentemente dos procedementos gramaticais do seu
idioma particular. Asímesmo, as habilidades da linguaxe vense afectadas polo
coñecemento do mundo; os nenos/as que teñen dificultades para lembrar unha palabra,
tamén saben menos acerca dos obxectos aos que a palabra se refire.

Por último, en canto a dimensión lingüística, os finais dos verbos constitúen pistas
para o significado do verbo; si un verbo termina en -ando, os nenos/as de tres anos
decidirán que se refire a unha actividade; por exemplo, andar máis que a un cambio total
de estado refírese a ándache. O vocabulario do neno inflúe na nova aprendizaxe xa que
os nenos/as de un a tres anos que están aprendendo a camiñar, xeralmente deciden que
unha nova palabra refírese ao obxecto para o cal eles aínda non teñen unha etiqueta.

3. Etapas do Desenvolvemento da Linguaxe

O estudo da lingua infantil é un dos campos onde máis visible resulta a maraña
fundamental dos aspectos diacrónico e sincrónico da linguaxe. A primeira vista, parece
que deberiamos encaralo segundo os métodos da evolución propios da diacronía. Pero si
o observador limítase sinxelamente a efectuar a exposición cronolóxica dos fenómenos
que se producen durante os anos de aprendizaxe dunha lingua, non poderase comprender
as liñas xerais, o sentido, nin o sistema do proceso. Tendo en conta as clasificacións
realizadas por distintos estudiosos como Jakobson (1973) e Alarcos (1976), e
investigadores como Millán-Chivite (1995-96), Castañeda (1999), Lenneberg, (1967),
Bruner, (1976), Brown e Frazer, (1964), Bateson, (1975) entre outros, establecese a
seguinte división en etapas dentro do período no que posiblemente desenvolvese a
linguaxe entre 0 e 3 anos.

López (1990) sinala que o neno comeza os seus intentos de expresión persoal
utilizando únicamente a linguaxe xestual; antes de que apareza a primeira palabra, entre
os 10 e 15 meses de idade, o neno/a estivo ensaiando a produción de sons. O que comeza
como un simple xogo verbal adquire carácter comunicativo, pero para iso o neno/a ten
que aprender a discriminar entre todos os sons que é capaz de emitir e, posteriormente,
seleccionar aqueles que si son pertencentes e funcionais para a lingua que o rodea. Trátase
dun complexo proceso de aprendizaxe que se atopa dividido en etapas.

Aínda que existen algunhas diferenzas en canto á división das etapas na

adquisición da linguaxe; algúns estudos sinalan a perspectiva cronolóxica mentres que
outros non se atopa mención á idade na que comezan algunhas etapas, xa que a división
atende a criterios lingüísticos. Estas diferenzas poden estar relacionadas coa análise de
diferentes aspectos relacionados co proceso. Por exemplo, mentres que Jakobson (1973)
céntrase na orde de adquisición do sistema fonemático, Millán (1996) trata o
desenvolvemento, fundamentalmente, desde un punto de vista comunicativo, delimitando
as etapas con criterios lingüísticos tales como a aparición do signo.
Desde o punto de vista cronolóxico, a división das etapas debe realizarse con certa
flexibilidade. A maioría dos nenos/as desenvolven a linguaxe nun tempo estimado
podendo establecer un patrón estándar; nembargantes, cando apliquemos o estándar a un
neno en concreto, podemos atopar variacións A adquisición da linguaxe, presentase a
traveso de diferentes características evolutivas polas que as persoas deben pasar durante
o seu desenvolvemento; estas serven de referencia e como base á hora de comprobar e o
seu estado neurotípico. Si nos referimos á Educación Infantil, Sala (2020) sinala que
dánse tres etapas xerais: a Preverbal, a Transición cara a etapa verbal e a Etapa verbal.
3.1. Etapa pre-lingüística
A primeira etapa denominada tamén "presemiótica", "preverbal", ou "etapa oral
non lingüística". Alarcos (1976) fala de etapas precedentes á utilización efectiva da
linguaxe, ás que denomina "presemióticas" ou "prelingüísticas", durante as cales pódense
atopar funcións habituais exercidas pola linguaxe, como son a exteriorización e a
comunicación. Alarcos (1976) describe este período da seguinte forma: durante este
período prodúcese, ademais, unha intensa actividade fónica que serve de preludio ao
futuro bo funcionamento dos órganos destinados a materializar a linguaxe e, tamén, un
desenvolvemento do aparello auditivo, que predispon ao neno/a á captación dos signos
exteriores audibles. Durante este período, no que a actividade fónica esencialmente
presemiótica non está ben diferenciada dos demais exercicios físicos (tales como as
expresións da fisonomía e os xestos), o bebé, aínda antes de que apareza o signo, adquire
a posibilidade de comunicarse ao descubrir que os simples reflexos que o levan a
exteriorizarse en gritos ou en muecas producen unha reacción no seu medio circundante;
este procedemento de comunicación só ten un carácter de chamada. O eixo de estudo
desta etapa céntrase en dous aspectos principais, relacionados co desenvolvemento
integral do neno e coas funcións básicas das emisións fónicas deste período. Comprende
os primeiros 10 a 12 meses de idade. Caracterízase pola expresión buco-fonatoria que
apenas ten un valor comunicativo. Outros a consideran como a etapa do nivel fónico puro,
debido a que o infante emite só sons onomatopéyicos. Durante esta etapa, que abarca o
primeiro ano de vida, a comunicación que establece o neno co seu medio (familia),
especial e particularmente coa súa nai, é de tipo afectivo e xestual. Por iso é polo que para
estimulalo lingüísticamente a nai deba utilizar, xunto coa linguaxe afectiva e gestual, a
linguaxe verbal. A palabra debe acompañar sempre ao xesto e ás actividades da nai co
seu fillo.
Ata hai pouco, esta etapa pre-verbal espertaba escaso interese dos especialistas pero,
grazas ás investigacións actuais, hoxe sabemos que ten un valor relevante e trascendental
na configuración das bases do desenvolvemento lingüístico, posto que tanto as expresións
vocais (sons ou grupo de sons de sinxela significación) como as expresións verbais (sons,
grupo de sons, palabras illadas, etc.) inflúen de modo determinante no desenvolvemento.

Aos 0-2 meses, co choro, o bebé pon en funcionamento o aparello fonador,

permitíndolle a necesaria oxigenación do sangue e o establecemento da respiración
normal. Pasando este período, polo xeral ao comezo do segundo mes, o choro xa non é
un fenómeno ou manifestación mecánica e indiferenciada, senón que o ton do son cambea
co contido afectivo da dor, o fame ou outra molestia; é dicir, a variación da tonalidade
está relacionada co estado de benestar ou malestar do bebé. Co choro o bebé logra
comunicar as súas necesidades ao mundo que lle rodea e, como se dá conta de que grazas
ao choro as súas necesidades son satisfeitas, usarao voluntariamente, xa non sendo entón
un mero reflexo ou son indiferenciado. Dese xeito o bebé vai comunicándose coa súa
contorna próxima, especialmente coa súa nai, comprendendo cada vez mellor o que esta
lle comunica, aínda que sexa incapaz de expresalo. Millán (1977) establece tres funcions
básicas para este período:
- Execitación articulatoria e auditiva, primeiro, só exploratoria de diversos sons; logo,
tamén voluntaria ou intencional respecto ao son que se quere emitir ou captar.
- Identificacións e diferenciacións fónicas; unha identificación fónica é cando o neno/a
produce o mesmo son (articulatoria), ou capta o mesmo son (auditiva); diferenciación é
cando produce un son diferente do anteriormente emitido (articulatoria), ou captar un son
diferente (auditiva).
- Resposta á contorna fónica, que inclúe unha ampla gama de estímulos: ruídos da
natureza, vento, choiva, olas...etc.,ruídos dos animais: ladrido dun can, maullido do gato,
ruídos de obxectos ou artiluxios creados polo home, as linguas naturais faladas…
Nesta etapa, observamos todos os aspectos relacionados, por unha banda, coa emisión
dos primeiros sons e xestos relevantes para o comezo da comunicación humana e as súas
funcións; e, por outro, co comportamento do neno como reacción á lingua e accións que
percibe á seu ao redor, que se estende posteriormente a unha forma básica de
comunicación coa súa contorna. Esta etapa comprende 2 subetapas con características
propias que se describe a continuación: Prebalbuceo,vocalizaciones reflexas e gorjeo (0-
2 meses). Durante o primeiro mes de vida, o único que emite a nena son vocalizaciones
reflexas ou exteriorizacions sonoras como o choro. Pode establecerse aquí o comezo do
proceso comunicativo xa que a nena comunícase a través do choro, que segundo a
tonalidadedenota distintos contidos de dor, fame ou reflexo de calquera estado de benestar
ou malestar. Con él, logra comunicar as súas necesidades e si sonlle satisfeitas, usarao de
forma intencional. Cara ao segundo mes, observamos as primeiras articulaciones
espontáneas ou gorjeos, cuxa emisión característica é "ajo". Segundo Alarcos (1976),
están condicionados pola posición horizontal do bebé. Trátase de articulaciones
profundas da cavidad bucal, principalmente sons guturales illados con carácter
exploratorio. Consideramos que este é o comezo da función de ejercitación articulatoria
e auditiva que, ata o momento, só ten carácter exploratorio. Con respecto á resposta á
contorna, notamos que a nena empeza a recoñecer persoas e voces con claridade e
responde con sorrisos, chama a atención dos que lle rodean con sons e imita xestos. Á súa
vez, estas etapas poden dividirse en subetapas determinando características que as
delimitan e especifican; deste xeito, podemos observar (Sala, 2020, pp.253):

3-6 meses: Balbuceo - Balbuceo. Xogo Vocal. A partir do terceiro mes a nena emite
un balbuceo claro e constante, con sons guturales e vocálicos. A nena pasa de emitir sons
illados, como ejercitación articulatoria únicamente con carácter exploratorio, a emisións
voluntarias ou intencionales respecto ao son que quere emitir. Da mesma forma, empeza
a realizar identificacións e diferenciaciones, tanto articulatorias como auditivas para
producir o mesmo son ou un diferente. Neste sentido, observamos que afianza os sons
guturales e repite de xeito constante /ga/, /ge/. Dentro destas manifestacións fónicas,
incluímos como características os gritos que emite para escoitarse que, progresivamente,
convértense en gritos de protesta ou de alegría, cando algo lle agrada ou desagrada. Son,
xa que logo, unha chamada expresiva relacionada co seu estado de ánimo ou con algunha
necesidade. Tamén emite gritos ou un son similar a un ronroneo cando está entretida ou
xogando. Aínda que durante esta etapa non se advirte unha gran evolución en canto á
cantidade de emisións fónicas, si atopamos un comportamento que denota resposta ante
a súa contorna e reaccións que a preparan para un proceso comunicativo; empeza a
observalo todo con detenimiento. Mostra con xestos (pataleo, movemento de brazos,
sorrisos) cando algo lle gusta. Observa os movementos e xestos e intenta imitalos. Nota
a presenza de animais e quere tocalos. Sente curiosidade por todo o que ve e oe; gústalle
que lle presten atención e xoguen con ela; entende perfectamente a través dos tons cando
se xoga con ela. Piaget (1965) considera que neste período o neno vai tomando conciencia
de que as fonaciones, gorjeos, manoteos e ruídos guturales diversos que produce teñen un
efecto na súa contorna próxima e desta forma aprende a comunicarse, establecendo
relacións entre o que emite e o efecto que isto produce ao seu arredor.

6-10 meses: Balbuceo reduplicativo, Imitación de sons. Logo dos gorjeos, empezan a
sucederse unha gran cantidade de sons, principalmente vocálicos ao principio: /a/, /e/, /i/,
/ou/, /oi/, /ui/, /ua/; xunto con exclamaciones ¡oh!, sons ou sílabas illadas: iau, uau, miau,
piau, pió, pia, xa.; e aparecen tamén as "lalaciones", "secuencias iterativas" ou "grupos
repetitivos". Consisten na emisión de sons mediante redoblamiento de sílabas: bobobo,
mamama, mamimami, uiuiui /oioioi/uauaua, oeoeoeoe, bababa, papapa, ñañaña, tatata.
Considerase que nesta etapa continúan as funcións mencionadas na anterior, pero con
respecto a un maior número de manifestacións fónicas e observase de especial
importancia a aparición das "secuencias iterativas". Millán (1997) considéraas aptas para
a transmisión dos seguintes valores: función expresiva, como pena ou tristeza e alegría, a
función apelativa, como afecto, indignación ou repulsa e a imitación de sons,
caracterizados pola prolongación ou a intermitencia. Na sua observación vemos dous
exemplos desta función expresiva: na secuencia "¡ohohoh!" como exclamación e na
secuencia "oeoeoe", como imitación da palabra "ole", que se lle presenta nun contexto
alegre. A reacción da nena/o é de responder con esta secuencia no mesmo ton alegre que
se lle presenta. Ao redor dos sete ou oito meses as posibilidades comunicativas da nena/o
comezan a ampliarse. Pode alcanzar obxectos, obsérvaos con detenimiento e pódeos
intercambiar cos adultos; xurde progresivamente a necesidade de nomear estes obxectos.
Bruner (1979) sinala que entre os sete e os dez meses o neno pasa progresivamente da
modalidade de demanda á modalidade de intercambio e reciprocidade das interaccións
nai-fillo. Nesta idade, a nena/o realiza múltiples vocalizaciones espontáneas, tanto
vocálicas como consonánticas e ata sílabas e diptongos. Estas vocalizaciones próximas á
palabra son as que a conducirán pronto a emitir as súas primeiras palabras. Cobra especial
relevancia o contexto comunicativo co que poida interaccionar e evolucionar na súa
linguaxe a través da imitación; desta forma, situamos o comezo dos propósitos ou
intencións comunicativas a través dun sistema con carácter oral. Chegase con isto a un
punto decisivo no proceso de adquisición da linguaxe: a denominada constitución do
signo lingüístico; cara ao final dos nove meses, atopamos tanto manifestacións non
lingüísticas como o principio doutras que poden denominarse lingüísticas.
Distinguiremos dous tipos: as Secuencias iterativas que durante este período atopamos
como simples exemplos de exploración articulatoria, mentres que outras parecen ser o
preludio do establecemento dunha relación significativa. E as Sinais fónicas baseadas na
perfección imitativa, nas que incluímos as onomatopeyas; nos estímulos que pode recibir
o neno atópanse os ruídos da natureza e dos animais. Estes provocan exemplos de
emisións fónicas baseadas na perfección imitativa, pero consideramos devanditos
exemplos válidos como antecedentes do sistema que se irá formando máis tarde no que
pasamos a denominar etapa lingüística. En resumen, na primeira etapa preverbal, que vai
dende nacemento ata os 11-12 meses (aproximadamente) aparecen subetapas e
características como:

0-3 meses:
 Prodúcense as primeiras sinais de comunicación
 Aprenden que con seu pranto conseguen a atención do adulto, alimento, consolo,
afecto...
 O pranto soa distinto segundo as súas diferentes necesidades.
 Aparecen as primeiras reaccións ante o rostro e a voz humana.
 Producen vocalizacións pouco diferenciadas, mentres sorrín e manteñen o
contacto ocular.
3-4 meses:
 Xorden as protoconversacións, con regras parecidas ás do diálogo.
 A interacción social evoluciona cara a intersubxectividade, é dicir, cara a
capacidade de entendemento mutuo e de acceso aos estados mentais entre
comunicantes. Esta comprensión compartida da situación entre individuos
permite compartir significados.
 As producións do neno/a consisten en balbuceos con variedade de sons.
4-6 meses:
 Comezan a mostrar maior interese polos obxectos do entorno.
 Arredor dos 4 meses, poden seguir a mirada do adulto cara un obxecto, feito que
posibilita a atención conxunta. A partires de entón, a interacción pasa de 2 a 3:
triángulo entre neno, adulto e obxecto.
 Aos 6 meses interésanse polos obxectos e reducen os contactos cara a cara (non
pode estar pendente ao mesmo tempo de obxectos e persoas)
 Os seus balbuceos están formados por sons similares aos da fala do seu entorno.
7-8 meses:
 Balbucean reduplicando sílabas (mamama, papapa, tatata).
 Prestan máis atención ás melodías das frases, e, a través da curva de entoación,
introdúcense na significación.
 Escoitan cando se lles fala, e responden con sons ou xestos.
9-11 meses
 Son capaces de reproducir a prosodia da súa lingua.
 O balbuceo adquire unha melodía similar á da conversación.
 Aparece o xesto indicativo.
  Inician a comprensión léxica respondendo ao seu nome e ao “non”.

3.2. Etapa lingüística.

Antes de entrar na descrición da etapa, é necesario matizar que o cambio dunha etapa a
outra é progresivo; aínda que aparecen os significantes, segue existindo unha actividade
fónica propia da etapa anterior. Alarcos (1976) sinala que o período prelingüístico
prolóngase máis aló do momento no que o neno leva a cabo o descubremento do signo.
A actividade fónica desdoblase en dúas actividades claramente diferenciadas: unha libre,
creadora, privada de intención comunicativa, que sucede ao balbuceo e outra intencional,
significativa, desde un punto de vista estrictamente fonético, moito máis pobre e reducida.
Durante esta etapa séguense atopando emisións fónicas propias da etapa anterior, é dicir,
con carácter de exploración articulatoria, aínda que progresivamente van aumentando en
complexidada. Si antes falabase de secuencias monosilábicas reiteradas, agora atopanse
máis emisións en canto á súa cantidade así como en canto á súa variedade, tanto polas
combinacións de consonantes e vocais como pola lonxitude (monosilábicas, bisilábicas
ou trisilábicas). Aproximadamente, cerca do ano de idade comeza a etapa lingüística, é
dicir o neno integra o "contido" (idea) á "forma" (palabra) para un obxecto ou persoa
determinados. Este período iníciase coa expresión da primeira palabra, á que se lle
outorga unha lexítima importancia como o primeiro anuncio da linguaxe cargada dun
propósito de comunicación. Con todo, non se pode dicir con precisión cando comeza,
cando este anuncio da linguaxe precísase e confirma, cando se pode falar da "primeira
palabra". Por iso, a data da súa aparición está diversamente fixada, xa que os estudos
respecto diso baséanse mayormente nas informacións que dan as nais. Castañeda (1999)
sitúao no momento no que o neno emite a primeira palabra, tal e como se manifesta no
sistema adulto, criterio que considerase difícil de aplicar, sobre todo porque a elección do
que é "a primeira palabra" fana os pais, coa subxectividade que isto poida implicar: Con
respecto á aparición da 'primeira palabra", cabe aclarar que depende do momento en que
os pais a identifican como tal e do que entenden por 'palabra", xa que as unidades de
significación que o neno emprega correspóndense con segmentos do fala adulta. Atopase
un maior consenso na idea de que esta etapa comeza cando o neno/a utiliza unha expresión
fónica (que pasa a denominarse significante) dotada dun significado concreto. Gómez
(1993), no seu estudo sobre a teoría universalista de Jakobson, reflícteo da seguinte forma:
en canto se refire ao estudo da adquisición infantil da linguaxe, convén establecer uns
criterios para distinguir os sons que adquiren calidade lingüística daqueles que constitúen
un mero xesto do período prelingüístico. Para Jakobson, os principais criterios veñen
dados pola constancia na execución do son, o carácter intencionalmente significante da
construción en que aparece o son e o alcance social da expresión; esta etapa divídese en
diferentes categorías segundo a idade:
Dos doce aos catorce meses de idade; a partir dos 12 meses (un ano), o neno/a comeza
a producir secuencias de sons bastante próximos aos elementos lexicais da lingua adulta,
ou sexa as palabras. Estas formas verbais próximas á palabra, van precedidas de
producións fónicas estables que conteñen elementos de significación, constituíndo estas
emisións un anticipo da capacidade do neno para utilizar un significante que comunique
un significado. Desta forma, o neno comeza co desenvolvemento lexical, contando no seu
repertorio lingüístico 3 a 5 palabras (mamá, papá, tata, caca, etc.) Entre os 13 e 14 meses,
o neno/a inicia a coñecida etapa "holofrástica" (palabrafrase), na que emite frases dunha
soa palabra ou elementos con varios significados; por exemplo, a palabra "abe" (abrir)
utilízao para expresar diferentes accións: abre a porta, pela a laranxa,… Polo tanto, o neno
desde os 12 meses inicia un longo e complexo proceso de desenvolvemento e, aos poucos,
os significados que atribúe ás palabras vanse aproximando aos significados atribuídos
polo adulto. Para que isto ocorra dun xeito óptimo, é importante que os pais estimulen
léxicamente ao neno, tratando de asociar sempre nas "conversas" o significado fónico
(palabra falada) co significado (obxecto ao que fai referencia a palabra), para que o neno
asocie e fixe a relación no seu cerebro. Por conseguinte, neste proceso, é convinte que os
adultos utilicen sustantivos, adxetivos e accións que forman parte da vida diaria do neno.
Dos quince aos dezaoito meses de idade, o neno/a atópase en plena etapa holofrástica
(palabra-frase); dentro do seu repertorio léxico conta con 5 a 15 ou 20 palabras e, cada
vez mais mostrará maior incremento no seu vocabulario por medio das inflexions da súa
voz ao querer identificar algo. Einsenson (1979) sostén que nesta etapa xorde a fala
verdadeira e sinala que o neno utiliza palabras para producir acontecementos ou chamar
a atención das demais persoas. Nalgúns nenos/as bastante adiantados/as adoita observarse
o emprego dalgunhas frases con dúas palabras, principalmente de obxectos ou accións,
sen descartarse, en certos casos, tamén, o uso de adxetivos (calificadores). Con todo, antes
de ser capaz de facer combinacións de dúas palabras, a cotío seguirá empregando unha
soa palabra para referirse a moitos obxectos. Esta extensión semántica nas vocalizacions
infantís seguiralle acompañando por longo tempo pero, a medida que vaia incrementando
o seu léxico e evolucionando a súa fala, irá reducindo progresivamente tal extensión
semántica. Desde os 16 ó 17 meses ata os dous anos de idade, fará cada vez máis, o uso
de combinacións espontáneas de varias palabras e frases, incrementando o caudal de
palabras na súa expresión. Aos 17 meses o neno estende o seu repertorio lingüístico e
comeza a facer combinacións de dúas palabras. Nesta idade, a identificación e
denominación de obxectos, figuras e diferentes partes do propio corpo, son exercicios
moi recomendables para o desenvolvemento da linguaxe verbal do neno.
Dos dezaoito a vinte e catro meses de idade xa ten un repertorio definido de palabras
(máis de tres menos de 50), aínda hai moito balbuceo cun intrincado patrón de entonación.
Recoñece varias partes do corpo e mantén o interese dous ou máis minutos fronte a unha
lámina si se lle fala sobre ela; tamén, é capaz de identificar dous ou máis obxectos
familiares entre un grupo de catro ou máis.
Nesta etapa, a comprensión progresa rápidamente e as súas expresións son máis ben
do tipo "holofrase", é decir, usa unha palabra para expresar un amplo contido, a que será
comprendida por quen lle rodean, grazas ao contexto e o apoio da linguaxe xestual. Hai
uso social de obxectos e o xogo é máis colaborativo, observándose varias rutinas de
intercambio co adulto tales como: pedir-entregar, abrazar, saudar etc. Tamén os roles son
máis variados, adopta o rol de "hablante", de "oínte", de "ejecutante", de "observador".
Nas súas expresións verbais utilizan sustantivos (nomes), verbos (accións) e calificadores
(adxetivos e adverbios). Entre estas clases gramaticais adoitan establecer as seguintes
relacións: entre dous nomes (ou sustantivos): "zapato papá" (posuidor e obxecto posuído).
"sopa cadeira" (relación fortuita); entre nome e verbo: "abre porta" (verbo e obxecto).
"papá come" (suxeito e verbo); entre calificadores e adxetivos: "bonita pelota"
(calificador máis nome). "máis xogo" (calificador máis verbo). "máis bonita" (calificador
máis calificador). Aos 24 meses pode correr pero cáese en xiros súbitos, sobe e baixa
escaleiras adiantando só un pé. O neno entra na etapa sintáctica, é dicir, comeza a unir
palabras, a formar "frases". Manexan un vocabulario de aproximadamente 50 palabras
referentes ás cousas que o rodean, nome de familiares, comidas habituais, xoguetes
favoritos, cousas que se moven e cambian de lugar; comeza a manexar as accións e
algunhas palabras que indican lugar; demostra que comprende verbos tales como ¡ven!,
¡sentar!, ¡párate!, segue unha serie de dúas a tres ordes consecutivas sinxelas (por Ex.:
"¡ven e dáme o teu coche!"; é capaz de seleccionar as láminas apropiadas referentes a
accións ante unha petición verbal. Tamén son comúns as ecolalias (repetición das palabras
que oe do seu interlocutor) e increméntase o interese pola conduta comunicativa. Nesta
etapa observanse procesos fonolóxicos de simplificación, é dicir, reducións de sílabas
complexas, sustituciones de sons, omisións de sons ou sílabas, asimilacións de sons,
cambeo de orde das sílabas dentro da palabra. Aínda é común que o neno/a exprésese de
si mesmo en 3º persoa; tamén, tararea pequenas melodías e comeza coas primeiras formas
interrogativas a través da entonación (ex.: Mamá preguntando en realidade onde está a
miña mamá).
Dos dous aos tres anos de idade prodúcese un incremento rápido do vocabulario (tres
anos), que é moito maior que o que ocorrerá posteriormente, chegando a ter un promedio
de 896 palabras e aos tres anos e medio 1222 palabras (Smith, 1980). O neno, nas súas
expresións verbais, xa emprega verbos auxiliares "haber" e "ser" e dá certa prevalencia
ao artigo determinado; no curso desta idade comeza a utilizar as proposicións e o neno xa
ten unha linguaxe comprensible, ata para persoas alleas á familia, manifestando un
dominio da maior parte da gramática da súa lingua materna (sintaxis), polo que os
especialistas adoitan denominalo o período da "competencia sintáctica". Aos tres anos
mostra interese nas explicacións, do porqué das cousas e como funcionan; mostra
comprensión e manexo das preposiciones; regularmente, relata experiencias
recentemente pasadas (guions), usa formas verbais en forma correcta no tempo presente,
ten un vocabulario de aproximadamente 1.000 palabras e o 80% dos seus enunciados son
intelixibles, ata para os estranos. A complexidade das súas oracións é semellante á dos
adultos, aínda que comete erros como a omisión dalgunhas palabras funcionais. Nesta
etapa do desenvolvemento é posible avaliar palabras funcionais a través de tests
estandarizados do desenvolvemento fonolóxico (é dicir como organiza os sons dentro da
palabra) determinando si existe ou non un trastorno fonolóxico. Tamén é posible avaliar
o vocabulario pasivo e activo podendo determinar si existe ou non dificultades a nivel
léxico-semántico. Tamén se pode determinar o nivel comprensivo e expresivo gramatical.
De catro aos cinco anos de idade domina virtualmente a gramática pero comeza a
expresarse dacordo a un estilo "retórico propio"; Einsenson (1979) sinala que a nena/o
empeza a utilizar os pronome na seguinte orde: eu, ti, el, ela, nós, vos, contando cun
vocabulario de 1,500 palabras e aos cinco anos, 2,300 palabras aproximadamente. A
nena/o adoita estar capacitado para responder a preguntas de comprensión referentes ao
comportamento social, dado que a súa linguaxe xa se estende máis aló do inmediato. Isto
débese á capacidade simbólica do neno e, como tal, pode evocar e representar
mentalmente as cousas, accións e situacións, transcendendo a realidade e o presente. Esa
capacidade e necesidade de comunicarse fan posible un maior e rápido desenvolvemento
da linguaxe infantil, facilitando o desenvolvemento da intelixencia. Este é o proceso de
desenvolvemento da linguaxe verbal que se dá nos nenos neurotípicos onde interveñen
moitos factores, todos eles estreitamente ligados ao desenvolvemento integral da nena/o;
o desenvolvemento da expresión verbal adoita ser posterior á comprensión da linguaxe,
é dicir, o desenvolvemento da capacidade de comprensión anticípase ao da expresión
verbal.
En resume, con respecto á segunda etapa, atópase nunha transición cara a etapa verbal
onde podense observar as seguintes características:
12-18 meses:
 Primeiras producións que se coñecen como “holofrase”.
 Poden entender frases curtas e de uso común (por exemplo: “non toques”).
 Seguen consignas e reaccionan a preguntas sinxelas (por exemplo: “dáme a
pelota”, “onde está o xoguete?”).
 Aproximadamente, unha terceira parte das palabras que expresan son
sobreextensións, ampliando así o campo semántico da palabra empregada. Por
exemplo, refírense a todos os animais de catro patas como cans.
 Expresanse con subextensións, empregando de forma restrinxida unha palabra.
Por exemplo, a palabra prato só fai referencia ao seu propio prato.
18-24 meses:
 Entenden frases comúns como “hora de deitarse” ou “queres máis?”.
 Comprenden instrucións simples como “séntate” ou “deixa iso”.
 Empezan a unir palabras utilizando unha linguaxe telegráfica con falta de
palabras-función (preposicións, conxuncións, ...).
 Aos 2 anos, o seu repertorio produtivo comprende unhas 50 ou máis palabras.
Poden ter algunhas dificultades para pronuncialas e só as persoas achegadas
comprenden a maior parte do que din.
 Recoñecen nombres de obxectos familiares, persoas e partes do corpo
24 meses-3 anos:
 Desfrutan do xogo simbólico, que xa apareceu aos 18-24 meses, imitando accións
como cociñar ou falar por teléfono.
 O seu vocabulario increméntase de forma regular e estruturan frases sinxelas para
pedir cousas e falar sobre elas.
 Son capaces de seguir instrucións compostas (“colle o xoguete e méteo na caixa”).
 Poden entender palabras opostas (“abre/pecha”, “grande/pequeno”, etc.).
 Falan mentres xogan, incluso nomeando cousas que non están na mesma
habitación.
 A súa capacidade para manter una conversa aumenta.
Posteriormente, dase unha explosión da linguaxe ampliando e flexibilizando cada
vez mais o seu pensamento e acción e entrase na terceira e última etapa Postlingüística
caracterizada pola expansión da linguaxe e a sua riqueza na abstracción e xeralización.
 Estas etapas e características representan niveis de desenvolvemento que
caracterizan aos nenos/as ao longo do seu desenvolvemento, debendo ter en conta que as
idades son aproximacións e non poden ser utilizadas como lindes estrictos; pode darse
entre a aparición da característica na idade correspondente e a propia aparición desta. O
que nos proporciona saber das etapas evolutivas e as súas características son os diferentes
indicadores para comprobar se o desenvolvemento lingüístico nos nenos/as levase a cabo
de forma neurotípica, determinando as súas capacidades e as posibles dificultades ou
desordes así como posibilitar obxectivos e finalidades a conseguir neste
desenvolvemento, sempre co obxeto de apoiar este desenvolvemento e non para
estimatizar ao neno/a.

4. A Fala e a Linguaxe.

Si partimos da definición de Linguaxe dada previamente, non poderemos chamar

linguaxe a nengunha das manifestacións do bebé e na etapa prelingüística; si nos
referimos a linguaxe como un proceso de acción e retroalimentación, este, propiamente
dito, non aparece ata o final das reaccións circulares secundarias de Piaget, coas tres
primeiras etapas da fase senso-motriz. Aínda que sabemos que o neno xa oe desde antes
de nacer, é evidente que non lle otorga ao audible unha significación determinada; durante
os primeiros meses, a percepción resulta evidente pero non así a significación do
percibido. Entre os 8 e 9 meses de vida extrauterina é cando a nena/o comeza a imitar do
mundo sonoro que o rodea e a súa primeira atención diríxea cara ás súas propias emisións
sonoras que nesa época son silábicas. Durante os 8 primeiros meses vai existir unha
continua reacción reflexa fronte a estímulos táctiles, kinestésicos, auditivos, visuais,
tamén, vai existir unha evolución na postura e no movemento voluntario para ir deixando
unha experiencia concreta do propio corpo e do mundo circundante que debe ser aceptado
como unha condición necesaria para a aparición da fala. Entre os 9 e 18 meses vai
evidenciando unha atención e resposta ante o seu nome; no décimo mes comprende ou
parece comprender significantes convencionais do non e de mamá, aínda que nun
principio o significante que o neno lle otorga a algunhas palabras como mamá non é a
mesma que lle outorga o adulto; aos dez meses o neno imita ao adulto, repite sons e sílabas
despois que os fai o adulto. Cara aos once meses comeza o emprego de palabras sinxelas
cun significado preciso; algunhas palabras adquiren un carácter xeralizador (por exemplo:
ante a pregunta onde está o coche?, o neno busca calquera xoguete). Arredor dos 12
meses, a nena/o é capaz de realizar accións motrices baixo a suxestión de ordes orais (o
dáme e toma serán as primeiras accións de contido verbal transitivo que chegará a captar).
Imita con facilidade novas sílabas e pronuncia 10 palabras aproximadamente. Entre os 12
e 18 meses, o neno alcanza a expresar un promedio de 15 palabras, comezando con mamá,
papá, ás que outorga un amplísimo significado e continuando cunha xerga (fala infantil)
que se vai acentuando a medida que as posibilidades fonoarticulatorias van sendo
maiores, ata o momento en que a etapa comprensiva logre desenvolverse suficintemente
para superar esta situación. Non debemos esquencer que, nesta idade, as distraccións son
frecuentes, pero aínda así ordes como abre a boca, dáme a pelota,… poden ser
comprendidas pola maioría dos nenos/as e realizadas correctamente. Aos 18 meses, a
nena/o usa aproximadamente 20 palabras, incluíndo nomes, reflexa no xogo algunhas
accións observadas con maior frecuencia, recoñece fotografías de persoas e obxectos
familiares, combina dúas palabras que, na súa mayoría, son sustantivos (nomes) ou verbos
(accións) tales como: papá vai, mama leite, etc. Utiliza palabras para expresar o que quere,
tales como máis, upa, alí, abaixo, non, ese, este.; imita palabras ou sons en forma precisa
e apunta e fai xestos para chamar a atención sobre algo desexado. Cando se lle pide, leva
obxectos familiares dun lugar a outro. Ollea un libro volteando varias páxinas á vez, di
adeus movendo a man, imita actividades domésticas tales como por a mesa, secar con
toallitas, segue instrucións sinxelas, tararea e canta cancións sinxelas. O neno próximo
aos dous anos, no entorno urbán posúe unhas 300 palabras promedio aínda que é preciso
recoñecer que varias delas son sinxelos xogos fonoarticulatorios e auditivos placenteiros
sen significante algún. A ista idade a palabra con significado de frase (palabra-frase)
existe e é así como auga virá significar quero tomar auga, está chovendo, aí hai unha poza,
imos xogar con auga,... Comprende preguntas e instrucións sinxelas, identifica as partes
do seu corpo, explica, ao seu xeito, situacións usando principalmente nomes de cousas,
accións e persoas. A entonación da súa voz é importante dado que axuda no significado
das palabras; entabla conversas consigo mesmo e con monecos, elabora preguntas tales
como: que é iso?, que é isto?, onde está?... Constrúe oracións compostas de 2 ó 3 palabras
que, xeralmente, son sustantivos e verbos; refírese a sí mesmo polo seu nome, empeza a
usar pronomes persoais (eu, ti, el...), identifica e nomea debuxos, pode falar en plural
agregando a “s” pero as súas oracións caracterízanse por non concordar en xénero e
número. Pide para comer, de beber ou ir ao baño e escoita relatos de contos ilustrados.
Aos 2 ½ anos ten un vocabulario de 450 palabras aproximadamente, di o seu nome, usa
o verbo ir nos tempos presente, pasado e futuro máis outro verbo en infinitivo (vou
comer); · Utiliza o xénero e o plural dalgunhas palabras, combina nomes e verbos en
frases, comprende conceptos sinxelos de tempo (onte á noite, mañá..), refírese a si mesmo
como eu máis que polo seu nome. Empeza a utilizar posesivos, trata de obter atención
dos adultos (mírame), gústalle escoitar contos repetidos, usa a palabra non na súa
linguaxe, utilizando frases de negación tales como non quero, non está. · Fala con outros
nenos, tanto como con adultos, empeza a controlar a súa conduta verbalmente en lugar de
físicamente, aparecen as preguntas onde?, por que?, para que?, cando?; usa frases curtas
para facer comentarios do que está facendo, iguala ou aparea de 3 a 4 cores, coñece os
conceptos de pequeno e grande, di a súa idade cos seus dedos. Ao redor dos 3 anos, o
neno/a adquiriu moitas palabras novas aproximándose a 1.200 o número das que expresa;
nesta idade, usa frases e contesta a preguntas sinxelas, aprende con facilidade versos e
cancións sinxelas, emprega oracións subordinadas aínda que gramaticalmente non sempre
sexan correctas; entende e produce frases de tempo como: onte…, o luns…, á hora da
comida…, esta noite…, todolos días... ·e usa palabras para relacionar observacións,
conceptos e ideas. · Frecuentemente, practica falando consigo mesmo; empeza a
comprender oracións de lugar, tales como: pon o cubo (debaixo, en fronte, detrás) da
cadeira; con todo, élle difícil entender á beira de…. · Coñece o seu apelido, sexo, o nome
da rúa onde vive e algunhas rimas infantís, pode falar dun conto ou relacionar unha idea
ou obxecto, usa oracións compostas de 4 a 5 palabras, aparecen oracións adverbiais
introducidas por preposicións (está na escola). · Pode pronunciar os sons dos seguintes
fonemas: /m/, /n/, /p/, /w/, /t/, /k/, /b/, /j/, /l/, /s/, /ch/, usa formas posesivas como meu,
miña, teu, de, máis, o nome (da miña mamá) e os pronomes reflexivos (che e se). · Usa
formas verbais sinxelas e complexas tales como estou xogando, vou xogar. É capaz de
utilizar as oracións de negación con palabras tales como nada, nunca, ninguén e nin. ·
Empeza a usar oracións compostas unidas por e, que, onde, como así como·expresa
verbalmente fatiga (di que está canso).

A educación centrada no desenvolvemento da linguaxe obriga a ter en conta

moitos aspectos e pautas sobre as que desenvolver o seu deseño. O maior inconvinte
reside na falla dun modelo explicativo que garanta a súa eficacia, polo que dificulta o
establecemento dos principios a considerar como prescriptivos na actividade de ensino e
aprendizaxe da linguaxe. A existencia de moitos factores que influen nesta aprendizaxe
fai que, algúns deles, sexan difícilmente controlables. A pesares deste gran inconvinte, si
podemos facer algunha prescripción; unha destas fai referencia ó feito de axustar o
modelo xeral, sexa cal sexa, ás necesidades específicas de cada situación e contexto en
función da realidade sociolingüística e das posibilidades de realizar este programa
educativo, tanto a nivel de recursos humanos como materiais (Baña, Salcines e Suárez,
2002).
Este principio é fundamental xa que a escola non é unha institución que deba de
actuar de forma independente da sociedade; polo contrario, está inscrita nun contexto
determinado polo que debe partir do mesmo adoptando un enfoque o máis natural e
espontáneo no marco sociolingüístico específico.

Con este obxeto, necesítase dunha certa coherencia na elaboración do das axudas
e apoios que teñan que aportarse no seu desenvolvemento e aprendizaxe; inicialmente,
debe ter en conta a realidade á que ten que adecuarse, non restrinxíndose soamente ó
contexto educativo senón que debe incluir os moitos aspectos que o rodean. Entre estes
cabe destaca-la linguaxe familiar, a presencia social das linguas que se utilizan na
educación multilingüe, a organización e distribución das linguaxes ó longo do curriculum,
o coñecemento lingüístico e pedagóxico do profesorado, as motivacións sociais cara a
aprendizaxe, etc. Todos estes factores deben terse en conta xa que, deles, depende o éxito
dos programas de aprendizaxe da linguaxe; non debemos esquencer que isto conleva un
esforzo considerable por integrar todos aqueles factores que, dentro e fóra do contexto
escolar, teñen que ver co dominio e uso das linguaxes presentes no entorno do neno/a
(Baña, Salcines e Suárez, 2002).

Outro aspecto que tense que considerar é o das actitudes cara a linguaxe, análise
que debe recoller os programas de apoio e axuda educativa. En moitos casos, as diferentes
linguaxes están asociadas cunha relación de poder e este tipo de relacións xeran unhas
determinadas actitudes nos falantes que, en moitas ocasións, non son nada favorables para
a aprendizaxe da mesma. Deste xeito, no caso das minorías lingüísticas pódese sinalar
como actitudes negativas asociadas a unha cultura allea, ou á propia, son un importante
factor predictivo de fracaso escolar.
 Un factor moi relevante na aprendizaxe da linguaxe é a motivación que ten o
alumno para aprender a mesma; esta motivación está en relación directa coa actitude cara
os falantes. Por ilo, un obxectivo prioritario nun programa lingüístico debe ser o de xerar,
na aprendiz, unha identificación harmoniosa coas diferentes linguaxes xa que,
difícilmente, se pode aprender o que non se desexa aprender.

A aprendizaxe da linguaxe nunca supón un punto final na súa adquisición, polo

que podemos afirmar que o infante é tan competente e capaz dependendo da sua
utilización e do seu hábito. Non debemos esquencer que a adquisición da linguaxe é un
proceso longo e complexo no que non existe un punto final; o seu desenvolvemento
depende, día a día, dos esforzos de todos aqueles profesionais implicados e
comprometidos para que este proceso se faga adecuadamente e posibilite o seu
desenvolvemento óptimo e capaz (Baña, Salcines e Suárez, 2002).

Referencias bibliográficas.
Alarcos, E. (1976), La adquisición del lenguaje por el niño, Buenos Aires: Ediciones
Nueva Visión Saic.

Baña, M.; Salcines, M. e Suárez, R. (2002). O contexto educativo na aprendizaxe das

linguas. A Coruña: Servizo Reprografía Universidade da Coruña.

Bateson, M. (1975) Mother-infant exchanges: epigénesis of conversational interación.

Ann N Y Acad. Sc. 19, 263, 101-113.

Brown, R., y Fraser, C. (1964). The acquisition of syntax. Monographs of

the Society for Research in Child Development. 29,43-78.

Bruner, J. (1984). Los formatos en la adquisición del lenguaje. Madrid: Alianza.

Bruner, J. (1986). Realidad mental y mundos posibles. Los ac-

tos de la imaginación que dan sentido a la experiencia.
Barcelona: Gedisa.

Castañeda P. F.(1999). El Lenguaje Verbal del Niño. Lima: Fondo Editorial de la

UNMSM

Gómez, D. (1993). La teoría universalista de Jakobson y el orden de adquisición de los

fonemas de la lengua española. Cauce, 16, 24-30.

Karmiloff , K. y Karmiloff – Smith A. (2005) Hacia el lenguaje. Madrid: Morata.

Jakobson, R. e Halle, M.. 1973. Fundamentos del Lenguaje. Madrid: Ayuso.

Lenneberg, E. (1967). Biological Foundations of Language. New York: Wiley

Leontiev, A. (1976) Speech norm as social norm. lnternational Journal of Psycholinguistics, 2,
(49).49-53.

López, H. (1990) Enseñanza de la lengua materna. Madrid: Plaza Mayor

Luria, A.R., (1963) Speach development and the formation mental process. N.York

Millan, F. (1996). El Estadio Germinal en la Lengua del Niño.

http://cvc.cervantes.es/literatura/cauce/pdf/cauce18-19/cauce18-19_48.pdf

Millán, F. 1999-2000. Articulación del significante en la lengua del niño:

Génesis y despliegue evolutivo. Cauce 22-23: 519-538.

Piaget, J. (1967): «El lenguaje y las operaciones intelectuales». En J. Piaget y otros,

Introducción a la psicolingüística. Editorial Proteo. Buenos Aires,

Sala, M. (2020). Trastornos del lenguaje oral y escrito. En: AEPap (ed.). Congreso de
Actualización Pediatría 2020. Madrid: Lúa Ediciones 3.0

Smith, C. S. (1980): «The acquisition of time talk: relations between child and adult
grammars». Journal of Chad Language, 1980, 7 (2), 263-278

Vygostky L. S. (1977). Pensamiento y lenguaje. Madrid: Paidós.