PRZBILĄD oGóLNY 365

IwErd7my' ji Zachodzi pewne

Podobieńslwo miedzy relacją m4drości przeświadczeni na podstawie witry' a ta nasza wiara pozostaje w Żgo-
boga do b}Iu Boga a ręlacją m4drości
cŻlowieka aó l.g" i'"'n"]i" dzie z aIgumęntmi pfawdopodobieństwowym|'' (ral ionibus prcbabili'
fruymy u/ylvać reminu ..mądrość'.
J"ż ," j.d"";:;r;i;. ];;,l;
wetoznacaic: a. druga sprawa lo urylazac. 'i. bus consonat). Można zatm zlozMieć jego krIyczny stosunek do
r/ u ogole mmv orawo d€kretu przedstawion€go na soborze Laterańskim v (1513)' który
P@c ^o-mądrości Boga' w jaki .ozn" b;:;;k;?.Tż:i1 wzywałpfofesofów liloŻolii, by w swoich wykladach uzasadniali naukę
]:oyn4.andog1ą zachodzącą międ/y'po'"u
$worzcniMj a Boeim iest aial; chrześcłańską. Kajetan był zdmia, że jest to Żadmic teologów, a nie
"j'ąiJil,Tilf,ł'?,.,
lili;
#":"ł:':il j*i filozofów'
ii':'ó_-ą";
poaania Boga. o ilc nie /aloży sje
i,]
Malogii duyb""jj
*l;i{: 3. spośród póżniejszych pisarzy dominikańskich tcgo okfesu na
;ł;;;:; uwagę zasługuje prŻedc wszystkim Franciszek z vitolii (1480-1546),
mlal nlcuątp]iwle sporo lacji. ńa";ąi.
lięa"y-"i"il;.;'
osmlelm sicjędnal wątpic. cly;ego ouranl-.ni"--"logli.;;;;;;#i;;:; któfy wykładał w salmance i napisał komentatze d'o Pars ?rima of^Ż
ilosuje do Boga i *worzeo. óó inali, Li.ay .,łią Secunda secundae Tomaszowej SMmy teologiĆznej. ZDany jest on
jedtrak głównie z racji głoszonych kon@pcji politycznych i pfawnych,
p_o*'e.a rutim
logląau ;;'':;;';j :"+;ilj":i".::i.fi :x:ff ::]:'J
sposob Jego stanowjsko nle orowadTi w ;i; o czym będzimy mówili później' Dominik Soto 0494-15ó0) takŹe
K"rń;;.4;i.i;;[ó;.{;;'łi;l"l::f; wykładal w salmance' a wśród opublikowanych prac malazły sięj€go
końentafte do pism logicznych AJystotelesa oraz do jego Fizyki
to w sposób kulluralny i umiarkóqanv'
Z ';}1'"i"":}:l?J..''
;ięk,;ńi;i";;] j o duszy, jak również komentfuz do czwartej księgi senteilcji Piota
się do owczesnego ..,".''oi^u..' \d;;
:^T'.':9"::iI '."rJ.
komenrar7u.do o r/ł.z1, Arystotelesa
il;liH_ Lombarda. Melchior cano (1 509- l 5ó0) cenion y jest $ównie za De locis
li.'l]""i:.'i'* a.ńi'l'*ł. iz theologicis, w których próbował usta]ić w sposób systematyczny
llo-7ol 8reckl Źecz}virie głorił opinię pr7}pis}vaną mu pr7el aser-
rolstow. le mranowicie jest rylko jedna róańni i metodycmy źródła doktryn teologicznych' Błtłomiej z Mediny
a*)". (l528-158l), Dominik Bńnez (1528-1604) olaz Rafael Ripa lub Riva
ma jed"".,t*J;;;;"l;;;
' ";"j."'i"]""
*spolna ws7yilkim lUd7iom. oral że nie
nlemlerlęlnoscl' Kajerdn / całE pewnośclą odrzucał (m' l611) byli tównież nakomit}mi teologmi i filozofmi dominikm-
awerrolsoq. r lsInieje l)Iko jedna rozumna
oh;d*b,;' skimi.
wspolna wszyslkim lud/iom. jak również lę7e
i nieśmlenłnaJu'sŻ wśIód pisarzy jezuickich wybitnemi€jsft zajmuje Franciszek Toletus
aleksandru<l^* l; l''".; (1532'159a), który był uczniem Dominika soto w salmance, później
leq Ż natury trieilelna' AJe wyraaie skłaniais;ę tu
nle mo/nd udowodnić nie:łnierlelnoki -v;ii. ;" n" aiojr" wykładal w Rzymie i został kardynałm' wydal komentarze do pism
|'Jt1,..]].i*J
r llU( lno_zna
duszv ludzkiel logicznych Arystotelesa oftz do j.Eo Fizyki, O dszy I O pawstawailiu
nooac a rgumenly probabiljsyczne. Irore przmawiaia ń
Ją nlęmlęilelnością' W komentarzu do Litu ao Rrńi"ń;;;J";; i iinięciu, )ak również do SMmy teoloqicznej św' Tomasza. zbiór
mowl. zc.nlc dysponuJe żadoą filozofrczną, czyli kómentazy do Arystotelesa wydala grupa pisarzy jezuickich, znana
dmonstr;Iwn, jako Conimbńcefres od swych ruiązków z uniwersytctm w coimbŹe
o lajmnjcy Trój"y ś*ięl"1' o ni.i.i",i.i-
:lTi1'!ry*u :l9Y".,Ps.io)
wcicleniu i ..o rym podobnycl w Portugalii' Główn}m czlonkim grupy był PiotrFoDs*a (1 548-l 599)'
{l:::.1Y''ł.o
sŻy{kle w'crzę"' JcżęlJ byl gorów l4czyc w rikl '^i,".r,,
.n.t'*'"" twóIca komentarzy do Mebrtzyki oraz l$tilutianes dialecticae
sposoh n;.śmierreInośi i Isagage phitosophicd. czyli wstępu do ^ńol
filozofii' Spośród innych
ousz} 7 taJęmnicq Trólcy. lo nie mópl mvśltr.
i''*.i.".i""'it J"'r' teologów i filozofów z Toważystwa J€zusowego na uwa8ę zasługują
Je'l prawdą dającą się douieśc ,i ';
wkomenLarrudo Ksj|gi Lkle/jastcsa nóqi 'lio*t Gabfiet vósquez (ok' 155l-1604), który wykładał głównie w Alcalź
'ilo.oł",n1'";;"",rie
qy'a;nrę'z.'')aaeniii-ni i Rz}mie, oraz Gfz€golz z walcncji (l 55l-1603). obydwaj opub1ikowali
Je\Zclę nię udowodnll. iż dUs/a czln"ifl, t"" i'"i*;"ircl"",
.ię. b} istnirl jatiśrolstrl}gając} ól"i. kom€ntaŹe do SWy teologi.znej św.romasza' Leonald Lessius
"" o,ffi
0554-1623) wŚzakźc' wykladający w Douai i Louvain' byl autorm
argr1menr: ale ie.rcśm1
B
9,23.
takich niezależnych prac jak Da i8titia et iure ceterisque |iftutibuŚ
, 3,21. cardinalibus (1605), De gratia efJicaci detretis , cliv inis libeltate ań itr ii et
'
praescientia Dei contlitionata disputatio apologetica (1610r, De Poviden-
 PRZGLD oGóf,Nt 36',1

t,ia Num,init il anihap iilmorlalitdtp

tlbl \r. De ttwo bano ?t aet?rna Jest oczywiste, że Mo]ina i jego zl'olennicy mjeli na celu och.onę
h?ahludln( hoilinis (1616\ ora/ Dr pcr|łlionibur
(l ó20)'
narńu'\!]u( dni4;5 wolności ludzkicj woli' lch punkt widŻcnia można chyba przedstawić,
mówiąc, że wychodzimy od |ego, cojest nm najlepicj znane, mianowi
Francrsllanin Lychelu! (m. lS20r komcnrosal O?us O
rcnpn5c oraz cic od ludzkiej wolności, i że musimy wyjaśnićuprzednią wicdzę Bogl
^
Vua-dhbet \t,kola. I en osatni jedndk dopiero q I 59J roLr oglo\zonv
oraz du.ialanie łaski wtaki sposób, żeby nic lłWaczyć się zwolności woli
/ostai otlc|aln}m doklorcm zakonu lrancl\/lróskje8o'
(m. l)J2)' autsuqianin. nJpl\aI lomcnlarZ do.ręiii ldzi z"Vjrerbó lub milcząco jej nie negować' G<lyby nie było ilelą dziwacną
ł.icfi oi"^.,"' wprowadzanie tcgo rodzaju uwag do sporu |cologicznego, można by
senlefull Ploll^ Lombarda' ]\ie wolDo pominąć gup" -o.ur.'n'a'^]
Zwjazanych 7 Unlwer\}lelm w A]cald. zaiojonm Zapewne powiedzicć, że ogó1ny ruch humanistyczny renesansu znalad
'7ńńq'."i""".,-
Laldynała Xmęnesa. lIńra bylc /nana vxo r'',-ntweii"i''ć'ś"") * oernm stoonir orlbicie u molinim;e W toku spor u molinim /ostal
po{Jcl4 tej grup} był GasnJr Cardillo de villaliando (l5J7_l)8l; ,modrtiko*any l.re, tak'ch lcologów lc/uickich ]al tselIamlDc i su;-
allor Lomenlarzy do fu)\tolelęsa' u klUr}ch rez. kiórzy wprowadzili pojęcie''kongfuencji''' Łaska',kongruentna''
soD Irytyc/ny praqd/iwc /nac/enie lck\tu.
|róbowdł uslauć w spo_ to iaka, ttóri je* Zgodna 1ub odpowiędnia do okoliczności danego
pźypaJku i uiyskujó dobrowolną zgodę woli' Jęst przrciwięństwem
4' Byc możejesl I o mlejsce' w LIor}m lfzeba po$ |edlicć
oale slow na
tma! slynnego sporu. jakj w XVI $ulrcru roczlh , soba leoloeo*ie iasźi ,,niekongi"enńej'', któIa z takicgo czy innego powoclu nie
oomu:kansc) l Jc/uiccy. j.ltóry doIyc/yl odoowioda okólicznołciom danego przypadku i nie u/yskuiedobrowol-
a \olną wolą L/losleka' Nie /dmierŻam uypowiadać
'ę.acji
między la:lą1ożą neizgodl uoli. chociaż sma w sohie jc\L..$ystarclajaca" do Iego' b}
się.zcruęl u rci ułotić wo1ę do dokonania czynu zasługując€go'Dzjęki scienlia media
kweslrl. ponieuaż spór mlał zasadniclo charok", (J.)i Bós wie od więc/ności. klore łask: okażą sic ..kongruenLne" u od_
Jednak o nim uspomnieć. bo ma on moim zdmim '."l""]*"' inplikacje niełeniu do danej woll $ dan}ch okolic,nośclach'
filozoficzne.
Pomijdjąc qstępDe fal\ \poru. można /acląć od przvDomnrenla Prlcciwnic\ Mo'inv. wśród kr"rych naj*ażnrejsrą rolę odgry$al
' leÓlop,lomin;Lańskl ddnez. /a punlI $ yiścia pl /}jęli /a5ddę. że Bogje\l
slynne| prac} Lud$ika de Mollny (l5r5'ló00), reoloia icru'cuepo
ktory pr7el slelc lat u}lładał na unlu'ersytecie * E'o'zi * nonupr'i''' or7vc;vn! w\/e'k;ch cz} now Zacługul4c}ch ora7 że po/naniu i d/iala niJ
'goóa
musi orzr slugi" ci nieruszeńrr* o i niczelężnośćod dobrowolnets"
Placa nosiła tytnl Concordia libeli arbiirii cum grutiae d-is, d1y;ia :t moc Boz.j la'Li podpor/4d-
praeŚtientia, "r; l"d'k;e' roli. Zarzucili Molitue,
.p'toyidentia, praedestiilatione et reprobatione i zost^ła
wydana w Lizbonie w 1589.oku' Molina twi"rózil * niej, ze
kował woli cz'łowieka' wedłuB Bóneza łaska skuteczna lóżni się
wewnerrzn-ę od łaski lcd} nle dosLalecdcj i osiaga 1woj \kulek nJ moci
5kuIeczna". która lawiera w sobię poięcic $o:nc; 7gody l""a*"l'Jaska
w soJą nalurŻc nF rożni !ię od ..łasll
*"ii. uewnetrznęi n"iu'y' 'l"z"li Cbod,l o $plo$adlon4 prlc/ MollDę
iedynle doJalęclnej..' Lo*a. 'uei
koncepcię yirłlia nrala. c/) ll ..wlco/y nośrędnlcj' ' lo Je\l lo ro
pronu
{lora Jest lęd)nle do$atecda. jesl la\kq. kIora w}starc7d do uzdoln jen ja
lud7kIeJ'wolj do c.łonania czynu zaslrgującego.jeiel' u ola wJ l a/ila
tro,*u nic nie odpouiadł w rzec'1vi'lośti' Bóg poznale
Da pizyszłe Jobrouolne cryny ludz:. natci ualunkowe przysJc crin'
"uiuz!n'i..
nlc /godę j usnóIdiałald Z ni4' slaje {ę oni..*łutcczna ..;e;eli *ola
.all}c7nic.wyrdża na olq /godę. Laska skuIec/nil i"#o*otn.. na mocv wch z gófy posianowionych nządzeń. za
1e,t zaim la'l4, tton.l oor;nawla uJzia::i ..fizyczncgo prrcdruehu ktory
/ ktorą wola lud/ka fuktyc/nie w lposob wolny uspolJlrla' Z druplci "n.n.o
i..r loniecznv do -rLonania kaidcBo czvnu ludd,eBo. w nu)padlu
!rony.jeżeli BóB \pIawuje o8ólną i \/cleBó]ową opitrznośi. m
n'eomyloą Wd''lę o l}m. jak dana q ola hęd/ic reaBoual3 na daną
ml:d
"l łfl\kę c,)nu ra'tugu1ąccgn ó$ til}cay plrcdruch przibicra po\ta' ldski
w dnn)ch okolic7nośclJchl 3lc jak liog może to wledliec. jcżelr'laskr
Bólez ici teologowie, którzy podzieiRlij'ego stanowisko' wyszli zatem
lkulec/naJe$ \k utcc/na na mocv wolncj Zgod} wolil Ab1 odpou iedzieć
od zasad metafizycznych' Bóg jako picfwsza pfzyczyna 1 pteNszy
na lo.p} lanie. Molind wprowad/ił
Ijo ccie 'V i. lia mPrtiu", u.;dŻy' dzicLl Doru\zvcicl mu\i b\c prr}cz}ną cr}now ludlkich w LeJ micr7c' wjakicj
kloret Bo! poznale q sposob nreomylny. iak wola ' lJd/ka s moiliqlcn
oo r\omvilenia okollcznośclacb bedzie reagowaIa na tf luh inn4 l3ję'
,taią,,i one lecrl^u'itoicią. BancŻ. co nJleży nodkręśllć.nie odr/ucd]
*oinoś"i' stuł n" itunowisku, że Bóg sprawia, iż czynniki pozbawione
 wolnościdlialaja 7 konitr/noici. a c/} nnjki obdarzone wolnościa.kied\
przynajmtriej otwtucie, teologii dogmatycznej- Obserwujemy zatem
d7ialaią jako cŻynniLi woInc' dzlalają w śPo!ób $olny' lnnmi słowv-
stopniowc zastępowanie komentarŻy do Afystotclcsa wykładmi filozo-
Bóg sprawra. ,'e ka/dy prŻ}godny czymJk sprawcry dzialj * .posot
ficŻnymi' Już w przypadku suófeza (m' 1617) mamy do czynicnia
zgodny ze.woją nalurą' wedlug bane7janimu należy w5chod)rc od
7 w}placowan)m omawianim pf oblemów filozoficznych w oderwaniu
peu oych rasad merafizycdych i wyprowadTac / nich logicrne wnjo\kj.
od teologij;a porządek przedstawianiatmatów i problmów metafiry-
Zwolęnnicy Bóneza Jważali. że sranówisto moIini.lów ń dochowvqa-
cmych, jaki suńrez przyjął w swoich DisPutatianes metaphysicae'
ło więrności /asadom melłriŻyc/nym' Nalomiasl /danlm molini!ró$
wywarł wpływ na późniejszą mctodę scholastycŻną. w zapoczątkowa-
trudno było dostrzec, w jaki sposób bmeŻ.janiścimogli zachować n}m prrez suóreza swobodniejsz}m stylu piśmjennictwa filozoficznęgo
wolnośćludzką. cłyba ż€ Iylko z na7w} ' Ponad lo. je)eli przyjmuje się
można niewątpliwie dostrzec wpływ renesansowego humanimu' Po_
koncepcje wśpoldzialania Bożego. kIóre jes! lo8lc7nje wc/eśniejs/e
wiedziałcm wczcśnicj w t}m fozdziale, że scholasyka his7pańska była
w stosunku do wolnego czynu i któr€ niczawodnie wywołuje okeślóny
stosunkowowolnaodwpl}'mrenesansu. sądzęjednak,żenależyzrobić
czyn, to nieslychanie trudno dostrzec, w iaki sposób można uniknai wyjątek w odnieŚieniu do stylu litelackicgo' Trzęba przynać. że s!óLręz
obarc/mla Boga odpowiedŻjalnością 7a grrch. Moliniści rue uwdaii,
miał styl rozwlekły' a]ęjego pfaca poświęconametafizyce w poważn}m
żeby rozróżnienia wprowadzone pżez ich oponentów w celu uniknięcia
stopniuprzyczyniła siędo przez\łryciężenia wcześniejszej tradycji pisania
wniosku. iŻ Bogjest odpowiedzialn} 7a grłch. odgryvalyjakąśirlolną
o filozofii w fomie komentaży do Alystotelesa'
lolę' s(i?ntia rudia 6yla 1awną hipolelą: ale lepieJ było prlyjąć tę Jan re Św. Tomasza (1 589_l644), wybitny tęolog i filozofdominikań-
hipotezę, aniżeli zakład ać, że BóE poznaje przyszłe dobrowólne czyny ski' opublikowal swój Cursus philosophic*ł przęd Cutsus theologichl.
ludzi na mocy swych z góIy postanowionych zżądzeń'
a Aleksandef Piny, bywziąć przykład innegodominikanina, wydałswój
spóI między dominikanami a jezuitei sklonił papieża Klemensa Cursus lhilosophicus thomisticus w 1624 roku. Ojcowie kamelici
VIII do powoladia w RŻymie specjalnej Kong.egacji, któfa miala z Alcalź wydali w roku 1624 Cufsus attium, który w późniejszych
zbadać sporne pfoblmy' Kongrcgacja znana jest pod nazwą Con-
wydaniach był poprawiany i posŻerzany. Spośród jezuitów kardynał
gregatio de auxiliis (1598-1607). obydwie strony miały pełnąmoaiwość
Jan de Lugo (l583-l660) pozostawił po sobie niewdane Dispulatioiles
przedstawi€nia swoich stanowisk| w ostateczności dopuszczono opinie
melaphysicąe, natomiast Piotr de Hurtado de Mendoza opublikował
tak jednych' jak i drugich. Równocześnie zakMmo jezuitoń nazywania
w Lyonie w l6l7 foku,/.) isputatiailes de uilircrsa philosophia'zaś'romasz
dominikanów kalwinistmi' natomiast domlnikmom zakazano nazv_
compton-carleton wydał w Antwefpii w foku 1619 Philosophia
waćjeruitów pelagianami. Inn}mi słowy, obydwie strony sporu mogiy
łriyelsa' Podobnie też Rodrigo de AJriaga oraŻ Frmciszek de oviedo
daĘ propagować własne sposoby uzgadniania uprzedniej wiedzy Boga, opub1ikowali wykłady Iilozoficzne, pieruszy w Allwerpii w 1632 roku.
predestynacji i Żbawczej akt}Tności z wolnością człowieka, pod warun-
a dlugi w Lyonie w 1640lokt' Curs6 philosaPń7'.6Franciszka suófeŻa
kim, że nie będą się wzajmnie oskarżab o hęrezję. ukazal się w Coimbrze w 1651 roku, a Philosophia peripatetica Ian^
5' Kajetan po raz pierwszy lznał sWę leolagicmą Akwinaty za Baptysty de Bencdictis wyszla w roku ló88 w Neapolu' Podobne
podręcmik teologii w miejsce seilrexąi Piotfa Lombarda; a dominika_
wykłady filozoficzne pisali szkotyści' I tak Jan Poncius i Bartlomiej
nie i jezuici wspólnic uwrali św. Tomasza za swego Doktora. Arys_
Mastrius wldali odpowiednio Cursw philosophicus ad mentem Scali
tot€l€sa dalej tlaktowano jak ,,Filozofa''; widzieliśmy' że scholastycy
\|6Ą3) ofiJ Philnsorhidc ad mcntem sl Ą1i l ur'\usiłł8lf (lÓ78l' Spośród
doby lenesansu wciąż publikowali komentarze do jego pism' Równo-
cześnie dokonywał się stopniowy Iozdział fi]ozorli i tcoiogii' którymiał I)lsar7y nalciących do innych lgromad7eń /Jkonnych Mikołaj le sw'
Jana Chrrciciela, augustianin-ęrmita, opublikował w roku l687 w Ge-
btrdziej systmatyczny i metodyczny charakter niż ten, jaki ogólnie newi. Philosophia augustiniana, siw inleger tftsus philosophicus iuxta
obowiązywałw średniowircznych szkołach' Działo siętak częściowo na
doctfinam safrcti Palils l!8!Jliłi, natomiast Celestyn sfondrati, bene-
skutek tbmalnego podziału dwóch dziedzin badawczych' do którego
dyktyn' wydał Cursus philosophias sangalensis (1695-1699).
doszło już w wiekach śfednich, a częściowo Ż pewnością dŻięki w XVII wieku zatem Cursw philosophici powoli zajmowaly miejsce
powstaniu doktryn filozoficŻnych' które niczego nię zawdzięczały. daMiejszych komentarzy do Arystot€l€sa. Nie znaczy to jednak, że
 310
zażucono dawniejszy ilyczaj' sylwester Mau.us (ló19-ló87) na
pr7ykład. leolog l filo7of / l'owar/}\lua Je/u\ouego. wydal w rokJ
lóo8 kom_cnlar/ do AJ}nolelśsJ' Na podsrauic-miany rpo,obu
pisania o filozofii nie można też wnioskować. że rchoiast;ka ;?3\óp
renesansu i xVIi wickJ nolostawa]a pod glęhokim o*
"'piy**którv
czesnych idei naukowych. F'ranciszkanin Emmanuel Malgnan,
w ro1o 1652 w TuluŻie uydał Culsus phitasoPhicus' źa|l się, żi
współcześni mU scholastycy poświęcilisię abstr;kcjom i subteinoś_
ciom melari/}ca}m. a nieltor/y / nich' kieJy q imlę doświad./enid
l eksper)mentu /ak$esliono$ano jch opinie na lmal fiŻ}kl, w oo'
powiedż odrzucili świadectwo doświadcŻenia' sm Majgnm pozo_
stawal pod wyfźn}m wplywm kartęzjmimu i atomimu. }lónorć
Fabri (ok' 1607'1688), jezuita' szczególny nacisk kładł f,a matmaty
kę i fizykęi byli oczywiście i inni scholastycy, któży doceniali id;e
swoich czaśów. Gdy jednak ruch filozoficmy lenesansu i okresu
postlenesaDsowego weżnimy jako całość.staje się zupełnie oczywis_
te, że scholastyka znajdowała się ni€co z boku głównego nurtu
Ioilojowego oraz że jej wpływ na filozofów niescho1astycmych był
oglaniczony' Nie znaczy to' że nie miała żadnęgo wpływu; ale jest
oczywiste! że kiedy myślimy o filozofii renesansu i czasów posl_
Ienesansowych' nie myślimy zasadniczo o scholasty@' ogólnie rzecz
biorąc, filozofowie sholastycŻni tego oklesu nie zwracali dostatecz-
nej uwagi na problemy' jakie się fodziły na przykład pod wpływffi
ówczesnych odkryć naukowych'
6' Była jednak pŹynajmniej .jedna dziedzina myślowa, n' której na
scholastyków rcnesanŚu wywarly głęboki wpł}v ówczesnc problmy
i w któIej oni samj odglywali znaczącą rolę' Była nią tęofia polityczna'
Później omówię bardziej szczególowo tcorię polityczną suńreza; rcraz
jednak chĘ prŻcdstawićpłę ogóinychuwag natemat tcorii politycznej
scholastyków doby renesansu.
Ploblm stosunków między Kościołęm a państwcm nic zniknąl' jak
widzieliśmy, wraz z koń(m średniowiecza' w istocic odźyłz nową siłą
w wyniku refomacji olaz wskutek roszczeń niektórych władców do
sprawowania jurysdykcji nawct w sprawach religijnych' co się tyozy
Kościołakatoiickiego' doktrynĄ całkowitego podpołządkowania pań-
stwu była nie do przyjęcia; wykluczałają zarówno pozy{aprzyznawana
Stolicy swiętej, jak i koncępcja Kościołaofaz jego misji. stąd też
teologowie i filozofowie katolicĆy cruli się powołani do sfomułowania
zasad, jakimi powinny się rządzić stosunki między Kościołcma pań-
stwm. I tak kafdynał Robert BelIamine utz}mywał w swej pracy na
3',71
tmat władzy papieŚkiejlo, żc papi€ż' mimo iż nie ma bezpośredniej
władzy nad spnwmi doczesnymi' spramje władzę pośrednią. Jeżeli
powstaj€ konflikt, interesy doczesne muszą ustąpić plzed idteresami
duchosymi- Teoria pośrcdniejwładzy papieża w spBwach doczesnych
oznaczala, że Bellamin€ uważał władcę świeckiego za wikariusza
papieża
^ie teoria wyk]uczała t€go rodzaju pomysł; była ona j€dynie
konŚekwencją stosowania doktryny tcologicznej' według której @lm
człowiekaiest cel nadprzyrodzony, mianowicie usrczęśliwiająe widze-
nic Bo8a' Teorię tę głosil takż€ Franciszek sućlfuw swęl DeIensia Jidei
catholiile (1613\, napisanęj przeciwko królowi Adglii Jakubowi I.
Alemimo że Bellamine i Suórez odrzucali pogląd, iż władca świecki
jest wikiliuszm papieża, nie akceptowali tęolii, iżwyprowadza on swą
władzę bezpośrednio od Boga, jak utrzymy'vali zwo1ennicy teolii
o boskim pfawie królów' Fakt zaś, że su^ręz wystą)ił prŻeciwko tej
teof]] w Defehlio f'dei catholicae, był jędn'm z powodów, dla których
i
Jakub I spalił to dzieło' zilówno Bellamine, jak su'{ez stali na
stanowisku, że władca świecki otrz'muje swą władzę bezpośfednio od
wspólnoty politycznej' w istocie twieldzili, że wladca świ€cki otEymuje
wladzę w ostateczności od Boga, ponieważ każda legalna władza
pochodzi ostatecznie od Niego; ale wyprowadzanajestbezpośrednio od
wspólnoty'
Można by zapewne sądz:ń, że z^ tą tęorią kryło się pragnienie
poilniejszenia władzy królewskiej w czasach, kiedy coraz wJraźniej
iaczęły dochodzić do głosu scentralizowane i silne ńonarchie epoki
reneaansu. czyż można by wymyślić lepszy sposób wytrącenia broni
z rąk rojalistów niż głoszenie poglądu, że chociaż władza monarchy nie
oochodii od papieża' 1o icdnak nie pochod7l bezpośrednlo od Bo8a.]ec/
od narodu? Czyżmożnaby znaleźc lepszy *posób waocnięnia władZy
duchowej niż ten, który odwoł}vał się do twierdzenia, że tylko
i wyłącmie papieź otrzymujc swą władzę bezpośf€dnio od -Boga] Ale
powainym błędem byłby pogląd' że sfomułowana przez B€llamine'a_
-s.órezi teoria suwęr"nnej władzy była zasadnicŻo eleńentm koście1-
nej propagandy lub polityki' Pogiąd, że władza po1ityczna pochodzi od
naródu, już sfomułowany w xl stuleciu przez Manegolda
winien spełniać
'ostał prŻckonanie z^ś,żę wladca śwircki
z Lautcnbach;
pokładane w nim nadzieje, ajeżeli notorycznie nadużywa swej władzy,
lo może być jej pozbawiony, wyrazili Jan Ż salisbury w wieku XII,
|i De sun\a Ponli|ne' ls8|:w.lŚjż pos:eŻoŁ ' De Paleildle sunni Panlificts, 1610
 3',72
Alwinata w XII[, a Ockham w xIV. Tacy pisarzc jak Bellmine
t s!żrel po prostu odzledziczyIi ogólne stanowilko wcleśniels7lch
teologoB l.lllozol'ow schUIastyc/n}ch. uhocjaŻ na Ia(I. że na,]ali
Iomalny l wyralny wyraŻ leorii. iż wl/d7a poIiLJcA3 pochodzi oj
nalodu. miała niewqlpllwic qpl}w ręncls|a l*ł*i""
hislorycd4 laml}ch c/asow. KiedJ hiszp;ńtkl""al.ruira lła'iń'"i''.;"
o--
ló24) wypowied/ial \woje nielorlunnc lwierdzenia o dopuszcralności
lyrmobójstsa s celu nrŻelw}cięicnja polltyczne8o uciitu
in;.iro*
JcBo uwag lntcrprelowano jako obronę 7abóJc} llenryLa IlI, Lrója
lrancJl. co bylo prlycl}ną spalen;a s I599 roku przez francuski
parlmenl jego lraklalu De rcg? c] regil inslituliÓne). kięrowdł się po
plostu powsthnie umawaną w średniowieczu zasadą o sfuszntici
Ęrzecim wob€c ucisku, jakkolwiek wnioski,.jakie Mariina wyprowa-
dzil z tęj zasad,y, były niefortunne'1'
Jednakże shoiastycy czasów renesansu nie zajmowali się wyłącmie
stosunkim władcy świeckiegojuż to do Kościoti,juz to aowspóinoty
politycznej; inter€sowała ich także geneza i natura śiołecaości
potitycz'-
trej' Jeżeli chodzi o suńrcza, to nie ma wątpliwoici, iż jeEo zdailffi
społecmośćpolityczda opiera się zasadniczo na zgodziJ lrib mowie'
Mariana, który wyprowadzałwładzę monłchy z p;ktu znalodem, był
zdmia,że społeczność-politycznajest następstwem stmu natuly, któ;y
poplzedzał ustfój polityczly; za główny krok na drodze óo
galizowmych państw i ustrojów politycznych uwżałinstytucję włas-
nościplywatnej. Nie można powiedzieć, że suńrez poszedł za ńpotezą
Mariany o stanie natuly' Genezę pil'istwa upatrywał w dobrowolnej
zEodzje, przynajfrniej ze strony głów rodzin, choć oczywiście sądził, żó
tego fodzaju ruiązki międzyludzkic występowały od początku'
Można zatem powiedzięć, że suórez głosiłteorip podwójnej umowy,
jednej mi$zy glowmi fodzin, drugiej między tak ufomowaną spolecu _
nością a jej władcą lub władcmi. Ale mówiąc to, trzeba mift
świadomość,że głosŻona przez Slźreza teoria umowy nie implikujc
sztucznego i konwenc.jonalnego charakteru już to spol*zności politycz-
Dej, już to uŚtroju politycznego' Teoria polityczna Suńrcza' jak uyraź_
niej to bbaczymy póżniej, była zależna od jego filozofii prawa, która
stala na stanowisku naturalnego chtrakteru Śpołeznościpolitycznej
i ustroju politycznego. Jeżeli chcmy poznać teorię polityczną Suńreza,
musimy sięgnąć glówniedojego wi€tkiego traktatu re 1e8ióB' któryiesi
r' owczsn' jenilów akeai czlonkon akonu głoszda dÓltFy
8enĆral
373
zasadniczo traktatm z zakr€su filozofii prawa. Pojęcie prawa natural-
nego, które suymi pocŻątkmi sięga świata starożytncgo, a któIego
b;rdiiei frchrlzyc^ą podstawę zbudowali filozofowie wieków średnich, jest
w tej filozofii pojęcim kluczow)m i stanowi fundment teorii politycz_
nej suóreza' społrcznośćpolityczna jest dla czlowieka cz}mś natural_
nym' a dla społecmości czymśkonieczn}m jęst ustrój polityczny;
a skoro Bóg jest StwóIcą natury ludzLiej, to chciał on zafówno
społeczności, jak i ustfoju' Nie są to więc czysto arbitlalne lub
konwencjonalne pomysły ludzi' Z drugiej strony, jakkolwiek Natura
domaga sip społecznościpolitycznej' to jednak powstmie określonych
wspólnot politycznych nomalnie zależy od zgody ludzkięj' Ponadto,
chociaż Natula domaga się od społeczności,reby miało jakąś zasadę
ustojową, to jednak nie ustala szczególnej fomy ustroju ani nie
desygnuje kolkretnej jednostki na władcę' w pewnych przypadkach
Bóg wprost wyznaczał władę (na przykład saula lub Dawida);
domaldie jednak okr€ślenie fomy ustfojowej naleźy do wspólnoty'
Teoria' według któlej społecznośćpolityc^a opiefa się na jakimś
IodŻaju mowy, nie była całkowicie nowa, moina bowim znaleźć jej
antycypacje naw€t w świ€ci€ starożytnym' w średniowieczu Jan Ż Pary-
żaw swyfr Tractatw de poteslale regia et papali (ok' 1303) przyjmował
stan natuly i twieIdził, że chociażpiefwotni ludzie pfawdopodobnienie
zor"_ zawierali dokładnie określonych mów, to jedlak ule8ali nmowom
swoich loŻmniejszych wspólziomków' by wspólnie żyć według po-
wszechnie uznanego prawa' ZaśIdzi Rz}mianin w XIII wieku wysunął
teolię umowy jako jedDo zmoŻiwych wyjaśnień powstMia społecmości
politycznej' Kiedy w xVI wjęku wystąpił Mariana' teoria została
sfomułowanawsposób fomalny- w t}m samym stuleciu dominikanin
Franciszek z vitorii uznawał milcząco teolię mowy, a za nim poszedł
jezuita Molina, choć żadcn z nich nie wypowiadał się wprost o smej
teorii' lstniała więc coraŻ silniejsza tladycja teorii mowy społemej;
a wypowiedzi suóreza na jej temat należy fozpatrywać w świętlętej
tradycji' Z biegim czasu jednak teoria wzięła rozbrat ze średniowirczną
filozofią prawa' Filozofię tę, jak widzieliśmy, przejął Ryszard Hooker,
a w postaci [ozwodnionej odziedziczył ją po nim Lockc. Natomiast
u Hobbesa, spinozy i Rousseau źuca się w oczyjcj braL, nawctjcśli się
pojawiają niekiedy stafe tęfriny - zachodzi zatm bafdzo duża różnica
międŻy1corią mowy wujęciu suórezaa analogicznątcorią naprzykład
w jnterpretacji Rousseau' Z tego też powodu błędm byłoby mówić
M&jm\ o teorii mowy u suiręZa, gdyby temin ten miał oznaczać ten rodzaj
teofii, za jakim się opowiadał Rousseau. lstniała oczryiście pewna

ciąglośćhislolyma' ale q cŻasic dlieląc}m l)ch myślicicli doś/ło
do
8lęboklch pr,mian na\La\ienia. aho![cr) i inIerpreldcJi lcorii'
Innym
'problmśm.
przcd ;akim sranqlr nielrórzy schóle*yfy rcne_
\ansu. byly sIosunlimięczy pos7c/egolnri paósrwml' Jużna noczar
Lu VIT wieku św'lZydor Ż seuilli w swi] osobtluej encytlopecJll
zatytułowanej Etrmolagies mówił o lłr gel'ilm w zaitoso;aniu do
wojny,&orzytając z tek*ów prawników z1mskich. Ponownie w xIlI
PRFGI.^D oGÓLNY 375
głosZona prrez Franciszka koncepcjł pIawa międzynarodowego pf owe-
ózi do ir'lci władzy międzynafoalowcj, choć on sm o tym nic mówi'-
Sto.uiac :wolc"konceńcjc do wojny ora/ do praw 1ndlan w od_
niesicni; do I lirTpdnow. l-runci\/.k " \ ironr w p.at\ O Indiana"h mo$t
wvrainie- że t'llv.zna Iako ldka nie daje żadncgo prawa do
"ilasobii wtstrcści inn}ch ora/ Żc c\r/esiiński Zapal
"i'*lat,rzania
mlśjny nie <latę zadnego y] ufu do prowad7cnia wojny l poganami' co
I

wielu św'Ralmund / Pęnaforl ajmowal się zagadnlenim prawa rjo ,ię ii"'v ni.*olnicL*a. ro przyjsl on ultr(e sIanowisko ówc7esn)ch
woJn} * swcJ sumd FenilPnliae. nalomiast w drugjej
Jjołowle vV tcológów, żę nicwo1nictwojest prawnie uzasadnionejako środek Larny
wieku zaczęły się ukeylvać prace w rodzaju ,e bellilini ztegnano, orloo'wadaiacv wspolcle.nn ciężUm l obol om t' N
je naleŻy jednak
plofesola uniwersytetu w Bolonii. Dużo bardziej maną postac"ią jesi
r
jz.cholasrycrni leologowle i filoro_
u*aza.' ;c ulęps*" lo implikuic.
jędnal Prancisrk z vllorii (I480_|546)' Jo azięli niemu * pouaźne]
fouie oo orosiu akccploulali owc/esne /syc/dJe w odniesieniu do
niewolirlcrwa' lnrcre.ujący jesl pod l}m u/g]edm prlyklad
mier/e dosTlo do odrod/enja tcologij w llrs/panir. c/ego swradecrqo ję1ujIJ
dali tacyjego uczniowiejak Melohior cano i I'ominik sóto. natomiast Molln\. klory nie ogranic.) I ssoich baddń do leorel yc/n)cb roz$a1an'
hiszpański hmmistavivós wliści€ do Erama wysoko ocenił Ffancisz- i*, uł^ł jo po'ń " Lińonlc i przepytywał hd ndltrzy nlewolD kou ' i

ka z vitorii i mówil o jego podziwie dla Ermi oraz o jego obfonie p.ó 'ię tych s/c7erych romów srwierdzil' Że handel ilewol-
przeciwko krytykom Erama. A]ę slawę światouą przyniorly Francirz_ "oińm po ńlostu prrdslewzieciem ękoDomic/n}m oraz że cala
oil'mi'tlł
kowi z vilorij jego $udia nad prawm międzynłodol}m' nra*inu'o *'oiołr.t' motyuich w rodzaju nawracanla nięqolnikóu
Franciszek z vitorii tlaktował w pewn}m sensie poszczególn€ pań_ ia cnrześcijań**o" byłr nonsensm''' Ale chocl3i polępił handel
stwa jak jedną wspólnotę ludzką, a ,,prawa narodów'' nie uweał niewotnitńi, uznał ;iewohictwo za plawnie uzasadniony ślodek
wyłącznie za wspólnie ugodniony kodeks postępowania. lecz Ża coś. karny.'ak *tedy' Ued1 na prlyklad prze{ępcos skalyvMo (ary'
na galęr}
crmu przjslugujemoc pra$a...co zostalo ustalone oa moc) aurorlrel J zsod"nii z ó*czó.nri zwyc7ajami uykonywania
cał€go świata'''Ż'Jego stanowisko bylo mniej więcej takie' spolecmość suirc/ ro/sinął ideę..prawa naIodow"' wyxa/ał' Ze naleŻy rozro/-
nie utrz}małaby się bezpraw' których ńarusrenie spfawia, ż€prŻestępcy
niac prawo naIodos od prawa nalurJlnego' Pieroęze Żakalule
oUc5'
narażają się na ktrę' Istnienie takich praw jest w}mogiem pfawa ionuJl dla słrsrnigo i qyslalc/ająmgo po$odu' mo/na zaIem
naturalnego' Dlatego powstał pewien respół zasad postępowania, na "r'no"
..i*a"J.'. urnrl.,..iyny Z]ę' nctomiasL Prawo naluralne nie
pŹykład zasada nietykalności mbasadorów, na które siQ zgadza :;';;a;* ^ ,",ń' ote,iti,u;.'o p"*n)ch c/)noq' poniesa/ są Zlc
społ€cność jako całość,ponicważ zdaje ona sobie spfawę' Źe tcgo i-f" mot należl óollzym1wać' JcsL ndkalem rac/cj
rodzaju zasady są foŻumne i służą dobru wspólnemu. Zasady te dadzą "i "ir'lł"o a nic prawJ j61qc|6u' To o\Lalnie skldda \ię /e
oo*u o",u'"ina*o'
sięwyprowadzićwpcwien sposób z prawa naturalnego i na1eży uważać' Ió.iuń* urn"iuny.h pirz wszystkie. lub prakl}cznic wV}stkie'
żc mają moc prawa. Na ius qenlium skladają się nakazy służące dobru je od praua
naiodv: ale nic lesl ono nrasm pisan}m. co oJroŻnia
wspólnemu w najsze.sz}m scnsie tego słowa' przy cz]m nakazy tc a]bo cLoiio;
_*ypl1 na prl}kład obnslalek dolIZmanla /awailej
należą wprost do pfawa naturalnego, albo daduą się w pewien sposób ".*irn'eso'
u'mo4 *o r pro*a ndlura]ncgo. Io naka/' że opozylja Jmot}
pl
z niego wyplowadŻić','To, co lozm natufalny ustalił wśród wszystkich
,r*nri"i óio-'oru.n"go powodu, pouinna rosLać prŻyięla' nic ie'l
trarodów, nosi nazwę gentiffi".11w cdł|EFtanciszka z vitorii pfawo *orawa lci'łeen ouo" u plyuaiamgo r prawa naI ura]negol Dię ma
''6
sprawiładnego'ruu
5
Darodów pfzyznaje pfawa i tworzy zobowiąŻania' Jednakże sanLcje * Lęj nrawa |llJnęgo' NalazIe{ nicpi\aDm 7wTcld
można stosować tylko za pośrednictwm księcia' Jest jednak jasne, źę ,*.'rio'v i.l ,gn,Iny r.ormm i nalcży do "Plawd narodoq"'

" ,"in^" "rr,,

,, .

]! Pt' De i6tilb' l,2, dńp' 34-]5

 .il; il;"
PRzrcI'poGóIW
,.łiiffi ;;,1;n1;":: 317

n3 odlębnc n..o.r1 i ;:;ń.]:lfi.ii**ł;

po/}Iywi5lyc/nego:jako5ąJ hisloryc7nyJęst Io być możc prawda' ĄIc
nrlmo ie luditoic d/icl;
|"t'i,i"1'l'o-t
o zasicgu śwjatouń l']"l".)ii*.:l"'i"' 0lc '4d/l' Jh} lan{uo
{ie nle wynrRa 7 tetso. /e po/nleJsze /c(qietr/enie idel prasa naturrlnego
po'ądilę. rle rownoize.nie oraz jego dalsze zarzuccnie w istocic oznaczało postęp filozoficziv
doslrzcgal. ,e pŃ6]y";.
;";';;; '/y
,n".,.o'u,".o*y'.,"i;;;;":il;;l;" q pernlm,eso sroql w innfm nii (hronologicdl sensrc.
)q
I : \l|,alIe!oś
IIore b) retsUlowJl,1 *r"i..'i"i]" 5y\lmu praud.
zc'pol'rja dóslaLerznlc "l;; slosunłj' Pmuo n",u'"ln"
w.njc narodou ;i;;.il jeonak/ę nraklycJc ni"
poslępo_
/
'sodne nr'um
"n'...l)iń "ilili'"" 1:b prruo. krorc
'a
," s" *ln-"],a,ił'' "",;;;;*.';"";:.'.]czrle
;'i,],,- i;,ijLT
",: i "]l)ii"" J"Y]",,lT. i.,,]i
bw racii. że toncepr1r Frrnci'zl'a
L,Twicrd/ono'nie z ViIolli' uedłJp
Lorego wsŻystkic naro,ll
r*orza * .i.]
K

ua. a lu: s'enlium

L.,,_'pi"*"# ;.|''jŁn 'mJeprle/ 'poh'znoicsu'lto
wl.d,e ,.aJęgo
świata. zmier:iila u ]<le',j"i"
podc/a\ 8d} p.a".l""" pr)J,
..rilJj]i] ""}m 5{i3Iowcgo
rŻad_u'
raczej w iii, unku
śliJ,l'r'.']wor/eoi3iu' mier)at"
sen'iun
lllUBtD} lnlcfpręloq "ai;";;;"#iI;1,;:"cepqa nięd/ynaIoCIohetsU. kIoD
Jc p,a*9,n;a6'unn..'Il'
ne dcc) zie. choc sm ni! e I podcjmou ac (onkr
I, lt', ,rli#'lli"9. er

l""nś*"ll;;:,.ł'']:;#t),l*lł.fi.iiŚcholas|vl'oh
j.'.1ł.i1:i}:1:
renesan.u iula<lczą ; iń, ;; ')c/na
ui konl'reLne
dnhv
i 8olowi byli ""il'rl'|i problmi'
mysliciele jil' ł""ł*t -B\po'ob "nowocŻeśnt" l aci
^1ńo*i;"',,.',iI-'''*".T]'
)'
po'lolJ. ię naJq yż:/a q l"l^ "jll''r, lnc j Suarez Iw'crcJzri
o"iir.,"ii''"'"'
narodu; .p,,u:iaón li'lę ;; Ęcwnym sen\ie rochńd/i oJ
;i;;;t'l;.1 wohtr whdcv. kro^
|o{cpujejJk r)rJn. cht.".,:r*,;i,"-ili"""u
lom U\|rolohycb. nię uurżall' ż" ul'l":]'*.k"''r"'i"ch "wę7ę5111,6
o njefus"or7ędn)nr 7na-.;;' łądu ieit lprlua
R;;;:]:]:1''omc lail' /e pod/|elana przcl
nich łonccpcja .p"l.-"";l; p"riir.X'_L'nle
olx/ prJqJ opicrala
uyraźmj akepracjl 'ie nl
""'"r"l";;;';;;;
{rr.{reJ \rrc. r sy.rcrDJr}/owrri
i ..,*,.1,?'l]"i*: nr/c'qd/al o ic.
prd k J i pn] iI y[' órr/ pr,;;"'l
i;; ; ;::i \ę"i l :lf,l
fi :.'l'xl1,ilj:l"i:
byI dlu/n'kien] schólrtyl.u.
1,Tl'oo.:łreorir
nrertorych lt'lp"i.,*, ).)iJ^iil
pmwa i pottlki renesrn,owy;;,
nyc elĄpcm u'rolu'ojJ od pog]ądu ,a'r,jnlcz,'
*t"r",ili"* _i"ii
r..l,'g;,
-.!" a. "'i...ji
]l
l,o.. J' B' scoll' 7ł. a.lł oli
cÓkcePlir| oJ Inlernilli.ha! fuN' fu7dŻ X]II'

Rozdzial XXII
FRANCISZEK SUAREZ (1)
L Francl5Żel' suere/ l l 548- l ól 7 /$ any Do. lat eximiu\. uro.llil \ic
q Uranad/re. iludjował praso kanon|c/ne
'.
w Salmance' w roLu l 5r4
w$api] do Tosar/}slu'a Jelusowego l wę właściwym
.;';;;;
zawooou4 ka'rere-Jako !aUc/ycięl filo/ofl; u Segowii' "ru'i"
Póżniej naucził
teo]ogll u Avila. segowij. Va]ladolid' Alcalii. Sa.amancę i
cojmbrzę'
5uare/. prlykladny i śsiąlobliwy kap]an oral Żakonnik. bvł ta(/e
badac/em.'uczonr . proresorm' całe do.ollc ż1clc pośuięcil lek'
turom, $rdrowaniu j pisanju. Byl njcsl rud/onlm pr";r/e;. a jeg;;/Jd
lc/a dsddliescia rr7) rom) s picruszych uloaniach, a d*idzie.cia
o\lcm tomoq w parysl'im wydaniu z lar l85ó ]b78. spora |ifZba I\cb
r']m noswięcona hyla ocz}slście problmom teologlcznym: z inle'
rcsuJdccgo n3ślutal IunLlJ wld/enia najuainic|57e 5q du'a lomv
Di5pu!a!inf'' melaPhvsil a? ||597, o|Az oi:zene dtrcło oc lĘili,
(lól2)' Moina lównicż w\pomnieć De Dc" uno et lrino
llb}hl o(3] t)ł
operP '\e^ dierum (w\danę pośmjeilnle u roku 112lr.
suarł.b}l pr7ciwlddc/ony.
_nym uJe.lm ora7 glęboklm ie leolog powlnicn sic odaaczac pcu-
/ro7umienim /asad meLafi7}c/n}(h;raŻ
podsldq spekulacji' wyrainic móul. /e nikI n.c mo;e być do'ionalń
kologlm. o ilc najpieN nle olreśli rrurlych po.lstc* mctaljzńl
Zgodnie z t}m pf7ćkon ani@ w Disputaliones'metiphysitre przystlpije
FMNCISAKSU&EZO) 179
do przcdstawionia pcłncgo i systematycznego omówienia metafiŻyki
scholastycznej; w rzeczyil'istości byla to pierwsza placa o takim
charakteże- Była niekompletna w t}m sensie, że pomijała Psycho_
logię metafizyczną; temat ten jednak Został omóNiony w TraLtglus dc
dri'd (opublikowaDy pośmicrtnic w roku ló21)' suźrcz odrzucił
porządek wykładu przyjęry pflEz Alystotelesa w Melalizyre| i po-
dz.ielił materiał systcmalycmie na pięcdziesiąt cŻtcry dysputy, które
z ko1ei dŻielą się na paragrafy; nimniej jednak na początku mieścil
tablię' klóra wskanje te miejsca w jego dzie]e' w których można
znaleźć tematy omawiane w kolejnych rozd7iałach Mela|i4,ki Arys-
totelesa. w dzi€le suźręza znalazŁa wynz jeEo zdumicwająca erudy
cja, kiedy podejmuje dyskusję lub odsyla i robi aluzje do autorów
grskich, patrystycznych' żydowskich, alabskich i scholastycznych
olaz do takich myślicic1i r€nesansu' jak Marsilius Ficino i Pico dę1la
Mirandola' Nie trzeba dodawać, że suófez nie ogfmicza się do
pżytaczania opinii wcześni€jszych autorów; zawsze chodzi mu o uzy_
skmie poŻytywnej i obiektywnej odpowiedzi na stawlane problmy'
Przykładfu końpetentnego niescholastycmego sądu o dzie1e może
być następująre zdanie:,,wszystkie ważne spofy scholastyczne zo'
stały w tej pracy klarownie 7ebrane i krytycznie omóqionc. a ich
wynikj polączone w jedności syilemu"''
w obecn}m rozdzia]e zajmę się glównie DĘiltationes metąPhysicae'
w rońzial€ nasiępn}m omówię teśćTractalw de legibus ac Deo
legislatore in X libros dśt/ibutus. Ta ostatnia praca streszcua i sys_
tmatyruje scholastyczne teoliepIawal a autor pfezęntuje wniej wlasne
polityki.wŻwiązkuztymnależy
rozwinięcietomistycznejteoriiprawai
również w}mienić pracę suź\rcza Deknsiafdei cathalicae eI aPastaliLae
ddwrsus Anglicanae sedae etores, tm resPoilsioile ad aPalaEiam Pro
iure JidelitotiŚ et Praefatioilem monitofiam Serenissimi Jacobi Angiiae
I?g'ś (1613)' w pracy tej suńrez opowiedzial siQ za Bellamine'a teorią
o pośredniej władzy papieża w sprawach doczesnych i argumentowal
przeciwko drogiej Jakubowi l, królowi Anglii, koncepcji' według której
królowie otrzymują swą władzę bęzpośr€dnio od Boga' Jak wspo
mniałem w poprzednim rozdzia]e, Jakub l polecił spalić pfacę suófeza'
I bezda Icj Żdan' fue unniejŚza mŻywiścic fakL' ż. Njefuy, iż Melali,lka
d€ byla ''kŚiążlą'', lecz zbioreń lialtttów'
x
M' Irńchehm_Kóile!, w-vÓÓB, Dk Philasarhfu dł Nazeil bb ,un| Lhk da
^iyslotelesa
XVIII Jdhrhufrdłk' s' 2llj tom II] [' UebeNe8a Gfunfub\ der Ge'Ćhbhk dł
PhilasÓPhk' w'd' XIl '
 380
2_ Zanim pfzcjdę do plzedstawjenia niektórych poglądów
filozoficz-
ch.s powicJ,ic.l parę .ł"" ;i;':i"b;;; i"Ji;j;1;
1lch_Suirera.
mdtcildu w Di\putrttone.\ mr!a\hr.,irk.
w plerus7ei dy!pJcic rlub dy,kusil1 Suórez rozuaża
nJturc IjIr/ńlii
nrerwvc]' c/vIl metal':lyll' i Jochnd/l do *"'o'l'r. ń.';;
/oeflnloqalJlko naUkc. k|órJ za;mrje slę b)tm 'e
mloleln drugiej dy\pUl vJęsI 1ol'o byrem' Plzeo
noigeie bvl u. ndIom;a'i av.nu' r oł .,""'l'
oo JeocnaślcJ llaktu|ą o /Ęa'''!lnr.'' cłln. c,1ll rran,reńcientalntch
alrybuldch bylU' JcdnośL. u tnrlc ogólnn
f7warle|. natomlxi Jędnoac jedno\lkouJ
ic\l ,;;';; il.;i;i
ri'adr |.dn.'It"'*i!';i;
lo7w_arunc (ą u' dJ\pucle piaIei' DJ\pula"rrz \7osld /JjmUje slę unluer_
talldml. /Js vodm3 lod/lJl.mj' Po rolważeniu
chod/i do zatsadn enia pr aq cly rdlinura raoołci su.'* o.^
iJ"
oZLe!ląUl. nablnla\l d\rpuIv d/leiiala, jcdenlsra
"a;;;"i;;.;;';;,
oonro l /lo.
maj4 za plzedmior
od dMna{ci do dwud7ięslej sioame1 rlałlują
o prz)c/ynJch:'Dysnuly
dv,pura d$unasra motri o f.rzycrynaitr
dyspllIy lIl}nasa l cŻterna!la o p.ry.r;n'.'mol.r'aIn'"'.
" "gOinorc,. zai
pletna\La l \/f\Dasa o przrczynle fomaJnej.
a""""i,
dy'pul l oa .;ęłmno,tli ai
ou'nŻlc\lel dluglcJ o plzycrrnoqoti srrrawcze:. a dvspur1
Irleod l dwud/|ęya c/qlrIJ o pl7yclynowosj celowej, duudzlc.la
nalUmiatl
|r7ycl}nowosc trlolc/x icsl prlędn]iolm] dyspulr,jqudz.esrei oiaLei
d}\pula d$Ud/ie.la Vo.ld zainluje sę rclat1aml prz1c,1n
lJ::/:'c
\kulkow. /a5 dwUd/ic\lJ \iodma
rJo
wajemnr; rclacjrmi zarhóciząc1m'
mlędŻy |rŻyczynami'
Iom dru8; lo/poc/yna \ję od nod/ldlu bytu na b}l nleskonrzonr
l ikonc7onJ ldy\pula dq ud/lcsli o5ma l' ByI nlcskońe/onv.
czyll Boiy,
Je\l prlfumlolem nJ{cpnych duóch dy\nul' |{lnjcnie lop"'o-"*'"
d\sprra d$Jdzjc{a drewiq16. 6 Jego iirorq , p,rm;oiy ay,puia
Lrl)J7resrd. w d)\pude rrl)dzic{ej prerwwei Suire) p...noj;
ln
roAa/aD nad \kon.lon)m b}lm \lsor/on)m w ogolnośei. b} u
na_
(ępncJ dy\pu(ie /ająć \lc pod7ialm .ub\lancii przyprdloścl
i
.ci. Dyspury od r17)d/ieslcj trrcciel do rrzydziesrej
w ogólno-
\7o\lei lawicraid
5uare4an\[4 mcldfi/)ł'ę suhstancj.. zai dyrputy od tir;,JziciIei
siódo'cl
oo plęco7lcslątcj lPccleJ traklują o róinych kalcgoriach plzyprdIoścl'
U\]a] nla. plęd7lę5ląl J c/{art3 dyspJla md 7a p vędfroL
cnliu r\t;0hię'
JaK JUl /qrocrtrsmy uwagf. Surrc/a Di.,futot;bn.\ il(toph|,id,
o'1lldc7Jia p?ejścic od' komcnIarZ} do Ar1.iotelcsa oo n;cr"l.iny.i
rrxKlalou po5wlęcon\ch mela[:/y.e ola7 do c'Ąu: nhilo:onhiri w 6;^l
nos'i' Możnl {r'rlwdzic u ropr/ednlto$ suire^' iI'"tovn" o.'ulj"a
J l ooseb. doslr7rc $yrażną tcndencJę do uuolnienia .le *ńr."
' "
nalaconych pfzcz metodę komcnlarzy, ale dopiero suźrcz faktyc7nje
zapoczątkował nową fomę traktatu. Po njn Cursus l1hilosaphici oraz
niezalcżnc traktaty lllozorlcŻne stały się powsŻechne' zarówno w zako
niejezuirów, jak i poza nim' Ponadto dccyzja suńreza, by nic włączać
psychotogii rac.jonalncj do metafizyki, lecu Zajmować się nią_oddzielnic
'"
i tiatto**.Ją iak najwyższą cZęść',filozofii naturalnej''r, wywaIła
wpływ na talich późniejszych pisarzy jak Arfiaga i oviedo. którzy
zihćzyli teorię cluszy raczq do fizyki aniżcli do metafizyki'a
Jedną Z cech Disputatianes m(ta?hysicae su^feza, na którą należy
zwrócić uwagę, jcst hrak rozróźnienia między mctalizyką ogólną
a s7fzegółową. Rozróżni€nie między ontologią lub metafizyką ogólną
z lcdnej rront J lakrmi \/c,egolo$)mi dlsclpLnanlj metaf'zlc,nmi
jak psychologra. ro\mologia c/\ tcologrd ncluralna / drugiei slrony
anymj prz'pis}łvmo Wpływowi ucmia ldbnia christimowi wo]Jlowi
(1ó7ó-l 73ł). ILory pisal odlębne trdklaly na lemll onlologii. ko-
smologii, ps}choiogll. lcologll nalu.alne' ild' Ąle dr]'7e badan'r
nad historlą'scholaityki w drugiej polowic wieku xvll wykazaly'
że oodział na melaIl/}kę otsolną i s/cZegołowa orar użycle rłoua
onrolosla'' na oznarzenie merafizyk' ogólneJ poiiwiłv liq prled
oimmi wollta' Jan Baplystc Duhmel l lÓŻ4-l70bl użyl 'towa
..on'oloqi"" Jo opisu mcrifizyli ogólnei w rvyn d^e|e Philn'\ophia
ietus et'nota |ub Philosophia uniwnalis ltb PhitosaPhia Burguildka
{lr78]' Nie znarrr to lę,]nal, że wprosad/ony plrcu Wolffa por]zlał
jysclplin filozofi,vnlch nie wywalł posdincgo splrvu lub że uż)cla
sń*a' ..onro'ogio' na .rnecr.n'c lnelali/)ki otólnej nic po$inno
sie orzvDśWac zasaJn]czo iemu'
ll uJr"ii''La. moil1 Sudre/ , ma /a ss'o] ohicrthn "deąualum bJl'
o iie pst on bircm rcrlnvm. Ale mowi(l. ic merdn/)k /ajmuje sic blrm
jako
i^Lo't',... io nie ro vmo co rqicrd/ic. iż 7dimuie 'i! on bytem
"t'iicm * całk"-'rci ohslrak(]i od \posobow' w llk ic h} I (onk lel fue \;ę
lo,nrczv . całko"'rei Jhslrakcj; od n/Jogolniejs/ych
"i'..''"i""'".
."a,,;l* lu,u_.''ri inlirinrl enti''' MeIdli/yk Z1imujc \ię o'Ialef/nic
(nliJ
t'ur.m ręolńvm. bytm zrqierając}rn u 'lakiś spo'ób njliara
nropriar"rattnł"r'' /ajmuje 5ię sięc nlę lylko noJęciem byLu
'irur.lrm wła5nościami b}tu' bytffi
lalo talicgo''lccz Lakżc trdn\ceńLlenlaln}mi
1 DiD' bela9h'' l 'Ż'ń' |ą'Ż0
'iJa u..in^_qa rl.to.pl b)IJ /gdna / l {'gdml łyqclele'" tr l' Jb7J
'D^L,\'l'Ż4'
l,2,11.
 38)
FMNoszE( suaREzo) l8l
nie stwor/onF i s|uor/onp. nielkooczon}m l lkońclonr'
cla I |r/}nadłościmi. lypimi pr/yc/}n'
\uh\lan_ bytu uważa za jednoznaczne. a nie 7a analogiczne' Należy zatm
xii powiedzieć parę słów o po8lądzie suórcza na ten tmat'
iako x(im: /aimuie .ic ir"-*i ^i."i".ii'ńj^"it",J,_
#o,"ii"l"ń;'oiiJ,.' j'"
::'.j:l]n Po picNsze. fomalne pojęcie bytu jest jedno s,trm sensie' że nie
I

lcn po7nanle
'est łonieczne do lero hy n","^ć .ó;l;;;;;;;
b',y ' sńoro je$ tak' że-po;ęcle
' omacza wplost żadnej szc7€gółowej natury cŻy rodzaju Źęczy; nie
uolol}
oytu;ev Jna|oPic7nc. to omacŻa wie]ości bytów slosownie do te8o, jak one się od sicbic
'}:-i:*j]:nle moaa go u laśclu lc |oaac. dopot'' nl. wu ajmnie różrią, Lęcz o tyle' o ilc się z sobą zgadzają lub są cio
rolnych lod/ajo.ł bvlu 3 Na prlyLldd. .d"r,yl -'r";ni.ii"'i".'i '.raczej
ts4\Lkim ubsafu'Ja nimratcria]na. a nle malcr'alną: ,"ń"i" .;ę''pil.li siebie podobne''.'l Pojęcie bytu różni się rełlnie od pojęcia substancji
\1ąc'pod u$a8c subslancję mdlcr:JIna w lej rusi jednak lub pojęcia prŻypadłości;abstrahuje od t€go, co każdmu z nioh jest
mierze' u l"ł;"' oorn,'_;" właściwe.'rNie wolno mówjć, że mmy do czynjenia z jednościąsmego
:ej'\ub\lancj. Jest ionlrczńe do jc,
llalną oral do polnania mclafi/J czn} "ł,l;i"i."i" '"t,u"i'l'""r.#ii: słowa' ponieważ pojęcie poprzedza słowo i jęgo użycie'ia Ponadto,
ch or/ec'"ń."J -';;;
sosle Jako subsrancli marefl alnet," ;;,l"ig;;J;- ,,foma]nmu pojęciu bytu odpowiada adekwatne i bezpośre(lnie poję_
7drm. ja( u ka.tdlm rilre urrrrlwa,rby jego cie obiektywne, które nie oznacza wylaźni€ już to substancji' juź to
- ^Y l"l.:r"
nlcJ. poo{au ou e \l4nowisko meIa flŻycŻne Iomń" zuoten- pfzypadłości' juź to Boga' już to stworzenia; oŻnacza ono je wszystkie
zacnowana zo\tcje ary5lolelesoqska lonepcja "",";;;;'';"i;' ó ryle, o ile są s jakiś spo\ób podobne do rlebie i 7gadlaJą 'ię
..fi lorofii;ic;a;;l:: w bytouaniu" '' C7} lo /nac7}. że na pllyktad w \ub!lancji stwor1onej
j^i"
bycle' Ąe Suircz kladzl; *"l'ł *'i"d,'l.'p,i,
ł1:""i::!,:
ovl rolm'e |r:"
byl realny: melafl/vk znajduje sięjakaś foma bytowa, któIa Ióżni się aktualnie od fomy iub
nie 7ajmJie.ię ieolnię poięóń'l fom. dzięki którF jest ona tą konkretną substancią stworzoną? Nie,
Ponadro. mlmo iż inlęresrje sie glóu nie rzeczywlnościa
nle lalmUJe stę nlq aż tak uył4c7nie' żę nic ma nic in
nlmaIen' ln: abstrakcia Die pociąga za sobą Żkonieczności podziału rzeczy lub fom,
o rzeclywi.tości materialncj' Rzecz; ulstość ""*;J,""]. który aktualnic poprzedza abstrakcję; wystarczy' że mysł lozważa
maten"rna iea'ńr'iozo.i rzeczy nie tak, jak każda z nich istnieje sma w sobie, lecz z punktu
Is tylKo 7 melal17}cactso pJnkIu sjdćnla. a nie z pJnklu widzinia
l lzyKa c7y malmal} ka: widzćniajej podobieństwa do itnych rzęczy.16 w pojęciu bytujako bytu
suarę7 u/na{al drystoIelesowik a nauke o qo^.
nracr absrakcjr. Datej mo/m) umysł roź*aża tylko podobięństwo żeczy, a nie ich wzajemne różnice'
.. l;;;;, ft;;i;;;.iiT; Jest prawdą, że ieainy bytjesl taki, jaki jest' dzięki własnej bytowości,
analog]czn} charalIeI po]fcia bylu: "d"",".;4.
nie7godli]bysięzoociadfu ;eie.i
onoJeonolnacae' ('o..ę lycz} *reszcie celu mętalizyi'.1,] któI; jęst z nim nieroŻdzielnie związana' to Znaczy jeil prawdą, że
su"*ri"i br too ósc rz*r} iesr dla nlej czymś veu nęlr/n}fi: ale /nacly l ojed} nle'
/e Je{ nm konlmrlacia prawdy dIa njej smej o;
|:'':,-.:l1lł
oaleJ w sqokoJneJ.aho'tęt/e
rkńi zi nojęcle byrujaLo rrkieBo nlc obelmujc Iego' co \ię na7)sa ''rPriold
'v?loli7},ki Alyslo'ele.u o.iz ś*'io.asro
l Pulostal nlec/ull nd noqę Dodei(rie dn poznanid' llorc się pojawlło
u Franci.Tka Bdconr. Suórez przyjmuje zatm' że można utworz,yć pojęcie bytu, któIejeil
4' w drugiej dyspucie Suńfez omawia pojęcie bytu; ściślejedno;w sprawic tej staje obok szkotaprzeciwkoKajetanowi' A1e
..wlaściuc i adełwalne poJęcie lomalne h}lu
siwicrdza, że podk ieśla lakr, jc po]ęc]c lo jeil d/icłem um}\lu oraz że ..rkoro :stnicjc
iilo tik,eqo jięsr ledno.i óno * same1 Lo nicjcst cr1ms. co się aktu^'ńę lożni od ialeriąla
ze _roln' \]t ono od fomaln}ch pojfć innych
:f:/ lrcly:.' P.nie*aż e'rr, w których',cczy.
istnieje' Jcst to powszechna opinia całej szkoły św.
'l'omasza''.l7 l)laczego więc suircZ podkreśla. że pojęcic bytu przed
.'DzLoIa l ws7J1lk|ch jego uc/njów''. mogIoby się wy<iauac.
żc pojęc_Ę

t 1,2,24
"2,t,9.
rr 2, l, lo.
'1,15.
ri 2, l, 13.
ln l.4, Ż'
,,2,1,9 '' 2,Ż' 8'

n 2,3,1.
 384
FRANosaKsuhEzo 385
slałja r/cczy1vi\(ośc? Jcleu prŻedslaqia r/ec7vql\to(c to ń' ./rm pojęcia bytu dodaje się jak gdyby cośz zcwnątrz' Przeciwnie. pojęcie
po]ega byl jako laki i w iali sporób prz1.iuglie
ón ,*". .o *i..ńii" bytu staje się wyraźniejsŻc, czyli zdeteminowane' Po to, by nłleżyĆie
n1anem lnJ?r'lara lnli'i] (-7yż nle sydaje \ię. ic jeżcli poięcic
bvtu iako 7'Iozffijeć ińferioru enlr iako byty pewncgo lodzaju' pojęcie bytu
raklęgo ljrzcdslau u r7cczylvislość.to musi pr7ęaq cwńćioi
u izłi;", rzeczywiścic n^lęży zawęzić; to zaśoznaua' że tżeba w większ}m
ełłr' to J€{ s hylach islniĆią(ych. co ie\I loinc od rei wc*ncrznc' stopniu zdeteminować to, cojuż sięmieściłowpojęciu' D1atcgo pojęcic
DyIo$oscl. klo.a |e{ slaściv a kaiJmJ / nicb] A
leśli rak_nje lest. to c, v nie może być jednoznaczne.
nie wynika / reso. ie porecic byru jato rdLreso ;r;;i,;;*,";,;
5. w trzeci€j dyspucie suórcz przystępuje do oilówicnia pd$io'gl
rzeczW;stości?
eillis in communi, attybltów bytu jako bytu- są tylko tzy takic atrybuty'
Suircl odrożnia ''hyt" rolJmianv 1alo imieslou. to znrczy jako mianowicje jedność,prawda i dobro'" Atfybuty te nie dodają jednak
_ j.Inięnia. od ..hytJ'. rozumirnego jako
-.r_:i:]!1.y "k, lzeczo*nik, lo nicŻęgo pozytywnego do bytu' Jednośó oznacza byt jako nie podziclony;
|ĆśIJako.oaac/a|ącego lo. co ma rcdlną lrIol9' n'ę7aleinie od Ieqo. c/v niepodzicloność ta dodaje do bytu jedynie ncgację podziału, a nie coś
to aKtualnle Iłnle|c'.ly lei nle l\lnle]e'
'Realna i.lotr..Io taka]krorr pozytyMego.'Żr Prawda poznania (|eritas cagn[!l'o'l' nie dodajc niczę_
nle pocląga /a \ohą \pl/ęc/noścl I klolJ n.c
lęsl c/Ysl3 kon\Lru^Ći' go pozytywnego do smego aktu, a\e ozlacza przedmiot istniejący
um}sIu' otói'''byl'' lolJmiany jdko imicsłou aaje
po|ęclu '.tr spolnemu w\/}sIk im akl Jalnle l\tnielącn
ń.r;';k l;l;il; wtiki sposób, ze sąd go przedstawiajako jstniejący''Ża Jednakżęprawda
hvrom. oonieua; po7nxnia 7nejduje.ię u .ądzie. c7}ll q akcic my.łu. i nie iest Lym
rą one do siebie podobne i lgodne u alr""tnń:ini.'łi'''.
łii .'ń imym co yprilas rrłłsr endenlalis'klóft o)\acla bytosość r/ec/y wra7
odnos się lo.zarowno do fomajnych. Jak i cio obiekrytnych
Możmy lakie mieć jedno pojęcie bytu .om;unego ioięi' " z konotacją poznania, cŻyli pojęcia intelektu, którc przedstawia lub
'jiło izecroiliL, może pfzedstawlać daną rzecu tak, jak ona.jest''Ż5 Tę zgodnośćrzeczy
poo warunklm. ć abstrahuie ooo po pro{U od aklualnęgo
islnienl; z mysłm należy rozumieć zasadniczo jako relację do Mysłu Bożego'
r nie wyklucza takiego isrnienia.
Nre wydaje mi się. ab1 powtor/enie rdania mowiacępo o nas;el
a tyli<o wtórnie jako zgodność z umysłm ludzkim''zó Jeżeli chodż
o dóbro, to oznacza ono doskonałośćrzeczy' chociaż onacza również
1dolnosci do lqo'enld iędne8o po]ęcia byl u bylo adctwarią odpou ie]
w innej lzeczy skłonnośćlub zdoLność do wspomniancj doskonałości'
daą na lludności. jdlle moina qyśunąćl chcę tcraz jedynie wskazać, Konotacja ta jealnak nie dodaje do rzęczy, któtą nazywmy d_obĘ'
olac7ęgo 5Uare7 nle nalyua tego r'ojtria polęclm jcdnoaac/n}Tn
niczego ibsolutnego; nie jest też ona, ściślerŻecz biorąc, relacją''Ż7 Tak
Aby pojęcie mog]o byćjednoznacne. nii u*tarczy. by można b1 ło
" ic więc żadcn z tźech tfanscendentalnych atlybutów bytu nie dodaje
{ osou ać * l }m sm }m rensie d o q leloścl róŻnych iiferiora eni'.. które
po7oslaią do sicbie w jcdna t oq n n 05mk u''" Dlal ego Suź rez domagal niczego pozytywncgo do bytu
się dla poJęcia jcdno/nacaego czegoś s ifcel niż to. by oylo ono
6' Priedmioten piątej dysputy jest jednostkowienie- wszystkie
iednim aktualnie istnicjące_rzccży wszystkie fŻecz_y, które mogą istnieć
pojęcifu; żądał, aby stosowało się w taki sam sposót aó in\"rioia eń*. j
w' gluncie ŹecŻ} możmy tworzyć fomalnę pojęcie bytu. krorc jest ,,bczpośrednio'' są pojedynczc i jednostkowe'Ż3 slowo ,,bezpośrednio"
źostałowprowadzoni w cclu wykluczenia wspólnych ahybutów bytu'
Jmno l ktorc fue moq l 0czcgoo ń)nych in[eriard en!i!: zadelbyLniżvv którę nie mogą istdcć bezpośfcdnio, to maczyktórc mogą istnieć tylł'o
jednak nię Znajdujc 5ię. by lak r7cc. pola hytm' x:edy pojęcic
byru w pojedynczych, jednos|kow}ch bytach. suóIez zgadza się ze szkotm,
ŻawęL się (onlruhilurJ do rolęć różnycb lodrajów byru. wiczrlracie
daną rŻęcz pojmuje się vyraaicj)o. zgodnie z je'; qIaśnym s|osobm
l\lnlenla. anlżcll /a pomocą pojeia bytu'7| Nie Znac7y to
ieJnik' ,'e do D 3,2,1.
1!
a.2,9.
',?; j;i! ;,}?' ł,'ł.,., le nk a ne n
1ś8'1'Ża-Ż9
' t0, t.12.
d ti
ż1
2' 6,7' " ^,"

żc'jedno$kowo(l dodaje coi rcJ.nego Jo w\polncl natury: odr/JlJ
Jedo3k doktlynę Srkota o łacr, płas ''romdl;;c'. roznq od nrrun
sć/egolowe|. ' ('o qiec |cdno'lkouośc dodd e do w{poloeJ nllurJ
] 7. Po obszem)m omówieniu doklryny prŻyczyn sudlez przęchocizi
..JcdnoslLowosc dodaJę do wspolnej nalUr} Loi. ." j.., p",'j;;;;;;
rolne od {eJ ndlury. co nalciy do rcj rmcl karcEoni i co (wiaz I l{
nalura) konslyluuic retcfizycznie iednosI(ę. Jako
Jedno5Ikoua dy'-
IPrentld /rwrc|a]4ca galunek l kon\l)luujace |ednosrkę..''0 Sujrc,
zalważa, że kicdy się mówi' iż to, co Zostało dodani, różni się
pojęciowo od nalul} \lc7e8óloweJ. njc rówi się lym ic le.i
rc cn\ rd!innis /goJ/ił sic wc/e(njei /c s/kolm. że'lmnl. jcsl la dliqhid
realć. odpowiadając zatem na pytanie' czy substancja jednoskuje
sama siebie, suźrcz stwierdza, że jeśliwyrażenie .sicbie'' oó
'.sama jest
nosi się do natury szcze8ólowcj ]ako takiej, to odpowjedź nega-
t}qna, jeślijednak Zwrot siebię'' oznacza własnej
',sma ''mocą
bytowości' czyii bytu''' to odpowiedź jest pozytywna' NaleŹy jednak
dodać' że bytowość, czy}i byt rzeczy, obejmuje nie ty]ko raliź i2elfi-
ca, l'ecz takżE diJIereiltia individualis, dwa byty wYróźniane dziękj
rożnic) pojmloweJ' suire7 podlreś'a lakL, że moq'| o rzec2ach 'lu:o
Źonych' a nie o substancji Boga; jeśti .jednak chodzi o rzeczy stwo-
źone] to tę smą doktrynę odnosi zafówno do sbstancji niwatę
rialnych, jak i materialnych. Wynika z tego, że odrzuca tomislyczne
lJJęcię maleria signata j^ko iedynej zasady jednostkowienia']1
w prŻypadku substancji mieszanej' to znaczy złożoncjz materii
; fomy, Żasadą jednostkowienia jest taż materia i taż
foma w ''adekwatną
połąCżeniu' plzy cz}m fomla jest zasadą glówną i wysiar
czającą compasitum, jako jędnostkowej rzcczy określonego gatunku.
i nalcży ją uweać za numerycznie jedną. wniosck tcn (''') zgodny
jest z opinią f)urandusa i To]etusa; zaś SŻkol, ilenryk z Gandawy
oraz nÓmina]iści nie głosili niczego, co różniłoby się w sposób istot
ny od tej opinii (in re non dissentiunl)'']Ż' Jest całkowicie pewne' że
ponicważ naszc poznanic opicra się na doświadc7eniu rzcczy nys-
łowych, często rouóżnjmy jednostki wed}ug ich lub we_
''matcrii''
dfug pżypadłości,takich jak ilość,którc idą Za posiadmim matefii;
jeśli fozważffiy substancję materiainą w niej samcj' a nie
']ednak
jedynie w relacji do naszego sposobu poznania' to jej jednostkowość
'\;,;'
n'5, 2, 16.
l] 5, ó, 15'
FMNcszFx suIREz()
nalcży przedę wszystkim wiązać z jcj glówn}m elmentm konstytu_
tywn}m. mianowicic Z fomą'r]
w dyspucie dwudzicstej ósmej do podziału bytu na byt nicskończony
i byt skońc7ony' Podział tcn ma znaczenie podstas,owe; ale można go
przepfowadŻić ,,pod różn}mi nazwmi i pojpcimi''ra' Byt można na
pfzykład dzieiić n a ers a se j ens ub ulia na byL konieczny i byt przygod ny
'
lub na byt dzięki istocic i byt dzięki partycypacji' A1c tc i podobne
podziały są równoważne w tym znaczcniu, że wszystkie są podziałmi
bylu na Boga i $worzcnia i jak gdyby wyczcrpują tfeśćpojęcia bytu-
Powstaje zatcm pytanie' czy bytjest ofŻekany o Bogu i stworzcniach
w sposób Wieloznaozny' jcdnoznacmy ozy ma1ogiczny' Suźrez zauwa
żarj, źe doktfyna wieloznaczności Została błędnie przypisana Piotowi
Auriolowi' Suirez odrzuca doktrynę sZkotystyczną' Ncdfug której ,,byt
oŻnacza bezpośrgdniojedno pojęcie' klórejest wspólne Bogu i stwofze-
niom i któIe jest dlatego orzekane o nich jednoznacznie, a nie
analogicznic'']6' Jeśli jednak byt jest orz€kany analogicŻnie o BogU
i s1wol7-rniach. to czy analogia tajest tylko analogią pfoporcjoDalności,
iak sądził Ka]clan' czy tęż analogią proporcjona1ności wrau z analogią
atiybuc]i,jek uważał na prŻykład Fonseca'i Zdanim suóreŻa analogia,
o kiórej mówimy, nie możE być analogią proporcjonalności, ponieważ
jakiśelmeDt
,,Liażda prawdziwa anaiogia proporcjonalności zawiera
m*afory'', po<iczas gdy ',; tej analogii bytu nie ma żadnej metai'ory'''r7
&,{usi to być zatm anaiogia arrybucii, a w istoc;e atrybucji właściwej'
siwor7€nie jcsl bytem na mocy r€lacji do Boga' w lcj mierze,
',l(ażde partycypuję lub wjakiś sposób naśladuje by| (eJJe) Boga, aiako
Wjakjej
p.,siaaające byt zaicży ono w sposób is|oiny od Boga,^w znacznie
większń stońniu niż przypadłośćzalcży od substancji''']3
3' W koiejnej, cwdziestej dŻiewiątej dyspucie suercz Zastmawia się
naal pylanim, czy fouJm możc niezależnic od objawienia poznać
istnimie Boga' Najpier*' bada ,'argumeni fiZyczny''l który jcsi właś'
ciwie ar8umcntm z ruchu w ujęciu Arystotclesa' Suerez dochodzi do
wniosku, źc argumenl tcn nie może udowodnić istnicnia Boga' l]wua'
n 5, ó, 17'
r 28,1,6.
n 28, l, 1-
'r 28, I, ll
28, I, 16
 388
FeNcxzEK suktrzr) 389
ktolei opiela \ię 3l8umenl' mlanouic|e
ll a'ao,Pot""uwa.
rmra.rc .'kaida rŻecl liwości cofania się w nieskońozonośća3 Suórcz wprowadza roaóż-
iesl pol u'z,lna pr)ez eoś
aD ann mow ur). jc\t ntepewtra
,;;",;;;:;;;i;;:;
lnn;;;, nienie między causde pe| se subofdinalae a causae Def ąccidas Śuh
t
Niektore ordinolde| d|c \)lainie daJe do zrozumienil' żc ccranle.lę w ocrkon
' rak może l-)i prlsJą w"u"*'""'" u",.1li?ili:u ]i':..:'..:::::.:
czoność uważa za niilnożliwc nawet w i}m drugin przypadku' opo-
iLT: l*-.l lom1 luh iakic1śdowodnais
zarmmoaaolrzJmaćpreudzln
uewn' ;,*,;;;;'
':';i; '"';l:;
wiada sip zatą Ża odmięnną opinią niż św''Iomasz' Zauważa
oo ruelteun)!h zasad?.'r, Jezc| zisade r, *y.hli)i"
";.":Jg;s' jednak, że nawct jeśli się przyjmuje możliwośćcofania się w nieskoń
ona bardziej p," - Jó"a " j'
t'
"'"";';ifi ;
]ji ::::]:l::.:: ]^",:)]
czoność w szeregach causae ?er accideĄl subardh1alae' nie wP1y\|a to
mmo uVyltlo na główny tok afguilentu, poniewaź nicskońc7onc szeregi byĘ od_
'.la pomocą 1akiego konicczoep'o ł;;:;;;;';; wiecznie zalcŹne od wyższej pruycŻyny zewnętrzneJ' Gdyby iak nic
trgumenlU moind douieść na poJ.iawle
lcJ /a\loy. /e '\lnieic |d|ai było, wówczas nie byłoby żadnej przyczynowości czy jakicgokolwiek
suD\Idncla nlmalcl|aInan..'' \rwe. u'ą
;.-^,nyi.' *yil)u^,. wytwłzania'
Polr/cbn} jesl p'lrr'u}cjel' nic u"nixa z lcEo. l/ nic m3 uielośJi
poruszycieli, a lym baldziej nic wynika. Argment ten jcdnak nie wykazuje wprost, że Bóg istnieje; należy
że porLlszycic] jest
nimaterial_ jeszcze dowieść, żejest tylkojedęn byl nie stt,orzony. Suórez argumen
n1m cZ} {m ak Iml' slłou l'ło iuł*,"
łglmenlow u1prouad/anJch / ie'l i;' ;" ;;';;;:; tuje przede wszystkim, Źc ,,chociaż jednostkowe skulki, wzięt; i foz_
'* '"t doulc'c liInrenl/
'.Il/!ń|. nle "nln,na
nń $ u orlÓ;c| {lbs|3".jj ważane oddzięlnic, nie świadczą o tyn, iż lwórca wszystkich rzeczyjest
lt'. U' wyKa/ac. /e UoP lslnlcie. nalciv tonIec/n|ę.;y.;.;; ;łr';' i;;
*'l.]"l:':]:'."':,'"]."cl jcdeniten sm, |o pięknocałego wszechświaiai wszystkich żeczy' kńrc
fugumentów metafi
o.lk';h.. nę.Jo się w nin ztrajdują, cudowne powiązanie i por7ądek tych rŻeczy
zyf znvch'
Koniec/ne ic.l przcdę w.r)srkim /JstqIicnle dostateonje pokazują, że ]est jedcn lryt pierwszy' klóry r74dZi wszysF
/asndJ nmil? quud kimi rzeczmi i od którego biorą one swó.j pocŻątek''ii- o.lpowiadając
mov?!ur ab aliÓ mal?lut metatll'clną za'adą nnłe
Prawda tej Zasady wynika z"oczywistej p*"al 4uo'l 1it ' ab aln /it."' Ąa zarzlt, że mogloby być kilku właclców ws7-echświata. suórcz
w)lqor/yć e.'ni" ńoi dlluoLlz.. iż mo/nŻ $yI'a/ac' ;( caly śwlal podpaJJ|dcy pocl m}ły
'mo \iebic. l\a poclrlaule rej /asady mclafiĄc.nei"i" m;żnx
ar€umenIouać q tali olo.posob'.l pochodzi od jednej przyczyny sprawczej. Przyczytra lub przyczyny
'.Ka)av t''''*i uil.'ń''","--iJl' wsŻechświata muszą być roŻumne; otóż kilka fozumnych przyczyn nie
aloo nle ł}twnr/on} (nic {qor7on}J' otoż nle *rzrru<ic
w^\/ecl5wlccle mog{ b}.ć sYtsofŻone' wobrc
lr'. *,. mogloby sip połąc7yć celm wytworzenia i rŻądzcnia iedn}m sys
tego
{ljaK's Dyl. klor} nrcJe\I wytqorŻon}. lrcz l'lol} 'vjeyn;e1. , t"nńno- tmatycznie Zjcdnoczon)m skutkiem, chyba że byłyby onc podporząd'
nic qworuonv'.' kowme wyższej przyczynic' która by się nimi poslugiwałajak narŻąda-
rrawo9przcślanAl wlęk5/eimoind u/d\adnicwnarlioliacr
snoron ń'l mi Lub narzędzimi.a5 Można jednak wysunąć iany jeszśze ŻailnL czy
iesr wytuorzony przez ...oś fó _|;
:"yj:.li::'
smo '"ncg.'. Jęzcll
albo w)Iwor/onc. a.bo nle {ylsoI/one' '";;;;:; ;ii nie mógłby isinie inny wszechświat' wytworzony przez inną nic
iesr nie w'_ stworzoną przyczynę? suórez dopuszcza' że stworzenie inncgo wszech-
twor7onę. lo nm}lui b)I nic sluorzoDy' Kiedv icq wvtwo.r.",.
towczas Io. od'cre8o lo ..coś inneso.'7ależy * świata Dje byłoby nicmoiljwe, alezalważą, iżnic ma powodu przypusz
i'rniinlu, ic'igmolino czać, żc jmy wszechś$,iat istnieje' Nimniej jednak, przyjmując taką
wy(wof7one. albo nlc syluor/one' Ab!
unjlnąceofaniailę w nlcrkoń- możliwość,argumcnt dowodzącyjedyności Boga na podstawic wszech_
wonaśćlub.'.bĘdncgo kola.. (klnre qy\Iąpitnol
u"ay. govty''ię świata zachowuje swojąważność,ściślerzecz biorąc, ly]ko w odniesicnju
mowlrc. A zoś]_alow}Iwor/onc prlcl B. B
^
nele/y po\(ulosac łR/ c. ł c ii,ij ii. do tych rzecu y' które moBą być poznane na drodze ]udzkicgo doświad_
idkiś byl nie slqorzony' w czenja i rozmowanił' Dlatego konkluduje, żc należy przedstawić
'ó'*";-'".ń,i "'..")'- aprioIyczny dowód jedyności bytu nie stworzoncgo'
, 29, 1,1.
{ 29, l, 8.
4 29, t.2a. | 29, l,25ą
ł29'|'2l' A Ż9,2,7'
s 29.2 21
 390
PRANosnK su*Ezo) 391
Dowód aPlD/i niej€st aprrriw
sensie ścisłym'zauważa suórez; nie
mo_ina wyprowadzac isLnlenia Boga
charakter aposterioryczly' w pewnych przypadkach możmy argumen-
ljego pr7yczyn}. ponjcwaŻ nIema tow^ć a pliori Ż jednego przymiotu o drugim' Po tych uwagach
ono 7adnśJprzyclyny. ..Ponadto. naseI gdyhy lsrniinie Boea
przyczynę. nie poadjm1 soga t ał dolładńie
mjd]o wstępnych pfŻechod' do udowodnienia, że Bó8 jes bytm doskona-
i do.l nnul". ul ńu ł}m, mającym w sobie, jako stwórca, wszystkie doskonałości, któIe
ujmować co za pmocą. by lak r^c. Jego wla."".h ,;.;;.l1"Ńi;;";' -.o i'
może przekazać. Ale nie posiada tych vszystkich doskonałościw taki
J@oak. Jeieli cos o Bogu Zośla|oiJi dowied/lo ne a Poilpriori' mo)ffił sm sposób' Tę doskonałości'któfe smez siebie nie zawierają żadnego
argMentowac a /rubri Da pod\tawie jednego przlmioru o druEitT.:
ogranicz€nia czy niedoskonałości, przystugują Bogu,,fomalnic'' (/oI-
..Klęo} do$ldZlono a pollPriori' że Bog jęst koniecavm b'vrm
lilnleJąc}m pr^7 \iebie (e'J a ma|iler)'Takl doskonałośćna pŹykład jak mądrość,chociaż istnieje
'ce}. lo z tego atr)butu możńa dowieśc w bytach ludzklch w sposób skończony i niedoskonały, frie zasiefa
a Prlorl. Jz nle fro/e lstnlec inn} konleczny byt jslnięi4cy prze1
sieblę. w swojń fomalnym pojęciu żadnego ograniczenia czy niedoskonałości
a w konsek$encJl można udoqodnic. że Bo8 istnieje..'"! lnnqi
slowy. imoże być orzekana fomalnie o Bogu, Jd1la ailalogia, quae mter Deum
argumenl 5ułela po]ega na t}m. ze można dowle{ć, jż musi isLnjóć
et creaturam sempel intercedit.51 Doskonalość tego rodzaju istnieje
Jakls Dyt konlec/ny. i że na\lępnje moina qykaŻać w lposob roz- sposób najwmiośĘszy" (eminenter) w Bog!, poniewilż mądrośćprzy-
''w
strzy8ający, iż nie może islnieć qjęcej Djż jeden'byr koniecal. w ioti
sługująca stworzeniu niemożejako takabyć orzekma o Bogu; nimniej
Ęorcb sudrel wykazuje. że może istDieć t5lko jeden bjr kóniecznvl jednak istnieje fomalne ana1ogiczne pojęcie mądrości'które ńoźna
Uloz a.Bumenl uJe. że po lo. a by mogla iilniec wlelos b\ l oq Do\iadai;-
orŻekać fomalnie, choć analogicmie, o Bogu- Jednakże w pfzypadku
cycb vspolną naturę. konieczneje{. ab) jednosłowośćka;dego z ni'ci
doskonałości' które w}magają włączenia bytu posiadającegoje w pew-
7Dajdou ala sie w jakiś sposób kliquo nodol poza i.tol a natury] Gdyby
nej kategorii, można powiedzieć, że są one obecne w Bogu ty1ko modo
bowią jednostkowośćbyła cz1mś istotn}m dla nutu'y, "-o.J"u'.
eminenti, nie foffialnie.
natura nie moglaby podlegać mulliplikacji' otóż w przypadku byru nie
w ko1ejnych
^ paragrafach suólez dowodzi, że Bóg jest deskoń-
sIwor7onego jesl' nimożliwe. aby jego jednos*owoii uyła ,i
sposob różna od jego lalury. poniewa} jego nsrurą jeit jsttri"enie, 'jat ii czony''. żi '1est czystym akrm be/ jakiegokolslel Zlożenia". le jesl
wsŻechobecn]y, niemienny i wieczny. a ponadto wolny". jeden'".
a lstnlenleJest Zawszejednos!f,owe' Po*yżsŻy argumęn] |e!t czwarLE
niewidzialny57, niepojętyl3, niewypowiedziany5', że.jest substancjążywą,
ropażan}m przel suńreza łgumentm.,o Nieco dalej'o wypou iada'on
uq a8ę. że..chociaż niektóre l rozważanych drgmenrow, biine oddżel_
fonnną i s@o;ystarczalną'@ Następni€ omawia poznani€ Boże6',
wolę Bożąó'!i moc 8ożą6]. w paraglafie o Bożym poznańiu suórcz
nie. nie przekonują byc moie s takim $opniu inIeleLtu. aby pr7ekoln}
wykazuje, że Bóg poznaje stworzędja możliwe oraz tz6zy jslnjejącę,
i źle usposobiony c7łoqiek nie mógł lnaleic sposobu icń uchylen;a,
a naslępnię z^!\^ża. iż o Boi}m po/naniu *alunkołrych prz1srł1ch
nleontęJ Jednak są to argumenty nalskuteczniejsle. klore najpetnie.'
_ srcze'gólnie gdy się je rozpatruje łącznie dowodzą powyższej /darlen pr7ygodnych nic można mowić w sposób właściq}bez
-
prawdy".
9. Suźrez przechodzi następnie do rozwźań nad natulą Boga' Na
początku dyspuly trzydziestcj zwraca uwagę, że problenu isinienia
"-,"
'r0,2.
n 30,3 5.
Boga 4i€moźna calkowicie izolować od kwestii natuly Boga' PowtafŻa ą 30.7
'
ponadto swoje spostŹeżcnie' że chociłżnaszc poznanic Boga.ma n30,89.
ri 30, 10.
r/ t0. ll.
-*,r.
r3
10, 12.
" Jo, lt.
& 30. 14.
6' 30, 15.
le
29,3, tt. n 30, 16.
5'
29, J, 31. s 30, t7.
 392
F*rosz!( suaRFz!) 393
odniŃenic do iródel Ieologic/nJch' nauel jeśli
mctrtr/].a). ..\lJd re/ cJtk owrciL. ro pomitm.-. p*i ie5l to oloblcm oczywiście lóżnica rea1na; ale j9st to fóżnica jedynie między byh
a nicbytęm, ponieważ to, co możliwc, nie jest bytem, ajego potcncjal_
nr rwage..zc;eśli raLie na pral'łaa za'miilai "1" -1,!l"i",i'
/g'e1'" /dwiodja Ukrcślonąpraurlł. ro prrńi ',^;;b' i;;.',;"ńi':j'ff ność wobec istnicnia to tylko potencjalność ]ogiczna' tojest taka, iżjej
ij*.. #.," poiccie nic poci{ga /a sobą \prŻeclno;cl' Ale jeśll prlę/ ..lilUlc"
/e /3ulerd|J Une ołrcślonqpra{dę. "i ":i
prdsdopo_dobne" lnhl!Ó
jęsl .r1uzo t'ardzic] i ''lrtnicnie" lozumie !ę aklUalna illolę l aLruane llnlcnic. a lal
rrbabiliu'\t' nil ,'e ici njc /awjęrala u l\m powinno.ic ie rolumięć q lym snol/c. Lo rożnlcl mjed7y nimi ie\l
\śn!lc.7erlolI w poddnym prly(ład/le aiho by
/gP.es/ył. i ie cbocjai nic mUżcm} wicd/iec' co.'a
zgrzcsz1l' albo bv nic ioŻnicą nolęcioqą. llorc mr oblckI}unŻ pod\tnqę l1^1iłĆli' lallo{A
ż",r';. u""."';"''i cun tniilien to in rą. o nJl urdcb c/y i'lol aCh rzcc, y możm1 myślei'
Wc_ołc^c skorc-FJnał Suarcz nic. raimujc *
e drlei lym pńlt**. abslrahU]ąc od ifh i5tnienia' a ohieklvqnd noJ\I3wą. d/lcLl LLorei
w \wolcn oy\pJlnch melali/}c/nJch,
ia róunie; pc ooinine możmyio robić,jest fakt, ż€ żadne sworzcnie nie istnieje 7 konicczno'
lll Pll}5tcpuj3c Jo/atsJJnlenIa b\lU k"ńcz"ńq". Su,jrcz nainrr.
mowl n |Joc|t hylu \lUńc,UnesuJaJ''' laj,lclU. ści'Jcd;akźc fakt. że żadne stwofzęnie ni€ istniejc z konieczności, nic
o rozrucv mld/y l\lotą a isn]enlem s hycle ',]c!o oznacŻa' iż Licdy ono istilieje' jego istnienie i is|ota są rcalnie różne'
prlylac/a argumenry rlch. wedlug krorrch 'lollfzonm' ''rnico'u.o,r,
Nr oocu rrkll Usuniecic istnicnia lówna się przekfeśleniu silncj rŻtrzy' Z dfuBiej
wstwor/cniach.4 rcaIniero;ne' .My.19. żiśl' t
i,rnrenic tr..rj;,,,o,, lronv. zanlzeczen'e lcJnq lożnlcy mied7y l\lota a :n0ięn;m doso
l'iI i.e",j""'". ,]zi Sużle) n'e prouodrl do u'nlo.tr. żc'Lqol/cnlc ;sInlclc7 LUni'c/_
$ |p \cn\:ę. Iod/elall nimlJ. "... p'.r"''
I'1'9'''.giiT'"'']'
Iomrscr. wedtuB drugici wspomnianej przez Sujrerr";}*':y opinri r.inienie Istnienie i istota raŻm więte tworzą ?ilJ /e/ Je unum; alc Lo 7'loircnie
\lworzcnla |c\I ..lbmaInie" fliżnc od jeso ndlur\.
lalo \no''h lPl iest ,,Jozenicm u .en,ie anoJogrcznym Albowim lylko
rc'lnie ruine
natury'.Pogląd len |rŻ\p'suic {ę s/lolo*''.'. r'i.:j op'nil gioa'.)i
l{tola i lslnicnie u lluolzeniu ro,'nlą .o!ą rsol/\ć realnc /lożcnlę Pol4c/eni( istoly l l'lnienla
rallon?l' O|nle takr. lnoul Suźrez.'. glo.il 'ię lyl(U p""..;;; i';;; "l...n,yuiuorziniarn,7er'\e unum na)Jia'Ę..Ilożenim lylkos-\en5ie
celon
łlcl'sandil / lIale' | |no_ anłlosicnm do rego ,cnsJ' w jdl' im polac/cnle malcr;l ' lUmy' d$óch
mysllclclc' w|ącln jc Z nominali'lmi' sdn su;rę, bronl Iei op'nii. pud I
warunkim ie pIle/ '.irrnlenic" rorumie slę atl""lnc realnii rożnlch elcńenIo$. nalWa rrc łożenim' Ponadto' polączc
u

j iormy rownic/ i Pod

..i5IoIę 'aklualnie jsln.ejąc4 iĘlole' ..M}ilę. .'c opinla ''l"ji;';.;;i; nic itrotv i i'i nrcnla rożn; '|ę od loląc/enla maIenl
la. leilj Ill 'ric la
tolumle. JcsI ccłkoq.cic slu'lna..'ń3 Jesr nimożlluościq, rtulcldia rń że piel"s)e w)s!ę|ulc se qs/y{kich \wor7eDiacb'
"zetędm,
.i"a.ru'_qav drusję odnn'i \i( do cial' /lozenle / maIcril i fom)y jesl
suólel. db} cololsię( b}lo uewnglf/n|c i rnm"lnic ułonł|iuo*"nc
Jcko reclny ckIUajn} przez cośróżncgo od \:ebic' wJ nlkJ / lego. że )ror.""ń ń^*"'yn i{anow' podqawę midn} filyc7nei' nalom'ajl
i
l"tó* i i*nienla iest złożenicm me|afiZyczn1m' Naleźy do
'hyr
l\Ifu enla niemożnl odro/niJc od islol} iako
"po'obu.
tlóry n;żni ię od "i"]""i" "
l'-.i*ł^.".,r- a"rbouigo' jał i marel ialnego' Islcrd/enic' /eJ(s!
iloly lub nrl rl 1 er zolłlJ lel d slJ57ny po8|ąd 1..r nolęp";a.y'-o.l";"l' / tuieldrenlm' iż nalcry
lcmln} ..l\lnienie" i ..lstola" rozrmie ,ś',1ńriii, i,,r, iori,, oLę \1oas aprZec7nos'l
're w taLj .posóh.''; ,',]no.ra yc nnn ł.'t',u u *o,r"niu. ponie$a'powodm. ola LIoręgo n'le/y ono dU
ol': ogNqrednio Jo blru akrurlnego teh.\ tn itdt oraz cln brru y*'o'r.ni". poierio"y charilklcr rożnicy niędZy i'lolą
polencjalncgo Iub mozliwego tril, iA t'yu nie jesr
t,ulpiltid), rn *.*crr. r"chodr- a'i'inieniem' ale racri; ońiciiy*na podstewa tc' roinic} rojccioscj'
ńtnieje konieczności, czy]i p{zez się
-iunn*icie ćakt. iż **orzenic nie z
n 30, 15, tl. (a
'-śuór",
se).
ó]I' ur'","nLo*uje slę co zalzuLu. )c z iego poglądu s}nikJ lJb
1' 3' postaci
s3t, l, u zdaję się wynikać, iz gworzinie nie otrzymuje swcgo istnienia w
i'31, t, t2. poi'encjlhcgo i ogra"lczającego elmcDtu oIaz że, konsekwendic' jest
6r
il, 1, li.
ó'!
]1, ó, 9
ro
31,6, l3-24.
l,*t
 to istnicnie doskonate i ,t".k"0"r"n". .,.;";' j';;;*";;"
niejcŚt attm, który uostałotĘunanv w się możliwa i opiera się tra pfzygodn}m charaktefze stworzcnia' Tomiści
,o.i uIo o,,1*o n"'' i.;;J;;;; ;]:],:; :T:iiii i sufucz]'anie zgadzają się ocŻywiścieco do przygodncgo .haraklcru
odro$irda 5u;rc''
i]?]'lL"llif :l.'łll stworz€nia' Różnią się w analizie tego, co znaczy być prŻygodn}m.
_Ąlc
nre smo. prreT jcgo byi, i nie ^'n'.n'" 'i'.,r.nI"l.'i ii*..).""'. ,'", Kiedy iomiści mówią' żc w slwolreniu zachodzi rcalna różnica mipdzy
oorrzebure
"e.";*y:
l;.i'";;; ;;;; J';1]##,:;-,lJ:1T3:.:**::;,:;,1: istotą a istnieniem, nię chodŻi im o to' źe te dwa ozynniki są rozdzielnc
w t}m znaczeniu' iż każdy z nich lub obydwa mogą zachować
|,:I|^i!,|!,]|: le\l
ogranlc/onc nrle/ Boga' Mnżnd qyroinjJ
dwe
ci\ 7r$eico;r. mianou rcie ograniczenrc akIualnośc w lrolacii: a kiedv suarez1an.e mouia. /c Ioinl(d je.l
lli':lulcoglan'c^nr
/'f l lllyc7nc. ..Ugran|c/enic (, t)nlĘ.li|, mclali/vc.ne mcral,,,- distinctia rationis cum furu]amenli il re, nic mają na myślitego, żc
a(ruarner rcat nct roTnicJ m jedr) czJ nnrkior,\Eranic/o,,.-, 't "* 'i" slwor/enje j\lnicjc / konjtr/ności w lr 7nJclenlu. i, nie mozc nlc
;.,;;-", istnieć. Nieproponujęjcdnak opowiedzeniasięzaktórąś zestronsporu;
cŻaJącn.'q}51a'c/y bowim rjlnlcd pojęc
z |ikai nie ucieknę się też do refleksji, któfe s, kontekście wspólcz-€snej filozof'ii
"b,.ii";.;'";;_
l'1Tj.Ti]ill 11!* prlyiać tcie.i chcmy uż1t1ę,'t"
na l /o{d{d oglanjc/ona ze łzględr "i.i"
Iuj.i),;. br}tyjskiej mogłyby się nasuwłć'
na lltalenie 1 1. Pfzechodząc do tmatu substancii i prŻypadlości' Suórez zaul'a_
l lao0wrol Żc]\tn]enlc.talo.ię(konczonęiopranicznnł^.,",'^
Jesl akIem okreśionE i5lot1.''l Jcżrli.'hodzi o oeij"rl);,"l;'...i],;
;: żł3,że opiĄia, iż podział na substancję i pŹypadłośćjest wystarcŻająco
anlol nle potr/ebuie żadnei weu nęl r/nei,"'.,r\ Żnanym podziałem bytu stwożonego, jest ,,tak powszechna, że uznają
;;;"; ;l; ją wszyscy, jak gdyby była cz}mś oczywist}m sma przez się. Dlatego
Jego prosla sJb\tancjd. r'od!za' gd) śubqancld ztożna
";;i;;;;';
ulen" n".". ti"l
nlU przel 5u e qcwnęlrlne czynniki składou e. w}maga raczej wyjaśnienia niŹ dowodu' To, że wśfód stworzeń jedne
czyl; za'aar
\lqlśroŻenlu.7€ 5ubItancJa llolona lak/e oeranicŻa '-ąo'ina(ieii" re rzeczy są substaf,cjmi, a inne przypadlościmi, widać qfaźnie na
ponlewJ/
\atna 'i. podstawie ciągĘ miany i przekształcenia rzeczy"' Jednakże byt niejesi
nle rożni sic od lych wewnę|'/n}cb .ly"nił"" .Lloa.iy.n
wzięlYch w icb akrualnoścl ' orzekany jędnoznacznie o substancjj i pfŻypadłościach;jĘst or7-ekany
foBląd suirc/a przedrlauia malogicznie' otóż wielu myślioieii sądzi podobnie jak Kajetan, że
'.e uicc nr.lepującu' Ponieu^.' ist_ analogia' o której mówimy, jes! ty1ko analogią pfoporojonalności;
nlcnlę nleJes] nlc/ym inn} m nil .\I oIŻ Ukon\i): uo* oną o' roc'c. jednak, że w t}m przypadku trzeba powi€dzieć to smo, co
dłlJJln/ i\lola icl [ome'nle otsrMl.'lona plzez -'
o,^"
',myślę
1''l.'io'.'^J"*
czj l rżv swe scwnęIr7ne /asld}. Iak roun|c7 5lwor/onc :\ln.łnic ''cble' poq ledrcliśmyo bycie;a lo uspolnm lJogr i .Lwol zeniom. ze miano-
orrT)auJc \sotc ograniczenic oJ i!ol). nlc nie clldleAo. wicie nie ma tu, ściś1erŻecz biorąc, żadnej analogii proporcjonalności,
porencJatnnscr4. w ktorej /onJjc ,rrzynJnc
;,r,oL.,",. a jędynie analogia atrybucji''ió'
i,tnjenr(. lecz ,ilrreco ;e w stworzeniach substancja pielwsza (to jest subs|ancja istniejąca
l]ll]il'"'i'i.le{ $,Pścl},ul$o\cj nlc/m lnn}m n,. .ama akiralna
*' Ąrqtsacn \Jhold{l)c/nych sr'olo p:'!no o.pol7c SJJle/x w odróżnicniu od substancji ogólnej' czyli lubslantia secund!) jest Lą
]''j],"
l']cgo loml{wn\.'h oponcnloq nJ lmdl roin'c) micdr1 sMąrzccząco suppasitum11: a suP?ositum natlry rozumnej jest osoba'?|
l.tolą suórezjednak zastanawia się nad pytaniem' czy (silósij-
a l\r nlcnim: ale ber q /glqdu lta lu. Lrora rr ona ''subsystencja''
przJnJjmniej ia\ne lo. Zc Sud|le/ nic kjclowJł
I ma ractC. no* Inno br c I?ątia)' k|olA sprauia'
Żc ndlurJ. c/!ll i\lola. icsl5Iqor/on)m ,łr'
'i. bi",J'";i" ';i;".1;
podważeniJ. by się lak u}ra7ic. prlyPoonęgo,Lu'o.r",u positum, jęsL c7}mśpozytywn}m, Ióżnym od natury- wcdług jcdncj
,r'o'co,ul opifiii istnicnic i subsystęncjatojedno i Lo sano; alym, co subsystencja,
JTwo'enlcJeś \lwor/onc i przygodne. a.e t1m, co
aKrJatna rslotd. lo znscry istnieraca .\tota, J rojnicJ
]ę5l sluollJDe. lc\l będąc suppasitum' dodajc do natury, jest konsekwcntnic istnienie'
micdzv jqor., a ., taką można tcraz często spotkać wśród wspólczcsnych tcoio
lstnlenlmJcsI uylqcznle po1ęcioua. choclaż la poię.lowa ''opinię
;-.;'_";
r:31, I3, l8 x12,1.4.
'" ]2,2.1Ż'
ł34'1,9
?3
34, l, 1l
 i^ó:.:l1l r,1-",,* *"r".,,
Żc j.tnrenFJci rea]oie ró7ne od "r.o,,o,il*"*,ffiffiff; subsyslencji: I)m /a(. co na.Lępuje w chsili śTnie.ci.
ał Iualncj naI Ury.
l_slota l JcI l{nicnie nic ia realnic
c'y,i irtoty. ..łłu,"n) Jest /n]knjęcle
\posobU ZJdnoc/enia. chociai d u.7a /achou uie s$ói sDo\ób
rńżne'-Dlareg;. ; iq ;l;;';.';.i,i;l1 subsv$en-
suDsystcnc]a różni slę od akrualnei 11i'.W suhlmcjach clysI o malerialnych /aro;no fońa. jak i marcrla'
is'y *.
s"ąf1.;
istol v
6,};i;;;1]#]:)]'i'T:ill:L"fli:;"l];,Jl j::;lJ[] maią wlasne sposoby ol'ok rposobu zjednoezenia; ale pó oddzieleniu
c/mu rŻecz |est nle/a]eżna od jahe jkolu
lel' ..podprytrł;l;;| lbmy. od marcrii /achowje się lylko ..c/eściowy 5po\ób.. (mn,/6
ml Ptrl lcs subJdncją)' njc moż hyc. o ilę i"'i
;;;i; pailialis\.maLetii. Foma \ubstancji czysro mareriaincl po znrszczrniu
aktualneJ
:7.
r\lory. czlli narury. rln smlm co "rl-s ao,aooń .i.li,
a-o subslancji nle 7achowuje w przeciwicńsrwie Llo durzvludzliei bgtacei
iyn;cnic. co.
lck.' 5ub\} {enc';a dodaje do ał uaIncj lbma crala - /adnego sposobu subsy,tencji.so l-oma mareriaba nii
:ok9lu ;;iIi' ;, J;""l
";l',-
r
enleJako Iakje lo po proslU posiadanie'dk,""l;.;ó;;;;,i"..ż:'";i,,
Isl-fu ohz)muje własnego sposobu istnienia, czyli czpsjowej subsystencjis7'
l$nIeJę. nle dęlcrminuic lamo / siehjc.
c/y islnicje on joko subslmcil' nalomiasl maleria ma tal'i spo\ób' Wynika z rego, ). aóA.neibr
::l"1*:_ Ęirłp.*ł""!' ..Ale sub\yslenL]a oznac/a /detemInouanv /achować ma(erię be/ jakiejkolwięk fom}.33
JpUJUU15Lnlcna''.mIanowlcjęislnjenie1aLosuhsLancia.a
nietkwienli
j"I płypadlośćrtuiw sub'""cr'' Dl.;;;;.;;il: ' 13' W szczegółowych rozważaniach o różnych rodzajach przypadło'
ściSuórez sporo uwagi poświęca zagadnieniu ilości' Naieży po piórwsze
:^'i1:]1.":li |"I
:J1l:::J'""::^d-":k]lalnE iJoty' l }m jednak. ó JJ;j;.J; ;;;.;; zgtodzić się-z opinią' że ilośćfóżni się realnie od substancji marerialnej'
Nl!r(!ld..a nle smo lstnienie; deLeminuje sposób ,,chociaż bowim nie można udowodnić w sposób wysłczający
isrnicola i riaaui"
substaocji jej pehię ł latione existendi. prawdziwościtej opinii za pmocą fozmu natufalnego' niemń;j
na"pozi;i. rti"r.il"l pJli"ii
Jąc'sub\yslencJę. c7yli hy|.,hpposi!um dodaie *lę" uo art'"I""i';.,].",i jednak wykazano jej prawdŻwość dzięki zasadom teologii' w sŻczegól-
czyu nalury. sposob {żodul)' d subislenlia ności na podstawie tajmnicy Eucharystii' Istotnie, rorum nafufiny
rc)ni się moalnie r,zoaol_
o,,u'r,11o1.';';.sr subsy*encią. tal, jat lpo*;;;;;#'#:; oświęcony przez tę tajemnicę pojmuje, że prawda ta jest bardŻiej zgodna
1!||!9
smeJ
_I7eczy'", Ich żożenięzatm 'iest półączenim ńaó;;l z sm}mi naturmi tŻeey (niż opjn(a przeciwna)' Dlatego pierwszą
modylikowma'3] ,;;; racją, która przmawia za tą opinią, j€st to, że w tajmnicy Eućharystii
Tak uięc subsyvincja l*o.zonu
nym spo1obem. o\talecŻDie określając}m grani.ę
iJ'i ";.';;:,.1 Bóg oddziela ilośćod substancji chleba i wina (''')'''3, Róaica ta musi
'
śollsry(uując}m r/ecŻ Ja[o per Je samoistną '"ui "n"i"l*;
i njeprzeLazwaina...
- '"il.' być różnicą realną, albowim gdyby była tylko lóżnicą modalną, ilość
Jz'.lulal nalrallamy u suźrela na pqięcię ..roosobow. z *ló."* nie mogłaby istnieć po oddzieleniu od tego, czego jest sposobem'
sŻcroko korly\1a' Mowi na prlyklad' ;. orauannna"l"t i''.]" Uwagi zacrerpnięte z teologii E uchalystii pojawiają się także w miejscu,
to7umna. nawet gd} Jesl 7ląclona l cldłm, gdzie suórez omawiafomalny skutek ilości (elźcl6|ormalis ąuanlilalb\.
ma a;;;;
suDsysencJr. a kiedy oddziclona cialay. nJe ";^''-;;
uzvsirri".;;";; który upatruje w ilościowej lorciągłości częscija]o zdolności do ajmowania
pozyt)Mego snosobu iślnienla. alę 1od
jelt iedvnię pozrawio'i nn,''.i,'' plmt@ni. ,'w ciele cĘstusa w Euchtrystii oprócz substmdalnej różnicy
nego.rpo\obu Tjednoc/enia I cialm..". W czloqreku części materii występuje tałż-e ilościowa rorciągłość oęści'Chociż bowim
znajdu;e się..spo.ob". d/ięki klórmJ du\za i
ro,"- n,.i.it"
częsi tego ciala nie są attua]nie rozciągnięte w przestzeni, nimniej jednak
laKze ousla. naqel gd} jest w cjele. ma ulatny 'q ;"iu.'")..i;)
.i-l"
rpó'oh cześciouej są rorciągnięte i uporząd kowme w relacji do siebie, tak ż€ gdyby nie Żostały
w sposób nadpfzyrodzony powstrzymane, mogłyby mięć altualną
rorciągłośćw pmrzcni Tę (piemzą) rorciągłośćoh}mują od itości, a.jst
- 34,4,8. nimożliwe, żęby istniały bez rozciągłości,jeżeli nie są bez ilości,'.,o

::,3ł,i,'3tr: ;,;..."
il
::1ł.1''?" 34.5' 4Ż'
& 34, 5, t6.
u 40, 2, 8.
 398 scHolAslYMwoRls
14 Mówiąc o rclacjach' suńrez twierdzi, źe są w stworzeniach lealnc
relac'e' ktolc ls'or/J spc('JJln4 kaIcgońq'I Jędnalżc
choc|al o/ndcla reJlnq lbrm9. n:e '."lo, lo;ru
cz1mś. co lę altuaInre '..".]io.
od
'c5l
Ka/deJ db\olulnej lom}: $ r7eclyqlsloscl uLożsamja \lę / Jbsolulną
Iomą'. Ktora polo\la]e $ relacii do uęgos inn!go."' weżmy
prlyklad. W pr /) prd( J Juocb t iall ch r7cc7y idlji
iedna I nrch poro,i cic Jo
drugicj w rcaIneJ rclacji podobicnirwa łt L *"r^" ,.li"e
c/}ms rerlnie rożnF od białoscj l /ec7yl]erl smE hiałości4(roĄazłna ""'l*'
Jako ..ab{olrrna lomd , itlo podohnr do bialoi(i dr;gici r/ec/y.
sucrc/ Je{ /dMla' ie ld ncgacia lealncj lóżnict mi9dz1 rcla"1ą l
poomlĆIem nlę prlec/y twlclJ7eniu' /e rcalne rcla!'Je naleią co \woich ;ij
własnych kategorii' poniełaż ,,różnica między katcgorimriio czasmi
ly|ko dr!]n,
'io ra!:.ni\ ' Ln aliąko Ihndun; nrc n lc]laL ro zoba.r}rni
poźnlej w ollnlerlenru !]o d/iaIJnic. do/nJq ln.a l inn\Jh rlcp.'r i."l
Do kale8orll lela11r mogą nalcżeć L1ll'o relacir ltrlni. lclrcic mv.llre
l |clllionP'} rJl toni'\l bo|\ icm nie realnFn l hvtm] i d |a lcf mogl
naleieć do iJlcgorii ad aliquid''''ą A.c nle u1nita z lcg.. )"";'t. *,r1'rLl.l
ledlne reld!'Je nale/ą do kaleporii rc.ar.;i ](ieIl Jqlah'aIc !/ft/)' lJ
'ą
jcdnr';ev rcaln.e podobna do Jrugiei a.e je.re.i
lcdna , n.cb J.qnjc
lni\/c/en:u lub prle\lanic bić biala, ro znlIn.e ró*nleż rcalna re':cla
DoJobjenJ$n. lstniejd i.dnak. lnour Sudrcz. peunc realnc relacie,
któIych nie noż(a oddŻielić od istot ich podmiotów. Na przykład. i1ó
istoty stwof7-enia istnięjącego należy to, że Za1cży ono od S1wórcvl ..nie
w1dale się. żeby moind ie b\lo po14c lub żeb1 lnogło l'rn'ir bcz
nanrcendcntainej reiacji do tego' od ąęeo zależ.y. To właśniena tej
rclacii zdaje się w s7czegolności polegać potencjalność i niccloskonałośi
bytu stworzolego jako takiego''!6' l dalcj' ,,materia i lbma mają
prawdziwą i realnie wza.]emną rclację istotowo zawaflą w swoim
wIa5nm-h)c;c. lJl q1ęc icdnd lerl oklcślana prlc/ swa lclJ.]f Jo
drJgiei"" Relacie lc. (lore suirc/ nal}wx ,.latnnł', tr"nlcłdłąul',-
nie 'ą rclacjami myś'n}ffll są lo rc:a.'i rea'nc: aję nie mogą /dn]l'ac,
kiedy podmiot pozostaję, takjak mogą zanikać relacjc kategoria]ne (to
Jr Po8ląd,
że mjg]Ży lealną re]acją a jej podllawa załsze zaĆh dŻ rea]na różIica,
''oplnlą dqq\fh l'.m\loq'' klh'- k| uP|eUIU\ i N1i.l"n (4_, ]' ł'
" 47,2'2Ż'
f 47,3,3.
%
47.1, t2.
- 47.3, tt.
RINESANŚU |R^NoŚ7EK sU^REzlj 399
jest re1acj€ na]eżące do kategorii rclacji)' Rc1acja kalcgorialna jcst
przypadłością, którą uzyskuic rzccz już ukonstytuoBana w swoim
istotn}m bycie; nalomiast r€lac.ja transoendcntaina tojak gdyby ('|dJ'
differcntia konslytlqąca i dopcłniająca istolę Ięj l7ec7y, której jes
reiacją.'3 Deiinicja rclacji k3legorialnej }'fzrni: .,przyprdlość, której cały
byt jcst dd aliud esse, seu ad alirui se hubere, seu aliud rcspir:erc"tt.
Definicja ta zdaje się obcjnować tak'e relacje iransftndcntalnc; a1c
że relacje tlmsccndcntalne Zostają wykluczon€ za sprawą
''sądŻę'
zwtotn tuius totum eŚse est ess( ad aliud,|eśh się go rozumie <iokładnie
w scnsie uyjaśnion}m pod koniec poprzedniego paragrafu' Albowim
te byty, klófc Żawierają relację transccndęntalną, nie pozostają w takicj
relacji do idnej rzeczy, żc ich caty byt pole8a po prostu n& relacji do tej
innej rzeczy'''m. suóręz dale] argumeDtuje' że re]acja katcgorialna
w}maga podmictu, podstawy (na pruykład białośćbiałej ileczy) oraz
kres u rel acji.
101
R.elacj a ttanscetd entalna jednak nie wlm aga tych trzcch
warunków' Na przykład ,,Ielacjatlanscendenialnamaterii do fomy nie
ma podstawy' a1e się dokładnie Żawiera w sailej ilaterii''loŻ.
Przytoczone wyżej dwa p'Zykłady relacji transendentalnej, mianowi-
ci€ relacja stworzenia do stwórcy oraz malerii i formy DawŻajm do
liebie, nie powinny sugefo*'eć, żc zdalriem suóreŻa zachodzi ',wzajen'
na'' relacja między siwofzenim a st,'órcą. ze strony stwożcnia
/d!hodZi relaL]a lcJlna co Sl wolcy. dlę rela.Ja slwolcy do {wor/cnid 'o
|e/dllb |4llnłi'. o' Nolninalisc' uu azrli'J', ,r tsog uZi \; JJc rcalnc rel]cle
wczasicniewt}m Znaczeniu, żc uzyskuje on nowędoskonałości, leczna
pruyklad w t}n znac7€niu' iż jest Iealnic stwórcą' a skcro stworzcnie
;achodzi w cŻasie, to Bóg wchodzi w relac;ę ze stwolzenlami w czasie'
suńrcz jednak odrzuca rę opinję.'05 Gdyby relacja była realna, to Bóg
uzysknłby przypadłośćw czasie, co jcst pomyslm absurdainym; nie
tlzcba dodawać, że fclacja byłaby asŚistere Deo, a inesse Deo
^;c
trorrużnienle lll/ypl\ysanc C;lhelloqi / lł Polrcc'. Jlboqlm re:J'ja
musi hyć w podmrocic. ieilr vięc nic ma i:i s \lu.'llcoiu. lo mU\l był
w Bogu.
]eil
'jd 47. 15. l7-28
 ,{00
! FMNoSZEK srr^REzol 401
l5. Pr7eJmioIem o{aln.cj (l.j9ćJ7ic5ląlei c/s'JrleJl dyspJly suare/d
cklia ra!ionb' PlzypomIna on nanr. ie choci3; u
_pleił'zeiov'ouc:c : prŻypadłości.Nimnicj jednak e'J rdl'rtrł nazywanyjest cus na skutck
'ą
pow1qAa|. l) cĄIid ra!inal'( n:e wfhod/ą s ZJkre. melirzt l .'pewnej analogjj'' do bytu" ponieweź opiera się w pewien sposób na
poqlnno \lę rolwaiyć ogolnę /a'Żdy Jot)c/acc legó zrgaanienla'
ł i. rb
'iazi.;c i bycic.'o3
Pnycayną antid ralionlr jcsL intelekt. który pojmujc to. co nic ma
\metso /dgadnienir nle mUina ulałci{|e ro,*Ąza{ z pńin'ę.'*
reatnego aktu bytu, jak gdyby to byl byt''0, Zmysły, władŻa poŹądtwcu a
mctafizyka, nawet jeśli wchodzi ono w zakres jego pizcamotu mat'c'lal
oraz wola nic są przyczynani enlia ratianił, chociaż tnożc ni4 być
lęEo rlu6i eX obliquo et ilĄcomilaillcr'lo6
wyobfaźnia; pod t}m wzg1ędcm .,ludzka wyobraźnia uczestniczy wjakiś
Po l o/rnż!leniU romail vch moiljsych /nac/c n w\)lĄ)enix ?h| ill iÓ.
sposób we wladzy rozumu''' Zapcwne też nigdy ich nie tworzy. chyba że
łi''sUjrc, rjnwiidn. ię sfjślcl/eczbińrac o/nnc/3 nno.'ln. comd b)l
-

przy współudzialc rozumu'I l0

obiekl)qnlel}l(0u mlile"lrh lo r'czn um)dm}ś.j Iakooh\cic.
rhocrr/ nre ma onn b\ru s subie 0'\a przyilr.l ilepora nri m,
lldnefo poz} l} wneg^ h} 'amo
l u wlasnego' cho(lJż..iię i',y.il'.. o n'.i r"ł jui
gd}by'b)la hylm Kicdr mouimy. żc człowick ies|'i|ep), niFchcmI
lowlcJ/lec. y Jesl coi no/\I}snc8o u czlowicku' do tzego rlę
słowo ..ślepoIa'': mmy rac/eJ nd n]}ślllo, ,'e c7loq lc\ Icn-nozbau"<lno'
ionr
Jesr w/roku. Alc myilimy o rym I.rrlu lrk. jal tsJyhy ru hjf b]r, moq:
Sujrez lnnvm prl!lłJdm cns rJ!]anl\ ję\l c)l'r" i''yl'n', r"t
'.Iuiji
']e'l u przyprd(u chinrcl}. c,]ll uyluolr u1oblażni, (lUra nlc mo;c
mitrl.ytJ nle/Jlcinleod uln!'łJ B}l chimcrypolega na lym. li]e'l ood
mvślane lub wvoh.ai.n^
vożna poJdc lrly powody' JlJ {lor\(h l\łÓ|/ffiy cĄlia ra|iatli'\' Pr
picrw./c. inrclekt .ucizkr prohule po,nac nepaijc I brdtr, tlore ,nrne
w sobie sąnic7}m; umysłjednak, który ma 7a s{'ój przcdmid byt' nie
możc p(iąć 1c8o, co samo w sobicjest nicz}m, chyba;E ad moduil entis,
to n^czy tak, jak gdyby to był byt' Po drugie, nasz intelckt. iako
niędosLondły.mU.l niek:cdy u lwoinl q}5jłku polndnjac/cPo\'c;.|o
nle moic po7nać lak. lak lo i5InicJe \dmU q sol"ie lpluuadzlc lelacjc
klorc nie \4 rcl.rc mi redlnlmr. f'orosnJ q. to co,i r crims rnnym,
Trzccim powodm jest zdolność umysłu do tworzenia idei Złoźonicil.
klóre nic mogą micc oblękl)wnego odpowiednik1 p,'ro um;'i*
cho(lJż ldcc c7ęs i odpoq lJJajq c/mUi no7.tffi v.lowmu. Mo,m} nJ
pżyklad tworzyć ideę ciała konja z gtową człovicka'
Nie moż. być żadncgo pojęcia bytu wspólncgo bytom rca]np i eil'ia
rdll'źtr' ponieważ ic ostatnie nic mo!!ą w rzcczywislości partycypować
w istnicniu (eJJ.). ,,Istnicć'' wyłącŻnic w umyślc b nie to samo. co
istnitr, ale byćmyślan}mr c7yiiwytworzon)m' prze7 umysł' D]atego nie
można powiedżcć, żę eiltia ratiohil mają istotę' odróŹnia je io or1
Tr7.y rodzaje Cntia ratia''t to ilegacic- braki i (cŻys|o nyśine) felacjc'
NśgJc|r loilll \ię /dlJdnic/o oJ hlalu lym' ''c o l'c hrak o;nlcrl blik
' ibmy w podmiocic z natury dążącym do posiadania tej romy' o tyle
negacja oznacza brak fbmy bez występol,ania natu.alncgo dążeniado
posiadania tej fbrmy.''| Na przykład ślepota jcst brakion, ale bfak
sk.7ydel u cŻlowickaiest negacją' Zdanicm suźreza||: wyimaginowana
prleJr/cń i hylmatslnowln) c/a\ r{ ncl'a.]dm: Na pll}kled log c/n(
relatje rod/Źju i rJlunlJ' |oJmlolJ l orlel/nika' pop'edniLa l nisręp.
nika, które są drugimi''' mają charakter czysto myślowy,
''intcncjami
awięcsą entia rutid1is' chociaŹ nie twofzy się jch W sposób bezzasadny'
lccŻ mają pcwną obiekt}vną podstawę'llr
]6. suóręZ na nieziiczonych stronadn Dis|utuliones nela?hlsi&e
śIedzi problmy i foŻważa jc w różnych aspektach, staranDie wyróż
niając poszczególne znaczenia stosou'anych teminów' Wylania się
7 tego obraz myśliciela o udolnościach ana1itycilych' w t)m sensie, że
nie zadowalają go szcrokic uogólnienia' nierozważne uwa8i c7y ogólnc
wnloskl opalle na rohieżnym |t/ehadan:U rolnych a'pcllo$ oma$la
nych prohlemns' Su;ręl je\l do[Iddn). slfuJnn) i EunIohny' Nle
można ocŻywiście licŻyć nato, żeŻnajdzic się wjcgodiclc analizy, które
spełnią wszystkie w}magania stawiane przez współczesnego anaiityka;
teminy i idee, któr}mi się posfugiwał Suńrez, by'y zasadniczo tradycyj
nąi uznawaną przcz szkoły aparaturą pojęciową. Można by fzeczjasna
wybrać poszczegóine problmy Ż pism Suóreza i próbować je wyrazić
w błdziej modnych kategoriach wspólcŻcsnych' Na pfzykład jego
,ts 54,2,15.
'r 54,2,18.
"'54,5,7.
,,'54, 6, 8 9
 I r.M\osn(
uwagi, że ,,istnicć'' tylko W umyśle to tat naprawdę w ogóle nie istnieć.
a]e być myślanym lub wytworzon}m przcz umysl, <Jałoby się prze
tłunraczyć na róźn;cę między odmiennpi lypami zdań, które an;lizo
wane Z punktu widzcnia jch znaczenia logicznego różnią się fona
gramalycln4' Daunego m)śiic'elalrlęba |cJndl rorp"r'1*cc *
1.gó
historycznyl środowisku, a jśś1ina suireza patrzy się w {wiciic
filozoficznęj tradycji, do którcj należat, to nie może być u'ątpliwoścj. że
posiadł ofi dat analizy w stopniu nicprzeciętn)m'
Myślp, że irudno byloby 7.aprzeęzyć, lż s!|iez iliał Umysl ana]itycz_
ny' Twierdzono jcdnak' że brakowało mu zdolnościsyntctycznych'
Mówi się człsami' że wchodził glęboko w ko]cjne prob]my i tak
starannic rozważał wiclorakie sposoby, s,jakie je rozważano i roz
wiązywano w ciągu historii, iż nie potrafił dostr7ec lasu spoza drzew'
Ponadto' jego rozle8ła erudycja kierowała go w stronę ek]cklymu'
w .jednym miejscu zapożyczał jakiśpogląd, w innr Zaś opinię'
a lcluhaIm hyld rac/c| nle]cdnol|ld cał^ścnlż 5\ncr ]\llśli.. le .qo
kfytycy nic sugefowali' jź był powjefzchownyn eklektykicm, ponlewaź
bezŻby| gruntownego obcowania zjego pismmi widrć, iż daIeki był od
powierrchowności] sugerują iednak, źe był ek]ekrykicm w znaczenilr,
klórc nic dJ \ie pl'Podżc / darm s) nlc/) '
ZarzrL, żedany r\lozat nie był twórcą systemu, niejesi zarzutcm' do
którego wdzisiejszych kręgach fi1oŻo[icznych prŻy{'iązuje się Zb}i duŹą
wagę. Pod warunkim, że podstawą 7a'Zutu ilie jest fakl' iz 1ilozol,
o którym się mówi, sfomulował szcfcg wzajcilnie się wyk]uczających
teŻ' co Wielu współczesnych l]lozoiów skomentowa|oby sbwami
lepiej''. Pomłającjednak ten aspektproblmu. możnaposta$'icpylanic,
',ty!l
czy fzecz'Niścje 7'av'!l ten jesi prawd Żi wy ' Prlcde wszyslk im zaś m ożła
się Zastanawiać, w jakim sęnsie suźilez był eklektykiem.
To, że Suńrez był w pewn]m sensiemyś]icieim ęklektycznym, wydajc
mi się rzeczą niezaprzecza]ną' Miał niezwyklc rozlcgłą znajomość
s'cueśniejszych filoŻofii. nawc| jeśli czego się przecież na.lcżało
spodziewać niekicdy mylil się w swoich twierd7eniaoh czy interprela
cjach' Nię mógłby chyba Żdobyć tcj Zna.jomości, nie ulegając zafazm
wpływowi poglądów badanych filozofów' Nic znaczy to ]ednak, że
opinie innych przyjmował w sposób bcŻkrylyczny. Jeżelj na pr7ykład
uznawał opinic suko|a i ockhma, że istnieje niewylaźna intuicja
intc1cktualna rzeczy j€dnostkowej. któfa logicznię poprzcdza abslrak_
cję, to lobił tak dlatcgo. lŻ |wzżal żc to była prawda' A jeśl]
kwestionował pou'szechną sosowa]ność zasaóy quidquid mowlur ab
alia mawtut,ilerobiltego dlatęgo, iż był sŻko|yslą czy ockhamistą (bo
su^REzo)
nie byłżadn}m znich), lecz dlatcgo' żewedług niego Zasadata, uważana
za u asadę powszechną' jest w Źtrzyivistości wątpliwa' Ponadto, jeż€1i
suńrez byl cklektykiem' to był nim również Akwinata. Ten ostatni nic
ograniczył się wyłącmie do przyjpcia arystotelimu w jcgo całoścj;
gdyby tak zrobil' nie odegrałby tak 7naczącej roli w rouwoju filozorii
srednrowiccznei r Jo$rodlby hraku jrkicgokolurel Jucha fi loro[c/netso
kr}tycymu' Św' Toma.z kor/y.lał /aróqno z Ąugu\lynJ : innych
iak i Z Arystotelcsa' Nie ma nicodpartej racji' dla któfej
myślicieli,
Suźrcz nie mjałby pójść Za jcgo przykładem, wykor7ystując to' co
w poglądach filozofów żyjących po Akwinacie uznal za wartościowe'
oczywiście, ieżeli zarzut eklek{yŻmu o7nacza jedynje to, żc Suóręz
wl'ielu punktach oclszedł od nauki św' Tomasza, to był on zpcwnością
eklektykiem' Alcistotnyn pytaniem filoŻoficun}m nic tylepowinno być
lo' czy suńrcz odszedt od nauki Akt'inaty, ilę faczej to, czy mjał
t)biektvu'ne oodilaw!. by to Żrobie'
Prawdonndobnil bl /!od/ili. ie Alqinala hył loqnie/
"slitel 'je
$ pewDp \ęnsie eklcklytlem' Klorv filo,of n;e ieŚl'] A'e u':elu qclai
utizpyualoby ie '.lnieje Uglomna Ioinlca mlęd/} filolotią śv
Tmasźa a filoŻofią Suefcza. PierwsŻy z nich przemyślał wszystkie
twierdzenia. jakie przejął od innych' a naslępnie rozwinąłje i połącŻył
z t}m, co było jego oryginalnynr wkładem, tl'orząc wielką syffę7Ę
op;rtą na fu;dmńtalniah zasadach metafiŻycznych' Natomiast suó-
rez zestawił różne t{'ierdzenia i nie stworŻył syntczy'
Prawr]ziwość tego Żarzutu jest jednak bardzo wątpliwa' w przcd'
mowie (Ad tectorin) do Dispulatianes melaph}sicde snfuez pjsze, że
/amtcrŻa ocłnić iunkcię fi|o/oll q la}J \po'ob' a''eh} 7a$ 5/e miec pr"ęd
ocami n;a$Cic, j/ ..n;./a lilU/o[J ro$ lnna hyi rhrzeic'iańtl'a i 'lużcb-
na vnhic bosriej reologii d n i nac htu l('łiac nirirram) Je/eli na egF
t
idee filoZoficznc spojrzy się w t}m świedc, to można dostfŻec syntezę,
klord w\lrinie.'i l ogromne:ljuby sLronic' wędług Ary:-
"ltan'a
lotelęja, nrlyna]mniej w 'v(!dti.yl(. Bog h}l po pro\lu pletss/ym
nlepo'u\Zon}m porus/}cielm: Jego i{nIęnic lotLalo prz)Jęte cclm
*liaśnicnia iurbu Filololiiwic chrŻeicijańscy. na pr7ykład śs'' AJgus
tyn' wprowadzili pojęcie stworzenia, a św'Tomasz próbował połączyć
aiystoielim i kriacjonizm. Jak gdyby pod arystolclesowskim po-
<lzjałem namaterię i fomę św.'l'omas7dostrzegł bardŻiej fundmcntal_
ny podział na istotę i istnienie, przcbiegający poprzez wszystkie byiy
skończonc' Akt ulega ograniczcniu przez możność.a istnienie, mające
się Clo istoty jak akt do możności' jes! oglaniczone przcz istotę''lo
w'jaśnia skończoność stworzcń' Suńrez był jednak pfzekonany, że

ostatecznąracją skończoności jeslsma absolulna zalemość,któIajest
logicznje wcześnicjsza od podiału na istotę i istnicnie. Jest byt
absolulny, Bóg' i jest byt partycypowany. Partycypacja w t1m sensie
oznacŻa całkowitą zależnorc od stwó.cy''I'a całkowita Za]eżność'czylj
przrygodność, jcst raoją, dla którcj stworzenie jcst o8ranicuonc. czyu
skończone.''ł suńrcz nie wyjaśniał skończoności i przygodności wkaac
goriachróżnioymiędzy istotąaistnieniem; onwyjaśniałsmątęlóżnicę
to znaczy w tym znaczcniu. w jatim ją akeptował w kalcgoriach
skończoności, która z Lonieczności wiąŹe się Z przygodnością'
Mówi się niekicdy, żc sutrezjanim jest iilozofią ,,esencjalną", czyli
raczcj filozofią istoty niż filozofią istnienia w ro7umieniu tomimu' Aie
trudno byłoby chyba znaleźć bardziej ,,cgzystcncjalną'' sy|uacię njż
sytuacja absolutnej Zalcżności,którą Suńrez uznał Za ostateczną crchę
kazdego bytu poza Bogicm. Co więcej, nie god7ąc się na uznanie
różnicy między istotą a istnienim w stworzeniu, suźfez
',realnej''
uniknąl niebezpieczeństwa pżekształcenia istnienia w jakiśfodzaj
istoty' Przekreślenie istDienia stworuęnja ozjacza Lakże prŻekrcślcnie
jego istoty' Tomista powiedziałby oczywiście lo smo' ale fakt ten być
może sugeruje, źe nieńa aż tak wielkiego roz]źwięku między tomistycz-
ną ,,rea1ną" różnicą a sueezjańską Ióżnicą pojęciouą Z obieklywną
podstawą, jak można by się spodziewać' Być może różnica polega racze.j
natrń, żę tomista odwoluje się do metafizycznej zasady o ogranicŻeniu
aktu pfzez moźność,co przywodzi na myśl taki pogląd na istnicnjc,
który wie]u myślicielom wydajc się obcy' podczas gdy suóręz opiera
swoją Ióżnicę po prostu na stworzeniu. w każd}m lazie można
wskazywać na to, że kiedy w centrm uwagi umieścił on pojęcje
stworzenia oraz pojęcie absolutncj 7a]eżności,które się wiążc Zc
stworzeniem, posunął o Lrok dalej proces,,oczyszczania'' filo7of'i]
greckiej' Ponadto' podczas gdy św- Tomasz w dowod7€niu istnienia
Boga kładł nacisk na arystotclcsowski argument Z ruchu' suźre7,
podobilie jak szlot' preferował bafdzicj metafiz:yczny, a mlicj .'iizycz'
ny" tok myślenia, dokładnie dlate8o' że istnicnic stwor7Eń jest c4mś
znacnie bardzicj fundmentalnym niŹ ich ruch onz dlatęgo, jż
stworzenie przez Boga bytu skończonego jest bardzicj fundmeiltalnę
niż w5połdŻiałanielloga / akly$noś(ią \lsor/en'
W filozofii Suiiręza znzleźć można Jeszcze wiele innych idci, któIe
w pewien sposób wynikają lub wiążą się zjego podstawową koncepcją
'. I, lt. 18.
IMNqSTE( suklz()
Ża|eżloścjcŻy .,partycypacji''' Byt za1cżny jest z konieczności skoń_
czony' ajako skończony,jest zdolny do uzyskania kole]nej aloskonało-
śoi' Jeżclijest byteil duchow)m,możc to robió w sposób wolny. Alcjako
zalcmy, potrzcbuje Bożego współdzialania nawet w aloświadcuaniu
swojej wolności. A iako absolutnie 7aLcżny od Boga, podlega Boż.mU
pIaM moralnmu i z konieczności podporządkowany jest Bog!'
Ponadto' wolne stworzcnięjako skończony byt podięgający doskonale_
niujest Zdolne nic tylko do doskonalenia się dzięki własncj aktywności'
ollv *ęn,lldriataniu ;e 'lrony Boga. lcc/ laLie do prlyjęcia dosLon1lo_
śc''irnio *lno'i i. nonad wljirl$e mu ż}c:e nalul3lnellato /dlcżn} byl
duchowy, wykazujc onojak gdyby podahość na Boga i posiada7olćnlid
ohoe.lientialis wobec przyjęcia łaski' Poza t)m byt skończony podlega
multiplikacji w fóżnych gatunkach oraŻ {'wielościjednostek wjcdn1m
ratunku' Ahy u;1rśnić zdolność mulliplikacji jcdno{ęk $ danm
patunku. n.e lrlcba !ę odsołrJc do polę.la maler'i'lako rr'ady
ńdnorrko"ienia, wlar l cat}m b3ga/em '.nieoc/ys7./onęgo" plalonil'
mu /siąZanego / I}m lr}{olcle\^q\Lim p.jęclLn'
Nic zmierZałem w t}rn paragafie ob*nego rozdzialu przedstawiać
własnych pogląriów na temat omawianych zagadnień, nie cbcę też, byn
tak zóstai ziozuIniany. Moim zmiafm było racŻej wykazailie,jdęa że
mam\ d', c/\ n:enld / !uJl(/ia n.ką \} nlc/ą' do Lli'rei llJc/em jesl
,.pnriy.rp".l;", i/yli /a'cino.cl. q h}loqaniu' orJ/ że lo pr7ede
--vtir.lń ń i,lea, o elym suirc" był pr,ckonan). posinna hyć
uvrcżniaincm ŻnJklm nlo/ocii chr/eścijJńtklci' Mósiąc lo' s i3d
nń p''yn"dku nle sugęruic oc7}siścię. ie ldęe lŻ jc'l nle''bccna
w tmimie' suńre7 uważałsi9 za zwo1cnDika św'Tomasza, a suarez-
ianie nie olŻcciw{a$iali qn śq loma'roul' B}ll prlcśwladc/cn:' że
-nlclnlirycrny
śujlcr' bu.luj4c .yrrm q peInej hJmonii Z rel]tsia
chr7eściiań\\a. kontlnuowrł i rollinął,Jriclo śu' loma'ra'
\ic irzebe nikogo |r/ckonywJc. )e Di\ruta|ione} nrldpĄ)'nfac
ururrlr znatznr $o|\s na |o\lręne\an\ou'ą scholJsIykc' Pllenlknely
,o'* ni", n" pr"r*,"n.i ie uni$er{} lcry w N rmcTeJh. gdTie le rtudiowah
zwłaszcza ci, którzy opowiadali się raczej 7a stanowiskim Melanchtona
*,obec filozofii aniżfli za stanowiskim Luta' Disputąliones meta'
,ły.i.łe odtrwał\ w l\locic rolę podrę(/n'ra filolnfii w wlelu uniwęr
tyicracIr niilimt ich w wieku XVll i clęici xv]ll. Jcżęll chod/i
o czołowych filozot'ów postrenesansowych' to Kmtezjusz wspomina
dzielo Sulireza w swojcj odpowiedzi na zar7uly cilartc, chociaź
wyraźnie nic Żnał go Zbyt dobrzc' Leibniz Żaśmówi, żewmłodościczytal
to dzieło i ak pot iiśc'Vico st udiował s uóreza przcz cały rok. o Suźreza
 406

konc€pcjianalogii wspmina też Bcrkelcy w tciPhronie'115

obtrnycb Diyrlallnł?5 mclaPhrsira. sa ćiąEL'ł d,lJ* w czasach
w IIiszpanii. gd/ie suercza uuiia się ua jedneeo
;;*ń ;i;*;:
nai*icłiru..L
nj€ 7a najwlck\lego lllololbq le8o kraiu' ' 'Jll
s7crolo rozmianv i*h'
{spolc/esny aa 8o raf^i jako autora o. legńu.: drielc* r}T zajńęr'I
w następn}o rozdżale'
l7''W poprrdnim pam8rafic w!pomniałem' że melafi,1kę Razdzial XXilI
\le Jako e.eniaIj5IyJ/ną q prleciusl3$leniu Sualeza
okresla
^'
do metan''łi
ęgzy\lęncJallsU/c7nci' Eticnnę Gllson \ B?in{ and son( I,hito\onl;^
ooqo0/. le suare/. idąc śIadami Awjcenn} i Szkora. rapubii w-
rRANClsŻEK sUAREZ (2]
pracowaną przcl Akulnatq wiZj9 bylu jako kóntlelnego akru_istnlenia
I \klmlal sIę ku_ŻIedukowaniu bytu do lsloty' Za Suórczm poszedł
(trlsllan wollI. klor) z uaanjm mówił o hjrzpanskim ielllicie Filozofia prawa a leologia Definicja prawa
Prawo przedniotowe (l€J) i prawo podmioiowe
w 5sojej oalolostr' w k ońcu wpb $ Su;rela dop,o*"j';l
a o ń^ rr_ (''J) Koniecaośćprawa Prawowiecae Pra-
'."
c/enia całych obszarów neoschola\(}ki' Wspó]czesny .-"ai.;;;i; wo naturalne Nakary prawa naturalnego - Nie-
protestowd prrciqko filozofi i esencjaIinycznej w imię
iirńienia.'Kiel aajomośćprawa naturahego Prawo narodów
le8aard wystąpił Ż ca]ą silą przecjwko systęmow. Hqla. klóreqo \i€ sp ołecŻilośó potirycm a, właó'za na]wyższa i ft4d
zahcŻa do duchouych .padkobiercóM Suźreza' Ale *spiołczesnv
iqzvs] - Teoria umowy w ujęciu suźreza Usmięcie
tencjalim nie ma praudziwej śqiadomoścj islnienia'' Rodli ;ie?i; tyrmów Prawo karne Zawi€srenie prlw ]udz_
koJący wnjosek. że św. Tomasz z Atwinu je\t jedyn}t prawd)iwp kJ.h -Zwyczq Kośaół i pańsrwo - wojna.
metafizykim.
Nle sposób zaprćczyć. ,'e miejsce i charakter analj7y Doiecia bvtu
z jak-ą się spot}t@} $ $ięlu neoscholastycaych póaięclniłach 1. Filozofiaprawaw u.jęciu Suófeza opierała sięna filozofii Prawa św'
metafizyki' wskeują na znaczny wpływ Suńreza. Myślę, że nie mozna Tomasza u Akwinu; nimniej jednak, jeślisię weżmi€ pod uwagę jej
też zaprzeeyć, iż subtez oddziałałna wo1ffa i że pewna liczba autorów zakres, ścisłość i gruntowność,trzebają uznać za oryginalne osiągnięcje
neosch'o_lastycznych pozostawała pod wpl;vm, przynajmniej pośred- twófcze' Na gruncic filozofii prawa suórez łączyłśredniowircŻną
nh' Woltfa. Alę prcblm\ ponawione przez t' Gilsona u jego koDcepcję prawa reprezentowaną przez tomim z waIunkmi panujący-
omoMenlu melall7)[l ..esencJalislycŻncj" jako pIleciwslasnej melafi ' mi w czasach, w których pisal' w świctletych warunków wypracował
Życe ,,egzystencjalistycznej'' są na tylc głębokie i szerokie, że nń można filozofię pfawa, a w Miązku z nią tcorię politycŻną, która z punktu
ich, jak sądz,ę' prŻedstawić właściwiew fomie przypis do filozo1li widzeniazakrcsu i komplctności prześcignęła wszystko' do cz€go doszło
Suźleza' Na k ońcu mojej Hivorii filozoji chcialhym'powrocić do tego śrcdniowiecze, i która wywarla głęboki wpły\ł' Niemożć być najmdej_
problmU. kiedy hędc mówjł o roruoj; nlolofii żachorJu jako pc*ń; szęj wąlpliwości' że Grocjusz był wielkim dłuŹnikiem suźreza' nawel
Qlości' T}mclasem popr^\Iane na /qróccniu uuagl czyrclnlkou na jeślini€ polwi€rdził wyraźnie tego długu wdzięczności. Łatwo zro
Gilsona o@nj filozofii sńięn,jrkąfrożnaznaleźć wjcgó pracach Byl zumieć' dlaczego tcgo nic Zrobił, jeśli się pamięta Ż jcdnej stlony
i tota oftz Being and Same Philosophefs. \.ymjen;onyćtr w iriuliograrii o suźrcza doklrynic władzy politycznej i prawie do sprŻcciwu' a z dru_
'
^ gicj strony o zależjościGrocjusza od króla Francji w czasie' gdy
Grocjusz pisał r. iure belli u. pacis.
w przedmowic do De legibus ac Deo legislat1re (ló12) suńIeu
za|wdża' że nikogo nie powinicn dziwić fakt, iż zawodowy tcolog
",4. m podejmuje dyskusję na tmat prawa' Teolog dokonujc fcfleksji nad
 _B^:tl.,T l" l.ylt"
p:9 l4rm rc8o. jaki on ten !o u sohie. iec/ rr(7c intencji prawodawcy' którc są czynnikiem osobistym'6 Ponadto' jcs|
Ża\lanaula \Ę ndd Nlm jako.celm 05ldtcc/nn c/lo{leLJ' /nacrv rn.
lc lnrcre\Jle go dro8a prou Mr4ca do zbau lenia cŻ}mś istotnym dla prawa' że powinno nakazywać to' cojest sprawied
' oró;,l" *;-'" liwc' to znaczy żc powintro nakazywać cŻyny, któremogłbyć w sposób
s epl1eZuolne c/yn) : morelną pldwoic; ^j""-
a p',"",ć;;;;';;--',i"",'ń
tlill,l od praua rolwriancgo trlo norma .ry"o" sfusmy dokonanc przez tych, których prawo dotyc?.y' wynikaztego'że
eoto&i ^'"1
r /rlm musj ohctmouac badanra nad pra_m.i ,uJrlri; prawo nicspfawiedliwc 1ub niesłusznc w ogóie nic jest ściślefuecz
/aJmUJc \ię Boglm Ja(o ao*ca p'o*r."k";;i;,;;; biorąc prawcm i nie ma siły wiążącej.? co więcej, prawa niesłusznego
1':::,::',"*.l
wy{Uac tł";ni
/ar7ul. /e o llc teolog slurrnle posujeea uwłgę pl ii można1egalnie nie prŻcstrzegać, chociaż w pŹypadku wątpliwościco do
awu Bo)emu. słusznościprawa domnimanic przemawia na korzyść prawa' Suórez
U'ry'ś lllC |owlnlcn sę Jntcle'ować
lrdhem ludłlm. Ic{jnahie w'lel(le zalważa, że po to, by prawo było sprawicdliwe, muszą być spełnionc
trrw(' cTerpte sqol aJLorltcl u ondlcraoici od Boaa: a reolno ,".r
upralnrnny do aJmowania sic uszysrkimi,.,Jr"t"n, trzy warmki'8 Po pierwszc, prawo musi być stanowiónc.-iak iuż
lo7wyŻ\/ęgoIunItu {id/enjJ nIi rilo/l'l m,'rrln1' lcolog ;r"*n,.h;,i,;h; u\pomnlano' dla dobla s\pólne8o d ni. dla Jjr}watncJ kolrjrci''Po
nepruykl'J drugie, musi być stanowione dla tych' w slosunku do których prawo_
Z:Jmu']: sĘ prdwLm- nJlulalllp w jęgo lc.acji zrleznoił *obcc
por/ąokU nadpl/}rod/onego. a plawo cywllnc'./\ll dawcama wladzę stanowieniaplawa' to znaczy d1a lych, któŹy sąjego
po7yly\tne. lolpdI'Ujc q celu okrcślenii
lJJ/rlc tr,';; poddanymi' Po trzecię, nie powinno rozkładać cipżarów nierówno'
rg. .l"-^.'i.i ; i*;,l;
u1zrzycb zasad lub u cclu wy1aśnlenie )oso";ąro,l.ą;u.ucl' w sposób niesprawied1iwy' są uatem trzy rodzaje sprawicdliwości, które
n, winny chalaktęryzować prawo z punktu *'idzenia jego fomy, mianowi_
odnesreniu do prawa c)witncso. sud,c/ p"*,,iu1",,s
:T:l].".
w plerws/t EdJe na Jjrzylldd św'Tonlarza' cie sprawicdliwość legalna' sprawiedliwość zmienna i sp'awiedliwość
2. Sudrez nd poc/atku rozdzielcza.'Prawomusi być oczywiścietakżę wykona]ne wt}m setrsie,
.
\q'
nrzyracla defioiclC praq a ie] ) / 3oo)\cn ni ld
że cŻyny, .jakle nakazuje, muszą być wykonalne.
'|omaś/a'
-Prasojesl pc$n4 nom14 j mldrą, llola nailania'do 3' Jaka zachodzi reLada m!ędzy prawm przedmiotowym (/eJ)
oaalanla Iuh odwod/| od d/ialanlJ". ZJralJędnJk dodaie.
że definicia a pra$,em podmiotow}m (iłs)? Sciśle rzecz biorą.. ius o7'nacza
jest zb} I szcl oka' Prz1L laLJouo rzcru bior4i, p"ń;;;;;;i*:
La
.i; i; władzę moralną, która przysługuje keżdmu człowiekowi już''pcwną to nad
nic o r!o{ lnnoścl.nic przcpro.adza się porJllai" .łary pi"-
* ,"i.' jego własnością,jużto w stosunku do te€lo' comu się na1cży'''0' Tat więc
uoprero po omoutcntu rotnych warunkoq koniccrnlch do tcgo. "
pou5lalo prawo. sujlc/ u koncJ ,]cfinlu'c
h\ właścicieldanejfzcczy ma l'r n re w odniesieniu do niej. podczas gdy na
sprawicdliw) i lrurły nJka/. klory /ondl *
;e ;k; '.ń';.";;; przykład robolnik ma prawo do swojej zapłaty, ius ad s|i?endiw'
p-''"i_
gosdn) ''. Pra$o. lak idk r{n:eJc ono u 'pó'ol "r.*i"1
pra*"da".y. w tym sęnsie słowo iłJ r(iżni się od /€I' Tcminu iil używa się jednak
\prawled llwcj i rrawej u oll. zobou iazu1qcym poddanego jo u
1.ri a"rm często, mówi suźrez, w znaczeniu ,,prawo'' (1ex)'
1 ł onola Żl' czy prawa są kotrieczne? Prawo nie jest koni*zne, ]eże]i przez
okrcsloncAo_czynu'; powinno hyc Jo.lrojonc do wipolnory. lra*c
naIuldDe o0nsl src do Młei ss|ólnol} lud/kięi . nJIomla\l ,,koniccznośc'' fozumic się koniccmość absolutną. 'l'ylko Bóg jcst
ld/kię mog4 byi ulJś.iwic \lanoqlonc I}lLo rl,a ..closkonalą..w.pol IrailJ koniecznym bytem w sensie absolutnym. a Bóg nie może podlegać
nol). Do nalurJ prr$a nJlcii lo. ''e |ę'l ono \|anowione,c u)glęclu no plawu'jj Przyjmując jednak stworrcnie rozumDych slwoIzeń, prawo
dohro $\polnc. (bociaż na|ęży lo ro/Jmlcć l rclac|l drl rZcclńl\lego należy uznać za konieczne po to, ażeby s|worzcnic rozumne moglo żyć
pl^dmlolu matcrialncto praua. a n.e u rela.1r do w sposób odpowiadającyjcgo natużc. stworzcnic roŻumncjest Żdolnc
'ruiełiiqnritr

-Dch!rhu..l i.t.fr.iv tomd./,\.14 til.o0 I

Df /.!]Óff. l l]. 5'

dowyboru dobIa lub Zła, drogi słus7nej lub blędnej:jest też Ważliwe na
oddziaływanie momlne. w istocie oddziaływanie moralne, wpro*,adza-
ne w życie nopr/cz DrIa/. Jc\I d'a \l$orlenLI lU7umnęgo c/}mś
prŻyrodzotr}m' Zakładając więc stwożenia fozumne' powiemy, że
prawo jest konicczne' Nie na miejsil jest afgument, mówi Suórezl,, że
stwolzeniemożc otrz}mać łaskę bezgrzęszności, albowim tego rodzaju
łaska niepociąga za sobą wyjęcia stworzenia ze stanu podlegaDia prawu,
lecz sprawia, że stwożenie przestŹcga prawa w sposób niezawodny'
5' Rozważania suńreza o prawie wircunym Znajdują się w drugiej
księdze De legibus.l3 Nie należy tego prawa rozmieć jako nomy
p.awego postępowania' jaką Bóg nałożyłna siebie samego''; icst to
pfawodziałmiawodniesieniudofzeczy rządzonych' Czys,odniesieniu
do wszystkich rzeczy, tak nierozumnych, jak i rozumnych? odpowiedź
za1eży od Śtopnia ścisłości, w jakiej się bierze słowo ,'prawo"' Jest
prawdą' że wszystkie Ńwożenia nierozumne podlegają Bogu i są przez
Niego Eądzone, ale to ich podleganie Bogu ńożna nazwać
stwm'' tylko w sensie metafolycŻn}m' a paawo. Ża pomocą ',posłuszeń_
któlego
Bóg nimi Źądzi, nazywa się,'prawm'' lub ,,nakazem'' tylko tetafory-
cznie' w sensie ścisł}mzatm lpfawo wieczne'' odnosi się tylko do
stworŻeń rorumnych'l5 właściw'mprzedmiotem materialn}m plawa
witrznego są moralne, czyli ludŻkie, czyny stwol7-eń rozumnych,
,,niezaleźnie od tego' czy plaso !o nakazuje ich spełnienie' za1ecajakiś
szczególny sposób postępowania czy Żakazuję pewnego sposobu'''ó'
Prawo wiecznej€st,,woLn}m zŹądzefiim woli Boga, któfy ustmawia
pofządek i każe go plzestrŻegać; albo generalnie, pr7-ez poszczególne
częściwsrcchświata Że względu na ich wspólne dobro ('''), albo tcź
w sposób srczegółowy! przez stworŻcnia romne w ich wolnyoh
czynach''I7' wynika Ż teBo, że plawo wiecm€,jako plawo ustanowione
w sposób wolny, nie jest absolutnie konieczne. Byłoby to niezgodne
z wiecznością prawa lylko wtedy' gdyby nic, cojcst wolne, nie mÓgłoby
być wieczne' Prawo wiecme jest wiecne i nicmienne, njmnięj jednak
jest wolne.'3 Można jąlnak odróżnić prawo, tak jak ono istnieje
ta
De ksib6,2,2,5.
FMNdSUXilJAREZG) 411
w umyślci woli prawodawcy' od prawajako ze*'nptrŻnię ustanowione'
gr i promulgowancgo dIapodlcgającychpra*!. w pierwsz}m przypad_
kuprawo wiccae naprawdęjest wieoznc' natomiast wdrugim przypad
ku nic istniało ono od wiecŹności' ponicważ podlegający prawu nic
istnieli od wiazności.1'!NaleŹy Żatm wyciągnąć wniosek, że faktycznc
ogłoszenie prawa łm' któfzy mu podlegają, nie jest istolą prawa
wiecaego' Do tego, by plawo wieczne traz}vać ,,prawm''' wystarczy,
aby plawodawca uczyniłje skutecm}m pfawem we właściw)mczasie-
Pod'tn względem prawo wieclne rożni 5lę od pozoJalych praw. lIóIe
n;e pętńl prawml lak dfugo' idk dlugo nje lo\lanJ promul_
"i "
gowane'Ż0
w lei mierze. w iakiej lazdy prasJ rozum uc/estnrcz) $ .Boilm
świet]e. które na nai spbnęlo". oraz o lyle. o ile wśZe'tawład/a lud7La
nochodi ostalec/nie od Boga, kaide lnne prauo jest partycypa'j4
w nrawie u*znm oraz skurkim prawa uieclnego'-|Nię s}Dika
jednak z Iego' że moc wiąląca prawa ludzkiego ma w sobie coś bo\k iego'
i'ra*o ludźkie otrzpujc swa moc i s!uteczność bezpośrednio od uoli
prauodaqcy ludzliego' To prawda. że prauo *iecae dopol) fakt}c/_
nie nie iel wiażace' óopoU nię loqlanje [aktycaie oB]ovonel prawdą
iesr tak)e lo. )e'lostaló ono rakIycznie oBlo5/oDc za po;rednjct$em
jał.iegoś imego pra*a. Bożego lub lud7kiegol ale w przypadkJ pra$J
jułt'i.eo do jigo prlestrzegania *1nika bezpośrednio
, t.go iru*^ ludTkiepo jaLo slanouionego I promulgowanego prrez
'o6o"iąrunie
/ prau a
lega"lną'uładzę ludzka. choc /asadolc/o i nośrednio s} u od/i się
_o.i."jitępują"
witrznego,22
ao plawa naturalnego, suńrez poddaje
Lrvtve bpińię konrratra. oicd Vasque7a. że ro/umna nalura
'ugadnienia
'*.gojedna l la \dma r/ec/. Suaręl 7auwala' /e cnoclal
- oiiwo nJturalne lo
.J^*no nuru,u 1.l s isię nodstawą obleLtyvnego Jobra mol al
luóli. 'r.cz)
ro nii *1nika z tego. że powinno sic jd nalP\al'
'
''"r'.'una" no'u'ną naluĘ możnd nmac..nomd"'
_.iru*ń''. alc tęmin
.'in*o".u szerszy )akres nrż temln ..prowo"''' Je\t jednas JIutsJ
ooinia. ucdfus kto}ęi rorumna nalJra. loAażana jŻko pod'Idwa
ziodności luńniergodności / nią cZ}nós lU']/kich' jcst podsteu4
 412
naturaln€j prawości' podczas gdy rozum natula]ny' czyli zdolność
ro7umnej ndlJry do rozrożnlania c/}now /godn\ch / njm c7\now
z nm nic/goJnych. jesl pratrem narJry.) O rle oprnia u nacty. )e
nak3/y prawcgo rorumu. ro/wJżlnejJko be7pośrcdniJ l weuncll/na
n_oma cŻynos lUdŻklch..4 prawem nalurJln]m. Io mo/na
ią pwyjąc'
wsensie najściślejszymjcdnakpmwo naturaln" polcga na r'cii1viśijm
sądzie umysłu; ale pfawm naturalnym możmy również ńazywać
rozum. natufalny' czyli naturalne światłorozmu, poniewaŹ myilimy
o lud/iach jalo nreuJannic /achoqujac)ch ro prdwo q .worch urv,
łach. nawel jeślimogą sic nie angaiowJć u konklelny rIr ęądu
mora]ncgo. lnnymi \lnwy. p}lanle o lo.JdL na.c)y zdefinióuać prauo
na1Uralnc. JesI c/ęściown problcmem lcmlnnlogic/nym /'
Jeżeli chodzi o re]aq'p prawa naturalnego do Boga,io są ds,a skrajne
stanowiskr pozosr alace do sicbre q opo/)cjr. Wedlug pierq szeqo z nich.
przypirlwanegn Grrcgorzowi r Rim:ni, prauo nalure.ne nie ic,i
Prawm] naka/osym $ seD{ie ułxścj$Fl nle uska/uje ono boq'm na
wolę zwierzchnika, aIe po pfostu wyjaśnia, co należy zrobić, ponieważ
jest to z istoty dobre' i czego należy unikać, ponieważjcst to z istoty złe'
Plawo natuIalne jest Zatem raczej pfawem dmonstratywn}m niż
nakaŻow}m; i nie pochodzi od Boga.jako prawodawcy' Jest ono, Żec
można, niezależne od Boga, to znaczy od Boga uważanego za moml-
nego prawodawĘ' wedłu g drugiego stanowiska jednak, które przypisu'
je się wilhetmowi ockimowi, wola Boga konstytuuje calą podstawę
Johra i/la' C7}nyśadohrelubzlc rrlxo l uylacznieu Icjmlerze' u'rllc1
są nakazane lub zakaŻane przez Boga'
suórez nie może zaakceptować żadnej z tych opinii' ,,IJw^żam, że
należy przyjąć stanowisko pośrednie, które jak sądzę - było stanowis
kiem św' Tomasza i wspóln)m poglądem teologów''''ż6 Po pierwsze'
prawo naturaltrejest prasm nakżow}m' a nicjcdynie dmonstratyw_
n}m' ponieważ nie tylko wskazujc, co jest dobre lub złe' lecz takŹc
nakŁlje i zakazujc. Nie v,ynika jcdnak 7 tego, żc wola Boga jcst
calkowitą pfzyczynądobralubzła, które są zwiąanc z zachowywaniem
1ub pr7ękraczanim prawa naturalnego. Przeciwnic' wola Bo8a 7akłada
istotny charaktcr mora]ny okrcślonych czynów' splzecac z louumem
jest na prŻykład swierdzcnie, że nienawiść do Boga jcsi czymś złp
tylko i jedynic dlatego, żc Bógjej zakazujc' wola Boga Żakłada nakaz
ruNcrsFKsuIREz(2) 413
Bożego fozumu dotyczący istotnego charakteru czynów ludzkich. Bóg
jest rzeczywiście twórcą plawa naturalnego, albowim jest stwórcą
i Ćhce Zobowiązać ]udzi do prŻcstrzegania nakazów prawcgo roamu'
Bógjędnakniejeslebitralnymtwórcąprawanaturalnego;nakeujcon
bowim pewnc czyny' poniewnż są z istoty dobre. i zabrania innych
czynów, ponieważ są z istoty Zle' suźrez nic chce ocz1tiście implikować,
że Bóg podLega nicjako prawu, którcjcst Zewnętrznc w stosunku do Jego
natury' chce natomiast powiedzieć, żc Bóg (mówiąc antfopomorficz-
nie) nie mógł nie dostrzegać, że pewnc czyny są zgodne Z lozmną
naturą ofaz Źe inneczyny sąmoralnie sprŻeczne7 rozumnąnaturą! oraz
że - widząo to nic mógł nie nakazać spełniania pieNszych i nie Zakazać
spełniania druBich' To prawda' że plawo natulalnę, rozważanejedynje
w sobie' ujawnia to, co jcst z istoty dobre i złe, bcŻ wyraźIego
odwotywania się do Boga; niemniej jednak natuIalnę światłofozumu
pozwaia pomać człowiekowi fakt, że czyny plzeciwne praw natural-
nmu są ż konieczności niemiłe twófcy i władcy natury' co się tyczy
promulgacjiprawa naluralnego. to '.nal ura]ne śqiJ1lo jesl 'ffio / sieh:e
wyŚtarczającą promulgacją"':7'
'7'
sądzę;rebroblm naka/ow prawa naluralnetso /o\tdł omó$ion}
w oe iesiLus nieco ro7ulekle. a na$et do\lrlec mo/na brak ja'ności
i dokhdności' Jest do,latecrnle oc/yul\le. że su;reŻ odrŻucił aU_
tot\]drialną leorię eI)c/ną wllhclma ockhama ora7 /e lego wlasnd
teo;ia id/e Żasadnicio sladdi teorli ś$'Tomas/a: ale nic wydaJe
mi śe. bv sudre/ powied/ia] tak syrażnle. idk można b} \obie
,*. )"-i"- w iaLim doL]adnle scn'ie uŻ}sa Iemjnu.'dobro"'
\\iviaś;id'iednak' nltro lę \prawę. Ucdy odpowiada na pylMie'
co'je.t pr)edmiorm mdlella'nym nas/ych ro^aiań' bedy rię za
imulemv Drawem naturalnlm
n'ozro;nia parę typou nakazów. klorę J4 slaścl$c prawu ndlUral
o*u''' p" pii*-"' ,ą ogolne i podstas owe /asady moI alne. Idkie jd(
anl.n naliżv crvnić. o zla unikać". Po drugie.5ą /asady' które ma;ą
bard/iei okrcślo;) i t^/egolos} charJktcr. jal na r'r/)kład ''Boga
nalclv izcić" czv.,nateży żyć usirzemięźliwie"' Tc obyd$r t}|y Zdań
etvcŻ;vch sa qedłuq Sudrcra oc/ywi\Le' Po trlecic. isLnicj4 nakd/}
moralńe. które nic są t'e/pośreJnio oc/ywis!ę. ale rą uyprowadzanc re
ldan oczvwistvfh i poznroane drięki reficLsji ro/Jmowej' w prl}nad
Lu niektórych'z tycń nokxZów. lakich ja L ..cudzolosrwo yl zJm". lch
w",r,u'aą.

nra$da dJ]e się laluo lozpoznać' a]e u prlJp3J<J niekIórvcir lnnvch
nala/o$. lJkjch jxk'.llchsd jcn niesplJwjcdliuot.ą..4,'łł*oo"
nlgoy nlc mo/nJ U!p'Jwjedl:wić''. rotrehna
lę\.dalsla refleksil_ abr
J05tr/ec lcb |rasdę' NiemnicJ Jedoak u'z1slirie le t'py zdań
cI1ca;ri
wchodzą w 7akrct nr3sa n3iufJlncPo'
ĄJc Jeili prauo nal.,ralne nakruujc. żc nlle;\ 17\ni.l rlobro.
i leśli
$w) sth lc nra*c i dn/k olnneU) n ! są clyom i Johr}ml' lo czy z
regri nie
wyo1]e \ję h vnlkac. l/ Iraq o nal UrJInc na ka/qie \pełnjanle
$ s/\ 'lLich
cŻynów,kti}resąpfawcidoŻwo]onc?otóżakt;.i-lu-łz"'i"łuŃ
c-Żynem.dobrym' c7y jest zalm aakazany przez prawo naturańc?
Z drugiej il.ony, życie Żgodne z radami rjbskonaloścj jcst dobie'
I)rzykładowo,jes1czymśdobrr pozosiawanicwstaniectzic;ictwa' C,v
7alcm jęst lo n4lc/dnę prlc/ nrJ$o nŹ tJ'dlnęi Z pcu ncic.ą nie; ra<ia
ni'e
Jś(nala,m' A1e dldfzcgo nlel Rozur:eiąc rollólnienic wprosad/onę
prle/ su' Tomd.7a. sudrę7 syjaśnlx' /cje:;l. c/ynJ cnotIjqeroŻq'dżd
sie
pojedync/o. ro nie laidy laki cTyn podpdda pod narura.n; naLari
wrleni3 ldd! i7dqalcic aalże..tua')'Mozna ratre pouiedzreć o. ze
*'szf*kie czyny cnotliwe, ze wŻględu na sposób' l'jaki powinno sięje
spełniać.podpadająpod prawo naturalne' ilcniesąa6solutnienatazjie
pr7ez prawo ndl Jl dlnę. jclell cbod/i o icn akl ualncipełn'enie. Vożna hi
icdnak proicre no$,ed7rec. ie prJqo naruralne nrtazu.e nre rllc
c/ynicnie reg',. cu jen.iobrc .eczc/!njcnredobrd I Jn;kanreTla. wrf
sensie iŹ t)m, co Żostało nakazane absolutnic, jest czynienie czegoś
r1obrego''zaś zanle. hanic le€o lllh c/yn'enic c/egoś płeciwncgo b1 l;by
,lfr' J€dnaL lemlni '.dobly" i../l)'uciJi
domagal1by v-c aa'.zej
malizy wyjaśDiająccj' częściowym wytłumaczcniem tego wyraźnegó
nic|ad U w ro/q a/anInch \Jile/r o pI asle naturatnym yJoje lakrj"
po\luglu al \lę on /u rolcm ..nras o nal Ura.nc" 7aróq no "$ \en'jc'ięs{\l lm,
wskazującym na plawo oparte na natu.Żc lualzkiej jako taki;j, jak
i w sensie szerokim, obcjmującym łaski',']' Is[otne skłonnóści
',prawo
i wymagania natury ludzkiej nic czynią z pewnościąkwestią obowiazku
hranjJ poJ uwaAc lld ewMpe:'cln)ch' ]Ie życi( qedłUg rr.l zosr"Jo
ofcrowanecŻlowiekos'izcwzględu nael nadprzyrodzony imogłoby się
{a(1 kucnlą obowią/ku lyll'o uled1. gcyh} Bog ah'oirrnic nokaz.l
(/łoslckowl jch Jwględnidnie lub Edyhy me/c/}/nJ cZ) kob'eL: mog.l
osiągnąć swój cel ostatcczny tylko pod warunkiem ich uwględnianii'.
FRANcTszEK sulRrz(2) 41 5
Być może $anowisko suńreza nożna nieco lozjaśnićw taki oto
sposob. ('Zyn ic.t dobry. 'eŻcli jetL 7godn} 7 prdw)m rozmm]. csl
zaś zly, jeż'e]i nie jest ugodny z pfawym rozumem. Jeżeli spelilienie
jakiegoś czynu odwraca człowieka od jego cclu ostatecŻnego, to czyn
takijest Zly i nięjęst Zgodny 7 prawym ro7umem, któ'f' nakazuje, ażeby
przędsięwziąć środki kof,ieczne do osiągnięcia cclu ostatecznego' otóż
kaźdy konkretny czyn ludzkj, io Znaczy każdy konkretny, świadomy
i wolny czyn należy do porŻądku morainego i jest albo dobry, albo
zły; jest albo Zgodny, albo niezgodny z praw}n rozumm.]2 D1atcgo
prawo natulłlne domaga się, żeby każdy konkretny czyn ludzki był
dobry' a nic zly' Ale mówić tak to nie to smo co twiefdzić, że kaźdy
możliwy czyn dobry powinien być spełniony' Nie byłoby to chyba
możlivc; w każd1m razie zaniechanie spęlnienia czynu dobrcgo nie
pociąga za sobą Ż konitrzności dokonmia cŻynu z'ęgo. Posłużny slę
trochę banalnjm przykładm. Jęśliwykonanie pewnych ćwiczeń fizycz-
nych jęs! nicodzowne dla mojego zdrowia i dla właściwegowykony_
$anla mojęj pracy. IoJe\l /soone / praq}m folumem. ic powinięnm
takie ćwiczenia tfkonać' A]e nie wynika z tego, żc posinienm pójść
na Śpaccf; mogę bos'im lakże zagrać w golfa' plywać lub Bimnas'
tykować się' Ponadto, mogioby się okazać czrmś dobĄn dla człowie-
ka, gdyby został zakonnikim, ale nie wynika z tcgo' że robi on coś
złego' jeżeli nie Żostaję zakonnikiem' Może na pfzykład zawrŻeć
małżeństwo' a zawrze małżeństwo to spelnić ozyn dobfy, nas'et jeśli
- przynajmniej abstrakcyjnic źęcz biorąc ' lepiej jest zostać Za&on_
ilkim. Tlm, co nakazuje prawo moralne, jest czynienie dobra i nie'
czynienie zła; nie zawszc ono nakazuje, który dobry czyn naleźy
spełnić' Prawo natulalnę zakazuje wszelkich czynós' Złych, ponięs'aż
unikanie ila jest konieczne z punk|u widzenia moralności, ale nie
nakazujc wszystkich czynów dobrych' ponieważ spełnienic posZczegó1"
nęgo c'ynu dobrego nie Zawszejest konieoune' Z powinności, żeby nje
grzeszyć, wynika pozyiywna powinność czynicnia dobla' alc ta pozy-
tywna powinność jęst warunkowa (.jcśii zostanie spełniony czyn
liolny'')' a nie pc prostu abso]utna','Istnicjc ogólna powinncść
czynienia dobra, kiedy jakiścŻyn ma byc spełnioily; a lę pos'inność
móżna spełniać przęz czyny' które nie są absolutnie nakaŻane' Dlatcgo
nie wszystkie ozytry dobre podpadają pod nakaz na mocy plawa
naluralneBo".'
11
Tactdtu! de banitak .t nahtu h,ndnatiln !duuht,9,3,1A
j De rcli*irE, Pdls seĆilhda' |' 1. 3.

Moulqc''l nic/ndJomoici prŻu.l na(Urd]ncgo suirc/ lsiclJ7i,,'.
oII'8 nle n]o/e b)c l8nolil ntcm .o do |od{ awou ycb lub na;ogólniei'z1ch
nalul3lnego' .Ies jedna( mo/lisc. żc klośnń ,nL
por7c/epnln!ch n3ka/ow. n]$cl lvch' klole sd o./ywl.le
lub d5ią s;c
11lwo Ę proqil/r 7 nalaŻow Nlc uinlka
/c lr\i nrewrcd/a nrote blJ he/^cŻysi\|ych' ''cclnar z rigo.
wrny. prl)na.mnrct nrc przez.iluuizy
c/a\' IaIi charnLtcl mail naLa/y l)c"a|ogu lcn moc wIizqcr,jric'lę
laK rarwo lo7po/nac. /e nlLI nie ml\/e b(/ uin} po/oslc$nć
orlel
dłuższyvrs u lch nleśqiaJomoi.l' vi'iliqa |e'l ńjnak tco''ło'nrn"
i!nnrancja u odnle'.cn]J do Iy.h nak"ro". ł'"'..'ń rn"1.'.ol'ł o1-"g;
8lęhszeBo nmysłU'
9' Czy nakazy prawa naturalnc8o są niemicnne? Pf7e(l ro7ważenim
tejkwcstii trzeba dokonac pewncgo roŻróżnjenia'rl Jcst moż]ite ie
prawo slcte \if wewnqtrTnie qdJliuc.
fonrcqJ/ \lrte.ie,/L.,.iLqe
7amu\l poż)lcc/ne lub nler.qonJInc /amiJsl racionłlnc Lcł rounlel
moTliqc. ie
Jorond e miiny praui. ponrdro, rarouno
^icr/chnrk
/mrcnx weqnclrTnc. ;ak /($netr/na mog4 upllu rc
tui ru nd samo
Ł*lq ju1 to na iakiśszczegótowy przypadek czy'Zastosowanje.
/ujer/chnlL nrogłh\ na lr./ydłaJ /oirij TrcsóJako raLre' moylhy rc';Je
q pogwałcenie prawa Daturalnego) albo świadczą o tym' że prawo
złagodzlć lub konhrelnym pl11pacJ"u zeuiesic' sUirei nal|cr$
omawit mianę wewn9trzną; Iwiein36, że ściślcrzecz biorąc, lrawo
naturalne nic podlega mjanic zarówno]ako całość,jak i w ojnicsicniu
do szczcgółoł,ych nakaŻów, dopóki trs,a natura iud*a obclarzona
rozumem i wollrą wolą' Gdyby zniesiona została rozumna natura.
rnle.ionc b} ,ollalo Ia(,'c pldwo nxlJralnę w Udn.e!cnlu do
konkretne8o istnienja, ponieważ ono istnieje w człowicku ]ub wypłria
l(tso
7 natun
'ud/(rci' Pon|e-ll plauo narrralnc urpłyur nieiaxo z naiur1
ludZLjci. nle mozc n a.l \ię s^odlise q l a/ / upI} *m rzasul nie moic rei
slać się nieracjonalnc,jeżeli się opiera na oczywistYch zasadach. Pozomc
przykłady wewnętfznej miany w konkretnych przypadkaoh mają po
prosu swoje źródło w t}m, że ogó]ne teminy, w klórych zwyczajówo
iomulujc slę nalUlaln} naka7. nic q}ra,Jja w .polob aoe(ualn\
smych t1ch ndLUlalnych nakJ/oq' Jeięll na przil'irJ 1rkis człowici
pożycry l mi nóż i żąda 1e8o /q rol u. to pnwinicnm oddai: mu to. (oję'l
icgo ulasnoiL'ią: jcs1ijednaL lał rię on rordcrcz}m maniaI'im l uicm,
że chce użyć noża do zmordowania kogoś, to nie powinienm mu qo
14
De l.8ńu5,2'a,1
FMNcIsz!( suaREz (2) 41'7
oddawać' Nie znaczy |ojednak' że nakaz, aby nażąó.aniczwracaćrreczy
pożyczone' u1egł w t}m prZypadku wcwnętrznej mianic; znaczy to po
pIostu, żc tak sfomułowany nakaŻ jcst nieadekwatn}m oddaniem tego,
co się zawicIa w smym nakazie' Podobnic, naka7 Dckalogu.,ni€
będziesz zabijał'' w rŻccZywi sto ści obejmuje wiclc okoliczności, którc nie
Zostały wyraźnie w1mienione; na przykład: ,,nie będŻiesz zabijał na
podstawi€ swej władŻy i jaLo napastnik'''''
Czy vladza możc mienić prawo naturalnc? suerez twiefdzi' że
,,żadna ludzka władza, nawet gdyby to była władza papieska' nie moźe
znieść żadnego właściwegonakm plawa naturalnego'' (to znaczy
żadncgo nakazu, który w Śposób właściwynalcży do prawa natural_
nego)'.,nie moźe też naprawdę i w sposób istotny ograniczyó takie8o
nakaŻu ani od nicgo uwolnić"']3 wydaje się' że trudnośćmożę powstać
w związku Z własnością'Zdanim Suźrcza]9 nalura dała wszystkim
ludziom na równi panowanie nad rzecumi' konsekwentnię więc kaŹdy
czlowięk ma wlad7ę kor7ystanja 7 tychl rzeczy, które zostaly dane
wsŻys1kim na Iówni, wydawać by się zatem mogło. że inslytucja
własnościprywatnej oraz prawa zakazujące kradzieży albo stmowią
naturalne podlega, przynajmnicj w nicktórych prŻypadkach' władzy
1udzkiej' Suórez odpowiada, że prawo natury nie zakazrywało pozyt}ry-
nic podziafu wspólnej własnościi jej przywłaszczania przez jednosiki;
instytucja wspólnego panowania była .,negatywna"' a nie pozytywna'
Z pozytywnego pUnktu widzenia pnwo na]uIa]ne nakazuje, ż-e nikogo
nie powinno się pozbawiać koniecmego korzystania ze wspólncj
własnościtak dlugo' jak jeŚt ona wspólna, ofaz Źe po poduiale
własności kradzicż jcst złm. Musimy widzicć różnicęao międ7y
prawami nakazow}mi a prawem posiadania. Nic ma żadnego na-
ka7owego pfawa natury, ż'e nezy zawszc powinny być we wspóln1m
posiadaniu; ale są prawa nakazowe dotyczące wdunków' którc wpew-
n}m stopniu zależą od władzy ludzkicj. Natura nie dzieli dóbr między
plywatne jednostki, a]e plawo natuIalne nie zakazywało prywatnego
posiadania dóbr' D1atego prywatna własnośćmożcbyć ustanawiana na
drodze działania ludŻkiego. Istnięją jednak nakauowe pmwa natuly
dotyczące własności wspólnej oraz własności pfywatnej, które nie
"
)B
T@ż4z'u'a
^rrar,ra,,
)'T@że,Ż' 14,16
rr
TMź.,Ż.14' |9'

podlcgają działaniu ludzkiemu' wład7ę państwa do konfiskaty własno
ści z.powodu słusznęj przyozyny fak w niektórych przypadkach
kr}minalnyoh) należy roŻmieć jako przewidzianą pr"c'
plała natury' "akazo..
Inn}mi słowy, suó.ez nie zgadza się Ż poglądm' żeprawo naluralne
podlega władzy ludzkięj' Równocześnie twiffdzi, że Natura pfzekazała
dobra zifri wsŻystkim ]udzjom do wspólnego użyttu' Nie wynika
jednak Ż tego, utrzymuje, ani że instytucja własnościprywatnej jest
przeciwko prawu naturalnmu, ani źe wplowadza ona mianęwprawie
naturaln}m' Dlaczego nie? sprawa moŹe podpadać pod prawo na_
tulalne albo w sęnsie negalywn}m' albo w sensie pozytywn}m (przez
pozyt}ryny nakaz dżałania)' otóż wspólna własnośćbyła elmentm
prawa naturalnego tylko w sensie negatywn}o, to znacŻy w t}m
s€nsie, źe na mocy plawa naturalnego wszelka własnośćmiała bvć
w posiadaniu wspóltr}m, chyba że ludzie postanovili inacrej' wpfo_
wa'dzenie własności prywatnej nie było zatm spfzeczne z plawm
natufaln}m ani nie stanowiło miany w jakimśpozytywn}m nakazie
prawa natufalnego.
Jeśli więc ]udzie nie mogą mienić czy uwolilić się od prawa na-
turalnego' to czyjednak Bóg ni€ mamocy uczyni€nia tego? Po pierwsze'
jeś]iBógmożeuwolnić od któregokolwiek nakazu Deka1ogu, to wynika
z tego, że froże an znieść całe pfawo i nakazać takie czyny, którycb
prawo naturalne zakazuje. Uwolnienie od p.awa, które zakazu.je
danego czynu, uczyniłoby t€n czyn dozwolonym; ale jeś1i Bóg może
sprawić' że czyn ŻakaŻmy staje się doilolony, to dlaczego nie mógłby
go nakazać?,'Takięj opinii brońił ockham, a za nim Piotr d'Ailly
i Addrzej z Novo Castlo''.a'opinię tęj€dnak należy odżucić i potępić'
Nakazy j zakazy Boga w odniesieniu do pIawa natufalnęgo zakładaj4
istotną słuszność cŻynów nakazanych oraz istotną niesłus7ność czynói'
7akazanycb' Pogląd, że Bógmóglby nakazać cdowiekowi' abynicnawi
dził Boga, jest absurdalny. Bó8 albo nakaŻałby człowiekowi nienawiść
do prrcdmiotu zasługującego namiłoŚć, albo uczynilby sm siębie kimś
zasługując}m na nienawiść; każdc Z tych założęń jest jednak absurdalne'
Co zatffi z opinią sŻkota' że należy przeplowadzić roilóżnicnie
między nakazmi Pierwszej Tab]icy Dekalogu a nakazmi Drugiej
Tablicy oraz że BóB może zwolDić od tych drugich nakaŻów? suńIcz
zauważa, żes'pewnym sensicjest rzeczą mylącąmówić, iż BógZdaniem
MNdszEK sUhEŻ c) 419
'
szkotamożc Żwolnic Ż nicktórych nakazóW prawa naturalnego, ponie_
waż S7*ot nie zgodziłby Śię, że wszystkje nakazy Dękalogu należą
pfzynaJmniej w najściśle.jsłmsensie do prawa natufalnego' suńreu
jcdnak odźuca pogląd, że nakazy Dfugiej Tab]icy nię należą właściwic
do prawa naruralncgo. ..Argumcnly Szkota nie ta w gruncic r/ec/)
przekonujące'''1Ż
suńrez twierdzi zaiem' że Bóg nic może uwolnić od żadnego
z przykazań Dekalogu' Powofuj€ się na św. Tomasza, Kajetana, soto
i innych.ar wszystkie plzykazania wiążą się z jedną istotną zasadą
sprawiedliwości i powitrności' PozoIne pźypadki ich uchylenia' o któ-
fych czytmy w star}m Testamencie, nie były tak naplawdę w ogóle
przypMkmi uchylenia' Kiedy na przyklad Bóg polecił lzraelitom
złupieni€ Egipcjan, nie dzialał jak plawodawca, któfy ich uwolnił od
z,akazl kradzieży' Bóg działal albo jako najwyżsŻy Pan przenoszący
panowanienad doblmi, októrychjestmowązEgipcjannalzraelitów,
albo jako najwyższy sęd zia nagfadzający laad'itów właściwą zapłatą za
ich pracę' zaplatą' której uiszczenia odmówili Egipcjanie'aa
t0' suńrez przechodŻi następnie do lozróż4ienia plawa naturaln€go
od nalodów" (ius gentiuil)' Jest zdania, żę ius gent[um nię
',prawa
nakazuje żadnych czynów, które są sme w sobie konieczne do
słusznego postępowania' jak również nie zakazuje nicŻego, co samo
w sobie i ze sw€j istotyjest złe; tego rodzaju nakazy l zakŁy należądr
plawa naturalnego, a nię do ius gentium'as Te dwa prawa ni€ są zat@
Lożsme. Ius geiltium ,,nje tylko nie wskazuje na to, co złe, lecz także nie
stanowi o t)m. co złe''.aó Suźrez rozumie przez to, że plawo natumlne
zakazuje tego, co z istoty jest złe, podczas gdy genlim ściślejako
talie nie zakazuje czynów zistoty złych (te bowim'iJ zostałyjużzakazanę
przez prawo natufu1ne'), lerŻ z^kazlje pewnych czynów dla słusznego
i wystarczającego powoduiuznaje ich dokonanie zazło' Wynikaztego,
że ius genliw nie froŻc mieć tęgo samego stopnia nięznienności, jaki
przysfu guje Prawu naturalnemu.
zasady ius gentium są zatm Żasadmi pozytywnymi (nię natural_
n)mi) i ludzkimi (niepochodŻącrmi od Boga). Czyjednakwtakim razie
prawo narodów róźni się od prawa cywilnego? Nie wystafczy jedynie
a1
ru1że' 2' 15' 12'
11
TMże.Ż. 15. 16'
a|
TMźe,2, 15,20-
45
TMźe,2'|1'9'
a6
rmże'2'19' 2.
 420
powied7icć'.że pra$o cywilne iesI prdwm jedncgo pańnwa. podc/as
Edy iB qillium icsl wspólnc s szysl l ]m narodom; sdma róinlcamled7\
więkr}m a mniejslym nle rwolry róznic5 gatunkowej.. Sudrcl';esi
/danla. 7c ..nak3Ży /'r 8?fliłr różnią ślęod nakalów
Ira$ a c} q llnc!o
t}m. iż nie maj4 lomy pisŹnci": uslanawlane,ą na órodze arczaiu
wszystkich lub nima] wsŻystkich nafodów.a3 1eJ g?'ll'@ jcst;atm
prawm niepisan}m; powstało zc zwyczajów właściwych wszystkim, lub
praktycznie wszystkim, narodom. Można je w istocii rozmieć na łwa
sposoby. szcŻcgólowa sprawa może wchodzić w zakres ius
łcillium jDż
to dlat€go''że jest prawo' któfego różni ludzie i narod"y powinny
przestrŻegać we wza.jfunych stosunkach,już to d]atego' iż isiniejezbiói
pfaw, których poszczególnc państwa przcstr7egaj
ą na swoich obizarach
i które są podobne oraz wŚpólnie uznawane' ,'wydajemi się, źepierwsza
intcrpretacja bardziej odpowiada aktualnmu rir g.nttum jak; praM
różnmu od prawa cywilnego''.i9
suórcz podaje kilka przykładów ius gedium rozumianego w tym
znacreniu. Zpunktu widzeniarozumu naturalnego niejest na przykiad
koniecznę, aby możLiwośćsŻukmia zmsty za niesprawiedliwość na
drodŻe wojny należała do państwa, ponieważ ludŻie moglibyustanowjć
inne sposoby dochodzenia spfawicdliwości. Ale metoda wojny, która
,jest łatwiejsza i bardziej zgodna z naturą'', została uznana za zuĄ/czaj
i jest sprawiedliwa.ro ,,Do tcj smej Ertpy zaliczm niewolnictwo'l
Instytucjaniewolnictwa (iako kara zawinę) nie była konitrŻna z punktu
widŻenia rozumu naturalnego; mając jednak dany ten zwyczaj' wina
ŻobowiąŻujc do pogodzenia sję 7 nim. naIomiasl &ycię^y nle mu.lą
nakładać surowszcj ktry bez srczególnego powodu' Podobnie, chociaŹ
zobowivade do dotrz}m}vania zawartych traktatów w}vodŻi się
z prawa Datufalnego' splavą ius geiltium jcst to, że de powinno się
odEucać plopozycji traktatów, kiedy zostały należycic pfzygotowme
i pżmawiazanimi lacjonalny powód. Działanie takiejest rzcczywiście
/godne z naturalnym ro/umm: a leslcŻe mocniej przmawia za nim
zwyczaj ofuz ius geiltiw, przez co zyskuje ono srczcgólną moc wiążącą'
Racjonalnąpodstawą takpojętęEo ius gątiumjest fakt' że ludzkość,
b€z wzgldu na to, jak baldzo może być podzielona na różne nfuody
i państwa, zachoMj€ pewną jedność' która nie polega wyłącznie na
suaRrzc) 421
fMNcEnK
pŹynależnoścido fodzaju ]udzkiego' ltrz jest również jak gdyby
jcdnością mordl0ą i polily(lna luni!d1łm qua5i poliliron e! nordkn)'
Świadczy o t}m naluralny nakaZ wdjcmncj mjIości. lnllo\lerd/ia.
który obcjmuje wszystłicb'''nawet cudzozimców''.J' Dane państwo
moż€ lworzyć doskonałą społeczność,ale wzięte pojcdynczo nie
jcst smowystafcza1nę i potrzcbuje slsparcia przez zwią7ki z im}mi
państwmi' W pewn}m sensie zatm różnę państwa są członkmi
uniwersalnej społtrznośoi i potrzębują jakiegoś systmu prawa, który
by regulowal ich wzaimne stosunki. Rozum naturalny nie Taspokaja
w wyslarczający sposób tej potŹęby] nomalne postępowanie
nfuodów wprowadziło jcdnak pewne pIawa, którc są zgodtre
Z natufą' nawęt jeślinie można ich ściślęwyprowadzić z prawa
naturalnego,
Św' Tomasz twicfdził w Summie leologicznejsŻ, żę Dakazy ius genlium
są wnioskami wyprowadzon}mi z zasad plawa natumlnego oraz że
róż{ią się od nakazówptawa cylvilnęgo, które sądeteminaqjmi prawa
natulalnego,anieogóln)miwnioskmiztegoplawa. suńIezronmieto
w tęn spoiób, żE n^kazy as gentium są ogólnymi wnioskmi prawa
naturalńego,'nie w sensic absoLutnym i nie na mocy konitrznego
wynikanla. $ porownaniu /e \/c7egolowa dctcminrcją prdwa
^le
'lt' fr rrl'eclei tsięóze ".De /caiółr Suilc/ nr7echod/i do problmu
.:vwilneso r orvwatneqo
po/}lyqocgo Prawa lud/liego' sLasia po piel$s/c p}Ianie. c/y c/ło-
wiek ma *ladzę lworlęnia prdwa lub cly tuorzenie praw prlc/
człowieka onacza tylanię; rozważania nad tą kwestiąpociągają ua sobą
refleksję na Lmal panslwa iwład/v polilycdei'
Człówiek iest zwierzęciem społeczn}m' jak powiędział Afystotelcs'
i ma naturalnc pIagnianie życia w społrczności'! Najbardziej fun_
11mentalną społecznościąnaturalnąjcst w istocie rodzina; ale rodzina,
chociaż jesi Joslonałą spolecznością z punktu widzenia celów domo-
wych c;y interesów ,'ekonomjcmych'', nie jest smowystafcza1na'
Cłowie{ staje przed dalszą potŹebą społeoznościpolitycznej, którą
tworzy koaiicji rodŻin' Tego fodZaju społecŻnośćpolityczna jest
konitrzna tak ze względu na zachowanie pokoju między poszczcgól_
nymi ro<1zinmi, jak i ze wg]du na rozwój c}ai1izacji i kultury.
' r-!,95,4
 423

eodrrgie. *do*konałei,n"*'""*,,;";*;;;.;;. smej natury ludzkiej' to wydajc.się' iż ludzic mog1iby

Zepsucia, lecz
p(!rryczoct, mun rsrnr* qladzr rprawiArd
rzad\. praul/;ur(i,"i rwolzvć ulnoln'lę pol;lyc/ną ndsel q slanlc pler*nlnc nlęWjnnoscl
7a(aoy s}dalc \lł oc,}qi.Ia. Je jc] porwicrdzcnim p)tanie' L/y
7 mnyml lomami lud/kicj.połeuo:icl. iar clloćb5 ie* 'n'l.'"'l rdyl"y rcn 'jan daią '*nial' Nic sno'ob,'dnnqicd/ię.lnr
z rodz:nq'': i.tni"łuov j"oou społecznośćpo1ilyczna, czy też więcej niż jedna'
ronrolo. naco q\ka/JJesw I omrs/.". iadneciatozbrqoqe wszv*kó. ćo możnana tcn lemat pos'iedzieć' sprowadza się do tego, żc
nremJ;e
rlr7clrwJc. o lle nlc k ieruje si0Jakąi ZJ\adq. k lol eJ funkcjc .prou aclze gdyby *siy.cy ludzic ŹyLi dalej w Raju, mogłaby istnieć tylko jędna
Uo /agwaranLowafud dobra $'polnego' Konięc/naje{ 're
*Ęc instltuc'a ioółó^o;l'|ol;I}c/na. Dalel Suarez mowl' żc'ł sanle r''elwotne'
cywllneJ wlad/v admlnll racy'Jno' sędziou sl'iel nkwlnnośunie bylnbv ntrw.'lnicl$a, alc b)lbv lzad' jal' LcBo Wdgd
Po lrZ*ie. lJdlLd wladza adminlrtlac1'ńo_'ęd/:ow.ka.
nJiqyżs7a w 5soim /Jl'le';ę. .a ,.l"lnoli'r*"łcn;a p;
o ile iĆśl ilobro wspólne'6r
; Alclaki. żc konicczne są cywilna władza adrninistńcyjno_sądownicza
/akrc\.e. to_ /nac/) c) wrlnych pr aw lucj/kich. C1 * ilnr ';,1;;; . lląd oral )e nciu'}rsra uiadra admin;\tracyjno-\!duunic/a w pdn
racyJno+eo/loqslaJę5l w pań{uie Lonlecznd; J 5ldnoqlenle
-iaclra adminrri
Draw le\l ,dolnnri r""r/cnlJ pra{'' nlc o/nne/a' Ze /dolność luor/enla
n,"* p.rlrnon" luqlrla qprc$ I brzpo'rcdnro;rkie Jcdnoslcc
JdnF . na]|onlcclnicjłzych działan tej wlaclz1. iezeli ma ona 'L*'cmn I luh
u /}clu pan{uJ \$ą lunkcję admini\lrouanla l regul^wania'','pellieć i.,"i"' i"ann',"". lrlcci$nic.''ldolncśc ta' ro/pdllvq1na $)Iąc/nlc
Zdoi_ |ak'mJś lednm!
no\c 1worzeola rtlaq prly\luguJe sIadzy admInlilracyino
sędnossilei 7.,!"Liu *'ar-'" ncruł rrerry, je'r $lasc'$U n;e
poyadaJąceJ nai$yż57a jurysdykcję w pańslwie: lecu racze|iatej l;d'kości'*'' w\7}\cy lud7ic rod74 \'ę
;iil ona ;,'Ń;i."''.
c/ynnIklm najw\''slęj wlłd/} rlolilyczne]' 'srnLn1ń *"ini, *'t* nic nrrvznala Bezpo'rednro zadnmu cTlourcLowi poli-
Pansrwo i ndjwy,t./a wladza polirycznj sa rarm insllrucjmi lvcznci włedzy n3d innri.
ndlu- ''
raln)mi w l}m znacleniJ. że nalura domaga się lch r.tanowienra'
B)ć li ń' i' zę n^1 Jft pl/) )n^lA tdolnośc r* orzenia nras
może-jest prawdą, że cesafstwa i królestwa często powstawały wskut;k 'i" '"ónot' 'o" i.'mnopiej lrdz^ości"l'nle należJ lego rolm]leć
n.,'..i"l'ili"ar^.s.i
lyrdnji i pllmoci. alc lego rod/aju laLty hl.rory.'zne pł}^i;e;' * Lr]m scn'le. iz zdolnoiijl a roqała prz) rnana lud/irm l rdktoq dnym
po
lń/tlego.nadJ,'vcia ula!]Zy i 'a porba"ioni jaŁe1nolule' u ę7i mo'a'ne;'
'iły. a n;e /a'a!]njcŻeI nn,u'' no1*y;'rc; ;.;"" l;k;
'tlo,o"i'ko
lrzezluJzkosc winnisml rorumrcc lu,lri. klor/) na roc) poss/cchnr"
q ladZy potr1yc7nęJ'). Jeżelj chodzl
o opinie:iu ' Ąugu'l yna. że dminacji
Jednego c/loq ieka nad drutsjn ma
'ue Żrodlo w syr urćji spou o.lo*anci ,""a''i*"i'. L,lrł' "ięzon solidarnościJedno l.oliL}c/0ecl3to s cclu
pwel guech' to 7danim sJdIe/J ndleży ją odn.cśi'do lej lomy u_raiłnncgo *sp'elania się $ dąieniu do;fdncgo1e]J rolltyc/nego'
dominacji' która powstaje na skutek niewolnictwa i dośwja'dczania leiali tak lo ro/Unllemy, lo lud/le lq ol/a' jednń
(lalomllt}Ć/nc' KIorc
rniewolcnra. Cdyby nic blio gr/cch J, nrc b\ lol.r do-iq iadrzenir, nreu o *
o'trzebuie tedne! glowY
lenia mi nlewoln].twa. wclą/jcdnJk lslniaih} r)adl prz}n3Jmnjcj ..q lej ':i'.'"# a|a'.'. ;"" n kIore] mos im} ' nir rortrła przyrnana
mierze, wjakiej chodzi o władz,ę kicrującą' wyoaje sip piawaopoaolne, 'iólnołc,jż ięsl icdna l}lko /dolność Pr/\ałnd
lak; sposoh.
l"d.k;:.'
żc istniałaby ona wśród ludzi nawct w stmie pieruot;;j nicwńności''60. wszyqllm "l\tnie]ąc}m lud7lom' co w IonsśL"<nc l o/n]c/Jlony' 7e
w tej sprawie Suórez idzic za św'l'omaszm.il W De opere sex ttierum6ż ;"i i*oi'liiu: :.anu \polec/noić polll)c7n4' "Pl/cclsnic'.lo
Suórez mówi, że skoro społcczność 1udzka niejęst rczultatm1 Iudzkicgo ';.;1.;' chlba nlmnż.iuc. J w ics/c,c mn'cj'/}m nornlJ praL1yc/nc j
hrlóhv
Ńrdoi. ,o,".' żc 7,l,'lność lso'/cniJ nrdu' gdyt-y prl}'lugl$aI l
;ii.,,,,^. 'q
caiemu zgiomadzenlu luJ7loścl. mialaby hard/o ].rólll Żysol;
ludZ
5ó
D.l.|ńire Prin.irm' I.1
51
Deltńu|'3,l'6
6r
De opere sex dierun.5, ,1, ll

ń|
\3-.lemn oPnli il ĄU6U{\na' pol l ll le] H'''IalJ !iL''a!,i' |ol./ \t||' '
"5,7,6.
 FMNCISU K SI JAN F7 C]
o,'.''a nd'odrębnę tr\polnol} noliLyc/nc ..wkról(e po
"t
l|'.i",_i:1:'"' sqlala"'
\IqorrnIu okrcśliła żadnej szcrc8ółowej fomy rządu, mówi Suórcz7o; okrcślenic
Kicdy procc\ lcD lJl Iu/ \lę zlcld. 7dolnÓ:.
l wor7e!la. praw prles/la na po!/c/cgolne u spólnotv fomy rządu zależy od wybolu ludzkiego' Cata społec7ność jako taka
nolilicu nc miałaby poważnc hudności, gdyby chciała stanowić pfawa bezpośred'
aolnosc lqorlenia ordw oochnd/i sóga ukojej ńj.r'.tn"go
źródla'^3 W iaki icdnil sDosoh BÓ! "a nio, aMględy praktycznc wskazują namooarchięjako najlepszą fomę
rządu' chociaż z reguły jest wskazanc biorąc pod uwagę charakter
Bó8 ud4eld lei 7dol n oścl i"r. .r,*" ł].l],*!l',}#":;ł''l,": ;ll;::;
7 natury"'' Innymi slou1. Bog nie p'yrnąi ,aol'^.ił';"a'n''.--.".] cułowieka peuego elementu wspó1nego rządu''L od
''dodanic lud7kiej Zalcży' jaki ma być ten elemetrt
wyboru i IoztIopności
L]alnym akIm. lolnr od ai'lu slwor/cnia' Fal'I wtni(ania ź nar,]^
oJn3'c]a' )e rolum nJtulaln) s}La/uic. iż korzl*trńle wspóinego Źądu. Tak czy inaczej' władza cywilna, ktokolwiek ją
, i;l ;;i;;.i splamj€, pochodzi albo bezpośrednio' a]bo pośrednio od ludzi jako
Jesr Kontcc/nc do ulrTfania i qla(ciue8o kierouanra spolceznoi,.,r
polllyc/ną. klora |est sama iJrolcr/noścj.l n'ItUrJIną' społezności.w przecis,n}m razic nie byłaby władzą sprawowaną
Po dfJcie /dÓ' Legalnic.7'! Po to, by najwyższa władza mogła zostać w sposób legalny
lno\c lwor/en'la nrJu nlc uJa{nia .Ic Jnpol}. Jopók;
uMor/ą uspolDoly polilyc7nel. l)lalego Bóg jej udzlcla
,u-drIe nic prz€kazana dmej jcdnostce' być koniecznie jej przekazana na
be/ pośr.d' ',musi
nrclwa wott I /gody./e {rony lud/:. tu 7nJ./y /e nron} mocy zgody spolec7ności"7r' W pewnych przypadkach tsóg pr7ekazywał
lich Iud/. władzę bezpośrednio, na przykład Saulowi; przypadki takic są jednak
Klor7y ozękl /god/lc tsor/4 utpólnle dorlonalr sDoleun(J(.
. /lli cz}mś tradŻwyczajnrm, a w odniesieniu do sposobu przekazania władzy
pannq'o'' Klcdy-'cdnak utwolzą iuż le
owa anlnosc. 5lJs/nlc l'ę /aIm ls'icrd/i' 'Polcc/nosc' pbp"i" *ię * ni"i cz}mśnadprzyrodzonym. Jeżeli idzie o monarchię d7iedziczną, to
ie 7oslali Jtl7jclona be/ lega]ny jej posiadacz otr7}muje wladŻę od wspólnoty'7a co się tyczy
rloslednlo |I/c/ BU8a' suó'e/ dńdrlc"''. żc zdolnośc rwolzenir orow
nle |csl u13sciua- dincj spole.lności polll}c/nfi * trki sposob' władzy kfólewskiej zdobytej za pomocą nielegalnej siły, król nie ma
nle mo/nl Jcj coln4c w poroM:enlJ z lą spolcc7nością l;h
że w laLim przypadku wladzy prawodawczej' chociaż z biegim czasu
uIldcic naród możę udzi€lić swojej zgody i ZezwoLić na spfawowanie przezeń
na skutel Śpratriedliwcj kary'
l2.Je! o.l}ryise..'c sJdrcz uprrr}vxl zaradnlcŻo poc/4Iek 5poiec/_ najwyższej władzy' a tym samym ją legitymizować'?5
noscr potrllcdeJ { /goJt!. I Jk l. /e witk\/d rub nrnieJ\ta Lir/ba pan,tw A żatem Suńrez twierdził' żc jak powstanic określoncj społeczności
mo8la w r/cc/}wislości powslai u lnn) polil}c7nej /alęży od /gody lud/i. trk samo ustanouienre o(lcśluną
przyPadLiem. ktl]r} nic wpl}la no 'po.ob. iesl hisLorvcznm iomy rz4dow zalcż' od /gody Lci społecdoścj. tlóIa naiwy/\7ą wlad/f
pan't*r' Ale chocia;'moznl przyznaje' Dlat€go można powiedzicć' ż€ suńrcŻ opowiadałsię za&orią
w pewnej mler/e ulr/}myuai.,'c 'loIę nrzcdna{ił on Ieolic __umow\
spolcc7nei". nie /nac/J'Io. ic uwŹżal snolcc/ność polilyc/ną /a cilI' poclwójnej mowy' Alejak sądził, żc powstanic społmznościpolitycz-
trowloe s/luc7ną' la t$or oswle.onc!o egoimu' Prleci$nie. sid/eli\. nych je.st wrmogiem natury,lak smo utrzymyavdł' iż natula donaga się
my. /e osattr/ne źródłn spolc(Zności uśtanowienia określonej fomy Źądu' Byćmożc chcial położycwięksry
rolitycznej rPatrywal w nrlur/e lacisk na ialeę zgody; w rzcczylvistości mówił wyraŹnie o ,,pakcic, czyli
lud/kleJ. 1o.|cn w 5połec7nym chalakter/e crło*ieki orcz u ,cgo
potŹebach' Utworzenic społeczności politycznej jcst koniecznym mowic'', między królem a królestwm76; niemniej jednak władza
wyń- polityczna i najwyższa władza są koniec7ne do właściwejochIony
zm naldr} lu'l/kici. n5$el jetll o pousrańru dancj .poimznoici
i rządzenia ludzkością' Wladzapolityczna pochodzi w ostateczności od
nolit}c/nej I'rleba pouicd/ieć. ,'e npjcrala \ię na lgodzic. ponleważ
naIuIa nrc nkrcśliłJ.iat pos/cfgólne s|olecznoścj ńail poul"*oc'
Nimal ro $mo rrleba po$redz:cc ojcBu reoili nai$\i\/ei qlddr\_
cŻyll oBrdnic7ająf się do akrualnic omlslanego piońt..u p'ry_
sługu.jącej najwyższej władzy 7rlolności t*nrr.ńa pr"v' Natur;
nie

,'w'l'l'ą'
 426
Boga, od Njcgil bowiem zależy wszclkic pnno*,anic; jcdnak
iakt. że
przyznajc sięją ckrcśloncjjetJnostce. ma swc ź'aał.
r"
samego nar$qa: . fodnU.ć
'lUlewskJ J'o(hotj/' ou l"J,' . ' l;',i;1
"''i"o*i. "J."'
{ow). na'q}iVx wlJd/'l poljI}L,na ni(
]e.l salnJ w soh,c u;ł1cznlc
spraql k('Nen. I icsl h,'ulelr kcniclznr dll 'żrcra
lUd/l'ego: d|e plly/nlni. nd'uyżs/cj qlad/),'krcś|Un)nl'.onol(oo
zaleTy od umory.
\1$ łfnl mńin] do']a.1. /c sJarc/ m}sil u (ł:egollarh oui'zcsnepo
nJnsluJ mUn1rcbl..ncts.' slc!]niÓ{lec/n't',lca {l.ld/} cciar'l':ei o'o_
gr1la nl'lla rolc u jcgo lcoll' polll}./nei u' .""L.' ory;,i.,"'łl"'
rllllolhJl, l'cpn'!rliae' u1rażnlc /Jrl)er]J' /c .ttl) .pla"uj.
Unlqcr.JlnJ Joc/!'nJ Jli.d!{(]ę ncrj s.ll.lLlnl . hrlśl i.lnml lc{
r/Fclc traudol'od,,bnJ. ntowi. /c.e,xr, n gd\ nrF ilil rl ra^rci *l.Jz1.
a nawct gdyhyja mjal' to pcwnościąby ią utracił' ..L]ważanrv'
7 że obrik
fesJr/r te\r \for1../l"J /rernskr.h Lro.ou lrLrcht,rk rrul,,src H,/
prnil' Frrnq'i Ąnfl . l'Iol/)
(Jll'Uń;ce rucz,r'.|;ni o. lr''*t'r"'
c\|xf/A"'' / dlJfleJ slon\ sU/rel 'ą
orl\$l.cie nIc .1dulł' ; irnlru'o
.qldiUilc ' l/aJ.u
'llou1 b1lt nrdhl\f/npll mnż|lIo'caml llln.1lil
nn(a/J|e ic n:gd) nlF h)l'' ptJIJ/l$FgÓ lladrI c ,a'ięg'l !{lnlol 1'n'
Rłd :.rl'i rile r.rnrelc. nrLlli nie.nn rl I nrf .l) rre rnoelLy zrrrnrec .t,k
qrd/rel rmv. \ilrrc/ ulr,)mr)udl, /e r\lnrir'c
tc,ln., ,n, jccnui.; n,,l
l)(/ncj ohe'nrutrcc s.. y.t"L r lJd, I +r rr,,r alilrc nrrmc. lrqe or,rz zc
nas'et gdyby by]o nożliwe, byłoby wysoce niepraklyc7nc'|lJeś]i
Arystolelcs mial rację a ]ą miał mół'iąc. że rudiló jo* rzadŻić
q .po\Uh ilłaśc]sihxro/o siclAm ml'l-<m' rn ezurr' oalc^o
tIuolIii
szFr byloby rządzcnie pańslwem światowp'
l]' Jakie q,nioski wyprowadzil suńr€Ż zc s*'ojej (]okt/yny umowy
między monarcbą a królcslwem? Czy w szczególnoścr'uwazał. żt
poddani mają prau,o usun4ć tyrańskiego monarchę, który zawjo(]l
pokładane w nim nadzi€jc?
Zdanim Su:irezal'prŻenicsicDie najwyższLj władzy z państwa na
mofurchęnic]cst delc8acją' ]cczprzenicsieniem, c7y]inicogianic7onym
prŹekazanicń pełncj włłdzy.którcj podlniolcm
]est społeczność. I,ło_
FRANC!Ś2!K s!fulz (2) 42'1
narcha Zatm może delegować wład7ę,jeś]i takijcstjcgo wybór; wład7a
zostałamu dana w sposób absoiutny imoŹeją sprawot'ać osobiściclub
za pośredniclwm przedstawicieli..]cśli uŻna to 7a celowc' Ponadlo' gd}
\|ład7'a f^7' juŹ zostanje przcnicsiona na rrronerchp' slaie się oil
{,ikariuszm l]oga; 7godnicZ prau'em naluraln}m posfu s7eńsll'o wobcc
niego jcst ob]jga ofyjnc'3r W gruncic rzcczy przekazanic uładzy monaI-
szc sprawia! iż staje się on nawet zwierzchnikien pańslwa- klórc
udzieliłomu władzy, ponieważ państwo poddało się nronarszew wyniku
n?ekazrilx mu uladz!.
VUndrcn} n'e m.jnc zorcm puzh',u ć nllu]i'zcj uldtl,y pUIIi''
waż stała się ona jego własnością' Alc Suórez naiychmiast dodajt
że przypadlienl popadnie w tyranię, w wynlku
zastfzcżęnje:
',chyba
której królcswo nożc wypowiedŻicc mu sprlwicdliwą wojnę''sa' są
dwa rodzaie tyfanów'8s Są tyrani' któr7y przywlaszc7yLi sobic lron
siłą i z pogwałceni€il sprawjed]iwości; s4 lcŻ plawowici ilonalcho
rrarzi korŻyilaląc Zc swej *łedŻy. spfłwują rzłdy ryrańskie.
"'i",
Jcże]i idzic o pierwszy rodzaj Lyfana, lo cale pańsi$o lub dowo]n^
iego część ma prawo zbuoto'łać się pEcciwko nieilu'
ponieważjest
ón agresore-' Bunt jest po prosfu korzysreuiem 7 plawa do samo
,'broiy.'" t o .c r\./\ drJPrro roJ/rlJ l\tdnd rn;dil tqrcrc lrn\\o
qrrero nlondrLn\ krt'rJ \praqulc r/JJy l)r rn'L e. I" ran\lqU ''[^
rłloii lrlo;c noh\l'l. pl,ccl{l'' nj.InU. nd'eży boaicm /rh'/)i' /'
Ddi\:wo obJJl/)lo go ńlJJ/4 tUJ ^1lUnklcn]. żc ro$inlcn / nlc:
i,orrrq"c ol" ^spolnego doh'd i ,( mu,c /o'r:ri ic porl-a":"n,
ie7eli srrn-ę.lc |\r|lnem'' walUllLiem kUni.c/n}mr h'pJ'nUscl l]\iet'
i.un," p.*'nn" b\c icdndk lc ..b) r/:,.1\ krold b\l) $irJ/n e
l}rdń\kic ola/ Zcńi b)l} |l/cJl/e,'anc nottr) ^Jnol/óc( 'If d^
iotnl sprłwiedli*ej. Srirel 1'ouolu';r ric rv lc' Iu<q'r ni 'w' lorJ_
sza'ss'ilc tylko całe pań**'o ma l}!uł do {'ystąpicnia przcciwko
DlasowlIcniJ mUnJrę/e Ci/.dłal4cmJ $ 5pn\ob 'vrJn\l'i' nie lnn;c
ln bolim \lac \lę bc/celcil]0nl:lln}T Jtsl('nrelll q lorrnk: J''
\szystkich rJoddaniclr s taki sposób' w _iaki agfesorcil-jest nie_
.p."*i"oti*y uzulp;tor. Nic znaczy to jcdnak, żc jcdnostka. która

',3,5,?
D. leglbts,3,1,1
x,
],elfa'ń ] ail'?tLul'.a' pt "! Ó'!^Ą'o|' 1' 1 l
^r .r D' h.n]::v]ląlPthtl p'fo'd '"'ilil'' '''\
. TMź;
" D. re.hlre ,rin.iruil, l,6
 42R

doaała.lynń\kiej agJesji nd Prawo{itc8o mona.chy,

nronlc' Ale należ} odróżnić smoobrong nic możę sie"'. wiążącą w sumieniu' Po pierwsze' prawodawca ludzki może stanowić
ód pras a, które są wiażącc w smieniu. nasel jcślichodzi o karę doczesn4
. :u'
"b..';,";-;;".""'.
D?teBiofrdd calhothaP d upolrcli:ar," s";,".iń"-i"'-.^"at-
/a ich narus7enle''l czy iednak lakje praqa wiążą w sumienlu. kicd}
tyranobój\twa' oroba prpvatna .. ."r;
:1.:::','ę
wlrego'nonłchy na lcj podstawie. że 5pratjc ;'bić';;;;;_ prawodawca nie poinfomował wyfaźili€ tych, którŻy im podlegają,
to narka iu. 'l omaszaoo. Kajerma i ;nnvcl.
on rząd5 Iyrańskle' Jest ó swojei intęnoii wiązmiaw sumieniu? Zdanim suórgaq pfawo, któIe
Osote o^*",",_ i,;., zawiera jakiś nakaz, wiąze w sumi€niu, chyba że prawodawca wyraził
wlaf)m auroryrcrm. zat,ia pra*owireg."m;;;;;;;;_
:':::11 :l!
sLępuJące8o lub wyjaśtrit swoją intencję niewiązania w sumieniu. (To, czy prawo
Jak tyran, iest morderca- Nl wiąze pod kłą gfrechu śmiertelnego iub powŚzednicgo' zależy od
vugu;e _i:::l
:ł::::," prawo :;:q;i
i; l#;'."o-;;, l5 a,.':l"'ffiilil,i!
zabrcra prawo*ircgo monarchl iedvnie d-1",..jii]l.
przcdmiotu plawa ore innych okoliczności.) Suerez wyciąga logiczny
i. wniosek, że spfawiedliwe plawa podatkowe wiążą w sumieniu' ,jak
Dronlc'swego'prywalnego $anu po.iaddnia: l."sii iia"^ł ."i^*ii
M sposob Iyrański odnoli sę do ż1ćia poaa"n.eo, choćby plawo w lliszpa{ii, którc opodatLomje cenę pszcnicy''9J'
to oooauo, -nl"
Dronlc' nawel jesll Śkooczv się to śmiercli (J rana. jar Możliwe są jednak prawa karne, którc nie wiążą w smieniu w od
kolwiel, u zg]ąd "i"
nJ niesieniu do zmierŻonego czynu. To, czy dane prawo ma taki
wspolne dobro moie q pęwnych okolicaosctacl
/Óhńwi',"."; "^ charakt€r, to znaczy cŻy jęsL ono tylko karne' zal€ży od intencji
lfacJlmIłościbIiźnięgo do re7}8nacji Ż 7abicia mon"'.r'y.
wasnego zycla.
o.i.1 ,JLii nrauodawcv. Smei intencii nie lrleba konjęcznie tryrażać w /by] wielu
Jednakże * prlypadku lyrań\kjego uurpaIora slo*ach, może b1i ona bówiem jasna dzĘki radycji i Ayclajowi'"6
osobapryualnamo.'e Kiedy prawo karne w fz*zywistości nie nakaruje lub nie zakazuje
go le8aInie zabić pod warunkim. ż;
nie może slę po*ołi*i. n"'*)."' czylu, ; jedynie stwierdza na przykład, że jeśli ktośekspoltuje pszenicę,
autorytet'ola7 że tyrmja i nie\prawjedliwot r'!ł"*
Jńi;;';;; to zosh;ie ukafany grzylvną, wówczas frożna zalożyć, iż ń@y do
llau.o wrcoclne. 5uaręz podajejeśzc/e następująe warunli"r:
ooJslwoJest łonlecln)m środklem wylwolęnia króle*wa;
Lvran._ clynienia jedynie z prŻepisem karnym. chyba żc z jakiegoś ilnego
nie zaqł; wisledu iesr iasne. i/ chodżlo o prawo wiążące w sumieniu.
ooDrowolnej umo*y midzy Ururpalorm a narodeml
nle sprowad/l na pań\lwo lakiego smego lub wiekszcsó
lvranobóisi*. iubzkie oń*o ka.ne może wipać lurll w sumienju do poddaoia sie
/a oai".^ karr nawei prled wyrokim sądos}m: ale lylko Medy. ieżeli karajesl
,oa;'.ig1.*"'. *.'","iej: pesIwo nie sPrzeciwja;ię $;ra'nie l'r;;';_ że człowiel moie :4 sobie legalDic naloi)c' ora/ pod
leEo
'od7aiu,
wa_runkim", ił nie jest tak surowa lub niezgodna z naiurą ludzką, żejej
Suńrez uznaje 7atm praqo do oporu. Ltóre w sDosob
wypiywa-z Jego nauki o pochodzeniu i przekazryaniu lopichv dobrowoinęso wvj(onania nie moina _ racjonalnie r7ecŻ bior4c' 5ię
wlaozy'.Z pewnoŚclą nic Zachęcal do niclonieczn:ch
naiw_vżrzł domapac'o'Ale nL qniLa l lego_ żę kaŻdc prawo kJrne do tego wlaśn'e
buntó*; alc iaIwó o konlretnym przypit]ku obligujc' Jeżeli mowi onojedynięosaDkcji' to
Żrolmlec. ze Je8o dŻielo.lrakLującę o wiclle Lalolickiej hylo prawo do podddnia"się karze
nle do nie zobouiązuje oioby przekraczającej
111|::|l:Yal'a'prę, krola Anglli Jakuba I. tlóry wicizyi w borkic pr'ea *yoiiń, ue" *zględu na t;, jaka to może być kfua'8; intencja
uprawnlenIe lrÓloq ora7 7asadę nrawowilości.
l4. Przedmiolm c/wailąk\ięP'i De legibu| pra*oda*cy. aby osoba prlekraczaj4ca prawo cruła'ię 7obosiąZana
|De lCRe puli!^a, anoniło, w smieniu do ioddanii tię kar1e Ż wła\ocj inlcjatylvy. musi być
Jest.praqo łanonlclnc' nalomiaśl u księdze pląlij Suirez mówi ap
tail(tatc,legM huhailorum ?! prar.rertim dc wyrażonajasno. ieżeli chodŻi o obowiąek poddania się karzc wymie_
q lwlą7Ku 7 prleplsdml prawa kłnego sLaqla Tocialihu: et ndio,i:.
pylanie o ich moc "
"*ąi^'',r.r'
" 6,4,
'r De rcEihiu pliĄcirn- |' 6
et
TMrs,5,3,l0
't DeJe^sia ..6.4.4.
'1 Tfuż.' 5'5.15'
 FRANdsa( suARlzer 431
rzonej wyroti@ sądow}n, to suńrcz sioi na stanowisku, że prŻykład, jcśli jakiśdobry czyn Żostal w r7ecŻywistości nakazany zc
ieżeli iakieś
d/dhnic tub w{nolLI/ratdnre /c srronv oloby uinnei i".i i;;";r;. j; wzglęalu ila okreś]ony ceL' ale w taki sposób, żc prawodawca mógłby
!} kon€nlr \JI l.Jc\] onJ /obnw.J/JnJ q vmienl J do lc8,' d7iałnnia .Jb nakazać ów czyn beu wŻględu na tcn okteślonyccl)' to nie można
u\poU/lalanla. poJ uarunLier żc pr]$U. krore zovalJ pr;cLIocrone,
oczywiście się Żgo(I71ć, żc pra*'o traci ważnośćtyiko dlalcgo' Źc
]est''pfawem spIawiedliwym, olaz żc or7eczona kara nie'jest na<Jmieri cel Został osiągnięty'
na'""' o,l}m noslnjen iednek decydouac zdroq} ,ńl;_k.
w}mieniony
'ló'
i;;' ;" w siódmej ksjęd7€ De lege non sfti!la quae collvelulla appelatul)
jcsl zohowr4zrny do srraccnra sicbre.'"
(

f'rlykl.d nre
Su.ircz.zel oko.|ę lorqod/i n3 ImŻl rjlds J n:er''ancgo. clyl: /u)c/a
Jak już w.pomnirno. sujlc/ iś5l /drnla. ic prasa nodaIkowe. |eiclj
sąsprawiędliwe, wi4żą w sumicniu' Tł,ierdzi, żc iu' ZqvclJl loZwJiłn} jJko c/}nnik plx$n) /oqał qprowaLl/onv
,,praw, ou p.d;i";i; *obre'blaiu nldqJ; jeĘl pl3łem nlcpjęan}m' A'ę rjra$cm mr/e l-y'
klórych /3l'lJd7a \ ę pla.enic |oLIallńu. ndqcl
.anlcJaml larn)mi'-Ż-.ałd pcu'noś.lJ ';.il' "i. ', irp"''^n. Lvlk" oqolnv, Jzl I rnu\/cc5ny, /$)c/ri (ro /nJc/y /svc/al tranlowM)
nlc mozno naz1ui,, ireuami or*o;. nl.,.r.rnt p'I"n'nt bqd:cy ru1cr'r em Ia;icsietlne
l'l\slo kJrn}mi''!L' DlaIePo wlnż'l nne q \Umlcn'J. zai 'rl, " niedo'lon:lcj' J' PonJdIo. ab)
'plawlccjl'łc
prdaIf,l'nJlc,'\ rlrilć u .rloścl. nJueI ci]i \|e ich nle dUmxgJno osoby lub .pnlccllrośr b)ł
na orrsm. muir bvc noraln.e dobr\;/slc/aj klor) cst / rol\ ^}u'i/l] n c
plzyllad v/eŻ v/eaclen:e. .hvI-a ic lnlęncja prJq ndrq.y b}]o" u
) l ]i_ Śnno$1 nrnsJ' ó'lec]nolze p.dzirł na,uyc/a|c mordlnlĆ dobre'' lc n c
c,1sro Lalnego a'pekru pra"a pociarko*c2o' Prawa noNrvw; jc Z nud/'dłem ńa ,"1cra]. lolJlnnĆ l nlcrnlJnlnc: jakli
nę
'pominicclc q
lodJtkowc. ro/wciane umc \obie. \a prawo/wymr prawiri moral.
n}mi wiąiąc}ml w sunlleniu'' _ JeiĆ,i chodZj o nlesprawrtrjiiwe praua
)uveiai może brc,jnbr} .am q \obic. lo /nac/y lrahlowcny po pro'lu
podatkowe.to ńigdy nie wiążą one t,sumieniu, ani prze<l r:lomaganim lako lr1czaj, aic r.*no.reinlc mo/c byc n:eto/urnv l Dięro/lru^pn}
punllu s:d/cnir. lo /nac/\ idko nrano qano$ one '
się zapłacęnia podatku, ani po tym lbkcic''o] ' p,a"n.g"
'n. .k.''taito" an
'a 'lę rtc, diu po:r/ebnn ]ctL 'polc(Znoś':
Llo'k oxa
l5' Przedmjo|m szóstej księgi.De /eglóljjest interpretacja, zawiesze_ jest kooieczne
łalo'; do tego jerlnak, aby zwyczaj się ukształtoweł' nie
nie oraŻ aiana praw ludzkich' Nie zawsze najwyżsa wlaóza powinna
odwolywaćjakięś prawo, zanirn może ono zośtaćwy'uźlie
ieso rach."-l*on'. prre' 'jo'to"nrc całą \połec/no\cl wv\Lal(Z\' ic5l:
"uius'unl'
Niezalcżnie od tego. że prań'o nakazujące coś Żłego, coś nimożliwego
i.7ma'ie eo "ię^'ri./ęić \rolec/no".'l. w Jdki \|o\ob "5/lalluic \;F
,ńczri?rdędv iudae pó"'J'.olą p""n..,}nl Fub:lclnie'LL' Nlu\/c lU
nuć n"rr*^.i".rvnl dnhrowolnc' Ą J3sI lJk dlalcgo' ic c/yny' ktore
do spełnicnia lub coś, zczego de ma żadnego po;yiku,iestniesprawie_a'
Iiwc i nieważne od smego począttrujtr' prawo moic utracić swoją
sażnoś.l \llę siaiqcą. ponieuJi Ir/ę\lJl '\lnIcc qldscis'\ l;" sl;ią .iq /s)c/djm.'la]a \ię nn l}lLo o ly'c' o ]lc d}taiaią 7go(]t
hcunęlra).jak . /e$n(lrlnv ccl pra$a ''Je\ll nJ prlJklaLl ohcholl/l iua'ł'''''ot"i"go -ur'ą Lyć dobrowolne; zwyczaj nie możc się ukształ_
io*o. pra*:ólouu $ynl(u !/)nos pouslaI!ch pod
.ię a(le( pllqo ] naklJda rodllel u)ląclnic w rilu pozyskanl" " 'poinr'poj '
siclK'e1'o Jlho nie'plJwledli$e;,o 't'J_
pienięd/} na łoakrcln} cel. lU rrn{o lIJci \wą wd.'no(i. o'rńu"".':"t 'pli"m
lc,ó'I d/|c
o jego moc wiążącą, kicdy cel Zostanie osiągnięty' nawcl ieślismo to
iLu''i]i łi" qnilo 1.anri z lego. żc nlc icsr Lonl'('nJ 7tsod1 słlllc) J''
*n;n"poro"'.'otu'"tc/dlu'rbprawo /s\c/J oweto zgoJclf mo/nd
prawo nle lo\Lclo oJwolxnę' Jesll JęLlnak ce: pra$a nie md eh]rJ(tęru
cuysto Żewnętrznego! lccz ma ró*'nież charakrer wcwnętrŻny (na
i"Joif"'u*,'* nn r"rn.,pntosy: albo nt/c" l)l:żne nrzylqolcilie'
otso prr"t d.1f"\.c/enic do qpro$ad7en'J /$)czalJ Jlbo
',ptr"on.
9 TMże' 5'1a' 8
|a]I-dilże,5'10, 12'
lnt Tdn
e, 5. t].1.
\fi Thż45.l],9.
]i] T@ż?,5,la' n'
|t'TMżą 6'9,l0'
 432
l elcsŻlk soeLŻG)
prlel tcrażnici.zę lub Poinlejszc potwierdZcnię' alho pr7ez
DowstrMł_ Panslwcm Ko*icln}m. alc odl/ucal pollad. że lnni naJq}isl qłJdc}
nle sle wladc} od dzialania. kIorc n:e doPuściloby do uprowadienia
doc7eśni 5ą jed} nie wi].ariuslami sto.icy sq ięlęj' Inn}mi \Iow). Kościol
]wczd1! \ chwili. kiedy uladca sie n n,i' ao*;.a,i"r'''i lło,.'*lii i państwo są odrębnymi i niezależnymi społecznościami'nawetjeśli e1,
w}llarcŻ}c mljcząca /goda naj$}ż.Żej *lad/y.
dla któręgo istnjeje Kościć'' przewyżsu a cel istnienia państwa'
Uzasadnlon1 zurycza; może micć róine sI'urki' Możc prowad7ic Mimo żc papież nic ma bezpośrcdnicj czy picrwohej jurysdykcji
Jo
ustanoMcnia prawa; może 5luiyc do intcl pfclacji i'rnieiąc.go c}Ąvi]nęj nad władcmi doczesn}m!, sprawuje nad nimi władzę kierowa-
mo/e IeŻ70o5lc prawo','Jężeli chodzl o piensry skrlek,dJusta|enic
ńq
nia nie ty1ko jako jcdnostkmi, lrcZ takżc jako wladcmi' Papież m
prawnego konreczny r *yr"i.ro14.y.1",, Oli"-iil," mocy swcj jurysdykcji duchowej ma wladzę kiefowania władcmi
)M,Tf^j"
l4L' ( o oo znleslenla prawa pvęz lwcJai, lo do w\{olania"pr,* tatiepo doczesnymi ze względu nl cel duchowy'|'żl ,,Przez władzę kierolvania nie
sk ur k u Loniec/na jesr du ojaka u ola. mianou ic;c
luOzi oraz *"'i"
""ti z*yczofmnzc mm namyślijcdynie władzy doradZania, ostru eBania czy ilpraszania; lc
wladc} .cboćmoicwystal!7yć qyrażna /goda"taac;' wladŻc bowiem nie są czymś właściwynrwyŹszmu autoIytetowi; mam
na$el ustallc pr3q o k arne']]3 Do /nie5ienid pl awa c} ł iincgo ul maganc na myśli ścisłąwladzę zobowiązywania''''ż2 Monarohowie doczcśni są
jest dzicsięciolętnie tlwanie zwyczaju; ale w przypaotu prńa
tanniic"- duchowymi poddanymi papicża; a duchowy autorytet papieża zawiera
nęgo polrzeba"cltcld7leslu lat. ab) zw1czaj uskazywał na w sobie wladzę kierowania nronarchą w korzystaniu prze7eń Z władzy
prawa.'" |rlcddw_
nrenre doc/e\nej,,,c/y $ ]dkicjś on / dlogi pra$ego rolumJ.
W osmcj księdze De l?|ibus lDe l?8" humana rdrcrabiti) sBrc/ 'pra*ie.cho,lrl ''.
u iar1, splau icdliuości cry mllo.ieldria''l Pociąga to za tbą polred-
omawla zagadnlenle pr7yqileju. a q Lsiegach dlewiqLej : d7jesiątej nią władzę papieża nad sprau'ami docŻesnymi' MJędzy dobrm ducho-
zaJrnuJe 5ie poŻylyłn}m praum Bożn. Pomjiaiac ń Droblmlv- w}m a wygodą czy korzyściądoczesną może się pojawić konflikt;
chcjałb}m pos ledzitr parę slow o poglądzie Suirezi na rmai losunti' w takich pżypadkach władca doczęsny winietr się podporządkować
Kościołado państwa' władcy duchowemu.l?a Papież nie powinien uzufpować sobie bezpo_
11' w Dcrenl iortdei rulholirae Pl opoil oli ae sużrel omdwja i od17uca
średniej władzy doczesnej; jednakże w przypadkach' kiedy to jest
pogląd. ,'e papleżowj przvsfuguie nie l} lko najwyższa u ladza duchowa.
Lonitrzne dla dobra duchowego' może wkraczać na mocy swej władzy
lecz lakżę naisyźs/a uladzx c}sllna. c/ego konseLwęnciąjest tc/a, że pośrcdnięj'
/adna doc/esa wład/a naiw5 ższa nie ma naiw1ższej u ladry w sprawach
suórez głosił zatem doktrynę pośredniej' choć nje bezpośrcdniej,
doc/eln}ch' Po*ofuic śIęna w} powied/i pa nieży. a nastqpnle aigmen_ juysdykcji papieża w sferze doczcsnej. Stał równicż na stanowisku' żc
tujc]a. że njc możn3 7należć żadnego slusaego t}tulu piawnego_. Ilori papież ma ,'władzę prz}musu nad doczesn}mi władcmi, któfzy są
by przemMiał za t'fr, że p^picż spramje bezpośrednią jułsaykdi niepoprawn1mi grzesznikmi' a sz.zególnie nad schim'atykami i za
w sprawach docle\nych nad *!7yslkmi pańsIqmi chrześcijinsilmi' twafdzialymi hcretykmi''''Ż5. Albowim władza kicrowania bez władzy
A bez takic8o Iylufu pra* nego nic możę micć Iakrei jurysrJykcji' Nle ma przymusu jęst nieskutecna' władza ta obejmuje nie tylko nakładanie
dowodu, że papiężowi przymano tego rodzaju jurysdykcjęluŹ to na takich kal duchowych jak ekskomunika, lccŻ także nakładanie kaf
podstawie plawa Bożego, już to prawa ludzkiego' Suńiez uznawał
doczcsnych, takich jak w przypadku koniccŻności pozbawienie
oczywiście doczesną jurysdykcję papieża jako dociesnego władcy nad tronu.''Żó Jeżeli chodzi o monarchów pogńskich, to nawet jcśii papież
nie ma wladzy nakładania na nich kafy, ma jednak władzę uwolnieilia
i"
\\s
*. r, rr, u.
1'Mże' 7' 14.l '
|1r
TMźe,3'22,1
r]6
TMże,1, \5,2-
||1Tmże,1,18,5
||t
)ż1
TMże'3'22' 5'
TMże'1'16,3' 1I rmż.' 3.22'1'
\]' TMż?' 7' 1a,l2
\10
\25
TMż..3.Ż3'2'
Delersia..., 3, 5, 11. 116
I'Mże' 3' 23' |o

chrŻcścijcn\kich |oddan}ch od po\|u\/eńs{qd uo|"cc Ivch wladJóu
|e/-elI chr/cśc|anom 7agrdŻJ morxlne niehezpleczcn.vo' )/
]'8 Na konirc poqimy prlę slo" na tmai naUl'iSll;re7a
o wojnie
worcd nlc|e\l c/miucwnęU/nlf /lym:moiliuaJesr uoinarpIawid
'rrua. DopusTcTalnr..jc\l wotnd obronna. c nekiidy jcir ona nauer
\prawą'obn\iąllu''ł Ąby s^jna hyla rprauled.lua. ńu.zą byc
nlonc określone qaIUnli' Po plerwszc. wo:nę może pr.trclricirawc 'pel_
$]1c władZa' d 7l laką.lrleha uqażać ndiu)żslcgo w]idcę. ."
Paileż ma
lcilnak |rJuo nalcglć' ich} kuesljc nicdzy chrześcijańskllr
'lnrnc
u ladcmi /oltdI} m J prledslaq Ionc. choć wlJdcv nic są zobou iązrlli do
U7y5k anla |Jplc5{ lego unnu rżnienia
Irzed l ozpoc/ęclcm wo'n\ ' cn) ba
uepapleż uvrrźnic ośuiadcryl.l)'ma1ą r:lki ońouiązek'
Drugi uaruncl qoiny,fra$redliuct ro"r. ze pr)yczlna pro*adzc
nla woJny loqinna h}i srjraulcdllua' \J pll)klJCl.
prl}c7!ną wojnvJe\L doaauanle cleżkie1 niesprau icdlluośil. 'piauiedliuą
klorcj n:e
mo/na q /aden lnny spo\ob napraulć' 'i TrlĆba
nod|ać plobe ló1n;
obronnejl prled rÓZpoc/ęciem wojny olen.ywnij ułaai" po"lo'el
ocenlć swoje \Żan\e n3 /w}cle\I$o l nic rozpoc)1nac $ojn).
u lęk!/e prawdopodoblen5lwo prlmas id Ża
leie:
icJ pr7e8ranim dllęli /a
$}graniem' '- Racją lśgo rodta| n;tlłeńi jesl :akl. ie bc/ lakie,
oceny w|adca mogłby rię naraZić na ocl}ulsle
ry/v(o sproqadzęnia nJ
\q oIe panilwo jes7cze q iek\/ych nle./c/ęśc' (PrŻe7 ..q ojnę oren\) wną..
5UaręŻ nlc ma na m}Ill .wojny n1pa\lnic7ei"' nle dobrowolnic podjęLą
wojnę splawiedliwą. Uspf awiedliwione jest dobrowolrre wvpowńdzenle
*oJn! q cęlu ndprawicnla dolnan}ch niesplawiedliwoś(l 'Jb obron)
niewinnych.)
Trz€ci.wafunek wojny sprawjedliwej mówi o t}m' że powinno się ją
prowadzić w sposób właściwyofuz żę nateży zachować odpowierinią
pIoporcję w ciągu jęj trwania i po zwycięstwic' Przed rozpoczęcicm
wojny władca powinien zwfócić uwagp władcy drugiego piństwa na
isthienic'sprawiedliwej przyczyly wojly i żądaćodpołiłniejsatyslak_
cji' druga strona oferuje wlaściwe ŻadośćucŻynienieza *y-
-Jeżcli
rządzoną niesprawiedliwość' to władca jcst zobowiązany do jego
|iRANclszEKsU^R[Żc) 435
pluyjęcia;jeżeli mimo to przystąpi do ataku, wojna będzię njesprawied_
liwa'l]3 Podczas prowadzenia wojny usprawiedliwione jęst zadawanie
przcciwnikowi wszelkich strat koniecznych do osiągnięcia ruycięstwa,
pod warunkim że !e stfaty nie pociągają za sobą istotncj niesprawied
liu osi wohe! o\ób nlcwinn}ch' 'I w końcu. po oiagnięrju /tr} clęilu J
władcamoże neloŹyć na pokonanego wroga takic ciężary, którc w pelni
odpowiadają sprawiedliwcj karzc; może się domagać zadośćuozynienia
Ża wszystkie straty, jakie ponioslo jcgo państwo, włącznie rc stratami
poniesionymi podczas wojny'']5 Po wojnie,,można lównież wydać
sprawiedliwy wyrok śmierci na niektófe winne osoby spośród wIo
Bów'''l'
co się tyczy ,,nicwinnych'', to ,,z pIawa natufa]nego wynika, żc są to
dzieoi, kobiety i wszyscy ci, którzy nie są zdolni do noszenia broni'',
natomiast wcdług ius genlium zalicza się do njch ambasadorów,
a spośfód chrześcłan na mocy prawa pozytylvnego - zakonników
i kapłmów' ,'wszystkie inne osoby uważane są za winne; sąd ]udzkj
tfaktuję tych, k1órŻy są zdolni do noszenia broni' tak jak gdyby
rzeczywiście to robili'''l37 Nigdy nie wolno uśmiercaćosób deq'innych
jako takich, ponicważ zadawanie im śmiercijest z istoty cuymś ztym;jeśli
jednak nię można osiągnąć zuYcięstwa bez ,,przypadkow_ego'' uśmief-
icnia niewinnych, to ich zabicie jest usp(awiedliwione']]3 suźfeŻ chce
pfzez to powiedzieć, że jcst na pI7rykład uspfawiedliwione wysadzenię
mostu czy zbulzeniemiasta,jęśli tego rodŻaju działania są konieczne do
osiągnięcia zwycięslwa, nawet jeś]istrona atakująca miala prawo
myśńć,że takie dziatania pociąg!ą za sobą,,przypadkową'' śmiefć pafu
nies'innych osób. Nie byłoby jednak usprawiedliwione tcgo Iodzaju
postępowanie z myśląo Zabiciu niewinnyoh ludzi.
W związku z problmm wojny Suńrez zastanewia się nad pyta-
nicm|]'' w jakim stopniu uczestniczący w niej żołnicrŻe są moralnic
zobowiązani do sprawd7enia, czy jest to wojna sprawicdliwa, czy
niesprawiedliwa' A oto w skrócie odpowiedź Suórcza' Zołnierze rcgu
ltrni, będący poddan}mi władcy, nie mają obowi4zku dokładnego

]2r
T@1że,1,23' 22'
|1r
De łiplici|illulc lh.atoxitu; & Ćailla|e |3' |.4
|1'TMżą l],2' 4'
 436

\prawd/enjJ.nr7cd \pelnienim ro7ka7u

o udanlu nl uo|nc; mdla
prawo lakładai. ie qojna je{ spraw:edllwc. "ię
ch\ba ie ie\l
tyIko leorel yc,ę wąlp1;*"*i'i" a. ^'.,".,i.,-']
i:::::l:ł^g|Łby.l"li
l'wśtso cnara(Ieru qoJn1. pou imi prrejśc 'pi""'i.jl
nad nini do Dor/ldk], ./' h,,
mieli pralIycŻne j prlekon{ącc p"".ai
ł9dnak
il:o:C'wo']ny jeł bardzo sqlJllisa. to 'iai;..'ż_-"i"i'iii]
nouinni iprawę badaLldaiei Jeżcll
cnoo7l o' lolnle./y najmn)ch. klorz1 nie ią pocldanm; qt",l..
pilysępu'ącego do wojnJ. lo sUerc/ drgJmcnI
uj", zi
Rozdzia{ XXIV
oo*
na opl0la s}0aIe sg uuażać. iz zl'boqlą,ani są "I'o.'ł 'r..l''-
oni do zbadania
sprauiedliwego chdrat]eru woin} p|/ed
*;i;;ll;
KRÓTKI PRZEcLĄD
,:]:l_]:1l.I q'konl'relnF prlynallku ".ó""ki*. ""
mlęd/} p"adanynl ą nl"'
TRZECH PI L,RWSZYCH I OMOW
oeorne /€\ad} Ę oa\lqpujące' al |eżcl' wJll)li;oćć co ,Jo
:I-o-od9_1Pl.
spmwlcdllse8o fhtrallęru woJny cr}"to negol1*na, ro moroo
pr7}J4c. /e Żobleże mogą 'c'r
/xcią$ąc Jo woJ\ka bil óo<lięcla Jalszrcn Filozofia grecka; kosmotogie przedsokrarejske
oman; b) Jclęll *ątpliwość 'iq odkryoe Natury; Platona teońa form aideaBoga;
icsI pozytyuna i iesli obiau'. .l.i." i
prledslaurajq qlarygodne argumcnt). lo ci. kiorzy Alystotelesiujaśnictriemianyiruchu;neoplato_
rm,.r,clo,;.
zaclą8nąc. powlnnl docielać pra$dy' Jeżeli nie mnAą rjotłic nizmi chrześcijań$wo Znacrenie odkryoaArys_
do
praw0'. wolno Im poprlcc tego. llU ma prawdopodobnle tole]esa dla filozofii średnjow.cznej _ Filozofia
rację'
w pralt)c€ '.badanle'' d]a 1sJ kłęgo iolniel 7d o/naL/a pyLanlr /q roc^_ i teologia Nłrodziny nauki'
ne do '.lud/l roZI Iopny('h i sumienn} cn... jeśllJed nak Żolnifl /e l {orza
i:191]:"x"1 ciJo. moga pozosrawić badanle : aecyl|e t"ojemu
0owodc) ' ( o 5lę l }c/y s ladc}. kIory /am;erza prowadzrijwoLne. ro je.r
oo /obosląZdny ocl}siśfie do drobiazgosęgo /badania i|raqied l' w pieruszym tofrjc llislorii rtbzoJii omawiałem filoŻofiQ Grftji
llqe8o chJrakLeIu swcgo Lroku: nie może przystąpi,l do łojny, jezeli i Rzymu' Jcże1i się uważa' że filozofia grecka narodŻiła się w \rI uieku
oru8a stIona ma naiprawdopodobnlei racJe..]}m bardriej'nic przed chr., a jej konicc przypadł na zamknięcie w roku 529 przez
może Justyniana Akadmii Ateńskiej, to można powiedzirc' że 1rwała około
re8o łoDIc.Je7s I!tnIeJemoldlnd peuno:i. iz
lei) po
'praqiedliuoś.1 tysiąca lat i stanowiła dokładnie oznac7ony okres myśli filozoficzncj
drupet *ronre.'''
z pcwn1mi mniej lub bardziej wyIa7'iścię zaznaczon}mi fazmi'
I) zzoó.nje z tradycyjnym podziałm picrwszą fazą była filozofia
przedsokratyków; zwyczajowo faŻę tę opisuje się jako cZas' w którym
dominującą rolę odgfywała spckulacja kosmologiczna. Za takim po-
glądm stoi oczywiście autorytet sokratęsa w IedoŹie; Arystoteles,
który myśl swoich poprzedników interpretował głównie w kategoriach
własne.j teorii przyczyn, był zdmia, że pieMsi filozofowie grcccy
Zajmowali się''przyczłną matef ialną'', a tacy myśliciele jak BmpedokIes
i Anaksagoras pr7-edmiotm swoich ro7xażań uozynili źródio ruohu
czy|i przyczynę sprawczą. Myślę'Źe lakie spoirzenic na fiLouofię
prledsokrJI) ków. mianowicic ic n'Jla ona /3\adnl(Zo. choc / pewnoś-
cią nie wyłącznie' charakrcr kowologiczny, jcst oczy'viścic uzasadnionc
isłuszne. Tę smą myś] chyba wyrazimy' mówiąc, że filozofowie
przcdsokratejscy odkryli',Naturę", to jest stworuyli ideęLosmosujako
438 TRztrol PBRwsZYcH ToM.Jw 439
XRóTfr
'RTG!ĄD
uporządkowanego ukladu fizycznego' któr}m żądziło prawo' To Podobaie też nie sądzimy, że na pytania dotyczące f'izycŻnej budowy
prawda, że komos traktowanojak coś wpewn}m sensie boskiego oraz malclii Clv męchanimu $idlenla (emalcm l}m inlercso$at \ie nJ
że w teoriach przedsokratyków można dostrzec elmenty mityczne' prlyklad fmpedokle\} można odpnwicdziec. odwolJiąc sic do Icnęk'ji
których związek re starszpi kosmogoniamj ria się prześledzić; ale ,.fotelowei".
między mityczn}ni kosmogoniami a komologiami filozolów p'zed_ cdvbm ]e./c/ę laz lnlał pisać do moJetso p;erws/ego lnmu
sokratejskich istnieje całe mnóstwo różdc. zachodzi Niązek, n nrjńolmrrkach. ch;iaIbn 'aL sądzr /$rócić wiqksza
istniejc takźc f óżnica. Gra wyobraźni i fanta7ji zaczęla ustępować prz€d^le u*lgę n^ "'łir"n. w5że'; arpekty ich myśll.iliano$lcie nŻ la[L'
refleksją umysfu, opartą w pewnym siopniu na danych empirycznych' ie wielc no\lxwion\ch prle7 njch p)tsn powrnnrsm) u{a/ac 7a
warto, jak sądzę' pamiętać, ż'e kosmolodzy przcdsokratejscy re- ouranj" nrut o*c, oraz re nickrólc ich lcorle byt} spckulalywn)mi
prezentują plrednaukową lazę myśli. Nie było Żatcm podziału między liii".""*l".i pólnjei'Z}ch 5lpote/ nauLow}ch. ZaraZem icdndl'
Iilozofią a naukmi mpiryczn}mi; w istocię nię mogło go być' Nauki t'iJ"ii r'uluu' 'ue."i,j. przid.olrarycy hyli syląc/nle uc/on}m;
€mpifyczne musiały osiągdąć pewien stopień rozwoju, aby można bylo ł slp i nie dyĘonóu ali melodą i niczbędn}mi srodkmi lechn'c/nrńl'
przeprowadzić taki podział; możmy pfzypomnieć, żc nawctpo okrcsie be7- klóIvch Die mogli w)pęłnić \wego prau'd/lwePo rjowolanla'
rcn€sansu na oznaczenie tego, co nazwalibyśmy,,naukmi fizyka]' l o \amo laocs'De można by powled/itr o Talelie i Anaksymenesle:
n}mi'', używano takich okr€ślęń jak',filozofia przyrody'' czy,,filozofia :le cumśd)iunm bylab\ tdta oplnia o Pamenide\ie czy nawel'
doświadczalna''' Pierwsi filozofowie gr*cy chcieli po prostu zrozmi* i"r o Heiakl'cic' wvdaje mi !ę' że prledsokralycy' a przy-
naturę świata,a uwagę konentrowali na pewnycb pfoblmach, które 'ąŹr, niękrorzy 7 nicn. postdwi]i pare probLmU$' kloJe na
narmniei
obudziły ich zaintercsowanie i ciekawość' czyli jak mówi Arystoteles onot u"uro się slus/nie /a problm} l-lozoficzne' (lorś Heraklll na
' ,,ńziwienie". Niektóre z tycb problmów z pewnościąmoglibyśmy ii']"lł"a_*u'ujar sareg zag;dDieD mo'a]n}eh' nr nduki
nailac naukowymi" w L}m /nac/eniu. ie można się i-;i;;.r".'n,e ,ą * .ńnie odPo$jed/iec' spól toczy się o to'
''7agadnienimi
nimi zajmować z poźytfum tylko przy użyciu metody naukowej' czv m;torem jnlelękl Jalnej akrylvności niektórych przedsokraty(ow
chociłż pŹedsokratycy pf óbowali je f ozwiązywać Ża pomocą jedynych bvło dażenje do,,wylaśn.ęnia" świala przez sprowadzefue wleloscl
środków' iakimi dysponowali, ńianowicie na dlodze refleksji nad a"o iednoścj oral prlel odlrycie nalury "os(dlecŻnej rz{zyavliloscl
dory1vczyńi obserwacjmi orż sp€kulacji. wpalu przypadkach dosz]i i.']l'l"g.'rodz"l"o";enie bilo upolne m l póżniejs/}m filo/olom
do wspaniałych domyslów, które antycypowały duźo późniejsŻe hipo_ "tii.^lr.'r"i*.
tezy naukowe' Anaks}mander zdaje się wysuwać hipotezę o ewolucyj- z"lv uTasadnione bylo rnrerprero*anre przed'ol'-
n1m pochodzeniu człowieka, zaś atomistyczna teoria L€ucypa i Dmo_ ,^iur.a" w1ląclnri.pckulaLyun}ch /qiasLunos nauki' Poslępo'
luio_.';';J;i;ty
kfyta jest godn}n uwagi przykładm antycypecji późniejsrej hipotezy llł''i.",;i]; iń J ni.t *'otti"'go l pochopne go .uogól-
nauLowej. według Afystotelesa ludzie najpieM odczuwali zdziwienie n;enia. Rownoc/esnie ndlcŻ} Zstócić u$agc na lakl' "' P:*'ol:
w obliczu wielu oczpvistych a następnic wysuwali tludności / no\lawlon\ch nrlc7 nich gło$nych nroh]mow nle nale/alv oo
"oopo"'e'liirc u lful lposób' w jdki
'zmzy,problmów;jako przykład podaje
i pytania odnośDie do wiclu ważnych ii" ri"* moaa
-5J"i"'.
'"ri.j."i.r''.'
pytania dotycząm słońca, księżyca i gwiazd orz powstania wszcch- t.. i'llo nieuniknlonel próbowali na nie odpowled/ici'
ie
świata' walto się Żastanowić nad t}m zdanięm Aryslotelesa. ,,Zdziwic w'i- i""-1.',"ii n*"<lą. że b}'i onl /$la'Lunmi nauki' Myślę'
nic'', októrym onmówi' było źródłm zarówno filozofii,jak i nauki. Na i.,' ia. ł ń' ti /asadnic/o ''l omologdm;" i ie spor} obllar
początkujednak nie czyniono międzynimifóżnicy i tylko wkatę8oriach "r',iJ"
i.r'.*i"r".ii t...ór"gic7ncj ob*n;e niclako p'Zeięły naJki nr/}rnd
"ni
pożnięj.7ego podZialu. ,Jo klórcgo jęsleśm\prz)Zwyclljeni. p}tania lt'"""; nlJ;na poo'cdz''c' leśli 'ię Lak ułaża' lę ich
dotycząccslońca, księżyca i gwiazd zaliczamy do pytań naukowych' Jest 'i.^i',ł'.
iioz.ni". i" Nut".u i"st upórządkowan}m kosmosem, było hipotezą
dla nas dośćoczFviste, żc jeżeli chcmy się czegoś dowiedzieć na ;;;;;;' po*odz.nim można ro'nlci ulr7}m}sac' Żę bJla' lo
przykład o gwiMdach, tomusimypoprosić o infomacje asronoma; nię '; '
hrpotera filozoiicrna. klóra lei} u poJ5lJ* leŻdej pracy l hadd0
zwrócilibyśmy się chybe z taką prośbą do filozofa speku]atywnęgo. naukowych.
 Jweli''prcrwl ł o,.o'ogo*,",,ał,,ii
"i;.' KRÓTK PRzĘ(iLĄD TRncIt PlERwsŻYcH Toyów
441
r
li
''lrlatonod[ryli Czlowrcka. Jcst ocTw : :il
;-);,:' Nd Lci podslawie rolwinąJ swoia lenrię lbm. h lei mier/c. q irk:e]
nieścl\lc i nrlesaJne p';;;il;l;'7J]::" Praqd4_ /c /dan]e Io |etl obclmnsala ona temin] rodla;ouc i garunlowc' rołlępując len
c7łowick fu e uĄI Jl odi,, i} {no\ób.' /o\tdł wproqad7ont w bląd prle/ jt/}k i pomic'/ał "
scnste. wJakim nie znana dotad
n;;;;.;ń',"ó;"ii
wvsn,
i:;:iil'"i"l"'f Til; Ż metafizyk4'
.ogilę
Róq nięŻ nal ura. . il.-;l;.;::;],il,n!IdlJ odkl } ta il R / badac / A Mówiąc to' wcaie nie zmierzam sugerować, żc Platona idca Dobfa
śen\ieprzel p.^d..t,"';.k;;' lego-teoria cgzmplarymu byly beuwarlościowe oraŻ że jego teoria
;,;
rarelcy Jak piragorcJc/rcy cioJ,rccowat.
;;;.1:],ij:'T['jJill':'T;iljI 1

i'om była jcdynle wvn]kiem pomlc'/anix tor'*' , moouvii. u*in:

|al PlaIon dnprdcowal sle reór,i ,.;r: -r".,"1", i.iJL",i"
nal:ry ".
PlatonŻ nd tmdI Dnbra. he/ w/tlędu na lrh nicja.nnść,nie
bokrate\r do\Żlo do mianu zarnre.".^" ' Ni*"'.i J.d;;.k * ;;;j:; ją chyba a nog]dJm. że postulowal on Dóbro lylko irzmau
ia_
i wylącznie
ulalc8o sh.nle nleLrólzy nsrolrcv mlJn l dkccntóu filouoflcrn1lh. JlJlego' ii /ujodl go nas/ spo\ob poslUgiwlnIJ .it slowm ,,dohio.l' Jeęr
pul' or;ą'lo racjonJln'c
u/asadfu c. /c r,lo'ollu' icdna(.faklm. że iego dia]cLI}.7ne i lnglclnc podqjście do mclanl}kI
J,.ii.''r'".'r.i""o']''u13/ / sor'rarcffi lch
zdanim rilo/ofir p-J.!il"i.i,il)]j.'re
lc ulr7ać zn |l mll\wna .lom] l .'lde] olqarlę |c\l na powa/ne AllJl}: q pierw\/}m loml<.
naukc. a nie za flio)oflę. l-j.r.d" ,-"#i."' jak sądzę' nic uwypukliłm dostatecznie mocno ani ólemcntu
et}caą' Nle pod/jejam i"r'.;";;,".,'l;, l ''!'*rdl / \ok raIeiśkq Jna||/a re/ylowci'w filo/ofir P.dtond. ani pomiesrrnra przcz niego',analizy t"gki
l;e zmiełm z'ań;; ;; ;Ji):'j""'"'"l:;:i:):l':łl;:i;il:x: z mctafizyką'
\owan I ndlury na crloqrcka \ie.n,,r"h zaf,rr*la. kJ jednak mn/liqc. ie , bJ t prle\ad nic I' 'dkreśla lro| |ę l'om Iuh
^

ds/o do resu roJ,aJu nrrny ,arn.ercsohrnr ;"; ;;;;;;i." -

idei w n}śli Pla'ona' Nle md iJdnego realnetso dohUdu, ''ę
::r.1il::: rmar r.n o ile mI
omdw'Jlęm u pierss/p lom'e' Teraz wiadomo. 'ię PlaIon /arzuciI tę leorię' u gruncie r/ef/y k}dajc
cńclalblm ,;,;ć;;;;.,;;
problm. llUrego n:c podLJeśljlem do'larecznic 'ni
\it. ''c
Jotlępne świddrctwa nle noZq ala'a na Ięgń roLl7Jiu prl!pu'/czenie'
" '*''. l;;;; zilazem myślę, iż jest pfawdą, że idea umysłu czy ć,|szy zacŻęra
Ą le

odgrywać ooraz ważnieiszą rolę w myśli Piatona. Powszechnie wiacjo_

ili.ł.ł,'','..,...;';'fi
uUi(
i,J{''l,'ij;iłłiiiłr*l;ł'-nn'^i
oczywlst}m taktm' iż sokrates intc
mo' ilc niejasności wiąże się Ż przedmiotffi teologij l'iatona, ale jasnc
jest przynajmniej to, że był on rzeczywistym twórcą teologji natur;hei'
Vf andIi/ą' l Moq
to. zal lrdm i r" l'illLIśnq'rI
Idc Prawa *yrńnie świadczą o t}m' żc Platon przypis}vał ogromne
1.,' i*3,Ę'.",ii'iap#i'")ii j[,-'--',,'"
Iomlę.,ze Sokrales"Jri".ł'p"*lrjJ. Znaczenie idei boskiego l]myslu lub Duszy w świecie; równic wyraźnic
w}daF mi sle. "i.'że PldtonJ lcor:d .łJllnś.i * ,re.oł:m ,otrc'. śwjadczy otyfr Tifrajos. nawetjeśli trzęba wziąć pod uwagę,,mityczny''
'
lołytkła. / snaliz1 zdań etyezn1eh r uvpowicJri charakter tfeścitego dialogu. Nic znaczy to ocŻywiście, że Plalon miał
l choqa/ leAo lociza;u w1powiedz'. ".''"'.irli.'"ł' jakąśwyraźną wizję filozofii teistycŻnej; jcżeli Ją miał, to z całą
i"l i.o1;1|;;'i''o]":ji";
śęn\le wlclę q obiekttwnoic q:lloścl. 'ąl,ę / lego, uJflosli,'m
nle qJn.ka pcwnościąnie ujawnił tego faktu swoim czytelnikom' Jeżeli ,,Bó8'' ma
pv) s|ugUJe lil Iod/aJ ohict lyq nos.l' /e
Idki Phlo^ ,dń oznaczać Bogajudcołhrześcijańskiego monoteimU, mogłoby to suge-
u'ac' Udyb} wolno bylo posluzjć vq ięz' '
;;;; );;:; rować, żc Platon odkryl po wielu zabiegach myślowyoh dwa aspckty
mozna bl powicJzic* pi;;;;;i J;"1-,iTJ.i,"'i,jl1;,,""iilll,l: Boga; nie znaczy to jednak. a przynajmniej nie daje nm podstaw do
_l\ol . nlc Uw/ględnlaJąL ^' epo,h?. d 1yfr
r*y. po.i"..ot on.**" lwicrdzenia, iż połączył on tc dwa asPekty Bóstwa' prŻypisując je
lenonlcnlllotsic 7 nlelcńl}ką' pnnool"'-crmś iednmu osobowemu Bytowi' Możmy zalem powiedzicć, że Dobro
ctlor.iłr;;'''.r;il;j
n}5li Plalona jęsl to. żc Ż$racal Un Jwa!e na replezentujc 10, co f'jlozofchrześcijański nazywa ,,Bogim'' w aspekcie
rnacrenir różnylh l}poq Zdań wid""l lodicc lÓol.'"".'' plzyczyny wzorczej' choć z tego nic wynika oczywiście, iż Platon
Tuanrach u;yto na&, kLorc nic oznaczr ""';,;ńł";:'; ;i;Y;;:; nazwalby Dobro ,'Bogim''' Zaśo Demiurgu z Timajosai Unyśie lub
jeanostłowq. ą /adncJ okrcśloneJ r/ec/\ D,lszy z Prały można powiedzieć, iż przędstawiają Boga w aspekcie
i ;e ic.r iair;'.."''
no*c,c.i' ni. i' nic'lo " "'Ir'ff i."
i,;;;,' ;;j;;1]i;lliJ,i,Ll'.:'il:ił"iii#;]*"}' prr1cryny spraucrcj. pod sJrunklem. że prlc/ nrZyc7)nę \|rawj/q nic
rozumie się w tym kontekścic stwórcy w pcłnym sensic tego słowa. lcc7

przycŻynę' która po7wa]a wyjaśnićilteligibiIną sirukturę świata em_
pfycu nego oraz uporządkowane ruchy ciai nicbi€skich. Brak
]etlnak
nieo.jpartcgo do['odu, że Platon kic{]ykolwick utożsamiał bobro
/ hylem lcpF/enlńilJn}m ptlc/ DcmiJlfd / 7lmo,.'J' N]emniCl
l^Jn1L
JeŚI oc/yil]\lc. /c 'elcll |cIo 'eo..d .Urlr b\i" o,]noqlcu/. n] r]lils./\
prob]em, |o dok tryna boskiego Umysłu iub D uszy była oclpot'iedzi4 ni
drugi problm; i moZna by odDicść'łfażcnic.że ostatnia doktr;na
/J./ęle / blcglelr c/J\J /rjmuwrLleora, u a, nieiszr n ,ąj,ct wjego m)sll'
. lID Co siQ tyczy Arysfoie]csa' to należy nroim Zdanięn p;dkrćślic
jego wysiłki micrzające do przerJstawicnia racjonainego opisu śv,iata
dośWiadczcnia, a w szc7ególności ]eg() tloskę o to. by ob.serwowale
Zmiany j ruch stały się dla nas intclektualnic zrozumiałc. (NaLcży
peipieć. że nie oznaczał d|a Arystotelesa jcdynie zniany
',ruc\''
rnrct\_r: nbcrmuqa! lnl.c a,ran. .o\ciou J j dr.,\c.oqd I / p..u no:...:r
nje powinno się elifuinować lub pomijać eiemcn|ó*'Platońskich, cŻy]i
eiementów iletaf'jzycznych, w filoŻolii AJystolelcsa. takjak gdyby by]y
onc wyłącŻnie pozostxłościami po piatońskicj 1az'c $, jcgo ro:.uoju'
które stagiryta zlpom]rial odr7ucic; znemicnne jest icdnak to, ze Bóg
r''clu'/i nlcoUru\,Ól'} |orJ\/)c'fl. l}l na\'u''\a ln) llU
^/c/a/i1lli. ruchu w katcgoriach przyc7ynowości celowej Bóg n'Ll.l]/i
wvjaśnie|ic
'l'łl /da|( 5ic oJfr)$ac rolc hl|,ile/} ]{lUncnll(/llPJ'
Jcżcii mr się na uwadŻc troskę Aryslcl.1.sa o lvyjaśnicnic zliany
i ruchu, to duzo latwiL:] wytłumaĆŻycjcgo radykalną irytykę P1atońsklEj
tcorii fom' Jak już po*'icdiałen1, teor;a Platona z pewnościąjcsl
otwarta na poważnc Zarzuty ze strony logiki' i nM w4tpIiwości, czy
jego podcjścicdo teorii może sprostac |cj k'ytyco' bez wiględu !a lo' ja.k
wielką s'arbśćmożnaprzypisać sailcj lcorii' rozwazatei i korygo},anei
jako teoria. Z drugicj strony, spora częśćjoylyki ArysloieIesavydajc się
sZczegóilie słaba' AĄ,slole]cs usiłował prŻyjąć, żc &J, co Platon Żawarł
w swcj tcorii fom' było tym' co on. Arysiotęles, rozumi4ł pIzez
''fomy"; nasiępnie wysunął zillu1, że fómy Platona nie spehia1} tćl
lunkcji, jaką pełniły jego włastrc lbmy' i Źe konsekwentnie lcolia
Platona byla absurdalna' Niejcsl to szczęślis,a postać krytyki, ponicwaź
opiera się na Żałożcniu,że teoria l'latona miała pełnić tę samą funkcję,
jaka miala prŻypaść ł'ud7iale sfomulowanej przez Arystotelesa teorii
prŻycŻynowości ibmalncj' Jcślijednak, o cŻ)m już mćlwiłem' ma sip na
uwadze troskę Arystotelesa o w],jaśnicni. miany i ruchu oraz jego
,'dynmiczne'' spojrzenic' to dozumiałysięstajcjcgo wrogi *osmck do
tęorii Platona' Podsta.łowy Zarzul Aryslotelesa sprowad7ał się do te8o,
że tcoria była zbyt nie słuźyłajego zdanim wyjaś-
',mctafi7yc7na'';
kRóT(I rt7FQ.ĄoTn7Ffr PllRwsłcllJoMÓw Ą43
ilicniu' by tak żcc, micszaniny mieny i stalości, jaką odkrywamy
w rŹcczach; nic byla hipotczą, która miała swoje korzcnic w drnych
cmpifycznych lub która nogła sip przyczy'ić cjo wyjaśnienia.]anych
empirycznych lub którą dałoby się Żwefyllkować' Nic chcę sugcrować-
że Arystoteles był pozytywjstą. Alejeśhsłowo ,'metafi7yc7ły" roŻumic
się lak' jak nickicdy ma to miejsce dZjsiaj, ż€ miano{'icic odnosi sic onCJ
do całkowicie niewefylikowainych i njczyn niĆ uzasadnionych hipotez.
1ojest oczywisie, żeAfystoteles uv'azal lcorię Platona za zbyt
'.metafizy-
c/nq"' wcalę nie usa7dm. /e Ieolla lrr7}./)nouot \/,'rc/eJ nie md
lunkcji eksplanacy.jnej; ale nie ma chyba takjej lunkcji poza zwi4zkienr
Z ideą boskiego bytu zco1nego do działlrnia' r:1o c7.e1o ]!i\P, Mela'fizŃi
Arystotclcsa nie był Zdolny' Jeźeli na problm płtrzy się Z punk|u
widzenia Arysfutrelesa' bez trudU nrożna Zrozumieć jego stlsunek do
lcorii Platona' Można takżc Zrozumieć, diaczego w czasach śrccnio
wiecza św. Bonawe'tu.a mógł uwrżac AJyslolc]esa 7a filozo1a przyro'
dy, ale nic za mclafizyka.
lV) Demiurg Plabn2 uks7taltował świat mpirycz'y, nadając mu
intcligibilny wuór zgodnic Z Zewnętrznyn wzorcm ]ub nlodelem; Bóg
Arystolelesa był jako plzyczyna celowa ostateoznIn wyjaśnicnign
ruchu' Alę dla żedncgo Ż nich B1)g nie był w pehyrn sensie tegr słowa
srwórcą bytów mpirycznych- L)o idei stwor7enia oraz do prob1mu
skończonego istnienia jako takiego filozofowie grerey zbliżyli się
najbardziej na gruncic neoplatonrtrru.
w Żwiązku z ncoplatonimm chciałbim jcdnat z\rrócić uwagę na
jcgo charakrcr jako syntczy greckiej myśli f'ilozoiiczncj oraz jako
systemu' w któr}m doszlo dc połącŻeniil filozolii, eiyki i rcligii'
Ńcoplrlonlm przedsra$uI ll( jalU..Jloga /hJslenlil". nŹ$rl ieśll Id;.l
|nlc'cx.u"ln, Jrogc /l-awlcniJ no3ł rrę oduolpa" tyllo d"
"r,óce
st;sunkowo nielicznych unysłów. Już rra gruncie pitagorcimu pr7ed
sołJatejskieBo moźna siQ dos7ukiwać koncepcji filozofii jako drogi
zbawienia, chociaż len aspekt pitagoreimu zaczął W miarę rozwoju
szkoly schodzić na dalszy plan w stosunku do badań matematycznych'
wfaz z pojawieniem się sokratesa i je8o teorii cnoty jako wiedzy
wyraźna się stała idea filozofiijako drogi Zbawienia,7aś wnyś1i Platona
idea ta również odsYwała znacŻącą rolę' chociaż ustąpiła prŻcd
logicznymi i matm1atyc7n}mi asp.ktmi jego filozolti. Platon nic był
oc'ywiście pra8matykieil; nic uzebajednak Żbyt dużej Znajomościjego
pim' aby zdać sobic spraY'ę ze z^aczęn]a, jakic prz]viązywal do
7dobycia pfawdy tak w przypadku jednostki' jak j całej społec7nośoi'
Ale dopiefo w późniejszych fazach platonimu' *'szczególności w neo_
 444 Pr 445
Lnoru PRzsGLprRZrG
plaIoni/mie. jde3 filo/ofil jaLo drorj
zbaqicnja \ldłJ !ię ocŻvw;{, *lnic lbvt dużei waql do subtciności loglc/n}ch' c/ęJo /JpomlDJno
wy$ilczy lylko pomy:;lei ó Plol}n(icj a"ł,,'"".,u_.'""* j)"'1]'l- o tlm. ,c l]lozofia nlc mngla b}i tcdluts nich nl('ym iccej nlŻ /aięcim
q
m€o M/nowefuJ sję c/lowiej'd. czego Lulmińac1ą .joa*;.i'*"' r'"ov sic z kon'
6ył" .i.'.;;;;# "_claiach "'połc"e'nrch 'norykamy
lleonoc/eruc 7'Jednm' KictlJ Polriaiu{/ pre/enlował (cp"'ią 6lo/olli i!l.o ..dIogi Zba$ienia''. oka/Jje sle onr lno$u'konccp'
neonlłron;^
JdXo grcck lcgn l
Prl! nusrlalnic nr7cu ! ż.zaja(gn in'etcł L"aini. i;" o .iJ. iró,u ,^^y.ruj *yI;\ta albo / niculaly w leo'ogię rbJZcścl;ansk4
i )'aa;cnro ,Jo rnalclenla iaklegośJej\ub{IyIuLu' albo leśli
ld chr7eścijanslud. mogl lo roI" ć dIaIero.
,ie w nioplnrno;.i. nloiorl
pre/cntuja
$ą[a r'rl} brala charal,lcI ręlltsii' Ro;n ież sto q ]; l 'l mvi'licrelc chrlcści]anscv / nlagnienll /nalczlenla
mnzl$cgo oo
ula/)avane iaLo,Jrogi zbauleńir: rle mmo
/e crvl,"|;k;;;il,;ii"
\lÓi.L' , n''r"i."i" anr^'.;o 'loivch,'lrór' iuż plZę\ldli byc chrreiei1rnamr' D|"
ncsnose|d Ud7naclała się ulelIa wlnlo.ioscią' ,"d;n ."'l*;';;l; ''"l' lni"i)a."en .l".ł.ijon'na inspiracJą i plzcwo'lnikiem'ycl''uvm
jest
wyvarc/aJąco w}{okle8o pollomu inleleklualneqo.
h\ ń."ł d nlc filozofid.'bś7 w/tslęJu na Io' jak bar'l/o ietl on
taKą role $ konrow}ch \ladiach m\śl'crecLlel,lakq'q "ł'."*." '";;;i;;iig'"
jlintcre\o*'anv
/ 't.'w fi lozofi ą'
odgryudl neophtoni/m 'i*'ui;'l"a drugrm na\.Lcoqalm hi{oric nlo/ofii w isiccie
wcleśnjpi5ar/c !hrle{ija ń\cy Z3Io7y./J ll lemlnoloai'-
'ie i |dPF , '.t';
n'-'.ł.'ion'ri. pó lon;ec X]ll si(ku' nlcmnicljednak słqcŻyłmdo
'Fakl. ";
T9żc'sl |an|ac do nodk reślJnia c'agło;,',_mięJf l"']" oun\a s/ko]J {a' t ]08 l' ktUlcgo t'lo/olia na]eż)
:: i::|]:l:l,T"ch' floJan\la.
rny:|1-crTtą_] '"". ".'""ń"l, \)\lemow Xllt wlcku anilęll do via modrrno Ny
Jc.l lo ljnla ro/umo"an'o. :Jł p.ry;jlm raizci do uiel\ich
w plerwv}m l dfug]m lonjc' Nic /Jm'ęr/dm p,'d*"r",.;b*;l. ą
ń; *]i"r,,]'iuł "ię.,oń len ohejmuje okles pall\styc/ny' scŻe\n) okrcl
waflo\cl' alc z roqnFl nacl.klem lrzeba po,Jkieślić orau okrcs k Unslruk lyvDego m} Ęlenla l 'lolol lc/nego nJ
lbl'l. ,e lr_rclzrl 'l ednlou
iecrny'ok,.'
myild greck4 i chr/cściiań\ka irn;al ,o-nliielu'h;r'_;iili'
ł;:i łielka skalc' no'tępoy. Lo jcsr czl'y póżnego slcdnlo$lec/a
ncorllaIonlc\ J]k l'olfir,u\/ bJrdlo q}Iainic zclawąli
sobre'ęnr'"l lo!ał omówlony u plelwszej c7ęici lomu obecncgU'
i 1o'1l:]
1rĘ9/v,Illo/orią. kLola nic prlJ q ją7}a rla u ielLiego znaczcnia Pod'ał chrfkiiań'kie] myłli filo/ol'ic/nel na c/Lery okrcsy' 'oo
oo nl\Iorll l d]d klUrel ldęn Boga wcielonetso b]la n;e Clo-oomvieni'' noc7atku er\ chrześciian'kiej do konca średniowicc/a' |esl
lrad\c}Jnv
dla kt^rc] konlrdne q}drrleniJ hi{orycJe nIiaty i*i-i:;d;; ';;;':j;;' iuryrccay Vożlluy jeŚ jednak /nac/nlc
:_jcllcld'
scns l k lora oplfrałJ sie nd q ler,c q e wr|elenlę' co .ięcci. iłęoou średniowiecŻnarolpada \lę
uznanic orrc, ;.*:,;il' t',nr"gi' ntn'oIu
cnrlelcłan ( hrysluu /d syna Boże8o oraz a(cepialja Bo,eeo'ob ^I.;;Jl'' o'l',c,y " nlrc' poprzcdzający wproua'lrcnie
|.,;;; ;;;.,;""".
l oUe\
Jau lenld 5lę w h.!loI l i o/nac/alo. żc lilo/oliajako tak a nle moplaivć dln korDusu dieł ArYJlolele.a do 7acho']niętso chlesUanJsa
rnr/esclJan'nd droga 7bdwi(nla' Plvrle chl,eścilanscl.
iil cńoch. nr.ieouiacvoorrc *prosad/cniJ' lakc/yinac/ej'\4d/9'/enlęśposoD
KIm"-n\ / Alck\andril. łlo/o[f pojmosajl *"ii.a.i'lo""ń"i"i. ńtó'nii.'n"eo /na./enid 1ęgo $}dar/enia' lole't odkr)cla na
" ".^.""in
..mtroscmądroscl'3 lllo/ol'ięgrcckd. w'/c/cgolnl)i'cj'/erotoróZJĘ_J_ l'"*. lir''i"ił.."' ńlqlę to glówn;' iako historyk' l-ilo7olo$le moga
ny plalonlfr..usazalI d pr7}goloqanie do chr/ęścilańnqd' kIórc * swoich otrnach teorii Ary{olelc\u' nie mJ lednak molm
)^,'swl*r grcckim nclnilo fJnkcię analogic/nd ao rei. 'ial'ą lłruo
';..oinić
;;";t*;;;;,";;; i;e.riono*an'a znac^nia rcBoodkr)cia kicd)'ic
. rrorocy pelnilo u Tvdos Kaidego /arm mu\. uoerrai
onrur^nu i"r. nr wydarrcnie hiqoryc/ne' Pomijając
s}qm Jana
slosune[ Klmen\J / Aleksandl ll do lrlnzofi l grmxiq'' *yrrżn'c
ionlra'_ ślr"i"trńill" t,"rfi ro*ietzianó narę słó*' wveśnj m)ś]iilcle
""'_.'" "I"r'
5l ując} / nodcJ(c|cm 'l clrulianr' Jcśll jednaL przyilrc
v nicro bl)e; ir,'onio*;cc^i ńi. ay all nic7}T' (o moglihyfuy w rl Z) nll/ęnlu
iiloroficznym: q s/c7egolnoścl nie mieli' żadnq]
lei' pFrwvei po\tawie' |Jl$o do.lrlc,'em) ;.i in'r'lil,".Ló. 'ę 'pono$
;..'.**].o
grcfklcJ qym/nie nlŻejcla rcIigrd chr/cścljJntkd'
naru-ać sv*mm
sruntosn;i óalomości s}slmu' klór) niczego nlc a$dZlęczal
cnrzes
:]! '']ozolll Ą ści(le
r7ecl bloftc' lledy lilo7i)lla lozuinęła rle w chrześcijańtLim św'ecie :i';;-i;;' 'ońr n;"."oe odkrycie Aryslolęlesa oraz lrlellad c/olo_
srcdnlou ]ec7n}m. /acl9la sic pr7ck\/tJl(.ać w d1 11pinę,,dkadeTic_
*i"r' -'sii".ri w drugiej połNie Ń l więk u ora/ na rocząlku
sę spldw4 uniqers}'cIow | /xsndoq}ch logilów' żacicn "i"t'r.ich
*iJ iiii p",*aiły.hrzeicijńsLim myśliciclom średnios icc7n}m po
Ii
ll()/oI']"l"'" któĄ byl d/ięłm
cBrlęscljan5{l
'lal'nxrrx$Cię
nie u$J"Jł lilo/o5i 7a drogę ;;;;*-;';,k";'ć
" ;,ę z róz*lniqtym
'ystmm'
filorcfa pogansk.ego r który niclego nie 7awd/iTczał chr/cscłmsI$U'
/Dawlcnia' a klcdv my(liciclom średnIos:cc/nym zal ncano pl lyuią 11
 tR óT(' PRZEGrĄD TRn d l PllRwtzY(]H Tovow 41'7
Ar)srorcies w \po\oh na,urrrnv,.",",.;.;;:;.);..'. ;:;:'.:. nżt. Natomiast tacy teologowic jak św' Tomasz próbowali dokonać
""łi".i ń.''ill*'
hlędem. L]edJ upor. )
]:;'^:':l|].lrl)mali
ŚcEo13sl)c} .i( fl7}taln\ch i 1okim syntezy arystoieljzmu' który jak powicdZiałm oznaczal w rzcczywis-
;auknsych iJ"l łri''. l."*| tlści ,,filozofię'', i religij chrŹcrcijańskicj Nie była to jcdnak próba
do..u n io\ru. .,e od L, vc,c,A,; ;;;;"iJ'
illuoJlcłą 1.,
li::1*l-:l:lk1k\tll Ic' wśrednioqIec/u
Ar}\l""l^-."-""'<* "";;;:;i
wtłocŻcnia Arystote1esa w chrześcijańskie mmy, jak to sobie s.yobrażają
u/'' /J ..llli)/oli ' c nJ/vwJno yo ln! d,dlctso. pewni krytycy; pociąglła bowienr za sobą przemyślenie i ro7winięcic
żc;ego sjtm brł ""l"l
dL l'ilozofii Arystotelcsa' I)Zicło św'Tomasza nie hyło nicświaclomynr
m\.]ic*ii $ędnioq|tr/n}ch u is]oc.c
'.nląón.,.. śvirem;;; wypaczcnim' lccz oryginalną konstrukcią' Nie opowicdział się on za
ucnooll^q-llt ovał'/a ..l'io/ofic'. nIe cIIJtcs.. "':J;
i; lyl prawdą grystotelizmu dlatego' że to był arystotclim, by następnie
w Lylll \cn(lc q lil'm odló/nj'lnrv 1l}\l\.lclilm "'y''"ia"'"-.li
norc\/Tu. cprLureinr' .11 n.o1.r .nirnu. tec/ o,i p'"'"n'r.". wtłoczyć go w chrześcjjańskic Imy' I}yl przekonany, że ary*otclim
n}m ulcl\l.n sv\lel].m Jllo/olll r LlUl)ml
dlalcco ;e hrr i.,1, w swoich glównych liniach był wynikim głębokiego nmysłu; a kicdy
m eli ,órl.gro ""'.ali'' krytykował awerroiŚtyczną doktrynę monopsychi7mu, krytykował ją
Suiadomcs.l l(gn lilłru 1.",a,' ul,inr'lcś'; .""'.' ;;".,;";;- częściowo na tej podstawic' żc jcgo zdanim1 Awcrrocs błędnic inter_
'"' plnble J/Jodni,n'a ar1'Iorilizm:
U |(lU ęlf. Irzcl\k' l UmJ\/l
zicol,,_ pretował ArystoieLesa. a częściowo dlatego, iż monopsychizn b}l
Ala chr/eściidn5kJ' lo lcplei aob]e llśl_:adomiT) .,,'
klcdy plfpros_atIZlm} coktryn4 blędilą, klórcj fełszywość moŹna wykazac na dIodŻc lozumo
ekJperynenl linaplcnja'losa "';;;;",;;:;;;'
.."i''oi"liń:: wania filozoficŻnego. Ten drugi powód jest najważniejszy- Jeżeli teoria
5loqm .'l]lo/o[ia"' K;cdr niek l orz1 le.
po\laqe qobcc Ar\\lolil3.x. Uqa/J'ac.,'e 'logóu le X l' i - źl;.i;;ilą filoŻoficzna byla 7 teolo8ią ch'ześcijańsk4. to św'Tomasz
"i.
lego lilozoła";crl 1,io Uwaźałją Ża błędną' ']iezgodna
Alę w pełDi 7dawał sobie sprawę z tego' że
*jF|"d1"'. Złgrnżenicm inlclcl l ;a1n-' ;i,;,:";
]-'."]:,Ta
łlva]r/nJ l]]o,ol c ł |mle wiarv ehrzcic'i'rń.Liei' K led) "'" /aś zfilozoficzne8o punkhl }'idŻonia nic wystarczy powiędujeć' iż tcoriajest
",;'św'TomJy błędna' poniewaź jesl niczgodna z chrześcijaństwem' Mial również
opoil |ęu/j il sle s s/e|o[|.n /Jirc\le /d \}\lmm
drynnle|e\osskm śrviadomość'że nie wystalc7y dowieść,iż opicrała się ona na błędncj
nadJu Jl nIo/Uł. jc| ń |','nu a u.' r pn'i
'' 'nno 'l; ,'-;;.:, );;;.;;' i if,tcrprelacji Arystotelese' Za st'oi€ pods|awowc Zadanic uznał udou'o-
r

on mysl chr,e.clanrl,a 5vslonm '"k.nkrc.nego

f,t"r.i,, ;,..i;;;.
Glehw; ren. drirlań iu 'l onlr..r dnienie, że tcofia opjefała się na niepoprawn)m i niekonklu7ywnym
|olegJl n! tr. ;;;T; rozumowaniu. Inn}mi Ślowy' jcgo przemyślenie afystolcliaDu było
l mlc|\cę |||oloi||!(o odrcbnci oJ lco'Ugii ^ -*l:;'
Cl)'cyp]inJ ro/mohei'
lralśZy rowllle/ Fm|eidJ. q}(UrZ)\lJnie noqeI qledzv przemyśleniem fiiozoliczn1m; nie polegało jcclynic na Zestawjeniu tcorii
I
xon\łu'hl}fn)'/aud/lec/Jm\ w loó.oh arystotelcsowskichi rzekono arystotclesowskichZtcologiąchrześcijań_
'(ljl]m poslJclom Jdk św' Iol;a'/..DJns
ską' hy następnie wycliminować lub przcksŻta]cić te teorie, którc byry_
Ą'ystolc]ę5a \praullo' /e plobletr 5ll'!un(U r]ęd/} niczgodne 7 teologlą' bcz podania jakicgoko1wjek dowodu iilozof]cz_
prlł Dral /nd./nle o\l r7cj.4 lcrmc n.ż ld. q jak ici wcz<śnii a a 1l]o/;l]1
Lco]or ncgo' Św' Tomasz byl w pehi przygorowany do spotkania z integra!
wl *eoowri n}mi arysrotęijkmi oraŻ antya'ystoteLikami na ich s4asn}m gruncic'
w Śrconloqlec/U' A cd}n)T. lrdżl', (rorzy u
p-ou^r,na
vll uicil' .^dbli niano{ioie na 8runcie odwołania się do fouumu' Postępując w te!
_-probc"Lonstr
rkr r u nclo upor anir .re, p,.1"...*,
i;f ;
sposób' rozwijał filozollęjako odrębną dziędzinę badawczą, to Znaczy
rrerogokte. l,rote\or.u:e rvJ/jdiu s/lu^. c/qjo oircilanr
..4\crror\tow tJcilr\l,i(h mianon Ż jednei srony odrpbną od teologi;, z cIrugicj zaś od smego ty]ko
. zm:crrnlr rJo przi1"-c r wrp",oS nic*o.n,f
cJlej-lilozol]i AI)\lolęjc\J q ,ntcrprctrcil Ąserro.f A ti;i. powtażania słów Arystolclesa'
pl'leo l al_lm' /e nEk tole dol l r1 ny Ary '';;.'' Można 7atm powicdzicć, że filo7ofia śrcclniowiccma osjąenęła sian
sIulclc-" ok"ral} dojfzałościdzięki odkryciuArystotclesa oraZ połączonm1u Ż t}m dziełu
'ię "ńr;;;;;
/ rjeoropra chLcrrtdn\kr odpowixLi,rL. rz rola lllozofa'rprouad-za
s;c teologów-fi lozo1ó*, xlll s'ieku' Poznanic fizycŻnych i metafizycznych
]f0ynle oo plled-s]a$ilnid opinij l]lo,orica}ch' Jc7elj lc'h odoow]eł]z
Dyl] lzclcrJ' lo llln/ol|f /Ioqndll / hislorią Jilo7ofii' prac A.ryslotclcsa f o7su ef zyło śIcdniow jecuną koncepcię filoZofi i' kiórej
A icżcli nic hvL nie można już było dluŹcj uważać za równoważnik dialektyki- Arys
s/.'/crn' opowiildJli'le /a Ar}\|olcle\m .'p.'.b'ń,};';.,;; totelim byl zatm czynnikim zapladniającyl' któfy miałpodstawowe
i nicwolni(7) B lażd;m pr,1 pa jku ich p^ldwł nię b}la
ko;;;;u(;rj' Żnaczenie dla rozwoju fi]ozofii średniowiccmcj' Jest niewątpliwic godnc
 448

poŻalow3nja. ie naUk3 Ar)\lolcle'a. q s/./ctóInoti

qlr!/yra sle w |egu J5lronom:a klarownością wykazal E' Gilson, Źc uwagę na ten ploblm skierowała
nśwnych kr9tlch wlclxim s/acun^lcm I u/nfi|eml nic iudco_chrześcijańska doktfyna stworrenia; to zaśmiało oczywiścic
mrenrr lo ;cdnak lilkl J. /c Arystorcle_ fi lnlof dalel-
tvl oa r*" n. i,,r micjsce nadtugo przEd św' Tomaszm' Ałwinata jcdnak w swoj€j tcofii
narrrzutacym rjeidrm r brlemien:mr na harldch nititicrei,,Jm;- różnicy między istotą a istnieniem ('lub raczej w zastosowaniu tE
q lecj}ch. Be/ njego lilo/i,ła
irędniowiec, na nl" ol tr't,l .'lrr tn ,a"l"'' rómicy, bo nie był jcj lwórcą) dowiódł, żf d]a metafizyka chrueścijań-
do trk sz}b(lego lo,'uoju. iaki {Jl Ję j.l
ś,;.,:";;;iJ;:'i skiego jest to problm podstawowy' Filozofię św' 'l'omasza można
Aryslolelc\J nic l}lko u5IaliIo ogolny *z.rzcr "d,i;ill
łlozoln'zncco mv'lc.i" 7atem nazwać filozofią ,'egzystencjalną" w Bm znac7eniu' wjakim nie
r a0alzy.. lrc/ Jkic qJ ralnic po,/err)
I
lu folc l.rJa n llozolow srednro. sposób nazwać tak filozofii Arystotelesa-
wrtrzny.n \a prlyktaJ po/ndnre psyrhologicTnycn i cDrjLmotn!i., 3. Myśliciele śrcdniowieczni zawszc wykazylvali pewną aaiomość
n}ch tcoil. Ąr}sUIelcsa nro$ad,lło,i".al-"; ,incl';;'n
A llcdy (u''Inmrlzr tc rń-,i' logiki Arystotelesa. A w cuaŚach, Licdy filo7ofia była w oczach
Jdl * plrypr,Jku d".zló uo' akccnroJi' większości ludzi nimal t}m smym oo logika lub dialektyka, było
ofolncgo nanow'ska Ar1rtolelcsa' .ar.t'
prnDlm} podllJwlno wnikIIws,cJ int(|nrclacjj ''ę "^"" rr"lń'i'r"u'''"'. całkowicie zroŻmia'e' że lilozofię powinno się właściwie uważać
JeżilI ho$ m nię md zgodnie ze słynn}m wyrażenim za ,,słxŹebnicę tco1ogii"' Logika'
ldel urodlon}ch. a nas/e idce k'zralluią siq q /Jle,żności
oJ D(rcemll według poglądu samego Arystote]esa' jest nilZędziem rozuilowania,
mv{oscl' poq{3,c |yl3nle o możllsosć lnetal]/)l,l, Ó lle nclJfi/yl,d a wc WczesD}m średniowieczu poza dziedziną teologii nie bylo niczego,
poeiągr za :oba lnr ilenlc i móq ienic o hyla(h p',.t',i'"
ą"};i;;;.;';' do czego można by to nafzędzie zastosować' Ti* wjęc, chociaż
'l'JKl sensmngdf,llecl(lnlln) opj\o'łe q odnl({ieniu do b}loq lr]n\en dokonano podiału między wiarą a fozumml to ilaczy między
JelllnJń'] Sw. l omdV dasg| inl'jt
'|rraqę / lych plońlmow l z ;ch
7loocl.r\ossltrlltc7lmsporoUwJgi''liwni.ż\,toI
pra*Jmi przyilnosanmi na rodśldqie aulorylelu l u/nawanmi nd
mlilł.sldJonro(c ;( podstawie wiary a prawdami uznawanlmi na podstawie dowodzetria,
polr/ebne je\r leor(ly(/nc u/d\aJnrcnr( mctatr/)ki.
t'onJdro
miormr.itoru je\r rn. c/) ..cmnirlzn.. Arysiuretcse h)i nLcd- Droblm\lo.unkufilo/olldoleologirniebJIproblmcm o\lrlm Kre(ly
/ czynnllo$ Ipr/\Jaląc}ch pojaujcnlU \ię u Xlv w:etl t;J;;; iednat rnaiomov całcgo \yslmu Ar){oIclc{ na uniwcrsylelaJh
po.law ;hrześcijańskich stała się f-aktm, dziedzina filozofii znacznie pne
kJyIyc/nyfh. L lóle mIel aly rJo porjwalcnlr rlemoł mcr ll'l, lirnych.
u
kroczyłi zakres dialcktyki' Powstanię teologii naturalnej' czyli filozofi_
cnoc,sm]e te.5}slem} tlpicral1 się na ldeacb'1 Ar1rlotelcsr' w
oznej (która miała oozywiście swoje żródło w pismach św'AnŻelma),
n]e/łlelnle od letso. |al moie u1glądrc ncenl qanoś(1 lcoril ",'ncr' Ali\ orazfi lozofi i przyrody, czyli koso10 gii' a takżc psycho1ogii metafi zycz-
nE sno\oh chjba ncgolać faklr. że rnrlomośc jego fllnzóIll
'ntcle:Ź. nej' dało poc'ątek koncepcji filozofiijako odlębnej od teologii dziedziny
w płvplcl'r myślicleli śrcdniowiccrnvch hvIa na]porę)nicj'"rp cryn_
ba-<lawczil. odrrhnel lównież od Icgn' co obccnię nazwa'iby(my ..naJ'
nikim pobud/aJącym roz$ój m)ill filoluficzni1 * i'.ónio*i..,u'
ką''' skur;k był laki. ie m'śli,lelc chr7eścijJnsc} mJ\leli /srócić usJtsę
Kiedy-idce AĄsUleles3 /ac7ęty w}wi(ra.llrmujłcl *plr" n" nlvii
n: włafui*r slosunęk fllo/ofil,lo teolopii.
I'iln7ofic/n4. $}nikalo lo po proslJ / lrkru. żc )ju1 ;'r*nrcry ,ńl
Poglądy św' Tomasza na ten temat prŻedstawiłm w tomic dfugim,
um}slou} pohUdzdny poc/4Ikowo przclJego plvnr. irż się wyczcrpał'
prrlnatmnleJ { lamtlm c73\ie nie będę ich zatem tutaj powtarzal. wystarczy pfzypomnięć,-że AL_
Jeieli sję podl reśla/nacŻenlc a lyslolellmu ola fi|o/ojli irednio* iec7'
winata;kreśliłstatus filóŻ;fii i uznałjej zasadniczą niezależność'Jako
chrześclianin h\l nJturalnie pr7ekoncny. ie Ieori] lllo7olic7na nle/Fod_
nel. trćhd roqnlęi pmi9lać. że lei)logowie-filo/olbwię xJll qic(u
na l chrleiciimslwem bylJ l;łs7} sd, dalcki był bowim od pod/ielan'd
/nacale- roglębIlI a.)sIotęli4 Ż metafi/yclnc8o punklu uidlcnia'
absurclalnej Loncepcji, wcdług któĘ dwa zdania sprzrczne mo8ą być
Ar)\Iotele.J inLcreloBalo wyjaśnienie..1af, 'i iwiaia. to znacz1 pewnych
równocześnie prawdziwe' Al€ stojąc na gfuncic pIawaly chfześcijańslwa,
Jegocch.-yvególnie miany i srawanla .ię. czyli ..r*'Ilu... Ń p, ryp'ra_ byl pfŻcświad;zony, że zawsze można wykazać, iż twierdzenie filozoficz-
ku lllo/ola pokroir śu loma\7a do\/lo do prrcsunlccia'akónru
ni, itóre bylo niezgodnę u chŹeścijaństwm, było wynikiem błpdnych
zaMdnic/)n pIohlmm slalo sif '.ie" św:alc. to aacly plohicm
.Śn'enla bylów ikońc/onycb. lub zwodniczych rgumentów' Poszczególni lllozofowie ńogli sięmylić
Je5t ab.olulnlejasne. co z wlaścluą w swoich rozumowaniach i uapŹęozać prawdzie objawionej; nic mogła
'oble
 450
jednat te€o robićfilozofia' Nie ma kogoś takiego jak
nieomylny fiiozof;
gdyby jednak ktoś taki się znalazł, to jego wnioiki'a*s"e
tyiyty zgoa..
Ż plawd4 objawloną. mimo ii by do Dich dos/edl
nlezalc;nie oó r]inycb
obtawrenta.
_'Byl^to.ocŻ}qlścje bxrd7o klarowny i wygodny potsl4(l na \tosunel
illo7olll do leolo$l' \alciy jednal pmielać i o Iym. ie lddlem 5q'
Tomasza mcrafizyl' jakkojwlek nie je\t zdolny ujowodnić takich nr
Pvyklad objaqionych Iaim]nlc cbr/eściianslw; ial IaimniJa I lóJc)
5MęleJ. moie udo$ odnić lub U.lalić / calą pewnością ra k.e ..orembułv
wialy"jak l(l nienie Boga. lIóry obJawia lud7iom pra*dy o w x li
sleku Jędnak. o c/ym mówl|lim) q rllerqs/eJ c/ęściobecncgo 'ońie' lomu'
Pewna grupa filo/ofos /aclęla ksesl ionować ważnośćdoł orIów.
św' Tomas/ uua)al za przelonujące douody ..preambul widry'., ^rore
lU
znaczy
.za 'dowoóy rozumowych podstaw wifuy' Ńc sposób chyba
odmawiaćim prawadolrytyki tego czyinnegodowodu; anilizai kr1tyka
bowim są dla filozofii cz}mś istotn}m' Jeśli na przykłarl jakiś filózof
lważal' że nie froże $zywiązywać takiej wagi do zasady amile quod
mowtuf ab alia howlu\jakąprzywiązywałdo niej św'Tomaszwswoim
pi€rwsz}m dowodzie na istnicnie Boga, to miał do tego pełie prawo'
Z d.ugiej ilIony, jeżeli jakiś filozof kwestionował ważnośćwszystkich
dowodów na istnienie Boga, niemożna chybamówićwtakim pIzypadku
o umawm}m przez św' Tomasza ścisł}mzwiązku między filozofią
a ieologią, zaśpfoblm racjonalności wiary ukazuje całą swoją ostrość'
w wieku XIv jednak nie pojawia się żadna powaźna lefleksja na ten
tmat. Teolog-filozof pokroju wilhelma ockhma mógł kwestionować
ważnośćmetaf'izycznyc]r dowodów na istnienie Boga' nie podejmując
powłjniejszej refleksji już to nad prawdziwąnaturą dowodów naistnienie
Boga.jużto nad racjonaLną podstawą nasŻcj wiary w Boga' w pżypadku
gdy niemożna udowodnićJego istnienia w sposóbtradycyjny' Problemy'
jakie się pojawily w N]vkn z nominalistyczną kryiyką tfadycyjnej
mctafizyki, nie zostały w pcłni zrozumiane ani w sposób dostateczły
przedyskutowane częściowo dlatcgo, że wielu czolowych nominalistów
było teologmi, częsciowo zaśdlatego, że ogólny klimat umysło'ływciąż
określałochŹeścijańslwo, częściowowrcsŻcie dlatego, żc uwagę wielu
f'ilozofów pŹyciągały pfoblmy iogicmc i ma]jtyczne (w przypadku
ocLhama polemiki polityczne i kościclne)' TeoLogia i fi lozofia zmierzały
do rozstania' z faktu tcgo jcdDak wyraźnie nic zdawano sobic sprawy'
4' w pierwszej części obecnego tomu mogliśmyobseNować, jak
w wiekach X]v i X\ uia moderna zyskiwała coraz szelsze u7nanie'
w wieku xlv pojawily się też przynajmniej antycypacje nowcgo ruchu
ToMów
xRÓTru PRZEGL^D TRzFcH PtERwszYcH 451
naukowęgo' który w czasach rctresansu prŻcżywał gwaltowny rozwój'
.leż€li filouofowie przedsokratejscy odhyli Naturp w t}m sensie, że
stworzyli idĘ kosmosu, czyli układu poddmego prawu, to uczeni
renesansu odkryli Na|urę w tym sensie' żew szerokim zakresie posłużyli
się metodą naukową do odkrycia
''pfaw'',
któIe Źeczywiście fządzą
naturaln}mi zdarŻenimi' Przrciwko mówieniu o prawach rząalŻących
NJlUrąłafu omoŻnaw}suąćZarellaleisloIą spraw}jeĘI nielo.ieui)lo
wtedy takicgo lub innegojęzykalub żc powinno sięużyćtego a nie innego
języka, lecz raczej to, źe uczeni czasów renesanŚu rozwinęli naukowc
badanie Natury w sposób, w jaki nigdy pIzedtm tego nie fobiono'
znezy lo,żenankjpIzyrodnicze osiągnęly stan dojżałości'Mocły być
często neywane,,filozofią pfzyrody'' lub,,filozofią doświadczalną"'
niezaleźnię jednak od teminologii jest faktm, że dzięki wysiłkowi
uczonych lenesmsu nauka zajęła swoje własne miejsce obok teologii
i filozot'ii. A \|taz z tozwo)efr nowożytoej nauki zaczęło stopniowo
dochodzić do wielkiej miany w powszechnej ocenie tego' czym jest
,,wiedza''' w cŻasach średniowiecza teo]ogię i filozofię powszechnie
uważano za postacimi w życiu uniwersyteckim byli
''nauki'';czołow}mi
teologowie i filozofowie; i towłaśnie ich powsztrhnie uważanozanosici€li
wiedzy. Z biegim cŻasu jednak za nomę i krytefium wiedzy core
powsŻechnlęj lacZęłJ Jchod/lc siedla naukowd w sensie wspó|c7esn}m'
w slelu krai;ch ani lcologós. dń filolofow nie uważano''J/ Da ogol 7a
ludŻi posiadających wiedzę w takim sensie' w jakim za jcj posiadaczy
uważ;no uczónych' Takie podejście do wiedzy kształtowało się oczywiś_
cie stopniowo. a jego umacnianiu sprzyjaŁ rczwój nauk stosowanych
i t*hnicznych' Podstawową sprawą jest jednak fakt, że podczas gdy
w wiekach średnich fi lozofia była w rzeczywistości jedyną pŹędstawiciel
ka wied/y ..nauko$ci" no/a d/icdllną leologii. s śu lccie portrene'an'o_
uym pojrulli się konkuruiący prelcndenc;. llorz} s ocenlc wielu lud/i
polba*ill filolofię w ogolę pras a do rerre^ntowanla wicd7y' Mós ic0ie
ó Latim spojrreniu na ploblcm w z*iąlku z nauką rcnesdn\J Io
oczy1viścic Wybieganic w przys7,łość,byłoby jednak nie na miejscu szelsze
omawimie tej sprawy teraz. Wspomnialm jednak o tym po to, by
Dodk reślićwieLl ic Żnaceńe roruolu nalxowcgo w okresic rcnesaniu lub
raelejjedcn z a'r'eklo". w laklm lcn roruóJ h}l qdiny dla filozolii' Jeżel'
ponowne odkrycicArystotelcsa stanowiło pcwną liniępodziału w obrębic
ailozofii średdowjecznej' to taką1iniąpodziału w histoIij myślieufopęj_
skiej był rozwój nauki w czasach Ienesansu'
Biofąc pod uwagę fakt, że dawnicjsze historic filozof'ii były skłonne
pomijać filozof'ię śrcdniowieczną, o którcj niewjele wicdziały, prze

chodząc praktycŻnie od AJystotelesa bezpośrednio do Kłtezjusza,
późniEsi hhtorycy bardzo słusznie położyli nacisk na ciąglośćńędzy
filozofią gr€cką a myślą chrześcłańŚką oraz międŻy filoiófią śred;io:
wi€caą-a filoŻofi ą okresu postlenesansowcgo. Dzisiaj histor'cy świct-
nie.wiedzą o tJm' że tra przykład Kartezjusz zawdzięczał sćhólastyce
tięIe ssoich katęBolil l idei filo7ofic7n}ch. że l'lookęr w}korry'Iał
srednlowleczna Ieorję pra$a n3turalnego. klora w rozwndnionej po.
staci prŻeszła od nicgo do Locke'a, a ten w większym stopniuzależ,aiod
arystotelizmu, niż prawdopodobni€ Zdawał sobic z tego Ęf awę. Blędem
j€st jednak, jak sądzę, takie podkreślmieelementu ciągłosći, ze ao-
chodzi się do lękceważenia elmentów nowosi i mianv- Klimat
myślouy w ś*iecle pottrenesan.ow}m b\l:nny niż klimaipmujący
w czasach średniowiecza' Na mianę miały oczywiście wpłyv różne
współdzialające z sobą czynniki; ale narodziny nauki z pewnością nie
były najmniej ważn}m z tych cŻynników' Rozwój nauki spfawił, że
znacznie łatwiej niż dawniej można było lozweać świat z takiego
punktu widzenia, który nie miał wyraźnego eiązku z teologią' Jeśli się
porómana przykład św' Bonawenturę czy nawet św' TomaŚzaz takim
filozofemjak Kartezjusz' od razu dostŹeże się poważną różnicę puktu
widz€niai Żaintelesowań, nieza]eźnie od faktu, żewszyscy tżej męźowię
byli wierzącymi katolikmi' Św' Bonawenturę interercwały giównie
stworŻenia jako v?lti9ia D"i. lub w przypadku człowjeka jalo nago
DPi. w ich reladi do Boga' sw. lomasz. 7a sprawą swego arystorelim u,
w więksŻym stopdiu zajmował się stworrenimi z czysto filozoficmego
punktu widzenia; byłj€dnak pżede wszystkim teologim i.jest ocz}vis'
t€' że obchodziło go zasadniczo to' co interesowalo teologa i myśliciela
chrześcłańskiego. w przypadku Kartezjusza jednak spotykmy się
z podejściem, którc _ choć było postawą człowjeka pozostająccgo
chrześcijaninm można okeślić mim€m podejścia,,neutfalnego'''
w ęasach postrencsansowych spotykmy ocz}qjścię filozofów, którzy
byli ateistmi lub w każdym razie nirchrześcijmmi: wystarczy tylko
przypomnieć niektóre postacie ffmcuskiego ośwircenia' Mnie jcdnak
chodzi o to, że po oklesie średniowiecza filozofia mierzała do tcgo, by
się przekształcić w filozofię o charakterze ,,świeckim''. Ka(teŻiuszjako
człowiek był z pewnością dobr1m chrześcijaninm' alc jego filozofię
trudno byłoby uwżać Ża filozofię wyraźnie chrześcijańską, niezalężnie
od wpływu, jaki na jego myśl filozoficzną w}varły przekonania
r€ligijne' Naroduiny hmanimu w okresie renesansu' a następnie
ronój nauLi, dały początęk now]m zainteleŚowmiom i kieImkom
myślowym, któfc - choó nie by}y Z konieczności niezgodne z teologią
453
moAły się ro/wi]ać bcz wyraźnyrh ztiązków z Ieologią' Śuladcz}
o tymprzykład samej nauki,jak również wpłył,jaki rczwój naukimiał
na r11ozofię. Być możc lepiej byłoby powiedzitr, ż€ tak nauka, jak
i ówczesna fi1ozofia świadczyłyo rozwoju nowego podejściai wyraźnie
go popierały-
Jeślijednak podkreśla się róŹnicę k1imatów myślowych świata
średniowiecznego i czasów fenesansu, to należy koniecŻnie prócić
uwagę na fakt stopniowej i ciąglej ewolucji nowcgo punktu widzcnia.
Już hk stosunkowo wozesny myśliciel śIedniowieczny jak św' Anzelm
interesował się głównie zlozmienim wiary; prymat wiary byłdla niego
spnwą ocz}nvistą, to zaś, co moglibyśmy nazwaćjego tilozofowanim,
b\ło zasadnlclo Dróbą /rouumienia Za pmocą roamu leBo. $ co
iietzymy. Credo. ut intellisan. w wieku Xlli ponowne odkrycie
arvstóleijmu znacznie poszerzylo /ainteresosania i horyzonly myś_
licieli chrześcijańskich' P}7yjtrie fi/ykj Aryslo1elesa. bel s/ględu na to.
iak blędoe mogły \ię oka4c je8o lic/ne teorle naukoqe. utorowało
drogę do badania świala niejako dld sme8o badMia' Taki zawodowy
reońP iak śq. |'omasz ńe był rzec7 jasna zajntelesowmy rolwojm
leso.-có moglibyśmy nalwać nauką. nie dLalego. że ż}viI niechęć do
tai'ich badań, lec/ dlalego' iżjego zain(eresowanja Lierowal} się w inną
srronę. Jednakże odkr}ćre Arystoreleta oraz przeklad} gJtrkich i trab_
skich'prac nauko*ych pr7ygolosaly grunl pod ro7woj oauki' Już
u )0li a;e-cze'baidłiej w sicku xl\ moiemy obseruować
noclarli"ieku,
nauko;\ch bddań NaItr}. Filozoric/ny fement czasóu
lenesansu, będący mre'7aniną spekulacli lilo7ofLc/nej i hipole/y nauko_
wei, był kolejn}m e1mentem przygotowującym roilój nauki renesan'
.'.-l,iożna zatm powiedzirc, że ponowtre odkfycie Afy*otelesa
w wiekach średnich lyło odlegĘm przygotowanim narodzin nauki, A1e
można oczywiście pójs" 1".'i"" dalej i powiedzieć, żc cbrześcijańska
.loklrvna sM orzenla ś$ iata pr/cz Bogd 'lanowi]a teoloBicne pr7ygoIo_
wanrc pod rozwój nauki ' Jeśiibowiem śWlaI icst elworZenim ' a maleria
nic iesi złm. leci dobrm' to świat materialny zasfuguje oczywiście na
bad"mia nautowe. Badania naukowe nie mogły sięjednak rozwijać tak
długo, iak długo nie odkryto właściwej mctody; a na to cbrześcijańska
EtroDa musiala czckac wrelc stul*i.
Uwas pouyi\7ę mogą prasdopodohnie br/micć jak aprobald dla
doktryiy iugu*a Cmie'io trzech stadiach' tak jak gdyb1m zmierzał
oo*icdziec. ż-e po stadim leologlcznym na\lapiło $adim filo/oficlDę'
a oo nim sIadim naukowe. w lr fn\ie. że stadim póniąl/e
^ię!o
mieisce qadim sc/cśnięjs/ego tak dr ta, l fl . ]ak i de ilrr. Jęjeli chodrr
454 kRaIKl PRzE.il4DTRztrGPlfnwsŻY.IITo\{Ów
o fakty historyczne, to wykazano' żc rozwój myśli grcckiej szedl są ludzie, którzy przestali s'ierzyc w chrześcijaństwo' to laLt len lie
w prltri$D}m k;ęrJn(u do lcAo, |dki zalledałJ lcolid Cmtc'a. świadczy, żc chrześcijańst{'ojest fats7y*'e' ogólnie rzecz biotąc, relacja
Ąlbosim droga prowad7ila IJc/ej od picIsoInego naJiUm ,,naukouę nauki d; rcfigii i teologii niejeslrclacją oslrcgo napipcia; napięcio' kióJe
go''' poprzez metafizykę do tcologii, aniżeli od teologii poprzcz il minionym stulcciu ruekomo istniało między nimi' $' rzcczywistości
mctafizykę do nauki. Jednakżc rozwój myśii w zachodnin chrziśóijań- w ogóIe nic wyilępujc' 1'eoretyczna t'ildnośćpo]awia się .aczcj w od_
stwie możc w pewnym slopniu przmawiać na korŻyśćteorii comte'a. nieńniu do;clacji niędzy filozofia a teoiogią. Napięcic to istniało
pfzynajmnicj gdy chodzi o lakty historyczne- Możla bowim argumen_ w zaro<]ku od chwili' kiedy fi1ozofia osiągnęła sten doir7ałości'Nie było
tować' że po prymacie tcologii nastąpiło stadium, którego rysm1 to oczywistc tak długo, jak długo cuołowi filozofowic byli również
charakterystyczn}m były syslm1y filo7ofii,'świcckiej''' ŻaŚ po tym tcologami; kicdy ]ednak narodziny nauki zwrócily myśl ludzką w no-
stadim przyszła kolej na stadium pozytywistyczne' -|'ego rodzaju wch_kierunkac1r, a fiLozofowie przestali być Zasadniczo teoiogami,
interpfetacjajęst Z pcwnościąotwaila na zarzut' że opicra się na takich napięcic stab się wyraźne' Jak długo filozofowic ilyśleli'żc są zdo1ni
aspektach rozwo]'u myś]i'którc wybrano w celu poparcia Ż g(iry ]hJc_owdcDrałd/'$\ \\\Iem n)elail/}c/n} /d p^ro(a {l'\le' m'tod\'
qnio*
powziętej teorii' Jest bowim oczywiste, żerozwój 1llozof'ii scholaslyczncj n"n,..r. *u.'.oo*uin * p.r"ci n rn'\c r rr fJ/) r"/hrcinlrnr
nie byłpo prosfu nas!ępstwm scholastycŻncj tcologii; te dwic dzi.dziny ł"m' i rwi'rdi''nlanl' tel!' :e']ndk kied} /na''/nJ '/ęić lilo10li'$
roNijaly się zasadniczo razm' l Znowu, narodziny nauki w świeci€ wicrzv. żc filozof nje ma właJncj netody, którcj zaslosowanic może
postrcncsansow}m były Iównoczcsne Z następstwąn systcilów liloŻofj u,holacić lu,llkr w'cd.ę ,'tx/ ,e qicdrr " laildch svqod'i 'if
cznych. wydajc sipjcdnak' ż€ można przytoczyć wiarygodny przykłld / nłu^ pl/)lronlc,)cb' prohlemml jel
przemaw jający za comtc'a interpretacj4 myśli zachodnicj, począu'szy od ' nc,_no(lcclnrei "tsc,"rrl' pu(l$aw $:ar) w t)rn 'cn\ie.rrucir;i-
.".r.ir"roa"iin"
'"r"moulch
narod/in chr/eścljdnslwa' Je{ Jak. ten. prrynajmnicj u lo,l,'żnlan'u mv rio ryiu'cii, lal'a fo".rrli w xlV "icru u "\niku nom nJli'rlc'n(l
wieku wiary, wieku RoŻumu i wieku Nauki, jeżeli me się na myśli t ń rl l' i' ..'rfizl k cho.' l.rotl pl let a/ ic'ni(:" J
"al.ijn.l
'. 'blenlJlcsl
klimaty myślowe' w wiekach śr€dilich klimat myś1owyksztahowała nrz ' r )tll.l nicle. os'al lcgojaL
ro/{ I /! g:l IJc) 11"u' 'd mel a l l/ vc/_
wiara religijna i teologia; w czasach szcrokie klęgi n1'il'tę,lr
z1 morć lnlc. uled/a lnclJij/}c/n]'d]c/el lJk'Jli(gn lUJ/1|u
'.oświecenia''
intelektualnc pokłedaly swoje nadzieje w.,rozumie'' (choć użycie slos'a .e'r ro'*-cCzal ( z\ / dnel \lron) mrm) ilcp" $rurf J / drrrFrc
,,forum'' w tym kontekście domaga się dokładnej analizy); w świccre ul.'dzęna'l]."qq,cil rc;lnUż(mela'i/\kJ (''''/)m(q rod/alu nomollJ
lcc
nowożytn}m wwiclukrajach prŻcważałpoZytywistycŻnyklimatmyślo- miiarr n,*': l'':onia rnkic l k q lb imrlil'ł. rv c' l cl nr'l nu iccrne' kryt
wy, jeż€li
''pozytywistyczny''
i ,,pozytywim'' rozumie się w sensie Jl( l d7l5 wclai \la d pll3J n''nl'' sla$aIy się cora'
szelokim' Lecz nawet jeśliz historycznego punktu $,jdzęnia można "..i""''t,v-ń.
..ti).ti," ii';," +',rek { rrcBu w/rusrJ srcc'l nrukoqcl "d
cra'oq
podać wiarygodny przykład na rzecz teorji comte'a, wcale Z te8o nic renc;nsu, lui "" lo /r \n,raa lole'lnich lstetrru* n'(1rlr1vc/ny(n
wynika' żc nastppstwo stadiów stanowi ,,postęp'' w inn)m niż czasowy ;;k;;.i; i u eriv.n no'r''zrrnvih ro u spo'ob
sensie słowa ,,postęp". w jedn}m okresie naj ważniejszą d7ięd ziną badań ,nr*Jniczv ";',r.".-"".""vm
ood"a;r1,, ,rutini" ,ln rnctdli/\k $ o;olc Jrk I ic\r rclr
możebyć leologia' natomiastwdrugim okresie nauka; jednakże 7mjlna ii",,'riil j"r.i Ie\1 qłasciwy \Io\'lnei lllo/ol'il 'lo nauki? JJkl ;c'l
klimatu myślowcgo od stadiuil tco1oBicacgo do stadium naukowego właściwaręlacj; filoŻot'ji do wiary i prz.konań re1igijnych?
nie omacza' żę teologia jest lałsŻywa lub żc cywiliŻacja naukowa jest P\lłń L\in nie moim\ 'crd/ ro7wJrc l /a\landsi'ć sie naL] nimi'
wlaściw}m Urzeczywisńieniem możliwości ludzkiej kultury. to,^iócl. dln kror.g, ' ic r,*l ao 'ęł prołi: blorłc pod rlu rgę 'Jal'"1
'lm.
obecniejesljednal Zupełnie oozywiste, że nauka niemoże podwłżyć iozu'ój'myśli fi lo"zohcżnej, chciałem podsunąć pod cyskusję międ'zy
słusznościwiary czy przekonań teologic7nych Fizyka na przykład nic in.*'i ; n' uut..y. w na5lępn} m Lom '€ pr!8Dc 'JjJj
\ił t o/olir
manicdopowiedzcnianatmatTrójcy swiętcj czyistnicniaBoga' Jeżeli 'rr '"
,'nowożt tnq'' o<j [. rlrr/:u'/a do K anla
whc/nlr' r q rwiazku z Kantm
*'ot'r;..u *vminęPn 'lxnowl\ka u'be'' potrawlonych u1ze;
'Jcżeli cldŻi o 1o zagadńsde, wdlo sięgnąć do w' ll' v' Reade, Iłc Cł.illlŻn 'rln'mi
pylań i udzielonych odpowicdzi'
chalhnEe to Philoso|hy. I'ondÓn \951
.',,,;r'.in
,,'',ć,
t:
 Dodatek
HoNoRowE TYTUŁY NADAWANE FILoZoFoM.
KToRYCH PoGLĄDY oMAwIANo w TYM ToMlE
Durandus Doctor moderdus; późnicj: Doctor resolutissimus
Piotr Auriol Doctor facundus
Wilhelm Ockhm - Venerabilis inmptor
Altoni Andró _ Dodor dulcifluus
Franciszel de Marcia Doclor succinclus
Jan z Mirecourt - Monachus albus
Grzegorz z Rimini - Doctor authenticus
Jm Ruysbroeck Doctor admirabilis
Dionizy Kartu - Doctor ecstaticus
Jan Gerson - Doctor christianissińus
JakubBóbme Philosophusteutonicus
Ffanciszek suńrez Doctol eximius
I Dodatek II
KRÓTKA BIBLIoGRAFIA
DZlEŁA oGÓLNE
Boehn€r' Ph', oFM, MPdieM| Logb, Mm.hesrel 1953'
Bńhiel , E. La PhibsaPhk du noyen age nowe wydanie poprasł onc, Paris l 949;
' '
H^loye de kphitoŚophie,t.l, L'anliqutź et le nolen age'Paris 1943' (Tom len
zawiera omówiilie filozofii renesmsil-)
Buckhardt. J'. The Cililizalhn af lhe RenaL$anĆc, Lańon 1914.
cill/e, R'w. i A'J.' A HiŚlary of Medkelal Poltical Theory in the Wesl'
ó tomów. Lo0don 1903-1936'
Cassirer, E., Individuw und Kasmos h tut Philosophie der Renakdhce,
Bertn 1927.
coplcston, F. C', Medfuń! Philo|aPhy' LÓadan 1952.
Gombie, A'C', Augusline la Galiba' The llBlary ol Stfuńce, A'D.10Ll65a,
London 1952. (Njestety' praca ta ukazila się w chwili, gdy oinic.jszy ton był
cuńis s'J'' 1 Shoil H*lory aJ lyeslern PhilosaphJ ul th" Middb lgcs,
London 1950.
Dcmpf, A., Dk Ethk des Mittekhets, Mtnicll 1934.
MeIqhysik fus Miltelal!Ćd, Munich 19]0-
I)e wulf, M', Hilloire dę Ia philo.,oPhie mźdv|db, lom 3' Aplis lc tloiziimc
J;l.1', Lovain ]947 (wydanie sŻóile)'
Dlhey'w.,Geswnehe kłdi.n' t.2 Gacsan'' Bcrlin iLe]pzig 1919'
lldscheis€n-Kóhler, M' i Mooł,w', Dk ?hi|ośophie fur N.użeit hi' zuŁh Lnde
de! XVIII Jńrhunfuil\Rellin 1924' (l cn trzeci ton poprałionego wydania
Ueberwega omavia ok.es renesmsu).
Geyel,B',Di. palristi'.heundscholaslisch. Philr.'a|łż. Beriin 192E' (Drugi rom
poprawioncgo wldmia Ueberuega.)
458 KRork BDr-xxtR^rIA 459

Gilson, i;,', La philosa|hi. au mqen da.' Pans 1944 (wydmie drugiĆ. po' Burchadt, J., Kuhwa odndzenia M wloszeth' P|óba uię.ia' Il!m' L'
prawione i rozszcrzone) Mycielska, Kraków 1895 1897, 1905; tłum' M' KrecŻowŚka' warszawa ]9]0,
rhP Unnr af Phiio\o?hical Żil.fizlŁ].' Londo! ]9]8. 19]9, l961, 19ó8' 1991 (L' Mydelska tłumac7yła 7 ósmego w}dania aj.ei8era,
R, Inq ond '\nd' rh'-"orĄ, l\' l ^ronlo la4' ' M' Kreczowska za podstawę miała Burchardowski orysnał)'
I''ólr? 4l l'esrcnce' Palis 1948' Blrkc. P'' kllutą i spaleczeńivo || rencsansałYh ,ylÓ!żeĆh. lI!fl' \y' K'
Grabnan!, M., D'. lł'h'lophie deJ Millelahefs' Beiin 192l' Siewierski. Warszawa 1991
Miltelahelliches GctŚrcsl.r.ń,2 lomy' Munich i926 j ]93ó' De|lmean,l.' qfl ilbacja odro.!Ż.ła' t}un' E. B*owska, Wars7awa 1987' 199]
Ha!ńal,ts., Hbbne fu k Philasophie scalaŚliqu.!,3 lom}. Prris 18?2']EE0 sdtschiĆk, R'. Ludz|. i sztlka odlodŻenia ylaŚkicla' tłun' N!' KrccŻowska'
Hawhns, D'J-B'' l słŹ/ch oJ Medfocval Philasa|łl' London 194ó.
Htrschbe.8el, I'. Gesrhićhl. der I,hilasaili., I, lheiluil uild Miltetahel'
Freiburs i. B. 1949. ri h:a l n ró / 1a': PdĄi'r h.'/ąa
Pjcavet, F., d'une hbloie gćnófule c!.onParźe Je.\ Phik),\phies
nćdićvles, '!qu.]'P
PaIis 1907 (w}dmje dtuse) Gjlsan' E, Historia rtlazofii chEeścijańskiej w wiekach jrednbh' iłum' s'
E.rsą^ sul !'hiilaie ganćląle e! ranpafte des lhćohlies e| des fuib]aphie.\ Zalewski, Warszawa 1966, 198?
nźdićnles' Prris 1913' Jehośćdoświadczenia rcIiłijnego. tłnm' Z' wfteszcŻ, walszawa 19ó8'
PÓa]e, R.L', IllBtalians of the Hi,lory af Medie\al Thaught and IŁ\rning' sfreżawski. S', ,'lE? e'rapejrkbj Jilazalii klą'yczrej' warszawa 2000'
London 1920 (rydanie drugi€)' M]chźlski' K., odradzenie noninalinu t XIV \|ieku,,,Kwartalnjk FilozoficŻ_
komeyer,B', Irphilosophbchrćliennejt\qil'aDelcallls' 3 lomy. Paris 19]5_ i937. n}" lq2Ó' 4' /' 2' \' l7l_2ló: / 4'''417'4a6
Ruggiero, G. de, 1-a ,/os arta de! Ó Lilhkelha 3 loń Bafi. R^śzbevcz, I', M|ś! palilrczna w Eków.łrednich'w a.szawa 1968, Poaań 1998'
' ' )-

Rinascmenla e Conllailfo/na' Bań 1931'
yiqnalx, P', h pensóe au nayen dR.. Paris 1938'
Prace ogólne lł języku
Legowicz, J', (red')' fliiloria filazoJii ś|ednioilkĆzn j, walvawa 1980'
Kukrewlcz' Z.' Zarys Iilazolii *edniofliecznej' Filozafra laĆińskieBa ohsxalu
kulturowego'waśŻa|ła197]' 1982, 198ó'
Kołakowski, L., Wyklady a fr|azorti śrcdiliole.'nĆj, warszBwa 195ó'
poi.skim1

WLdza oplna a kultut:r -" i \1 ht.. ", ri\n-a|ia frrhnu 5Ąh'a

"o.an:\da.n\i
swieźawski S', DŻićl? r1, zolii eufipejskt i t Xr nkku ' Iom 1 ' r azndnie ' loń z:
HńźaBą J., JesEń śftdniorL.za. tłum''L. Brzo*owski, warsŻawa ] 9ó], l9ó7'
lom 3: Bl1' tom 41 Bóg, Bfr 5: WŚzechś||fut' lnl\ 6: Czlaili'k,
'
Wbdża'
l9?4' 1992, 199ó.
Warszawa 1974-1983.
Le coff' ]', Inleligen ja ł \|fukaĆh .śl.dhh:h, tłum' E' Bąkowskr, watszawa
Między iedniowiec,en a .zasumi nol}ni. sfl|lelt:i n|śli'i?!i Xy ijekil,
1968,1997.
Warszawa 1983.
Cuńjus' lj.R', /-r.rdllro euraPejsku i k ńskfu śrcdl'l.'l..?.' uum. BÓrow
Studią z nfślipóźnego śl.dniofliec.a,\yas'a\ła 1998'
ski, Kraków 1997 (w}danie drugic)' ^'
Lefrs, C's'' orzucony obraz' W7rovalzenk fu lilefutut| ł.dnfu\|iecznej
i rch.saftawej, LŁ!m' \y' osfowski, warŚ7!v'a l986, KraLów 1995' Filozafia renelansu
Adćs' Ph. (rcd'), IIillolfo życia pryildlnego, 1om ]: (}afiicl' R' Ged), od
/e nesansu do oświecenia' \y loclaw 1|)99 Dofrńsk|' r.' ]IManizh ifilazolia' kislelbnwfu i Galinawskd hterprela'ill
ny.łIi reilesansowej, i ŚMalopcgląd''' 2i ] l5 (1975)' s' 160_184'
',Czławiek
' rzymska, lczba arabska)'' Óznac7a od'oq]edd ton ] ilIÓny ,ińl'ś.4i G^nn. F,', Filoz()fb o.lradzenia -. Wlaszl,ćh' |,!m' K' Żaboklicki, war"
'n oiczba
tr
'
 Gmxlc' c' ZP
'tLdio\ nad n!o-al;ą_ od.od?cna'
i odradŻehh' 1lum'
,,i,Ii",";^;;; Nowicki' A'' (red'). F/oŻofu wk\kkgo odlodzenia' walszawa 1967'
J' Dlckstelnowna p, g14d \v\roJczc\n} rok
xil.nrr5rmar/el t925r,s. {2t-rJ8(Lsre' r\. lom NoMcki' A'' G.d.), łlozoJiaIlancuskkga Obodz.n;a, warszawa l9?2'
Rina\.mPnlo.FilenŻcl9rnt''zGio'donn9żhLPl|'n\irr"d'!
Kdatow:b' L'' Fi!^-Uli.zna Ęld re !.rĄolł q' wjększość bibliograni dotyczą@j historii nauki przenicsiono do bibLografii
' AIc\|tn Hlloli: r'lo/oll rozdziału xVIII'
l M_)ślj spdłaej_. rcm ll' l96;.
r,*a,'ł ", r",n-,,,ł^-,''ł',,.^'i
r6da lnŻprusŻ^hc Ż lal 1955.I9r8. rcm I. I ond)n
.Noq'cU_. lv89' W"'-""" i;";
A'_-& ( kdl z ltuŻąii l Ą \, \Pnlc.-rcl,'dl.J/' łl..
wyoanre oruge. poprailone
\ i h/Ju d l95;'
i uzuDdnion rt wlL Ll! w n'za ! t n) \ l
a, * i.;;.;J;"l- RoZDZIAŁ II: Dt1RANDUs I Plo1 R AURIoL
p.ńa *'' "i-ai".l
'.u-*;
r."Ji",| i,i;;;#;ii::]];"'i,TJllTfi;;y"'*".'.,
Od 1985 roku L*h STczucb redagujesene qldaqrn" Teksty
frle/ tnr)rur I to/or j
, n"1"i.^ ;i. s,*,o , t,,. ,"., r'o,.t,,
początku 200l roku ukazaty się 22 i ii". o" DURANDUS
tom\' P
r;ual.,' p'o' łu-oJ;','n;;) ;,''';:, ;:T,; : :il:,J|ffiHJ]' i'
S^rKU. V. 54mdhk, wanzaua tol5irom In 4 libros Senlenlam. Róhe szesnastowiecae rydania (po tzeciej redakcji),
t). począwszy od rydmia paryskiego z t508 roku'
aAn.n-F
^ '' Po\róI nbzalów ilara4 hrrh'nW' Ą' DUlkd' wdhzdwa ] 9c7' I caj Durandi de S. Parcbno O.P. Quaestio de natura capilianb et Dilprtatia M
Gadn, E'' zadiak żVia' Astrctałia \ okrc:i anonymo quafu necna\ Delelhinatia Heryaei Ndtąlij o.P.' J'Koch (Ęd'),
RcĄc\an\u Ilum W' Jekiel,
warszawa 1992. 199? (toh 71. Miinst€r 1929; wydmie drugie 1929 (opusc. i teksy' 6)'
webslel. C'. oa PaĘ dsu\a do \'eA !Óna' v as,a Dtmdś fu S. Parcfono' Tloclatus fu hńitkuŚ' Quaestia 4: De suhkclL,
l ra\ nJniP aa\ o, vl Ą'' Ąau\,, hah i tuw, addi t a q @ s t ione cr i t ica an o Ayhi.uiusdam, J. Koch (td.). Mtnscr
Koprin\ka. A. trpatowskj. wdrydwa teo2 ilon
,^ilm.,K. P vil hc,nPt)znu
Zmbeltr' d/. 1930 (opusc. i teksy, 8).
' i aklualna de1ala h]na,ias,u|\Żna' |tLa P'
Bravo, Wamzawa 1994 (rom I lt
.1":|: li kail an Pi |9 ro' illk arh a-' l t i EułĄt)' B Jn' P
PIOTR AURIOL
rilwa. l'.',rr.1ł]
haĄ
warszawa I994 (tom t2).
o"::y:,\:,:' rr*,j.,:,:!\n.] n!o,ona' In 4 lihtos Sententiatum, Rrne 1596.
FoŃoŻ\ !a' ga ĄL,cu,' \
kullurv cu|npci'lklPl: wars/awa lł9Ó ilom l4l'
^ar"a.in!
-Ulogl
y *,... y po ic.i a li ! n zot L n Lr /. v roc/r oq \^.. Nr B ! r o,
waBzawa!,yl99ó:., (tom l5)'
",,:::-_\ Opranwania
Domańskl, l.' Z dąwhych ruŻważań o mahoś.i
i PagardŻie ś|łialaaru nęilz,
i łodnościczlowieka,wargawa 1997 (tom Dleinng, R', Del KonŻeptuali\nB h fur Uniw4alenJidge des Franzikailererz-
-. ]7)'
*1)'".", hcz. iAiadLa' lJca b8chaft Petru Aureoli (Pierre d'Auriole),Mnnstcr 1911 (Bcitrnsc lI,6)-
: 1.:::": ro'kr']. lium' Ą' DLJ/ln'ta.FJtr.' Koch, ]', ]akab yon Melz' o'P'' ,,Archives d'histoile doctrinale et ]ittćrairc du
wa6Żłwa Ly9ł (1om l9)
ńoycn igĆ'' 1929 1930, s' ]69-2]2'
ktnieją 1rzy antologie tekstów filozoficayrh do Durandts tu Sancto Porctuno O.P. Forsthungen zM Sneit un Thanus tail
okrcsu omawimĆ8o w r)m Aquin zu Beghn deŚ 14 Ja^lhundłrls, Ertlel Tei!' Literarse'\chfohtli.he
tomie:
JUng_Palc/ew.La' L'. lred'l' /'Żt\tło ]L -. ŻdzĄ,.aia' AĄLl"8ia lcĘ']:w Glundlegung, Mnnskr 1927 (Beitege 2ó, l)'
filnŻofi.rnr,h Ż XIv haku. warszaua żoo0 Krats,!., Die Uniwnalientehrc des oxfor!1et Kanzlets lleiilbh nn Ha/clay in
ihrcl Millelśl.llunE zwbchen skolLllischen Redlisnus un!1 ackhan^l^ch.n
 Nonmał]nB' Divus Thonas (Fnbourg, switzerland),1' 10 (19]2)' s'3ó_58 TheTructatu\ de pilede.ilinatione et de ptuescieiltid Dei et de.liltutk conliqenlibu3
i 475-508 oraz t. l1 (1933), s. 288 ll4. ofWillian ockhM,Ph.Bochnel, oFM (wyd'), St.Bonłvenlure (Ncw York)
Pelster, F'' ]I.ikri.h lon Harclar. Kdnzler wn oxfÓrd, und seihŁ Żuastioneh' 1945. (wydmie 1o obcjnu]e również sludy on the Melfue,aL Prabl'h af
MbceilaneąF.Ehtle,l.1, s' ]07_]56, Rome ]924' a Thtee-valu?d Laqic altorstwa wydawov-)
Teetłeń, A., ],krle AubI, w: Dicliannan. de lhćo|agic cathotique, t. 12, Ockhw' klecled Phitosaphi.dl Włings,Ph' Boehn€r' oFM (w)d'), Loldon
kol.1810-1881. Paris 1914 1952.
Gulielni(1e oĆĆM Blevilaquiun de Potesla!. PaPae (wyd. krylycae)' L' Baudry
(wyd.), Paris 1937.
Przeklad' na język lalski GuItuLni de Ockhan Operu poltica, t l, J O Sikes (wvd.)' Manchcster 1940'

Pioll Ateoli,o czynach lufuinb||etząĆych' Cży dzidlailie ruznyś|nenaże b!ć

norulnb abajętne, lł!fr. M' Geniler, D' GWs' E' Jung'Pa]czewska. w: E. OPrarcwania
Jung'Pdczewska (red.), rJzr!lka la ze zdzi|9funfo' AnlaLagia tek.iló9fila,ofi.
czhych z XIV wieku,Warcz wa2000. Abbasmo, N., Gt8lu1no di Ockhan'Lzaciano 1931
Amaan,E', ocun' w: Diclionnairc de 1hćolagie cathaliqu? r' II,kal' 861'9a1'
Paris 1931.
Opraco\|anie w jezlku pokkim Ra\dlyL',GuiLlMe d'o.cąm' Sa ie. ses aeuvrcs' ses idćes sa'kles e| loliliques'
I' L'hanne e| les aeu9res. Pańs |949'
JunE-Pa1częwska' E', Wproiladżenfu, \9. E. !wE Pilcze\|sk^ (leó '), lyszy'ilko la Behner, Ph'' oFM, o&han's Theory ol Tlulń, ,,Frmoscil studies'' 1945,
ze zdziwbnfo. Anlolocb leksló||filazartczn}ch z XIr walszawa 2000, s.138-161:
Ś- 107_1l5. 'lćł!, oĆkhm\ Theol, a/'Sign'li.alirn,''Frenciscan Studies'' 194ó, s'143_170'
Caftć, H 'M ', Realhls an!1 Noniilalisls. oxfoló 1 946, s' i01_125'
Giacón, C.' Gu?tklilo di occam, 2 tomy. M|'an 19Ą1 '
G!.lfuy,R', PhiL*aphie el lhóoLrgie thez Guiilo"fup d'o&hań'Lon\a| 1941'
RoZDZIAŁY III-vlII: WILHELM ocKHAM Hamiln' A', oFM' k doctine fu l'ćgLi.Śe e| de l'ótat chez occan,Pans 1912'
yan
Hoch$ett€r, E', sl!/l€n zur MelaPhysik und Elkennlnh\ebe fos wilhelfrs
o.khM. Betlin 1937.
Tekil)) o' de' ivaba'Ć"
Lagarde, de l'e:|lil latgue au dćclh du nqen age'
Zesrytly| Ockham el śon lemp!, 1912'
Super quatluol libros knlenlklw sublilissinae quaŹJlfołlj, Lyons 1495' 7'esŻ\l y: ockhM. Bąps de dóra/l, 1946'
Quodlibela \eplen' Pańs 1487; Strasbourg 149l. 7śs4tvI: ockhan' La rloille el le llfoil,1946'
Expa.rilio aurea el ahadM utilL, super arlem |elerŹn, Bologna l40ó' Maiia,G., WiLheln von Ockhw Untetsuchunqen zut O ntalask det O tdnung'n,
SMma loliw loqbae, Paris 1948 i inne w}dilia, zwlaszcŻa: Sunna I'asicae' B€r]in 1949.
Pan ptina, Ph. Bochncr, OFM (wyd.). St. Bonavcnture, New York Mody, E'A.' The I'ogit oI Wiiliafr af o.łłm. London 1935'
i Louvain 1951. visaux, P', w: Dicliannaie de lhćalasie ulholique' t- \], kol'
Smnulae k libros PhrsborM, Bolosna 1495 i mne wydania. ^Ionnał]me,
748 784. Paris 1931
Quaesli1 Plima PlinciryliŚ Prclaqi in prhuil lihrlm senlenliąlufr lM intet zuidcna' s'U', D. Pł'loJoPhk ilnoc(M inzijnCammeilfual op de S'htenlien
Pretalione Gahlielis Bie!' Ph' Bffhn€r' oFM (t'd.), Padelbom 1939. 2 lonY, Hih€rsum 1936-
The Tnctalus de sucusŚi|^,a!tbutedla WiLlian o.łłffi' Ph. Boehncl, oFM
(wyd.), Sl. Bonavenrure Oiew York) 1941.
 x RÓTd BtBLtocRA']IA

Przekłady na język polski o'Donnell. J'R.. NicholaŚ aJ'Aunenurl, ',Mdiaeval stldies'' 1 (1939)' s'

1?9-280. (Praca ob€jmuje

'J'8il')
wilhelm ocklm' .'Ma loqiczna@adzo ńszelny Ębór), thm. T. włodar-
czyk, Warszawa 1961.
OPracowania
Pralos do ,,oillinalio'': Cz} pznilb inluiqjne noże dolyeyć plze!1mialu
nbistnkjącega j o ruue \| o&ób' a ruuG ?lzyrodniczej t'zczeEólnaści,|In' M' d" 1J
Gensler, D' Gils, E' Jung-Palc7f,wska, w: E' Jung-Paiczewska Gd'), WśryślłÓ Ld!. A', Dł we|P d,l Gtnhcn\h'c'nnJung b" Je" s"h'L'!il"Ą
lo zeŻdzivbnia' Anlobqia leksló9|iloza|icznrchz Xy warszawa 2000. ;h,h,nd?il\' Mnnlel lcrl (aPll'Ż8c 'lll' l_")'
o blcie (z Summ tolfu| bgi@e); WslęP do wlktadu',?k',VIII ksią( ''Fizyki'' LaDne' l'' zob wyŻeJ' u'
lrlloleleśd, tłum. R' Pdac:z, w: k' ?a1^cz, ockhan' warsŻawa 1982' i,-'ii'.iJ'.?- I i,'"" : rhilrsorhiqt i ) \t o'd' t a r"'i " trMF ! b YI
t I

'''"'ilż. ".' Lctkeil' 1920

.]s'ii.* a" r'ł.ujc.i" potonut" a* s"icn€s et dcs
losobno: Kraków 1s2l)'
';;;:;:;,,;:;;;,,,,,','." ilu \l Prlrt łń' dun\ tu rhilo'nrh'p au ) l V" 'L ' L
opraco*ania w jęz],ku poIskim "t
Klaków 1924.
} *ill,'ń'" u.r,,,sne dań k philosa?hie du rll" Jle'le'kaków
de
Jung-Palczewska, E., I//rcwdrlz?nie' w I E' Ilng'Palczewska (rcd.)' rś:}Mło1, "Bllletin
1926)'
ze zdziwienia' Anlalogb tekŚów fiLozofuznlch z XIV łleł', wa.Śzaw' 2000, i,ł"Jeńp"r""ł,"a*sdencs etd€SLettr€s'' 1925 (osobno: b' Krabs'l9]7
'

ili7^,:*,'' i,,i*i",', M\ k |hila\ophk duxr lł'

s.191-202. "rtqw' ond h^ arr'a'"al ol
al Au!'?'au'!
Pil^cŻ, k., ockhM, w arszawa 1982' o' Donnell. J'R'' ThP rhila"o|h, o!
l*rollą,,ueaiae'at studjey' 4 ^!'holaŚ
(1942)' s' 9'_]25'
l9Jl_lc'Ż''
n'',..' ć'.'s,"ł* '-' sldt\'hala"ik' ) lom}' Heldelbelg'
*: D**n,ane dc thiotołic'athatique rcn t t
'
tot
ii*;*: i':";;.;l;;
ROZDZIAŁ Ix: RUCH OCKHAMIsTYCzNY: 748-784, Paris 1931
AuŁecoul t' laf,że' koi' 56l_587-
JAN Z MIRECoURT I MIKoŁAJ Ż AUTRECoURT Nichole1 (l'

*ilil;;, ffi:;;;"i;" "i),*-*'' A stuat in l4thcentur! rhausht'

Prhoeion 1948.
Teks4]

PfzekłldJ na ję1'k polski

JAN Z MlRECOURT
r$- r h ! do BP'na'tu DrLEi i n dn Be'nłaa iLa
V
rAurrccrurr, Pi. l
M,kolar
"';;:[;';;;;,
Birkenmaicr. A'.'ń R".ńteiligun8.,s.hreiben'Iahanns I on M łecaur l' Minslcl t. iung'Parcze*'ra u L runts-P"rc/e$'ka rrcr]
(Beilńqe 20,5)' ;;:::;i,;; ;;,;,";;'into1ogia lek'ilfu Jilazo]iĆŻny'h z XIY \|Eku'
'922
stegnniler, F', Dk Żwi Apolo{fon des Jean de MiecaurI' ,,Rechcrches de
wańzawa 2000.
thćologie ilcienne et mćdićvile'' 19]3, s. 40_79, 192_204'

opracowania w języku polskim

MIKoŁAJ Z AuREcoURT
lłum' s'
von trulrecoult. Mnnsbr 1908 (B.;łds' ó' l). (Pllca la Crombie. A'C'. Nauka średniawieczna i począ|ki nauki inoważytn{
Lappe, J., ''i""'..*..'".,,'\auka w razntn ł?dĄnŃi l z) ąa ro'
-Jl ku (7a'jn
^''tola'J między M1kołajen 1 Bemardcm z ArezŻo i !ięd7}
ołr?Śk XIILtrVII n " wdr'' u'l l
zawiera korcspondencję c60'
Mikołajen i Gil€scn') "i',"ł1,ryrl "
 461
466 KRÓ1MtsBI-u;RłjA KRÓTilBIBLroGRłr^
MARSYL]USZ Z INGHEN
Jung_Palczewska, l].' yprailadzenie'w: E' 'lńE'Palcz€wŚkl Ged'), rylzrilr. |.
zc zdziwknia. trnlalogb lekslóil filaŻortcznychŻ X!V wł.szrw.2000. Slfasbourg 150]'
'n'łł, ouaeiliones MarŚilii supel quaillor liblos senlenlialM'
s. 299-304.
Michalski' K., Wpbt oxIard" na Jilazofrę 'Iana Ż MircĆaul!, Krakó|| 192I' i.bbrevtotiane! tupet VIII LDlos, Vcnicc 1521
'tgidas
Manilu a tlberto tu geneiltiane'Yenice 1518'
"un

MlKoŁAJ z oREsME
R ozDzIAŁ x: RUCH NAUKoWY
lbil dilcieLel fuilonle' A'D' Menil i A'J' Dcnomy
MłistrcNicole orewc: e
]c4l l'' l^<_2dlll' lc]2 l' |59'Ż'In lq41
(s
i*'a''...vJ'*'"l '
\ludl*"
TekstY 1ie L{J'o'a']
]ii_j i'l' ń * ; r*enl"l/ cnLb ito$'1^ o'ohro' D]ld
'.r''
BURIDAN
OPracowania
JahannL, Buridani Żuaestianes .luPł librcs qualluof fu coeh et 'nunda, A'E' o/€'m'' Milnsler 194]
Moody (w}d'), cambńdgc (Mas.) l942' Behefi,E', Die Lehuon llef BeEpn! bai NiĆakŁ!
I5t9 lBcil,óPc ]|' l)'
Quaellianes super acto tibros physicatffi AtistakLi!,Pzt1s p'' i"'''"-" a mo1dł ht' ai'e l dP \ dol !' ń''' "'do]aŁ'sL^ d' P lat an
In metaphysircn Aristotellr qraerltor.r, Paris 1480, 1518 ",li".
h c.nprnic. 5 tonow, Pdris Itll_191 7
Smnu\ae lagbąe, Lyans 1181 '
i,,ń' *, t -*,o * t /n.t. 3 Lom\. Par( lłllÓ-]gl3'
Q&łiones et decisiones phrsicale.l inŚignjum 'irnlufr A]be|li de Saxania'
n"',ii.'' ón""""7J" in tńe hiłiry of MPdiaeyat s'rn'e' Cambndge
mfuonL\' Bftidan| Pafis 1516, 1518' (Dźek' obejmdje pracę Bu'idana
odnicŚieniu do P'lv' NaŚs'l l924'
liblos fu Aninaoftzjego Quaełil'jń'Jw lU2o |BP'rilf 2Ż' L4]
iuł. c'. /lh'lt \Ąn sa'hJPn' VLn$er
Quaestione'' in
naturdlia ArysoieLesa ) '";;:
'"il'"'i ?_ ;;; ;';"'; lńtP|tr|f4 LIJ''\P ;n a' I sl łola\/'l ' Lcip/lg
l!J0'
""l
DE ln|el^'hanąc Jel 5l'ł"1'l/ił'vienn" ]94D'
studien zur Natutp'
AI,BERT Z SAKSON! 1'; ;;:"C;";;;;; von s.hak'tik lnd Nalut\|islens'haft
hilusoDhle JeŚ !4 JdhlhuhdcrB' E\'en
194]'
'ń',,'i"r,a,r',
ail.n ,/ł lPn. BoloFa lr'()6
\uPPr
cain,, - l! ]ahńund'rt R^at |!Ąą'
QuoNionł" .i.[^i"i'v. ,'" rii',r"e nauvLk el le! diIferenls caurunls |hiloŚaphiqueł
du-

Óuaeilianil sublillsinae Alberti .te Saxania sup'l ljblas Ib'illliolum' '"iil" a" l'Acadćmie po1onilse des sden€s
cr dcs Letre{'
"'u.ii' 'l,'i'Jii.
]927 (osobno: Krrków 1928)'
Logica, Yenicc 15ZZ ani the Habilability aJ th' Edłł"'Specu]um'' l94i'
Sophisnata Alberti de Sarotta, Paris 1489
Mffi;);'^';;;;;'" n

148l Ś 415-425.
Quaestiones h libtos d. .aela ?t munlo,Pa\la ton 1' Mdrsillls rcn Inłhen und dE
śubtilissire quaestbnes suFr a.!a libras |h)sicorun' Padua ]493'
o'i"l]'i'.
"' 'n'", Żt sPalscholanik,
in genentiane (p.aca h zaw3lta jesl w d'eLe wspÓ_ oiianiłtrlrc scnae in DeulschLaild' Hcidclberg 1921' tomy' washington
Quaestianes libros de
słi.ł,"ć'"i",ńi,,i,"" la lhe llblary of Scbilc'' 3
nnjanym qżcj pod ha*em,'Bundan'').
1927-1948.
.n.ń*.'i., HLŚlary aJ Magic and ExPerinental sĆbn'c'lafry f'4' The

founeenih and' fifteenth unr!/i'r,

New York 1914'
 XlÓ1# BBrlocRfI^
Plzeklad} na jęz}k polski
Opraco||ania
Bxljdan, DzĘki temu Paruza ię Plze!1miat rzuconr; Cz, rofuaj, galunek'
Checchini' A'' i Bobbio' N' (Yd'), Mdtsilio da Pado,a, sludi raccohi nlł yI
róhba i.|9lawość Ęt4 Przrjnująnnkjsze luh większe p"it"t pi centenailo lleUa nar!e, P^dta 1942.
p:złpadrość;o dŹevie Paliri8zą,lłum. M' Gensler, "rp,i" o. c*", l' l'ng_
_Palcrewska, w: E. Jung'PalcŻewska (r.d'). Gevrth, 4., Marsiti&\ of PadM. rhe Defenb of Pe ak, tom 1, Ma4itius of
W.|zyilko to ze z&iwieni. Padua and MediewL Politi.a! Philasophr, New votk 1951.
Ailloloqh lebtów JiloŻa/iczn}ch z XI r ńeku. w aft.awa 2()aa
pffi Buddan ' o nalwze i plz!Ćz}nie r,.hu' KahentaŻ do Fiz|ki Lagadc' G. dc' ,Vai$dr.e de l'expńl kj:qft au declin fu molen óge. ztszyr lI:
Al!\- Ma5ile de I'adoue,Pzns 1948.
h!el?\a' ks' vlll' (se\lja xIl|. lIJm' I)' ] Jlkow'kJ, u: v' HmDollń\k!
(lcd'\' oĄlnlosb' An!oralia h'kjną !i,aŻont zryt h' \roclJw_wJrauJ Prciltć orton, C-w.' Malsislia af Padua,.7ęść ll: D,.1/fo.ś, ,,English Histo
Krd_ dcal Reuew" 1921, s. 1-18-
kó\ł 1994' s' 292-291

PrzeklaĄ' na język polski

O?racovania |ł jezrku ?olskim
M arsyliuszPadwy' oólo ńca pokoju, welsja skt'cana lrakrlru obl ońca pokoju
z
crcmbie, A'c', Nauka średniowieczna i locząlki nauki noflarhei tłDm' s.
DefeEor ninor' tlun' M' Zgórzak' w: E. Jung'Palczewska (red')'
Łpacewicz, tom 2, Nauka t póżnrn ś|edniowieczu i na pocŻą;ku cza,ó|| ^aMjako
wszyslka to ze Żfui||ienia' AnloIogia leksló|| frlazoficznrch z XIr flbku'
howożylnJch \' okrcsb XIILXVIL'' \9arczawa 1960'
Warszawa 2000.
]nng'Pilczewska' E '. Wpło|9adzenie' w: E' IlnE-Palcze\9ska bed Wszvs|ko to
'\ '
k zdŻisPnh' Ailalo8@ pk|IawJilozoJilŻĄvh, XIl ll.łł' warh/aqd 2000,
s. 262'261.
oprucowania \9 ję4,ku po!śkim
Korclec' l.B.' Filozofa norcIna ]aM Burifuna.wrocław 19?]'
Markowski, M.' r'ryd&iznt Polsce 9 akrcŚie plzedkopenikańskh. Sludium
Baszkjevcz, I.' M y śI ?o Ii ly czna \łb ków śl e dni Ćh, w 1 968, Poaań 1 998'
z.hblaliifilozofii i nauk ścisl}ch na Uniilelrylecb Krakowskin w Xr flbku' ^rszawa
wóJtowicz' A.. Moful wlat) pafu!ilowej u Marryliusza Ż Padw!, Katońe
Wrodaw 1971.
1911.
ZE6fŻak, M., Wprawaltzenie' w: E. Jung-Palczewskł (re.]'), Wsqslko to ze
zdziilienfu. Anlaloqb tekslówfilozaficznrlh z XIV w'.ł!' WarsŻawa 2000' s'
kozDzIAŁ x]| MARSYL]USZ Z PADWY

Tek.ny kozDzlAŁ x]I: MlsTYCYZM SPEKULATYWNY

Defe^W Prcb of Malsilius of Padna' C'w. Prevńć'orron (ryd'), Cłm
Th'e
Teksq)
bńdge 1928.
Marsilfu lon Paduil, Dqfenśfi Paci\' R' scholz (wyd.), Hfunover 19]3-
ECKHAR]'

Mebtet E.kha4. Dictout.tchen und Iateinis.hen Werke hetuusqełehen tu Aul:

baBe tut Deutschen Foschunssscneinschali, Stultga.t 1936 (w lrakcje
publikacji).
4'70 XRO1M BIBI,TOCRAIA
41r

MagLilri Eckhardi oPen lalha auspiciis In'iltuli Sanctae sahihue ad cadicuń Iean Geł.łon, Commenlaleur Diarysien' Lcs Naluhi super quaedan |clhu
Jiden edila, kipzie. Diorysii de Caebsti Hien.rto, A Combes' Paris 1940
L Supet aratione donini.a, R. nibmsky (wyd.), I934. Sft Selnail franlaśhedits d. 'Ie,n Geson'L' Mourin (ryd'), Pa'is 1946'
II. op8 lrirylttffi: Prol'gł H. Bascou., oSB (wyd.), l9]5.
III. Quaesliones Pań,fuAvJ' A. Dondane, oP (wyd.), l93ó'
Eine laleinische Re.htfeltiqungŚlchlift des MeiŚl.f Eckłall, A. Danie]s (wyd'), OPracowania
MtnsLel 19Ż3 (Beilńłe 23, 5)'
Meifier Eckhart. Dat Systen seiner reliBios.n Lefue und Lcheil.wehhei!. Rcrnhart' ]', Di. philoxophischł Mrslik des .willililll"ll |oń ihrcn Lnliken
Textbuch an deh getuuckten und ungedruckten Qu.ilen nil Einfnhtuhq, O. Utsprunsen btu zo Rendis.!4n.", Munch 1922
Karrer (wyd.), Munich 1926. Bizel' l 'A'' Henli Suio el le dćclin d. La snLailique' Panś 1946'
BnE!ć, L'., Ruyxbnetk Diclionfuhe fu lhóobgie ćalhalique' lom 14' ko1'
408-420. Paris 1938.
TAULER Riń]nann, J-' Chlistuslehre und Chrillusnrslik des Heinlbh Seu\e, Lneme
t942.
Die Pftdisten Tal.r, F. Velter (ryd.), Berlin 1910. comb€s, A'. Jea' de Monteuil et Ie chan'eliel GerŚan,Pal\s 194Ż'
Serilans de Tauler,3 lomy, E' Hugueny. P' Thóry i A.L' Corin (wyd.), Pa.is CÓnnol).y,I'L', JohnGelsan, Re|\mel and MriliĆ, Louvain 1928'
1s27.1930,1935. Delay;lpe'C', il nLłicBmo ŚPeculaliyo !!i naeslrc kkha/t hei suai fupparti
rlorict, Bolo$a 1930
o"^o, 6'' yf,i',", 7"l la,! Finc EhrnhruP? tą :pin Werk' l e'pnB Is34
BLoGosŁAwIoNY HENRYK suzo ocruile. H. ołl Ec\IIihP Lehcn' Ded\\e 1lr'']iAP| aP5 14 Jah'huĄdcas'
salzbufg i9]6 (wydanie dziefrąte A' Auera)'
Heinlich SeBe' Deuśche SĆłl''eą K. Bihlmeyer (wyd')' 2tony. stuttgalr 1907' gom*ein, x. de, I'6 Sranh n)sliques ailenan^ dL XIve s?cb Eckhart
L'aeuve ny liqre de Henri SLro. IntodL.tbn el lruduclbil, 4 tomy B ' Lż\a!d Tauler, Stlo, Lter^. \92o.
wautier D'Aygauiers. A. ' Ruyshroeck l'Ahilahb,Pańs 1923'
' '
oP' Fdbourg' switzertand. l94ó_1947.
Bbsed Henry SBo'Ś Lillle Book oIEtemaLWL,dan,przcłoż}'l R. Raby' London
l8óó (rydilie drugie)'
rhe I'ife af B leŚed Henl} Sóa br Hhselr' plzełażyłT.F ' Kn ox London 1 8 65. Przeklud1' na język polski
'

l;cLhart, &ŻarŁ, tłum' w' Szrona' Pomań ]98ó'

T"okt"ty, tł"n. w' szymona, Pomań 1987 (zawl'eB: |'ouczenia
RUYSBROECK duchowe'

kiesę ńi.skichpacieszeń; o człafliekuszhche1n!n; o allasobnieniui|eqenóy)'

(7aMela traLiaty:
Jan wn Ruusbroec' Werke' Nach ful Standąldschlifl wn GraenendaL hela6 ro,"ia i mktąty,tłum. J' Prokopiuk, warsŻawa 1988
gese be n va n der Ruus b r a eĆ-G ese Ik c hali fu A ntw P l FĄ wydmie druBe, 4 tomy. Mov poucżljąc.; kięgę boskbj paciechy i o czlowieku szlachehela rar'lu'
Cologne 1950. kazania oraz legcndy eiązanc 7 Mistr7em Lckhartcm)'
Tauler. fu'arfu' tlum. w. szymona, Poaań lq*s
Polfuni. Alba WychodŻenb Plzeciw obLlhiencogi Niebbskienl Wyięle
Ż Xiq Wylae aś|b@neło D. Iana Tai'rc oil: Pfued
GERSON którr zrl okalo Raku
Pań;kiega ]350,IłDf,. MoŻer, Lubljn 1647 (I]' KXl,63)'
Johannb cersonii ape|a omnfo,5 tomów, M.E.L' Du Pin (wyd')' Antw€t ki€ga Mądraści Prżedwi"zn"j.1hm' w' SŻymona'
bł' Henryi suzo Isuso], ^-
1706. Pomań 198]'
 413
K:ięg: Pruwd) i inĄe PL1m4' tłun' w. szymona, Poaań
]989 (zawicra Gniln, E', Giawnni Pica .lella Milanhla, l1lÓrene 1931.
róWicż Księgę ]'h!ów, czlely kzznia i kĘpe Milośc^' 1940 (qdmie lrŻecic)'
Genllle.G.. IIFL'bro ilalianodelrinascinenla'Flalil€
ZJ.lP. lłum' W' s/ymona, PoŻnJn I'9o
Hak,H., Ma^ilio tsicino, Amsterdm, Paris 1934
(łPililheh und Prob]ene'
Hónigswald, R', DeŻłer d.r nalienbchen Renątę1h'?
BaSe 1938.
opracolłania w jęz},ku potskim 'laylor,H.O.,Thought anrlErprcssionin lhe Sixteenth C.trrrl' New York I 920
Trinkaus, C.E., Adtersit) s Nahlenen: The Italton Huilankh an Hoppin'ss.
*:li|:.:Y.| \9 5ln\n,kL tlu.nlni ' w"l5/"trJ ] loÓ' lnfu l
]!_"']:'*khail l| N€w York 1940'
Jdynll, kot. l7e-180. Woodward, W.H., Stuli* h Education during the tr4e of the Renassdnce'
Ma1herbe, I.-F ', Bóg nielal'l, dun. M. Żerariska, Po^zń 1999.
swiehwski, s', MŁźl .śrchiowiec?m a c\uahi llawrmi' Srl\9etki Cambridge 1906.
n!ślickLi
flkku'w^rszawa 1983 (ro/ział o Gersonie)'
-Ws bt R ck p/, etu itnr, b.n. tB1 1.
Ru!
Pfteklady na język poIski

Erazm z Rotterdmu' Wyh& psn, tfum' M' Ćytowska, E' Jęd'kiewicz' M'
Mejor, wrocławwarszawa'Kraków 1992; w skład ryboru wchodzą]
RozDzIAŁ X7||: oDRoDZENIE sIĘ PLAToNIZMU LLil ,jazma do Motwa:
Pochilala glupotY;
Lbl baŻna fu Marcina Dolpa;
Teksty skarya pokoju ścisanego i pżeśladavanega u $z}slkich ludó\| ;

Enm, operu,10 tomów, Leyden 1703"1706'

Ldlełs' Ładńsk\e wydanie P.s. Allena, H's' Allena' H'w' GarLoda, 11
tomów, oxford l906_1947.
Upamnbntu wychowawcr;
Lmn Ebre-o, rhe Phil^ophr of Lue' pż€łoży]i F. Fdcdeberg_sea]cy i J.H'
Bamcs, London 1937.
Zasab dabreso wYchowania;
Polecuy spk Iektutl
Mąrsilii Ficini opera'2lomy, Pads i641'
O pruflidlowej wrnawie lactuY i Sreki:
Pico della Mirandola, c., Operu onnia,2 tamy,tsas)e 15j3. męża Jana Reuchlina;
The krub''aną Phililqlv ofMan (Pebalca'Vaila, Ficina' Pico,
ZiItzenb w poczet świętyth najcnotliflszela
PomPanazzi,
/'r4l, E' casirer, P'o. Kristcller, J.H'Randali J!. (wyd.)' Ć}icas; 19as'
Uczla na sposóh grccki:
PWawe bosąctwo;

Opracowania
i-,-'ai zyg.-n I: Efuzm do Piota TamiĆkieła' Piot Tamicki do
trzy osatnic poionica znajduJą się również w lomjc:
tsurcłhrldl, J', The Ci|ilizalbn of lhe Renaż'iance'Landon lg44'
'/a'na;
Ktapondeicja tinnaz Ro|lerfuuz Palakmi,qr' i tłum' M' Cylowska'
Della Tolre, A', ,'/drfo d.t!' a.ademfo ptatanica di Filć,z.. lloftnce
1902
Dles' W.' Dl. u)slk dł\ uaĄ,La I ilno. Bcilln ]'2'.
TlŻy roz?ilflJ: ZhażM hbsiada, Zachcla da Jilozofii dłześcijańlkbj' Mela'la
Dullcs, A., I.to.e/r cancatdie. pica d.tla Milandata and the Schatastic
pl;wdxiwej Eolagii, z dodaniem Zis12 0 filozo|ii e\|anqeLicznej, tŁ!fr' ]'
r/adł'oŻ' cmbridge (Mass.) 194l'
F.slugćle, I., IA philosoPhi. k |anot .1e Ma\ile ł].h. Paris 194] bomański, warszawa zo00; poprŻednie qdania rej pmcy (1960 i 1990) nie
zailerają dodatku.
474 4',75

M' cylowska' wrocław ]97].

trfu&ia' ly|bór' lInfr' RiĆeftlwo Cfuześciańskie, d z)Nol Du.ho||q. To fusl. Nduką Prawdziil!
Plillęcznik żolnierza ChlyileraĘga, nauk zbavienn}Ćh ?etn!' linm. ]' ch/ześcbn1ka' jako mny z ilarzyiacelmi haszemi EloŃheni k .,arkh'
Domański. warszawa l965. sbialeil ).i^l.n ńBzym ull a||icŻnip wdlczyć a Du.ha\|nfu ( aż do :nPci |sic])
Pisha horulne. tr}}d/' tłunl. M' CytowŚka, warszlwa 1970; zawie.ają: ż/l' tłum. wojcimh z Nowcgo Miasla, K.ó1ewi€c l558 (E' x\!. 67)'
O g}.ho|9aniu dŻfoĆi| KśĘgipfulvsŻe to ies!, Rycefililo chześcidńlkie żżlwal lu.ha||n! nó 22,':zęśĆi
PobożnośćchroPięfu' lozdźielane' Jóka mamy z nieprzyiaćfuhi nó.rzeni qloiln'ni, z czalt'm,
W, cho|9ank h ięcfo Ć h ze ścij afu k iega I xgńlem' y .ióhh nasryn ystafli;zhie walczyć , ó duchailni. óż do Śn iei i żyć ' '' '

Gavęda slar&\zkóv cz|li'llzda Powozeh' b. ttum. Wilno 1585 (E. XVI, 87)
Przyeolo||anb fu śmiercL XĘgi, którc zo*ą Jęz|k,b. tłun', Knków 1542 (E' xvl' 86)'
łrz,'ory' tłum' M' cytowska, warsŻawa 19ó9' ton Żawera] Marsilio Ficino, [,,o nieśmieńelnoścj duszy''] (Lapenry o nilościczyli
Mila ffijna db ryth co jej ilfo znają, o ,,Uczcie" Ptatonai O pa\aniulapaslola) Pawla), rhm J Ochman, wr A
JulitŻ wylzilcory z nkba: Nodcki GĆd.), a'lo'ora illos kiesa o dro dze nia' N ^lszawa 1 967'
Jak udawać szlachĆiĆa; PicodeilaMirandola, OJ?4kuflozafofl Ltst do He/nalausa Bilhera|| ahrcnie
flozoftw łedniowiecznych (1485), rłum' J. ochmil;
Mlodzbniec i ulicznbal
PouąEk Mawy a ?odnaści czlailieka. tł]'fr. Z' Kafta;
N ie da hrane nalżei, l|9 o, fuagenl He?lapl6 okahalislycnej fitozolji prryrody' tłum' J' ochman, w:
A' Nowicki (red'), Flldzrra wlrlkie4o ofuaazenfo,warszawa 19ó7'
Rozmo||y polarzne, tł!fr. M' cylowska, Wa.szawa ]962, wybó( zawiera: -Ip.n' Jan Pik Mhmdula], ,,Hepiaplus. o sidmiorakim sześdu dni stworŻenia
(1922) nr 7_8'9 s'
Roznawa rtzy spatkaniui
lcmez€os) qkładd€'', b' lłnm' WiedŻa FiLozoliczna II
]2-4o (do rozdńału śódm€go' c.d' brak)'
yiyes' o poda\|aniu ilnfujel'rj.i' iłum' A' Kempfi, wlocław_Warszawa_Kra'
ków 19ó8 (w ancksie fragmentyl Zwierciadla pilMqÓ uczoneqo' o vy'
Upannbnia ||ychowaecy; Ćhawaniu Niefliasry chr?śĆijdnki' o ż)ciu dBz}, Bajka a rzloilbk|)'
W &adze do szkoly; Pelrarkz, Wyból pkn, red. K' Morawski. wrocław 1982, zawiera:
Zalohik i dŻbvqna, sołplv rq ibór w rlumaczenU Jdlu KurkJ' JdIosć frelokrolnje prl'J-JIow\
. i". sonet) do Lau'r' Krakoq lei': w uroorze Morau"liceo
"*.:
kilka son€tów
",spolszczonych pr7f,z Adma MickicdcŻa)j
Opa! i uczona dama, fragmenty:
]jgzarc|znr Ćzyli ńL,za Pakulująca, Iłi'iłf,lium' l. MorawsH 'F 'tińeńsk|; nhica; ButoliĆMCamen; EpLilalae
M at;icae i tbnilbr iun rctffi libli XXIL Senile! : secrctun mcffi ( De setrc to
frnfbtu curailn neafum); De ńa satilaria: De sui i?si4 el multorum
Pklgąnka w celach rcliqłn}ch: igrcranlia; krummenafundum lńil: De |iris iuu'1r'ń6, rłum' K'Morawski'

AnąlMb Marrynysa Lvtfu. Ptu De2yfurryzó Elfumd Ż Ćz.Noney gob\e) oprdcowailia w języku ?ol\kim
Rotenfu odłróflfu. fuku 1546' ]7 }bhlwł' W klórey sie dawofui i,kfuut'
o rodzdiu , ru&dń Luto|9lch. Ru&fob Ifutołe4a śćiefuumiLifiam' Nb Dofrańsh.I.. Eldzn ifilazo|ia' StudiW o kanrePlji liLoŻo|ii Efuzna RotteF
'z
klolfch, co Pruedkowóli il wilruh' ) a bh Żgfubnfu' 7jploilabniu Ifuw LLto\|e, tuu,wtoclaw 1913.
d, pbkłźad dfutaq w 6abb knLkaw ' Paqolhfu hhi\trafl kka :k r Pbń za]|ą' Heirman, M., Plalonizd wloskieso Obahenb, "Kqatt^lnlk Filozolicznv '
ale nbuott\|e bh pas|ugi,t}W' J' ZrćnczycH, b.m'b.d' (po 1ó00) €' n. 83)' iom XII (1934), s.342'372, lom XIII (1937), s. I 44
 KRóTk B]BLIoGRAFIA

Sludia nad lkądenią PlalońŚką W Florcncji,2 tomy' Klaków 193]'1936. Montagnc, t$dh. Licme qdania, najpehejsze opublikowili t' Strowski'P
sludk nad akadenią Plalońską we Florencji,,'Kwatilnik Filozoficmy'', Gebelin i P. Vi]tey (5 tonów), 1906_i933'
tom x 0932), s. 191-22j, 2sj 305; tom xI (1933), s. 60,88, gr-las, sanchcz, Traclal us philosoPł,Ći, Rotrerdm 1649'
193,139.
HniŻinla, I', Erazn,tł!m' M' Kurecka' włrszawa ]9ó4.
Kieszkowsk, B., ctovaml P ic o to ila M banda la. C haruk t e t i ge n e za j e a opracolłania
I litozarti.
,'Prz€eląd Filozofi czny'', xXxIII (t 9]0), s' 1'4a' T3 -247' 31 i'3źi'
PIdta\izh renesailon!, Warszawa 19j5. Badste1la, R'M', Nzol,o, Treńso 1905'
swieżzwski, s.' MĘ.lr! śrcdnio||ieczem ą cŻavmi nowymi' S|Iflelki mńIicfuIi Casir€r. E', Knseller. P-o' i Randal, J'H' (wyd')' 7łe Renaissance Philosoph|
Yr hieku.Watszawa lc83 (rodzr.,) o Lrd/mic i I rdno) oI Man (Pdfurca, Vaila' Ficka' Pfoa' PonponaŻzi' Vi|es)' Chicrgo
1918'
Ponicważ kultura żydowskajest w Polsce mało znana, warto moż€ pźy okazjj Do;das, c. i Hardie. R'P', The Philasoph, ąnd Psychalagy oJ Pie'io LnPo'
filozofii PirdellaMirandoli czy Reuchlinaprzypomniećnastępu;ąceprace: rdtzt, Cambridge 1910
-
scfulm, G', Mlillcyzn żydavski i jeso stówne kprunkt' tłun'' i. Kania' Fiedich. H.. MontaiEne, B€rne 1949'
Giarratano'c. II peEielo di fuanceśco sanchlz,Naples 1903'
ochman' J', Hislolia Jilazofii żtdowskiej' tam 2: Średniopieczna
litazafia Gftves,F .P ., Petet RMus ild the Educational Reformatian of the 16 th Centut,
'
,do\|ska' Klaków 199s, tom 6; Peryferie flozo1ii żJdo\Śkiei Krakó9ł 1997 ' London 1912.
'
Hó^1zswa1d.k., Denkel fol ila!foni'Ćhen Renaissanc', London 1893'
Morcau, P .. Moillaisne , t hohne et L'aeurrc, Patis 1939
Owen, f., The Sceptbs of the Italian RenaL,sance,London
1891
RoZDZIAŁ xlv: ARYSToTELIŻM Pet€rsn, P.' cescnichte aer arbtolelLlchen PhilasoPhie im pilleslanlbchen
Deilt schlild, Leiqzlg \921.
2)' Fruilhu sanchd na Iv
'Reńsla PoilułRsa de Fi\aso|ia (I95\ tam 1, fasl' (Zawiera bibliografię dael
Teksty c"ieru"n'a" Nu nŃch%b, Braga 1951'
doiyczących sanch€za.)
Lavenlińyalla. Dialecticae dbPutaliahes conlra Ai'taleticas, I4g9. (opera' strowski, F'' Mon'a'&e, Paris 190ó'
BJde l5{.) waddington' Ć', le Peiri Rani vila' scriplis' philaJolłla, Pa'is 1849'
RudolfAglicÓla, ,Ź i'ventiane dialecliĆd' Lo\yah 1515; i inne wydania' Ramr' sa ńe' ses ćcrib er ś'J o/hioŁr, Paris 1855'
Mańus Nizolius, De veriŚ plinciPib e! wfa nlnne Philaso?handi funtru
Feudaphfusophat libli IV. Pama 1553 (qdme prz{z Leibniza pod lytułem
Anlibalbal$ philosoPhicw, Frmkfurt 1671 i ló74)' Przeklady na język Potski
Petrus Rmus, ,foL.ilŻze paftiliones'Pańs l513'
AńtoleliĆae animailerriouPs' Palis 154]. Laurentius vdla, RoŻddały 4j 5pierwszej księs ilum' J' Domańsh'
--ii*ń""ty e' Nowicki (rcd') ' i'l'zo'a
D iale c t ique, P atis 1 5 5 5. o'-,*^ł, uum':' ocłnan, *:'jakłrył''
Aleksander Achillini, ffiifeftalibuś'Bologaa |501. w b s kieeo O bodzenia, warszawa 1 967
De hleIigenliL|, yęnice 'ć 1508' irr"rrfir." pprr, i r.eci|ko celibatofli zakonn'', tłun' A' Nowirki' to
De dirth.tbnhet, Bologa I 518. *ru.i"j"anu*.oni**' A. Nowicki (wvb ), rtptu) z hbtorii krvt,kirctisii'
B€tro Pomponazzi, o/era, BaJe 156?- Wnszawa 1962.
Mclilchton, op./a, C'G- Bretschneidcri H'E.Bindsci] (wyd.)' 28 lomów. Haile rJtti" rugm"nty *, Tćkiy źródlowe da nauki histalii fl szkale ślednili'
1824_l8ó0' zeuyl 26: iuilanizn i rozklad ś/edniowiecznega parządku il ]j|loPie' Ópl' r '
Supplementa Melan hthonia, Lelpz;a 19IO-. DąbrÓwski, Kraków l 924.
 41a 419

Mdus Nndjs f,,Mdafizykę należy usunąćz gfon a na|k.lGazdziałz o praw- RoZDZIAI XV: MlKolĄ_l KUZĄŃCZYK
n'i\ |.L 'a'uua.h , ra\.l,]d)]Ą \ra\nbĘ nt0Ża!n4uĄn
r,"'," ,'",.i,t"-"-
/na). ilum J' &hmJn' w' A' \oWcb llcd'l. /ibj,na A b\Ą iaL odl,
t.h,u'
wars7.w' ]qń7 TekstJ
PclILs Rmh [Prlre de lJ RJrce]' o nenfi'|te A,)'!Ą!c[\a
nianenl'),
llum'P'sĄJlow{i' u' A' \of.b lle,I l. F,lohlkrJn' onnb iussuel uu'lariląfu acadeniae IleidelbergenŚi: ad
oJ;ądz, ;,a NiĆolai de Cusa opela
wańzawa l972 ^k*sn
codicffi liden Żdila, Leipzig 1932 '
Pi.tro Pompona/.' l, ?iliĄtr]chaic] dDrv' llLn. M' ( ł)'./a' ] tomv. Pari{ 1 5l 4, Baslc l 565
}los'kJ w3r:ld*J
1980
s: iri lien h ;utt 4 !1,, H ?id.th' rt' / o arae a r
L u r' a'cha tL a Ih d' ut i h"
i

Krflvkd pnqlJdu rrna|d o Lnhfu-r'! Ąirl'hna-i w t phe*tzuni he,au,petercf vĄ E H"ll]Ąaaa. l eipliE 'alo
Bloo.n. 'h,P.ł' LLm' f
J osndn: lrapenl o p._l ,!Ądil {adĄ\' h r?ariĄL I'
h!!wa!hr' h 'o"'ir"l,
PhiLosaphitche SchriIlen, A Petzeh (wvd ) lom Stuttgart 1949
il:l:ń',-vli'a '-aĘcĄ. ||m' l' ochan q A Now(ki ll€d'1' ł1o ip*-,a"LX,i ,res Teilo latina on nate di Paota Roila'Bai 1913
ryi"
nlaskLeg] o&adzenia, waBzawa l9ó7
Tń€ /d'ol. San Francisco 1940'
\łe]Jnsbn. irapenI} plsm: va\a filo-al;i vaha i Ą,)nal'1,'P: 1a1, iż" ćii^a, *a nt"n"r, Nikala# rcn Cusailichtiłsle Schlilien
Ą in fuulschel
nbzoni narulRi KIc?a a nu:,r' lfum' l Llchoń"ka' q: i' szcłcr 1lea.7, Uehefielzung,F'A' scharyff, Fr€iburg i' B' ]8ó2'
Mrś! filazoJbzno.rcli?ina Refornacji XVI \9ieku' warszawa 19?2'
EWen Thealogicum, to yeŚ! sluchónk albo dośfriadcrónie || nnuą xlawń
Bożega''lrch klot/ hJwóją nó urząd kóznadżkyski ||ez|9óni y pos!óni' tŁum' OPtacowdnia
Jm Radomski' Król€wiec 1566 (E' ilI]' 211 272).
Montaige, Pńby, ] tomy, tłun' T' Ż]cńsH (Bo}'), warsŻawa 1957' 1985 R.tr,H., Nbhalas of Cusa, London 1932
(P/lb w tfumaczeniu Boya miały ]icŻne wcŻeśniejsŻe wydaniaj dycja ('P'' Bonn l 847'
ćięnq,' l'l'' c,a,dan" Bruna'nd'\' ralauŚ v''r
propon Nana tutaj Żostała opracowm a krytycaic przez z' Gjerczyńskeg;)
i".,liii*. u' a.. l lo'oph,P de \ircla' de euP'' Pd:i' l04l '
-
FranĆisco Sanchez, o łh ||ifiy nic(f|ag.nty). thm. Ś.ts' NoMckiw:
'
" d' ('\aao' P"dua l94l'
'żenie G]ń1 R'' ll fen'Prc "łi
A- Nowcki (red'), Filazofa fie.uskb|o odlodzenia' wańznqa 1972' ;;:;; M ;;" y P'ĄCtaude d?s Ka'd' \'&a'duJ 'UĄ ( łra' Bedin lo04'
Koch.j'. Ń.r/a/s Cues unt1 seine Un\|eh' 1948'
'or
Mennlcken P, Mro/ae! wn tues,Tdet 1950'
!928'
opraĆowania || jęryku polrkim
ii"ii", p-'_ł "..a'a" m ccola '1i CAa' la rila ed il penlftlo'Milan
NicĆalo Cevno' Mi|an 1942'
Camporea]e' s'l', Zolć'u0 l/alla ijesa łakld o (lanatji Kanslantyila' Relarykc'
słJu tr'. lt śra.płilasaphie d8 Nikolaus $n KueJ' Hain ]948'
wokość i eklezjalogia \9 XV flieku, iłum' A' DudŻińska_Farci]. waNzwa
u-u.."l.r'r,.' L'. l i łuraląl! '\';' ola' d' P"nr l9]Ą'
1997f16 tom seni i?ł6ans i ReJbrnacja' Sludiu z hblorii
Jik)zoJii i idei, pod ),,o,, a"'tu ur"t, ,xr-,/..' Miin{cl lql'u'''
5 (B'ltrł8'' 1a' 2_4)'
rcd. L. Szczuckicro).
l)ąmbsk^, I-, Scep lytlzh I rancu'lki W I i XVIr \|błu. 1,o rui 1 9 5s
Ule8o^. T'' !.tr\a l dhłią \lv!v.' !,hc,lya"\Pi' lium' Ą T\l'|.in'Ła. Przeklud na język potski
"
warviq3 l'9| (ń lum \e.ii ł,łc"dł,, ł' tą.na''a'stul'a' hut.ru t,,n'qi,
pod rd. L. Szczuckiego). Kraków
Mikołaj Ż Kuzy, o aśgiecanejni'wie!14, lłun' ]' Kania'
I ldet, 1997
Hen, 'l.' Ja, Michal Ż Mo,la&e, warszawa 1978.
 4Rl
opracalłania jęŻlku patskim
'! The ParadaxiĆal diŚ.oulses of F.M' vn Helmonl' London l685.
Kijew5kJ ' A' ' WProĄ \vdgel, LibeLlut tu vila beata, gnlle 1609.
ąłPnP' w' v kol"| / KuĄ U Ą\łi?|nncj kh \
l Kill], Klalós l997 ' !Pd2| . |IJn Der snltone Grilf, Hclle 1613.
Yom Ort tut Weh,Halle 1613.
MŁźl jredniorkckn a czalml llawrmi. sr!\|elki
swieżźwski, s-,
y/ wdrs7asJ mvślicLti Dialop de chrirttonLrmo, Halle 1614.
''?ł!. Fi[ozofa l98J'
TakarcH,M., d'.ł vlrJl. Neustadt 1615-
h!r! u Mkjotaja z KLzr, Lubjtn 1958. '/k€ne relte,7 tomów, K'w' schiebler (qd.)' Leipżg
Bóhne' 1840_1847'
Work, C.L Rarber (\9yd.). London 1909 .

RoZDZIAŁY xvl_xvII: FILoZoFIA PRZYRoDY

OPracowania

Blmchet, L.. Campanella, Pans l92O

Tekily Boulring, W., Gtrldno .Br uno, HLt Life , Thaught and Mailrtdan,London 1914.

Cardilo, Hiefunyhi Cardani MediataneilL' philosaPhi Cilttiil,L., Gioilano Bruo, Milm 1950.
el nedici celeberńni FioMfuo, F'' r.leJ'o, o$ ia srudi ślarici sull 'idea della naluru nelrbargimenta
a|era onnia, l0 tomów, L\ons ]6ó]
D:.mtu,: ryrM rutta p.opua p.incip,a. \dpt.s italiano, 2 lffiy FIÓrcne 181Ż'|814'
'
::t-e:to:
yatilrA. Di! ussiaAes rcripalcth ap, Bdste ISBL
r58o. GenLile, G., Bfuno e i! penŚbro del linaschento, Floren€ 1920'
Gremberg, s.. zob. pod (Bruno)
ui\"lsLl |hi!a\apłlŻ, l ondon lÓll
Na\a d? ''TekŃy"
Cmpandla, philosaphtu searhs denahstara, Hónigswald' R', der italbnischen Renaissance' Gesla\len und Prablene'
Naples tigl. Basle 1938. 'e'k€l
Ptodronus phitosaphke, padua 611.
Mclntyrc, LL, Giotdano r/rilr, London 1903.
1
Alhebhu ttiumphatus, Rome 1630.
h ciild aPl !olł' A' cdsaldo (w)d'r' Rome lyl0 Peip, A., ]akab BóMe' der deulsche Philasoph, L.j,pdg \85o.
Bilno. oPe,c ifulfur' G' UenliIe (td''. B"ń' Pemy, A'J', slll'€Ś fo Jakoh BóMe,LandÓa 1912'
L Dialosht netdli\id, te\l. Innoduclbn lo lhe Slub af Jaub Bóhne's miliŻas, New York 1901'
sigerist, H'E', Palacelśil in lhe Li?ht of Fot Hundled
y'dff' New York 1941 '
IL Dtoloshi moruti,19A8.
op.ra klin?.on'.rinfu' l I Sinser. D.W., zob. pod ,,Teksy"(Bruno)
ll NJpIes l8d0 I lióó' lll j lV, f]orence IdÓ9 stillman, J-M.' TheophltlB Bombaile, yon Hohenheim, ulbd Parure!śLl,
r 1891
Chicago 1920.
s' CrcenbeĘ. The klinft in C' B,uilo' Wlth a !iln\latiun al ilĘną'l Diil ohł
Cauv' P'n.qle TroI1o,E', kfllo\aua di Giailano Bruno,T!ńl 1907-
lhe and oĄ, x"" v"ri rqjo_
-ConcłĄkł
D''w'.5ln8q. 6 B|uno H^ I-i|b aad l houlht' Wilh wessely, I 'E., Thonas Canp@ellal Sanneżiladl, Mnn]ch 1900.
d,fuĄ'io|iaĄ al Bruno \ Whyre, A., Jocah Behnd: An APptecialion, Fldinbureb 1895
oh Ihł ktihk UnycĘP and Wan;"' New Yol k 9.0
^Wuk- op?.a. Lyons ]ó5E. lriorene 17'7
UasRndl.
]

PaJ!eL6. FoP rĘali'\c'l ol Thcarhr-'ilu\ voą HohPnh,h la!l'J

H.E. sigensr (qd.), Baltimore iqal PdĘP]su, Przeklad} il0 język poIski
selc.led WĄ!inc\' Ydanie l prldmos4 lolMcle
a JJcob|. pI/cAlal No|bel. CańLno' Aulohiałrarta, rłum. J' ochmm' wrocław 19?4.
ta Gutermana, London l951
(pjcrwŚzy rozdidłzo ni.śnierteL
vil Helmont. .I'B'' opera' LloiŚ 1661 [',54 argumcnty za śmicrt€hosią duszy'']
Van Hclmon.' I..M., o/il.cuia noś.i duchóN), l.,Horoskom Cardila''] (rozdział o cecha'h fuchoflych
Philosaphitą, Amstcfuam 1690' z Halalkapu kkaila ](forcnha Cardana, zamicszcŻonego w d'ele Kl'€ga
 482 KRrx^ BTBLIocRAnA 483

l\łuailu hu^Aqht. rlum. J. Ochnan. w: A. Nowrckr tcd.t. tita.^in o nieznielzonJn Wszechśilfocie i nbzliczanych śiliatach:
wloskieqo Ollrad|cn ia' waśzJwa 1967 Lanpatzydzistu posągóB, tłum.A. Nowicki, Ś- F' Nowicki, w: A'Nowicki'
'I'elesio,
[.onaiwyżsry dobru, oprzdsiębiorczośo' o mbicji''] (fra8ment IX G iordilo 8ru4a, w r(z^w a 1919.
ksĘg o na|uże wy 4 hrkcŻy'| edru? jej ilał n c h z asa.r, tfu m' i' Pńk, w: o wblarakiej konenłacji i
Nowicb (ld '), Firozofa wlasktgo Od/adŻenia. warczawa 1961 . ^' hnPa irydzieslu poryó'. tłum. A. Nowicki, w: A' Nofrcki (wyb')'
Palrizd,
-fmsmty Nawej ,tazafri wlzechśviLla' tłm. J- ochman, w: A' Filonkwti a ł!ry+ PrĄ1d./r, lom 2. wah/Jwa l 9b1: picrus^ / leL'low ta
Nodcki (Id.)' Fńzolil plalkiela o.lładŻenią' w arsza\9a 1961 - , r'ul_i Pr",ę, pi',",, siłJtu: #il!"%n' dluEl to tr/ekLd
Cmpanella, Pa'J1'o J/oź.a, tłm' w. Koilatowski, war9awa 1954'
]ako
'..a';"r
r$bńĆpo.ckooisu'
Mfulo slońca, rłDm' L' l R' Brundwajnowie, warszawa t955, 1991' i p".ńl^ *,"ri"^ i ''boskosJ' c/loslek'' polc8dJdL" nd doskonaloś(l
lshieje tłunaczenje obsŻemych frap€ntów: .ńu*,i'l"" u"] (poc/ąl'\ lrlcfrego dj"logu l czcio o ioł'n Ą_
o rcna GalileLlza' na ! enal, ka Jlorc nc k ie go' w k l ó r ej nzilaż a się' c z y s,
b
os ób
"lu*.n.
km entuziaznie); ']
flozofuwanfo ilovwn, ptez caliIeusza z|ańy jeŚl z Pbnen śwĘtyn' u7 i,'u"'.'i"u pi.,*"."' lomy ! $Tórne']: [''Plura'in mflodologca}
leż sprŻeczn!? (pŻeklad dwóch pierwsrych rozdziałów, frapaty przej ''rl^ ,*ail, ,a"a" xrrhrcRnski ak,aI,zn' z) h ułasodnlcnp 1rP'djPń
'
mory i rozdziałów III i ry), tłum. A' Konarek' w: A' Nowick óyb.). nz,eny"n niu,wko rłypaktykon' ily'unlf1rch w Palvżu\:
'i1ii pa'Ęón '
Fi[ozafavie o rcIi?ii, Pżetladr' ton 2, warsŻawa 19ó3' -.i-m,n rua,^ait ro traL popłed'a_ acl / anr ę ]Ęya''estu
Alebn zwycĘżonł, czrli dajściedo religii plŻez pra||dy nauk bnta Tana,za
CMpaneili ze Styla z Zakonu Kaznotuiejskbgo ltzeciw Ant/chtysttonizna\|i i'J:;#;'Jn', -.,.*," Lonłretnyc\ b)ló*"] Gozd]]al / noiP'nb'!izoą'ch
A.hitofelicżMnu, t}um' Z. Lechowicz, w: A. Nodckj (9łyb'), Fikzafo\|b 'i'.,,i, ." łp,-p.-" i,k nają' P ki ah'' l ŻJ' i o d'Icch;
t
ie I "n W a' h
o religii' Plżeklady, lom 1. warezawa_Kraków 1960 (pżekład dwóch
lłJm'
pieMszych rozdziałów). i.ffi"jJl",.. l (dwa lo7d,ał) toBóln* o *iPilachtulo(ach]'
Lbt da GalileEŻa (16ll); [,,o boskości i potędze człoM€ka''] (frapenty 25 i-i.*.u- * A. Ńoilcd (red'), Fild"la \lo'kieło od|adŻenia'w^hj"wa
lozdzialu o tfużlivościrzec4 i o naBiĄ,llm' F. P ająk, w: A' Nowick (Ied.)' 1961.
FilozoJa \łalkkga odladzenia, w arszaw^ 1967. ciriino lrun pu"a łylffiaren inkilizJcji' Akla p/o'?Jł' tłum' w' zawadzki'
Ułmh pism zawiera rybór A. Nofickiego Wlpi'ry z hLiloliiklylyki rcligii' Warvawa 1953
pI'
warszawa 19ó2. c*.ai i,"*., ,ł'.' l-. Chmaj, z dodaniem w*ęp! óo zarysufiLozafi
Btuno' Pi'nafilozofuz\e, tfum. w. Zawadzkj' warsŻawa l95ó, zawerają: ó nuzot,,ipou,e'n"n' L. loŻchimowic/' sah/awa lqó4'
o tlzycqnb, paĆząlku i jehaści i U.ztę pÓpblcową' i,s;;;i"";^*'i, l |różnia"] lłr-'ła' k!' lll' todl' 8)

o podlęcznikÓwj budowb i uzqelnfunfu szluki Llllusa; "'.-) rouJaJ\ Z'\a!łi1o8'll'L'II'c/'

""li,
' ""l"*'.^"ł"'.'"uli"kclne"]tcztclr q'P\u Filntia'
o bj aśhie nie nz! dzbs lu p bczęc i ; ii".' i' i n.ą. ", r' xolixo""ri lrcd'l' /1":or!J XVII
l a hnllia, N ienq, W atszaw a 19 59
l',.-,i,
D iala g i : Tr
iunfuj ący Pfu s tak ; a. ..tt"u,*ir krtezu'a ttum s sqrezhqsU s De'cailc'
Kmb/aceński akrcryzm, czrli ura'adnienie lvieńzeń lbycżn)ch: il edy tŹ' je o purl r ; f toŻdll. lom l' w"ś/hsdl 958'
e

myserium
o poslępailanfu wlaś.i\9ymkgiknn i a lM|E lowieckki, sóh;
- ,,r({ńa* ń'opt'i"u. albo gruntoMe oznajmi€lnie * /mslrm
Uwagi ila tenut lanly Luilev, iem.urool nieti*llego]JkocneicJnoq dtugm Z!'ońc lhl
Mo\a pażegnalna, łs i-1c: ułożone w dzicweć rekslós"' b' lbm" "\ ied/a
O badantu fom i lailpb bilhhatorrcznej tunana Luilu'a: ""t"'ui;"-"..
frlozoficzna" I (1921) nr 1, s. 11 38; nr 2, s 29'13,
jako:
P rz ec iw ka na te ha ty kon ; uvleliil zicn'\ki. i nbhk*i ' ilum' loJ'' b' m' lłŻ2'
Mowa pocieszują.a; i"',,r, a* , ,riu nat!-ął J*)n 'uznola
u ? nladŻiaĄ?n
LBl da Daniela IIoffnąhą] 7L i^,,^",,a'
i. i railuchu Boga dojśćmaż'' i czen^tlŻ"je'łl jej &fucińs!ło
o po.zątkach' elemenlach i plŻyczynach /zeczyj " ",u,^n
* ii"i, p",y-t.*- t fodzanem' i jak flĆhadzi ona z rrzyr odl do Bosu
^rdPrzy
 KRóTM BBLjoGR^FIA
i z ro'nalcn 2 Bala fu rl!)nJy ila"nc] ]dŻĄi jd rawn]az Lż?h ip\, i.,
'w.zęu lc l Żpha' b' lŁum'...wled/J l'iló/nfrcma' Galileusz, opĆle, E. Albćd (ryd.), FloIene 1842_]85ó'
l {lĘl l. n' J..' ld jj.'ii
(1922), nr 4, s. 29-35. nr j-6. s. I-r? Le apele di GaIiIeo Galile', 20 iomów' Flolcne 18901907'
Ponowne naildziny,tłW' J' Katąay, A. Pańta, Poaań Dblogo sapra i fuema$hi s!ilenidelilanda'Flor^ce 1ó32' (P'zekładu na
1993. jęŻyk angiehki dokonał T. salusbury \| MalhematicaL Colkctians and
TraLilatiaE, London 1661 )
opfacowańia języku polŚkim Dialogues canceiling Two s.fu'.Pj, H' CIew i A' de salvio (tłumacz€)'
w 'v?ł
Evmston 1939.
cłbćdo, M', Wstęp fo Błuna' ltum' P' Bravo, wa.sŻawa 2000
(20 tom sed
RereMns i Refomkj& studia z hLttotii
Jjtozafii i itui;;d ;;;"i. opro, o\aĄio
Szczuckiesol.
Kołakow_ski, L.' hailo Gassendiw Stowniku FilozoJó',
jeAyyl, kol. 234-236. wa.szawa 19óó, rom I |i
Aliotta, A. i Carbonila, C., Galilei,Milaa 1949
Ky|ć,, A:' yF!):v s!]rylualiści' o!ńPni y nPĄrc(cv
XyI \'Pku K s.h\cnck.
Anltrle, A., Copenictf, the Founder af Madern Astlononv. L6dan 1938
PaąCelsLl - W Weiec! |rum' L. Brogowskj, odansk Bnrtt,i.A, The Meta?hysiu! Faundations of Modetn Phvsical Scbnce,Nev
',J|!| :' A''
Nowch, !-ykCPn!ruInc kalclali? |iloza|h Bruna' wa^/avn
196ż'
l995 York 1936-
Noqckj, A.. oo|da,o \yuJawa |g]9. Buterfield, H., Ortsiff o/ Modeil Science, London 1949'
'Ąno'Cmranclli l5ó8-lóJg/ w|oc|an 1980
Paja|. f '. Filoafia rom5za DAmpier' Sif w.C', l Hi'lrly of S.ience, Cmbndg€ 1929 (wydanie czw3rte'
Sprnk. J. s.. Itbearnizn J,an.;kt od Gascndi?sa
ao ydtarca, tirm. A. 1948).
Neuman, Warszawa 1974_ A shorkr lIi'lrry of ScierĆe' cmbddge 19{'
Dannemann, F', Die NątulflbsensĆhaflen in ihlel EnlNicklung und in ihlen
sńeź€wski, s', MŁźl jredniowieczeh a czilami
nałlmi. Sylwelki myśliĆieli
||fuku'warsŻawa 1983 (rozd'al o PalaelsuJe)' Zusamm?nhanse, 4 rany, Leipag 1910-1911
'--XV
webstel'C., od Pafacetsna do Newlana. Magb i powilMie noważ!h?j Drever. J.L.t, 7 t'h. Brahe. Fdinburgh l8oc'
tłum' K. Kopcińska, A. zapałowski, warszawa 1992 (8
nauki'
Duńem. P'. Elud.,'fu I Pona,d fu vn, i' Pu,i' l voo_
ł'
' "l
1

tom srii ReI€JtrJ

i furomaąL sludia z hbloil /ilaŻĄ/i! ] dei. poo L' s/cĄLLe8o).
ks o/ighes de ld statique. Paris 1905-1906
wehl.G'' Jakab Róhnc'tłum' J' Prokop,Jt, wrolldq 'ed' la99' F zfue, I ] caliba ' hL' Li|e and Work ' Lońrn 19a3 '
'
Grnt. k., Johann kPkr, A Tercentena/, Connenaratirn af hb LiJb and Wotk'
'

Yates' F' A', Szluka pMĘ.,] tłun' w' Radwański, warszawa

1977
Baltimorc 1931
Jems' sir J'H., Iłć dlo'lh af Phyical Scbnce, Canbńdge 1947'
Koylć, A', Etildes Gali|źen'eJ' Palis 1940'
RoZDZIAŁ xvIII: MtMurrich, J.P., ktrarda da Vinci the AnatailLtl, London 1930
RUCH NAUKOWY W OKRESIE RENESANSU s€dgwick, w'T' i Ty]er' H.w.. A sharl ELilarr of sc'€r'z, Nw York 1917
(wydmie poprawione, 1939)
sliń;on, D.: rhe Gndua! Acuptance of lhe Capelnican Theory of l he Uniyels' '
Tekil), Ncw York 1917.
Strong, 8.W., Pro.rdlr.r and Metdpbsica, Betkelcv. USA 1936
vinq' Th| LiIP|arv ryorł(. J'R' Rlchlcr lw)d'], Taylo;, F. sheMood, l 5łor! Ht'lol, af Science,London 1939'
|*""'q:
Kopernlk,
91
o.Jan1dŁ{8ab?, 4 lomy'
o\lotd la {9'
Scbnce Past anrl Present, London 1945
Tycho Bnhe. orera aftnlŻ. Ptaguc IÓl l' rlankfufl ló4i' Gatileo and Fleedon ofThols/t/, London 1938
Kepler, o pera annią, 8 romów, Frantfurt 1 858'187l' Thomdike, L'' 1 Hbrory oI MLgic and Erpelfuenląl 's'lĆł'f' 6 tomów' New
York 1923-1942.
 48',7
(Róe BIBLoGRAFI XRÓTM utBLIoGn
^|fA
^
Vhileh.il. A.N., Sc ien.e and lhc Maden Woild, Cambidle 1927 (penguin Poznanb' Ant,lagb tektlóv |ilazoficznrch, wrocław_warszlwa_kaków
le38). 1992.
Wolt, A., A l{btily ofS.Ene, Techhalag! and phitoloph! in th. Sixi.enth and 10 dokumentów z p.oesu Galileusza zaMera ton] pod red J' Życińskiego
Sevenleenlh &nlufieŚ. London 1935 Sp ruł|a ( i alibBz a, Krak'w 1991

Przekład| na język Polski opraĆo||ailia w języku pakkim

Lco!-ildo da Vinci' Pfuna ryhłake' tł|m. L' slafĘ warszawa_Kraków Biskup, M-, Dobrzyck, J , Kapemik, ilczory i abrw'|d, warszawa 1973'
t9]3,
1930, wań7awa ]958. (Frapen|y: orulia; Gwitdy przevońie|
o ż'c;; gnosikieucz. s' R., PrzeŻ cbilb do łyiazd' opobieśća Janfu K'pleże'
i śnierci; Plzrslowia i wkazania norulne; Wkdza Warszawa 1982.
?rawdzb|a; Widza
Iul"-lna' P,zr.aaa i EJ rruwa: 4"-l zPAl iij '), ., ż*n, Buiterfield, H'. Radawód wsfuttksnej nauki 130I]800,lłum' H' Krahe1ska'
Powk łza : ŻyA rcl ałn M sloń e k. Ęi 1,' gl i;z ły ; ;1,, ".i,' z',',,i
" ; ; ;;;'",
łk,'.PaŚub; Pejzaże, LLlry; Bąjki' zwielzyniec, Plarc.!M, ";
ha'zki)' cronbie, A' C.' Nauka śrcdniaNieczna i poczqlki nauki no\|aż|lnej' tlnm'
s'
"
Truklal a malalślwie'tfum. M. Rzaińska, wrocław 1961, nowe
oprac;wani€ rypaceńcz' tom z: Narka w późnrfr średnia\|ie'zu i na PaĆ1ąlku cza|ór
1984. noinżltnłch w akresb XIILInl warszawa 1960-
Kopemik, Dzbla '.,
Drcwn(;sd, J ', Mkokj Kapemik v śvie lle $ej karcspondencji,wrocław
warszawa_Kraków 1973'' (PieNszy tom jes l918 '
'.izl'tŁ'
reprodLkjąĘropisu De rcvaluion,hu5' dl Jg Żaąen
rlekhd b ^b.ol-' h iłińsli. L'. Kozidlo-PouN'U' B'' s koru' J' lrcJ'l' Kap'rh'\ na Wa'n't
pior M' Bro'(l l s' oiHeomluego' lrŻeci lawrle Drleliad} mnjUsĄch
pi'm' j: ii"' i t i,tot,"; p,lt,c!na. Dziala!Ąa\t haukowa' ęodoń a ' Kalenaaflud'
czwarty to ich fascimile. Ukazały się tomy 1, 2 j 4') Olsztyn 1973.
^k
Wrbór pbn, wd' L' Bnkenmajer, Kraków 1920' zzwien: ZaNs hÓvcr Koyft ,^'' o d zhknię tego Niala da ilEskańczonesa w'!żćĆźjsidla'tłum' o- i w'
n?lhaniznu sLiala o oh,atach 'nl ĄbhiP*^'h o ,7o."-;" 7,p.o,p]p Kubińsy, Gdańsk 1998'
monetrj Siedrm gwbzd, poena! rcligijnr jtisty. r'in, r-""rlt top.,itońsłi, tłum' s' Amserdmski' warszawa 196ó'
Licaedokumenty zavj€rap.aca J' DreMowsklego Mikolaj kpeilik w'ś||kl le i"p*ii'c.' vyłt'u-"lda, tlum' w' Prcisner, A' Konarek' Waszawa 1:19ó2'od
śve'i karcsponfu ncji, wl eław 197 8.
u;".ir, c.,'fJgA i naukd Dzieie Peilneso niezrozuilknb' tom
Kepbr, Takhnra kxnoŚu (Roz?rc||a ilstęPną da Pnc Aukuilyna b ca!ileóza, |łum' A' szym!nowŚki" warszawa
1995'
?oświęconrĆh bLfu||ie
świala. baklującao TlJEMNICY KOSMoSU tzh. a Żadzifliaj(yh plrror
N..,i' j.' łtr.a astiononii i kosmÓLagii' tł!m' T' i T' Dworak'
(ia'h dc, AiPbp'aih' o rąDa/ĄlIh t wtostlwvrh p-tzyąa'h
!,'-hy' Kłtowi€ 1997'
vhlkaścinfubb! i luchów Peiladylznych, Plz?dŚlawtona na pĘciu
forennyźh y^rći, . :'.
p. l"-*^n i kasnologia il dzieLe Ka7'l';ła' tłum' ] ' Dobvycki'
ciaIach geanetytryĆh)' tlun' M' skrzpczak, e' zatirze*sla_cetia' wrocław 1965'
'
wrocław'warsŻawa_Kraków_Gdańsk 1 972. RclIJn' jl'' l',6ałhŁ'-. tIum' Ą \/}milo$'Lj' Watt/aqJ la98
Galilci' Dbbg o fuunajważni.jszlchuk{adach fuiata, Ploleneuszaw)m i Koper. Rroinsil. M'. knĄardo dd l ia, l' KIdkóq lĘń/
hikawyh' tłufr' E' ułocb' K. Giustiniai'Kępińska, rvarszawa isil. l irl sl*osL, l'' Prlndlł. P uk'laio Kup\alkd' wdh/bqd laas'
Swirżaffiki. S'. M'€dz' jre(1niońecŻen a czalwi naw)ni' stl(lki
Rn'hawy i d-nadż.hfu n -aLh\iP dilO|h hna)'h Ln,cJ(!ĄĄ\łt ')' myśh'fuli
da-łuąclch'.mech4niki i ruchófl nfojscowych, il"m. F' kt"cha.;;-ski], xr warszawa 19s3 (ro7działy o da vncim)'
Teskc. '&t!'
A', hasło oalilei w SrailnkufiLozoJó|,wł:'zawa 966' tom 1 Ii iedyny]' 1

l.Dośdadczcnie i rozum przsiw*aMe autorytetowi''] (frapent listu do kol. 228-230.

Krystyny Lotalyńskicj) i vłńtin, e', uo,",ao a" nrĆ', lłun- s' sielsk. walŚzawa l951'
1959'
LJakości piewotne i frómc''] (Iiapenr dcdykłcji Urbanowi vIlI z .ł Źydński, J' Gcd'), s/lała Gal'/.!Jza, Kraków 1991'
Saggiatorc)' tł!m' T' Błocian, w: Z' CaĆkowskj, M' Hcfuański (red').
 KRÓTK^ }luLtocR^FI^

RozDzIAŁ x]X: FRANC]SZEK BAcoN RoZDZIAŁ Xx: }llozoFIA PoLITYCZNA

Tekstf Tekny

The PhilosophbąlWolk.toJ Fnntis Ba.on,] 'M'kabertson (ryd'), London ] 905' Machiavelli, k operc di Niccoló Machiay.Lli.6 lomów' L' Passcrini i G'
PrlłJ' R'L Ellis' 'I' spedding i D.D' Heath (rydawcy)' 7 lomów. London Milmesi (wydawcy), Florencc 1873-1877
1857-1874 Tulle le o?.rc ilarbfu] c te|teruli? di Ni..oló Machłl'"';. G' Barbćri (w}d')'
Nayun oryanuh,wsrępi przpisy: T' tsow]er' oxlbrd lN89 (wydanie druge)' Florilce 1929.
The Adrancenen! of Iłailiry' Londoa (Eve.ynan scries)' il Ptikripe, L.A. Bltd (wyd ), Oxford 1891
Cib'on' R'\ ' lrun.i\ Rana' A Bih!!ac'ań! o\loń a'n' ThP Prince. w.K. Marnott (lłumaĆŻ)' London 1908 i rtnniy (lverymrn
scne9.
The Discau e af Nircah Machiaretli,z tomv, L-J walkc', S (tlunacz
Opraowania i qdawca), r,ondon l9s0
The iIstory of Flarence,Ż tomy, N'H- Thomson (thnacz).
London 1906
Anderson, F'H', The Philosoph} oJ FranĆiJ Ba.,ł, chicago ]948 rhe |rorki oj xthaat Ma.łfovrl' 2 ton}, ['Farncwoilh (tłunacz)' London
l:is.her , K.. tsnhcis Ba.an uild seine schule,Heidetbcrg 1 921 (wydmie czwarte). l?ó2 (rydanic drugic w 4 tomach' 1775)'
Nichol, J', łaa.i} aacÓn, hi: I'if. Lnd Phik\aPhy' 2 1ony. London The IIaiain:al, I'o!łiial andDipLona1i' WrilhgJ oINi'Ćoló vachia9'lli'1ton|y'
i lldinburgh 1901. BÓ{on i New York ]89l'
stuil, M-, łie'rb'aĆ.n' a Riogrupb' London l9]2' Mor., Uto|ia (po łacilie 1 angiehku), J'H' Lupton (wyd')' London 1895'
(hniqie wicle-mnych wcrsji, w lvn tekst a!$elski w Ererlnan Senes).
,.)';;;;i; * Ie łaitć łle Iu neilleure Jbrfre de gouleiltwnl' tcksl łacińsk1
I,rzeklady na język polski qdmyprzczM' Delcourtawrezwyjaśni€ni'ńi i końĆntarzm' Pans 19]ó'
rn"'tnpti,n
' wn,*t, London l)(i Lcl{ /onJl prlcdrJ*o*Jn} i dkr Iorn)
F.ancis Bacon. E'!E?, tłum Cz' Znalnjcrowsk, warszawa 1959' .t"rił' l9Jl (l ondon)'w}J"ncpr/c/w'l' ( dn'"belld l Ą'W ReedJ'
Nawh olglaun,lłum' J' Mkarjak' warszawa 1955 (zawiera frlgmmly "."
fr'"'.,. *a. -A*n "lailri pi.c lddr'k'ch \d tr/tklbJ O?"a nr')
lr'na
z Wielkiej Odnoer. Louvain 1566
Noga Ailanryh' lł!fr. w. Kornatowski, warsŻawa l954, l995. H*t..'
"ii" y-ł",: ro.y, l' Keblc (wyd'), oxford l845 (wydanie trzecie)'
ralerianus Temb\uś (11 rozd^^ł); L".' r*e'a'lic!! PaLilr, ks|pg Lv' wslęp HĆnry'cgo MorLeya'
o paslęPie i razkfricie nauk holkich i LudŻkiĆh, rtvm. K' Leśniakj "i
London 1888
O godnościiPostę|och nuuł,lłum' H. Klde]ska' w: K'Leśniak, Fnnci! Bacon' g;;l, ial.aI- ne r"'y Cailprchension of lIislafy' B' ReFolds (tłumacz)'
New York 1945.
'ś,l q'danie
tir,rl'* L.,ąrlta*,Paris 15óó' wydanie ładńskie] Paris 1584;
anńetskie R' Knolle$: London 1ó06'
oprucowąilia v języku pakkih Herborn 1603' wydani€ poszclzone:
_'ć.".-s"
Alih;sius' P'l'|iĆd nelhodice digesla.
(MaŚ')
ló10; wydanie współczesne C'J' l'dedrich' canbndge
KotarbińsH, ].. hasło Bacan w Sloflniku Jilozo/ół, warszawł 19óó, lom ] Ji 1912.
jdFyl, kol. 70-78. c,oils, oe i"* betti pac,J, washington 191 3 (w}danie z ló25)' PŹekładu
Leśniak, K', łarui! BaĆon, warszawa 19ó1, wyd. uzupehione ]9ó7' ",
andeLkjcgo d.konal l 'u \el'c\ i lnnl' o{lord l9]5 ńc Jua lom) luo?4
I -*ont.. ..lhe'lds'ic\ or'lnremarronrl La* )
'",".* ",
 BBLlooR^FlA 49|
KRÓTKA
Opraruwania Nicmló Machilveli, r)óólp']n, iłun' J' Gałuszka, J' Malarcryk, CŻ' Nenke'
M- wvszogrodzka_Śląska, K' Żabokljcki' warsŻawa 19?2; w skład wyboru
Al'en' J'\l '' / H^lnrv ,'r PLh'h dl rh-uęht JP lhc S,f,!..nlh C|nlu\ ' l onJon
l9Ż8 Ufrali ptz)golÓ\9ane dla Urzędu Dzbsięciu g splagach Piz);
BaudnllalI' H'' lcon Rodn, t |łnrl' Pdil\ ló53' Poseoo do kĘcia Valenlina \9 Romanii (qb6l);
r;yr"so puĘ kneila Vd!łh!n0 d\a 'E1aa7'nia l'''I'o'/d
5on
,,:! oDi\
:].1rr.: ł::,
rozoz. :',,' ^v a(h n ą.|i'l ThP Cdnhridr. M aa? l n ! t,, al ). |om |'
Lanbidsc
t "Do:obu
v;RbEo' oL,łn]a da Fc'no' pana Paldla i ia Gru'ńv o'riai 8Ą
1902.
^y?l
cmpbelt, w'E'' ,ułet Utapia and hil SaĆtil Tea.ńłlg, o spoiobie postępowmia ze Żbblaildna- ludnością VaLdiĆhian|:
Londor 19]0.
ChaTbel'. R w Thona' va"ł' l ondor lq')' K'iążę:
Chau\ne' R'. Jeah Rdń ' aubur d. k R.;;r!ique RoilLżania nad Pbrwsz)n dzidkdoksięlien hislorii kynu LiviusŻą;
Prli ląla
u l:nlraves' A.P' 1 aa' Aą IĄt lJdu' tl'n lo I P8 )t Ph4''.orll' O sztuce Mjennei (ftagfrentY)l
l of,da1
1951 ^'a!u|al Żvgot Cal,"ccLu C6mcanPgo Ż Lukki
Flggl!' J'\'' slłahl at PĄhlica: Though] |ran Ga,'aą to G,o!Iu" Cffib-dze iuorp łk'' ll. ] l l. vl l' \ lt l l: d$ c UL$or) l le-Jckie
fioąn.kie
l92l (tdnre druse). M ardlalnn l o \clIe?n'? c oĄ ) d'ah lc oral l: J) plrllne
fo'kr.M.B..Va\tp,\ojpa!n,.a!Thaushr.Lomt.ptrtata.Ua,hia\,t,i\tozd/.8 v"rr.'i,ioa' ilJm' K''Abgdrowic/' Pomań l'a7 Wdr/auJ l'5a' Lub'ln
MachQrcilĄ. London 1ga) 199J.
Cielke' o' \on. \ofu,at I4n and lhP 7ĄPÓ1 aJ sa.iery' Pi\na więzienne poprzedzone żywoten Tonałza Morc naplsnlm pflez
wiffi"."'n"p*", riun w Gienvch, A Makowska w Morawsh' A
2 lom}, E. BalLer
(ttumaczl, Cambndpe tqta
Ja'hann^, a"hFiils;m de Fhtwbk uĄ8 Palu-'.h!LI |ea sląa]'lhearira,
p".it"ńń,i. n*'t".,ki. S' Tasemski' w' Unott' Ponań 1985; zawierają
nięz!łhiu * l a\c'ol"/ l 'akta'o 'dt]\u
ae,
t9ll fSdilje trzecie) ji"i i-""ł^r,
^*tl" rcMar
Brestau v
Go-J8h. Jw rhe s"'ia, (onmil' 4 ( Ą,ił.t slua, t! i]'" Dc\?'arA'nl, )^il"ri,' u-, n , ."an,n;" < n'l ''"'a' -ann Go ro'naao \lńgcĄ|\\' J
oxford 193ó' sJi"-s";sl
" ks& o keczvtosPotilej' ilun R Bierzanek' Z lzdebski'
Hearnshaw, FJ'c.' 7l€ wróblewsk. warszawa 1958'
'socut ahd Parilicat ]deas Of sane Grea! Thhkefi af lhe
Renabsance an.t lhe Refatmatian,Landan t925. i..**tt a""l ue!atu da tats?so ra'aunn rzkp\ i si ddo'aka'aznona
The Sacful and PoliliĆal ldeas af lane Grcąt ł *nbil|ch'zc' z)' ||ffi 'Ś' l' NoilcL''s: Ą Noqcti
ThinkeŁ, in lhe Sirleenlh an(1 "',ii,',"'i,.i,,t" ol'odrcnia' \\ "l '/aq " 972'
Sewnkenth Centuries, London 1926 irea 'l' rituiln t'-,
1

-' "'ł"8a
ł', ó s u'' ^' o, r'o^ L' lok P P' v tu1u\ o1?r
d'an d'
Meintrke. F.. Dic Ił"P ał lrcJd"' | '1|a'h,a''1.') Vunich la/q a,;;"'';';;.,
-'i-iń -. Ż 1 I

(w!danle trŻecie) 'aa,'-u'aĄ r |,a,*t' z aiai"-' klóry zawicra flyjąlki Ż dziela Gntie'd "O
\aiuąt Rrhn. Lonuon lal6 lsddnie Lvec c]' ro|rruŃv Jana scltPno o Al tzu 'arkat?l)Ą' '
l']ń " ^D.!
),.,ir.",ry r"^"', "': ' 7 '
Sdbrne. C.H.. A H\rotv ot p"hthat Dpra., London te4l iłun' R' Blerlilek' wJ6/{va lc'5'
villJri' P'. D. Lil' Ąhd Th^ oi va'h,uP!L.2 Ion}, l' \lllal i.r, ,,a e' ''o ,,"" ""la\ t rokoiu' ' r \'iltrh 'aa'dt' ^| _n' lJ'nfn;P rań
q'' LłLT' R'
(tlum3cz). London 18St ^if,aió i'i,."ł*-m n\'^ EhnL '^at p'ańJ f]t/n
yreeland,H.' IIugo Glo|lŁ', ^,,i',, "
New York ]917' Bicrzmck, Varszawa 1957

Przeklarly na język potski OPta.a||anii w lez)'ku Pollkiil

19ó8' Poaań 1998
Baszkiewicz' J', M]jlpoli rytznaflbk')il średnich'wańzawa
ilde ĘdJn psm vac\ja\e]]cgo' /u'd'/cZ.'
15mleje
t)yącJU{lorims /biot pl!ULh |r/skłJdóu .o: ^Jl.lJ'
nujle|\/y. norad ó"i"'l'
' drs n,i^"it n,chfoleueso. tłuf,' Z' DolosŻ"'Liler{tura na świecic"
zoył6 (szkic z kŚiążki Bcrlina Agdinsl lhe Currenl)'
liqiohcóo),
"'
 49) XRÓTM BBLrccRAFl^
Ga:::, E:'N?d nyśtąMa.hiaveilega, rłW' H. Klalova, Tractatfi de poteilale sffini panlacis h rchus1emp'ldl,ód, Rome 1610'
.,Archimm Histod
Filo/oni i M}di spoltraei . l9 (I97ł], l. r lv Molnz, De luililia el IulP, 2 tomy, Antwery 1ó15.
Milal.z}k' l' i n'' Ni..1a va'huą!!i Paradokv !n5ów JaLtrrny' Concoilfo liberi ańillii cM grutiae hńL|' diyina pląyi?hlia' prcvidenlfu,
Warszawa 1971. pruedeilinatiane et rcprahatiane, P^ns 1816
Moawska, H'' Św' Tana\z Morc'Ponań 1938. Kclce 1947' yitana. De IndL\ et de Iurc Beili Releclianes, E Mys (ryd.). Washingion 1917
swieżźwsk,s., MłlŻl sefuhflieczem a czalmi nowlhi' (,,classjcs ofInt€mationil Law'' nr ?)'
Sllwetki m!ślbieli
XV wieku, Wanzawa 1983 (rodział o Machiavellim). Jan ze Św' Tonaga, Ć/ffus PhiloŚaphicB Thohtni.b (ryd. Reiser)' 3 lony.
Turin l9l0-1938.
Cutsus philosaphicus,3 romy, Parls 1883.
]oanni' a Sancla Thona o.P' Cur% lheotogi.i, Pańs, Tournil' Romc
RoZDZIAŁ Xx: SCIIoLĄSTYKA RENEsANsowA 1931 i n.

Tekły
Licme tytuły dzieł pojafrają się w tekśdeniniejszej I'ir1ol'l' Tutaj
wrieniny
lyllo kilta w}brJnych' Pehleisze b|ografie moha a aleŻć u Drtinnate
ie
thpotogt? .athotique pod odpowdnjm. hasl"mj. podrrdwowa
prdc4 biblio-
grafi@ą poświęconą pisarzom doninikańskim w ot..'i"
io iioo
lÓLu je] scĄp!o|?\ ofuin^ Pracd\ a|ow Qle\ra-rchara"' "a'uoo
rolollrogi"lrcr_
n) repnnr przeJrldnego rydania Drryrkre8o 7 lJr llo-172t opubtriorato
rydaMictwo Musurgia Publishcrs, Nćw York' Jeili chodzi o aulorów
jeaickrch, zob somm*vog€LDe Backer, Bibli\thaque
fu ta conpryb l1e
J.r6. Lrege td)2 n.
KaieLn, Thonal de Vio CailinalL' CafutilB, scripla theolałbą' lam |' De
campafatiohe auclofitalb paPae et .ancilii cum aPolagia ei&9deh hactaluŚ
V.M.l. Pollet (wld.). Rom. lq3o
naw de Vb cąrdindb Caieląnu' (1469-1534); S.lipla Philosophica:
9:nmillilu in Poryhrrii Isagogen ad Pmeł1icmen}a łistoteits, l'łł'
Marcga (ryd.), Rome 1934.
O?Bcula oecononica-soctalto, p.N. Zammit (wyd.), Rone 1934.
D? nominun oniloBio Dc, aa]rt u ?N i,. p.N. Zammil (w!d
) aU I
Commentatb in ,.le Anina ABlatetis,y. Coqueile (wyj.), R;me
19t8.
Caielilu|''' in ',D. Ent? el ]:s!e\lm,' Cahmentąlfum,'M.H. Laurenl
(wyd.),'rurin 1934.
Komeilarz Kd€tma do s/mn! leoLogicŻn i Akwinaly znajdujc $ę w o?e/a
onnlb (wydanie Leonne'a) śwTomasza'
Bel]Efrine, operu onnia, 11 tomów. Pans 1870_1s91.
opera orutaria Posluma,9 tomów, Rome 1942_1948'
De .onlroyeililr. Rome t832
OPracoiania
Barcia Trelles, c.' Fr.n.!bca suórcz' Les thźologiens espaqnals du XyI si'cle el
I'ócole nodeile du dloit klernalianale,Palis |933.
Brodrick, J., rhe Lile and Wotk oI Blessed R Cardhal BeLlamine' 2 romv,
London 1928.
Figgig, J'N', zob- bibliografia do suźr€za.
rat",c' i lłi"n"l,ł., a.tykułs.o1av'4ue (czę$III) w| Diclionnaire de lhćologb
cathotiqE.l.14. kol. l7l5_1725 Panr lala
Ciac6n, C., h seconda Kolasticl I I ?ilndi cannentatoti di sil Tamnasa; I1'
Prc.ed?nze leofttbhe ai Prcbteni giulidid; Iil, I Problemi qiuldiĆo'palilici'
Milm 194-1950.
Littlejohn, J.M., Ttu Polilba! Theot, af the SchoalneR and Grdli'r, New
York 1896.
Rćg^on'T. de' BańeŻ el Molfoa, Paris 1883.
sc;Lt, ! .B ', The Calhalb Coneptian o| Inl.malianal Lał. Fl@cbca de Vilarb '
Founl]el af lhe Mofuln Law af Nalions: Fran'iŚu Suólez' Founful of lhe
Philosopb af La\9 h genera! and h pailicutar af the La|| o1 Nations,
Washington 1934.
smith, G ' (ryd ') Jćś'llm fukers of lhe Renaissance ' Essayś presenled lo John F'
'
Mccornick, s.J., Milwatkee, wisconsin, 1939.
so'^na'M', Hirhlk fu h Filasara Espańala en eL sigla XVI,Madi'd 1940'
stepiller, F', Ceschichte fuŚ MolinisiluŚ' Bnd I, Netr MaLfua'chriften,
Mnnster 1935 (BeitńEe' 3Ż}'
streitcher. K.' Dfu Pł'Iosophie for spanischen SPótschola(ik an dłn fuullch'n
Universildlen fos |bhzehnlen Jahńund.ń (w, Gesonnehe Aufsótze 'zul
fuhur?eschich|e sPaniere). MnnstĆr 1928'
 495
494 kRóTxA BBuocRAFlA (RÓTKA BlBLlocR^FtA
vmst€enbcrghe. E-' arlyk!ł Malinilne (aftz bibliolrarla) w Diclion&ire de OPracowanb w je4)ku Polskim
lhćoloqie calholiąue, Ł'10' kol' 2094_2187. Paris 1928.
RBdn k'I'' Po$lanie i loz|9ój Tobail)stila Jezusa!'go' lłum' w' Ba'mow
śkt M. Bcdnar/, kJkót ]969'
TUna\'J ał l io Kai tan! n4 pod|as h AUn' n' dil a
Przeklat1y na jęz1k pokki r,. t.. pot, p
'' ";;-';,';;;"
h ru,
(ar_
"a!u8'
v

Tnfrusza I AkAIńL'" slLdia Phllosophi.e

Bellamine' o'ż.?uln i ^ ^"",b
nr 1, s l01-150
R., bla s a slaw fo t| ! 9 ie y sz c ŻeściL k t órc 8a zŻżywają św ię. timac" V (1969)
, wrbfuni BaŻ, w nfubie''-' tłum. K' Sawck' kaków 1617 (E.xII'446i117)' r"*'i",". i, ji,"i"i, ,o^ |: Zdah|wcy, tłom' H- Lubicz_Trnwkowska'
kzanie klóft P. Jezus z klz)ża ilczyni! do narcdu ludzkiego' aslarnie, alho
o skdniil słailbch' któle Zbąwicb! h6z Nrlzekl na krzyżu astątecŻne' lfum. P' Morawski, M', l6t'. Kraków 1924'
Fab.ycy' Kraków 1622 (E. xll, 448). jako 'o8nal*" dniaubczen a czosMino\9'Iili'
iu"a*u. s.' lł*j"r SllĘlkin!ślicfuLiXv
o glosie aslalnfu Mfurajqceqo zbailciela cłli o siedniu slowach Pańskich waEzaqa ]98] (Iodzi'ł o de vio)'
'Pk!. L'. l'i,-* FllnŻa!rnc |odjan,sPnfu]vk' Jaao ad iŃ' rodafa'
?lzed lkonanbn na krzyżu ?o\9iedzianlch' |1nfr . A.\yysock, Gdańgk l778 (E' w.i.ń-.
xlt, 117). Lublin 1982
Wzdlchanie łalębke; aba o dabru bz Żhąłbnnych, !hm' P' Fabdcius,
Kmków 1621 (E' xil, 450)'
o jęczeniu galębicy czrli o dobźe !ez, b. tł|fr'' Gdańsk 177ó (E. xI, 447)'
o Pocieszeniu praNdziflyn gokbicr Ęcząey, czrli o szczęściu \9bcząm RoZDZIAŁY xxll-xx]llI FRANclsZEK SUAREZ
S||kry.h Pańskbh pod różneni imiory opbaryil, b' tlum', b' m., 1777
(E. XIl, 449).
TekstY
Katechizm, thm. J. Maler, Augsburg 1616 (E. XII, 447).
Katechizn rrymlki abo krolkd nauka kataLicka \9szystkh chrześcianan do
o'ala. 28 tomów' Pans l856_l87r'
zba||bhfu naypa|lzebnfu)Jza, tłum' J' Poszakowski, wilno 1752 (E' xII, roni'!La'sa|dmżnca l5s] fucne sd"ni. dż
ii;;;;;"',;;; ,
471448). ';;;,,ian*
do t€so z Bnrcelony' ]883'1884')
Dwa truktary, t|Jm' P. F abrycy' Kraków 1621 (E. xil' {8)' tcłihu\' DPIPn5io /kleL
ri|i'w",k\ a| F,ancl''lĄ sua|cz' s'J ' De
'
łi,
Królkizbiór nailki chlześc'aźJkż'tłum' K' sawick, wilno ló0ó (E. xII' 448)' "''",,iźiir|,"' ,"',',rt'',',ilu]e a ' ) lom) ' ]'om l: tekŚty lŻ' lilhe' lom
Sunnalyusz nauki chześ.foźJtżj,Kraków ]608, ]619 (E. XII' 449]450)' "',,ł",i- ó^?",. l q{' "(
;; ;;;,;;. ld'ic" ol lnl'allional t as'' nr'0\'
'heoLaŚĄ

Nauka chrześciańska,b' tłum., Ausąurk ló18 (E. xI,418)' ca' Blb|ineilJila suarf\ia
Nauka chrŻeścfuń|ka,Kraków 1755, 1775' Częstochowa 1781 (E. XlI' 48)' sn";ijl J.r,]i'r'l'.g*'ii $dilo $Śpomnlci: P' v JE
Nauko chlześciańska,wilno 1790' 1799 (L' xll' 448/449). na, Grmada 1948

obkśnienie nauki chrześcla'JklE' Klaków t754 (E' xII' 449).

Nduka dahreqa i szczęśIiilego ffiieranb,IłM. A.Lukomski' Kraków 162] OPra(o\|dnia
(E. xII' 449); prz€druki
Naukadobrcgo ) szczęśIi||eqo ffiieranh,tfum' A.ŁukasiewicŻ' Kraków 1628 Aguirre, P', docnina FrandŚci Suórcz cbu FteŃalem kclesiae in res

(E. Xtr, 449). rpnroralps. 'eLouvain lvl5

cat^lia JP! Dact'i [\inio r la a'u'dc'ón
nanilnl'la'
Pblnoście ilopnie po klórych czla||iek zilraŚzcza chrześciai,kiupalrując Boła łlł"1a'.' i'el '' i.
9 slil1rzeniu rczmailyn Prłchodzi da wbLkie) znaianaści Jego,llnm'G' (K') '"'' 1948'
aÓńlllas (santander)
sadcki' Kraków ló1ó (E. xtr,49i450)' g*,. ł_ o.,.-. a" s,a'cz lobĘ la Lhe/ad' Batcelonl l92]'
W\chod, h nbba, tlufr' C' wyŚzonirski. wi]no ]7ó0 (E' xII' 450)' ffi;'il'.'i.';,i;*;i'arP.' thłĄtLgic P'atą'f' \' Di"iaaĄanc ae'hP"loclP
vnana' F. dc' o Indhila.ń' tłum. J' ModrŻejewsk, warsŻawa 1 954. utholique,r' 14' kol 2691-2728' Pnris 1939
 KRóKA !!BI-IoGR^FrA XRÓTM BlBLloGRAFjA
Bo!t|et,E.,
Spoś.ód szczcgółowych .ozważań pośwlęconych lilozofi i suźreza, zawartych
De l'oligine du Pouvoil d'aprżŚ Sainl Thameł e! sńlez'PaiŚ)875'
Blelcr, A', Der Gollesbe\9eis hei Thon6 und Suórcz' Ein wtyuńaftlbhet
w cŻasopisnach i 7niorach artykułów, na uwagę zasługują:
GailaheweL, auf dł Glundlage ,an Potenz ffid Aklyełhdttnis ofur
Abjianpip. /.lLŚ d.! IV enlenalb det nacimienla de Fruncbco Suźl?z. 1548_1948' 2 tomy'
4?tlsv?rhd|hi\' Fńbourts (s/uaic.na) |q{
Mdńd 1949-1950 (są tutai artykuly na tcma! za8adnień leolo8icznych,
condc y Luque, R', Vida y docthas de SuireŻ. Madrid 19{]9.
fi loŻolicznych i politygnych)'
D€mpl A. ańr^1rł. sldat\|hilo\nphic h spanhł. sallburg 'qJ7 Atchives de philosophk. t 18, Pads 1949.
sanP Pahrcal Thcail. : or lhc Eailv Jr'u',' g'o"łuay aoronun. Pensailienlo, t' 4, nuner dodatkowy, ,,suźr€z cn €l cuarto €nlmario de su
figEjs' ]
^'' Historical soci€ty' xl, London 1897)'
prŻez Royal
nacimienro (1518- 1948) ', Madrid 1948 (Nuner ten zailera ennc sudium
S tudbs of P dilbdl Though L froh G e l s on t o Gr a ti6, Cambńdge
1 923 (Ę'dfr ie pośdęconc m€tafirycmym, epislemologcznym, polilycznym i plawnym
drusie).
rozważaniom Suźrcza')
Palilbal Thouehl in lhe Six|eenlh Cenlur! (,,The Cambridge Mod€m
Razón, Fe,|'|38,f^sc.l'4, wzesicń_pazdziernik 1948' ,,Cenicnario de sullrez,
Hi{or}". t' 1' roŻdl' 22l. ( ambnd8e l901' j€st zarówno jako leolog,
1548-1948-. Madnd ]948' (suńrez potrakiowany
Giacón, C.. s!źre", Bresia 1945-
iak i filoŻof, 1ecz głóńe jako ta drus.)
Gómez Arboteya, E'' a/ancisca Suórcz (1548-1611)' craada 1947. piae zajmują się głównie teoloscznymi aspektami myśli
owie na*ępujące
Grabmen, M', Die dispulalione! mela\hysicae des Franz Suórez h fuel suźreza:
nelhodbchen Eiq4ill ffid Forlłi*ung ( Millekllelliches Geinesteben, t' 1,s. t' 22, nr kMeaeń-wrzesień 1948' ,,Flmcisco
Esludios Eclesfuticos, 85_86,
525- 560), Munich 1926. Suarez m el IV tntenario de su nacimiento", Madrid 1948
Hetlin, l ', La analogia del sel J el conoĆinbnlo de DioŚ en suórcŻ Madnd s47
MbcekneaConilta',IX' ',Homenaje al dootor eximio P' Fmncisco suórez' s'J',
'
It\ftioz, J ', Estudios sohrc la nelafr'lica fu Francisca Suórcz , S.J (sanimd€r) 1948'
'.Madnd 1g4g ' €n el Ivcentenańo de su nadmiento, 1 548_1948"' Comillas
LilIey. A'L'. &ał' łL, s!Ż rPz' socn! aad Pahlica! taca| al samc c/eal 1 hhkil\
spośród prac opubtikowmych w piąŻku z rocaicą śmierci suźreza 7)
ot the Iblh M.l I'Ih Cenl!'&J, London ]a2ó' 300 (1 9 1

Maiieu, L', Frangob Suólez. Sa |hilosophie el le! ru?Porls qu'elte a avc la

thćologfu, Pańs 1921 .
(Kommbż€P. Dsmqsdo lej pracyzawartesą w: Archfues de PhiIosaphie.
t.2' s. 187-298; l.4, s. 434-544,Pańs 1921' 1926')
Momor. P., artykvl suóftż: Vie el oeuwes w:
catholjque" t.14, ko].2638-2649, paris 19j9. ''Dictionnaire
Platrerr, F.' Suórcz als Vólkeft.Ćhl.ilehrer,\ęnŻblre 1919.
R€casns sich€s' L', kllosofia (!el Derccha en Frunchco Suórez'Madńó1921.
Re9avr, D., La doctrine to la guene juile de sainl Ailp,th n nos iałs (s.194
-230), Paris 1934.
Connemoración de! lercel centenaio del E'inio Dorlor espańol FranĆisca
Suarcz' s'J' (Iól7']9I7), Barcelona 1923'
(25
P' Franz Sńrez, s'J' GedenkbLa!fu zu seinen drcńundertjóhrisen Trdesldg
de thćologie seilenbel ]617)' K' six, elc' Bełńge Żt Philalophfo des P' Suórez'
tnnsbruck 1917
Rivlla di Filosofia Nea'Ścolailig, X (1918)'
Sctitti wti puhiicati in occesiane tul teruo centenatio deLla notte
di Francesco
Suóre4 per d/a deL prcf. lgaslino Genelli, Mi|zn l9l8'
nJe.", ń'u., s-*lli", k. ie' Suórez a vn oeuvre' i occailan du lrobićne

Rommen, H'' rie s'aą1ślehrcdes hanz suórez,Milnchen_Gladbach 1927. entenabe Ae sa mort, 1617'1917' 1 1, ',La bibliographie des ouvrages
scorraille, R. de, łałcdfo suórez fu la Canpagnk de źJ&l, 2 tomy, Pańs 191 1 impdmós et foćdils'' (E'M' Riilćre), t. 2' ,,La Doctrine'' (R' de sco[ai11e)'
'
scott, I'R'. The ańalic ConĆeptiaA or]nknaliana! La|9. Frucbco de Vilalb' Toutoutr-Barcelona 1 918
Founfor of the Madeil Law oJ Nation!: Fruncisco SńleŻ, Faundel af lhe
Modern Philosaphy of Law in Generu! and h patticukt of the Law of Natians. opraca\|anie w języku poIskim
wJŚhinglon lała'
wefril, K', Frcnz Srólez und die ScholL1lk d.r blzlen Jahrhudete. 2 toń\ Aduszkiewicz, A', olJ.ńolałyki do anlologii' DwaJfod'd, warszawa 1995
(1]
RaIisbon lĘńl, ]88a' paó' rcd' L
tom serii Renesaa! R"źrndcja. Slullia z hblońi rtLoza|ii i ifui
zaftzueta' J ', h fllosa]ia de Sunrcz ) e! pensMienlo acluaL, Gn^ńa 1941. szŹuckjego)' '
 Baader Frmz von 292 Boyle Rob€rl 306
Bacon Franciszek 29ó' 30? 310'328. Bmhe Tycho 282' 302' 305
382 Briggs HenrY 105
Bacon Ro8€r 2].25, l?0,171, 198' 297 Bruno Giordano z6, Ż50, 264, 265,
Bźńez Dominik 28' 359, ]60, ]65, 367 213,21 6-281 ,284,287 ,192,293' 303
Barbarus Hermolaus 239 Bu.idm Jan 164, 16A,169, 172, 111
sKoRowIDZ osÓB' Barclay Willim 330 Budeigh wa]ler ól
Bariłoniej , Mediny 365
Bascour H. 200, 202
Bellamine Robert św.28, 303, ]04' Campmelh Thomaso 273-2?6
Abelard Piotr 58 360, 37 0, 37 | , 312, 6, 319
31 Can Grandc del1a Scala 186
Abraham 220 Arystarch 301 B€ndictis Jm Baprysta de 369 Cano Melchior 28, 359,360, 361' 174
Achillhi Aleksader 165. 239 Arysoteles 9, 13, 15, 18,20, 21,22, B€nedykt xII, papicź 52, 130' 13l Capreolus Jan 16, 164, 398
Aegidius zob. ldzi Rzlmianin 25,33, 40,11,42, 45, 48, 50, 54, Benedykl z Assi$mo 16 Cardano Gilolamo 2ó9, 270, 285
A8ńcota Rudolf 227, 23ó' 245 59' ó0. 66, ó7, 68' 73' 79, 81, 85, Befgsoo H€nri 296 Casalmsis Chrysostomus zob Javelli
Albefl wie]ki św'2], 25, 163. 164. 88, 104, 105, 106, 10?, 109, 120, Berkley G€orge 40ó Chryzo*om
110, 200, 201,2t5, 216,211, 221, 143. 149, ]55' 156, ]ó1' 162, 164' Bernard z Arezzo l49, 150, l51_15ó' Cavali€n B' 305
222,239 165, 167, ló8, 171, 177, 18ó, 187, ]57' 1ól Cesalpino Andrzej 244
AlbedŻ sakso'ii 21' 6l l69' l73, 174, 190, 194, 195, 200,220,126, 229, Bcrnard zClar!aur {w l4l. 196, 214 Cezar 3 1 5
' Garron Pierre 247
115,177,180 232, 233, 236, 238, 239, 24A, 244. 216,211
Aleksander z Afrodyzii 25. 16s. 245, 261, 212, 211, 296, 299, 3AA, Bernard z Lombardii 49 Chrvsoloras Miluel 225
n9, z1a 115, 318, 322, 339, 344, 350, 351, Ber&old z Moosburga 200 ChriśUŚ 46' 111. l12. l2q. l8], lv2'
Alekseder z Hdes 392 359' 360, 3ó4, 3ó5, 366' 3ó8. 369, Bessarion Jm z Trebizondu 228
le9. 20q, 213 212, 202. 265. 288'
Alhuen 170 370, 179, 380, 3lJl, 382, 387, 403, BiĆ] Gabdet l65 332,391,444
Althusius Jan 170. 329, 330, 146-348, 4ŻI, 131' 138, 412' 413, 445.119' Bierzmćk Remigiusz 318 ChryzyP 350
352 451,452,453 Bilingham RYszard 137 Colet John 227
Auguslinus Njphus 165, 239 Bl&do Giovanni 225 Combes Andrc M. 220
Compton-Carleton Tomasz 3ó9
Auguslyn z ltippcny św'1ó, ]4, 57, Beheński Innoenty Maria 59
104, 118, 119, 113,201,207,212, Bodin Jan 129, 332, 343-146 347 Comtc Augustyn 453, 454
Andrz€j z Novo Castro 4l8 263,214,403, 422 BcciUsz 207, 2l 5' 2Ż1 Cosimo de Medid 228, 229
Angęlo z Arezo 1ó5 Aureoli PeEus zob. Auriol Pior Boeńncr Philotheus 5, 5]. 53' ó]' Crakanthorpe Rlchard 310
Antoni Andrć 138 Aunol Piotr 31, 36_50' 54, ó6, 10ó, 8ó' 105 Cranner l honas 195
Cremoninus Caesar 244
Anz€lm z canterbu.y. św'204' 45] 389 Bóhńe Jakub 289' 284' 29Ż
Archimd€s 299 Awerrocs 88' l6], ló5' 195.2]9, 240. Bonagrafto z Bergamo 52 Cur! vilhelm 149
Argy.opoulos Jan 22r 446,417 Bonagritio z Bergamo 12ó Cyccron 165, 226, 218
Arriaga Rod.igo de 369, l8l Bonawcntura św'8,25,1ó4' 196'
2|a, 2Iz, 216. Ż2o' zz1' 222, n4,
#3,454 D Aily Piotr 218, 220, 418
Bmifacy vIlI, papież 15, 134' 183. Daniels A- 207, 209
' storofrdzc sporząddła wmda Glajkowska 186,187 Danle Aighieri 14, 186, 225
500
I'icinus Marsilius 24, 229-231, GrÓÓt Gcrard 198 Hugolin z O.ueto 20
Dawid 371 239,
Gtosset€ste Robeil 170. 171. l?9 Hugon 7e Św' wiktora 196,22]
De sylvesriŚ FlmcBŻek sylwcilcr 28, 219, 319
GrzegoŹ xI' papicż 195 Humc Dalid 156. 157
160,361 Filip ll, asa.z 329
tv Pięky' kró1 l''rancji l5' 1]4 Clzegon xly, papież 272 Hus Jłn 16]' 164' 218
De Wulf Mauricc 194.200,249 Fjljp
Grzegorz XVI. papież 212 Husserl ldmund 440
D€mokryl 38' 267' 438 Filncr Robert 330
Fishel .Ian św'227 Grzegorz z N}ssy św' 196 Huygens chriŃian ]00. 303
D€nifle H. 2]7
D€nony A. J- ]75 Flacius (lllyricut 246 G.zegorz Ż Rimm] ]]8' 1]9,412 ld' RŻymianin 8' ló' ]]9, l49,
Fludd Robcń 28l' ]11 Grzegorz z walcncji ]ó5 161,113
Digby Everard 310
Digby Keneln, sr 310 FonScca Piolr 3ó5, 380, ]87 GLańno z werony 22ó
Diogen€s Laerbos 28] F.acastoro C]ifolamo 2ó7
Dion Chryzostom 351 Frmciszck de Marda 138 IdŻi z viterbo 3óó
Dionizy Arcopagila zob. Pseudo- lł'nd\7ek / AŚcoli 52 Harvey William 298 Iserloh E. 54
-Dionizy Franciszek z Meyronncs 138, 175, 177 Hebracus Leon 233 lzllk 220
Dionizy Kartuz 196, 215, 216 F.muszek z vitoii 28' ]54, ]59. 3ó0, Hescl Georg wilhclm Fridrrch 280' IŻydol 7 sewil]j św'374
Domhici.lan 16 ]ó5, ]7]' ]74 37ó Ż92, Ż96' 406
Dominik Ż nandni ]60 tsranck Sebastan 288, 2E9 He$us 227
Donddne . 199 FrischciŚen M 379 Hclmont l'lłlciszck M€lkunusŻ 28?' 288
Fryderyk II, esarz 14 Helmont Jan Clrzciciel van 287, 288 Jacobi F. H.280
Duhamcl Jan Baptysta 381
Hilryk lll' kró] Francji Jakub I' kró] ]12,330,379,428
Duhem Herre 177
Henryk VlI, król Anglii ]]3' 329 Jikub św' 220
Durmd 1ó4
r'kub Merzu 31-13.35.49.50
Dufmd z słinlPourcain Żob' Du- Galen 286, 299 Henryk vIIl, król AngLii ]]9 7

Gililcusz 22, 21' l11' Ż44,291,299. Hcn.yk z Gildrwy 8,16,20,12,33, Jamblich 229
]5' 36,49, 164,38ó Jan ch.yzośoń św']50
Durmdellus 49 r00, 303, r04. 305, 307, 115
H€nryk z Harclay 31, 47_50 Jan d k7yża św' 196
Duradus ]1-]ó,49' 52' 54,386 Gańn Ł' 2]1' 2]2
Heraclitus Pontcus 0{eraklides Pon- Jan XxI' papież 59
Gassendi Pierle 25' 281-283,30ó z

1u) 176 Jan Xx1t, papicż 1ó,52. l25,126, 128,

Georsios z Trcbizondu 228. 238, 239
Gerson Jrn 196. 198, 215, 217, Heraklit 419 130,131,185,18ó,192
Eckhart MNhz 21, 31, 199-211,211.
zt8-z5z Hervaeus Nalalis 16, 32. 34, 15, 49 Jan z Bassolis 138
21 5, 216, 211 , 251 , 263 , 289 , 29r
Gcrt.uda św.]9ó Hcrvó Nćdeliec zob. Hervaeus Natalis Jan Ż Jandm l85, 186, 194, 195
Eddington Arthur 297
Edward lII' król Anglii 131 Gcyer B. 39 Heytcsbury Willian 137, 163 Ja z Mirccourt 136, 141-149, 162

Gilbcń willian 299' 322 Hieronjn św.2l? Jm z Neapolu 1ó,49

Egjdiusz z R,ymu 252
Gilberl Z la Porrće 399
Elźbieta I' królowa 312
Empedokl€s 267, 4]? Gilson Etenne 193, 194, 200, 208, 378,
Epiku 267,118 406,419
Erazm z Rolterdamu 227, 374 Goddam Adan zob. wodham
Eńug€naJm szkol 199,257.263, {5 Grabmann M' 21ó
Gracjan 186
Grcfrlle Robcrt 310
Fabri Honorć 370 Grocjusz .lan 329, ll1,
316,406
F€stugićre J' 229
Hieronim z Pragi \61, 219, 220 ]m z Paryża ]73
Hilton waller 196 Jan z Ripa 138
Hipokrales 299 Jm z Rodinston ll8
Jan z Salisbury 225, 371
Hiszpan Pjotr 57-60. 63, 136, 163' 1ó5
HobbesTomasz 288.296. 309, 331, 373 Jan zc Św' Tomasza 164, 369
Hohcnheim lheophrastus von 285 .hveli Chryzostom 360
Holkot Robert 137, 138, 139 Jordmus Nemorarius 170
348-155 Hook€r Richard l95' 3l0,329' ]]0, Ju$us Lipsius 24, 246
34I-343,313, 45Ż Justynial, €sarz 4]7
ri

:'-'xfi!|llJ!1!]J]l$.n]iWr1lFll]lł!|)!!qB|ll1|il1:l1ill|ji]ilłii{li|'.lll|.l|'lllłi
 503
50Ż
Kaj€tm Tonaszde Vio' kardFał 16' L€ibniz Goltff,ed wilh€lm 2ó' 237' Melanchton Filip 21 , 227 , 245 , 216, ]36,165' 166,1ó7,1ó8 169' 172,

250, 252, 264, 271, 218, 284, 281, {5 113, \18, 329,312, 402, 412, 413,
28,1il,359, ]60,3ó1_365' 368' 383, 301.
288,305,381,405 Mendoza Piolr dc Hurtado 369 418,450
387, 398, 419, 428
Kajctan z Thien€ 165 Lcon xlll, papież 303 Menut A. D. 175 olivi Piot Jm 172
Leonaldo da vinci 2ó5' 298 Michał z Cesena 52' 125, 126 Osiander Andrcas 101
KaŃin JM Ż1,221 ' 332, 333, 334
Kamieńska Anna 198 kopold z Babenbergu 131 Mikoła'j z Aulrecouń 18' ]9' 141, ovi€do Franciszek de ]69' 381
Kant Immanuel 295, 451 kssius Leonard 360, 165 149-ló5, ló6' 169
Kmeades 348 kucp 438 Mikołaj z Mirecourl 136
Levff Rilph Mikołaj z orcsme 2l,1ó7,169' PaLude Petrus dc zob. Marsh Piotr
Karol v' król 329 310
Ijń^cre Thomas 227 174,180 Paracelsus 281, 285'287, 288, 289, 29i,
Karf€r otto 203, 204
292,3r1
Kaftezjusz 14, I1A, 174, 180, 210, Liwiusz 334, 316 Mikoła'j z Paryża 59
214, Za1, 282, 288, 296. 105, 308. Locke John 307, 310, 330, 339, Mikolaj ze Św' Jma Chrzciciela ]69 Pamenidcs 439
Mikołaj ze Św' wjktora 49 Pascal Blaise 220
309. 310, {5, 452, 453 373,452
Lońb3rd Piolr 31,36,141, 149,165, Mill John Stuarl 296, 328 Patrizzi Francesco 272, 273
KaBjoóor 187
z Bolonii św' 19ó 215,365,3ó6' ]ó8 Mirandola Jan Pico della 231-231' Paweł IIl, papież 26?
Katarryna
Lorenzo, król 334 Ż34' 379 P aw.l śę. 220, 22I, 229' 263
Katarz}na z Genui św' 196
Ludwik]v Bawarskj, król 52' 53,126, Mojżesz 200' Paw€ł z wenecji 165
KatarzFa ze si€ny św' 19ó 231
130, 1I, 134, 149, 185, 192 Molna LMwk de 28,360,366' Pelster F. 5l
Kepler Jan 27, 170, 102, 305
Lugo Jm de, kardFał 369 313,375 Perratka 225
Kierkegaald soren 40ó
Lull Raymond Montaigne Michet de 25, 246, 247 Philoponus 172
Klem€ns v' papież 18ó 280
LIld MaIcin Ż1, 221, A5' 246' 3aI. Moniesquieu Charles Louis 344 Pi@olomni Aeneas syldus zob
Klemens \rI, papi.ż 52,130,149,
185,195 332.331, A5 Moog W. 379 Pius II
Lutiercll Jan 52 More TomasŻ św' z8' 2Ż1 310' 313. Piny Aleksander 369
Kemens VIII. papież 3ó8 '
Lychetus Frmcis 3ó0' 3ó6 329, 339-341, 145 Piotf Dmiani św.147
Klemens z Aleksandrii 444
Piolr św',apostoł, papież 46, 135
kox John 333 Piotr z Abano 184, 195
Koch J- 34, 49
9' 280, Machiavelli Niccoló 21, 329, 33a' Pior z Kandi 138
Kopemik Mikołaj 11 6, 244, 21

]0]. 304' Napier John 304 Piot z Mtecouń 21' 170

Ż8z, 293, 30l'30Ż, 306, 334,339
Maignan Emńanuel ]70 Ne(€shcim Agrippa von 284' 285 Piotr z Owernii 32
115
Manderschcid von, książę 250 Newron Izaak 299' ]02' 305, 30ó, ]07 Pitagoras 214
Kubiak Zygmunt 207
Manegold z Latenbach 3?1 Niel6che Fryderyk 335 Pius Il, papież 226
Kuzańczyk Mikołaj) 26 ' 249'265 ' 266.
Platon 24,37,41' 48' 57' 65, ó6' ]?5'
269' 214, z16' 211' Ż1a.219, n1' Ma.iana Juan 331. l?2. 371 Niger Piotr ]ó0
Marsh Hot 49 Nipho Agostino Tob Augustinus 186, 220, 228,229, 230, 212, 233,
284, 288, 289 , 291 , 311
Mańyliusz z Inghen 2l' 164, 169' Niphus z34' 236. Ż3E' 258,26I,269, z13.
Kfrntylian 22ó
113,174 Nizolius Ma.ius 236-237, 238 318, 123, ll9, 345, 437, {0-443
Marsyliusz z PadwY 15, 52, 131, 182- Plelhon Gmistos Gcorsos 228,
zz9 Ż38
Lagard€ Georg€s d€ 55' 185 '
Lambert z Auxerr€ 59, 60 Młs|lm Michael 302 o'DomellJ.R' 150 Plolynz4,2z9'23Ą
Lam€ Josah 150, l53, 157, 1ó0, 162 Mlsrńus Bartłomicj 3ó9 ocklram wi1helm 5, 1ó, 1?' 18, 19, Plutar'n 22ń
Law William 292 Maurus SyLwestcr 3?0 21. 33. 36. 41. 48. 49, 50, 51-135, PoiretPierre292
 505
s(oRoslDz oŚóB
504 Vjllalpmdo Cardillo Gaspar de 366
Tomay z Akffiu św'?. 8' 9, l2' 14'
sokrates 36,48, ó5,6ó, 247' 288' 437, vio 'romasz de zob' Kłjctan
Pomponazzi Pietro 239-245, 361 15. 16, 18,19. Jl. 12, 14.15.19.47.
440, 43 vhconti Mat!€o 18ó
Poncius Jan 369 48, 50' 58, ń6.6]. l05. ] l 2. l l B, 12],
Soncinas Barbus Paulus 360 Viuorino da Fellrc 226
Pordragc John 292 ll] L]9.158' ló4,183. lE8. l89'
Soto Dominik 28, 359. 360, 165,
vivćs Luis 23ó. 374
Porfińusz 361,4 2oo: 204 210, 2!f,2ls' T1. n5,
371.419
Previtć-orton c. w. 19] 2?9' 280, 3]3 228. 239, 319, 150. 15l, 159, 160.
SlinozaBafuch 2ó, 13, 27l,
Proklos 200, 210' 221 ]6l' ]64. ]ń5, ]6E, ]8Ż.3bl. ]84,
stegmnllĆr F' 14l 4t], weigel valmdne 288' 289
Pseudo-DonizY 196, 200, 2o4, 201' l89. ]92.401,40ó' 4o7,4oN.
2lo, 2r2,213, 215' 216,220, Ul' steń simon 299, 300 WcinbcrgJ R 156
419,421,4D.42X. 446, 41, 448-
Żz2. z3o, z31 263
stńgel 246
-450,452
wikarjak Jan 111
' Suźrez Franciszek 28, :J30, 331' 332' wiklifJm l63,1ó4
Pseudo-lrydor 186 Tomasz Że sirasburga 139
354, 359, 160, 369,31A,311' 312, Wiktoryn 204,210.212
Pufendorf Samuel 351 Trismegistos Hemes 229
313.375.316,318'436 Wilhelm Gilberl i70
Pyrron 246
Suzo i{€nryk 196' 198' 201. 211, 212_ wilhelm z Shyr€swood 59
-2I4, 216' ŻI1 Willim z WaYnneE 227

RaimMd z Peńalort sw' ]]4 Swine*ead Ryszard 137 UebeNeg F. 379 Wilson Thomas 310
R mće Pierre de la zob' Ramus Petrus
Szkot Duns Jan 7, 8, 16, 17, 18, 35' Ulryk ze Strasburga 215' 216 Wimpteling Jacob 227
44. 54, 58, 59. 64. 65. 99. 113.
witelon 170
Ramus Petrus 237. 238
l l8- 164. 225, 350, 166. 381,
wodham Adm 13ó
Rdnhold Erasmus 102
r85 3v2. 402, 406, 418. 419.
wolff chństian 381. 406
Reuchlin Johmnes 228,231. 214' 310 valla Laurentius 235. 23ó, 238
45,446, 418
Rheticus Georg Joachim 301, 302 vall€ Lor€nzo delia zob' valla Lau
RiDa Rafael 165
xm€nes' kardynal 366
RoUe nvszard z Hmpole 196 vaniń Lucilius 245
Taddeo z PamY 164 4i1
Rousseau Jem Jaqu€s 3?3 Visquez Gabriel 359,160,365'
Tal€s 439
Ruvsbroeck Jan 196, 197, 198' 214' zll'2|2, Ż\3' Vernias Nlcoletto 238
zzl Tauler Jan 196, Ig1, hbarella Jacobus 244
-zls. zld, ztl , ztz' vesslius tudreas 298
216. ŻI7 Zmara Marcus tutonius 239
Rysza;d ze Św' wiktora 196, 217 z Cosenza 268' VieJ B 405
Tćlesio Bernardino
21a-212
T€mple wi]lian, sir 310
Sdnt-Martin L C. de 292
Teodor z GazY 238
Smchcz Frmdszek 247-248
Teodoryk z Freibergu 170, 200
Sanderson John 310
Teofrast 239
saul 373. 425
Teon ze SmYmY 229
Savonarola Girolmo 233
Tcresa św.19ó
schdner ChrisloPher 102
icnchne Fnedrich wi]helm ton 26]' Żs2 Tcrtulim 444
fremistius 239
Schoońoven Jan von 2l5 2ll
Timaios
Schwenckfeld Kaspar 291 28, 360, 3ó5' 386
Tol€ss Franoszck
Scott J. B 376
TÓmNz a Kempis 197, 198
sencka 8l,1ó5,288
Tomasz Rradwardine 47' 118, 147
sfondrati ccl€stF ]ó9
 501

antyreilim 17 a\łerrolm 12' 193'195' 239' 24o'

apologctyka 19, 140 2ó9' 364
apostołowic l29.192

archetp sworzrnia 214

archeus 286 cmpirycae 2ó8' 299
SKOROW1DZ RZECZY architEktura 315 logiczne 166
argument demonstratryny 158
argumenty naukowe 167.170
filozoficzne ló0 plzylady 25. Ż6' 273,z93
a prioti 94,1A8 w4tpienia 274 metafizycme 1]7' 1óó
dowód ą' 97,35]' 390 dary 140 probabilistycae l8, l l4' 137' 138'3ó4 laktów 241
rozumowffiie a. 115, 298 frdzenia i słyszcnja 110 teistycae 137 naru.y 248
absoluty u Ockhama 78, 80 woli 109, 146, 148, Zt1, 367 arystol€1icy 10, 11, 238, Ż4, 245' świala i stworzcń l0
absolulym 125, 329, 310, 334, 345 zgody 75 299, 320 bmezjaniśd368
papiesk l3l, 134 alberlya 163 aryiloteliŻm 7' 9, 27, 164' 168, 195' barbarymy 225
abstrahowaie 48, 67, 74, 90 alchemia 268, 286, 287, 288,293, ll2 228, 230, 235-248, 308, 310, 3l 1, 401 barbarzyńcy 239
abstftk ja 212. 321 atchenicy ll2 łrytmetyka 315 bezgrzeszność4l0
slopni€ a' 382 aleksandryo 239, 240. 244, 364 astrolodry 232
arnmacja 256, 326 analiza 14 astroiogia 285, 293 b€4ośrĆdni€ ujęci€ 76
droga a. 254 astfonomia 184, 24, 160, 261, 294, be4rrwie 336
a$ostycym 93, 100, 164 296']0ó.308, 3l5 beŻwładność172
asresja 191,428 analoBa 91.187,406 postęp w a. 302 białość90, 398
akadedcy 198 proporcjonalnośc' 387 asrronomowie 177,180 Biblia 176, 187, 274, 304
akcydensy 278 rodzzje a. 362.361 asymilacja 210
akosmizm 257 razumowanie przez a. 270 aL|śi229 bierność 8ó
aksJomaty 314, ll8, 319, 125 tcoria a. 7, 204, 360 akim 245,118 biolosia 295
matemaryczne 108 analogic 255 ad€tyka 31ó
akt 66 matem3lyczne 2ó3 atomiŻm 282' 370 prawo wyboru b. 127
chenia 1 1l narchia 251 atomy 159, 278, 282, 305, 318, 124 bł4d 76,8ó,97,141' 144
tzyśty 277 391 politycŻna ]]5 atrybucja 362' 3ó4, 38? frclomaczności 3ó3
'
duszy 86 rebgijna 247 atrybuty 69,71 błędy ]19' 322
i mohość 202, 40] ilaiomia 298 augustianie 139,214 bogactwo 2ó8
inrelektu 65 anoly 37, 93, 21 6, 232, 349 auguilynim 2l Bóg 270
inluicji 151 mhopologia 316 autoryrarimjzm 123 dowody na jstnienie B' 19' 93, 9ó
nienawiści l07,1i8 mlropomorfim 101 aurorytet 132, 133, 148 1A9 , 1 43 , 1 44, 274, 282, t81
poslrzcgmia 76, 152 antyatyilotelicy 23' 1ó8 BÓga 140,3]' dusza jako dzerunck B. 209
poznmja 34, 72, 98, 105, 109, 1 1l antynomie 201 papieża 43] i człowiek ll7' 2]4,289
srworŻenja 10' 205 m|yramiści 238, 246 awerroisi 25, 239, 244 i g.z€ch 148' ]68
slwórczy Boga 57 antyrealiści 237 łacińscy 10 i intujĆja 73
 509
508

inatura 273 jako poznająoy dafteni^ plzyśde wi€dza B' 4ó

wicdza o B. 198, 253, 314 człowieka 15, 25, 24]' 282
i porząd€k śdata 77 91-102
jako poznanie wola B.20,101-108 dusŻy, czyli frzja uszczęśliwiająca
i poznmie 73-77, 210 202
jako prawda 208 ból 282 222
i prawo nalury 350, 412
i slworzenie 79, 90, 198, 203-205, jako Pdncipium 20ó brak 8ó. 103, {0, 401 i środh77
jako przdmiot metafizyki 89 brzytwa ocbama 36, 5ó' 84 nyślcnia, c7y1i poznmie rrcczy 235
212.269, 3t4, 381, 399
jako prryczyna 9ó, 148, ]57' l80, bunt 133,427 nadprzyrodzonY 371
1 sworzenie świala 57

i szarat 281 362 pE€dw władcy 343' ]52 ostatecay 115, 182, 242
jako rzecryistośó 92 państwa 335
i świat 20. 25. 251-258,218,291.
jako stwórca 1l,413 byt 314,318 polityczny 423
307, 308
jako subsancja żrya 391 atrybuty b. 275, 185 wspó]ny w państwie 347
idea B. 441
jako synteza w tożsamościprzeci i niebyl 274 wszechświala 93
idee w B. 5?
ueństw 251' 311 i rozuń 199 @lowość 158
ingerencja B. 11. 108, 130, 168
jako freczny 47, 206, 191 jako pi€rwszy ze $worzonych rŻe_ w naturze 239
intelekt B. 101
jako wolny 57,219, l9i €sarsrwo 132.251.422
istnienie B. 19, 81, 92-97, 1l?, 169, czy 199
jako wsz*hobecny 391 koniecay 390 i Kościół182
198,247, 387'390
jako wszechmocny 56, 76, 101'108. merafizykajakonauka ob. 381' 182 ideał c' 186
istota B. 5?, 99, 101, 102, 105
jako absolutne piękno 229 t23, t30,236 najwyższy Bóg jako b. 100 eśzrz 426
jako ce1 osat€czny 115 jako wszechwedzący 105' 106 nieskończony Bógjako b. 253 autoryr€t c' 132
jato crysty akt 391 jednośćB' l]7' 1?7' 201 nieza|ehy Ż14 i papież 125
jako dawca pnwa '{08 mmifestacje B' 25, 2ó0 pojwie b. 89-92, 382'18s €sarze 183

jako dobfo doskonałe 94, 219 miłośćB' 23] poznmic b. 275 chemia 286, 287
jako dobry 288, 362 mistycae zjdnoczenie z 8.197, rrahy 102 ch€nicy 322
jako doskonały 391 208,21r r€alny i pojęoowy 40 chimera 7ó' 400
noc B. 107, 147, 151, 177, 391 rozumny 201 Ćhofoba 286,28?
jako immmentny 257
skończony i Bóg 19? chrześ.'ijanie 24' l24' l34, 193, |96'
jako intelekl 199 ,,narodżny'' B' w dusry 213 343
jako jedyny 95. 389, 391 natura B. r5,202,253. 318,390-392 skoń@ony i nieskończony ]8? z13. 226, Ż13 335
' ' &3
jako koniecmy 190, 409 nimawiść do B' 146, 412 siopnie b. 158, 230 chrŻesjaństwo 9,251' 272,
n3wracani€ na ch' ]75
jako mądry 363, ]64, ]91 opatraość B' ]66 wszshm€ny 20
jako moc absolutna 256 Osoby Boskie 34 ap€hy 114 władca ch' 88

jako najdoskonalszy 158 powrót Stworzenia do B' 221 bvty

jako najwyższy byt 96 poailie B. 100, 196, 216, 363,39i hierarchia b 241 ruch c. 306
jako niepojęty 216, ]9l przmima człowieka w B' 209 niekoni€czne 86 ŚruktuIa c. 324
j*o Dje*ończo'y 2ó, 44' 138, 25]' 39] przyczFowość B. 104 pozazjawskowe 157 ciałłnicbieskie e, 94' 173, 180, 198,

jako nie stworzony 44 przymioty B. l?' 9ó przygodne 78 232, 26A, 284, 28',1

jako niedddalny 391 samoohjadenie śęB' 274 zbędnc 50 i Bóg 270

j*o niewypod€ddany ]9l stosunek B' do bytu skończologo Ęlyw c' na sprawy ludzkie 34ó
jako niemicnny 391 r91 dało 85
jnko pierwsry poruszydel l80. 3ó? stwó.cza moc B- t04 €łkowanie 305 łstalne człoweka 285' 289

jako po,nający 4ó 1lms6nd€ncja B' 207 całośći część 71' 237 Chrystusa 111
 511
510
potójna jd!ośćw cz. 214 dcim 107
dusŻajako forma c' l{]9'111 Dckalog 41ó
potrzeby cz. 20
i dusza 41, 1 12. 241 częśd 397 nakary D.418
człowicczcńsrwo ]7 Iozwój cz' 268
ludzkic 316 Demiurg 441
stworzcni€ cz' 58' 23]
nateria c. ludzkiego 1i0 Chrysrusa 214, 216
świadomośćwewnę1rmych ak1ów demoktacla 192, ll2, lll
mhlycne 421 demon$rarywność l45
cz. \98
nieciel.snc 272 @l cz. 1 5, 194, 242, 243 , Z8Z, 31 1
despotyŻm 251, ]]0, 3]7
walkawcz' mjędzy światłem i ci€m-
ruch c. l?4, 26?, l(l(l ciało aslrdnĆ c,- 289
dom;nacja cz. nad cz. 422 nością ]11
cickawość 218 determjni,m 5ó' 232
emocjona]ne ż}cie cz' 2?1
welość form w cz' 110-l13
cŻ.za c' 222 łilro]ogicŻny 34ó
i tsóE234' 2E9 władza cŻ' nad plzyrodą ]11, ]19
cielesność]62 leolÓgjcay 138, ]47
forma c. 111. 114 i dusza 42, 285 dialektycy 215,120
i prństwo 348 wo1ność cz' 47, 115_117
demność 231, 25ó, 2?ó, 289. 290 diaLektyka 225
boska l1 1 i prawo 421 jako sztuka sztuk 59
i społeczeństwo 316' 342 ;opolony i zakazany al8
ciqlo 82,269,n0,21 3, 3A6, 311, 3T. 325
i Żwierzę|a 216 grz€sny 148
cieryienie 335
prawy 120
oota 4, 335 .jakoaurononicay 24 ńemi 418
jako nasroda 242 jako istoia społeczna 275 czpy 115,414
Bógiakoprzyczynacz' ]udzkich 367 żemskie l26
jnko wiedza 413 jako jedność 112
dobre i złe 11ó,219,243,412' 415 dobro 217,291,311
]ako ludzki Bóg 258 Bóg]ako d' absolurne 230
kardlnahe 271 jako mikrokosmos 26. 229, 263'
-265, Ż82. 285, 31I mo.alnc i65,410
moralne 120 21 5
' i zło 287, 380
jako obraz Bosa 209 wolne 4ó' 117,408
obywatelskie 336 idea d. 158
złe ] 18, 123, 375
rz4dzącego pańsiwem 339 Jako osoba ludzka 114, 115 jlko atrYbut bYtu 185
t€ologiczne 214 jakr potączrnie lrzech światów 284
jako przygodny I 18 nadpEyrodzone d' cŻlowieka 182
cnda 213 jako więź między tym, co duchowe naiura ludŻLiego d. 31ó
i oelesne 230 dośfradczenia 285
cudzołóstwo l19' 4]3 osiąganie dobra 243
jrko zalezny od Boga 117 empirYcae 1?1, 177, 297, 307, 438
cyceronianim 22ó
mysłowe 84,319 poMnnos czynienla d 415
.jako zwierzę Śpołecznc 421 pubLiczne 340
moraLny ml cz. 25 daniny 111
cyladela jako islota duszy 208 ldunl d. 291
myślcnie cz' 237 daly DUcha Święlego Ż14
cywi]izacja 268, 29ó
nadprzyrodzone dobro cz. 182 Jedukcir 90.120.125, 128, l5l
rozwój c. 42l wo]a Roża jako podstawr d' 412
narurn cz. 48. 261. 121, 348 $olJ iako D 208
ileśmicrle]na dusŻa cz. 282 matematycŻna 297. 307
czas 85, 114, 206 wspólne l61. ]16. ]42.346, ]7]
ncśnierte]ność cz' 25 sylogiŚiyc7na 29ó
i Tuch 84'8ó 408,421
nieśmierlelny jnteleki w cz- 239 deleLtor Pacis 194, 195
i umysł 4ó Ę'ból dobra 4]0
definicjc 237. 248
jako niara ruchu 259 ruewjdomy 98 dobroć Boża 21]' 362
pochodzcnie cz. 418 matmatyczne 301
jako obraŻ wićcaości 258 dopatY 12, 280
pojęcic cz' 37 defornac.ja moralna 147
stworzenle w cz. 10. 199 tologicae 100
dĆiści180
wyimasinowany {1 posłuszeństwo cŻ' Bogu 124
 513
5).2

doktrFa przyczynowości l50 Duch ŚMęty 201' 290 dwumim 305 epikurejczycy 216
dominacja 422 i jeeo dary 214 dyfercncjacja 286 craslianic 333
doninikanie 16, 28, 31, 49, 163, 199, duchowe i materi&o 229 dFamika l?4 €Iastianim 187, 333, ]]4
ztt , 2t2, 360-366 duchoMeństwo 131.192 ni€bieska i l79 eremid I 39
^mska
domyŚł i uda 255 ddałmic 8ó ctyka 282, 316, 335
doskonałość89, 158, 2]1, 362, 414 czy*c 260 dzi.rżavcy l28 a teolosia 123
cłlrystusjako d. wŚzechświata 2ó2 iryorae 210 autoI}tarna i śilecka 123
czysta 163 dusza ó7,76' 85,9] dźdęk 62 naruralna 20
dobro jako d' rŻeczy ]85 boskie powolanie d. 210 objawiona 122
ludzka 127 dobra i zła 160 teoria e. ftklma 117-124
moralna 214,241 droga duszy do Boga 212 ęt!kac]^ 24, 226 Eucharyslia 19?
skala d. 274 hummistycaa 227 ewolucja 296
doświadczenje 41, 69, ?1, 82. 84' 86' i dało 43.240,241.396 Eeipcjmie 419
93, 104, 109, 1ll, 115, 117, 143. 14, i nonady 288 egoizm 336, 343, 424
167, 1?5, 198.2?1,285,319,370,389 htota d. 208 eEzenql^rYzfr 41 fakty 11,240,297,308
jako forma ciała 41' 109_111, }0 €&ystencjalim 406 badmie f- 241
be4ośrednie 167 jako jedna i wspótna ]ó4 eklektycy 23 obserwacja t 320
jako podshwa dowodzenia 323 jako poznająca 34 eklektym 282, 402 przySodne 69
mistycae d. duszY 214 jako subsancja 156 ekonomia 36, ó7, 79, 84' 85 widza o f. 16?
religijne 198 jako śmieŃlna 244' 361 zasada e. 101, l1l, 178 fantazja 128, 438
mysłow€ 2]3 jako ńzerunek Boga 209 ekskomunika 433 fmtaznaty 215
dowody 18 jednośó d' 10 eksp€rymmt 21, 118, 285. 3l2, 32l, feĄefu.ja25]',341
filozoficzne 137 konccpcla duszy 41-45 370 fenomenalim 157
m€tafirycae 1]8 naiura d. 244 kontrolowany 296-306 fideim 93
na hhimie Boga 19, 93. 96' 109, nicfuiertelnośćd- 11, 17, 35' 94' myślowy 16l fi8ury matematycme 305
143' 14. 38ó 110, 159, 239, 269, 211, 289, 3r8, ekstlemiśd 18 fikcja 6ó
prawdopodobieństwowe 60 361, 364 e|e^.nty Ta' z13, Ża6' 281,29l fitozrrE 222, zza' 236,249. Ż12'

dowodrenie 120, 322 ,,ozdoba" d.214 manacja 257 285,313

sylogistycTne 248 podstawa d- 217 boska 2?ó a arysbrclizm 9. 10
dowód 68-70 przeobrażanie d' w Boga 2]0 Boskch osób 202' 205 a nauki fizykalne 1?9
a ?tiotii d. a Pasteriori 351,390 rozMna 10, 113-114,239 mpiria 237 eksperpenlalna 327
jako sylosizm ó9 rozmna i aysłowa 1l1, 112, ]1ó €mpirym 84, 86 mpirycaa 322
slosunek d. do Boga 21, 19?, 198, mergia 180 funkcja f. 10

sylogistyczny 7i, 151 207-208 i ruch 172 Erecka7,431-445

druk 23, 311 subsrancja d. 45 w śdei€ 308 i nauka 181,294-296
dualim 291 śńala 26l-262' 266, 269 ' z11 , 219 mlelechia 240 i objaMenic 19
duch i materia 266 światło d' 230 enlia rationiŚ A0, Ąo, i przyroda 279
jako subsarcja psychologiczna 270 wladzc d- 209,221,311
aicyH€ 301' 302 i srczę{ie 2]2
religijny 336 zj€dnoczenie d' z tsogiem 209 €pifenonenalim 24l i teolosia 7, 8. 100, 140,286. 318,
złośliwy l{ nierząr i roślin 4]' 240 qik!rcizń 25, z81 z82 3ó8. 407, 408' 449-453
'
 515
514
jako histoda 11 ustrojowc 133, 188, 376 hipoiea 320
w nau€ 328 złożone{0
jako służebnicateo1ogii 13 wiccae, czyli idee 57
hipotery 296'30ó' 325 idole 318-328
moralna 295 wie]ość form w cźowieku l09 ] ] 1 jaskini, rynku i tcatru 322
ll? frmciszkanic 16. 125, 128,138.220 empifycn€ 1ó3' 16ó' 178
naturaha
nauki 328
historia i93, 243, 291, 296, 338, mysłu 320
346 isormcja 212
pierwsza 318,380
cywilna, naturalna i literacka 313 ilość 315, ]97,398
padńal f' 28Ż, 3I4 gatunki 39, 48, 50' 64' 237' 2ó0 i jakość 32
politycaa 316,129-355 filozoni 184,196
isrniede g. 58 naturalna 325 iluninacja 20
prawa 407, 408
Ezą 281 podżałh. ]43 hiona BosŁi€ 204
ptzytcAly 23,25,26, 36, 184, 233,
Eerentry^ 297 historycy 10 fumalencja 2ó8
248, 264, 266-293, 31 1. 438 geografia 298 Boska 256, 279
hugenod 334
sofistycma 322 hperiilim
sp€kulatyna 251
geometria 151, 258, 270, 272, 315 humeisi 235, 238 338
analitycaa 305, 108 hnmaniffi Ż1 28, zz5, 2z1 , z28 23Ą, impei 171-174
zabobonna 322 ' '
gęstość 300 245, 311 , 361, 369 impuls 172
filozofowie 197 gibelini l8ó życiowy 271
hydrostatyka 299
fizjologia 287, 298 glupota 275 'ndikcja 231. 296,301 , 12, 318-328
fizycy 111, 119, 18o
hyloim 269 3

giew 294 hrny 225 historycaa 338

rlŻyka n, 179,236,245. z82,294, 311, 221
Eramatycy^
312,311,32r,310 grawitacja 171-174, 306 lndyndtaliffi 23, 24,225,234, 333
i netafiryka 314
jako jedyne źródło wiedry 307 zlzech 4' 1D7, 118' 1ŻĄ, 242' 422 idea hgerencja
jako defomacja moralna 117 Boga 4l Boga 108, 130,169, 180
matemaryczna 78 dpowiedzia]ność Boga za g- 368 Kośooła185
dobra 158
forma 31, 36, 10Ż'203' 3z3 pi€ruorodny 24ó' 28? hstynki 271
dwóch mi€czy l33, 182
a miana 85 przeiwko prawu 128 smozachowania 275
jato prryczyna 8l
cielesna i rozciąglł 109 gdzdy 14-16, Ż32,219' 438 mikanla śńi€r.i 243
natury ludzkjei s8
częśo f. 84 stałc 177 jnslytucje Polityczne 125
obiektywna 39
duszajako i 42, 109, 241
htelekt 34, ó2, 72, l07
i mat€ria 386
idedim 2ó3' 289
subiektFny 39 a indukcja 326
materiajako nosicicl fomy 110
hańba 242 idee ?1
a lstoty 57 akt i. 65
substilcjalna 42 harmonia 8, 228
Boż. 51, 66, Ioa' z76 RoŚkj 101.204
uŚIojowa 373 przyrody 282
jako formy deczne 5? Bógjako i. 199
mysłowa 1]0 sworzenia 288
jako wiecme przdmioty 230 Bó8jako przednioi i. 92
formalności 12 helio€nlrym 297' 316 czpy 24
hellmizm 210 nieskończona liczba i' iol' 103 i biemy 34, 17, 113,
formy 261, 277, 280, 318, 440
ogólne 58 funkcja poaawcza i 38
jako ulrwalonc Prawa 314 herezja 12ó, 164, L92' 1o5, 2|l' 219,
jako dusza rozMna 113
platoński€ 207' 220
odkrlwanie | 325 273,281,290.168 jako niedoskonały a00
hicrarchia stworzeń 212
miwrsaliów 101 jako nieznisrczalny {
rŻądów 336 bylów 241 jako poznający 40
w przyrodic 2?ó w Bogu 101, 218
tzezy z3z
 5r1
516
jako narzędzi€ ronmu 255 koniccmość 258' 368
.jako wspólny wszystkim luddom 10 ludzH 46. 4?
nieśmieltclny i' w człoileku 239 a idee 57 prawa 409, 410
mctafizyka i. 57 59, 108 Jodsz 102
pomanie i. 8 iudain 231
poznmi€ przez i. 255 tońa k'
jurysdykcja 1x1,252. lio. a22 61
inteligencja 94, 208, 217 teońa j' 56
jur}\lyka kościelna 191, ]93
powszechna 280 tu genriffi 374, 3'16 konstytucja 147
sf€r 173 tu zob. prawo podmiotowe konslytucjonaliil 346
inleilisere z01 . Ż08 Izraelici 419 konrcmpiacja 243, z1I' 313' 315,
jnlencja pierwsra i druga 39' 63' ó4' 318,326
kabała 231.233
61 prawdy jako cl metafizyki 382
kalwiniśd333, 3]4, 343, 3ó8
intdpretacja 184 kontrrefornacja 228. 360
jakos ?8 kalwinizm 332
natury 316 korzyść
kamień ?9
introsrkcja 41, 73, 247, 30? ]aźn 248 dąż6ie do k. 348
jednostajnorc 108 ruch k.171,173
intuicja 18, 21, 40, 71, 73, 81 prywarna 408
jednostka 48 kapitallm 341
akt i. 151 kosetyka 316
{ jednoski 58 Kapituła 3l
intelektualna kosmogonia 418
j€dnostkowi€nie ]1, 36, 40, 385_387 kapituły 1 35
istoty Boga 98 kosmografia 315
j€dność 231 kara 243,314, 42O
prymat i. 139, 167
óoczeŚnv 4z9
kosmolosia 261, 219, 295,3A3' 381,
prz€dniotów 7ó absolutna 230
BaEa |31, 169, 111, zal' Żl5 obowiąek poddania się k' 430 431 "415
inwe*ytura 183
po śmi€rci 1ó0 kosńos 8. 438
iskierka 210 człowiek jako j' l12 Kaści6łŻ05 ' 234, 25| , 212, z88
dnsq ma' Ż13, 2|1 człowieczeństwa 37 a papież 134, 135
dusry l0 kardynałowie 12?
członkowie K. 125
kamelici 3ó9
RoEa 9Ż-91 ,l31 . 14,169 I98,2&' dusry z Bogiem 214 1 Danilwo 55, 111, 115 182-184,
' kartezjańm 370
2i2. 129, 132, 313. l4l, 370. 432. 4ll
247,381'390 jako atrybut byru 185
kalesof,e 217,348
dowody na istnienie B 119, 143, jako sFteza róhic 251 jako dało Chtystusa 262
jednoslkowa 380 t,tÓiic! 28.3]0' ]]], ]4], ]60
214,381 jednośćK. 251
kztolicln 239, 241 , 249, 263, 288
dusry 282 Koś.:iolt 251 nauki K. 161,240
moralna 421 klasy 237
i isrota 89, 392"395 Crcone K. 22.l , 217
klasztory 135
przedmiotów l44 nalury 35, 270 prawa K 343
rzecry 36,38,69, 151, 157,178,201 pojpic j. 8e refoma w K 229
substancji 157 potójna j- w człoMeku 2l4 statusifwkcjaK 15
rasy ludzkirj 37ó' 420 karny 140
własne 1Ł. 274 Śtosunek K' do nauki ]04
j.2r4 moralny I 19, 121' 124
iawiskowe 37 rcdzajc władza K' 14
śdata ] 77 koloI 98,152,200,30ó
istota 107
kon€ptualizn ]9, 66' 1]9 kadźcź119, 340, 417, 419
Boga 99, 101, 105,200 w mnogości 261 keacjonim 403
zasada j.213 koncyliaryśd 250
dusry 208
koncyliarym 134,251 kól 346, 352
i istnicnie 89, 201, 215, 253, 392-195 jenicj 28,316' 331' 365' 3óó
królcsrwo 88. 422
konflikty 188,218
i relacja ls ]ęryk 86, 1ol , 235, 32z książę 190' 3]4' 337, 374
diilektyka 60 kongru€ncja 367
reaha 384 a
 519
518

Księż}c 83, 2ó0, 303' 438 nechanika 22, 170, 296, 299, 308, 315 do Boga 274
łaska ]6ó-368
ksztak 282,299 medycyna 184, 269, 285, 287. 298. 316 intcleklualna 233
bezgrzeszność i 410
jako czynnośćduszy 208
k\lttft 226, 296, 312 Boża 191,366 ńeL' 269
jako przymiot bylu 275
ronój k' 421 nadprzyrodzona 140, 216 Merkury 302
z Bo
jako warunek ,jdnoczenla
kwinte*ncja jako pi4ty clemenr 171 prawo ł. 414 melafizyk 169
skurecma i dostatecma 366 ńetafi^ka 8. 100, l22' 1]7,
l?,40,48, scm 215
1ó1, i62, 1ó9, 180. 208,218, 2]5, prawdziwa 270
23ó, ]10,318, ]24' ]ó2 Śamc8o sicbie 275
le' zob. prawo przĆdmiolowe m Eia 232, 268, 285, 293, 31 2, 31 5 eL m.382
liberaliŻm 334 g.ecka 13,103 minerały 285
naturilna 270
lichwa 414 i lizyka 314 ńinimum 27], 278
makrokosmos 26, 284
liczba 203, 212 i teologia 20 mislycy 19?, 198,217
liczby 254, 346 manifestacje Boga 260 istot 57-59,108 mislycym 20, 265

mistycym l. 214 Mars 2ó0 jako nauka o bycie 381, 382 \czb 234
lida ogó1na i szczegółowa ]81 religilny 289
174 matemltycy 177
spekulatlwy 21, 31, 196-222
prosta 255 matematyka 22, 78, 163, 171, 245, 250. przedmiot m. 88, 89
258, 296-306, 327 , 370 substmcji 140 mhtyka 208
h€metycna 230 czysta 315 mctafora 3ó2, 387 młodość315
jako śrdekqchowania 226 postęp w m' 304 melal 3ó2 moc 172
Bosa 104, 107, 141, 151' 171, 391
Hasycaa 25 m€tale 28ó
Ioga.ytmy 304 mateda 42, 102, 156, 241,260,269, metmpsychoa 269 Bógjako m' absolutna 256
jako przymiot bytu 275
logicy 17,218,320 270,211,286,324
magii 210
logika 18,24, 39,49. 54, 163.218, U5. oalnlerre\klcn l/l €ksper'mentalna 198, 299
€npirycna 271' 285 materii 316
248,280,282, 316,319 i atomy 306
prawa 411
formalna 237 i duch 2óó indukcyjna 3i1,320' 321' 327
rozumu 215
indukcyjna 328 i toma 2A3, 212, 393, 397 matemalYczna 309
krytyka 1. aryslotelesowskiej 235 jako nosiciel formy 110 naukowa 83, 168, 171, 238, 271' twórcza m' człofreka 268
-238 jako zasada idnostkowienia 295,107, ll2,320 uzdrawiająca n' ziół 285
11.
natu.alna 238 386,405 305 nod' eśJ.nd'zob' sposoby bytowmi!
',niedziałck" mo]ekuły 30ó
Ockhma 6l-67 koryuskularna teoria m. 110 scholastYczna 235
tdznje t.237 wlklucŻenia 82 molinlm 367
teministycaa 59_61, 136, 1ó5, ni€orgilicaa męsiwo jako mota kardynalnr 271 monada 278, 280, 287
271
micj$c 85,2?1 monadolosa 278, 287
1ó9 ie(wsza UI , 217 , 282
naturaln€ 17],17? monady 280
,,Eójwartościowa'' 106 nalerinlizm 283
wiary 137 mikrokosmos 26, 284 monarcha 131, 133,42?
mądrośó 99, 197,363, 391
Logos 214 człowick jako m. 2'Ż9, 263'265' absolulyzm m l29
Boga 3ó4
los 335 Bógjako n.311 275,282 monarchia 251, 2?3, 145' 371' 425
lud 251,347 jako doskonałość231 niłosierdie 42l, 4]3 absolutna 330, 137
hdzkośćŁz jako prŻymiot bytu 275 229, 2?1, 290, 3]5, 418 dziedaczna 132
miłos 213,
lutcranim 332 blimiego 428 ńonarchie narodowe 14
Vawddwn 220, 247
 520 52t
nonim 278 narodŻiny Boga 213 i nagia 285 niilawiśó 107, 1l{3,2?1' 275. ]]]
monopsychim l1 nilody ]7ó i rada 414 do bliźn]c8o 14ó
naród 132,3?1 Kościołal93 do Boga 146. 162, 412. 418
noralność118,127,242 i .c/adza 133, 341 logfta n. 238 nicpodobieństwo 253
a prawo 190 jako pnwodawca 190 mctafizyka jako nauka o bYcie 89, nepokój 1 15
i polityka 3{ na.ządy mysłowe ?ó' 111, 113 381,382 deróMość 362
naturalna 351 następstwo 21' 8]' 84, 85, 108, narodnny n. 449-454 nieskończoność 95, 97' 99' 274
norma m. 120 154, 258 poSm w n. 236 ofbie się w n. ]89
sada ll5 praktyczna lunkcja n. 327 matematyczM 255
morderstwo 428 naśladownictwo 2]0 r€alna i racjonalna 67' 68 świara 258-260' 278
mowa 40. 86. 215 natężni€ l74 Ęływ n. na filozofię 296 niespradedliwość 128' 1ó2' 414' 420
popraMa m. 237 narttn 201, 234, 246, 280, 439 niespfŻecznośćzob. zasada niesprze_
społ€czna 34ó' ]47 Boga 99, 100.202,253,318, lg0-192 €npirycae 1ó8, 247, 438
mówcy 235 €lowość w n' 2]9 fizyme 244, 318 niĆśńićrtelność318
mózE 270 Chrystusa 114 rlzykńne |61'11 i' 11 9, 438 człoweka 25
multiplikacja nalury 390 człowieka jako podstawa prawa 348 humanisrycne 22? dowód na n' dusry 244
muryka 315,31ó gatunkowa 260 Hasyfikacja n. l1l-318 dusry 17, 35, 43, 159, 231, 241,
myśl jako cŻymość cial ]09 iniorpretacja n. 316 ortodoksyjnc 240 242
myślenie 237 jako intelisibilna 276 pŹyrodnicze 2i, 22,26, 80, 83' 167' jednoslki 239
al m. 235 jako nieskończona 250 170, 111,268,112,320 osobowa 10, 364
jako dusŻa 148 jako syslem atomów 278 nazwa 85, 86 p.asienie n. 243
obi€ktryne 197 jako łwy posąg Boga 27] nazwy 17. 101, 107,440 ilewldza 121,241
jednoslkowa 58 nćgacja 86' 103' 400 lczoĄa 253'256
jednośćn' 270 droga n' 25ó d€Wnność 423
naojonalim 8 ludzka 58' 2ó1' 336 n€op1atonicy ]ll niewdmińwo 4zo' t2
nagroda multiplikacja n. 390 ngoplztonim 200 ' mz, ŻŻ8. z34' 266' jako środek karny 375
6ota jako n' 2ą naukowe poznanic n. 312 216,Ż19,43 ni€wolnicy 340
posłuszcństwo n' 247 nj@ść202, m4' 2|4,21z' 290 nominalhta 141
po śni€rd 160 rozumna jako noma 411 czysta 205 nomina]iści 1ó, 50, 1ó0, 1ó3' 1ó8' 215
zasadnicza i przwadkowa 243 rrecŻy 80 nirbo 269 nominalizm 39, 40, 48, 50, 61, 123,
nakaz 162 staD n. 372 i Ż10 163 l65, 1ó6, 178-180, l97, 218
Boży 111 |21 świata 231 ruch
^emia
n. 176,388 leolosicay 100
'
śdatłon.314 ruch na n. l7l noma moralności 120' 411
nakazy ucieleśniona 92 stworzcnie n. 206 nomy poŚtpowania 410
Dekalogu 416, 418 wspólna 48, 58, 64, óó, ]86 ni€byt 289, 3l4
moralne 127 naLvralim 229 , 261 nidŻiałki 305
prawa 420 nauka 71, 100, 171 nidsbienie 202
prawa naturalnogo 130, 411-4i3 a intuicja 1ó8 nimateria]nośó 24l obecność j ni€obccnośó 82
społeczne 374 filozofia n. 128 niemoc 2?5 obiektywność poznmia ?
namiętności 247 i frlazona 181 . 294 296 nimoralność i l9. 335 obiebic! 311, 351
52Ż sŻ3

objawienie 8, 9,84, 121, 124, 130, 140, definlcja p. 144, 151 piękno 228, 231, 2]4, ]l]
234,214,245,333 metafiŻyczne i fiŻycznc ]94 dobro p. 1 17 absoluhe, czy1i Bó8 229
a rilozona t9 geneza p. 312 prŻyrcdy 282
Boźe 19, 100,230' 233' 313 ojcowie Kościoła22], 222' 227 i Kościół 182'l84' ]32' 333'432' 4]3 wszechśfrala 389
chrześcijańskie 10' 340 okulryści 2]4 i prawo 149 piram;dy 175
dale o.12,191 okullym 285, 288, 293 id€ał p' ]37, 339' 340 pisarze mistyczni 196, 198, 210
j*o źródło Fwnośd163 ontolosia 236, 381 jako społccznośćdoskonała 182 pisma mistyków 198
pięha 230 opalraość ]40, 366 Pismo Śilęic 1 l8, 17ó, 185' 2]0, 222.
pmwd dary 198 Boża 58, 155,239 natura p. 187-190
opór 173 refoma w p. 229 inte.pretacja P. 221, 304
obowiązek 1 17' I21' 34z, 349, 429 prawo do o. 352, 428 smowystarczalność p' 329 jako rcguła dary 192
zachowania życia 128 optykr 170,298 światowe426 pilagoreizn 234, 305
obftz 65,75 orbity 302 władza i nalura p' 27 pil|EÓrejczycy 263' 32Ż
Boga 271 orsailim 266 wszechwladza w p- 33ó planeLy z3z. Ż19
obrót 175 orlodoksta 211,282 papi€stwo l35, 184-187, 252. 337 ruch p. 177, 301, 302, 306
obr4d 289 orzilmiki 253 i ftsarsrwo 8,14,134 p]atonicy 23' 234, 2]9. 241, 250, 2ó1,
obserwacja 159, 170, \15,118, U8, orzekanie 88,107 papież 128. l34, 135, l84"187' 27]' 263,211'311,3Ż2
285,295,298,319,325 analagic^e 41. 92, 36Ż 332,311 plaronin 24, lo3, zz8, 234, 239, 261,
mpiryczna 21 oSądzanie 237 a cesarz 125 266,212, 305, 3r1, q5
Zjawisk warunkiem posrępu 236 i sobór 251 jako stdium boskiego obj awienia 230
obskurantyzm 297 jako zupełna natura 114 władza p' 432 odrodzenie się p' 228-234
obyczaje 125 ludzka 114,115 parafie 135 plurilizm 278
ockhamiśa 50, 168' 198, 351 para1€le 210 dynność273
ockhamizm 12, 21, 26. 31, 35,48, 50, lndzka 21, II4, 222,226, 234 partyqpacja 387,404
54.78.8l.139. 162' 1ó9 rozwój 1udzkiej o' 238' 311 pedagoska 316 pobohość2]
ocŻywistośó 72' 7ó, 15l, 159 Osoby Boskie 114, 142,201,290 pclagianle 168 pocŻątek l99
empitycma 112 roŻróżnienie o 208
naluralna 142,144,160 wiecme pochodzenie O. 213 be4ośr€dnia 163 I ,teftz" 2A6
obi€ktywna 155 oświecenie2]0 nysłowa 73' 152 i frccmość 205
odkrycia 111 ozdoba duszy 214 perspekrywa 115 światr 12.318
geoSraficne 312 perpzt tycY 260, 211 podark 346, 429
peMośó 76, t54' 24? poddmi 409
dkupicnie 288 pamięó 2]6, 270, 280 a doświadczcnie 169' 198 i władca 134
odnowł moralnł i kultulalna 229 jako władŻa duszy 313 podkładmic 1]ó
odpoMedialność 115, 121 pantciśd 234 podslawa p. 150 podmiot 71
od^eŻ 1Ż8 panrazm 9I , 203, 201, 213 , Zl5, 231, wiary 151 podobicńslwo 32, 36' ]9' 40' 91,253'
ogień 82,154' l?5 245 , 258, 211 , 289 piąty element 17] 161,383
ogólność 86 pańswa narodowe 28' 134, 184' 33i piekło 247' 289 relacja p. 78, 198
i pojęcl€ 50 państwo 15, 251, 31ó' ]46 pierwsza przyczyna 202
i szczegółowość35 pietyzm 289 Śtopnie p' 65
 525

poóńał 12, 231 RoE^ przez reztsa z2O ludzkie Żawieszenie p- 430-432
po€zja 313 nryc^y i loEic^y 28O Boże 46' 47, ]9l matematycŻne 270, 306
pogmie 226 moftlny 20, 111, 122, 129, 165, 415 demonstratymc 70 m€chaniki 309
pogzrda 242 nadprzyrodzony 11,408 doświadczenie jako podstawa po_ naturalna doktynł p' 1]0ł32
pojpia 67, ll9 naturrlny 10, 169 amia 168 315
fałsryw€' czyli ido]c 320 €mpirycac 154 w Społeczeńs1wie 342
fornalne i obiektyne 384 społecay 348 i byt 199 prawda ó9,7l,99' 246
świa1a 77' 78 i fanlamaty 215 Bóg jako P' 208
jako formy 280 teleolosiczny 94 intuicyjn€ ?1-7], 77, 82. 105 Clhrystus jako P. 199
różnorodnos p. 37 umysłoĘ' 86 brot 8 dosratów teologicaych 100

teologiczne 100 wŚ7ĆĆhśila1a l58 is1oty Bożj 71 i fałsz 40' 68' 380
wspólne 99 iako crystośćbyiu 200
jako atrybut bYtu 385
pojęda ogó]n€ 17' 35' 104 natvze 241 lako doświadcrnie rzecry zmysło' o Bogu 256
jako akt inle1ektu ó5 postęp qch 386 objawiona 137,160
Lw orenie p. 1 1 4, 267, 282 moralny 245 jako p€rcepcja konkretu 39 osląganie p. 7
pojęd€ 238 rshniczny 300,311 matedi 18 poszukiwmie P. 319
bytu 89-92, 382-384 w nauce 169' 23ó' 296 najwyższy rodzaj p' 144 pŹyjaciel p. 16l
i ogólność 50 postrzegmie 90, 267 natury 275, 3ll, 318 teologiczna a frlozoficna 25
konotacyjne 99 akt p. 152 zzsaiy P.248
obiektywne i subiektryn€ 38 my ślowe 25 4' 21 o. 21 2' 21 3, 301 obiektywność 7 prawdopodobi€ńs1wo 140' 145, l60
ogóln€ jako dzieło mysłu 48 poświF€nie 336 prawdy
fleczy 62 potępienie 24? p€mość p. 1ó3 konieozn€ i przygodn€ 68_70
pojmowanie 199 powierzchnia 85 pÓcząlek p. zą metafizy.zne 241
pokora 315 povttrze 173 , 269, 281 przedmiot p' {, ó?, 105 objrwione 212
pokuta 220 powinilość 119,408' 419 przyrody 320 wiary 140, 142, 198, 343
polilyka ló2, 236' ]39 czynienia dobra 414 relatywim p. 246 wiecae 288

i religia 333 nec4 31 -39 , 65, 12, 8l , 253 prawo 125

kościelna 135 powrót Śworrcnia do Boga 2Ż1 zecry jako sl myśleila2]5 bezwłdnośd 172
moralność w p. 3]5 powszechnik 165 rzecry prrygodnych 69 boskie p' królów 343, 371

pomoc 316 pozaumysłoĘ 36 świata 80, 8ó' 144' 178 Boże 19]' 317
popęd powsŻechniki 39,50' 64,65, l04' wańość i funkoja p' 311 cywilnc 186,408,420
samozachowawczy 271 Ż31, z6n zasady p. 240 definicj! p. 188, 408, 409
społeczny 348 poaanie 7, 8, 159,213,276 mysłowe 4' 240' 247 i moralność 3]6
jako dozwolona władza 12?
poprz€dnik a doświadcŻenic ?1 fu6dro p' 28Ż
i następnik 83 a intuicia 21 pozór 25 kanon;czne 192, 428
i Miosek 151 abstrakcyjne i intuicyjne 73 pożądanie mysłowe l 1ó, 1l? karne 428-430
porófranie 253 akt p- 34, 109 pożyi€nie l28 konieczność p' 409,410
poruszycicl 79, 388 be4ośrednie 152 pragni€nie naturalne 44 łaski 414
dusza jako poruszydel 111 BrEa 19 ,9a, lAA,196,253,2'1 4.21 5, międ7ynarodowe 28, 374' 37ó
pierwszy 93, 180, 2{, 3ó7 289,363,391 boskie p. królów 3]0 moc p. 411
526

mora]n€ 20. 58. l18, 119' 123. 124, propo.cjrnalność 362 elowa 158 purytmizm 120

138 , 146, 111 , 31 6, 104 krytyka P. 156 pustelnicy l6

pycha 218,222
a Boi wybór 166 prote*ad 330 sprawcza 317, 321
arbitalny charakter p. 162 prote*mtym 27, 193, 228, 246, 288 przycz)ny 270, ll7 pomania 219
jako niczmienn€ 130' 219 p.Ówincja 346' 347 celowe r sprawcze 27, I 80
narodów 349. ]5]. 354. 374' 375' plófuia 2o2, 324 formalne 314, 324
416-420 przccjwstamoŚć 20]' 252. 253
natura człowj€kajako podstawa p. przednlor 254 przygodnośó 86' 404
nianfinircrymalnY 305
148 maleńahy 157 porządku śdala7?, 78
przyimki różniczkowy ]05
natura p. 187'190 matcrialny metafizyki 88, 89 8ó
naturaln€ l47. 188' 246, 270' 3]0' oźywiony i nieożryiony 34 przyjemność 1 17 raclonalim 77, 283

331' 348_353' ]7]' ]75' ]7ó poaania 105 dążenie do p' 236
a wola Boga 129
rady 414
i p. freczne 341 przypadłości 80. 84. 90' l l4 ftj 241,423
nakazy p. 411-413 wielośćp' 36 a substancjc 148 famiści 238, 246
nienajomość p. 413-416 przdtnch fizyuny 367 przypadłość1?3 ramim 310

nisisan€ 431 przedwiedza 46 a Podmiot 43

realiści 8
nieposłuszeństwo wobec p' 346 prŻemawjańe 2]8 i substancja 395, 396 rclim 16, 21,48, 54' 164, i69,

oporu wobec władcy 332' 347' 37ó przesądy 320, 346 realna 32 2r8,2r9
państwow€ 190 przesłanki 100' 320 prz}plr) lodpł}vy morskje E]. ]04 skrajny 58' 6ó, i03
pozytyM€ 341 przes!ępca 126 przyloda 2ó.2ó6 29]. ]l8 SzkotyŃycmy 163
przes1rzeń 85, l14' 202' z'12, 215' umiarkowany 50
przedmiotowe j p. podmiotowe 409 filozofia P 272
refleksja 10, 20. 99, 144, 179' 314
iako samoob]awjenle nę Boga
przestrzeganie p- 49, 411 302,391 286
i atomy 282 jednoslkowych filozoficna 24, 307
tworzenie p. 423 lako Śyilem lzccz}
nad smym sobą 275
wieae 410, 411 pusia 2?1 264
l28, przeszłaść46, l41,2a6, %9 opis p. 282 nad stworzeniami 92
własośd prywatnej 126, I27, m€hanistyczny
344.346 przydąz^n|e 266, 281 piękno i hamonia p' 282 Mysłu 267' 4]8
siła p' ]02 relacje w P.108 154
moralna 226, 246
Ęboru biŚkupa l27
miana p- 41ó władza człowieka nad p- ]l1
prawodawca 190, 242, 33?, 409 Bógjako p' bylu 200 pzYrodonawstwo 167' 169 nory 235
w Kościcle 229,251
prawodawstwo 344, 345 drugorzędna 108 przyslówki 86
w !DołccŻenslwlc ]]6
prawość 148' 336 i skulek 86,104, 107 przyspieŚŻenie ]00
pi€Msza przyszlosć 4ó. N4 106, l54.20Ó lcior;d(ja l ]a' 2Żi. ]]2. ]]3, ]4t, ]70
moralna 408 202
prawowirość 428 rodzaje p.81 DrzwiLei 412 rcraffiarÓrŻy 221
pmwy rozum 123' 12ó' 1ó5' ]89' 411 sprawcza, cłli Bóg 94 lrzvwlaizczrnre rzmzl lz6. l2r relncja 12
pD;hologia 25.4q.10q. 208, 241 251, przyczynowa 33
prembuły wiary 19' 140 wszechświata 389
prĆdeslynacja 10ó' ]ó1' ]68 281,295, 3\6 relacle ?8-81, 361, 398-400
preŻbiterjanic ]]4 przyczynowość l8' 81_84' 92' 145, 150' j obsrwaoja zjawisk 2]ó rodzaje t 79. 398. 399
w prTyrodde 108
prędkość 174, 299 212, 305, 189 racjonaha 18i
proch snzelnicŻy 311 Boża 10,{' 10? władz i56 relarywizm 246
 529
s28
na ni€bi€ i zi€ni 173 ogólne i yczegółowe 237, 260
reliela 21 , t93, 239, 348 nakzzy r.20 podobieństwo rz' 48
naturalny i nienaluralny 171
dopzLycma 241 naturalne światłor. l48, 2]6 porząd€k rz' w śfreie ]89
naukowy 16?-181, 294-309
histolia !. 332 natv alny 91, 21 8. 31 4, 391, 42O poaanie rŻ. jako €] myśleila 2]5
d€śmiefle]ny r. 239 iliebios 258
i polityka 333 ńżnj$a między lz' lo2' 264
p.aktycay nominalislycmy 197, 359
istota r. 247 20
pogańska 238 prawy 120, 121, 126,165, 189,411 obrotowy Zemi 17 4'111, 219, 3Ol
ochmistyczny 136'166. 178 skończone jako dobre ]62
renesms 22'25, 161, 111, Z5A. 164, władza I' 8
okręhy 17] v.1ośćlz. 9I ' 248, 25Ż
266, 27 0, 281, 29 4-309, 330, 3 57,4s5 zasdy r. 141 zgdf,ośćrzcczy z umysłm 385
pnwa t. 297
filozolia r. 7 rozumienie 2ó7
s4dy o r. 2S znisŻcza]ność 158
między'z'rz' 285
póhocny 226'228 rcz!frność242
qloski 225,226 w świ€ie ]08 eiązk
rozwowanie 159, 231 , 254, 211, 273 ,
rz€czywislość 91, 101
rQublika 337 313,389
a spbol 175
priari 11,86, )15,298 Żasada wytwarzania r. 269
letolyka 24, 235, 236, Ż37 a
'4z4 Bóg jako rz. 92
rząd 13z, 316' 13l , 342, 3M ' 421
rob*i 2ó9 absrakcyjne 82,316
hiera.chia szcz€bli rz' 260
id€al rz. 337
ftAaj 64,231 d€dukcyjne 238
i byi 184
filozoficae 110 światowy 3?6
rdzaj€ 39 materiaha i dematerialna 382
rcdńna 344, 346, t1 vzez MiloEię 270 merazjawiskowa 8
sylogistycm€ ó0, 70 i byt 95
rojaliści ]71 nieskończona 274
i pojęcie 39
rolnictwo 3{
roślina 3ó2 czlowi€ka 268
jednostkowa {, 72 slopni€ rz. 230
pozaMysłowa 40 wgląd w rz' 2]5
rozdągłość397 osobowości 238
własny 226 poznmi€ rz' 40
abstrakcyjna 273
sana w sobie 98
rczmi,^t 282
rz€czoMiki 86
rozróżnimie osób Boskich 208 .ówność 32
fleczy lol sanoistność 86
rczróżnianie 20| Iównowaga 8 smoobjawieni€ się Boga 274
a dane zmysłowe 84
roztopność425 różnica 37' 64, 7 6, 118, 253
cielesne 210 sanoobrona 428
jako cnota kardynalna 271 międry rzeczmi 8]
doczesne 127,129 samośwjadomość240' 282
tpy r.31? pojtr 194
samozmhowanie 2?1
reaha 78,101,398 doskonałośćrz' 385
rozlm 11 5, 121 , 201, 242, 289, 311
sankcj€ 188' 429
akt r. 66 rcalna i fomalna 112 foffiy t2 232
synteza r. 251 i Bóg 204
dedukcyjny 282 społilmc ]74
i{nienie rz. ]8.7?' ]5], l54. lń9.
dyskursryny 253 w żyd! plzysztE 2Ę' 34o
rtęć 286, 28?
ruch 22, 86. 93, 1',11-174,211.381 1?8,201
filozoficmy 12 Saturn 302
jako akcydensy 278
i byt 199 atonów 282, ]06 sąd 45, ?2
i poszukiwanie prawdy 319 Bógjako plzycryna r. 180 iako istniejące 90
j€dnostkowe 50, 68,90, 94, 102' 104, jako akl umysłu 385
i poznmi€ 47 ciał 26?' 300' 30ó
Osratccay 287
139,165,237
i ilara 7, 137,194 niebieskch 198
jako władza dusŻy ]1] korrystanie z rz. 128, 129
matcdalne 36 sunienia 121
ludzH 10 i niana 42 Mysłu 2]7' 412
jako symptom ryda natura rz. 80
moc r.215 271
530 531

sądy J21 i pojęda 40 naturtua 349 powrót s. do Boga 221

empirlcae 145 i rrcczy 322 powszshna 317
yiuka wydawania s. 316 Meloaaczność s' 92 rodzaje s. 409 świata 12' 57' 258' 389
wartościuj4ft 246 sprawnos 35, l1ó w czasic 207, 199
s€ptycy 23, 1óó' 229' 248 słowo l99' 206' 214 sprzeciw wobcc ucisku 172 Ż n|czego 2o2
ttycyzm 21,93, 100, 138, 146, 152, Boski€ 261' 317 splzeeność 74' 77, l05' l39' ]44' l50 *worzoność nalury 212
t66, 222, 226, 246-248, 21 4 słuch l10 zasada s. ll7, 138 stwórca 204
humanislycmy 25 słuszność czynów 418 stan 86 Bógjako s. ]18' 4l3
pirrońsk 247 smut€k 115,27],286 duchoMy 187, 194 i stworŻenia ]03
skrajny 8 sobory 251 nalury 372 suarezianie 395
sptyk 1ó3 Stary Te*nment 419 sub*ancja ll,65,78,90, 109, 1a0, 173
scholastlcy 54, 198, 211, 238, 320, 354 socjalizm 339 stoicy 23, 236 bosk^ 271
scholastycyzm 216 socjologia 295 stoicym 25, 238'246 duch jako s. psycholo8icma 270
scholastyka 7. 28, 228, 238, 355 sofiści 440 stolica Św' 128, 195, 199' 250. ]70 dnszy 4
rmesmsowa 357-455 solidarność 423 a *sarz 130-132 ] przestrzeń 272
scbntb nedb 366, 368 só] 28ó' 287 miej$ i rola S. 126 i przypadłość148' 153,395,396
scjenryści 180 spekulacja 216,311 włńza s' 252 istnienie s. 84, 155, 157
sekty ll4 ttlozortcna 268,284 stowarrysrenie 346 mat€rialna i niemare.ialna ]82
semirmiśd 238 nerafizycznz 1. 19, 166 swarzanie 101 mieszana 386
sfera m;slyczna 218-222 nieskończona s' świata 280
duchowa i doczesa 133
spckulacje 272 pierusza i ogólna 395
ziemŚka 173 spirytualizn poamie s. 137
283 i Bóg 314, 3ó3
sfery rzeryistośc,i261 spoczyn€k 85,175 jako id* 102 zlożana 394
siarka 286, 287
śła345
spokój 282 powstmi€ s' l01' 103 łwa' czrd Bóg 391
sołecreńsNo 23 ' 25, 27]' 275' 309' 33ó
1 pomanie s. 255 żywa śńala280
ciężkośd 300 podsrary s. 342 stosunek s. do Bosa 198 substancjalność 31
Azycma 375
ponoc d s.316 subsys|encja 395' 39ó
grailtacji 173, 206
mowa jako podsaM s. 331 a wytważanie 57 sumienie 123, 429. 430
nadułd€ s' 422
akt s. 10 błędn€ 1 29
p.zyciągania ]02
doskonała 182,194 doskonałośćs' 23l supozycja 60
skłonnośćl17' 162,172
dobra do upowszrchnimia się 219 ludzka 20 hamonia s. 288 luilositun 115,396
skończonos 99, 274, 404
polityczna 421'424 iBóE79'90'97 suwerm 346
geneza s. 3?2 istota i isrnirni€ s. 393 suwercnnośó 344, 345
skru&a 197
jako odzderciedlmie Boga 276 sylogistyka 61
i przyczyna 104, 107, l{,171 spoSoby 39ó jako wiecme 20ó sylogim 70, 238, 316, 319, 320, 363
słońce 176, 259' 279, 438 bylowania 32, 39 jako wolny akt Boga 2ll dedukcyjny 236
ruch s. 301 Spójniki 8ó Lososjako archetF s. 214 teologicmy 96
plamy na S. 103 spór o uniwersalia 58 model s. 57 sylogimy 6l
słowa17,39,60'63,67, 101,210,270,319 sprawiedliwośó 44' 120, 162' 419. 433 nicza]cfoość s. d Boga 203 synbol a rzecŻywisrośćl75
funkcja s. 235 Roska 242,243 obemość s' w Bogu 214 symbole 232, 255 , 263 , 280
532 s33
symbolizm 2ó3 dla dobra pańslwa 1 17 materialny 308 funkcj! 1. ll
srpatia 266, 269 dobrowolna 271 nieskończona substancj' ś'280 i etyka 121
i a!łT)atia 275 insrFkt uikania ś.24] pocŻąlek ś' 12,3l8 i filozofia I i -14, 19,20,96, 100, 118,
SF Boga 206 podczas wojny 415 poznanic ś'80, 86' l4 170, lt8
synkretym 231 qrok ś.4]5 relacja ś'do Boga 20 Jako drogowskaz 12
snod o8ólny 134 icie po ś' 282 fiónje ś.z32 m€tafizyczna 255
sFoniny 107 stworz.nie ś.J7. 205, 207 mhtycaa 196
synr.za 12, 14 śroóek 264' 279 system ś' 260-2ól naluralna 5,81, 198, ll3,318,381
id€ał s. 8 ńemi 114 wiecmość ś.l0' 24 negatywna 2]1. 2ó]' 279
przedwstawnośą 252, 253 świadomość ńdza o ś'211,273 nimiecka 211
rozumu i dary 7 aktu per€pcji 152 władca ś'88 obJaMona 313,317
róhic 251 duszy 156 zjawisk 7 paóiał l' 221
morilna 24? zjawiskowy jako iluzja 25 protestmcka 246
syilem 8, 238 narodowa 331 scholaslycaa 221
m€chanistyczny 307 politycma 134 św|allo 256.269, 213,216, 29I teoria 178
metafirycay l9 retgijna 197 Boż€ 31l' 411 a^alÓEi| 1' 204' 362"361
nat\ry 27O wewnętrmych aktów człowi€ka 1 98 Bógjako pierwotne ś'272 atomistycma 267, 305, 438
pnwa 421 wolnośd 236 dusŻy 230 elycna Ochama 117-124
przyrodajako s' 26ó świat 30ó-309 falowa teoria ś.298 fom g0
plzyloóy 265,282, 30'7 a porz4dek teleologlcay 94 świailo naturalne ś.rorunu 148' helio€ntrycaa 301
rzecq 275 badmi€ ś' 25 4t2 h/ozoistycaa 270
świata260,26| Bógjako przycryna ś.96 natury 314 i praktyka 181
szatil 287 , 291 Bógjako środek ś' 257 rozumu 236 lde| 229,234
vczsście 285 duchowy 284 wewfręEzne 233 id€i Bożych 101-103
dąż€ni€ do sz. 23ó dBza ś'261 , 262' 211 idei ogólnych 58
doskonałe ll6 geomelrycay plm ś' 302 iluminacji 20
i ilozofia 233 1 RóE 251 , 258, 29| , 3o1 imp€tu 172' 178-180
jako cel ełowieka 282 inn€ ś' 1??' 178 Eucharysti 397 istot 5ó
qlŻecreni€ się sz' 25l jako 78' 80 Trójcy Śńętcj ]64 konsckwencji 61
',abŚoluiy''
jako Boska
szczęśliwość115 smomanifestaĆ]a 263, tajemnice Boże 31? monad 280
vecna 262 274 taurologie ló3 nauki fthma ó7, 68
szkotyści 1ó,2l5 jako d'eło Boga 181 tehnika 311 o ruchu obrotowym Ziemi 177
szkotyzm 23, 138, 364 jako nie istniejący odwiecznie l60 trchnologia 298 państwa 1 6
dachta 337 jako ni€ srworzony 10 telEskop 244, 303 podwójncj prawdy 161
Ę€tota 31t jako nieskończony 258-260, 278 temperatura i75 polityczna 183, 370-177;
ytuka ó0 jako obraz Bosa 311 teofania 257 Ockhma 110-135
jako orgmizm 269 teolodry 222 powŚzcchników 50
jako slworzony 79 teologia 76' 99' 1ó0' 218' 285' 407,408 pomania 54, 282
śnień M' 160,242, 391 jako sysem harmoiljny 231 chrześcłańska 10' l40, l8l' 266 pr^wna 370-311
Chrystusa 112 jako ukłłdnechadczny 180 dopatycaa 8' 9ó, 138 rclacji 14 16. 54
534
urzędy państwowc ]47 Si€bie 241
ruchu 172 trybunał międrynardowy ]7ó
suporycji ó0 tilerdzaia 142 u$rój l87 uszczęślifrają€ 12ó' 3?1

umowy społ&mej 346' 347' 372' analitycae 1{, 152 poliltcny 372, 373
313 mctafizyczne i teologiczne 1ó3 wiccaość 205' 207' 4] ]

sńIeza t4-426 Boga 47

rćwne 151 w 2(c
uniwersaliów 48' ól-ó7' 140 pfawdziwc i fałszywe 4ó, 1ó0, 161 łia anlqua |6 L/at iJ\o o\lJl
załamania 1?0 prŻygodne i prawdżwe 45 !i,mofuilaIb-)7.|3b' ló5' lrs, l7x, lLchu ?44
tcologicm€ 100 \91,219
fizykdne 178 matmatycae 146 via negattua 253 świala 10,12
tyran 133,342 Medza 100,235, 218
teozofowie 3ll usunięde t. 426'428 a dowód 97
z05, 206 tyrania 188,421, 428 waga z8Ż Boża 16
"teftŻ'' 2, 206 €l w' 318
ter aźniejszo śó 46, 1 ryranobójstwo ]72 wartosi moralnc 282
tcmin 86 wąrpienie 274 demonśratwna 364
a ft@z 85 wcieleni€ 160, 206, 262, ]64 emptycaa 238
ś'€dni 98 ubóstwo ewangeliczne 125l30 w6us 302 fizykajako jedyne źródło w
w zdmiu 136 uczciwość ]34 weryfikacja 178 idezl w. u7
teminiści 17 jako czFnośó duszy 208
lcztcia 236, 21 I , 321 doświadczalna l08
teminim 136 ujęcie 89' 90 ilara 13, 19, 32, 43, 7 S, 16, 96' 109 nadc z232
teminy 6l, 71, 92, 101,235,267 a priori 178 137, 198, 2ó5, 317, 318, 3ó5' 433 matematyczna 270
analogjc e 362 metafizyczne 108 a objawi€ni€ 100 o Bogu 198,251,255,314
fukcja t. 17
mowa 331,331 adykuł w' 108. 116 o boskich lajcmnicach 233
ogólne l39 ciekawość w sprawach w.2l8 o faktach 167
powsz€chne 23ó tolecm 342, 311, 313, 424'426
o śdecie 271,273
mysł 7,39,50' 65,71,92,236' 25]' i łaska nadprryrodzona l40
todz je t. 62 i rozM podział ludzkej w. 31]
261,213,3r9,385 194
ńlorowe z37 a wiedza 248 1 żrycie 236 pośrednia 367
tda i zntytezz 203 uprzednia 46
drÓzl !' wż216 katolich 2ó2
twa 170
i idce złożone 400 logika wiary 137 uprzednla w. Boga 367
toleracja 331, 346, 362
i pojęcia ogólne 48 o Bogu 274 delka shimra 14. 25i
religijna 340, 354 wielkość 253
.jako nieśdertelny 269 p€Mość w' 151' 163
tomiści 9' 16,240,36l, ]95 wiclorakÓść 27]
lako tabula rasa 245 prawdy w 140,198,343
tomim 23, 31,48, 104, 382, {5,407 jako uwikłany w cŻaŚ 46 wieiosć
prosota w. 220
lraóyą^ t9 fom w cŻłowieku 110_113
r€tgijna 307
trm*ndencja BÓza 2o1,254, 256' w. 317 jcdnostck 50
216
uniwersalis 18, 15, 19,41, 48, 55, 101, taj€mice
1ó5,169,178,236' ]80 teologiczna 159 ptzy.zyn 82
tffissubstmcjacja 209
tz.czr' 91,248,252
tcoria u. 61-ó7 w objawjcnie 16ó
Tróje święla 34' 42,79' 20l,214' światów 177
251, Zgi miwersytety 21, 141, 142, 163,327 wiarołomność 336
uogólni€nia 319 widzeni€ 4]9 frc]oaaczność 92' 36]
doktryna T. 138 wiktoryni 216
tajemnica T. 364 wadek 1Ż6' Iz1 ' 246 BoEa 92
moc w. 200 dna 103. 127.420
(Mmie i Źas 259 uprzcdzmia 120
53ó
wireruek Boga 213 słyszenia 110 ułowieta 47, 115-1l7, 367, 368 rylcwilie się 2t2
wirernkr 261
dar w.232 wynłlazki 298' ]l1
ńzja 76 środhutrwilania w. 334 definicja w. I l5 wyobmaia 38, 328, 400, 418
światamat€nfuego l80 śM€cka i kościclna 52, ]33 ntrodu 133
uszeęśłwiająe 222 świĆcka d
Boga 371 pozbawienie w- 127 jako władza duszy 3l3
władca 344, 371 ustawodawcŻa i wykonawcza 190, r€ligijna 348 wyobrażenia 159
absolutny 33ó 191
świadomośćw. 236 qobrażenie 2{
bunt przciw w. 341 widzenia 110 woli 246 występek 242
i poddmi 134, 135
vrażenia 267, 27o,282 wzgarda 218
opór stawimy w. 332
wraź€ni€ 34' 37' 40 wzorccjako idee 57
prawo sprz€ciwu wob€c w. 37ó dozwolon€iwzalehei27 wspólnota 408 wzór jako przyczyna 81
świata 88 duszy rozmnej 113, 114, 211 tpy w. 346 wzrok 110
wsz€chświata 389
wstyd 242 władza w' l47
9łładcy 2a konfiskara w. 418 sz@tme Boga 56, 76, ?8. 80,
władza 3]0 prywaha i wspóha 417 101-108, 117, 123, 130, 138, 147,
entralna 331 plyw^óa 128' 312, 417 166,236
cyllna 422 w społ€czeństwie 126 wszechświat 78. 80. l58' 259' 278, zabobon 23Ż, 268
człowieka nad człowiekiem l82 MioŚkowanie 18, 23? 311,438 zachowanie zjadsk 177, 179
człowieka nad przyrodą 27, 31l wda 269,287 cl w. 93 zagęsŻcŹnie 31 1
doświadczanja wrażeń 2ó7 wojaa 186, 340, 349, 42a, 84-436 i Bóg 260 za|eżaÓś}ć 19 , 404
hieralchia w. 185 Prawo do w. 174 jako 25? rzeczy od Boga 80
jako forma ll0 spr zwiedliwa 3 52,3 54, 421 ''$iąsięcie''syŃm 230
jako harmonłny zaptrecznie 253
kośd€lna i państwowa 14 wojny relisijne 3a0 piękno w' 389
ludu 251 wola 34, 94, 101, 289, 290, 321, podżał w. 289 ekonomii 84, 85, 101, 103, I I 1, 113
ludŻka jako pochodząca d Bo8a 401 ruch w€ w' 180 178,1?9
411 a intel€kt ]4, 116 system w. 270 j€dności 273
międŻFarodowa 3?5 a łaska Boża 36ó dŻja w' 84 niesprzeczności 150' 151
mordna {9 akt w. l09' 14ó' 217 wsz€chwładŻa w państwie 336 nietykalnośd 374
nadułci€ w. 422 Boga 20, 58, 101108. 123. 138,219. p.zyczynowośd i45
najwyższz 42I'424 rybór
191,410 Boźy 66' 118' |22,124,269 skojarzeń 23ó
narodu 352 Boża jako podstawa dobra i zła 412 clu i środków ?? sprzrcmośĆi 139, 142, 144, 150
ogranjcrenie w. 346 i grrech 148 wylączonego środka l0ó, 107
esarza 130
papieska 8, 371 jako chcąca dusza 113 dobra lub zła 410 zasady 273 , 211
politycma 125,171,376 jako Dobro 208 formy rządu 425 metafizycne 168
polilycaa i duchowa 132, 133 poddanych 188 i sukcesja dziedzicma 190 moralnc 245, 413
pośrdnia l4
wolny 20, 44
pozbawienie w. 133, 311, 427 wolna l05' 247,4ló prawdy 248
prz€kazywmi€ w. 132 źa w' 118
rydarzenia 232 świala ]l8
rozsz€rzmic w' 3l7 wolność 5ó, ]41, {5 reMętlznc i wewnętrme 308
Bosa16,218 wykluczenie 82 zastępowanie zob' suporycja 63
538
zaś]ubiny 2l4 mistycznc dusry zBogim 197,208, źĄda obowiązek zachowania ż. ]28
zaufmie 133 za9, zlo,zl3,222,211 bogaclwa 339 pańśwa ]88, 422
zazdrość 218 zło I03, I11, 211, 415. 4l9 mysłowa 111 po śmiero 282
zbawiĆnie 197' 408 ekonomicŻne 340 że8luga ]l l politycae 14,318
dmia 61,83,86,319 w świeae 291 życ(e 219 przyszle 44, 242
malityczne 137, 16l, 166 wola Bożajako podstawa z' 412 dusry 241 rellgijne 197
empirycmc ló]' 169 zloto 269,323 €mocjonalne ż' człoileka 271 ruch jako symptom ż' 27l
i wiara 2]ó społecae 316' 349
ogólne 71 złudŻenie 65 inlel€kludne człowieka 1 13 sŻczęścje w ź' 233
peMe 139 martqchwstanie 112
jako doskonałość2]1 w społccrcń*wic ]42
prawd'we i fałgrye 68' 105, 10ó mistycme 197,215
zdarzenia przygodnĆ 105' 10ó i ruch 442
drońe 39 287 , 362 jakościowa j jlościowa 84
'
państwa 340 nagla 85
zdrowy rozsądek 83 prawa 416
dżwienie 438 proes z. 324 ;ii'''i,_*łE]
zemsta 420
zgoda 1 l, 74, 121 , 141 , 114, 366
mysly 34, 40, 152, 151 . 211 , 274,282, '.' śr
łti, 321, 401
rodzaje z. 142 jedność z' 2)a
totec a 343, 312, 313, 424-t6 aalządy z' 1I1
woli 367
aaczenia ó3' 8ó
zgodnośó fzeczy z mysłm 385
Zienia l7 5 , 259, 269, 279 słów 23ó
ruch obrotowy Z. 174-17?
lerminów 71
aak 139
dobra z. 418
1 lncŻ oznaczona 60
ruch na z. i73
konwencjonalny i naturilny
Śtworzenie z' 206
62
środek z. l74
zinno 311
miszc7a]ność rzszy 159
ńola z84
zjafrska 155,157 ni4zek przyczynowy 140, 154
intcryretowanie Ż' 322 Merzęla 44, 1l0, ll1,232,260'
obseMacja z. 23ó 269,362
ptzyrcdnicre 210 dnsm z.240
świal z' ? cksperymcnty na z. 298
zachowanie z. 177 hslynkt w z. 271
zjavisko 3? jako masŻyny 309
ryższos człowieh nad z. 246
człowieka z Bogiem 262 Nyczaj 31 6, 429
 541
Rodział VI
ocruAM(4) ........88
Prz€dmiot matcdalny m€tafi zyki Jednomacae pojęcie bytu Istnienie
Boga _Boże poznanic prrySzłych zdarz€ńprzygodnych wola i wszeoh'
moc Boga

sPis TREŚcl Rodział VII

ocKHAM(s) .... ...109
Ni€ moźna dowicść w sposób filozoficzny, że njmateniln a i nieŻnisŻczal
na dusza jest formą ciala wi€lość r€alnie róźnych ibrn w cŻłoweku
Przedmowa. - Roamna dusza nie ma refuie róhych wladz osoba 1udzka
wolnośćochma teoria etyczna
Roddał I
WROWADZL\IL...... Rozdział vIII
wi€k trzyna$y wiek cztema$yjako prŻ{iwieńśwo ileku trzynasego ocffiAM(ó) '.'.'...125
FiIolofie renehansu - odrod/sie sholJŚl)Li spór o ubóstwo ewegdiene i dokrlpa praw naturfuyd ' władza
politycnanie pochodzi od władry duchowej _ siosunek ludzi do swoj€go
CzęśćI władcy w jaHm sropniu poli'yczle idee ochama były nowatorskie
WIEK CZTERNASTY i rewolucyjne? - Mi€js€ papieża w Kościele

RoŻddał II Rozdział Ix
DURANDLS I PIOTR AURIOL RUCH OCKHAMISTYCZNYT JAN Z MIRECOURT
JakubzMetzu Du.andus PiotrAu.iol HenrykzHilclay Stosunek I MIKoŁAJ zAUTRECoURT .. '. ' '. '. '. ' 136
tych myślici€li do ocktamizmu Ruch ochamistycny cry nominalislycmy Jan z Mirecouri -Mikołaj
z Autrecou( Noninalim na uiwersletach Uwagi końcowe
RodŻiał IIr
ocKHAM (l)
Żyd€ - Ddeła - Jednośó myśt RI]CH NAUKOWY .,. , .........167
Nauki fizykalne w wiekach XIII i KV Zagadni€ni€ ruchu; impct
Rozd'ał IV i grawitacja ' Mikołaj z oresme; hipotcza ruchu obroiowego Zemi
ocGAM (2) _Moźjtiwośó innych światów Niektóre implikacje naukowe nominaliz-
Ocknm i nctafizyka istot Piotr Hiszpm i logika teministycna mu; implikacjc leorii imp€tu
'Logika fukhama i teoda uniwersaliów R€alna i rlcjonłin! nauka
Prawdy konieczn€ i dowód Rozdział xI
MARSYLIUSZZPADWY. ,.,,,,,182
Rozd'ał v Koścjółi państwo' t€oda i pfakryka Żyde Mańyliusza wrogi
ocKHAM (r) stosunck do fosŻc7f,ń papicskich Nalura pańilwa i prawa - Wadza
Poaanie intuicyjne - Bóg ma władŻę wywoływania inruicyjnegr ,,po_ ustawodawcza i rykonawcza Jurysdykcja kościelna Marsliusz
aania'' przedmioiu nie istniejącgo .. Prrygodność porz4dku świata a ..aw€rroim'' Defensor pacis i jeqo Yły
Relacje - PrŻyczynowośó'Ruch i czas Konkluzja
542

RoŻddał xII Rozddał xIX

MISTYĆYZMSP|KI]LA'IYWNY .. '. ' - ' - ' '. ' 196 FRANCISZEKBACON-..
Piffia mislycme w Weku XIV ljckhart Tauler Błogosławiony Angiclskafilozofiarcn€smru ŻycieipimaBamna rlmyfincjam'l
Hcnryk Suzo - Ruysbroek Dionizy Karluz Niemierka spekulacja Indukcja i ..idole"
mistycaa Gersrn
Rozdżał xX
CzęśćII FII OZO|IA POT ITYCT\ \
FILOZOFIA RENESANSlI Uwagi ogóIne Nicco]ó Machiavclli Św.'t'omłsz More Rjchlrd
Hooker Jm Bodin Jan Nrhusius Hugo Crocjusz
Rozdział xI]I
oDRoDZENIE slĘ PLA]'oNIZN1U'''' zz5 część III
Renesans włoski Renesans półnoĆnr cd."d';"l; ;ę pi"i".;^" SCHOLAS]'YKA W OKRTSIE RENESANSU

Rodział XrV Rozdział xxl

ARYS] OILLIZM 235 PRZLGl ĄD oUÓl \Y
Kryrycy logiki arystoielesowskiej -Aryslotelim Stojcym i sceptycyzm odrodzenie sch01aslykj P]sarzedominikańscyprzed soboremTrydenc-
kim; Kajctłn Późniejd pisarze dodnikańscy ijezuiccy spór między
xV
Rozdział dominikmmi a Jezuitami na temat łasH i wolnej wo]i
',wyklady
VIKOLAJ KLIANCZYK. .. .. filoŻoficzne'' zastsuj4 komeltarze do Arysotelesa Tcoda poliiycaa
Życiei dzi€ła -wplyw glównej idej Mjkołaja najego dŻrałfuośópraktycaą
- Coincidrnlfo op|osilalffi ,'Uczonanj€Wedza'' stosunekBogadoświata
,.Nieskończono# świata'' sysem śwjata j dus7a świataczłowiek xxll
Rozdział
mikrokosmosem; chrystus Pokrewieństwa 11lozoficne Mikołaja FMN( ISZLK Sl ARIZ (l) . .

Życ,ie iddeła-Budowaipoóz|aIy D6pulalianes neldphysiee Metatlzy'

Rozd'ał xVI ka jako nauka o bycje Pojęci€ bytu -Alr}buly b}tu Jednostkowienie
FILOZOIIA PRIYRODY (I) . . 'Analogia 1snj€nieBoga''h_aturaBoga Istolaiislnienic substancja
Uwagi ogólne Giro]amo Cardilo Bernardino Telesio Francesco iprzpadłość-Sposoby llośćR€lacje EnlianlionL' Uwagiogólne
Płlrizn Tomnaso Campmelia - Giordmo Bruno Pierre Gassendi ' Eiiemc Gilson o Suźre'e

Rozdr]ał xVII Rozdńał xxlII

r lro/oflA PR/YRoDY ()... .. . FRAN( IS/LK sUARII (2J

Agńppa von |_ettcshcinr Paracclsus DwaJ Hclnlontowje sebastjłn Filozofiaprawaaieologja Dcfinicjaprawa Prawoprz€dmiorowc(Lł)
|ranck i valcntinc wcigc] Jakub Bdbmc tjwa8j ogólne iprlwopodmiotowe0b) Koni€c7nośćprawa Prawofr eczne'Plawo
nntura]ne Nakazy prawa natura]nego Nieaajomośćprawa natural_
Rozdział xV]lI nego''Prawonarodów Społecaośćpoli1ycma'władzanajw}ższai rŻąd
RUCH NALKOWY RINfSANSU Teoria umowy w ujęciu suóreza tjsunięde |}ranów Prawo karne
Uwagiogó]ncoĘłpienaukinafiiozofię Nauk{renesansu:empirycz- '_Zawicszcnicplawludzkich 7'Yczrj Kośoółipań*wo wojna
ne podśawynauki, kontrolowany hipotezy i aŃronomia,
eksperymen1,
matemalyka, mechanislycŻnypogląd na świat wplyw nauki renesrnsu
na filozofię
Rodział xxIV
KRÓTKI PRZEGLĄDTRZECH PIERWS^CH ToMÓw'' . -'
Filozofia greckai kosmolo8i€ prŻedsokrate'j skie i d kfycie N atury; Plato^
na teońa form a idea Bogal Arys1otcles i ryjaśnienie miany ruchu;
neoplalonin i chrześcijaństwo Znaczenie odkrycia Arystot€lesa dla
rilozofii średniońecmej Filozofia i teologił Narodziny nauki

Dodatek I
HoNoRowE TnUŁY NADAWANE rlLoZoFoM.
KTÓRYCH PoGLĄDY oMAwlANo w TYM ToMIE.' .''
Dodatek II
KRÓTKA BlBLloGMFlA''''' 457

skorowidz osób 498

506
skoroddz rzeczy