IX.

• ULUSLARARASI
•• • •
DIN GüREVLILERI
SEMPO·ZYUM·u

3-4 KASIM 2018 SANCAKTEPE

TAM METİN BiLDİRE

EDiTÖR:
DR. ÖGR. ÜYESi MUSTAFA SÜRÜN
 ©Eseriı her tiirlii basım ve yaım hakı
YECVA 'ya (Yıms Emre Camii Vakjı'1) aittir.

Yazılrdn yazarlan sorumludur. Kaynak gösterilerek alın yapılbir.

ISBN
978-605-80376-0-1

...•.... .·. Kitabı Adı:

. :---:: ._ _ ŞEHİR VE MEDNİYT İNŞASID
.. DİN GÖREVLİN ROLÜ

IX. Ulusarı Din Görevlüeri Sempozyumu Tam Metin Bildirileri

(3-4 Kasım 2018 Sancktep-İsrbul)

Yayın Yöıetmi:

YasinBeyaz

Editör:
Dr. Öğr. Üyesi Mustafa SÜRÜN

Kapak:
Oğulcan Babdır Atasoy

Mizaıpj:
_ Ahmet Kahrmnoğlu

Basım Yeri ve Yıl

Ravza Yayınclk ve Matbcıl!k
Kale İş Merkezi No: 51-52
Davutpş 1 İstanbıl '
Tel: 0212 481 94 11

ı. Baskı: Eylül2019 (1000 adet basılmşnr)

İletişm

Meclis Mah. Cemal Gürsel Cad. Yunus Sok. No:2

Sancaktepe 1 İstanbıl
Tel.: (0216) 621 17 57
www.yecder.org
 Bir Cami Santı Olarak
Hüsn-i Hat-Mimari ilşks

Özet
sanata dönüştğ medeniyetlerde, yazı sadece manyı

Y
azın taşı­
yan bir kalıp ve nakil vasıt olarak kalmış, suret ve şekilrn
ötesinde kendine ait bir ruh taşıyn ve üstün bir estetik zevkin mah-
sulü olan bir medeniyet şiarın dönüşmtr. Ancak hiçbir medeniyette ya-
zı, estetik ve sanat değri yönüyle islam medeniyetindeki "hüsn-i hat"tın pa-
yesine erişmt .

Hüsn-i hat "cismani aletlerle tezahür eden ruhani bir hendese" olarak tarif
edilmştr. Bu tarifteki hendese, hat sar:ı~tn tenasüb, tevazün, nisbet gibi IDi-
marinin de temelini teşkil eden geometrik yönüne vurgu yapar. Hat santı,
harflerin belli bir nisbet ve denge gözetilerek, belli kaideler dahilinde yazılms
esaın daynır. İs l am mimarisinde de bu esatır. Bu ellietle yazı ve İslam mi-
marisi, hususen cami qıimars, İslam medeniyetinin sanattaki akislerini bariz
bir surette ortaya koyan iki şiar olmarı hasebiyle ehemmiyet arz etmektedir.
lGtabeti hüsn-i hatta dönüştre, harflerin :ve terkipierin teşkilnd de-
tay hassasiyeti ve ince işçlktr . Mimari değri olan bir eseri de ayrıclk ve
değrli kılan, onun tasrım ve inşasıdk zevk-i selimdir. Bu sebeple hüsn-i
hatın "celi" tabir olunan,. tasrım ve sanat dehasın en üst 9-üzeyde tezahür
etiğ, p·erspektif ve lek - boşluk dağılm gibi unsrlaı hassasiyetle

ı· Hattat, Dicle Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, Diyarbkı.

 342 ı IX. ULUSLARARASI DİN GÖREVLİ SEMPOZWMU

gözetirlğ yazı türleri, genelde İslami mimarinin, özelde de carrii mimarisi-

nin ayrılmz bir parçsı olagemiştr.

Aliaıtr Kelirneler: Hüsn-i hat, Cami, Medeniyet, Mimari, Yazı

Girş

İslam
medeniyetinin merkezinde ilahi vahiy yer alır. Kültürden sanata,
·bilimdEm mimariye, musikiden edebiyata, bütün medeniyet unsrlaı
menşi Kur' an' dır . Farklı coğrafyld yaşn Müslüman milletierin İslam
tarihinin muhtelif dönemlerinde· ortaya koyduları tecrübe ve eseriere ba-
kıldğna bu husus yal<inen müşahed edilebilecektir. Bu eser ve tecrübeler
her ne kadar muhtelif bölge ve devirlerin mahsulleri olmarı ellietiyle yerel
ve kavmi hususiyetler taşıslr d~ : ilahi vahyin tezahürlerini·taşımlr ha-
sebiyle müşterk bir mahiyet arz ederler. Bu müşterk mahiyet, Kur'anı
ifadesiyle "sibgatuİh (Bakara, 138), İslam · medniy~ almetifrksı
olup medeniyetin bütün unsrlaı ana rengirii veren-esas amildir. İslam
tarihi boyunca özellilde mimari ve -sanatta özünü ilahi vahiyden alan özgün
birçok form ihdas edilmş ve bu formlar İslam ümmetinin muhtelif unsur-
ları eliyle geliştrk günümüze kadar intikal etirlmş .

ı . Yazı-Mimr ilşks

İslam
mimarisinin temeli mabet yapımn; sanaq ·d a hususen Kur'an-ı
Kerim' in, umumen de sair kitaplrın .kitabeti V€ tezyirii ~ab ında hüsn-i hat,
tezhib ve ebru gibi kitap santlrı, daynığ iÇin, mimari ve sanattaki öz-
günlü!< diğe~ alanlara göre kendini. daha barlz hissettirir. Bu noktada İslam
mimarisinin merkezinde yer alan cami ile İslam santlrı merkezinde
yer alan hüsn-i hat arsınd büyül< bir mahiyet ortaldığ mevzubahistir.
İslam merkezinde hüsn-i hatın santlrı yer almsı, elbette onun bir
Kur'an santı olması hasebiyledir. Çünkü vahyin nüzulünden sonra yazı artıl<
sadece bir kayıt ve nal<il vasıt değil, aynı zamanda ilahi vahyi en okun aldı ve
estetil< biçimde yazmnı davsıt olmuş~. Nitel<im nüzulde ilk sıray alan
Alak Suresinin ilk beş aye9-yle, bir görüşe göre (Yazı.r, 1997: 179) nazil ola..'l. il<inci
sure olan Kalem Suresi'nin ilk ayetinde2 kaleme yapıln özel vurgu1 hattatlar
için her dönemde en büyük ilhain kaynğı olmuş, İ~lam medeniyetinin ayıu
zamanda bir yazı medeniyeti olmasın intac etmişr. (Kanbaz, 2013: 134)

2
.)J~ ı; ~ı; 0 "Nun ve kalem ve ehl-i kalemin s(ltıra dizdikleri ve dizecekleri hakı
için..." Meal ve tefsir için bkz. Yazı.r, VIII, 183.
 SANAT, EDEBiYAT VE MİAR AÇlDAN CAMİ 1 343

Hüsn-i hat "cismani aletlerle tezahür eden ruhani bir hendese"3 (Yazır,
1981:102) olarak tarif edilmştr. Bu tarifteki hendese, hat santı tenasüb,
tevazün, nisbet gibi mimarinin de temelini teşkil eden geometrik yönüne
vurgu yapar. Hat santı, harflerin b~li bir nisbet ve denge gözetilerek, belli
kaideler dahilinde yazılms esaın daynır. İslam mimarisinde de bu esas-
tır. Bu cihetle yazı ve İslam miınars, hususen cami mimarisi, İslam mede-
niyetinin _sanattald akislerini bariz bir surette ortaya koyan iki şiar olmarı
hasebiyle ehemmiyet arz etmektedir.
Cami-hüsn-i hat münasebeti ekan-ım münasebetinin en kayda de-
ğer tezahürlerind(m biridir. İlahi vahiy, mescitlerin imarınd bahsederek
bu münasebeti dikkatlere arz etmişr:

~ı-'
, • ,
~ • - ! ı-
.,. .; ;_
öt5"=ı
J" ı.s'
,_,
-ı --' ,ö:>W,ı.l ; , -;_
- ı.; ı ~ ·\lı UlL
- ·
~ - ı : - Ulı
i -' ..f: Ç.J::"'-' ! - ; ıf ıf
- ~
·- tı -
-
ı: ~
.:i.:>-l.:4
; ~
•' ·- \.4jı
~

~
ı . ~ ı ' -- . wı
• , J ; , , ,ı ~ . ~
~ ,: ~ ' tı ~ ı:. &ı \lı
~ ~ y _y-:. - -' ~ ~

Mescitlerin ehemmiyetine dair konuşmalrı genelde ilk cümlesini teşkil

eden bu ayet, mescitlerin maddi ve manevi imarın söz konusu etmektedir.
Her mekan gibi mabetierinde görünen zahirinin ötesinde ona mana veren
bir ruhu vardı. Bu ruhu temin eden en önemli unsrlaı başınd da hüsn-i
hat yer alır. Birer medeniyet şiarı olmarı hasebiyle mescit ve yazı, birçok
yönden müşterk noktalan ihtiva ederler.
• Yukarıd da ifade edilğ üzere kitap santlrı merkezinde hüsn-i
hat yer alır. Ebru, tezhip, minyatür ve c:iltçilik gibi diğer kitap santlrı
yazın mütemmim unsrlaı olara!< kendilerine yer bulur. Cami ise bir
yandan İslam şehir mimarisinin ~erkzind yer alırken öte yandan da
sosyal haytı şekilndr~ bir yapı olara!< tebarüz eder. (Can ve Gün, 2012:
154-159) Mahalleler ve evler caminin civarınd ve yönleri genelde cami-
ye bal<acak şekild inşa edilir. İslam taphinde birçok şehir, büyük mes-
citler etrafınd teşkül etmişr. {Eyice, 1993: 56-92)

• Bir nakil ye kayıt arcı olan yazı hüsn-i hatta dönüştre, yazın
mimari unsrlaıd. Güzel bir yazı hemen okunffiaz, önce temaş
edilip zevldne varıl. N azrı ilk cel~dn yönü de onun zevk-i selime
hitap eden bu estetil< cihetidir. Mektep sahibi hattadardan Kazasker
Mustafa İzet Efendi (1801-1876), "Hüsn-i hatı okumak laleyi kokla-
mak gibidir" demiştr. (Bayat, 1990: XVI) Lalerıi kokusu yoktur lal<in
344 ı IX. ULUSLARARASI DİN GÖREVLİ SEMPOZ'YUMU

nazriı eelbeden bir güzeliğ vardı. O güzeliğ fark edebilmek de

harflerin ve şekilrn ötesinde gizlenen ve müşahs kalıbi girmş
' olan mücerredi hissetmekle olur ki sanat melekesi deiğmz ve kiş­
ye santkrlı istdaı kazndır da tam olarak bu hassasiyettir.
• Hem mimaride hem de hüsn-i hatta zarf-mazruf, zahir-btın, şe­
kil-muhteva dengesi esatır . Bir mimari eserin vazgeçilmez unsrlaı
nisbet (oran-tı) ahenk ve inscamdır. Bunlar aynı zamanda güzel
bir yazın da vazgeçilmez unsrlaıd. Bu yönüyle "ruhani hendese"
olarak tarif edilen hat santı yazın mimarisidir. Harflerin bünyele-
rini teşkil eden kavis, meyil ve ceryanlı, hakeza her bir harfin diğer
harflerle olan münasebet ve inscamı, kelimelerin terkip ve sabİ için-
deki nizarn ve uyumu };lattat tarfınd bir mimari eser hazırlnc­
sına titizlikle ifa edilir. (Bkz. Resim 1) En ufak bir kusur yahut ihmal ya-
zın bütün insicam ve dengesini ihlal edebilir. Bu: Q_oktada bir yazın
"istif' tabir olunan tertip ve terkibindeki merhaleler, bif mimari ese-
rin inşasıdk merhalelerle büyük benzrliğ sahiptir. Özellikle cell
yazılrd yatay ve dikey çizgiler arsındki muvazene ve bu çizgiler
arsındki boşluk dağılm; ana unsur olan harflerle tali unsurlar olan
hareke ve tezyin işaretl arsındki uyum, biryazı hatın terkibin-
de dikkate aldığ husların başınd g_elir. Bu dengeyi sağlmk için
defalarca taslaklar ve müsveddeler üzerinde denemeler yapan hattat,
mimari bir eserde projeye tekabül eden yazı kalıbn hazırlync
kadar titizlikle çalışmrn ··s ürdürür. Son merhale olarak yazı
4
ka-
lıbnda asıl zemine aktrıln yazı, yapıln tashihler sonucunda bir
mimari eserin bütün ihtşam ve zarafetini aksettiren bir şahesr ola-
rak arz-ı endam eder. (Bkz. Resim 2)

Resim 1: Hattat M. Şevki Efendi'nin (1829-1887) hüsn-i hatbn mimarisini yansıt,

harflerin ve kelimelerin terkip içindeki insicam ve ahenginin en üst düzeyde
tezahür etiğ bir sülüs "rabbi yessir" meşki.

4
Celi yazılrn hazırluşy ilgili geniş bilgi için bkz. Yazı.r, 1989: 312-317; Berk, 2013:
119-126.
 SANAT, EDBİYAT VE MiARİ AÇlDAN CAMi ı 345

Resim 2: Hattat Neyzen Emin Efendi'nin {1883-1945) yazı mimarisinin bütün

hususiyetlerini en üst seviyede aksettiren, yatay ve dikey han;ketlerin, harf ve hareke
dağılmn, leke ve boşluk dengesinin büyük bir muvaffakiyetle sağlndı bir celi sülüs
istif şahesri. (Kalem suresi'nin 4. ayeti: ~ jJ. j.j .!lı;)
tl "" - ,.

Cami milnarisi ve hüsn-i hat, işaret ettikleri ortak manalar ellietiyle de

benzerlik arzederler. Hüsn-i hatta ilk harf olan "elif' (1 ) aşkın ve ilahi olanı
remz ederken, ikinci harf olan "ba" (<-;J) yatay ve beşri düzleme işaret eder.
Bu hususiyet cami mlınarise minare ve kubbe olarak yansır. Esaınd kub-
be, başk medeniyetlerde de görülen bir mlınari unsur olmakla birlikte mi-
nareyle bütnleşrk özgün bir form kaznmsı İslam medeniyetine özgü-
dür. Cemaat ve ibadet, mescitlerin manevi imarın temin eden unsurlar ola-
rak ön plana çıkaren, yazı, minlarinin bir unsuru olması hasebiyle maddi,
mekana bir mana ve ruh kazndır bir unsur·olması ellietiyle de manevi
iman temin eder. Bu noktada güzel yazın tatbik alnı olarak cami-yzı
münasebetini ele almak.gerekir.

2. Cami - Yazı Münasebetinde Mimari Bir Unsur Olarak Yazı

Kitabeti hüsn-i hatta dönüştre, h~flerin ve terkipierin teşkilnd de-
tay hassasiyeti ve ince işç~. Mimari değri olan bir eseri de ayrıclk ve
değrli kılan , onun tasrım ve inşasıdk zevk-i selimdir. Bu sebeple,
hüsn-i hatın "celi" tabir olunan, tasrım ve sanat dehasın en üst düzeyde
tezahür etiğ; pers~ ve lek-boşu dağılm gibi unsrlaı hassasiyet-
le gözetildğ yazı türleri, genelde İslami mimarinin, özelde de cami mima-
risinin ayrılmz bir.parçsı olagemiştr.

Hatın birçok uygulama sah ı vardı. Cami mekanı bu sahalardan sadece

birisidir. Yazın asıl uygulama zemini kağıt olmakla birlikte yazı elvriş
her zemin hüsn-i hatın tatbik sahıdr. Bu durumda bir ayrım gidilmesi ge-
rekir. Kağıt v~ya benzer nesneler üzerine kalemin bizzat tahriki ve ceryanı ile
husule gelen yazılr hakiki yazı vasfın taşırken, yazmaya elvriş olmayan ah-
şap, bez, kumaş, taş vb. zeminlere asıl yazın muhtelif yöntemlerle
346 ı IX. ULUSLARARASI DİN GÖREVLİ SEMPOZVUMU

aktrılmsy elde edilen yazılr mecazi yazı vas.fın taşır. Hat santıd yazı­
nı kalemle yazılmc< ebatta büyütülmesiyle elde edilen yazılr da "me-
cazi yazılr" denmiştr. 5
Cami iç ve dış rnekanma işlen celi sülüs yazılr me-
cazi yazı hüviyeti taşırl. Celi sülüs, mahiyeti icabı camiler için en elvriş ya-
zı tarzıd. Zira bu yazı nevinde, yazı mimarisi bütün yönleriyle tezahür eder.
Mekan-ı ilşksne riayet edilerek hattat tarfınd yazıln yahut resme-
dilen ibareler, ya hakkaldar eliyle taş ve mermer gibi zeminlere yahut da rtak-
kaşlr eliyle duvarlara işlenr. Cami tezyinaı adı altınd yapıln tüm bu işlem- ·
lerin iyi bir netice vermesi, bu işte mahir bir sanatkar ekibinin (hattat, nakş,
müzehhip, kalemkar) titizlik ve ince işçlkte hassasiyetleriyle mümkündür.
Yoğun bir el emği ve göz n uru eseri olan cami tezyinaı hakı verildğn
çok nadide eserlerin ortaya çıkmasn vesile olurken, ehil olmayan kişler
yaptırldğn ortaya sanat ve estetikten uzak, mescidlerin ruhuna münafi iç-
ler acıs manzrlı zühurıina sebebiyet vermektedir.

Sonuç
Hüsn-i hat ve İslam mimarisi, İslam medeniyetinin mühim iki ş _ iarıd. Her
ikisi de hassas ölçü ve oranlı hakim olduğ alanlar olduğna mahiyet ci-
hetiyle benzerlik addederler. Hüsn-i hatın bir medeniyet şiarı olarale benim-
sendiğ dönemlerde yazı-mir alaka ve dengesinin hassasiyetle gözetildğ
çok nadide eserler vücuda getirlmş. Ancak günümüzde bu hasiyetİn ye-
rine başk bazı öncelikler ve kaygılrn geçmesi, bu dengenin yitirilmesi ve ruh-
suz eserlerin ortaya çıkmasn netice vermişt. Mimari ve yazı üslubnı bir
medeniyetin almetifr<sı naz olduğ :- -ı itiba:ra alındİğ, bu husustalci
hassasiyetin ne.derece-hayati bir önem arz etiğ daha iyi arilşıb.

Kaynakça
Kur'an-ı Kerim
Bayat, A. H. (1990). HüSn-i Hat Biblyografsı. Ankara: Kültür Yayınlr Baknlığ
Berk, S. (2013). Devlet-i Aliyyye'den Günümüze Hat Santı. İstanbul: İnkılap Y.
Can, Y. ve Gün, R. (2012). İslam Santı Girş. !stanbul: DEM Yayınlr ·
Eyice, S. (1993). Cami (Mimari Tarihi).TDV !siarn Ansiklopedisi. vı(, İstanbul.
Kanbaz, i. (2013). Med~yt Tasavvurumuzdaki Parçlunı Bir Tezahürü
Olarak Bilgisayar Dizgisi Mushaflr.Omcın'd Günümüze Kur'al! ve Hüsn-i
Hat Sempozyumu, Amasya.
Yazir, H. (1997). Hak Dini Kur'an Dili. VIII, İstanbul: Akçağ Yayınlr.
Yazır, M.B. (1981, 1989). Kalem Güzeli. I, III, Ankara: Diyanet İşleri Başknlığ.

5
Mecazi yazılr hakınd geniş bilgi için bkz. Yazır, 1989: 312-315.