წყარო: ,,ქართული ფოლკლორი“, შოთა რუსთაველის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი, 2021, # 10(XXVI).

ხათუნა თავდგირიძე

შესაქმისა და წარღვნის პროტოქართული მითოსი:

მანუკასა და ჯანუკას კოსმოლოგიური ციკლი
კოსმიური ტყუპების პროტო-ინდოევროპული სიუჟეტის ქართული ვერსია

წინათქმა

ნაშრომი წარმოადგენს კარგად ნაცნობი ქართული მითოლოგიური კოსმოლოგიური სიუჟეტის -

წყლის ხარისა(ვარ.გველეშაპი) და ხმელეთის ხარის ბრძოლის, ახალ გააზრებას პროტო-
ინდოევროპული(და საკუთრივ, ინდოევროპული) კომპარატივისტული კვლევების გლობალურ
პერსპექტივაში.
ამ მითოსისადმი მიძღვნილი მრავალი ნაშრომის მიუხედავად, არცერთ წინამორბედ კვლევაში არ
ყოფილა სათანადოდ შეფასებული მითის სრული ნარატიული ქსოვილი და ჩვენამდე მოღწეული
რამდენიმე უნიკალური ვერსია - მთიანი აჭარის ფოლკლორული ჩანაწერები. მითოსის ეს ვერსიები,
რომლებმაც შემოგვინახა უნიკალური პროტო-ინდოევროპული წარმოშობის კოსმიური ტყუპების -
მანუკასა და ჯანუკას მითოსახეები, ვფიქრობ, ამ მითოსის ყველაზე ძველ - პროტოქართულ ვერსიას
წარმოადგენს და ფართო კოსმოლოგიურ სურათში აჩვენებს პროტოქართულ კოსმოლოგიურ
წარმოდგენათა სისტემას, როგორც განუყოფელ ნაწილს ერთიანი პროტოინდოევროპული
ცივილიზაციების დიდი ოჯახისა.
ნაშრომის თავდაპირველი ინგლისურენოვანი ვერსია წარმოდგენილი იყო ჰარვარდის
უნივერსიტეტის საერთაშორისო კომპარატივისტული ასოციაციის რიგით მე-12 საერთაშორისო
კონფერენციაზე, 2017 წელს, ტოკიოს უნივერსიტეტში. 1

I.შესაქმის პროტო-ინდოევროპული სიუჟეტი:

ჯან პუჰველის თვალსაზრისი და ბრიუს ლინკოლნის სქემა
ბრიუს ლინკოლნის(ჩიკაგოს უნივერსიტეტის პროფესორი) 1975 წელს გამოქვეყნებული საკმაოდ
ვრცელ და ყოვლისმომცველ სტატიაში - ‘The Indo-European myth of creation” (Lincoln 1975:121-145)

1კონფერენციის პროგრამა და აბსტრაქტები იხ. აქ:

https://www.compmyth.org/wp-content/uploads/2019/07/IACM_Sendai_2018_program_FINAL.pdf
1
 რეკონსტრუირებულია შესაქმის პროტომითი, კოსმიური ტყუპების - მანუსა და იემოს მონაწილეობით,
რომლის სიუჟეტიც საერთო უნდა ყოფილიყო მთელი პროტო-ინდოევროპული და აქედან,
ინდოევროპული მითოლოგიებისათვის. ლინკოლნს წინამორბედი ჰყავდა. იგი ჯან
პუჰველის(კალიფორნიის უნივერსიტეტის პროფესორი) მიერ 1970 წელს გამოქვეყნებულ კვლევაში -
,,Aspects of Equine Functionality”(Puhvel 1970:158-172) ეპიზოდურად გამოთქმულ თვალსაზრისს მიჰყვა,
სადაც პუჰველი ინდური დემიურგის - ტვაშტარის შთამომავლობაზე საუბრობდა და სადაც ბუნებრივად
გამოიკვეთა საერთო დედისაგან შობილი მთელი სერია ტყუპი წყვილებისა: იამა და იამი, მანუ და ასვინს,
მანუს და ტუისტო(რაც ტყუპებს ნიშნავს)(Puhvel 1970:169). ,, .... არ არის გამორიცხული ამათ შორის
თავდაპირველი კავშირის არსებობა, - წერს პუჰველი, - და შესაძლოა, პროტომითში იამა-მანუ და
ტუისტო-მანუს იყვნენ თავდაპირველი ქალღმერთისაგან შობილი ტყუპები“(Ibid, 1970:169).
მოგვიანებით, ჯან პუჰველი, თავის ცნობილ წიგნში “Comparative Mythology“(Puhvel,1987), კიდევ
ერთხელ და უკვე მიზნობრივად მიუბრუნდა კოსმიური ტყუპების თემას და ისევ დაადასტურა ტყუპების
მითის საერთო ფართო გავრცელების ინდოევროპული კოსმოგონიური სიუჟეტის არსებობა. თუმცა,
პუჰველს ეს სიუჟეტი, ლინკოლნისაგან განსხვავებით, მეორეულად მიაჩნია: ,,კოსმიური ტყუპების
ინდოევროპული შესაქმის მითისა და მისი წყვილების მიღმა - იამა და მანუ ინდოეთში, თუისთო და
მანუ გერმანიაში, იემო(ნო)ს და ვირო(ნო)ს რომში, - უფრო ადრეული და პრიმიტიული შესაქმის სიუჟეტი
უნდა დავინახოთ, რომელიც დაკავშირებულია პირველგიგანტების - პურუშას, გაიომართის და იმირის
მსხვერპლშეწირვასთან…“(Puhvel 1987:289-290), - წერს პუჰველი.
ლინკოლნი ბოლომდე თავისი კვლევის შედეგების ერთგული დარჩა, რაც გამოჩნდა სხვადასხვა დროს
გამოქვეყნებულ მის წიგნებში, სადაც იგი გამუდმებით უბრუნდება მანუსა და იემოს თემას, როგორც
საერთო ინდოევრპული პროტომითის სიუჟეტს(Lincoln 1986: 3, 174; Lincoln 1991:7-12). აქვე უნდა
გვახსოვდეს, რომ ლინკოლნი გვთავაზობს შესაქმის არა რომელიმე კონკრეტულ მითს, არამედ საკმაოდ
ვრცელ პროტო-ინდოევროპულ კულტურულ არეალში შემავალი - ინდური, ირანული, რომაული,
გერმანული, სკანდინავიური და სხვა კოსმოგონიური მოტივებისა თუ სიუჟეტური ხაზების შედარებითი
შესწავლის გზით კონსტრუირებულ შესაქმის ინვარიანტულ სრულყოფილ სტრუქტურას. როგორც
პ.რეფეტა ზუსტად შენიშნავს, ,,ეს არ არის მითი. ეს არის უძველესი იდეოლოგიური სისტემის
იდეალური რეკონსტრუქცია“(Reffetta 2002:117). თავდაპირველად გავეცნოთ ლინკოლნის
რეკონსტრუირებული შესაქმის პროტომითის სქემას:
,,დასაბამიერ დროში იყო ორი ძმა: ქურუმი, სახელად - ‘Man/ადამიანი’(მანუ) და მეფე, სახელად -
,,ტყუპი“/,,იემო“(Yemo),2 რომლებიც მოგზაურობდნენ ერთად, ხარის თანხლებით. გარკვეული
მიზეზებით, რომლებიც არ არის მითითებული, მათ თავის თავზე აიღეს სამყაროს შექმნა. ამ მიზნით,
ქურუმმა ძმამ მსხვერპლად შესწირა თავისი ძმა და ხარი, რომლებიც გახდნენ პირველი რიტუალური
მსხვერპლნი. დააქუცმაცა მათი სხეულები, რომლის სხვადასხვა ნაწილები გამოიყენა მატერიალური
სამყაროსა და საკაცობრიო საზოგადოების შესაქმნელად. მთელი სამი სოციალური კლასი გამოიღო
პირველი მეფის სხეულისაგან, რომელიც თავითავში აერთიანებდა სოციალურ მთლიანობას
(Lincoln,1991:7).

2 პერსონაჟის სახელს - ,,იემოს“ თანამედროვე კომპარატივისტ-მითოლოგები პროტო-ინდოევროპულ ფორმად

მიიჩნევენ, რომელიც ინდოევროპულ კულტურულ არეალში სხვადასხვა ვარიაციით გვხვდება. ,,იემო“, იგივეა, რაც
ვედური ,,იამა“ და ირანული ,,იმა“ - პირველი მეფე, პირველი მოკვდავი და საიქიოს ღვთაება.
2
 ლინკოლნს, შესაქმის პროტომითის სქემაში ტყუპების პარალელურად შემოჰყავს კოსმიური ხარი,
რომელიც მანუს ეკუთვნის. როგორც ლინკოლნი აღნიშნავს, მანუს ხარის გამოჩენა Satapatha Brahmana-
ში(1.1.4.14-17:14) ძალიან მნიშვნელოვანია პროტო-ინდოევროპული შესაქმის მითის თავდაპირველი
ვერსიის რეკონსტრუქციისთვის: ,,რა თქმა უნდა, ეს არის გვიანდელი ეტიოლოგიური ტექსტი. და
მიუხედავად ამისა, ეტიოლოგიამ შემონახა ძალიან ძველი ისტორია.... ეს გარანტირებულად
გვიდასტურებს ორ მნიშვნელოვან ფაქტს: (1)პროტო-ინდოევროპულ ვერსიაში გამოჩნდა რქოსანი
მსხვილფეხა პირუტყვი; (2) ეს არის პროტო-ინდოევროპული მითის დამოუკიდებელი ვარიანტი’’(Lincoln
1975:134).
ხარის(ხარების) ჩართვას პროტო-ინდოევროპული შესაქმის მითის სქემაში პ.რეფეტა ამყარებს კიდევ
ერთი ინდოევროპული წყაროთი. ძველირლანდიურ ეპოსში - ,,ტაინ ბო კუალინგე“/‘Tain Bo Cuailnge’(The
Tain,1970. lines 4854-4919.), ორი ხარის ორთაბრძოლის ამბავია გადმოცემული. რეფეტას აზრით,
ძველირლანდიური ეპოსის ხარების მოტივი, პროტო-ინდოევროპული საერთო პროტომითიდან
მომდინარეობს. ,,როგორც კი პროტო-ინდოევროპელები სხვადასხვა ინდოევროპელ ხალხებად
განვითარდნენ, ეს მითი შეიცვალა, განვითარდა, ადაპტირდა სხვადასხვა გარემოსთან, სხვადასხვა
თვალსაზრისთან მიმართებაში, ვიდრე მთლიანად არ შეინიღბა ფოკლორსა და რელიგიაში. მაგრამ ეს
ორიგინალური პროტომითი უდევს საფუძვლად ყველა ინდოევროპულ კოსმოლოგიას, თითოეულ
ინდოევროპულ შესაქმის მითს, თითოეულ ინდოევროპულ მსხვერპლშეწირვას. მსხვერპლშეწირვა, ამ
კოსმოლოგიური წარმოდგენით ნიშნავს, კოსმოსის, რომელიც ოდეზღაც იყო დანაწევრებული, -
კვლავგაერთიანების აქტს“(Reffetta, 2002:117).
პროტო-ინდოევროპული შესაქმის მითის რეკონსტრუირებისას გამოჩნდა, რომ ის პროტოსქემა,
რომელზეც ლინკოლნი, პუჰველი და მათ კვალზე სხვა მკვლევარები საუბრობენ, მაინც არ ყოფილა ერთი
სიუჟეტური ხაზის მომცველი. ლინკოლნმა შენიშნა, რომ არსებობს ამ პროტომითის ორი პარალელური
სიუჟეტური ხაზი, რომელთაგან ერთ-ერთში მდედრობითი ზოომორფული კორელაცია - ფური
დომინირებს და რომელიც ევროპული გავრცელებისაა; და მეორე, მამრული კორელატის - ხარის
მონაწილეობით, - ინდო-ირანული გავრცელების. ამათგან ლინკოლნი ინდო-ირანულს ანიჭებს
უპირატესობას, რადგან, ,,ინდოირანული კულტურა და ეკონომიკა ითვლება პროტო-ინდოევროპულის
ყველაზე ადრეულ საფეხურთან ახლოს მდგომად, ვიდრე არის ევროპული... შესაქმის მითის
ინდოირანული ვერსია უფრო ახლოსაა ინდოევროპულ ორიგინალურ ვერსიასთან“(Lincoln 1975:144), -
წერს ლინკოლნი.
რა თქმა უნდა, ეს არის ორი პარალელური კოსმოლოგიური ტრადიცია, თუმცა, მდედრული(ფური)
კორელაციით კონსტრუირებული კოსმოლოგია მხოლოდ ევროპულისთვის არ არის დამახასიათებელი.
ძვ.სკანდინავიურ, კოსმიური მორევიდან წარმოშობილი, ფური აუდუმლას მითოსახეს, რომელიც
კოსმოგენეზის დასაბამთან დგას და კოსმიურ პირველგიგანტ - იმირს კვებავს(იმირი - იამას ერთ-ერთი
ევროპული სახე), - პარალელები ეძებნება სხვა არაევროპულ, პროტოინდოევროპულ წყაროებში.
აუდუმლას ენათესავება კოსმიური ოკეანის ქაფიდან გამოჩენილი ფური მატა კამადჰენუ(Mata
Kamadhenu), - ძროხების დედა, ინდური მითოლოგიიდან. კიდევ ერთი პროტო-ინდოევროპული
პარალელური მითოსახეა ზეციური ფური ნუტი. როგორც რ.ანთესი წერს, ერთ-ერთი ყველაზე ძველი
ეგვიპტური ტრადიციის მიხედვით, რომელიც პრეისტორიულ ხანას განეკუთვნება და რასაც
ადასტურებს, როგორც ძველი ტექსტები, ისე ძველეგვიპტური იკონოგრაფია, ფური ნუტი
თავდაპირველად იმყოფებოდა დასაბამისეულ ოკეანეში, საიდანაც ამოვიდა და ავიდა ძალიან მაღლა,
რომ ზეცა გამხდარიყო(Anthes,1960:15).
3
 კოსმიური ფური ნუტი ზეციური ქალღმერთია, თუმცა იგი გენეტიკურად პირველოკეანესთან არის
დაკავშირებული, საიდანაც ამოვიდა, მთელი სივრცე(ატმოსფერო) გადაკვეთა და ზეცაში დამკვიდრდა.
ქალღმერთი ნუტი თავისი ხთონური და ზეციური ფესვებით პროტო-ინდოევროპული პანთეონის
პირველარსებული ქალღმერთის ტიპური სახეა. 3 ეს არის ე. ლაილეს წარმოდგენილი კოსმიური სქემის
ე.წ. ,,ტრივალენტური ქალღმერთი“, რომელიც, როგორც მეოთხე ელემენტი, თანაბრად მიემართება
კოსმიური მოდელის სამივე წევრს - ზეცას, სივრცეს(ატმოსფეროს) და ქვესკნელს. ლაილეს ნიმუშად
მოჰყავს ბერძნული წყარო, ეპიზოდი ჰომეროსის „ილიადადან“ (15.187-93), რომელშიც პოსეიდონი ყვება,
რომ მან, ჰადესმა და ზევსმა კენჭისყრით გაინაწილეს სამყაროს სამი სფერო - „ნაცრისფერი მარილიანი
ზღვა“, „ბნელი და პირქუში ქვესკნელი“ და „ფართე ზეცა ეთერსა და ღრუბლებში“. დედამიწა -
ქალღმერთი გეა კი, ოლიმპოსთან ერთად სამივესთვის საერთო დარჩა(Lyle,2009:7). ლაილეს
,,ტრივალენტური ქალღმერთი“ შეგვიძლია ამოვიცნოთ იმ უძველეს კოსმოგონიურ სიუჟეტებშიც, სადაც
დედამიწა(ხმელეთი) მხოლოდ ზოომორფულად - ფურის სახით არის წარმოდგენილი. თითოეული ეს
პროტო-ინდოევროპული პირველფური დასაბამისეული კოსმიური წყლების ბინადარია და სხვადასხვა
ფორმით მონაწილეობს კოსმოგენეზის პროცესში.
როგორც ჩანს, კოსმიური ფური და ,,ტრივალენტური ქალღმერთი“(თუნდაც ძალიან დაშორებული,
შენიღბული იერსახით), კოსმოგენეზთან ერთად, წარღვნის სიუჟეტების მონაწილეცაა, როგორც ერთიანი
კოსმოლოგიური პროცესების მორფოლოგიური მთლიანობის გამოხატულება. ასეთი სიუჟეტია ნოეს
კიდობნის გარეთ დარჩენილი დედაბრისა და მისი მეწველი ძროხის მოტივი, რომლის ბიბლიურ
ნოესთან კავშირის მიუხედავად, სახეზეა არქაული კოსმოლოგიური კონცეფცია ,,ტრივალენტურ
ქალღმერთსა“ და მის ფურზე. ეს სიუჟეტი ცნობილია ქართულ მითოტრადიციაშიც, მას ვხვდებით
ბიბლიური ნოეს ქართულ ფოლკლორულ ნარატივებში. ეპიზოდური სიუჟეტის მიხედვით, ნოეს
კიდობნის მშენებლებთან ქვრივ ქალს/ვარ. დედაბერს ყოველდღიურად რძე მიჰქონდა, სანაცვლოდ კი
ნოესაგან პირობა მიიღო, რომ მას ძროხასთან ერთად კიდობანში მოათავსებდა. ნოეს დაავიწყდა
დანაპირები. როცა წარღვნა დასრულდა, გამოჩნდა, რომ დედაბერიცა და მისი ძროხაც, რომელსაც
მხოლოდ ჩლიქები დასველებოდა, წარღვნას გადაურჩნენ(თანდილავა 1990:95-97). ცხადია, რომ
ძროხა(,,დედაბრის ძროხა“), რომელსაც კოსმიური წყლები ვერაფერს აკლებს, ამავე კოსმიური სფეროს
წარმომადგენელია. მისი პატრონი ქალი/დედაბერი კი - ტრივალენტური ქალღმერთის პირველსახეს
ძალიან დაშორებული და კარგად შენიღბული პერსონაჟია. იმავე პირველარსებული ქალღმერთის -
,,დედაბრის’’ კვალს ვხედავთ პროტო-ინდოევროპული ,,მანუსა და იემოს“ პროტომითის ქართულ
ვერსიაშიც - ,,მანუკასა და ჯანუკას“ მითის ორივე ვარიანტში, სადაც იგი ესქატოლოგიური ნარატივის
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პერსონაჟის - ე.წ. ,,ღვთაებრივი აგენტის“ - წარღვნის ,,წინასწარ
მაუწყებლის“(გამაფრთხილებლის) ფუნქციას ასრულებს. ქართულ მითში ეს არქაული ყველას მშობელი
ქალღმერთი არის ის ღვთაება, რომელმაც ადამიანთა რასა უნდა გადაარჩინოს სრული
განადგურებისაგან. ამ ქალღმერთის ღვთაებრივი სამკვიდრო ზეცაა, ქართული მითის ორივე ვარიანტი
გვეუბნება, რომ დედაბრის გამაფრთხილებელი ძახილი ,,ზემოდან“, ანუ ზეციდან გაისმა(ტექსტები იხ.
ქვემოთ).

3 ძველი ეგვიპტე გამოირჩევა კოსმოგონიური კონცეფციების სიუხვით. ნუტის სახე სავარაუდოთ წინ უსწრებდა მიწა-
მამრის/გების კოსმოლოგიურ კონცეფციას, სადაც ისინი(გები და ნუტი) დიქოტომიურ პირველტყუპებად გვევლინებიან.

4
 II. შესაქმის პროტო-ინდოევროპული მითი და მისი პროტოქართული ვერსია:
მანუ[კა] და ჯანუ[კა]ს მითი
ლინკოლნის პროტოსქემას კოსმიური ტყუპების შესახებ ყოველნაირად ამყარებს ,,მანუკასა და ჯანუკას“
ქართული მითი, რომელიც იმ რომელიღაც დამოუკიდებელი პროტო-ინდოევროპული წყაროდან
მომდინარეობს, რომლის სრულყოფილი სიუჟეტი ინდოევროპულმა კოსმოლოგიამ უკვე დაკარგა და მისი
რეკონსტრუირება ლინკოლნს ცალკეული ფრაგმენტების ურთიერთდაკავშირებით მოუხდა. ამ
თვალსაზრისით, ქართული მითის სიუჟეტი განსაკუთრებულ ღირებულებას იძენს, როგორც პროტო-
ინდოევროპული კოსმოლოგიის პროტომითის ერთ-ერთი სრულყოფილი, ნარატიულად სავსე ვერსია. მის
სიუჟეტში ჯერაც დაუცალკევებელია მოგვიანებით დამოუკიდებელი ნარატივებითა და ონტოლოგიური
სპეკულაციებით განვითარებული (1)კოსმიური პირველტყუპებისა4 და (2)ზოომორფული
პირველგიგანტის/ხარის მსხვერპლშეწირვის ორი პარალელური კოსმოგონიური სიუჟეტი.
ამავე პროტო-ინდოევროპული კოსმოლოგიური სქემისა და შესაბამისი პროტომითის განუყოფელ
ნაწილად უნდა განვიხილოთ ხარების ბრძოლის(ვარ. გველეშაპისა და ხარის ბრძოლა)5 ქართული
კოსმოლოგიური სიუჟეტები და მასთან დაკავშირებული კოსმოლოგიურ წარმოდგენათა ერთიანი
სისტემა. ეს სიუჟეტები ფართოდაა გავრცელებული საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში.
განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს ტექსტის აჭარული(მთიანეთის) ვერსიები, სადაც ხარის
დაგლეჯის/მსხვერპლშეწირვის მოტივი, რომელიც ერთ-ერთი ცენტრალური რგოლია ამ მითისთვის,
გადაჯაჭვულია ტყუპების კოსმოლოგიასთან. ტყუპების მოტივი შემოინახა აჭარული მითის ორმა
ჩანაწერმა, რომელიც ფიქსირებულია 1971 და 1972 წლებში. თავდაპირველად გავეცნოთ მითის ყველაზე
სრულყოფილ ვერსიას:

მანუკა და ჯანუკა
ამბობენ, ძველათ სოფელ ვერნებს ,,ტბის ყელი“ ერქვა. სოფლის ზემოთ, მთაზე ყოფილა დიდი ტბა. ამ ტბის
ადგილს ახლაც ეტყობა ჩაღრმავებული, ქვაბის მსგავსი ადგილია. ძველების თქმით, სოფლის თავზე არსებულ
ტბას და იქიდან გამომდინარე ცივღელეს იყენებდნენ მოსარწყავად, ახლო-მახლო ჭალებსაც რწყავდენო. ერთ
ადგილას სოფლის ზემოთ ახლაც წყლის გადასაგდებს ეძახიან.
ძველები იტყოდენ, რომ ამ სოფლის მცხოვრებ მოხუც ვარდოსანიძეს ჰყოლია ბუღა ხარი. ზოგი ამბობს, ბუღა
ხარის პატრონი მჭედელი ძმები ჯანუკა და მანუკა ყოფილანო. ამ ხარს საბალახოდ ყოველთვის სოფლის
ზემოთ, ტბის მიდამოებში უშვებდენ. თურმე ტბაშიც ყოფილა ვეებერთელა შავი ბუღა. სოფლის ბუღა საძოვარზე
რომ ავიდოდა და ტბას მიუახლოვდებოდა, დაიკივლებდა, მაშინ ტბის ბუღაც ტბის სიღრმიდან ხმას მიცემდა.
დაიკივლებდა და ამოვდოდა ტბიდან. ეს ხარები ტბის ნაპირზე დაეჭიდებოდენ ერთმანეთს.
საღამოზე სოფლის ბუღა ხარი ყოველთვის მშიერი, დაკაწრული, დასისხლიანებული ბრუნდებოდა სახლში.
დაინტერესდა პატრონი, ერთ მშვენიერ დღეს გაჰყვა თავის ბუღას და უთვალთვალა. ბუღა, სოფლის თავზე
რომ ავიდა, - დაიკივლა. მას წყლის ბუღამ ხმა მისცა და წყლიდან გამოვიდა. Dაეჭედენ ერთმანეთ ეს ხარები.
წყლის ბუღამ სოფლის ბუღას მიერია. პატრონი ამას შორიდან უყურებდა. სახში რომ დაბრუნდა, რკინის რქები

4 კოსმიური ტყუპების კოსმოგონია გაცილებით ფართო გავრცელებისაა და არ შემოიფარგლება მხოლოდ პროტო-

ინდოევროპული არეალით. ამას გარდა, ტყუპების პირველადი კოსმოლოგიური კონცეფცია ტრანსფორმირდა, ონტოლოგიურად
გართულდა და დუალისტურ რელიგიებს დაედო საფუძვლად, მაგ. ირანული ზურვანიზმის ფუნდამენტურ ტექსტად/მითად
გადაქცა ,,ორმაზდისა და არიმანის“ კოსმოგონიური მითი. კოსმიურ ტყუპებს დიქოტომიური და დუალური კონცეფციებით
ვხვდებით სრულიად განსხვავებულ კულტურებში - ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიებში. მაგ. კოკომათი და ბაკოთალი(იუმას
ტომი), თავისქარა და თავისქარონი(იროკეზები და გურონები), მუკათი და თემაიუითი(Coahuila-ს ტომი) და ა.შ. ამ საკითხთან
დაკავშირებით არსებობს არაერთი ცნობილი კვლევა. აგრეთვე, იხ. ჩემი სტატია(თავდგირიძე, 2020).
5 სიუჟეტურად იდენტური, მაგრამ ფუნქციურად განსხვავებული ნარატივებია, ვრცლად იხ. ქვემოთ.

5
გააკეთა და მეორე დღეს რქებზე წამოაცვა თავის ბუღა ხარს, გაუშვა ხარი საბალახოთ და თითონაც გაჰყვა.
ხარი ავიდა მთაზე, ტბასთან. ხარებმა ერთმანეთს ხმა მისცეს. Gამოვიდა წყლის ბუღა ტბიდან და დაეჭიდნენ
ერთიმეორეს. ახლა სოფლის ბუღა მოერია წყლის ბუღას, დაკაწრა, ახადა ტყავი, დაასისხლიანა. წყლის ხარმა
დაიღრიალა ძლიერად და შევარდა წყალში. წყალი მაშინვე გაწითლდა, გასისხლიანდა. ამ დროს წყლიდან
გველეშაპი გამოვიდა და წამოვიდა ქვევით, სოფლისაკენ. სოფლის შუაში ჩამოიარა და ხრამი შექმნა. ეს ხრამი
ახლაც არის სოფლის შუაში, ხრამს ეძახიან. წყლის ბუღას სისხლით რომ წყალი გაწითლდა, სისხლად რომ
იქცა, ამიტომ გველეშაპმა დატოვა წყალიო, გამოვიდა წყლიდანო, იტყოდნენ. ეს გველვეშაპი მდინარე
სხალთიღელეს შეურთდაო, სხალთიღელეში ჩავიდაო.
ამის შემდეგ ამ ტბის ბუღა არავის უნახავს, არც მისი კივილი გაუგონია ვინმეს. იტყოდენ, რომ იმ ტბის
ხარის ცოდვისაგან ტბა გასკდა და სოფელი ტბიყელი წაიღოო. ამბობენ, წყლის ბუღა რომ ტბაში შევიდა
დაჭრილი და წყალი გასისხლიანდა, ზემოდან დედაბერმა დაიძახა: დაცალეთ სოფელი, ტბა გასკდებაო. იმასაც
იტყოდენ, ვითომ ტბის გასკდომამდი ამ სოფელში ერთ მოხუც კაცს უნახავს სიზმარი, რომ სოფელი უნდა
წყალმა წაიღოსო. ვისაც დუჯერია ამ მოხუცისათვის, დაუცლია სოფელი და წასულა ზოგი ოშანახევში. ვისაც
არ დაუჯერიათ, დარჩენილა და დაღუპულა. ამიტომ ამ სოფელს ,,ვერნები“ დარქმევია (ბსკიფა, #154, 1971წ.
გვ.208-210).

მითის ფინალს უნდა დავუმატოთ კიდევ ერთი საყურადღებო მოტივი სხვა ორი ჩანაწერიდან:
ტბა რომ გადმოსულა და სოფელი დაუნგრევია, მთელი სოფლიდან გადარჩენილა მხოლოდ ერთი აკვნიანი
ბავშვი. ბავშვი აუყვანიათ ფუშროკაულელ ხალხს _ სურმანიძეებს და გაუზრდიათ. შემდეგ ესენი სოფელ
ვერნებში დაბრუნებულან და იქცხოვრობენ(1).ასმხფ, #808, 1974წ.. III, გვ.15; (2). ასმხფ, #808, 1974, 1974წ.I, გვ.15.).

ერთი შეხედვითაც ჩანს, რომ ქართული მითი, თავისი კოსმოლოგიური მითოლოგემებით - კოსმიური
ტყუპი ძმა, ხარების ბრძოლა, ხარის დაგლეჯა/მსხვერპლშეწირვა, - წარმოადგენს ლინკოლნის მიერ
რეკონსტრუირებული პროტო-ინდოევროპული კოსმოგონიური პროტომითის ერთ-ერთ სრულყოფილ
ვერსიას.
ქართული ტექსტის ანალიზისას უპირველესად დგება მსგავსებათა და განსხვავებათა რამდენიმე
ფუნდამენტური საკითხი:
(1)ლინკოლნის მიერ სხვადასხვა ინდოევროპული წყაროდან თავმოყრილი და ინვარიანტული
რეკონსტრუქციის გზით გამთლიანებული ორი ფუნდამენტური მოტივი - კოსმიური ტყუპი ძმა და ხარის
მსხვერპლშეწირვა, ქართული მითში იმთავითვე ერთი ნარატივის ფარგლებშია მოქცეული. ამიტომ,
პროტოქართული მითი, როგორც კიდევ ერთი დამოუკიდებელი პროტო-ინდოევროპული წყარო,
სტრუქტურულად და კონცეპტუალურად კიდევ უფრო მეტად განამტკიცებს ლინკოლნის
რეკონსტრუირებულ სქემას.
(2).ქართული მითის ტყუპთაგან ერთ-ერთი უშუალოდ ატარებს ინდო-ირანული პერსონაჟის ზუსტ
შესატყვის სახელს - მანუ[კა]. მეორე ტყუპისცალის - ჯანუ[კა]ს სახელის ინდოირანული წარმომავლობა
ეჭვს არ იწვევს. თუმცა არ ვიცით, რა სემანტიკურ ურთიერთმიმართებაში შეძლება იყოს ეს სახელი
პროტო-ინდოევროპულ ,,იემოსთან“ და ინდოირანულ იამა/იმას-სთან.
(3).ქართული მითი აღძრავს ფინალის კვალიფიკაციის საკითხს - რამდენად შეესაბამება ლინკოლნის
მიერ რეკონსტრუირებულ შესაქმის პროტომითს ქართული ,,მანუკა და ჯანუკას“ მითონარატივი,
რომელიც ესქატოლოგიური ხასიათისაა?
შევეცდები ქვემოთ თანმიმდევრულად გავცე პასუხი ამ და სხვა საკითხებს.

6
 * * *
სახელები მანუკა და ჯანუკა ქართული(აჭარის მთიანეთი) მითის ორმა ვერსიამ შემოგვინახა. მითის
1972 წლის ჩანაწერიდან ვიგებთ, რომ ,,ამ სოფელში, ვერნებში ძველად ორი მჭედელი ყოფილა, ძმები,
სახელად ჯანუ-კაი და მანუ-კაი. მაგათ ჰყოლია ბუღა. დილით რომ გაუშვებდა საძოვარზე ამ ბუღას,
საღამოთი დასერილი ბრუნდებოდა. ძმებს უკვირდათ, ხარი რომ დასერილი ბრუნდებოდა და ერთი თან
გაჰყვა და უთვალთვალა, რომ გაეგო რა ამბავი ჭირს ჩემს ბუღასო...“(ბსკიფა,170,1972წ.გვ.131-132).
ქართული მითი არ გვეუბნება, რომ ძმები ტყუპები არიან, თუმცა კოსმოგონიურ ტრადიციაში ეს
იმთავითვე იგულისმება. ამას გარდა, ამ პერსონაჟების საკუთარ სახელებში დაცულია ტყუპთა
სახელდებისთვის ნიშანდობლივი ნორმა - ფონეტიკური მიმსგავსების მიზნით, თანაბარ მარცვალთა და
საერთო ფუძის გამოყენება(მ-ანუ/ჯ-ანუ). რაც შეეხება მათი სახელების ბოლოკიდურს - ,,კა/კაი“ - იგი
სახელისთვის ფუძისეული არ არის, არამედ, ქართულ ენაში(განსაკუთრებით დიალექტებსა და
ზეპირსიტყვიერებაში) საკუთარ სახელებზე დართული ფართოდ გავრცელებული კნინობით-
ალერსობითი ფორმის მაწარმოებელი სუფიქსია(,,კა-ი“ უფრო არქაული ფორმაა). ამდენად, მითის ტყუპი
პერსონაჟების სახელის ძირეულ, საწყის ფორმად გვრჩება - მანუ და ჯანუ.
ქართული მითი არ აკონკრეტებს რომელი ძმა ,,პატრონობს“ და აღჭურვავს მომაკვდინებელი
ზებუნებრივი რკინის რქებით თავის ხარს(,,ხმელეთის ხარი“) - ანუ ვინ არის წყლის ხარის
მკვლელი/მსხვერპლშემწირველი. თუმცა რამდენადაც, ლინკოლნის რეკონსტრუირებული პროტომითის
სქემიდან ვიცით, რომ შესაქმის პირველკაცი არის მანუ, ხოლო მეფე-მსხვერპლი - იემო, - ქართულ
მითშიც ტყუპების კოსმოლოგიური სტატუსი და ფუნქციებიც ანალოგიურად უნდა გადანაწილდეს.
პროტოქართული მითის კოსმიური ტყუპების - მანუ[კა] და ჯანუ[კა]ს მითოსახეები და საკუთარი
სახელები განსაკუთრებით ღირებულია, ამ მითის, როგორც ინდოევროპულის წინარე, კიდევ ერთ
პროტოინდოევროპულ წყაროდ განსახილველად.
სიუჟეტური ანალოგიის გარდა, შესაძლებელია პროტოქართული პერსონაჟების სახელების
იდენტიფიცირება პროტო-ინდოევროპული პერსონაჟების სახელებთან. ქართული მანუ[კა]ს პირდაპირი
კავშირი ინდოირანულ მანუ-სთან ეჭვს არ იწვევს და რაიმე დამატებით განმარტებას არ საჭიროებს. მით
უფრო, რომ ინდოევროპული მანუს ადგილი და სახელის სემანტიკა სამეცნიერო ლიტერატურაში
გარკვეულია. რაც შეეხება სახელს - ჯანუკა, მისი ეტიმოლოგიური საწყისები ძიებასა და განმარტებას
საჭიროებს, მით უფრო რომ შესაქმის პირველმსხვერპლი - იემო/იამა თავად ინდოევროპულ კულტურაში
სხვადასხვა სახელით გვხვდება. ლინკოლნი იკვლევს ამ განსხვავებებს და მიდის დასკვნამდე, რომ
საბოლოოდ მაინც საერთო სემანტიკამდე - ,,ტყუპების“ ცნებასთან მივდივართ(იხ.: Lincoln 1975:129;
Lincoln 1986:174).
ანალოგიურად, შეიძლება ითქვას, რომ ქართული ჯანუკას სახელის მითოლოგიურ სემანტიკას
იემო/იამას პერსონაჟთან მივყავართ. მივყვეთ თანმიმდევრობით:
(ა) სახელი ,,ჯანუკა“ ინდოირანული წარმოშობისაა და სანსკრიტული ლიტერატურის საკმაოდ
პოპულარულ პერსონაჟის ,,ჯანაკას“ პროტოქართულ ვერსიას წარმოადგენს. ძველინდურ
ლიტერატურაში გვხვდება რამდენიმე ჯანაკა: ,,აშტავაკრა გიტას“ მთავარი გმირი; აგრეთვე, ცნობილია
სხვა ჯანაკაც - ,,რამაიანას“ მთავარი გმირი ქალის - სიტას მამა - ქალაქ მიტჰილას მეფე და ვიშნუს
გამანადგურებელი იარაღის - მშვილდის შემნახველი. არ არის გამორიცხული, რომ ინდურ
მითოლოგიურ წყაროებში არსებობდა კიდევ უფრო ,,ძველი“ ჯანაკა, კოსმოგონიური პერსონაჟი, რომელიც
დაიკარგა(რადგან იემო/იამა-თი ჩანაცვლდა), მაგრამ მისი სახელი პარალელურმა ირანულმა

7
მითოლოგიურმა წყაროებმა შემოგვინახა, სადაც იემო/იამა გვხვდება სახელის ალტერნატიული ფორმით
- იამარაჯან.

(ბ) სანსკრიტზე ,,ჯანუ“/janu/ जनु ნიშნავს სულს. სპარსულ ენაშიც ‫ ﺟﺎن‬/ჯა:ნ ასევე ნიშნავს ,,სულს“,
აგრეთვე, - ,,არსს“, ,,საფუძველს“. როგორც ვხედავთ, ,,სულის“ მნიშვნელობით ჯან/ჯანუ სიტყვა საერთოა
ინდოირანული ენობრივი სივრცისათვის. აქ ,,ჯან“ გვხვება როგორც დამოუკიდებელ სიტყვად, ასევე,
საკუთარი სახელების ბოლოსართადაც(მაგ.სპარსული სახელი დარე-ჯან), რითაც ,,სულის“ სემანტიკით
დატვირთულ სახელ-კომპოზიტებს ვიღებთ. მსგავსი სემანტიკის სახელები გვაქვს ძველ ქართულშიც -
სულ-კალმახი, სულა-კურდღელა. ქართულ კონფიგურაციაში ,,სული“ სახელს თავში მოუდის და არა
ბოლოში.
(გ) ჯანუ[კა], როგორც ინდოირანული წარმოშობის სახელი, ეტიმოლოგიურად ,,ჯანუ“/,,ჯან“-ს(,,სული’’)
უკავშირდება და რთული სახელის მხოლოდ ბოლო, მოკვეცილი ნაწილი უნდა იყოს. ჯანუ[კა]მ
ტყუპისცალის - მანუს სახელთან ფონეტიკური შეწყვილების(მ-ანუ და ჯ-ანუ.), ან ზოგადად, სახელის
გამარტივების ტენდენციით, დაკარგა ავთენტური სახელის პირველი და ძირითადი ნაწილი - ,,იამა“.
ჯანუ[კა]ს სახელის სრულყოფილი ფორმა-შინაარსი კი, სავარაუდოთ, დაახლოებით ასე გამოიყურებოდა
- ,,იამა_ჯან“, ანუ - ,,ტყუპის-სული“. შესაძლებელია თუ არა ჩემი ვარაუდის დაშვება და ჯანუ[კა]ს
თავდაპირველ პროტოქართულ ფორმად ,,იამა_ჯან“-ის მიჩნევა? ვფიქრობ შესაძლებელია.
(დ) ამ ვარაუდის მთავარ არგუმენტად, თავად ვედური პერსონაჟის იამას სახელის ალტერნატიული,
ასევე გავრცელებული ფორმა იამარაჯან - यमराजन् / yamarAjan გამოდგება(აგრეთვე გვხვდება ფორმა - यमज
/Yamaja/იამაჯა). ვედური იამას სახელის ამ ფორმაზე ყურადღებას ამახვილებს ნ.ალენი, რომელიც
იამარჯა/Yamarāja-სთან აკავშირებს, კიდევ ერთ, ინდოირანული წარმოშობის ხალხის, კაფირების(Kafir)
პანთეონის ღვთაება - იმრას(Allen 2000:2). 6
(ე) ჩემს მიერ შემოთავაზებული ჯანუ/,,იამა_ჯან“-ის ეტიმოლოგია, ასევე ზუსტად შეესაბამება იმ
მითოლოგიურ სემანტიკას, რომელიც ვედურ პერსონაჟს - იამა/იამარაჯან-ს უკავშირდება: იგი არის
მანუსაგან - თავისივე ტყუპისცალისაგან მსხვერპლადშეწირული პირველი გარდაცვლილი და
ადამიანური პირველსული - ,,ჯანუ“( जनु ), რომლის ,,პირველსულობა“ განზოგადებულ მითოლოგიურ
საზრისს იძენს - სიკვდილის შემდეგ მას სულთა სამეფოში ვხედავთ, როგორც საიქიოსა და სულების
მეუფეს.

III. პროტო-ქართული კოსმოლოგიური სისტემის ხუთი ფუნდამენტური

თემატური რგოლი
მანუკასა და ჯანუკას ქართული მითი მთლიანი ქართული კოსმოლოგიური სისტემის ნაწილია. ეს არის
,,მამრული“ მითემებით მოდელირებული პროტოქართული კოსმოლოგიური კონცეფცია, რომელიც
ხასიათდება სისტემურობითა და მითოლოგემათა ფართო სპექტრით. მე გამოვყოფ ხუთ ფუნდამენტურ
თემატურ რგოლს, რომელსაც შესაქმე იწყებს და წარღვნა ასრულებს. თითოეული თემატური რგოლი
მიემარეთება კოსმიური ხარის მითოლოგემასა და შესაბამის ანთროპომორფულ კორელატებს - ხარის
ღვთაებრივ პატრონებს(პირველტყუპები; ან წმ.გიორგი ტაროსის ღვთაების ფუნქციით).

6
თავის მხრივ, იმრას კავშირი გერმანიკულ-სკანდინავიურ კოსმოგონიურ პირველმსხვერპლთან - იმირ-თან ეჭვს არ იწვევს.
8
 გავეცნოთ ხუთი ძირითადი თემატური რგოლისაგან/მოტივისგან შემდგარ პროტოქართულ
კოსმოლოგიურ სისტემას. თითოეული რგოლისთვის ვიყენებ აღნიშვნას - M(/motive).

(1).M/A+(დადებითი): კოსმოგონია. ხმელეთის ხარისა და წყლის ხარის/გველეშაპის

ბრძოლა(წარმოდგენილი მრავალი ვარიანტით).
თექსტი (1): ზღვის ნაწყვეტი 7
ქვეყანა რომ დაიქცა, დარჩა ერთი ზღვის ნაწყვეტი სარბიელზე, ხინოს მთაზე. ამ ზღვის ნაწყვეტიდან
გამოდიოდა ერთი გველეშაპი, დაბალი და მსუქანი. მას ქონდა პატარა ძვალის რქები. ღონე აუარებელი ქონდა
ამ გველეშაპს. ორი ოჯახიდან - მიქელაძისა და ქათამაძის ოჯახიდან გამოდიოდა ბუღა ხარები, მებრძოლი
მაჭედარი, მატეკარი ხარები. ამ ხარებმა აღმოაჩინეს გველეშაპი და 9-დან 18 დღემდე ეჭიდებოდნენ. ყოველ
საღამოს ხარები სახლში მოდიოდნენ დამშეულები. ამ დროს ორი მწყემსი კაცი წაყვა ხარებს და ჩუმად
დაუდარაჯეს. ამ ხარებმა დაიკივლეს(,,დაიკივანეს“), ასე დაუძახეს, მოედანზე გამოიძახეს გველეშაპი.
პირველად იმას ეჭიდებოდა ქათამაძის ხარი. ეს ქათამაძის ხარი რომ დაიღლებოდა, მერე ეჭიდებოდა მიქელაძის
ხარი. ამ წყესებმა არ გამოჩდეს აგენს. ამის შემდეგ გამუასწრეს საქონელს სახში
ერთი მიქელაძე იყო მჭედელი, ოსტატი. ამან გააკეთა რკინის რქები. ეს რქები მიქელაძის ხარს გაუკეთეს. ამის
შემდეგ მეორე დღეს რომ წაყვნენ, მალულად უდარაჯებდნენ. ამ მიქელაძის ხარმა დაჭრა გველვეშაპი. ამ დროს
დაწყევლა ამ გველეშაპმა ადამიანის ჯიში. იმის გვარი ვერ ხარობს, რომელიც გველვეშაპმა დაწყევლა. დაწყევლა
მიქელაძის და ქათამაძის გვარი.
დაჭრილმა გველვეშაპმა ჩაასწრო ზღვაში და გაუჩინარდა(ბსკიფა, #63.1962.p.70-71).

ტექსტი (2): ბოჭორმის წმინდა გიორგის ხარი

როცა კახეთი ზღვასა სჭერია, ბოჭორმის წმინდა გიორგის ჰყოლია ერთი კურატი, რომელიც
დროდადრო დაიკარგებოდა ხოლმე. შემდეგ როცა სეიტყვეს, რომ კურატი ზღვის პირზე მიდის,
ზღვიდან გველეშაპი გამოდის, რომელიც კურატს რბრზვის, კურატიც თავისას ცდილობს, მაგრამ
გველეშაპის კანს ვერაფერს აკლებს, - მაშინ ადგნენ წმ.გიორგის ყმები და კურატს რქებზე ალმასები
აასხეს. კურატი ისევ წავიდა გველეშაპთან საომრად. გველეშაპიც გამოვიდა და შეიბნენ. გველეშაპის
კანმა ალმასიანი რქების შეხებაზე დაჰკარგა წინანდელი თვისება. გველეშაპმა იგრძნო ეს, შეშინებული
ისე ძლიერად შეცურდა ზღვაში, რომ თავი ვეღარ სეიკავა, ეცა იმ გორას, რომელიც შირაქის ბოლოს,
სადაც ეხლა ალაზანი და იორი მიჩხრიალებენ, იყო გაჭიმული და ზღვას აგუბებდა, გაანგრია იგი და
ზღვაც გადავარდა. კახეთი განთავისუფლდა წყლისაგან, გაშრა, ხალხმა მაღლობებიდან ძირს დაიწია
და დაიწყო ცხოვრება იქ, სადაც ეხლა ცხოვრობს“(ფშავლიშვილი, 1894).

ტექსტი (3) : ერწო

,,ახლა, სადაც ერწოს სოფლებია გაშენებული, იქ ტბა იყო. ტბაში გველეშაპი ბუდობდა და ეს ტბაც მისი
სამფლობელო იყო. როცა გველეშაპს ტბაში საჭმელი გამოელია, ნაპირებზე გამოვიდა და ახლომახლო სოფლებიდან

7
სოფელ ვერნების წარღვნის პარალელური მითია, რომელიც წარღვნით არ სრულდება. ტექსტი ჩაწერილია აჭარის
მაღალმთიანეთში, სხვა რაიონში - ქობულეთის რ-ნ-ი, სოფ.ხინო. საინტერესოა, რომ მითის ამ ვერსიაში ტყუპებს
სოფლის ორი ,,პირველადი გვარი“ ენაცვლება. ამ თვალსაზრისით, შეგვიძლია რომ ისინიც გავიაზროთ
სოციოკოსმიურ პირველწინაპარ პირველტყუპებად. მითის ეს ვერსია იმითაც არის საყურადღებო, რომ წყლის
ურჩხულს ორი ხარი ებრძვის - ზოომორფული ტყუპები.

9
დაიწყო საქონლისა და ადამიანის ტაცება. შეწუხდა ხალხი. ყველას ეშინოდა გველეშაპის და შებრძოლებას ვერ
უბედავდნენ. აწიოკდა ხალხი.

ტბის მოშორებით იყო ძლიერი ხატის წმინდა გიორგის სალოცავი, რომელსაც უამრავი კურატი ჰყავდა. ამ
კურატებში იყო ერთი ძალიან გამორჩეული ღონით და რქების წვერებიც ალმასის ჰქონდა. ეს კურატი ღამ-ღამობით
ტოვებდა ნახირს და ტბისაკენ წამოვიდოდა, გადმოდგებოდა გორშევარდენის მთაზე და ცამეტჯერ შეჰკივლებდა.
მოჰკრავდა თუ არა ყურს კურატის კივილს, გველეშაპიც იწივლებდა ცამეტჯერ საპასუხოდ და დაიზძვრებოდა
გორშევარდნის მთისკენ. შებმულები იბრძოდნენ გათენებამდე, ვერც გველეშაპი ერეოდა და ვერც კურატი. თენებისას
განშორდებოდნენ: გველეშაპი კვლავ ტბას უბრუნდებოდა, კურატი კი კვლავ ხატის ეზოს შეაფარებდა თავს,
დაღლილი და ოფლში გაწურული.

ცხრა დღე და ღამე ებრძოდა კურატი ვეშაპს და მეცხრე დღეს დაამარცხა. ამოჰკრა ალმასის რქები და ამოუხია
მუცელი. შეშინდა გველეშაპი. იბრუნა პირი აღმოსავლეთით. იმ ადგილას სადაც ახლა მდინარე აძები მდინარე იორს
უერთდება მაშინ მთა იყო. ჰკრა ამ მთას და გადაანგრია. გადაანგრია და წავიდა. გაჰყვა მდინარე იორს და კასპიის
ზღვას შეაფარა თავი. გველეშაპს გაჰყვა ტბის წყალიც და ტბა გაიცალა მთლიანად. ამომშრალ ადგილას გაშენდა
სოფელი. სახელიც აქედან აქვს ამ ადგილს -,,ერწო“, რაც ნიშნავს ამ ადგილზე წყლის რწევასა და ქანაობას“[სიბრძნე,
1964:246-247].

(2).M/B. კოსმიური მოდელი: შესაქმის შემდეგ მისი მყარი სტრუქტურის - კოსმიური მოდელის
ფორმირება: კოსმიურ ხარზე დაფუძნებული სამყარო, ხარისა და გველეშაპის ბრძოლის კოსმოგონიური
სიუჟეტიდან არის აღმოცენებული და ფორმირებული:
,,ქვეყანა ხარზე დგას, ხარი თევზე დგას, თევზი წყალზე დგას” 8
[ბსკიფა, 175, 1972:32].

(3).M/C. ხარი და კაცობრიობა: ხარისა და ირმის სრბოლა-შეჯიბრი ცარგვალზე. ხარის მიერ კოსმოსის
შემოვლა - ,,ხარის ნავალი“(შდრ. რიგვედას ჰიმნებს ვიშნუს სამი ნაბიჯი, რომლითაც ვიშნუ მთელ
კოსმოსს შემოსაზღვრავს და კოსმიურ მოდელს ქმნის) და ამ ,,კოსმიური გზის“ დასასრულს მისი
დაყენება ახლად გაჩენილი კაცობრიობის მსახურად/პატრონად(შდრ.: ავესტას 29-ე გათაში ხარის სულის
(Geush Urvan) ნათქვამი, რომელიც აჰურა მაზდას შეეწევა ადამიანების პატრონობაში[ავესტა 29,11] .
(4). M/D. ხარის მსხვერპლშეწირვა: ტაროსის ღვთაებისაგან(რომლის ფუნქციასაც წმ.გიორგი ასრულებს)
ყოველწლიურად გამოგზავნილი ხარის მსხვერპლშეწირვის კოსმოგონიური რიტუალი ფართოდ არის
გავრცელებული ქართულ-კავკასიურ ხალხურ ტრადიციაში. 9 მსხვერპლშეწირვამდე ხარი იმეორებს
კოსმიურ გზას - ,,ხარის ნავალს“. წმინდა გიორგი ხარს სამჯერ გაატარებდა ზღვიდან მთამდე და პირიქით
და მერე დატოვებდა ეკლესიაში, სადაც მსხვერპლად იწირებოდა(თავდგირიძე 2011:135). ეს რიტუალი
ხარების ბრძოლისა და პირველგიგანტის/ხარის მსხვერპლშეწირვის კოსმოგონიური პროტომითის
განუყოფელი ნაწილია, რომელიც თავის საწყის ნარატიულ ბირთვს მოწყდა და დამუკიდებელი
რიტუალის ფორმით დამკვიდრდა.

(5).M/A- ( უარყოფითი): წარღვნა. ხმელეთის ხარისა და წყლის ხარის/გველეშაპის ბრძოლა.

8შდრ: საკმაოდ ფართო გავრცელების კოსმიური მოდელის სტრუქტურაა, იხ. Березкин, 2014: 11-49.
9
ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიული მასალების გარდა, ხარის მსხვერპლშეწირვის რიტუალის აღწერები მოგვეპოვება მე-17 ს.-ის
შუა პერიოდიდან, საქართველოშო მოგზაური იტალიელი(ნეაპოლელი) მისიონერის - Arcangelo Lamberti -სა(Relatione della
Colchide hoggi detta Mengrellia: nella quale si trata dell'origine, costumi e cose naturali di quei paesi, Napoli, 1654) და ფრანგი იუველირის
Sir John Chardin(Travels in Persia. 1677-1677) წიგნებში.
10
 ტექსტი (1) : წყლის ბუღა და სოფლის ბუღა
ამ სოფელში, ვერნებში ძველათ ორი მჭედელი ყოფილა, ძმები, - სახელად ჯანუკაი და მანუკაი. მაგათ ყოლიათ
ბუღა. დილას რომ გაუშვებდა საძოვარზე ამ ბუღას, საღამოს ბუღა დასერილი მოდიოდა. ძმებს უკვირდათ, ხარი რომ
მშიერი მოდიოდა. ერთი გაჰყვა თან და დაუდარაჯა, - რა ამბავი ჭირს ჩემს ხარსაო. ხარი ავიდა ტბასთან და ცოტა
ახლოს რომ მივდა მაგრად დაუყივლა(,,დუკივანა“) . ტბიდან ამოვდა წყლი ხარი და დეჭიდა ამ სოფლის ხარს. მუგო
წყლი ხარმა.
ამის შემდეგ ამ ძმა ჩამოვდა და კინის რქები გაუკეთა თავის ბუღას და გაუშვა მეორე დღეს. მჭედელი ძმების ბუღამ
მოუგო წყლის ბუღას. წყლის ბუღა შევიდა წყალში დაჭრილი. ამის შემდეგ, იტყოდენ, რომ ზევიდან დედაბერმა
დაიძახა: დაცალეთ სოფელი, ტბა უნდა გასკდესო. დაცალეს თუ არა, არ ვიცი, მარა ეს ამბავი ამხდარა: გამსკდარა ტბა
და სოფელი წაუღია, გაუვერანებია. ამიტომ ახლა სოფელს ვერნები ქვია(ბსკიფა,#170.1972. p.131-132). აგრეთვე,
იხ.ზემოთ: ბსკიფა, #154, 1971წ. გვ.208-210).

წარმოდგენილი კოსმოლოგიური სქემა ცხადყოფს, რომ საქმე გვაქვს ქართული მითოლოგიის ერთიან,
მყარ კოსმოლოგიურ სისტემასთან. მისი პირველი და ბოლო რგოლის აღნიშვნისთვის მე გამოვიყენე Allen-
ის ‘Pendadic’ მეთოდი, 10 რომელშიც F4 ფუნქცია მოიცავს ორმაგ ასპექტს - დადებითს(F4+) და
უარყოფითს(F4-). ამ მეთოდის გამოყენებით მოვახდინე ქართული კოსმოლოგიური სისტემის
პირველი(A/M+) და ბოლო(A/M-) რგოლის იდენტიფიცირება, რითაც ვაჩვენე ქართული კოსმოლოგიური
მითის უნიკალობა - შესაქმისა და წარღვნის მითის სტრუქტურული და სიუჟეტური მთლიანობა. ეს
ფაქტორი კი სრულიად ახლებურად აყენებს პროტო-ინდოევროპელი ხალხების არა მხოლოდ შესაქმის
პროტომითის, არამედ წარღვნის პროტომითის საკითხსაც.

IV. შესაქმე (MA+): წყლის გველეშაპის მოკვლა

ქართული კოსმოგონიური სისტემის ყველაზე დიდი მოულოდნელობა და უნიკალურობაც
კოსმოგონია-ესქატოლოგიის ერთი და იმავე მითოლოგიური სიუჟეტით გადმოცემაა. ქართული
კოსმოლოგიური სისტემის პირველი(M/A+) და უკანასკნელი(M/A-) რგოლის ჰომოლოგიური სტრუქტურა
ცხადყოფს, რომ პროტოქართულ(და სავარაუდოთ პროტო-ინდოევროპულ) შესაქმისა და წარღვნის
სიუჟეტებს გააჩნიათ ერთი მყარი კანონიკური სიუჟეტური ხაზი, რომელიც თერიომორფულია და ტყუპი
სტიქიების(წყალი-ხმელეთი) ზოომორფული კორელატების - ხარების, ან გველეშაპისა და ხარის ბრძოლის
მოტივზეა დაფუძნებული. ხარისა და გველეშაპის ბრძოლის შესაქმის ციკლის სიუჟეტში ბოლო
წუთებამდე არაფერი იცვლება(არსებითად ერთსა და იმავე მითს ვისმენთ). მითის დასასრულს კი
გველეშაპის დამარცხება ესქატოლოგიის ნაცვლად შესაქმის მომასწავებელია: დამარცხებული გველეშაპი
ტბას ტოვებს და წყალიც თან მიაქვს, წყალი მდინარეებად მიიკლაკნება, კალაპოტებსა და ხევებს
წარმოქმნის. ტბის ადგილას კი სოფლები გაშენდება. მითის ზოგიერთ ვერსიაში ტბას ზღვა ენაცვლება,
სოფელს კი დიდი რეგიონი(მაგ.კახეთი), რაც კიდევ უფრო ამძაფრებს პირველარსებული ქაოსური
სტიქიის განცდას(,,ბოჭორმის კურატი“[ფშავლიშვილი 1884].

10
ამ შემთხვევაში საუბარია მხოლოდ აღნიშვნების მეთოდზე და არა ალენის ,,მეოთხე ფუნქციის“ კონცეფციასთან
შესაბამისობაზე, რადგან ჩემს მიერ წარმოდგენილი სქემა ასახავს კოსმოლოგიური ნარატივების თემატურ
კლასიფიკაციას და არა კოსმიური მოდელის(A-B რგოლის) აღწერას, რასაც სხვა სტატიაში შემოგთავაზებთ.
პროტოქართული კოსმიური მოდელი, როგორც პროტო-ინდოევროპული კოსმოლოგიური სისტემის ნაწილი,
ნამდვილად შეესაბამება Allen-ის quadripartite structure-ს(Allen,1987:28; Allen,1996:13-15; Allen,2000:278-300;).

11
 თუმცა, შესაქმის ციკლში(M/A+) წყლის ხარის ჩანაცვლება გველეშაპით, რასაც ადასტურებს ამ ციკლის
უკლებლივ ყველა აღმოსავლური ქართული ვერსია, გარკვეულ წინააღმდეგობას ბადებს - კოსმოგონიის
ეს მოდელი იმეორებს გველეშაპის მოკვლის ფართო გავრცელების პროტო-ინდოევროპულ კოსმოგონიურ
სიუჟეტს, რომელიც არ არის პირველადი შესაქმე. ამ სიუჟეტით ცნობილია ინდური მითი დემიურგ
ინდრასა და ურჩულ ვრიტრას ბრძოლის შესახებ; აგრეთვე, უგარიტული მითი ბაალისა და იამის
ბრძოლაზე, ხეთური მითი ტაროსის ღვთაებისა და ილუიანქას/გველეშაპის ბრძოლა, იაპონური ქარის
ღმერთის - სუსანოოს ბრძოლა გველეშაპთან და ა.შ. არსებობს ანალოგიური სიუჟეტის ევროპული
მითები. 11 ამდენად, გველეშაპთან მებრძოლი დემიურგის/ხარის(ზოომორფული იპოსტასი) სიუჟეტის
არსებობა ქართულ კოსმოგონიურ სისტემაში ამ საერთო პროტო-ინდოევროპული კოსმოლოგიური
ტრადიციის ერთ-ერთი კერძო გამოვლინებაა. რაც შეეხება თავად სიუჟეტს, ის არ არის ,,პირველადი
შესაქმე“, უფრო პირიქით, - მეფე-ღვთაებისაგან გველეშაპის მოკვლის კოსმოგონიური სიუჟეტი
მრავალჯერადი კოსმოგონიების ჯაჭვში ,,საბოლოო კოსმოგონიაა“, იგი დაასრულებს წინამორბედი
კოსმოგონიების სერიას. ცნობილი თანამედროვე მითოლოგ-კომპარატივისტის, ჰარვარდის
უნივერსიტეტის პროფესორის მ.ვიცელის მიერ კლასიფიცირებული სიუჟეტების მითემებში რომელიც
მოიცავს რვა მითემას, ამ მოტივს მერვე ადგილი უჭირავს: ,,8 - ,,ურჩხულის“ მოკვლა(და ზეციური
სასმელის გამოყენება), დედამიწის განაყოფიერება“(Witzel 2012:64). როგორც ვიცელი წერს, ,,ახლად
შექმნილი დედამიწა ჯერ კიდევ არ არის მზად ცოცხალი არსებებისთვის. ის უნდა მოირწყას წყლით ან
პირველარსების სისხლით ... მხოლოდ მას შემდეგ, რაც დედამიწა მოირწყვება ურჩხულის სისხლით, ან
მის მიერ გამოშვებული წყლით, იგი ხდება სიცოცხლისათვის მდგრადი“(Witzel 2012:64).
გველეშაპის მოკვლის ქართულ მითს(მისი ყველა ვარიანტის გათვალისწინებით) გააჩნია ის
ფუნდამენტური მითემები, რომელიც ამ სიუჟეტს პროტო-ინდოევროპულ უნივერსალურ სქემაში
მოეპოვება:
ა). გველეშაპს ებრძვის ახალი თაობის მეფე-ღვთაება/დემიურგი(ქართულში ომისა და ჭექა-ქუხილის
ახალგაზრდა ღვთაება-დემიურგი წმ. გიორგი);
ბ). გველეშაპთან მრავალჯერადი, პერმანენტული(სეზონური) ბრძოლა და საბოლოო გამარჯვება;
გ). კოსმიური იარაღის გადაცემა(ქართულ მითში - რკინის/ალმასის რქები), რაც გადაწყვეტს ბრძოლის
ბედს დემიურგის/კოსმოსის სასარგებლოდ(ანალოგიურია იაპონური სუსანოოს მიერ გველეშაპის კუდში
ნაპოვნი გრძელი ხმალი, ან ზევსის მეხი და ჭექა-ქუხილი, ინდრას ვარჯა და თორის ურო(Lyle, 2012: 110).
დ). წყალდიდობის/წარღვნის თავიდან აცილება ურჩხულზე გამარჯვებით(მაგ. ინდრას გამარჯვება
ურჩხულ ვრიტრაზე სამყაროს იხსნის განადგურებისაგან; ქართ. ვერსიები: ,,ერწო“(სიბრძნე 1964:246;
დუშეთის(შამანაძე 1973) და შილდური(გაჩეჩილაძე 1959:38) ვარიანტები);
ე). ურჩხულის მოკვლა და მის მიერ მიტაცებული წყლის გამოთავისუფლება;
ვ). მიწის განაყოფიერება მოკლული გველეშაპისაგან გადმოღვრილი წყლით, ან სისხლით;
ზ).გამოთავისუფლებულ ტერიტორიაზე ახალი მოსახლეობის/კაცობრიობის წარმოშობა.

ზემოთ ჩამოთვლილ საერთო გავრცელების მითემებთან ერთად, ქართულ სიუჟეტს გააჩნია ერთი
უნიკალური მითემა, რომელიც გველეშაპის მოკვლის ,,საბოლოო კოსმოგონიის“ იმ პროტოსქემას
აღადგენს, რომელმაც პროტო-ინდოევროპულ კოსმოგონიებში ,,პირველადი შესაქმის“ ფუნქცია
შეასრულა: გველეშაპის მოკვლის მითის უკლებლივ ყველა ქართულ ვერსიაში წყლის გველეშაპს, ისევე

11 პარალელური ევროპული მითები იხ.: Witzel, 2012:78.

12
როგორც წყლის ხარს კლავს არა გმირი ან დემიურგი-ღვთაება(ომისა და ჭექა-ქუხილის ღვთაება გიორგი),
არამედ ამ ღვთაების არქაული ზოომორფული კორელატი - ხარი, მსგავსად ძველირლანიური ეპოსის -
,,ტაინ ბო კუალინგეს“(4854–4919) სიუჟეტისა, სადაც მოთხრობილია ხარებად გარდასახული ორი გმირის
დიდ კოსმოგონიურ ორთაბრძოლაზე. გამარჯვებულმა ტაინ ბო კუალინგემ, დამარცხებული ხარის
სხეული დაანაწევრა და მთელ ირლანდიაში მოაბნია(The Tain,1970).
დემიურგისაგან(ანთროპომორფული ახალგაზრდა მამრი მეფე-ღვთაება) გველეშაპის მოკვლის
კოსმოგონია პირველადი თერიომორფული კოსმოგონიური სიუჟეტის გვიანდელი თეოლოგიური
სპეკულაციაა, რომელიც ,,სტიქიების საწყისების“ განმასახიერებელი პრიმიტიული პირველტყუპების
სახეს ჩაანაცვლებს ცის ღმერთის ახალგაზრდა მემკვიდრის ძლიერი, პერსონალური მეფე-ღვთაების
მითოლოგიური სახით. კოსმიური ტყუპების ,,პერსონალიზაციის“ ტენდენცია უკვე ჩანს მანუკა და
ჯანუკას მითის(ხარების ბრძოლის სიუჟეტი) იმ ვერსიებში, სადაც ხმელეთის ხარის პატრონი მჭედელი
ვარდოსანიძეა. მჭედლები არიან ასევე ტყუპებიც - თავად ჯანუკა და მანუკა. მჭედლობა პირდაპირი
მინიშნებაა ზეციურ წარმომავლობასა და იმ კოსმიური ძალის ფლობაზე, რომელიც მითებში
გამოხატულია ჭექა-ქუხილისა და ელვის ტყორცნის, ღვთაებრივი ვარჯასა თუ უროს ძალით. 12
წყლის ურჩხულის მოკვლის კოსმოგონიური სიუჟეტის არქაულობასა და მისი გამოყენების ტრადიციას
,,პირველად კოსმოგონიაში“, ადასტურებს შესაქმის ბაბილონური სიუჟეტი(ეპოსი ,,ენუმა ელიში“).
ბაბილონური ეპოსის მიხედვით, კოსმიური სუბსტრატისაგან(ქალღმერთ თიამათის დანაწევრებული
სხეული) სამყაროს შექმნის ეპიზოდს წინ უსწრებს ამ სუბსტრატის მოპოვების უფრო არქაული მოტივი -
დემიურგისაგან(მარდუქი) წყლის ურჩხულის(ქალღმერთ თიამათი) მოკვლა(ტექსტი, იხ.: Lambert,
2007:37-59), თუმცა ეს სიუჟეტი კიდევ ერთი დამოუკიდებელი პროტო-ინდოევროპული გავრცელების
კოსმოგონიური თემის - ,,თეოგონიის“(ანუ - ,,მეფობა ზეცაში“) სქემაში თავსთდება.
პროტოქართულ კოსმოლოგიურ სისტემაში გველეშაპის მოკვლის სიუჟეტის თავდაპირველ ვერსიად -
,,პირველად კოსმოგონიად“, ანუ შესაქმის ნარატივებად ჯანუკასა და მანუკას მითის ის ვერსიები უნდა
ვივარაუდოთ, რომლის ფინალშიც წყლის ხარის მოკვლის შედეგი არის შესაქმე და არა ესქატოლოგია. ჩვენ
მართლაც მოგვეპოვება ხარების ბრძოლის მითის ის ვერსიები, რომლებშიც ხმელეთის ხარისაგან წყლის
ხარის მოკვლა წარღვნით არ სრულდება. 13

* * *
პროტო-ინდოევროპული კოსმოლოგიური სისტემის სრულყოფილ სქემაში გველეშაპის მოკვლა,
როგორც ,,საბოლოო კოსმოგონია“ დაასრულებს შესაქმის მრავალჯერად და ხანგრძლივ პროცესს. თავად
გველეშაპი კი ერთ-ერთი ყველაზე ძველი კოსმოლოგიური მითოსახეა - იგი არის მდედრობითი
კორელაციის ქაოსური ძალა(მაგ. ბაბილონური თიამათი) და პირველარსებული ყველას მშობელი
ქალღმერთი(მაგ. ბერძნული გეა). იგი ან განწვალულია და მისი სხეულის ნაწილები კოსმოსის
სუბსტრატად არის გამოყენებული, ან პირველარსებული ოკეანიდან ამოდის, ზეცაში მკვიდრდება(მაგ.

12
ეს ზეციური ძალა მოგვიანებით მატერიალიზებულია კოსმიურ იარაღებში - ინდრას ვარჯა, რომელსაც მისთვის ქმნის
ხელოვნების ღმერთი ტვაშტრი; თორის ურო, რომელიც ასევე ღვთაებრივი ჯუჯა მჭედლების შექმნილია; აგრეთვე, ბაალის ორი
ლახტი, რომელსაც მას ღვთაებრივი მჭედელი გადასცემს. ქართულ მითშიც ხარებს მჭედლები აჭღურვავენ რკინის რქებით -
ჯანუკა და მანუკა და მათი მამა მჭედლები არიან. აგრეთვე, ქართული ლაშქრობის ღვთაებების(,,ღვთიშვილები“) საომარი იარაღი
- ჭექა-ქუხილისა და ელვის მფრქვეველი ლახტი, რომლითაც მებრძოლი ღვათაბები ქაოსურ ძალებს დევ-კერპებს ებრძვიან და
ა.შ.
13 ტექსტები: ,,ჭინჭაოს ტბა“(ბსკიფა,#182,1973.P.154-158); ,,ჭოლოლის ტბა”(ბსკიფა,#182,1973,p.66-67); ,,არსიანის
ტბა“(ბსკიფა,#170,1972,p.181-183); ,,ვერნები“(ბსკიფა,#174,1972,p.294).
13
ეგვიპტური ნუტი) და კოსმიური მოდელის რამდენიმე წევრიან(სამი ან ოთხი) მყარ სტრუქტურაში ერთ-
ერთ წევრად გვევლინება. ლაილეს ინტერპრეტაციით, იგი არის პირველარსებული ,,ტრივალენტური
ქალღრმერთი“, იგივე დედამიწა, რომელიც კოსმიურ მოდელში/სტრუქტურაში მეოთხე
ელემენტის/ფუნქციას ასრულებს და თანაბრად მიემართება კოსმოსის სამივე სფეროს - ზეცას,
სივრცეს/ატმოსფეროსა და ქვესკნელს(Lyle 1990:25 ). ეს ,,ტრივალენტური ქალღმერთი“ იგივე ქაოსის
ურჩხულია, რომელსაც მეფე-დემიურგი ებრძვის. როგორც ლაილე არაერთხელ წერს, ურჩხული რომელიც
ინდრას მოწინააღმდეგედ გვევლინება იდენტიფიცირებული უნდა იყოს უძველეს ღვთაებასთან და ეს
ღვთაება, არის დედამიწის ქალღმერთი(Lyle 2015:3; Lyle, 2012:105–107).

მთელი ეს კოსმოლოგიური ეკლექტიკა თავისი სტადიური ეტაპებით, ფრაგმენტებითა და

დიფუზიებით თავმოყრილია მანუკასა და ჯანუკას ქართულ მითში. ამიტომაც არის, რომ სრუალიად
მოულოდნელად, წყლის ხარის პარალელურად იმავე ტბაში გველეშაპიც აღმოჩნდება. წყლის ხარის
მოკვლის შემდეგ, გველეშაპის ,,კოსმიური სვლა“ იმეორებს ,,საბოლოო კოსმოგონიის“ მოდელს -
ურჩხულის მიერ ტბის დატოვება და მის მიერ დაკავებული წყლის გამოთავისუფლება, რაც ნიშნავს
შესაქმეს (ტექსტი იხ. ზემოთ: ბსკიფა, #154, 1971წ. გვ.208-210).

კოპალა და იახსარი – ტყუპების კოსმოგონიის კიდევ ერთი ქართული ვერსია

პროტო-ინდოევროპული ტყუპების მითოსის კვალი, როგორც ჩანს, დასავლეთ საქართველოს
მთიანეთის(აჭარა) კულტურული სივრცის გარდა, კიდევ ერთმა, ალტერნატიულმა, ტიპოლოგიურად
სრულიად განსხვავებულმა მითონარატივებმა შემოგვინახა. ამ პერსონაჟის კვალი შეგვიძლია დავინახოთ
აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ანდრეზულ გადმოცემებში - ახსარისა და კოპალას
კოსმოლოგიურ ღვაწლში. მიუხედავად იმისა, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ღვთიშვილთა
საერთო რაოდნეობა სამიათასს აღწევს(,,ღთიშვილთ დაბადების“ ტექსტის მიხედვით), მათ შორის
დაწინაურებულნი და წინამძღოლნი დევ-კერპთა წინააღმდეგ გაჩაღებულ გადამწყვეთ თეოკოსმოგონიურ
კოსმიურ ომში, - ეს ორი ღვთიშვილია. კოპალა და იახსარი ანდრეზებში ყოველთვის გვერდიგვერთ ჩანან.
ისინი ყოველთვის ერთად, შეთანხმებულად მოქმედებენ და მიუხედვად იმისა, რომ თითოეულს თავისი
გზა აქვს გასავლელი, ანდრეზებში მათი ფუნქციები ხშირად ერთმანეთს ემთხვევა. მათ ბრძოლებთან
დაკავშირებული ერთი და იგივე ისტორიებიც ხშირად ორივე მათგანზე ვრცელდება, ამიტომ ხშირად მათი
იდენტიფიცირებაც ხდება. ეს ფაქტორები გვაფიქრებინებს, რომ კოპალასა და იახსარის სახით საქმე გვაქვს
ტყუპ წყვილთან, უფრო კონკრეტულად, - კოსმიური პირველტყუპების ტრანსფორმირებულ, ძალიან
დაშორებულ მითო-რელიგიურ სახეებთან. ჩემს ვარაუდს ამყარებს ტყუპთაგან ერთ-ერთის - იახსარის
სახელი, რომელიც არ არის გამორიცხული, რომ ინდო-ირანული იამას ქართული ვარიაცია იყოს.
ხსოვნა ტყუპებზე ანდრეზებში დაკარგულია, თუმცა მინიშნება მაინც დარჩა - ანდრეზები იახსარსა და
კოპალას ჩვეულებრივ ,,ძმებად“, ან ,,მოძმე ხატებად“ მოიხსენიებს. მაგ. ,,კოპალა და შუაფხოს ხატი
იახსარი, იტყვიან ძმებიაო’’(ანდრეზები, 2009:169). ანდრეზებში ასევე არის მინიშნება პირველშესაქმის
ჩვენთვის უკვე კარგად ნაცნობ მითემებზე: (1)დევ-კერპები, რომელთაც კოპალა და იახსარი ებრძვის,
წყლის ღვარის ამტეხი, წარღვნის გამომწვევი ურჩხულებრივი არსებები არიან(მაგ. მდინარე არაგვის
დაგუბების ეპიზოდი(სიბრძნე,1964:194); ხორნაულთ გლეხის მამულის წალეკვის
ეპიზოდი(კიკნაძე,2016:23); და განსაკუთრებით საყურადღებოა - (2) ხარის მსხვერპლშეწირვის ეპიზოდი,
როგორც პროტო-ინდოევროპული შესაქმის მითის განუყოფელი ნაწილი. როშკის გორის ანდრეზის
თანახმად, დევ-კერპებთან ბრძოლის დასაწყისი უშუალოდ უკავშირდება ღვთაებრივი თეთრი ნიშნით
14
აღბეჭდილი ხარის მსხვერპლშეწირვას, რომელსაც როშკის გორის ანდრეზის თანახმად, დევ-კერპთა
ძალადობისაგან შეურაცხყოფილი ქალის სასოწარკვეთილი ქმარი აღასრულებს(კიკნაძე,2016:23).
კოპალასა და იახსარის ანდრეზებში თეთრი ხარის მსვერპლშეწირვა არ არის მსხვერპლშეწირვის
ერთადერთი აქტი. პირველი მსხვერპლი თეთრი ხარის სახით კოსმოგონიის დასაწყისშია გაღებული,
ხოლო კოსმოგონიების(მრავალობითი ბრძოლები დევ-კერპებთან) დასასრულს უკვე თავად ტყუპისცალი
ღვთაება - იახსარი არის მსხვერპლად შეწირული, ისევე როგორც იამა/იემო(ტყუპი) ლინკოლნის
რეკონსტრუირებული პროტო-ინდოევროპული შესაქმის პროტომითში. ამდენად, იახსარის კავშირი
ინდო-ირანულ ტყუპ-იამასთან მხოლოდ ფორმალური, ან სემანტიკური არ არის, არამედ მათი
იდენტიფიცირებისკენ ანდრეზის სიუჟეტიც გვიბიძგებს. იახსარის მსვერპლშეწირვა დევ-კერპებთან
კოსმოგონიური ბრძოლის დასასრულს, უკანასკნელი დევის განადგურების ეპიზოდში ხდება. დევ-
კერპებთან ხანგრძლივი ბრძოლების უკანსკნელ ფაზაში, უკანასკნელი დევის განადგურება იახსარს ხვდა
წილად(ანდრეზები, 2009:187). იახსარი მოკლულ დევთან(წყლის ხარის/ურჩხულის ეკვივალენტური?!)
ერთად ტბაში დაიღუპა - დევის სისხლით პირმოკრულ ტბაში ჩარჩა. მისმა საყმომ მხოლოდ მისი ,,სულის“
გადარჩენა/გათავისუფლება მოახერხა - ამიტომაც დაღუპული იახსარი ტბიდან თავდაპირველი
ანთროპომორფული სახით ვეღარ ამოდის, არამედ - მხოლოდ მისი სული ამოფრინდება ,,მტრედის აღით“.
ანდრეზის გუდამაყრული პოეტური გადმოცემა კიდევ უფრო ამყარებს იახსარის სიკვდილისა და მისი
,,სულის ახსნის“ მითოსურ ტრადიციას: საყმოს რიტუალური დახმარებით, მას შემდეგ, რაც ტბა ,,პირს
გახსნის“, იახსარი ტბიდან კი არ ამოდის, არამედ ზეციდან ჩამოდის მტრედის სახით:
,,მაიყვანეს და დამაკლეს ოთხრქა, ოთხყურა ცხვარიაო,
ზეცით ჩამოდგა ნავიაო, გამეხსნეს სისხლის გზანიაო,
ჩამოვჯდე ბროლის ქვაზედაო, მე ხატი იახსარიაო,
ტრედივით შამოვღუღუნდი, ამოვიბერტყე მხარნიაო“(კიკნაძე,2016:25).

ტბა, სადაც იახსარი უკანასკნელ დევს/ტბის ურჩხულს ამარცხებს, იმავდროულად მისი, როგორც
ტყუპისცალი ღვთაების - იამა-იახსარის მსხვერპლშეწირვის ადგილია. აბუდელაურის ტბა -
დევთან/ურჩხულთან კოსმიური ორთაბრძოლის ადგილი, ღვთაების ,,საფლავად“ იქცა. მსგავსი
კოსმოგონიური წარმოდგენა, როგორც ჩანს, არსებობდა დასავლეთ საქართველოს
მაღალმთიანეთშიც(აჭარაში) - მანუკასა და ჯანუკას მითის გავრცელების გეოგრაფიულ არეალში, სადაც
კოსმიურ ტბებს ,,წმინდანთა საფლავებსაც” უწოდებენ. 14
ტყუპი ღვთაებების - კოპალასა და იახსარის ციკლის ანდრეზები, მთლიანი ანდრეზული
სოციოკოსმოგონიური სისტემის განუყოფელი ნაწილია. ანდრეზებში გადმოცემულ ,,კაცობრიობის“
პრეისტორიას იწყებს კოპალასა და იახსარის კოსმოგონიური ბრძოლები ქაოსის ძალებთან. ეს
გადმოცემები ტიპოლოგიურად განსხვავდება, მაგრამ სტრუქტურულად მსგავსია კოსმიური ტყუპების
კოსმოგონიისა. კოპალასა და იახსარის ციკლის ანდრეზების სახით, სახეზეა კოსმიური ტყუპების პროტო-
ინდოევროპული შესაქმის პროტომითის ძალიან დაშორებული, ტრანსფორმირებული ვერსია. ეს
ტრანსფორმაცია განაპირობებულია ორი ძირითადი ფაქტორით: (1)თავად ადგილობრივი ანდრეზული
მითოსის სპეციფიკით, რაც გულისმობს ანდრეზების რელიგიურ-საკულტო დანიშნულებას და მისი,
როგორც ,,ცოცხალი მითის“ უშუალო ჩართულობას ადგილობრივი ტრადიცული საზოგადოების

14მაღალ
მთებზე არსებული ტბების, როგორც ,,წმინდანთა საფლავებისა“ და იქვე აღმართული კერპების - ქვაკაცების შესახებ, იხ.
თანდილავა,1980:44-45.
15
რელიგიურ და სოციალურ ცხოვრებაში. 15 (2)ხოლო, მეორე მხრივ, ანდრეზულ მითოლოგიურ
გადმოცემათა სისტემის რელიგიურ შრეს, გვიანდელ ქრისტიანულ ელემენტებთან ერთად, უფრო
ადრეული ირანული ავესტას გავლენის ღრმა კვალი აზის. ამ მეორეულმა გავლენებმა, თითქმის
გადაფარეს კოსმიურ ტყუპებთან დაკავშირებული პროტო-ინდოევროპული შესაქმის პროტომითის
თავდაპირველი შინაარსი.

* * *
ამდენად, დასავლეთი და აღმოსავლეთი საქართველოს მაღალმთიანეთის კოსმოგონიური სიუჟეტების
- მანუკასა და ჯანუკას, კოპალასა და იახსარის ციკლები სახით, საქმე გვაქვს ტყუპების შესაქმის პროტო-
ინდოევროპული პროტომითის პარალელურ ქართულ ვერსიებთან. ქართული კოსმოგონიური ციკლები
ყველა იმ ფუნდამენტურ მითემას(კოსმიური ტყუპები, პირველგიგანტი ხარები, ტყუპისცალის
მსხვერპლშეწირვა) აერთიანებს, რომელიც ლინკოლნის რეკონსტრუირებული შესაქმის პროტომითშია
წარმოდგენილი. ამასთან ერთად, ქართული კოსმოგონიური ციკლები ასახავენ იმ გარდამავალ ეტაპსაც,
როცა პირველადი შესაქმის სიუჟეტი(ტყუპების მითი) იწყებს შერწყმას ,,პერსონალური’’ დემიურგი-
ღვთაების(ლაშქრობისა და ტაროსის ღვთაების წმ.გიორგის 16) ურჩხულთან ბრძოლის სიუჟეტთან.
აქედან, შეიძლება ითქვას, რომ კოსმიური ტყუპების სიუჟეტის სახით მიკვლეულია შესაქმის
პროტოქართული(პროტო-ინდოევროპულის პარალელური) მითოსი, რომელიც საერთო ოყო სრულიად
ქართველური ტომებისათვის და ჩვენამდე მოაღწია მანუკასა და ჯანუკას, კოპალასა და იახსარის,
წმ.გიორგის ხარისაგან გველეშაპის მოკვლის და მსაგავსი კოსმოლოგიური ციკლების სახით.

V. წარღვნა (M/A-): წყლის ხარის მოკვლა

მანუკასა დაჯანუკას მითში მოთხრობილი ერთი სოფლის - ვერნების ლოკალური კატასტროფის
ისტორია, პრეისტორიულ ხანას განეკუთვნება. მისი სიუჟეტი მსოფლიო წარღვნის
პარალელური/ალტერნატიული სიუჟეტია. წყალდიდობის განსხვავებული მასშტაბის მიუხედავად,
ორივე სიუჟეტის ზოგადი ნარატიული კონტექსტი/დატვირთვა თანაბრად არის გლობალური. ნიკ ალენი,
რომელიც აანალიზებს ინდო-ირანული ენის მატარებელი ხალის - კაფირების(Kafirs) წარღვნის სიუჟეტს,
აღნიშნავს, რომ ,,მიუხედავად იმისა, რომ განადგურების მასშტაბი ერთი სოფლით შემოიფარგლება, ეს
არის "კოსმოსური" კატასტროფა, რომელშიც მონაწილეობს თავად შემოქმედი და ადამიანთა ჯგუფების
დამაარსებელი პირველწინაპრები ...’(Allen,2002:10). სოფელ ვერნების კატასტროფასაც ასეთივე
,,კოსმიური“ კოსნტექსტი გააჩნია, რადგან იგი ზოგადქართული მთლიანი კოსმოლოგიური სისტემის(იხ.
ზემოთ ხუთი მოტივის სქემა) შემადგენელი ნაწილია, უფრო ზუსტათ, - ამ სისტემის ბოლო რგოლია(MA-
). ამას გარდა, მანუკასა და ჯანუკას მითის კოსმიური მასშტაბი ჩანს მისი მითემებით, რომელტაც
ჩვეულებრივ ახლო აღმოსავეთის გლობალური კატასტროფების სიუჟეტებში ვხვდებით:

15
შდრ. Bronislaw Malinowski, The role of myth of life(Malinowski, 1984:193-206).
16ამ მხრივ საყურადღებოა, რომ ანდრეზების ღვთაებები - ღვთიშვილები(მათ შორის უპირველესად კოპალა და იახსარი) არიან
წმ.გიორგის ლოკალური კორელატები.
16
 (1),,კაცობრიობის“ განადგურება ხდება დატბორვით/წარღვნით. წყლის გამანადგუებელი, ქაოსური
ძალის მოტივი წარღვნის სიუჟეტში მონაწილეობს, როგორც პრეშესაქმისეული სუბსტრატი. ამით
შესაქმისა და წარღვნის კოსმოლოგიური წრე იკვრება. 17
(2)წარღვნა გამოწვეულია ,,კაცობრიობის“ ცოდვით. ცოდვა ჩადენილია წყლის ხარის მიმართ(რაც
პროტო-ინდოევროპულ ტრადიციაში არის დასაბამიერი კოსმოგონიური რიტუალი). 18 მანუკა და ჯანუკას
ციკლის ვერსიათა უმრავლესობაში წარღვის გამომწვევ ,,ცოდვად“ მიჩნეულია წყლის ხარის მოკვლა.
შესაძლოა, ქართულ მითში, ისევე როგორც ირანულ წყაროებში, ხარის მოკვლის/მსხვერპლშეწირვის
ნეგატიური გაგება დაკავშირებული იყოს გვიანდელ რელიგიურ სპეკულაციასთან(ზარათუსტრას
რეფორმა). 19 თუმცა, ხარის მოკვლის კოსმოგონიური სიკეთე აღიარებულია. როგორც ამას ლინკოლნი
აღნიშნავს - ,,ერთი მხრივ, მოკვლა განიკითხება, მაშინ როდესაც, იმავდროულად, ამ მკვლელობის
სასარგებლო შედეგები მისაღებია“(Lincoln,1975:235-136).
(3). ,,ღვთაებრივი აგენტი“. ღვთაებათა პანტეონში მიღებული გადაწყვეტილების-
კოსმოსის/კაცობრიობის განადგურებაზე, ამ საიდუმლოს გათქმა კაცობრიობის მოყვარული რომელიმე
ღვთაებისაგან და რჩეული ადამიანური წყვილი გაფრთხილება, გადარჩენის ,,ინსტრუქციის“ მიცემა(შდრ:
ენქი/ეა წარღვნის შუამდინარული მიტებიდან; ინდუისტური მითოლოგიიდან: ვიშნუ თევზის(მატსია)
ავატარში, აგრეთვე, პრაჯაპატი-ბრაჰმა და და.შ. ). მანუკა და ჯანუკას მითში ,,ღვთაებრივი აგენტის“
ფუნქციას ასრულებს ,,ზეციური დედაბერი“, იგივე კიდობნის მშენებლობის ეპიზოდში გამოჩენილი
მეწველი ძროხის პატრონი ქალი, იდენტიფიცირებული, როგორც ცისა და მიწის ,,ტრივალენტური
ქალღმერთი“(ლაილეს ტერმინოლოგიით). ,,აგენტი-ქალღმერთის“ მოტივი ცნობილია ავესტას
ესქატოლოგიური ვარას(იმას მითოსი). ,,ავესტას გადმოცემაში არის სამი ერთმანეთისაგან
დამოუკიდებელი აგენტი: აჰურა მაზდა, სამყაროს შემოქმედი, რომელიც იძლევა ინსტრუქციებს; იმა,
რომელიც იღებს მათ და ძროხასთან ასიმილირებული მიწის ქალღმერთი, რომელიც რეაგირებს იმას
სწრაფვაზე გააფართოოს მიწა“(Allen,2002:8).
(4) კიდობანი/ნავი. კიდობნის ფუნქციას მანუკასა და ჯანუკას მითში ასრულებს აკვანი(აკვანი ხისაგანაა
დამზადებული და მცირე ,,ხომალდის“ ფორმა აქვს).
(5) პოსტესქატოლოგიური ახალი კაცობრიობა. წარღვნას გადაურჩება ერთადერთი აკვნიანი ბავშვი,
რომელიც დასაბამს აძლევს ახალ ,,კაცობრიობას“. აქ არ ვხვდებით პირველ საკაცობრიო წყვილს(კაცსა და
ქალს). წარღვნას გადარჩენილი მარტოხელა გმირის მოტივი ვედური მანუს წარღვნის მითის სიუჟეტური
ხაზია: მანუ მარტოა ხომალდზე და წარღვნის შემდეგ ხომალდიდან გადმოსული ასრულებს
მსხვერპლშეწირვის რიტუალს ერბოს გამოყენებით, ამის შედეგად წარმოიშვება ახალგაზრდა ქალი,
სახელად - იდა(Iḍā), რომელსაც მსხვერპლად სწირავს. ამ მსხვერპლშეწირვის გზით, მრავლდება
კაცობრიობა და პირუტყვი(Śatapatha-Brāhmaṇa I.8.1.1–10.).

ზემოთ ჩამოთვლილი წარღვნის ფუნდამენტური მითემების ჩართულობის მიუხედავად, მანუკასა და

ჯანუკას მითში განვითარებულია წარღვნის ალტერნატიული სიუჟეტური ხაზი, რომელიც არ იმეორებს

17 კოსმოგონიისა და ესქატოლოგიის მთლიანობაზე იხ. ელიადეს შრომები: Элиаде 1995:24-36; Eliade 1959:17-26.
18
შდრ.: ერთ-ერთ კავკასიური მთიანი ჩეჩნეთის მითის მიხედვით, დედა-შვილისაგან სარეცხის რეცვით
წაბილწული ტბა ხარად გადაიქცა, რომელმაც კლდოვანი ქედი გადაიარა და უზარმაზარი ღრმულის სახით კვალი
დატოვა. შემდეგ ეს ხარი მოსახლეობამ გუთანში შეაბა და დაიწყეს ხვნა. ხვნის დროს მიწიდან წყალმა ამოხეთქა და
მთელი სოფელი, ადამიანები დაფარა. ხარი კი ტბის წყალში გაუჩინარდა(Далгат,1893:114-115);(მაკალათია, 1985:301).
19 ლინკოლნის აზრით, ამავე მიზეზით ქრება ხარის მსხვერპლშეწირვის მოტივი შესაქმის პროტომითში(Lincoln,1975:235).
17
ახლო აღმოსავლური გლობალური კატასტროფების მითო-სიუჟეტს. ამ სიუჟეტურ ხაზს არ მიჰყვება არც
ალენის მიერ აღწერილი ინდო-ირანული ჯგუფის ხალხის კაფირების წარღვნის სიუჟეტების არცერთი
ვერსია(ალენს მოჰყავს 3 ვარიანტი(Allen 2002:9-12). როგორც თანამედროვე კომპარატივისტულმა
კვლევებმა აჩვენა, არც აღმოსავლური სიუჟეტები არ ყოფილა თავისი გენეზისით მესოპოტამიური
წარმოშობის, როგორც ამას უესტი(West 1997:482-483) 20 და ბევრი სხვა მკვლევარი ფიქრობდა(Dundes 1988).
ნ.ალენმა შემოგვთავაზა წარღვნის ახლო აღმოსავლური სიუჟეტების ,,პროტო-ინდოევროპული
წარმოშობა, რომელიც შესაძლოა წინ უსწრებდა შუმერულ ტექსტებს. ძალიან ახლო მსგავსება, შესაძლოა
განპირობებული ყოფილიყო სესხებით სხვადასხვა მიმართულებით პროტო-ინდოევროპულის
პერიოდში, ან კიდევ უფრო ადრე, ან ეს ყოფილიყო ძალიან შორეული საერთო წარმოშობა“ (Allen,2002:15).
მ. ვიცელის კონცეფციით, მოარული პროტოინდოევროპული და უფრო ფართო გავრცელების(იაპონური,
ჩინური, ამერიკული და სხა..) პარალელური სიუჟეტების პირველწყაროდ(მათ შორის დიდი და მცირე
წარღვნის სიუჟეტები), გვევლინება წინარეკონტინენტური, ე.წ. ,,ლავრაზიული მითოლოგიური
ხაზი“(Witzel 2012, 177-180).
არალიტერატურული, ფოლკლორული წყაროები ცხადყოფს, რომ ცნობილი ახლო აღმოსავლური
გლობალური წარღვნის სიუჟეტის გარდა, რომელიც ძირითადად წერილობითი/ლიტერატურული
წყაროებით(შუამდინარული ,,გილგამეშიანი“, ,,ათრა-ჰასისი“; ინდური მანუს, ირანული ვარას, ბერძნული
დევკალიონი და პირას, ბიბლიური ნოეს და ა.შ.) გავრცელდა რომელიღაც საერთო პროტო-
ინდოევროპული თუ უფრო ადრეული წყაროდან, ამ სიუჟეტური ხაზის გარდა, არსებობდა
ალტერნატიული ,,მცირე წარღვნის“ სიუჟეტიც. იგი აგებული იყო მცირე/ლოკალური წარღვნის სქემაზე
და თავისი მარტივი სტრუქტურით წინ უსწრებდა გლობალური კატასტროფების მოტივს, თუმცა
მეტნაკლებად მაინც მოიცავდა იმ ფუნდამენტური მითემების ძირითად ბირთვს, რომელსაც ახლო
აღმოსავლურ გლობალური წარღვნის სიუჟეტებში ვხვდებით.
ამ ორი ალტერნატიული - მცირე და გლობალური კატასტროფების სიუჟეტებს შორის ღრმა
მორფოლოგიური კავშირი - საერთო ფუნდამენტური მითემების არსებობა, ცხადყოფს, რომ არსებობდა
მათი მატარებელი კულტურების/ცივილიზაციების გადაკვეთის წერტილები საკაცობრიო განვითარების
დროსა და სივრცეში. რა თქმა უნდა, დროის ხანგრძლივ პერსპექტივაში ბუნებრვად ვუშვებთ ამ ორი
სიუჟეტის გვიანდელი ე.წ. ,,მეორეული გავრცელებისა“ და ,,მეორეული გავლენის“ შესაძლებლობას,
მაგრამ მთელ ამ სესხებასა თუ სიუჟეტთა მიგრაციების მიღმა ჩვენ გვაინტერესებს იმ ერთადერთი და
თავდაპირველი პროტომითის ამოცნობა, რომელიც საბაზისო იყო და წინ უსწრებდა ყველა შემდგომ
წარღვნის მითონარატიულ სპეკულაციას. მე ვფიქრობ, რომ ასეთი პროტომითი უნდა ყოფილიყო
ლოკალური/მცირე კატასტროფების სიუჟეტური ხაზი, რომლის სტრუქტურაში იმთავითვე იდო ყველა
ფუნდამენტური მითემის ჩანასახი, თუმცა განვითარების სრულყოფილ ფორმას ახლო აღმოსავლური
გლობალური კატასტროფის სიუჟეტებში მიაღწია და ამ უკანასკნელმა საბოლოოდ გადაფარა, შთანთქა
კიდეც თავისი გლობალურობით, მასშტაბურობით და ლიტერტურულ-წერილობითი მდგრადი
ტრადიციით.
შეგვიძლია თუ არა გამოვავლინოთ წარღვნის პროტო-ინდოევროპული პროტომითის პირველადი
სიუჟეტი და პერსონაჟები?

20
უესტის აზრით, ახლო აღმოსავლური გლობალური წარღვნის სიუჟეტები(შუამდინარული, ინდური, ბერძნული,
ბიბლიური ...) შუამდინარული წარმოშობისაა, საიდანაც ძვ.წ. მეორე ათასწლეულში წარღვნის ისტორიამ მოაღწია
აღმოსავლეთით ინდოეთამდე და დასავლეთით საბერძნეთამდე(West,1997:482-483). იხ., აგრეთვე: Dundes,1988.

18
 ვფიქრობ, შესაძლებელია და ამაში ინდოევროპული წყაროების გარდა, წარღვნის პროტოქართული
მითიც დაგვეხმარება.
ინდო-ირანული წყაროების საერთო ფართო სურათში წარმოდგენა იძლევა ერთ ძალიან მნიშვნელოვან
ინფორმაციას, რომელიც უკავშირდება ყველაზე ფუნდამენტურ კონცეფციას მთელი ამ ეკლექტიკური
კოსმოლოგიისათვის. ლინკოლნის რეკონსტრუირებული სქემა გამოავლენს შესაქმის პროტომითის
მთავარ გმირებს, კოსმიურ ტყუპებს - მანუსა და იემო/იამას, იგივე ირანულ იმას. თუმცა, ყველაზე
საინტერესო ის არის, რომ ინდო-ირანული წყაროების მიხედვით, შესაქმის იმავე პერსონაჟებს - მანუსა და
იმას, გლობალური წარღვნის სიუჟეტებშიც ვხვდებით მთავარი გმირების სახით. თითოეულ მათგანს
გლობალური კატასტროფის საკუთარი ნარატივი უკავშირდება - მანუს - ვიშნუს ავატარის/თევზის მითი,
ხოლო, ირანულ იმას - ვარას მითი(წარღვნა თოვლით, ყინულით). 21 ამ მოვლენას ვერ ავხსნით მხოლოდ
ინდო-ირანულ წყაროებზე დაყრდნობით, რომელიც მართალია კოსმოგონია-ესქატოლოგიის საერთო
პერსონაჟების იდენტიფიცირების საშუალებას იძლევა, მაგრამ თავად სიუჟეტებს - შესაქმისა და წარღვნის
ნარატივებს ერთმანეთთან ვეღარ აკავშირებს(როგორც ჩანს ეს ტრადიცია დაიკარგა). ამ პრობლემას
გადაწყვეტს მანუკასა და ჯანუკას ციკლის(ხმელეთის ხარისა და წყლის ხარის/გველეშაპის ბრძოლა)
ქართული კოსმოლოგიური გადმოცემები, რომლის ციკლშიც შესაქმისა და წარღვნის ნარატიული
ჰომოლოგია ზედაპირზე დევს:
(1)პროტოქართულ კოსმოლოგიაში(ხმელეთისა და წყლის ზოომორფული არსებების - ხარი, გველეშაპი,
დევი, ბრძოლის როგორც დასავლური, ისე აღმოსავლური სიუჟეტები), არსებობს მყარი ,,კანონიკური“
სქემა როგორც შესაქმის(M/A+), ისე წარღვნის(M/A-) სიუჟეტებისათვის. ხოლო ფინალური ეპიზოდის
,,ტექნიკური“ ლავირება თანაბრად ემსახურება როგორც კოსმოგონიური, ისე ესქატოლოგიური
პირველადი მარტივი კონცეფციების გადმოცემას.
(2)შესაქმის უტყუარ კვალს ინახავს მანუკასა და ჯანუკას სიუჟეტიც(რომელშიც კატასტროფის თემა
დომინანტობს), რომელიც ესქატოლოგიურ ფინალში ჩაირთავს გველეშაპისაგან ტბის დატოვებისა და
ტერიტორიის წყლისაგან გამოთავისუფლების შესაქმისეულ ფუნდამენტურ მითემას.
ამდენად, პროტოქართული კოსმოლოგიური სიუჟეტებისა და ინდოირანული წყაროების საერთო
ფართო მითოკონტექსტში გააზრება გვაფიქრებინებს, რომ არსებობდა პროტო-ინდოევროპული(ან კიდევ
უფრო შორეული) კოსმოლოგიური პირველადი ,,კანონიკური“ პროტომითი, რომელიც ხასიათდებოდა
სტაბილური სტრუქტურით და თანაბრად ემსახურებოდა, როგორც შესაქმის, ისე ესქატოლოგიის
გამოხატვას, - როგორც იდეოლოგიურად, ისე სიუჟეტურად.

21
ნ.ალენი ვარას მითს ადარებს წარღვნის აღმოსავლურ სიუჟეტებს და მათ მითემბში ეკვივალენტურ პარალელებს
ხედავს. როგორც ალენი წერს: ,,ეჭვს არ იწვევს, რომ ორივე ისტორიას გააჩნია საერთო წარმოშობა, სავარაუდოთ -
პროტო-ინდოირანული“(Allen,2002:9). ვარას მითის პარალელური ვერსია დასტურდება ქართულ მითოლოგიურ
სივრცეშიც, კავკასიონის მთების უმაღლესი მწვერვალის - იალბუზის მთის ესქატოლოგიური ნარატივის სახით,
რომლის მთავარ მითიურ გმირს - მეფე-დემიურგს ქართული შუა საუკუნეების მითოლოგიზირებული მეფე-
დემიურგის - თამარის მითოსახე ჩაენაცვლა. ამ სიუჟეტის ანალიზს პროტო-ინდოევროპული გლობალური წარღვნის
პერსპექტივაში სხვა სტატიაში შემოგთავაზებთ. ქართული მითიც გვიყვება გლობალურ კატასტროფაზე, თუ როგორ
დასრულდა ‘ოქროს ხანის’ კაცობრიობის ხანა იალბუზის მთაზე, როცა იგი წარღვნის თოვლმა და ყინულმა დაფარა.
იალბუზის მთის კატასტროფის მითი მანუკასა და ჯანუკას მითისაგან სტრუქტურულად სრულიად განსხვავებული
ნარატივია და იგი რომელიღაც კიდევ ერთი ალტერნატიული პროტო-ინდოევროპული პირველწყაროდან იღებს
სათავეს, საიდანაც თანაბრად გავრცელდა, როგორც პროტოირანულ, ისე პროტოქართულ სამყაროში.

19
 (3)ამას გარდა, შესაძლოა, შესაქმისა და წარღვნის თავდაპირველი მარტივი ჰომოლოგია საფუძველს
უყრიდეს, პროტო-ინდოევროპული კოსმიური ციკლური კონცეფციის იდეას, რომლის გადამუშავებული,
სრულყოფილი ვერსიები, მოგვიანებით ფართოდ გავრცელდა, როგორც ახლო აღმოსავლეთში(ინდური
მაჰაიუგა - ოთხი იუგას ციკლი; ბერძნული ხუთი საუკუნე; ირანული ორმაზდისა დ არიმანის ციკლები და
ა.შ.), ისე ამერიკის კონტინენტზე( ხუთი მზის ეპოქის მითები).
ამდენად, თუკი ჩვენ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, ერთი საერთო პროტომითის ფარგლებში
სიუჟეტურად განხორციელებული სრული კოსმოლოგიური ციკლი(,,მაჰაიუგას", დიდი ეონის
პროტოტიპი), რომელსაც იწყებს შესაქმე და ასრულებს ესქატოლოგია, ასეთი პროტომითი, ან პროტოსქემა
არის სწორედ მანუკასა და ჯანუკას მითი.

ძირითადი დასკვნები:
ამდენად,
1. მანუკასა და ჯანუკას მითოსური ციკლის ქართული ტექსტების სახით, ნაშრომში პირველად არის
შემოთავაზებული ლინკოლნის მიერ რეკონსტრუირებული შესაქმის პროტომითის პარალელური
ქართული ვერსიები, რითაც ახალი, უფრო სრულყოფილი სიუჟეტით არის გამყარებული ლინკოლნის
კონცეფცია კოსმიური ტყუპებისა და ხარის მსხვერპლშეწირვის შესახებ.
2. გამოვლენილია არა მხოლოდ სიუჟეტის, არამედ პერსონაჟების სახელების უახლოესი პარალელები:
პროტო-ქართული მანუ[კა] / ინდო-ევროპული მანუ; პროტოქართული ჯანუ[კა] / ინდოევროპული
იემო/იამარაჯან.
3. ქართული მითის სიუჟეტი განსაკუთრებულ ღირებულებას იძენს, როგორც პროტო-ინდოევროპული
კოსმოლოგიის პროტომითის ერთ-ერთი სრულყოფილი ვერსია. მის სიუჟეტში ჯერაც დაუცალკევებელია
მოგვიანებით დამოუკიდებელი ნარატივებითა და თეოლოგიური სპეკულაციებით განვითარებული
(1)კოსმიური პირველტყუპებისა და (2)პირველგიგანტის მსხვერპლშეწირვის - ეს ორი ფუნდამენტური
კოსმოგონიური მითოლოგემა.
4. პროტოქართულ და ინდოევროპულ პარალელურ წყაროებზე დაყრდნობით, შესაძლებელი ხდება
ლინკოლნის მიერ რეკონსტრუირებული შესაქმის პროტომითის პარალელური წარღვნის პროტომითის
რეკონსტრუირებაც, რაც ხაზს უსვამს ქართული კოსმოლოგიური მითის უნიკალობას - მასში მყარად არის
დაცული შესაქმისა და წარღვნის მითის სტრუქტურული და სიუჟეტური მთლიანობა. ეს ფაქტორი კი
სრულიად ახლებურად აყენებს პროტო-ინდოევროპელი ხალხების არა მხოლოდ შესაქმის პროტომითის,
არამედ წარღვნის პროტომითის საკითხსაც - იგი შესაძლებლობას გვაძლევს ფართო მითონარატიულ
სურათში დავინახოთ ამ ორი კოსმოლოგიური ხაზის - შესაქმისა და ესქატოლოგიის გენეზისის პრობლემა,
როგორც საერთო ფესვების, საერთო სიუჟეტის მქონე პროტომითი. შესაბამისად, გასაგები ხდება, თუ
რატომ გვევლინებიან ინდო-ირანული მანუ და იამა/იმა, ქართული მანუკა და ჯანუკა, ერთსა და იმავე
დროს, როგორც შესაქმის, ისე წარღვნის პერსონაჟებად - მათი მითოლოგიური სახეები თანაბრად
ემსახურება, როგორც შესაქმის, ისე ესქატოლოგიის გამოხატვას, - როგორც იდეოლოგიურად, ისე
სიუჟეტურად.
6. კოსმიური ტყუპების პროტომითი, რა თქმა უნდა, არ არის ერთადერთი პროტომითი პროტო-
ინდოევროპულ კოსმოლოგიურ ტრადიციაში(შესაძლოა მას წინ უსწრებდა პირველგიგანტის
მსხვერპლშეწირვის სიუჟეტი), მაგრამ იგი არის ერთ-ერთი პირველადი და ყველაზე ფუნდამენტური,
რადგან მას ვხვდებით როგორც ახლო აღმოსავლურ, ისე, ინდო-ირანულ და ევროპულ კოსმოლოგიებში.

20
ამას გარდა, კოსმიური ტყუპების ციკლს ფართოდ ვხვდებით ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიებში, რაც
უკვე ამ სიუჟეტის ,,ლავრაზიულ“ - პრეკონტინენტურ გავრცელებაზე მიგვანიშნებს.

ბიბლიოგრაფია:
Avesta. The ZEND-AVESTA. Translated by L. H. Mills. Part III. Motilal Banarsidass, 1965.
Allen, Nick. J. The Ideology of Indo-Europeans: Dumézil’s theory and the idea of a fourth function. Interntational
Journal of Moral and Social Sciences 2(1), 1987. pp. 23-39.
Allen, Nick. J. Imra, Pentads and catastrophes. Ollodagos (Brussels), #14. 2000. pp. 278–308. Pages by
electronic/pdf version: http://www.safarmer.com/Indo-Eurasian/Imra.Pentads.pdf
Allen, Nick. J. Romulus and fourf function. In Indo-European Religion after Dumézil. Journal of Indo-European
Studies Monograph Series, ed. Edgar Palomé, 1996. pp.13-36.
Anthes, Rudolf. Mythology in ancient Egipt. In Samuel Noch Kramer(ed), Mythologies of the ancient world, New
York, 1961. pp.15-92.
Berezkin, Y.E. Zoomorphic support of the earth: South Asian//Zographic collection. Vol. 4, Repl. ed. YA.V.
Vasilkov and M.F.Albedil. Coll. MAE RAN, p. 11-49 (Березкин, Ю.Е. Зооморфная опора земли: южноазиатский
след // Зографский сборник. Вып. 4, Отв. ред. Я.В. Васильков и М.Ф. Альбедиль. СПб: МАЭ РАН. 2014. С. 11-
49.)
Gachechiladze, A. Story about Mindia and the poem “Snakeeater”. Tbilisi, 1959(გაჩეჩილაძე, ა. გადმოცემა
,,ხოგაის მინდიზე“ და პოემა ,,გველისმჭამელი“, თბ.1959).
Dalgat, B. The primitive religion of the Chechens, Terek collection, PUB.3, BOOK 2. Vladikavkaz, 114-115
(Далгат, Б. Первобытная религия чеченцев, Терский сборник, вип. 3, кн.2. Владикавказ. 1893. стр.114-115.).
Dundes, Alan. ed. The Flood Myth. Berkeley (Univ. California Press), 1988.
Eggeling, Julius. The satapatha Brāhmaṇa. books I and 2. Translated by Julius Eggeling. Oxford: The Clarendon
press. 1882.
Eliade, Mircea. Cosmos and History. The Myth of the eternal return. Translated from the French by Willard R,
Trask. Haeper Torchrooks Harper & Brothers. Publishers New York. 1959.
Eliade, Mircea. Aspects of a myth. Translated from French by V.Bolshakov. Article, comments by E.Stroganova, PUB.
PPP(Элиаде, Мирча. Аспекты Мифа. Перевод с французского В.Большакова. Статья, комментарии
Е.Строгановой, ИНВЕСТ-ППП. 1995).
Tavdgiridze, Khatuna. 2011. Mythical Simulations. The Disappeared and Those Who Disappeared Them. In Illo
Tempore, “Diogene”. Tbilisi 2011(თავდგირიძე ხათუნა. მითოსური სიმულაციები, გაუჩინარებულნი და
გამაუჩინარებელნი. In Illo Tempore. გამომცემლობა ,,დიოგენე“, თბ.2011).
Tandilava, Zurab. Folklore materials, South- Western Georgian orally transmitted folklore. pp. 93-115. Tbilisi,
1990(zurab Tandilavafolkloruli masalaebi, samxreT-dasavleT saqarTvelos zepirsityviereba, Tbilisi,
1990).
Kiknadze, Zurab. Georgian mythology, 1. Cross and its community, Tbilisi 2016(კიკნაძე ზურაბ, ქართული
მითოლოგია, 1, ჯვარი და საყმო, თბ.2016).
Kiknadze, Zurab. Andrezs, Tbilisi 2009.(zurab kiknaZe, andrezebi, Tb.2009).

21
 Kramer. S. N. Enki und Weltordnung, Ein sumerischer Keilschrift-Text über die „Lehre von der Welt“… von
Inez Bernhardt und S.N. Kramer,Wissenschaftlich Zeitschrift Friedriec h-Schliller-Universität Jena, Jahrgang 9.
1959/60. Heft 1/2. 1959/60.
Lambert, W.G. Mesopotamian Creation Stories. In: Ed(s)Markham (Mark) Geller and Mineke Schipper.
Imagining Creation. Series: IJS Studies in Judaica, Volume: 5. Brill.Academic publishers. 2007.
Lincoln, Bruce. The Indo-European Myth of Creation. History of Religions. The University of Chicago Press Vol.
15, No. 2 (Nov., 1975), pp. 121-145. 1975.
Lincoln, Bruce. Myth, Cosmos, and Society. Indo-European Themes of Creation and Destruction, Cambridge.
1986.
Lincoln, Bruce. Death, War, and Sacrifi ce. Studies in Ideology and Practice, Chicago. 1991.
Lyle, Emily. Archaic Cosmos: Polarity. Space and Time. Edinburgh: Polygon. 1990.
Lyle, Emily. Ten Gods: A New Approach to Defining the Mythological Structures of the Indo-Europeans.
Newcastle upon Tyne: Cambridge scholars publishing. 2012.
Lyle, Emily. The Hero Who Releases the Waters and Defeats the Flood Dragon. Comparative Mythology, vol. 1,
no. 1, 1, pp.1-12. 2015.
Malinowski, Bronislaw. The role of myth of life. In: Ed. Alan Dundes, Sacred Narrative. Reading in the theory of
myth, University of California press. 1984.
Puhvel, Jaan. Aspects of Equine Functionality. In Jaan Puhvel (ed.), Myth and Law. among the Indo-Europeans:
Studies in Indo-European Comparative Mythology, 159–72. Berkeley and Los Angeles: University of California
Press. 1970.
Puhvel, Jaan. Comparative Mythology. Baltimore and London: John Hopkins University Press. 1987.
Pshavlishvili. People’s story about Kakheti. Newspaper “Iveria”, #66. Tbilisi, 1894(ფშავლიშვილი, ხალხის
თქმულება კახეთის შესახებ, „ივერია“, 1894, № 66).

Raffetta, Paola E. PECUS. Man and animal in antiquity. Proceedings of the conference at the Swedish Institute
in Rome, September 9-12. 2004. http://www.isvroma.it/public/pecus/raffetta.pdf
Shamanadze, N. Georgian Folklore legend, Tbilisi, 1973(შამანაძე, ნ, ქართული ხალხური ლეგენდები,
თბ.1973).

The Táin. translated by Thomas Kinsella. London, Oxford., New york: oxford University Press. 1970.
West, Martin L. The East face of Helicon. West Asiatic elements in Greek poetry and myth. Oxford: Clarendon
Press. 1997.
Witzel, E. J. Michael. The Origins of the World’s Mythologies. New York: Oxford University Press. 2012.
Wisdom. Wisdom, 1964. People’s Wisdom, III, Tbilisi, 1964. (ხალხური სიბრძნე, III,თბ.1964;

შემოკლება:

ბსკიფა: ნიკო ბერძენიშვილის ბათუმის სამეცნიერო კვლევითი ინსტიტუტის ფოლკლორული არქივი.

22