Kadir Misiroglu

rabzon Meb'usu $ehid-i Muazzez

BiR aiBRETLER MESHERL, ou

MiYETi, iCiNDE YASADIGIMIZ HADiSELERiN SEBEP
VE NETiCELEHl, iTiBARiYLE DAHA BERRAK BIR SO-
RETTE KAVRANMASINA VE iSTiKBALiN EMNiYET
BAMSEDECEK BiR TARZDA iSTiKAMETLEND:R(LME-

SiNE YARAMASINDADIR. TURKiYEMiZCE ONUN, IH-

TiMAL BU ROLO OYNAMASIN1 iSTEMEYENLER, VU-

KUATl KASDEW VE ADETA GIRiFT BiR BiLMECE HA-

LiNE GETiRMiSLERDiR. GARiPTiR Kl, BlNLEHCE YIL-

TARWiMIZiN EN KAHANLIK VE KARIS1K

LIK MIU.I
DEVRESiNi; VESAiKIN SON DERECEDE AZ
OLOUGU
ESKI VE UZAK BASLANGIC ZAMANLARI
DEGiL OE,

SON YUZ YILLIK KISIM TESKiL ETMEKTEDiR.

BU DEVRE'NiN SiYASI RicALi ARAS1NDA EN
KAHRAMAN SlMA Hi? -
SUPHESiZ -
AL! SGKRl)
BUGQNE
BEY MERHUMDUR. BDYLE OLDUGU HALBE
KADAR O'NUN SAHSiYETi ETRAFINDAKi GERCEKLERlN.
SAKLA-
YALAN VE NiSYAN BULUTLARI ARKASINDA
NiSl, FiKiR HORRiYETi HESABINA HAZiNDiR. SEBiL
BEY, VESiYLEBIYLE .YAKIN
YAYINEVi, ALi SUKRt)

TARIHiMIZ.iN BiR UFONETINE DAHA NESTER VURAN

NESRETMEKTEN SEREF DU-
BU MYMETLi ESERI
-ALI SUKRU BEY-
 Yakin Tarilimizde %$miKMisi%PQ£ ii
t (

MECHUL KAHRAMANLAR SERISi, Nu: Bii

fllMIM •

© Copyright Sebil Yayinevi

)lLJJiLMlU
ISBN 975 - 7480 -33-9

IKINCI BASIM

Sebil Yayinevi
Bab-i Ali Cad. Vilayet HanKat: 1

ISTANBUL Cagaloglu - ISTANBUL

1996 Tel:526 38 96 -Fax: 527 20 99
 Ai.i §CKRC bey
(1884 - 1923)

luddei, tarih ve vatandir!..»

SEBiLYAYINLARINU 213
AU SUKRU BEY
: .

DtZGi i UKAZ
KAPAK : AYDIN USTAALiOGLU
BASKI : UMUT KAGITCUJK LTD. §Tt
ClLD : UMUT KAGITCIUK LTD. ?Ti
 IKINCI BASIMIN
TAKDIMi
ICINDEKILER
kahraman simasi» olan Ali
ikinci Basimin Takdimi 7 Yakin tarihimizin «en
bir nevi «ba'sii-
Mc(;hul Kahramanlar Serisinin Takdimi 9 §ukrii Bey, isbu eserin nejri ile

badelmevt» sirrma mazhar olall onbes. yildan fazla bit

BtRINCi BOLIIM zaman gecmis. bulunuyor. Bu zamamn tam onbir yilmi
ALi §UKRU BEY'lN SAHSiYETI ..: 15 yadellerde (gurbette) gecirdigimiz icin, coktan tukenmis, bu-
lunan bu eseri ancak §imdi yeniden basabildigimiz icin cidden
IKINCi BOLUM miiteessiriz.

ALI ?UKRU BEY'lN SIYASt MUCADELELERI 41 Bu arada, §ayan-i gukran olan bir husus da var: Bflyiik bir
Men-i Mliskirat (t^kinin YasaklanmasO Kanunu 65 mazlumun nurani sahsiyycti ile birlikte deh§etli bir zulmii de

§er'iyye Enciimeni Mazbatasi 69 gun i§igma cikaran eserimiz, bir cok ba§ka jahsiyyetlerin de
Bursa'nin Sukutu 101 bu mes'cleye el atmalanna sebep olmus. ve boylece -adeta—
Lozan MiizSkereleri 122 bir Ali §ukrii Bey modasi ortaya cjkmis. bulumnaktadir. Bu
modamn furyasmda -bir ncvi- «ucuz kahramanlik»
UCUNCtJ BOLUM sayilabilecek sflrette eserimizin adi anilmaksizm -intihal mah-
ALI §UKRU BEY'IN JEHADETi 129 sulii- kopyalan ortaya ciSunrssa da biz, merhuina karsr
uyanan
alakamn sumullenmesinden dolayi, yine de memnunuz!
DORDUNCU BOLUM Bizi asil memnun eden husus, Hasan Mezarci
ALI5UKRU BEY CiNAYETI YBTMt§ YIL SONRA MECLIS kardesjmizin bir milletvekili sifati ile mes'eleyi T.B.M. Mec-
GUNDEMiNDE: 277 lisi'ne bir «Arastirma Takriri» ile intikal ettirmis. olmasidir.

Heniiz sirasi ge'lip ele alinmamis. olsa bile, Ali §iikrii Bey'in
vefatmdan tarn yetmis. yil soma gerceklesra su gelisme Tiirk
fikir hayati bakimindan iizerine parmak basilacak ehemmiyetli
bir noktadir. Eserin bu basrmma Hasan Mezarci'mn
tejebbiisu ile ilgili kisa bir bilgi dercedilmistir. Gerci Hasan
Mezarci Bey'in 24 Arahk 1995 Umflmi Secimleri'nde tekrar
milletvekilisedlemcmis olmasmdan dolayi O'nun Ali §iikrii
«AragUrma Anergasia (lakriri) de kadiik
IScy'Ic alakali

olrnu.jbulunmaktadir. Fakat ne gam!. Bu kadan da yeterl.

Esasen kim fikip da bu cinayetin fail-i liakikisindcn aesap so-
rabilecek ki... Merhumua bizzat iffide etmi§ oldugu iizerc
«muddei, tarih ve vatandir!..» Elverir ki hesap soraoak gartfar
tahakkuk etsin! GiSriJnUse gore gflnler de uzak degil!..
Eseri. yoniclen basarken O'na herhangi bir ilfivede bu-
luninak ihliyacim hissetmedik. Zira mevzuunda, -bir 90k tak-
lidine ragmen- yine de «ilk ve tek» kalan eserimiz gayesine MEyHUL KAHRAMANLAK SERiSININ
ulasacak bir vasiftadir. Bunun birinci basmnndan bu yana
TAKDIMi
gecon zaman, 511 gercegi isbata kfifi gclmigtir.

Kadir Misiroglu
Goztepc - ISTANBUL «ibretler metjherii: olan tarihin ehemrniyeti, icinde
ir

28 0cak 19% vasadigimiz hddiselerin sebep ve neticeleri iiibariyle

daha berrak bir s&reile kavranmasina ve istikbalin emniyet
tarida istikametlendirilmesine ya-
bahsedecek bir

ramasindandir. Tiirkiyemizde onull, ihlimal bu rolii oy-

namastm istemeyenler, vukuati kasden ve adeta girift bir bit-

mece haline getirmislerdir. Garipiir ki, binlerce ytttik milli
mrihimizin en karanhk ve tanpk devresini; vesaikm son de-
recede ai oldugu eski ve uzak baslangic lamanlan degil de,
son ytiz ydhk kmm teskil emektedir.

Hakikaten «yakin tarih* dedigimiz bu devrenin

gerceklerim orten sis perdesi, kesafet bahmmdan bir

baskasiyla kiyas bile edilemez. Ustelik -kolayca tahmm oiii-

ndcagi gift/- bu devrin hddiselerine aid olmak mere sahip bu-
lundugumuz vesdik, basket devirlere nriiteallik olanlardan pek

gok fazladir. Buna bakarak, yakin tarihimiz

hakkmdaki su
hiikmiimiizde bir mubaldga payi vehmedecek olanlar, mevcud
vesaikm He bu devrin hususiyerferini hakhyle bil-
evsqfi
 10 KADlR MISIROGLU AU§0KRUBEY 11

gerqeklerinden bu olcude nicin qekinilmektedirV Iste

meyenlerdir. Boylelerinin gdriisleri gayet kisa olup Turk ta-
burasidir. Ka-
rihinin son asnm dolduran hddiselerin dehsetinden ha- mes'elenin asd ehemmiyetli olan noktasi da
cevabi,
berslzdirler. Bunlar, bayram nutuklanmn satafath, fakat cogu naatimhce bu sualin -aslinda- pek uzun ve derin olan
boyle bir takdimin qok mahdud hacmi icinde siiylece tek bir
kere gerceklerden umk few muhtevast He sartlandlrit-
ciimle He hul&sa edilebilir: §u son asir icinde milletce rndruz
mislardtr.
rastlanan derin
kaldtgimtz ve tarihimizde benzerine ender
Aralartnda, ekscriya bulunduklart mevkiden aldiklan ce-
siikunet bulmamis
fikri, iqtimdi ve siyasi tahawiillerin heniiz
saretle kendilerini yakm tarihimizin gergekierine vdhf (!...) hakkinda, bunlann
yard temddi halinde olmalan ve mustakbel
zannedenler bile mevcuddw. Halbuki, onlar icin buna ddela
amilleri gibi muk&kib ve murevviclerinin de
vicdan ve
imkdn yok gibidir. Zira bu devrenin gercekleri, kasden uy-
suurlarmt koklii bir endisenin doldurmus bulunmasidlr.
durulmus ve resmen yaydmis yalanlarla dylesine bashrrfmak
istenmis ve bunlar, bir takim Aslinda, yakm tarih gerqeklerini kalm sum iqine alan bir
silisi zekdlarla ceberrM kuv-
olan bu endiseyi
vetlerin musterek fadliyeti, sonunda o olcude lantnamaz bir cok cezai mueyyidenin vaz'min temel sebebi
kabildir ki;
hale gelmistir ki, isin icinden degil bdylclerinin, gerqekten pek de yersiz saymamak gerektir. Zira inkdrt gayri
ve unsurlar,
mutehassis olanlarm bile cikmasi oldukca giiqlesmisiir. Nasil bir tarafian ictimdi bunyemize sokulan yeni uslttb
kendisini yiprattp asmdiran bir takim
aksulamellere sebep ol-
olmasin ki; bu hddiselerin en on saftaki arnil ve fdtlleri bile
ahval
fogu kere yalan yazip, yalan soylemislerdir. Bilhassa makta, diger tarafian da otoritesini (sullastni) fevkaldde
eski usul ve
hcittratlarda, aym vak'alara did oimak iizere birbhierinden ha- ve sartlardan alan liderlerden uzaklasddtkqa,

bersizce yazip soyledikleri karstlasttrddtginda bu gerqek, esaslann vaktiyle bastmlmis bulunan mukavemeti hergiin
beri karsi karstya
apaqik bir surelte ortaya qtkmaktadtr. biraz daha artmaktadtr. Bu gercegi, qoktan
birder,'did
bulunan hldmci ve garbct cephelerden her ikisine
Bu durum, yakm tanhle ugrasanlan ihdta eden guqliik ve
iizere, en guzel bir surette ifddeye
rnedar olacak yeni bir
olmak
imkdnsizligt -tereddude mahal birakmayacak bir sekilde-
etmis bulunmaktadtr
misal, bizzat iizerimizde lecelli
gostermekiedir. Ancak bu keyfiyetin sebebi sadece ves&ikin yiiziinden -eskiden
Gcrgekten suf yalan tarihle ugrasmaimz
gergekteri tam-ifedcn bir muhteva He tasni edilmis olmasmdan
bastmtza gelmis olanlar bir yana- son bir yd zarfmda
dogmamaktadtr. Buna bir de hak ve hakikat dsiktnm vicdan ve
hakkmnzda yiizyildan ziyade hapsi mustelzim yirmiden fazla
suurunu bunalian «kanuni mdniler» Have olunmahdir.
davd aqilmts bulunmaktadtr. Bu durum iki cephe arastndaki
Herkesin kolayca kabul edecegi bir hums varsa o da sudur gergmligin siddetini h&lci tie olcude muhafaza ettigini aqtkqa
Id, bugiin Tiirkiye'mizde bir lakim gerqeklerin kurculanmasi
gbstermekledir.
yasaktir. Agtr cezdt miieyyidelerle bir nevi «memnii meyva» bulundugumuz,
Buna ragmen, tarihin yukanda isaret etmis
haline getirilmek istenen bu gerceklerin hemen hemen tamami, -bilhassa giinii-
ibretlerle ikaz fonksiyonunun (vazifesinin)
yakm larihimize diddir. Peki ama bilhassa yakm tarihin
 ALi?UKRi;BEY 13
12 KADIR MISIROGLU

Demek ki yakm tarih rkalinin ekscriyetle menfi. olmast

mUzdeki- luzum ve ehemmiyetinden dolayi, olmyuculanmizm bir menfi kiymet hiikumleri sirf
laknn
yiiziihdendir ki;
biiyiik dlgtide dikkat ve aldkakirim gekecegine inandigmuz yeni peptide kosan kalemimizde ma'kes bulmakla ve bu
ga-ge.kle.rin
bir seriye basltyoruz. Bu seride -isaret citigimiz tehlike ve
da hakktmtzda boyle ithamlara zemin teskll etmektedir. Bu
imlcdnsizbklara ragmen- yakm tarihimizi kurcaiamaktan ve
ithami dillcrine dotayanlarm bir ham, izhar eyledigmuz ka-
onun sinesine gdmiilen gergeklerden hie olmazsa bir kismim naatlerin afdkiliginden (objektifliginden) jUphe edilmesini
-daha fazla gecikmeye mahal birakmadan- gun istgina
sagtamak re binnelice imanli Turk gengligi iizerindeki -vesile-i
gikarmaya gahsmaktan nefsimizi men edemedik. Zim, ken- olan- tesirimizi za'afa ugratmak gdyesini
ifliharumz
dimizi bu gibi mevzularda, intanll genglerimize kat'lji vicdanen yaymkmacak olan eser-
gulmektedirler. Boylelerine bu seride.
borclu hisseimekieyi?. unanli genglenmiz ki, gmsttkten ler agikga gO.sterecektir lei; yakm tarih ricali arasmda bizim de
miicddelede tarih suuru He teghiz ediknedikge matlup oian rae-
sevdiklerimiz varmis. Ancak bunlann pek cok
begenip
ticeye asla yaklasamayacaklardir. Onlara yakm Hirihimizin, olmadigi ve haklannda gergegin soylenmesinin pek giic bu-
hak ve hakikati terenniim etmis olmalarmdan dolayi zulumlere
lundugu da esefte miisahede ediiecektir. Ostelik nurani si-
mfiruz kalmis bir kac kahraman simasmi tanitmaya malan iizerine resmen gekilmis bulunan siyah sail kahhrmaya
kalktsmaktan maksadimiz, giri§tikleri miicadelede yuiumeye bu «megulkahramanlar» etrafmdaki
gahsacagumz
mecbur bulunduklan yollan tarihin «ibret isiklan» He biraz gercekleri. biitiin vuzuhu He onaya koymaya fiili ve kamini
olsun aydmlatmaya gahsmaktan ibarcttir.
imkdnlarm pek de miisdid olmadigi herkesce azgok takdir edi-
Bu sen He matlubumuz olan neticelerden bir digerl de bazi lebilir bir keyfiyetrir. Hakikalen bunlar hakkmdaki vesikalar

kimselerin btedenberi giyabunizda «kimseyi begenmedigimiz? son dereeede az oldugu gibi, mevcudlarm pek gogu da itimada
yolunda yapageldikleri propaganda ve sihsi bir ilhanun fiilen s&yan degildir. Diger taraftan bunlar etrafmdaki gerqeklerin
cevaplandmlmis olmasidtr. Hakikatcn mesgul bulundugumuz ortaya konulmasi -tersine bir netice He- bir takim tabulara do-
yakm tarih mevzulan ieinde ele aldigumz pek c.ok $ahsiyet kunacagi ve bunlann bagblanm alabildigine tedirgin edeceg'i
hakkmda menfi bir laymet hiikmiine yer verdigimiz dogrudur. cihetle bir bela girdabma dalmaktan farksizdir
Ancak bunch bir kasit arayanlar, iyi niyetten mahrum kim- is bu takdime son verirken su hususu da belirtelim ki, yakm
selerdir Zira hidm'ui biitiin tarihi boyunca ugradigi en biiyiik
meghulleri, ahnacak gerceklere
bu seride ele
tarihimizin
kayiplarm ve yedigi en dehsetli darbelerin iekdsiif eltigi devre,
miinhasir samlmamahdir. Daha dogmsu biz, topyek&n meghul
bizim yakm tarihimiz olduguna gore, hie zan ve tahmin ohm- sayilmasi bile miimkiin olan yakm larihimizden, mes'elelerin
dugu gibi bu devrenin ricdli arasmda bir cok musbet sahsiyet anlastlmasina yanyacak bir luig nirengi sahsiyeti ele almakla
bultmsaydi, vukuatm akisi ve gehresi bbyie mi gerceklesirdi?/
iktifa ediyoruz. Zira bu devrenin biitiin gergeklerini meghul
ol-
Bunu hesap edemeyenler ya selimmuhakeme veyahiid da iyi
maktan gikarmak, ferdleri pek gok asan agir ve kiilfetli bir.
niyetten mahrum kimseier degil midirler?!
istir. Bunu her gun biraz daha hakka meyleden yakm gelecegin
14 KADIR MISIROGI.U

re.smt guclerinden hekkyerek, $imdilik miicerred hakikat sev-

gisi meyiimizi -butiin okuyucularmuzla birlikte- bir nebze de

olsa tahmin edecek olan ncsriyaumiza baghyoruz.

Gayret bizden, tevkif hafiz-i hakiki olan Cenab-i Al~

lahtandir!...

Kadir Misiraglu

28 0cakl977 BIRINCI BOLUM

BEYLERBEYi/iSTANBUI.
'

AU §UKRU BEY'IN
§AHSIYETi

Sohbetlerimize i§tirak eden veya konferanslanmizi din-

leyenler 90k iyi bilirler ki, bizim icin «yakm tarihimizin
en kahraman simasi* AH giikrii Bey merhumdur. Bunu,
defaetle ifade etmi§ bulunmaktayiz. O'nun jahsiyyet ve fi-
kirleri hakkmda bu eserde yazdiklanmrz veya -daha emin bir
ifade He- yazabildiklerimiz bu hiikmiimiizde ne derecede isa-
bet bulundugunu ortaya koyacak ve kanaatimizce, goru§ii-
miizun -hie olmazsa- din ve tarih §ufiruna bagh oku-
yuculannuz tarafmdan aynen ve tereddudsuzce kabulii ne-
ticesini doguracaktir. Zira bu mes'eleyi ele ahstaki miyanmiz,
asla enfiisi (siibjektif) degildir. Gerci, 12 Martian soma, son
derecede anormal .^artlar altmda goturuldugumuz ve
muhakeme Eskijehir Askert Mahkemesi ku-
edildigimiz
lislerinde «Ali§ukru Bey raerhumla aramizda bir akrabahk
bulundugu, M. Kcmal Pa§a'ya, O'nun feci bir surette
olduriilmesi hldisesinin amili veya methaldan bulundugu icin
dusmanlik gttttugUmuzs tarzmda bir soylcnti dola§mr|tl.
ihtimal aym men§eden yayilmis olmak iizere, bu §ayia\
 16 KADlRMISIROGLU

bilahare ba§ka muhitlerde de kul.agmuza palmmi^te. Isle, bu

sebepte, juracikta bilvesile ifade etmek istiyomz ki; Ali
§iikrii Bey merhumla ararmzda hie bit kan bagi mevcud
degildir. Once bizim de, O'nu geyitli vesilcrle Lamtma is-
tikamclindeki konusmalanmizdan vc gahsiyetme atlettigimiz
ehemmiyclten galat olai'ak ortaya ciktigmi sandiginnz bu
§ayiS, « Ali §()krii Mes'elesi» euafuidaki goriijjfimUzii
kuciUtrnck ve basit sebeplcre baglamak istikamelindeki kasdi
bir tcmayiiliin eseridir. Boyle bir gahsflik vc hissiliklc
alakamiz olmadigim ve olaniayacagmi anlamak icin, yakin
larih mevzulanm ele fllisrmizdaki usfll ve esaslan sathi bir
surette de olsa kavramaya medar olmak iizere te'liflovimizden
herhangi binni §6ylece bir karijtirmak kafi rken, bu olciidc
yayilan.511 sayianm kasrddan baska bir amile hamledilmesi
imkanim gbremiyoruz.
Ali Stikrii Hey merhumla aramizdaki -cger O'nu bu blcudc
davii haline getirmeye sebep te|kil etmesi kabul cdilebilirsc-
Sildece bir hem§ehrilik bagi mevcuttur, kadar... Fakat,
numen-daha dogrusu- dava baklmmdan -zaman ve zemine
mtitcallik teferruat bir yana- hi? jflphesiz ayniyyet de-
reccsinde bir f'ikir akrabahgimiz mevcuddur. Bu yiizdendir ki;
gbz num, emek mahsulii ilk te'lif'imizi de «MillT Mucftdele
tarihimizin aziz §ehidi, biiyiik mukaddesatci, Trabzon
meb'usu Ali §iikru Bey'in necip hatirasina...» diyerek 1

O'na ithaf etmi$izdir. Bugiin de, O'uun hakkindaki gercegin

izh& vc ifadesinin yine jnSciz kalemimizc nasip olmasmdan
dolayi iftihai- ederiz. Davamizm bu, dtinkii mumessil ve
mudafiinin snf fikirleri yu'ziinden mlruz kaldigi magduriyet ve
mazlumiyeti ortaya koyarak, O'nun jahsiyet ve fikirleri
uzemideki csrar perdesim kaldnma firsatmi verdigi rein.
Cenab-i Hakka hamd-u scnalar olsunl...

Ali §iikrti Hey merhum Donanma-yi OsmSnf Maitvenet-i Milliye Cemiyeii

Reis-i SSnisi iketi bahtiye Qniformasi ile
Bkz: Kailir MISIROGLU
•

- Lowin Zirfer mi, Hezimel rai? Isianbul 1964

 AI.i?0KRUBEY 19
18 KADIR MISiROGl.U

bir askeri varliga para gbmmek yerine, millellerarasi thtilaflan

livel, yakin tarihimizin en kahraman stmllanndan biri olan
tabrik yoluna giderek
dikkalle takip ve hatta cogu kere de
ve BfiyiiJc Millet Meclisi'nin Birinci Devresinde «Trabzon muvazeneden
«muvazene-yi d(ivel» yam devletlerarast
meb usu» sifauyla vazifc gormekte iken -hie gfiphestz 1> Zamam
istifade sfiretiylc ayakta kalma yolunu tulmusm. icin
kirierinden dolayi- feci bir suikasde kurban giden Ali Siikrti begenmeyenlerin do-
en yerinde bir hareket olan bu tavn
Bey, Trabzonlu olup 1844 yilinda Vakfikebir'e bagli §avli seviyesine yukselt-
nanmayi daha once «diinya ikinciligi»
Nahiycsi'nde dogmu§tur. Babasi mutekaid Bahriye kolagasi
mi § bulunan Sultan Aziz'i takdir etmelcri
gerekmez nuydi? Ne
(6nyiizba§i yahud kidemli yuzba§i) Haci Hafiz Ahmed Kap- Sultan Ab-
gezerL Bilakis O'nuri, hayatina kiyanlar ile
tan'dir. Aileleri mahallcn «Rci.sogullan» namiyla meshiirdur. bir fikri beraberhk
diilhamid Han'in imianzlan arasinda tam
Astl meslegi itibariyle bahriye zabiti olan Ali §iikru Bey, donanmaya ehem-
mevcuttur. Gerci Sultan Abdulaziz Han'in
kardefi Sevket (Doruker) Bey'le birlikte Heybeli Ada'daki ve kiilfetlen lhtiyar
miyet vermesi ve bu ugurda agir masraf
Bahriye Mektebi'ne kaydolmus., burasmi 1319 (1904) se-
cylemesi de kinanamaz. ZM, Kinm'l Rusya'dan gen almaya
nesinde bilirerek Bahriye Erkan-i Harb zabiti (Deniz Kurmay devrimn
hazirlanan o buyiik hiikiimdSrin bu harekcti de
'

Subayi) olarak orduya kat.lmi§tir. icabiydi.

sartlan ve takib ettigi siySsetin bir
§ahsiyel ve faaliyetleriyic daha gene ya§tan itibSren dik- gelindiginde Os-
Hemeyse; fu bir gcicekti ki; 1909 yilma
katleri cekmeye ba§layan Ali Siikrii Bey'i 1325 (1909) yihnda Ufukta beliren teh-
manli Donanmasi 90k zayjf bir durumdaydi.
kurulan «Donanma-yi Osmani Muavonct-i Milliye Ce- icab ediyordu. X§te bu se-
likcler sebebiyle de bunu takviyesi
miyeti»nin kuruculan arasmda gbrmekteyiz. Kisaca «Do- halkin da genis olciide yardim ve
alakasnu
bcpledir ki;
nanma Cemiyeti» denilen ve Ali §ukru Bey'in reis-i sanili-
saglamak maksadiyle «Donanma-yi Osmini
Muavcnet-i
gini (ikinci reisligini) deruhte eyledigi bu cemlyctin gayesi o kurulmujtu. O zaraaa
Milliye Cemiyeti» ivdiyla bir cemiyet
gtine kadar ihmal edilmi§ bulunan donanmayi kuvvctlcndir- rutbeli § ahsiyetler bu-
Tiirk babriyesinde birijok yUksek
mekti. cemiyete ikinci
lundugu halde, Ali Sukrii Bey merhumun bu
Gercekten, ikinci Me§rQtiyet'le birlikte basjayan haksiz dirayetiyle etrafta uyandir-
reis secilmesi O'nun |ahsiyet ve
sovme ve yersiz bvme kampanyasi icinde bu «donanmayi digi ala'ka ve tevecciihii tek ba§ma
ispat eden bir keyfryettir.
ihmal etme mcs'elesi»nden dolayi da Sultan Abdiilhamid
Donanma Cemiyeti «Donanma» adiyla bir mecmua
Han merhum icin sbylenmedik laf birakilmamisti. Fakat, bu-
Bu mecmuada, acilan yardim kampanyasina
? ikarmi§tir.
rada bir istidrat kabilinden if'ade etmek' istenz ki; donanmayi uzun uzun listeler yaymlanmistir.
i§tirak edenleri gosterir
atil birakan Sultan Abdiilhamid Han'i bundan dolayi kmamak Toplanan paralalia bazr gemiler' satin almmis
ve ba ? ka bir
dogru degildir. Zirtt, O selefi Sultan Abdulaziz merhumun
eserimizde izah etmis oldugumuz uzere bakiye
yiizbmierce
ba§ma getenleri ve 93 Harbi denilen TUrk-Rus Harbi'ni
gordukten soma mevcudordu ile basauli bir harb yapmanm lirakiy)e toplanan bu psi-
2^ Daeclaki cobimma kadar biitiln bir millctin 5
i

imkansizligim kavrami§ ve' siya.setini dahiyanc bir surette bccmksizlig. iuzlindeo hoba edii-
ralarm buvtik bir k.smi yine Illihatalann
.

sulhu ayakta tutmak esasi uzerinc planlamu§ti. Bu yiizden do mbtir. HakikateD, bilthare ortaya
cikan Balkan Harb. torn, donanma
itibariyle komsulariraKtlan gcri bir
durlimda buluBMnlKKl ao. nel.calc.rn.
nanma gibi modasi stir'atle geccn gemilerden tesekkiil eden
 20 KADIR MISIROGUJ ALI 5OKRU BEY 21

{
uyandirmaga
lira da bilahare Mill! Miicadelede kullanilmak tlzere Sultan
'
cikarak oralarda Tiirk dostluk ve hayranligmi
Vahideddin merhumim emriyle M. Kcmal Pas/a'ya Trablusgarb'a
verilmijtir. muvafi'ak olmugtur. Bu seneler, italyanlar'in
Ali Siikrii Bey'in dirSyel ve- cesaTeline, nSfiz $ahsiyetine cikarnia yaparak burasim i?gale kalki§tigi devreye rast- ,

ragmen, ve Terakki Cemiyeti'ne girmemesi, ilzerinde

ittihat lamisti. Tiirkiye'nin hicbir propaganda vasitasi olmadigmdan
durulacak son derecedc ehemniiyctli bir noktadir. Zira, a Italyanlar, Avrupa efkar-i umumiyesini aleyhimize jevirmek
her tarafta nesriyat yaptiriyorlardi. Ali Siikrii
Bey bu-
siralarda Ittihad-u Terakki daha ziyade askerleri safina icin
cekmek gayretleri giittiigundeii zabitjcr icin ittihat ve Terakki lundugu mintikada nesredilen «Livcrpool Times» ga-
mcnsubu olmalc hatta mason locasina dahi girmck tabi! ad- zetesiyle tesrik-i mesai cderek italyan iddia ve iftiralanna
dcdilmekteydi. Buna ragmen istikamet sahibi ve gayel dindar niuteselsil makalclerle cevaplar nc§retmif ve hadiselerin
bir insan olan Ali Siikiii Bey, kotiilukleri ortaya crktiklan gercek vecheleri Uzerinde ingiliz efkai-i umurniyesinin
sonra dcgil baglangictan b'eri ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne yaniltilmasmi onlemi§tir. O derecede ki; italyanlar kcndisini

girmcmis, ve bunu kendi sahsiyel ve fikirleriyle bagda§tira- imzasiz tchdid mektuplanyla tfciz etmeye baslamijlaidir.
madigi icin daima mUstakil Bu'nun iizerine elindeki delillerle Liverpool zabitasma
kalabilmis.tir.

Ordunun biiyiik olciide siyasetin icine itilmesi ve si- mtlracaat eden merhum, onlann yardrmlan sayesinde hifbir
lehlikeye maruz kalmadan italyanlar'in aleyhimizdeki
yonizroin hakim oldugu ittihad ve Terakki'nin burada ken-
dinden olmayam barindirmak istememesi iizerine 90k sevdigi nesriyatlarmi cevaplandrrmaya devam etmijtir.

askerlikten istifa eden Ali Siikrii Bey, yine de mcslegiyle Bilahare yurda dcinen Ali Siikrii Bey, siyasf hayata atllmi?
ve bu sahada metin ahlaki, medeni cesareti ve §iiurlu
mu-
alakasmi kesmemistir. Donanma Cemiyeti tarafrndan almmak
istencn hafazakarligi ile kisa zamanda terrrflyllz etmistir. !§te
O'nun
nakliye gemiicri icin Liverpool'a gondcrilmis.
olniasmdan istjfadeyle tngiltere'de deniz hukuku tetkikal ve sahsiyyct ve dirayetinin asrl tezahurii, bu sahada
ve zik-
bir devre ve
tahsili ile me;gul olnius., meshur Deniz Hukuku Profesorii rettigimiz vasiflarla olmustur. Bu hiiviyetiyle
Zibel'den iiususi surette derslcr almistir. onun hakimlerine ters dustiiglj icin Ali §iikrii Bey hakkmda
Bu gemi miibayaa k aynaklanmizin yogu meskuttur.
isi yiizunden epey bir miiddet Li-
verpool'da kalan Ali Siikrii Bey siyasT mahfillere de girip Bunlarm ba§inda M. Kemal Pasa'run meshur Nutkunu zik-
rcdebiliriz. Hakikaten onu okuyanlar, mefhur Sakalli Nu-
olarak
gozler online koymuj, bu sebeple fukara hulk Donanma Cemiyeli'ne yardim icddin Paja'nm Bursa'da meb'us scyimlerine mustakil
hususunda mahiyetindeki pro-
girmesi dolayisiyle ne§rettigi beyanname
biibirleriyle iidela yan§a Toplanan paralalia
ginnislercH.
Ingiltere'ye ismarianan gemilerin bedelleri lamilmcn odenmi^. I'akat gemiler
teslim atinmadan Birinci Cihan Haibinc d8bij ol'uflmu$ bulondugundan, paganda bro^iirune kar§i serdedilen sayfalar dolusu cevabi
iugiliz HLikumetinden bedelini aldig] gcmileri teslim etmemesi gibi bir iniitalaaya kadar pek cok teferruata rastlayabilecekleri
halde,
emrivaki ile ka^ila§ilmi.sij]\ ingilleve ile aramizda nuinazaal] olan bu du-
Ali §iikru Bey merhumun feci bir suikaste maruz kahsi ha-
nima son vermek ve milktin disittderi tiniagmdan artirarak Donanma Cc-
nuyetme hediyc eyledigi iTiilyoiilan Lngiltere'ye bagizlamak da Eon devrin tlisesinden bir tek kelime ile dahi bahsedilmemi§ oldugunu
sahte kaltiamanjanndan inonij'niin, Lozan'daki marifetlerinden bin liayretle gbrurlcr. Yakin larih vukuati iyin «.tarih mnhgke-
otaujlur. (Ekz: Kadir MISIROGUJ, - Lozan Zafer mi. Hczimel mi? C. 11,
anunde ifSde ve beyanda bulumriasi gereken sahsi-
inesi»
sh, 496).
22 KADIR MIS1R0GLU ALiSUKRUBEY 23

M. Kemal Paga'nin kaleminden
yetlerin basjnda gelen
cikan Nutuk gibi bir eserde normal secim bcyann&mesindcn'
ibaret ohm Nureddin Pa§a'nm bu broguriinc on iki sahifelik bir
ccvap veriimesi, dikkat 9ckici degil midir'?! Bunun, bro§Urdeki
«izmir Fatihi, Karahisar ve Dumlupinar Muharebeleri
Galibi Gazi Nureddin Pa§a Bazretleri'nin terceme-i
htli» ibSresinin kapaga dereedilmi§ olmasmdan dogan bir
Hakikaten Inonii 1968 senesinde Ulus Gazetesi'nde nes-
(!)
redilen hatiralarmda bir ara AH giikrii Bey Vak'asma da
temas etmis., hadiseyi gimdiye kadar hemen hemen biitiin
resmj agizlarda gdruldugu" §ekilde muharref bit surettc takdim
etmckle beraber merhumun gahsiyeti hakkmda §u beyanda da
bul.unabi.lmi§tir:
« Ali gukrii Bey, Meclisin en sert bir iiyesi ve

aksiilamel ©sen oldugu Nutk'un 443. sahifesindeki asab! ce- ozellikle Atatiirk'e kar§i son derece insafsiz ve kmci
vaplardan sarahaten anJagUmaktadir. Hie kimse, Ali $ukru ifadeler ve hareketlei'le muhalefct eden bir unsuru
8
vak'asinui,M. Kemal Paga'yi Nureddin Paga'mn secim be- idi..
yannamesi iizcrmc «tzmir Fatihi. .» ibaresini kondurmasm- Hu umflmi miilahazalardan soma sunn soyleyebiliriz ki, o
dan tfafca az alakadar ve hatta tedirgin ettigini soyleyemez dsvrin hadiselerini elc alan tahlihl eserler veya hatiratlardan
ya!. O halde, Nutk'un Ali §ukrii Bey'in sahsiyeti ve ha- cogu, bu miihim vak'aya temas etmektcn kendilerini miis-
zin akibcti . hakkmdaki siikutu asla tabii addediiemez!.. tagnt addedememi§lerdir. Ustelik, boylelcrinin ekseriyeti, Ali
Esascn baska kayuaklarda ycr alan tf&deler bu sulkasdin, re- giikrii Bey'in imanli diinyasina yabanci kimselerdir. Bunlardan
isinden en gayn faal azasma kadar biitun bir meclisi nasil te- son derece dikkat cekici bir misal verelim.
dirgin ettigini ve hcyacana bogdugunu gostermektedir. Ha- M. Kemal
Pa§a'yi putla§tirmakta en cok emegi
disenin tafsilfitina girdigimiz sirada akscttireeegimiz Mcchs gefenlerden de Ismail Habib Sevuk'tiir. O'nun en Mi dal-
biii
5
zabitlan bile bu clurumu acikca gostermektedir. kavuk vayeieriyle leMleb olan bir eserinde Ali §«krii Bey'in
M. Kemal Paga'mn «Maraz-i hacette (gerektiginde o din §tihsiyyetini aksettiren ve hem de O'nu M. Kemal Pa§a
sukflt cevaptir» kaidesinin i§igi altmda degerlendirilmesi ile ciddi bir catisma arunda tasvir eden §u satirlara tesSdiif et-

icab eden. bu son derecede mSnidar siikutuna ragmen yine mekteyiz:

Inonii ileri.de temas edecegimiz iizere hatiralarmda Ali §iikru «... Sahnc biitiin canhiigiyla oldugu gibi gdziimiin oniinde-
Bey'in hie olmazsa, miraz kaldigi suikastden tahrifkar bir dir. BUyuk zaferden birkac ayonce, Malta donii§unden sonra
tislub ve yanh§ kiymet hukumlcriyle de olsa bahsetmekten ic-
Fethi Bey'in yeni Dahiliye Vekili oldugu zamandi. Trabzon'a
tinab etmeml§tir. askeri bir kumandan vali vekili tayin edilmis. ikinci Grup
O'nun harekati hakkmda Dahiliye Vekiii'nden istizahta bu-
3- Bkz: M. Kemal Pasa - Nutuk, Ankara 1927 sh. 442 vd. lunuyor. Mes'elenin dts] hicten gibi, fakat ici...
4- Meselii Bkz: Dr. Kiza Nur - Hayat ve Halinilim sh. 1 170 vd. - Deride
icra Vekilleri Hey'etine birkac vekil intihab ettirecek kadar
lemas ediiecek olan Ali Fuad Cebesoy'un (Istanbul 1957) Hatiralan'nm
gerek Lozan niiizakereleiine aid kisimlari ve gerekse «Ali §ukrii Bey'in -ciinkii o zaman vekiller teker teker Meclis tarafmdaii secilirdi-
sehadeli» serJevhali (sh. 259 vd.) kisimdan ilibaren yer alan mufassal ifa-
dclcr - Aynca indnii'nUii hatmUari (Ulus Gazetesi'nde 1968 yilinda
yaymlanaii kisim) - v.s.- 6- Bk/.; incinti'niin Ulus Ca/elesi'iide 1968 yilinda teftika edilen htttralan.
5- Bkz: Zabit Ceridcsi (ilk lenib) C. 28. sh. 215 vd. 7- Ismail Habib - Ataturk Isin, istanbul 1935 sh. 64 vd.
 24 KADJR MIS1R0GLU ALi SGkrO bey

hemmiyctlcri arlan ikinci grupcular, vfili vekiii isinl vesile ya- istizShi Trabzon meb'usu sifatile -Biiyiik zaferden epeycc
parafc, biitiin kuvvctleriylo hukCimeti, daha dogrusu hiikiimetin soma Topal, Osman suikasdine kurban giden- mental AH
avkasindaki §efi sarsmaga cahgtyorlar, O
giinkii heyecanra tadini §tikrii idare ctmektedir. Dolgunca endamli, genis. omuzlu,
hfda urmtamam. Meclisin nadir gdrUnUr, fevkalade grinlcrinden ablak ve pembo yiiziinde kuraral biyiklannin giirbflzluguyle
biri. Milzakere o kadar heyecanli ki, herkes yemegi filan unut- sempatik bir cehre tasiyan hatib, iyi kurulmus, bir parlamento
117115, gccenin onu oldugu halde, hanl hard miinakasaya devanl tlbiyesi ijinde bol, kolay ve dalgali konusuyor. Miizakerelerin
ediyor. Degl nicb'uslardan, dcgil bizim gibi gazetedlerden, se- son safhalan Ali §iikru ile Fethi Bey arasinda mitativebeli bit
yircilcrden bile Meclisi terkeden yok. Kiirsii durraadan diiello halini aldi,
iglemek-
tedir. Ruhlar, telleri gergiu rubablar halindc hassasla§nus, asabJ Meb'us heyecanli saldirdikca Vekil de hie istifini bozmadan
elektrikle dolu, calkanlili birhava icindeyiz. tok 10k ve sogukkanh cevab veriyor. Meb'usta ugultulu
hiicum, Vckilde heykel rukudeti. Fethi IScy saatlerce kimbilir
ka9 defa kiirsiiye cikip kac defa ktettden indi. Hep aym sabir.
Bir zone asabilestigi yok. Hep lenfavi ilidal. Eger

«Efendiler, ben daha yeni vekil oldum, mcs'ul tutulamam!...»

deyiverirse §ip diye kendini kurtaracak. Fakat demedi, de-
miyor ve belki demiyecek de.

Fethi Bey kimbilir kacinci defa kiirsiiye cikmaga

hazirlanirken ve Ali $iikrii henliz kiirsiideyken birdenbire bir
I3v patiarnis gibi GSzi'nm sesi duyuklu: '

«-Reis Bey, siiz isterim!» Gazi Meclis'te cok defa, kapi-

dan girince sol tarafta bulunan Diyab Aga'nm yamnda oturur-
du. Diyab Aga seksenlik, uzun ve siit gibi beyaz sakalb,
oku-
ma yazinasi olmayan, fakat Ggzi'ye hep «Kurban olam Pa-
sam!» diye hitabi itiyad edinmis, iyi yiirekli bir Sark meb'u-
suydu. §ef yimdi gene O'nun yamnda apansiz ayaga kalkmrs:
«- Reis bey, soz isterim!..» diyor. Belli, saallerdir,

mes'uliyeti kendinden alip §efe kadar goturtmemek icin ar-

kada§i Fethi Bey'in gosterdigi lahammtile artik kendisi ra-

hammiil edemez hale gelmislir.

Onun an? bit infiiakla «S6z isterim!..» diye ayaga kalkmasi
• Ali §iikru Mcrbum'uii miiruz kaldigj 1'eci siiikasl hadjsesimfcn
sbnra Uzerine Meclis tarabmi durnraj bir kalb gibi sustn. git
biitiin
cesedinin bulunmasi iizerinc o zaman kcndisinin Atikaia'cla cikanmiku
yok- Baktim kiirstide duran Ali §iikriiniin yiizli sapsan.
«Sdz.
hulUKtajsu «Tan» gazelesmin 2 Nisan 1923 larihli vc 63 saydl DtanHndl
nesredilen en son resmi... isterim!..» diyen ses infiiakinda devam ediyor:'
 alIsukrCbey 27
26 KADIR MIS1R0GLU

ne yazik ki,
«- Dahiliye vekiii ycnidir. O'nu niye sikistinp duruyorlar? maksadiyla bahsetmck mecburiyetinde kalanlar,
siyasi cinfiyeti hem
Mes'eleyi ben bilirim, eger mes'uliyet varsa bana sorsunlar, -pek az istisnasiyla- O'nun maruz kaldigi
itibariyle. degistirmislerdir. Fakat
ben cevap verccegim!» mahiyeti ve hem de llilleri
taxafi mer-
All §ukrii yumusflk ve sakin cevap vcriyor: bunlann dost-diisman hepsinin de miijterck olan
sahsiyyetini
«- Meclis reisimizden istizah hakkimiz oldugunu humun temiz karakteri, vatansever ve cesur
bil- birka 5 misal verelim.
acik9a ifade etmeleridir. Bunlardan
miyordum ve saniyorclum ki, bdyle bir hakkimiz yoktur!» '

Birinci devrc meb'iislanildan Zamir Bey (sonradan Damar

Dogru, Meclis reisi deinek, fiilen devlet reisi demekti. Dev-
Ankoglu) Ali §iikru Bey'in fiziklve manevt portresini s.6yle
let reisinden istizah olunur rau? Aniden bunun farktna varan
cizmcktedir:
§ef, o saklai gibi 9ikan sesiyle devam ediyor;
«- Trabzon Meb'usu Ali gukrii Bey Istanbul Meb'usan
«-Yalniz Meclis Reisi degil, ayni zamanda Bajkuman- Kendisi bahriye kurmay
Meciisi'ne 36 ya?mda ijtirak etmisd.
danim; o sifatla istizah edebilirler!» dolgun, uzun-
binbasdigmdan mustaiT, iyi ingilizce bilir, ctine
Yooo... Bu hi9 olmadi, Bakltm AH §ukrii'nun benzi yerine camh gozluk kullamr, 9enesi
ca boylu, giizlcri miyop, kahn
gelmistir. Mantigm kendisinde oldugunu bi'lcn bir insan em- biraz kisa, hafif elmacik kemikli, sert
baki-sli, iffldesi diizgiin,
niyetiyle cevap veriyor:
iyi konusan, soziinii dinleten,
kendi bildiginden sasmayan bir
Sosyal durumuna gelince, muhafazakar, hem de
«- Mes'ele askerlige Sid fazla
bir is. degil ki; Baskumandandan hatipti.
dcgi-
istizah edelim!» muhafazakar hatta mutaassipti. Cemiyet hayatimizda
cemiyet 19-mde va-
§efteki infilak yeniden hizaya gelmi§ bir hamleyle giirledi: jikllge miitehammil olmayip kadmlanmizm
olan
zife almalarma taraftar degildi. Bu
hususta ilcri fikirh
«- Ne dcraek! tstizaha mevzu olan zat yiiksek riitbeli bir
ve
askerdir. Ordunun serefli bir uzvu hakkinda soylenmedik soz Hamdullah Suphi (Antalya)'nin fikirlerini daima tenkid
iizerinde
kalmadt. Bu kursiiden bimlari mi i§itecektik?»
muaheze ederdi. Hocalar ve muhafazakar meb'uslar
Nefsinc itimadi vardi, iyi diisundiigiine
itiban biiyitktu,
Bu sefer verilecek cevap daha kolay, nitekim AH de
Men-i Miiskirat Kanunu bu zatin tek-
Jjiikru
Inanmisti. Mecliste
kolayca cevap veriyor:- tenkid etmekte daima on
lifiyle kabul edilmijtir. Hukumeti
«- Biz O'nun harekati hakkindaki istizahi asker oldugu Times Ga-
gelir, kanaatlerini 9ekinmcden soylerdi.
Lcin
safta
oldugu 19111 yapiyoruz.»
degil, sif vali vekiii edenleri kursuden
zetesi'nden terciimeler yapar, bize taalluk
A... §ef oturuverdi.» 8 anlatirdi. lehinde konu§anlan dalkavuklukla lttiham
Hiikumet
lleride Meclis'teki mticadeleri tafsil edilirken bir 90k ben- eder, ikinci defa meb'us sefilememek korkusundan boyle ha-
soylerdi. Cok gururu
zerine rastlanacak olan bu vak'a hakkindaki §u dusman reket ettiklerini sohbet arasinda acik9a
secilecegini dairna
satirlan, O'nun njfiz sahsiyyetini son derecede bariz bir vardi. Omiir boyunca Trabzon'dan meb'us
9
surette aksettirmiyor mu?!. meb'us Meelis'te bulunacagmi da soylerdi.
olai'ak
diimen su-
Ali §iikrii Bey'den ancak -belki de- tarafsiz gozukmek Inkilabci kalemsorlerin 9ogu, resmi goriisUo

Haliralanm, Istanbul 1961, sh. 3

y- Damar Ankoglu -
 ALiSOKRUBEY

sevgisme tcrcih
yunda gitmenin sagladigi ten rahalim, hakikat
olan kimselerdir. Bunlardan biri de
Feridun Kan-
etmi$
dolayi cogu kere, biz-
demlr'dir. Sirf iniinii'ye muhalefetinden
mevzulanni, hi;
den samlan Feridun Kandcmir!. Yakjn tarih
sfidik kalmadan cle
birinin derinligine inmeden ve gerccklere
halinc getiren bu
alan ve bu mesgaleyi bir nevi gecim vasitasi
fazla Ali
zatm «SiyasI Cinfiyetler» isimli eserciginde en
.Viikrii Bcy'e ycr verilniistir. Fakat
vaktiyle Yenigun Mcc-
memflr bii
muasinda, Enver Pasa'yi, M. Kemal adina takibe
casus oldugunu ifadeden bile ictinab
otmemis olan bu zat
beraber,
daha ziyade meclis zabitlanm aktarmis. olmakla
Ali Bey
5 ayet
kcndisine inanuabilir ise, Reccp Peker'in
hakkihda soylc dedigini nakletmektedir:
«- Qok lemiz, inert ve vatanpervcr bir arkadas!... Yalmz
sinirli!... kabina sigmryor!.. Tuhaf degil mi, Paja da
Cbstumu
bagm|i, sa-
bu halini begeniyor, icinden geleni pervasizca
«Hcrkes §iikrii Bey
" 5 mimiyeti!,, Kac defa, agzindan isjttim:
1
6 g 2 gibi duftmcelerini, fikirlerini boyle
pervasizca soylese, kim-
oyJ.e amraa,
seden siiphe cdilemezdi...» dedigini. Hakikaten
bunu kafasizlara anlat!.. Hcrifler evet efendimcilige
gel de sen
istiyorlar. Olmadi mi,
alismista. Herkesin de oyle olmasiiu
vay hair, vay, kiifur hazn!.. Geeenlerde bana
bile yaptilar..
Getirmediler.
Albiimler icin dorder fotograflarim istemi§tim.
Israr edince, abuk sabuk cevaplar vererek miinakasaya
Pasa'nrn bu
vardilar ve bu arada Pasa'nm emri var mi? dediler.
™* M •*>
zaman da, bir anda,
islerle alSkasi olmadigim soyledigim

uWelc yapmak istediler, Pasa'yi bana karsi miidaiaaya

kalktilar... Diisttn bir kerre, bana
karsi Pasa'nm mttdafn ke-

sili|lerini?.. O Pasa ki, bunlarm yiizimli bile gormek istemez...

islerine bbyle ge-

Kendileri de bunu bilmez degilier... Fakat
he-
liyor,Pa§a'mn adatiii gibi gbriiniip finldaklar cevirmek
vcsindedirler. Hakikaten illaUah bu mahluklardan..» 1D de-

Istanbul 955 sh. 6

Feridun Kaudeuiir -Si) .? Cinayetlcr - 1
10-
 30 KAD1R MISIROGLU ALi 5OKRU BEY 31

mckie ve lave etmektedir:

i ki; Saltanal ve Ililafct'in yerinc dcvletin ba$ma baska bir

«Reeep Bey gittiktcn soma mcrak euim, Ali §iikrii Bey'in iimkamm ve gansin yerle§inesinc her zaman kars.) durdu.
birakmig oldugu mtisvcddcleri aldtm. Dokunulmasmdan Ali gukrii, aym zamanda gercekten kuvvetli bir tenkidci
endisc ettigi beyanatma goz gczdirdim. Bu, hakikaten siddelli ularak gdzukmektedir. Gensoru konusu yaptigi buttin mes'cle-
bir tarti§ma idi. AH §iikrii Bey, yine, pervasizca, alabikligine lerde ilgili bakanlan agir sekildc hirpalamaya muvafi'ak olmus,
konusnuis, saga sola catmi§, §iddetli rcnkidlerle bulunmugtu. ve hemen her zaman tenkidlcrini miisbet bir sonuc He bi-
Bsasen, Ali §ukrti Bey, henliz muhalefet diye bir ^eyi bu- lirmistir. Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nde bakanlarm, gensoru
lunmayan Mecliste, hemen hemen tek basina muhalefet ve sorulanndan en gok cekindiklcri meb'uslardan bin de Ali
bayragmi acnn§ goriinuyordu.V $ iik Hi oldu.
Ali Siikrii merhflnuin sehadeti. esnasmda Basvckillik Topal Osman Aga tarafindan, scbcbi hala meehul kalmi§
makuminda bukinan Rauf (.Orbay) Bey'in yine Kandeinir <">ldurulmesi, AH §ukruVyu Ikinci grupun bir sehidi haline ge-
tarafindan kalemc aluian hltiratinda 12 da bu hadiseye oldukca tlrdi..»i3

yer verilmig olmnkla beraber i§in gercegi itadc edilmemig bu- Aym yazar bilahare kahramantanmn akibetlerini siralarken
lunmaktadir, ki burada yer verilcn goru§lere ileride tenia's edi- de:
lecefctir. Ancak, bu biliratm, Ali §ukrii Bey'in mtisellem oJan «Trabzon meb'usu Ali §iikru, Atatiirk'un daha Birinci
sahsiyyel ve eesareti hakkmda bir hilkme yer vcrmemis, bu- Buytik .Millet Meclisi'nin acildigi ilk giinlerde yaptigi konu§-
Iunmasi cSlib-i dikkattir. giinkti Rauf Bey, daha ziyade AH malanndaki sozler arasmdan devletin gelecekteki gefclini se-
§ukrii Bey'in liderligini yaptigi ikinci grupun adami zerek: «Fakat bu Cumhuriyettir!..» diye bagiran, zaferden soma
sanilmaktaydi.
Mudanya Mtitarefcesi'ni tenfcid ettigi sirada Atatiirk'un yaka-
Kuva-yi Milllye devrini lahlltf bir syrette yazmig bulunan smdan tutarak sarsmasi iizerine «Ne yapayun, ne yapayim ki;
Samel Agaoglu da eserinin sonunda o devrin sahsiyetleri knrsimda bir kabiaman var» diyerek geri gekilen bu koyu Sal-
hakkmdaki kiymet hukiimlerini hiilSsa ederken, merhum Ali lanatci, Hilafet^i, cesur askerin boynuna, Topal Osman'm
Jjfiikrii Bey icin §u gdriisjere yer vermi§tir:
meshur kemendi bir yilan gibi dolandi!»
,,(
demekredir.
'

«Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin tarihincle oynadigi rolden Bilahare tafsilStiyla temls edilecegi iizcre AH §iikrii
cok, akibeti lie kendisine unutuimaz bir yer aynlacak bir yuz vak'asj hakkmda dogruya en yakin maiumati vcrmi§ bulunan
var. Bu, Trab2on Milletvekili Ali giikrii Bey'dir. Dr. Riza N'ur da merhumdan muhtelif vesilelerle bah-
Bir deniz subayi olan Ali §ukrii, Mucadele'nm
Mill! solmi§tir. Bunlardan O'nun karakterine' taalluk eden bazi
samimi insanlanndan birisidir. Samim? diyorum, ciinkii sonuna i ladeleri arzediyoruz:
kadar saltaaatci ve hilateici oidugunu gizlcmedi. Bunun icindir Dr. Riza Nur Ankara'da Millet Meclisi'nin te^ekkul ettigi
siralarda meb'uslarm bir nevi ki§la gibi geni§ yatakbaneler ha-
'

12- Bkz: Feridun Kancleniir - Halinthin ve Sovleyemsdiklcrivle Rauf 1

3- Samct Agaoglu - Kuva-yi Milliye Rwlm - Istanbul 1964, sh. 221
Orbay - Istanbul J965 ; sh. 106-vemfit. 1
4- Samet Agaoglu - a.g.e. sh. 233
32 KADtR M1S1R0GUJ

line getirilmis. olan Dar-iil Muallimln'in iisl katinda yatiflanm

aniattiklan soma:
«- Bizim kijla hayati aynca kayda layiktu. Bizim odada
yhrmibej ki^i yatiyoruz, Trabzon Mcb'usu AH ijiikrti de kacip
O

gelmis/, yalaklarimrz yanyana. Yusuf Kemal yanimda. Biraz

otede Yunus Nadi ile izmit Meb'usu Siireyya (Abazadir)
yanyana. Ksrfida Tunali Hilmi. GeceJeri Yunus Nadi ve
Siireyya iciyor ve bir diiziiye kumar oynuyorlar. Tunali Hilini
esasen sarhos. geliyor, koltugunda da bit jige. Sabaha kadar
yine iciyor. Uyuclugu yok. Ekseri gece rakisi biliyor. «Rakin
var mi?» diye §unu bunu da uyaridinyor. GUnde galiba bir ok-
kadaiv fazia Biz uyuyoruz. Bende okuyup-yazma da
iciyor..
jjf^jd „k£=J
yok. AH miyop olup gozliiklii,
§iikrii orta boylu, guzel yiizlli,
namusiu bir adaro. Hayati muntazam. Vaktinde yatiyor, vak-
tinde uyamyor. Asia raki icmiyor. Bahriye zSbiti imis, ve
ingiltere'de dc buiunmus; fakat pek t'azla bir taassub halinde

dindarhgi var. Cok da asabT bir aclam.

Bir gece yansinda bir guriiltu bir kiyametlir koptu. Dayak
patirdisindan yataktan sicradim. Gozlerimi actrm. Ne goreyim.
AH §ukru, Hilmiyi alnu$ eline e§ek Sudan gelinceye kadar
dogiiyor. Hilmi byle sarhos. ki; mukavemet degil belki hissi

rakldan iptsil olmus., yedigi dayaklan bile duymuyor. Acrdim,

araya.girip adi hcrifi kuriardmr. §imdi Sukrii yatagma otur-
inu^, haliii ofkesini alamami§.
«- Yahu! Ne oldu?» dedim.
«-- Ne olacak!,. Esek gibi icmis, bu yetmemis, de beni uyku-
dan uyandirdi. Ne o dedim. Rakm var mi? dedi. eh artik, tlallah.
edepsizi iyicc dogdiim. Sen yetismeseydin gebeiecektl.» dedi,

Herkes de uyanmis. dinliyorilu. Hakki vardi. -Her gece hcrke-

nn-\ra
si uyandmrsin ama bir giin de iste boylesine tesaduf edersin.
Ali SlikriiBey mejlnim'iin Ankara'da kurdllBu «Ali giikru
adamdan iste..* 13 Malbaasixnda
E$ek diye-sin bari raki isteyeceksen, raki icen talari kilaplardan hirirun kapagl. Said) Nursi
merhum'un yazduli
<! ubbab. isimli cseit Merhuimui
M, Kemal Pa.s a ile milnakaja etmesirfe
RizaNur- Hayat ve Hatnatim, C. Frankfurt I9S2. sh. 448. H'bep olan mebuslann namaz kllmatari hakk.ndaki mcstniv
15 Dr. I. bevadDtaesI dc
Ininun icmdedir.
 ALi $0KR0 bey 35.
34 KADlR MISIROOLU

sizden daha iyi gdruriiz, listede yanlishk yoktur!.» deyince:

Dr. Riza Nur, Ali §iikrii Ucy in oldiMilmcsi istikametinde
!

«- Reis Bey! Ben soyledigim sozu" bilirim. Dikkat et-

daha once vaki olmus. ve akim kalmis. bit tesebbusii keiidisine mistim, u^uncii olarak soz aldim, hakkimi istiyorum!» dedi,
atfen naklettikten soma:
Reis bunun uzerine:
«Ali fjtikrii -derrick bu tescbbiisten korkmarm§, 9Unkii
«- Ali §iikrii Bey! MuzSkereyi ihlal ediyorsunuz,
sjddetle rnuarazada dcvam ediyordu. Hakikaten kabadayi bir
hakkinizda nizamname-i dahiliyi tatbik edecegiml..» dedi. Ali
adamdi. Hem de 16
guylu kuvvetli..» demektedir.
Siikrii, hak istemeye devam edince:
TBMM.nin Birinci Devresi'nde zabit katipligi vazifcsinde
«- Rica ederim Ali Siikrii Bey! ObstriksiyonC) yapryorsu-
bulunmus, ve bu sebeplc en hararetli gizli celselere do ijtirak
nuz, hakkinizda.. » derken Ali Siikrii Bey salonu terketmigti.
etmis olan Mahir iz. Bey, son zamanda «YiUann Izi» adryla
Ben o zaman zabit mudiri olan mumeyyiz Zeki Bey'e:
yayinlanan hatuatmda medium Ali §ukru'ye «Trabzon
«- Bu zata dikkat edelim, ktifiik bir hakklm korumak is-
Meb'usu Ali §iikrii» serlevhasiyla mflstakil Mr fasil ayir-
teyen bu zat, ileridc 90k mes'elc oikaracafcBil..» demistim.
rmsm'. Mahir iz, O'ndan muspet olarak bahseden ka9 kiijiden
Oyle de oldu.»"
biridir vc hakkmda olduk^a dogru tafsilat vei mistir. Bu bahse:
Mahir iz Bey'in bu mevzudaki bcyanlarma bilahare avdet
«Ali Siikrii Bey, Istanbul Meclis-i Meb'usttn'mdan Birinci
Buyiik Millet Meclisi'ne istirak edenlerdendi. Bahriye edecegiz. Simdilik, Ali Siikrii merhurmm s.ahsiyyetini tebaruz
ettirmeye cahjugimizdan tammak firsatmi
O'nu yakinen
Donanma Cemiyeti
'

bmbajiligindan cmekli olmustu. 17 istanbul ,

18 girizgahiyla bulmus. olan bir diger yazann §ahadet ve beyanina ge9iyoruz.

ikinci Reisi idi. Ingillere'de okurmi.stu.»
daha soma Ali §ukru Beyin jahsiyyetini
Bu yazar, fikirlerinin mahiyeti herkes$e mSlum olan Falih
bajlayan Mahir Iz,
Rifki Atay'dir.
§u satirlarla belirtmektedir:
«- Bir kanunun miizakeresi sirasmda soz isteyenleri riyl- O'nun bir nevi Mtirat demek olan «(Jankaya» isimli ese-
rinde Ali §ukru'den muhtelif vesilelerle bir kaj kere bah-
set divam yazmaya bajlad). Neticedc Reis Hasan Fchmi Bey:
sedilmistir. Bunlar, su katiksiz bir-islam diismanmm ifadeleri
«- Efendim ondort ki§i soz aldi, isimleri okuyorum» dedi.
olarak -velev tahkir ve tezyif makaminda serdedilmls bile ol-
Daha listetamamlanmadan, gozliiklii ve Osmanli biydch gene
salar- yine de O'nun nurani simasmi cizmekledirlcr. Ha-
bir zat, salon kapismm sag tarafindaki orta kosesinden hayktrdi:
kikaten Falih Rifki Atay, Birinci BMM'deki muhafazaiarian
«- Reis Bey! Soz istiyorum. Ben ucuncti olarak soz anlatirken:
almijtim, sekizinci sirada oluidunuz, liitfen listeyi tashih bu-
«- Mecliste Mustafa Kcmal'den kuskulanan en tehlikeli
yurun!..» dedi. Reis:
ve azgm grup muhafazakar takim idi. Miitareke yillannda Os-
«- Efendim! Biz burada Div9n katipleri beylerle tic kisjyiz,
manhca irtica dedigimiz gericilik istanbul'da da, Anadolu'da da

16- Dr. Riza Nur - a.g.e. C. Ill, s. (*) «Muzakerelcrde tikamkllga sebep oluyorsuniiz» manasina bu Fian-
17- Binba§llifctarj cmckli olmamis cvvelce biklirildigi gibi LMtjt'a edip aynl- sizca tabir, ayncn kullanilmi^Ui'. M.I.
mistir. 19- Mfihir iz - a.g.e. sh. 90.
8- MShir iz
1
- Yillami izi, is lanbul 1975, sh. 89
36 KADIR M1S1R00LU ali§i;krubey 37

alip yiiriiinustii. iuihatcdar Jjer'iye 'niahkemelerini §eyfattlis- zetraigtim. Tckrar uzun uzadiya izaha hacet yoktur, Sonra va-
lamlik dairesiuden adliye dSiresine ta^i'mayi devrimsj bir ha- ziyeti kurtarrnak icin lazim gelen tedbiri dugiinuyoruz ve tat-

rckel saymiglardi. Yukartda yazdigtm iizere bu taiti§uia bile bikinde ne kadar niu^kulat oldugurra da goriiyoruz. Sonra
geri almnugti. Istanbul Maarif Nazui okuma kitaplanndan memleketin nefine (faydasma) miiteallik arzulanmiz, te-

« ntrk» keliinelennm kaldinlarak ycrine «0.smanh» sozii kon- mcnniyaumiz var. Fakat ililiyatta bunun tatbiki inikamm
niasim emretmi:gti, Ankara'da Maarif Veki!lig.i rcsim dcrsini, gorrmiyoruz. -Bugiin dusuncemiz ve yeganc vazifemiz mern-
eizgi dersine cevirmig, alabildigine yeni medrese acrm^ti," lekcti ve bunun icin cephede lazim gelen
kurtarmaktir
Anadolu'da Tanzimat'tan da b'nccsini. hatnlatan bir hava vai;di. miklafaatj yapacak ve memleketi kurtaracak bir ordumuz
S/air Akif, sunkli hocalardan cogu, Trabzon Millctvekili All vardir. Fakat askerimiz firar ediyor. Acik goiii^elim. Mem-
Siikrii, bu grupta killer. Ali §(ikru, bir deniz kurmayi oldugu lekctin bir cbk yerlerinde halk bize pek de lazim geldigi kadar

halde en azili. olanlardan biri idi. 36 ya§inda Meclise gelmi^ti. merbut (bagh) bulunmuyor. Bina"enaleyh hiikumetin programi
Cur'clH ve alilgandi. Bir saghk kaiumu tarti§masmda: bu gibi esasati (esaslan) du§uniiyor ve bunu ortaya atiyor.
«Kadmlanmizdan ne istcr bunlar? Yuzlerini.iicunnayacagiz!» Fakat bu program halkm ruhunu tcdkik nokta-i nazanndan
diye haykirmiffti-w 20 demektc vc daha sonra ilave elmektedir: noksandir. Bir dei'a efendiler, ontic sene evveline irc§.-i nazar
«Men-i miiskirat adh icki yasagi kanunu deniz kurmayi AH edersek goriiriiz ki, o vakitki inkilablan yapanlann zihmndc
$ukru nun tekhfi uzerine bir scriat kanunu oiarak 51k.m1.5t1r.>> 21 amil olanlar elkfir (fikirler), sirf Garp erkfin idi. O inkilab kalv
ramanlan, inkilab^dari takbih etmiyorum, ictihadlarnn
Ali §ukrii Bey'in gahsiyyetini asil, O'nun bitahare cle
alacagnniz, «siyasT mueadelesi» ieinde milsahede edecegiz.
sbyluyorum. Bundan evvel daha biiyiik inkilSb yapmak is-

temi§{srdi. Tanzhrxatcilar; bunlann efktn da yine'Garp etkan

Zira, Mecli.steki alexin konu§maIariyl.a cesurane davram§laxi
iie mi\\\ (dolu) idi. Bunlar sirf Garb'a bakiyorlar, memleketi ar-
mucadcicsinm.seviyesi kadar mill?, dini ve vatanT istikametini
kaya atiyorlar ve Garbi taklid ediyorlardi. Iste o nokta-i na-
de gbzler onunc koymaktadir. Merhumun gahsiyyetini be-
lirtmeye ayirdigimiz bu birinci fash bilirmeden bunlardan bi-
zara gore hareket ettikleri i§indir ki; halkm ruhunda yer ede-
risine de kisaca temas ctmck istiyomz:
mediler. BinSenaleyh halki teceddiide sevkedemediler. Yalmz
az bir ztimre mute-ceddid gdmadu ve bu itibarla ta Tanzimat
Meclisin hcniiz acilmis bulundugu ve siyfisi, hukuki
devrinden bu §na kadar eski tas, eski hamam ve belki de daha
mes'eJelerhi cogunun heniiz meb'iislann pek azi tarafmdan
fena bir vaziyet aldi. §imdi bendeniz bu hususta ufak bir
kavranilmi§ oldugu bir sirada O'nun ilk luikumetin programi
maruzatta bulunacagim.
iizcrinc yaptigi §u konu§ma, kendisini en giizel bir sflrette
ifadc etmektedir. Malum oldugu iizere «usl£ib-i beyan, ay-
(Vakit yok sesleri) Vakit yok biliyorum. Yalmz bir misM
arzedecegim. Ciinkii bugimkii en miihim mes'ele; mudSfaa
niyle insan»dir;
mes'eiesidir. Bunun bir cok hututu vardir. Me§rutiyet'in
«AJi §ukrii Bey (devamla) - Efendim, buglinku vaziyeti ar-
bidayetinde yani son inkiiabta, 1324 inkilabmda, memleketin
miidafaaya Sid olan mestife siddetle taalluku olmak itibariyle,
20- Falili Rifki Atay, Cankayu - TsUinbul 1 969. sb. 26 1
bir ukde, bir gave olarak dediler ki: Vatan bizim canmnzdir,
2 1 Falih Rifki Atay - a,g.e. sb. 262.
38 KADlR MIS1R0GLU

Vatani miidafaa edecegiz ve buna, bizim fikren lefili etfflemis,

tenewur etmemis, vatan kelimesinin mfma.smi degil, ken-

disini bilmeyen halka bit gfiye olmak Hzere vermek istedik,
Zavalli Mehmedcik yolda gelirkcn vatan bizim carumiz diye
§arkl okudu. Fakal bunu kat'iyyen anlamiyordu.

Hamdullah Suphi Bey (Antalya) - Mukemmel anliyordu.

AH Siikrii Hey (Devamla) - Bendcniz, blzzat gordiim,
asker bulunuyordum,
Hamdullah Suphi liey (Antalya) — Mukemmel anliyordu,
imikemmel anljyordu.
Ali Siikrii liey(Devamla) Mtisaade buyurun. Balkan
Harbi'nden kacan askere,hemsehrim nereye kaci.yo.rsun?
dedigim 7,aman, vatani miidafaa etmege gidiyorumdiyordu. O
snf eviniii oldugu yen vatani blhyordu. Butun askenmiz boyle
idi. (Giiriiltiiler)

Reis: Goriiltii etmeyin! Sdz istcrseniz sdz vercyim.

Ali Siikrii Bey (Devamla) - Halbuki bizim askerimizden o

ami kadar, gerci nizamimn bozuklugu yiiziinden ve su-i idare
yuziinden ara sua kaeanlar da vaki idi. Vc memleket bu teh-
likeye diisfflgii zaman tabiri mahsusiyle sancagl serif kacmldigi
vakit, millet yekvueud olarak harbederdi. Yeniceiilerin ilgasi...
biiirsiniz kirn ilgS etmistir? Ahali, esnaf vesairedir. Binae-
naleyh bizim dinimiz bidayctten beri acikur. Din ugruna ya *i.iit£ir
sehid ya gazi olmaktir, bunu gerci bir tarafa atmadik. Tabii
Avrupa'daki vatan mes'elesini ileri siirdiik ve gosterdik: Hal-
kimrzm ruhunda bu yer etmcdigi icin, netice mbariyle bugunkii Ali Siikrii merhumun muhterem refikas

felaketlere maruzuz. Elyevm vine kaeanlar, inescla Konya koy- EMINK KAMER I-IANIM
lerinden birisi kacti mi, kendi cvini miidafaa etmege gidiyor.

Sonra bugiin efendiler; kaydmdan

biiirsiniz ki; Diinya'da din

azade hie bir kavim yoktur. Bundan onbir sene evvel

ingilterc'nin tereddisinden (gerilemesinden) babseden eazimi
(biiyiikleri) bir anket yapmislardi ve bu ankete Ingiltere'nin
 •
KADIR MISIROGLU

cok eaznm cevap vermislcrdi.

Milleti kurtarmak icin ne
laznndir, Bendeniz bunlardan yiizon-yuzoniki tano
diye...

kadar okudum. Hepsi halkin rabita-i diniyesini takviye ctmek

rnerkezindedir. Kollcksiyonlanm- mevcuttur, isteyenlere
gbslerebilirim. Buna cevap veren 90k dinsizler de vardi.
bir
Fakat bizim halkmuzin maalteessiif libita-i diniyeleri
gevsemistir. Bendeniz bu ifibarla diyorum ki: Uzun soylemek
lazim gelir. Fakat kisa kesccegim. Vakit dardir. Hukumet
programmi yaparken, bir dcfa halki, yani avami baglryacak,
avami insan gibi haieket ettirecck bir kayid yapsin! Bir kayd-i
ilahi ulan din hustisuna ehemmiyet versin bu kayitlan buraya

Have etsin. Bir bu efendim, (Ne gibi sesleri, guruitiiler) IKINCI BOLUM
Ismail Suphi (Burdur) - Din kanunu ilahidir!.. Din hakkin-
da kanun yapilmaz. O'nu kangtitmayiniz! AH SUKRU BEY'IN
Maliye Vekili Fcrit Bey - Nedir bu? Biz bundan bir sey an- SiYASI MUCADELEIJERI
lamadik. Hukumet iitzim gejen esasat-i diniye (dint esaslar)
daircsinde kavanin (kanunlan) vaz'eder.» 22
Ali §ukrii Bey merhum'un gahsiyyetini belirtmck mak-
AliMeb'usam'nda
Bey
(jiikrii faal siyasi hayata.
ba.5lam1.3t1r.
Son Osmanli Meclis-i
Parlaniento tarihimizin, en
sadiyia buraya kadar naklettiklerimiz, O'nun «merd, kisa omurlii (12 Ocak 1920 - 16 Mart 1920) ve en
durii.su, «dhidar» ve «vataa'sever» bir jahsiyyete sahip' dehset verici gailelerle hitam buian meclisi olan bu mecliste
bulundiigunun herkesce kabul edildigini giistermektcdir. Bu O, yine «Trabzon Meb'usu» olarak vazife gdrmtistur.
«herkes» tfibirine, fikren O'nun, lam karsisinda bulunanlann Istanbul diisman isgali altinda iken toplanan bu meclisin
da dahil olmasi dikkat cekicisidir. Boyieleri icin 0, hie ol-
uzun omurlii olmayacagi bastan belliydi. Fakat hadiseleiin
mazsa «samimi bir muhalif» 23 tir. son derecede vahim bir seyir takip etniesi karsismda
Bu suretle merhumun sahsiyyeli etrafrnda bu yazdiklari- mes'uliyetleri daha genis bir kadroya tevzi ve tesmii etmek
mizi kali addederek O'nun «siyfist miicMeIelcri» fashna mecbiiriyeli vardi, Bu sebeple coktanberi feshedilmis bulunan
gecebiliriz.. meclisin yapilacak diirust bir secimle yeniden tesekkiil et-
tirilmesi arzu edilmisti. ittihad ve Terakki Partisi nicn-
suplarmin hakim oldugu ve biraz da bu sebeple feshedilmis
bulunan daha onceki meclisin yerini bu defa «bula§ik» ol-
22- Bkz: TBMM. Zabii Ceiklcsi C. IV (ikinci basihs) Ankara 1942 sh. mayan insanlardaii miitesekkil bir meclisin alacagi kuvvetle
182 vd
23- Bak: Ord. Prof. Dr. SMi Irmak - Tiirkiye Cumliurivctinm Ellinci Y1I1
iimid edilmekteydi. Bu «bulasjk» tabiri, htibad ve Terakki
Dolayisiyie Atatilrk ve Qevresi, Istanbul 1924 Sli. 147. Parti'sine son derecede diisman olan devrin Padisaba Sultan
42 KADlR MISIROGI ,U

Vahideddin taraftndan bu parti ile alakasi olanlar 15m nefret

makammda kullanilmakta idi.

Basta padisah olmak iizere devrin idarecilerini olttihat-

9isiz birmeclis» Hirudins scvkeden pek 50k sebep varcli. Bir
kere bu partinin liderleri, hesaba cekilmekten korkarak ba|fca
ba§ka kacmi? biilunuyorlardi. EfMr-i umumiye ise,
iilkelere

maruz kahnan vc her tiirlii musibetin miiscbbibi

3911k, iijgal

olarak gordligii lttihad ve Terakki mensuplarma amansiz

dilamandi. FakaL secimlerin neticesi umuldugu gibi cikma-
ratgU. §6yle ki:

Ocflnctt Fertd Pasa Kabinesi'nin yikihfindan soma

Damad
tesjokkiil eden Ali Riza Pasa Kabinesi vflki i$gal ve istilfilara
ragmen hakikaten tarafsiz ve serbest bir secimi ger9ejk.le5r.ire" ;

bitaiisti. Ancak ne yazik ki; elinde imklta bulunan hiikumet

secimlere asla miklahale etmcdigi ve hile kanstirmadigi halde

bunu,. «ovladan kalkti, silindi» samlan lttihad ve Terakki t-::\

raensuplan yaparak ekseriyctle kcndi adamiannm scc'imini -*4;r r:u>- -:c i;

:

sagliyabilmiglerdi. O derecede ki; bazilannin namzed olduklan

.........
^^
dahi ogrcnilmeden, el cabukluguyla ve gizlicc dagiulan feeler
.?;:?,;
: '.-.•

Hh
;

sonucu meb'us sefilmi? balunduklan gorulmiistii. Bu duiuma

infial duyanlardan bill de Liitfi Fikri Bey'di. Kendisi Istanbul

meb'usu secilmisti. Fakat en $edid bir tttihatci dUpaani ola-

rak bilinen I.iitfi Fikri Bey, bu durumu protesto icin mi
meb'usluktan istifa etmisti.

Bu istidradi yapmaktan maksadimiz sudur ki; bilahare vaki •'••••.

r^ri-i'ii •••:-..

olacak du§man tazyiki karsisindaki, kendi kcndini feshederek

Ankara'da toplanmak iizere dagilacak olan bu medisin men-
suplarmm kaahir ekseriyetle ittihatci olmasi, Ankara Meciis-i
Meb'usani'run da bu vasifla tesekkiil ve ijtihar eylemesini
Ancak bu meclisin daha ziyade fatihatfi kim-
intac eylemistir.
selerden tesekkuiunde Ankara'da tebelliir etmeye basliyan
G AM Siikrti Bey mcrhumun Donanrm: Cemiyeti'ndc <jal tsugi math, sivii ct-

biseyle cekiirdigi bir resrol,

«Kuva-yi Milliye» cileiin de tesirleri oldugu muhakkakti.
Zira ba§ta M. Keroal Pasa olmak iizere btilUn hey'et-i tern-

.
 KADIR MISIROGLU AU5UKRUBEY 45

stliye ye Mudal'aa-yi Hukuk Cemiyeti mensnplari her lararla isindc) gostermeye (yavagtan almaya) basladi. Fakat
taalliil

namzedlerin tcspit vo secimleri ile alakadar olmuslardi. de- her taraftan intihab olunup Istanbul'da toplanan meb'uslar
Ali
recede ki; bu mecli.se segilenler arasmda Rauf Orbay vc Riza Paga'yi tazyik etmekte, o da Saray'a gelerek meclisin
Hiisrev Gerede gibi M. Kemal Pa§a'ya yakinliklari ile hi linen yevm-i kusadimn (acihs gununiin) t&yini igin israi eylemckte
pck 90k kimse vardi.

Ileride goriilecegi iizcrc Rauf Orbay ve cmsali §ahsiy- Bir giin aksam uzeri zat-i sahane Tevfik Paga ile birlikte
ctlcrin bu meclise faaliyet merkczi»
igtirakleri bir «siylist oturduklan halde bcni huzunina eagirip:
olarak Istanbul !) cbkertip, mub'uslan Ankara'ya gjtmcye zor-
1

«-- Benim hatinma bir sey geldi; Pasa hazretlerine agtim;

lamak icindi. Bu liusus, M. Kemal Pasa ile birlikte onlar da muvaffak buldular; siz ne dersiniz?» diyerek
planlammsli. Yine goriilecegi iizere buna mani olmak ifin tek «Muhlelif nrkalar ruesasismi, (reislerini) toplayjp meclisin
bafina miicaclcic eden de, Ali §flkrii Bey olaeaktir. h&l-i hazin ile ktisad edilmesi mi, yoksa iglerinden bazilarmm
Sultan Vahideddin merhum i.se, bu plan ve hazirhktan ha- istifaya davet ile yerlerinc diger 'firkalardan da bir kac
kisi
bersiz buluadugu halde, Mecli.s'in cah§malarina boyle menlj alinmasim mi muvafik olur? Bu cihetler hakkinda beyinlerine
bir biinye ile ba§lamasmi onlemek 19111 eareler aramaktaydi. itilaf (uzlasma) hasil cttikten soma meclisi a?mak
miiuasib
Gergi Ferid Paga kabtnesini iskat ile yerine Ali Riza Pa§a ka- olmaz rm?» dedi,
binesini kurdurmakia giiuiigti gayclerden bin de, IstanbuJ lie Ben de:
Ankara arasmdaki yiirtu^meyi bnlemek ve Kuva-yi Milliye'nin «-Bumm zamam gecmistir et'endim, her taraftan gelcn
destoklcnmcsini sagiamakti. A ma bumi yapayim derken, ek-
meb'uslar Istanbul'da toplanarak Meciis'in kiisadma mun-
seriyeti tttihadeilardan ib&ret bir meclise vticud vermig olmak tazirdirlar. ictima cdecek hey'et aralarmda itilaf hasil ede-
da O'nun igin arzu edilmeyen bir netieeydi. mezlerse zaman ne yapilir?» dedim. Bunim iizerine zat-i
Hatnalarmi kaleme almig bulunan Ali
biiytik bir diirUstltfkle sahane itiraz cdemedi.
Fuad Tiirkgeldi bu hususta §u malumati vermektedir: aksam
Ertesi giin, Uzeri Sadr-i ^zam gelerek Meclis'in
«Yeni kabine Anadolu ile husul-i itil&ftan (anlastiktan) yevm-i kiisadmin tayini icin tekrar israrda buluadugu ve bu
sonra mcb'usan uitihabfitina giirfl eyledik (ba§ladik). Her ta- (aalitiiati Ferid Pa§a'nin tesvilStina (aldatmasmaj ham-
rafta intihab icra olunarak meb'uslar peyderpey Istanbul'da lederek keudisi zaten makama hShi§kar olmadigmdan
toplanmaya bagladxlar. Zat-i §aiiane iptidalan Meclisin mu^ariinileyhin sadarete gctirilmesi arzu buyuruluyorsa fikr-i
kiisadmi mtirevvic goriinmekte ve intihab kihnacak liumSyun afikca beyan buyuruldugu halde derhal cekilecegini
,

meb'uslarm muhtelif firkalara mensup zevat-i mutebcreden ol- ihsas etti. Zat-i sahane teheyyuclc yantndaki masanin
malarini tervic etmekte buluadugu halde, Istanbul intihabati tizeriue eli ile bir hatt-i mitstakim cizerek:
neticesinde tttihad ve Terakki namzedlerinm gaiebe etmesi
.«- Benim oyle bir niyetim olsa boyle dosdogru yiirurum ve
ve bahusus ameleden Numan Usla'nm meb'us intihab olun-
kimseden cekinmem!.» dedi.
masi kendisinde Ittihadcilann vine htikumeti ele alacakian '

Bunun iizerine tarafcyn yumusayip Zat-i §ah3ne teemmul

endisesini uyandirarak Meclisin ku^adi emrinde (acilmasi
 KADtR MISIROGLU ALlSUKRUBBY

etmek Bzere kendisine yirmidort saat kadar vakit birakil- «- Efcndimiz, taam buyursunlar da simdi kendilerini kabu)

masmi vo yann kat'i karanru verecegini beyan ctmesiyic Ali edcrim buyurdular» cevabmi getirdi ve bu derece had bir §ekil
Riza Pasa ile biriikte huzfirdan ciktik. alrms olan hal su static bertaraf olundu. Taami miiteakip

Ertesi sabah Hiinkar beni caginp: Zat-i BahSne Ali Riza Pasa'yi kabul ederek Meclis-i

«- Sadr-i azfim Pasa'ya bu sabah goriisecegimizi bil-

Meb'usan'm kiisadi icin emr-i kat'i verdi. Ertesi giin nam-i
sahSneye olarak knaat edilecek nutk-i iftitahi (aci§ nutku)
d'nnijtim. Halbuki fundi birisi lie gorusmek ioab etti. Ken-
miisveddesi Bab-i aii'den viirud ederek lede'1-urz kabule ik-
dileriyle ikindi vakti gbriisecegim. Bab-i aii'ye biv yavcr
tiran eyledi. Fakat Hiinkar ziyade miiteheyyif olmasiyle has-
gbnderin, keyfiyeti teblig etsin!.» dedi.
talik bahane ederek Meclis'te bizzat isbat-i viicfid etmedi ve
Gonderdigim yavcr baska yoldan giderek Ali Riza Pasa ise Hatta ku9uk
dart be§ giin Harem dairesinden cikmadl.
baska tarikle gelerek yolda birbirietine tesaduf edc- Harem'de kabul etmek mu'tadi
mabcyne cikmadlgl giinler beni
mediklerinden sadr-i Szara vakt-1 muayyende 9ikagcldi. Ferid
oldugu halde o miiddet zarfmda beni de kabul etmeyip
Pasa da daha evvel gelip olomobiii Harem kapismm oniinde
ma'ruzatl Harem Dairesi'ne gbndcrdim. Hastaligma dair her-
durmakta idi. Hiinkar sertabib Resad Pasa'yi gonderip:
giin Sadaret marifetiyle resmi rapor da nesr olunurdu.
gorusmek
.

«- Efendtmiz selam ettiler, bu sabah birisi ile

Meclis'iMeb'usan'm 12 Kanun-i sfmi 1338 Pazartesi giinu
icab ettiginden zat-i alilerin ikindi vakti tesriflerini rica edi-
koltuktan ba'd ez-zuhur (ogleden soma) saat ikide kiisadi tekarrur
yorlar!» dsyincc Ali Riza Pasa hemen oturdugu
etmis oldugundan vakt-i muayyende uniformayi labis (giymis)
firlayip tehevvihie kapiya dogm giderek hademeye: Meb'usan dairesine azi-
buiundugum halde alay arabasiyle
«- Getirin paltomu!..» dedi.
metle beyanname-i humayunu Sadr-i azam Pasa'ya teslim
Gordiim ki; is fenaya gidiyor. Sadr-i azam isiifa edecek, ettim. O'nun tarafmdan da Dahiliye Nazin gerif Pasa'ya
tevdl
Ferid Pasa gene sadarete gelocek, bir dereccye kadar kesb-i olunarak kiirsii-i hitabette knaat ettirildi. Meclis-i Meb'usan
siikfin eden ahval yeniden kanjacak, buna meydan
vermeden riyasetine ibtidaen Hariciye Mtistesar-i esbaki Resad Hikmet
hemen yakasmdan yakalayip: Bey olunmus iken bir miiddet sonra _kanser illetinden
intihab
«- Gilmiyeceksiniz Pa§a!» diye ceke ceke goturiip san- vefati vukuuna mebni yerine Celaleddin Arif Bey intihab
dalyasina oturttum. Sertabibe de: kilindi. Ayan' riyasetine de Sadr-r esbak Tevfik Pasa tayin

«- t?te bill goriiyorsun. Bu adam gidip istifa edecek, ne- olundu. Hukumet-i hazirarmzca umde-i siyaset ittihat olunan
tice vahim olacak. Ahvali efendimize anlat ve simdi kabul et- «Misak-i Milli» bu Meclis-i Meb'usan'da taht-i karara aim-
tirilraesi saresini bul!..» dedhn. di.» M
azamlarm Saray'a viirudunda (gelisinde) taam ihzar
Sadr-i Bu son Osmanli Meclis'i Mcb'usam'mn Iitihadphk rflhu ile
edilmek mutad oldugundan kendisini lsgal icin yemegi hazir muallel bulundugu bu hBlin, bilahare niivesini teskil ettigi An-
etmelerini de hademeye ihtar ettim. Sertabib giderek cereyanl kara'daki Meclis'e de intikal ettigi ve O'nun icraatmm da

hali arz etti. sirada Harem kapismm bniinde duran otomobil malum istikamette ilerlemcsinde en buyiik toil bulundugu,
de gitti. Sertabib avdetinde: - Ankara 1951 252 vd,
24- Ali Fuad 'I'urkgeldi Goi'iip i^ittikicrim, sh.
 AI.IJUKRUBEY 49
48 KADlR MISIROGUI

Evet, yalmz Rauf Bey'in degil, herkesin kabul ve iffide

her tiirlu siipheden bertdir, Bu mediate M. kcmal Paga vc ar- cttigi iizere Mucadelc'nin g&yesi»ni te§kil edea
«Milli
kadaslaru™ bir nevi miimessili derrick olan Rauf Orbay ve «Milli Mtsak» bu son Osmanli Meb'usan Meclisi'nde kabul
arkadaglanmn inucssiriyetini ve takib ettikleri Irani hareketi ve iliin edUmigtir. Fakat, haklanmizm -hi? §uphcsiz- as-
gosteren .511 sdzler, bizzat Rauf Bey'den sadir olmustur: garisini tesbiteden bu misakm bilahare 18 Haziran 1920 de
«- Biz ilk is oiarak, Kuva-yi Miiliyeci arkadaslardan sek- Ankara'da T.B.M. Meclisince de aynen kabul vc ilan edilmesi,
sen kadariylcesasen Ankara'da iken konusup karariagtjjims, bu iki meclis arasmdaki -i§aret etrnis, oldugumuz- fiili ve fikri
oldugumuz- «Felah-i Vatanx grubunu kurduk. Biitun beraberligi ve birinin, digerinin devami oldugu gercegkti ortaya
meb'uslann sayisi yiizkirk oidugundan, grubumuz mevcudun koymuyov mu.!. Ancak, son Osmanli Meb'usan Mcclisi'nin bir
yiizde attmisim te§ki| cdiyordu. Meclis 90k miiskiil sartlar milli misakt kabul ve ilfin ederken bunun muhlevasirii
altmda calisiyordu. Meb'uslardan bir ktsminin, heniiz durumu «asgan»ye inhisar euirmesini tabu saymak -bir dercceye
layikiyic kavramamis. vc bilhassa Hiirriyet ve Itilaf Firkasi ile, kadar- miimkundiir. Zira harbden yeni cikilmi§ oldugu
O'nu kuvvelic destekleincklc devam eden Padigah'in tesiri malumdur, amma Ankara'nm yeni ve zinde bir bamleyi temsil
altmda kalnu§ olmalanndan dolayi, sik sik ania^mazhklar olu- etmekte olmasma ragmen hi? oiniazsa bundan «bir miktar
yor ve her konuda tarn bir birlige varmak kolay olmuyordu. daha fazla»smi, taleb eylemek yoluna giLmemesini anlamak
Ben bir taraftan meclis disindaki, heniiz mill! hareketimizin vc izah etmek cidden ,mu§kuldur. Hele Lozan'da Yunan'a
manasini kavrayamamis okuilarla da ugrasmak zorunda kargi hala anlatila anlatila bitirilemiyen su meshur zafer (!.')

kalryordum. Tipki Padisah ve etrafmdakiler gibi nedense bir kazamlmis, olmasma ragmen bit asgarinin dahi gervekle^tirile-
tiirlu icinde bulundugumuz durumun fecaatini layiklyle an- memesi ve son Osmanli Meb'usan Mcclisi'nin -tlibir caizse-
layaiuadiklan icin, ancak diismanlarm merhametiuc sigmmakla olum aninda bile rSzi uimadigi bir takrm tavizlerle, MillT
kurtulunabilecegmi sanmak gafletine dusmiis, mesela Prens Sa- Misak'm yamah bir bohca haline gedrilmesi ve binnetice muh-
bahaddin Bey ve sairc gibi niceleri vardi ki, ben Istanbul'daki tevasmm daha da asgariye indirilmis. bulunmasi hazindir. Bu
vaziyetiin icabi temas cttigim bu gibileri de elden geldigi keyfiyeti de, bil Share T.B.M. Meclisi'nde konferans niuz&ke-
kadar uyannaga cahsryordum. Meclis, Istanbul Hukumeli'nin relerinin inkitai sebebiyle vaki muzUkereler heagammda yine
ingilizlcr'eHot oiarak harekatta bulunmamasi ve onlarm eliri- en giizel bir surettc AH §ukrii Bey merhum ifade edecek ve
de oyuticak hale gelmemesi icin azami diktat ve titizlikle cali- «Mehmedcigin siingiisu ile kazaniian muazzam zafer,
§arak murakebe vazifcsini de yaparkon en esash i§lcrimizden Lozan'da heba edilmi§tir.» 26 diyecektir.
biri olan «Misak-i Milli» davasun da ihmfil etmemistik. Bu son Osmanli Meb'usan Meclisi. ile alakali oiarak
2 Ocak gunti gizli toplantida kabfli ve jmza edildikten sonra uzerine parmak basilacak en chemmiyetli hSdise, -ewelce bir
1 §ubat'taki acik otururada tekrar reye konup alkjslaria kabul nebze temas etrni§ oldugumuz iizere- Meciisin fesbi ile
edilen «Misak-i Milli» Milli Miicadcle'niii «gayesi» oiarak meb'uslann Aukara'da toplanmak iizere dagiimalandir, ki; Ali
elde tutulup, boylece tarihe devredilmisdr.» 25

25- Feridiln Kandemir 26- Ali Fuad Cebesoy'un Siyasi Haliralm - Istanbul J957 281
HaUralan ve SByleyemedikleri ile Rauf Orbay, sli.

Istanbul, l96S.ih.46vd.
 KADik MISIROGLU ALI JjUKRU BEY 51

Bey merhum, buna miiteallik karara muhalif fcalmig ve

fjiikru agirlik merkezini Meb'usan Meclisi'ne tatbik ettikleri baski

bunu Qnlemeye galtgmigtir. Acaba 1119111? L Evet, acaba 1119111?! tegJkil etmigtir. Haul denilebilir ki; asil hedef burasiydi.
Bu suale vcrilecek cevap yakm tarihimizin kordiigiim haline §ehzadcba§i Karakolu'uu basmak ve uykudaki tnHsum gayri
getirilmi§ en girift mes'elelerinden birini cozecegi gibi, Ali muharib mizikaci efradmi sungulemek, dikkatleri esas hedef
gtikrii Bey merhumun s,ahsiyyet, diriiyet ve ileri di§mdaki herhangi bir noktaya cekmek Icindi. Nitekim aslT

gdruglulugunu de ortaya koyacaktir. Zira bu., yakin tarihin gayenin bu oldugu az .sonra tcbeyyiin etmigtir,
aniajjlltnasmda -tribir caizse- «anahtar hadise»lerden bi- §oy!e ki, Meclis-i Meb'usan'in kendi kendini feshi He
ridir. §6yleki: meb'uslarm Ankara'da toplanmak iizere dagilma karanm ver-
Bu tstanbul'da 12 Ocak 1920 dc toplandigi
meclisin meleri iizerine ,$iddet harekellermin arkasi kesilmi!;,

malumdur. Dtigman iggali ise, bundan 50k daha once du§manm, arzusuna nail olmu§ bulunmaktan dolayi yatisnu§
gerceklegrni§li. Hakikaten 30 Ekim 1918 tarihli Mondros ve sakinle§rni§ oldugu gdriilmiigttir. Bunun tahmin ve tavsif
MutSrekenamesi'nin iizerinden iki hafta bile gefmeden 13 ettigimiz gibi olduguna dSir pek 90k delil mevcuttur. O de-

Kasim 1918 de ellibeg parca harb gemisinden mlirekkeb recede ki; bunlardan bazilan, ingilizler'in bu «i§gal igiflde
muttefik dtisman donanmasi, Istanbul Limamni doldurmug, 23 i
5
1 am hareketlerinden matlublarmm son
g a » mahiyetindeki

Kasimda da tggal Kuvvetlerine mensup kumandanlardan Osmanli Meb'usan Meclisi'ni dagitmak ve meb'uslarm An-
Franse Desperey, islam - Turk tarihiiiin biiyiik hukiimdan Sul- kara'ya girmelerini teminden ibaret oldugunu ifadeden mada

tan Fatih'i giiya takliden ve bir nevi intikam aimak hissiyle bu hareke-tin Ankara ile anlagmah olarak ccreyau ettigini bile
aynen O'nun gibi beyaz bir at ustiinde ve ekalliyetlerin alkig, ortaya koyacak bir vuzuh ta§iroaktadir. Bunlardan bir ikisini

yasa varol gibi gamatalan arasnidan gehre girmisti, §imdi ara- dikkatlerinize arz edelim:

dan tam birbupuk yd gejtikten sonra ve zahirde hie bir scbep Bu meclise «Sivas Meb'usu» sifatiyle katilrms bulunan
yokken .1 6 Mart 1920 de -bilhassa ingilizler'in- tstanbul'da ani Rauf Bey'in Ankara'da temerkiiz etmeye bajlayan «Kuva-yi
bir sfirette ve tabic caizse «i§gaU i§ijtlde i§gal» mahiyetindc Milliye»nin «ikinci adam»i oldugu gizlenemiyecek bir
bir takim hareketlere kalki§malan neyin nesiydi?!.. gercekti. Zira bu hareketi Erzurum ve Sivas kongreleri adina

Hakikaten dump dururken am bir kararla ve gece baskim yiiriimiege memur daimi bir hey'et olan «Hey'et-i Tern-
sfiretinde 6nce §ehzSdeba§i'ndaki karakolu basmalan, ora- siliye»nin mensubu ve bu hey'etle ismi M. Kemal Pa^a'dan
daki bir kisim mizikaci efradmi uyurken sehid etmeleri, erlesi sonra zikredilmekte olan bir kimseydi. Kendisi hatiralaimi

gun Meb'usan Meclini'mn kapisma siinguyle dayanmalan,

de, ve n&sxeden Feridun Kandemir'e hem bu asli ingiliz
tesbit

bazi meb'uslan siirgun veya habsetmek istemeleri, kisaca maksadmi ve hem de bu mak.sadm husulunde Ankara ile bir-
Meclis'i caligamaz hale gctirmelcri acaba ne gibi sebeplere likte hareket edilmi§ oldugunu acik9a ifade ve itiraf eylemi§tir.

miisleniddi?! t§te bu hususlan bir nebze gerh ve izah etmek Ger^ekten §u saUrlar bundan baska tiirlti bir tefsire miisaid
istiyoruz: degildir:

Mart [336 (1920) giinu

16 istanbul'iin ingilizler tarafmdan «... Rauf Bey'in bu i§tc de iizerine aldigi «Anadolu'da Mill?

yeniden ve am bir surettc i§galinc nhiteallik hadiselerin Mecjis'in ve doJaymyle Mill! Hiikumetin'in kurulmasmi temin
52 KADiR MISIROOLU
ALi 5UKRU BEY

icjn, lngilizleri istanbul'da toplanacak Meclis'i basmaga lahrik

Bu hatiratta miiteakiben de bu mes'eleyi daha fazla vuzuha
19111 gerckirse nefsini fcdfi ctnick..» vazifesinin yinc bir biiyiik
kavu§turan su satirlara yer veriimektedir:
fedSkaruk ve hatta Kaznn Karabekir Pasa'nm ifSdesiyle
«... Nitekim Meclis'in basilip, beniiu de terfik ile Malta'ya
«milli kahramanlikwdan ba^ka bir gey olmadigi
surulusjiim neticesinde husflle gelen vaziyet, tamamiyle is-
asikardir.» 27
tcdigimiz sonucu vermis ve boylece hemen o giindeii itibaren
Miitehakibenyine Rauf Bey'den dinledikleriyle hiikmedcn Anadolu'da mill! Meclis'in ve hiikumetin giiyet miisSid partial'
Kandcmii". i9inde kuiulmasi kabil olmu.stur.» 30
«Bu sfiretle yer yer socimler yapilirken M. Kemal Pasa Er-
Burada ehemmiyetli olan hi{ suphesiz belli bir lakdirin
zurum'dan, Rauf Bey de Sivas'dan millctvekili olmusjar, fakat eseri olarak ingilizler'in Meclisi basip bazi meb'uslan ahp
aralarinda verdikleri karar geregincc, M. Kemal Pa§a Hey'et-i
Malta'ya goliirmeleri, diger bir kismmin ka9ip Anado'ya git-
Tcmsiliye'oin basmdan aynlmiyarak Meclis'e O'nun temsilcisi melerine goz yummalan ve hatta bir kismmi da «hey'et-i
2H
olarak Rauf Bey gidecckti...» demektedir. nasiha» naiiu altmda 31 giiya M. Kemal'e nasihat ederek O'nu
Gersi adi ge^en hatiratta (Bk. sh. 9) M. Kemal Fa§a'mn basladigi hareketten dondirrmeye cah$malan ifin Ankara'ya
Rauf Bey ve arkada§lanna ingiliz tazyiki kar^ismda «gizlice serbestfe ve bizzat ugurlamalandir. Zira Rauf Bey Malta
kacip Ankara'ya gelmclcri» husfisunda bir telgraf ^ektigi, donu'sLinde T.B.M, Meclisi'nde oradaki siirgiin hayatmdan
Rauf Bey'in ise bunu dogru bulmayarak mukavemeti bahsederken Ingilizler'in kendiierine kat'iyyen esir muamelcsi
diisundugu, zira bu tarz bir hareketin Ingilizler'i Diinya umuini yapmadiklarmdan bahisle sbyle demrstir:
efkan oniinde kiicilk diisUreceginin blkurildigi, bu sebeple M. Bu taarruza ciir'et eden ddsman, bize ne esir ne de
«...
Kemal Pa§a taraiindan §u ccvabin verildigi kaydeciilmektedir:
tutuk muSmelesi yapmaya cesaret edemedi. Elinde bu-
«ingilizlcr'in tevkif karanna, muhaliflerin yaygaralarma
lundugumuz yimii ay miiddet i9inde herhangi birimizin izzet-i
kars,i Meclis'in cesafetle nihayete kadar vazifesine devami
nefsimizi incilecek her ttirlii tefebbfisten jekindi ise de..» 32
pek nSfi (faydaii) ve parlaktir. Ancak zatialinizle berabcr,
Ingilizler'in Malta'ya siirgiin eylediklori, daha ziyade An-
viicudlan ilerdeki tesebbuslerimiz ve harckctlerimiz 19111
kara'ya gittikleri takdirde M. Kemal Paja'ya itaalleri melhuz
elzem olan arkada§lann neticede bize iltihaklan esbabi, be-
bulunmayan eski Ittihatcilardi. Rauf Bey gibi kimseler ise,
hemehal miiemmen (mutlak leminat altmda) olmak jarttir.
hadiselerin ortaya pkardigi bir zarOretle ve biraz da kendi ih-
Aksi takdirde grubun birlik ve azim dairesinde hareketini tan-
zini edebilecck zatlann simdiden vazifelendjrilmeleriylc siz-
tiyarlanyla bu kervana katilrrusti. Bu siirgiinlerc hepsinin be-
yanlan ile sfibit oldugu iizere asla esir muamelesi
lerin hemcn buraya gelmeniz elzemdir. Buraya gelecek zatlar
memleketi temsil vasiflannr haiz olaniarla icabmda
yapilniadigi, iclerinden Ali ihsan Pas.a gibi bazi johretlilerin
a'rasirida,
kacabilmesini dahi miimkun kilacak tarzda gev§ek bir sulta
hukOmel teskil.ve idare liyakaiindelulerin bulunmasi
altmda tutulduklan ve hadiselerin cereyan tarzmdan bunlann
niiihimdir.w 29
27- Fcridnn Kandemir - a,g.e, sh. 45 30- Ktridim Kandejnir - i.g.c. sh. 50
28- a.y. 31-Bkz. Dr.RuaNur- .g.c. C. I, sh. 437.
29- Feiklnn Kandemir - a.a.e. sh/49 32- Feridun Kandemir - i.g.e. sh. 55-56
54 KADiR MISIR0G1.U ALiSOKROBBY

zShiren mSkul teBklri edilecek bir esbab ile ifadelerinin Bey'in meb'uslara hitaben herkesin baginm c&cesine bak-
saglamnak istendigj anlastlmaktadir. masnn isteyen bir tezkere yazip btrakarak bir tarafa savusup

durumuada gitmesini; tenkid zemininde cle aldiktan soma, yukanda Rauf

Gercektcn sanSyide en ileri gitmis, bir tilke ol-
Bey, istisnaden (ki bunlan vefatmdan sonra yayinladtgi
malari sebcbiyle komlinizme en jedid bir tavir alan
kai'51 icin

Ingilizler Batum'a cikartrna yapmiflardi. Buradaki kuvvetlerin

Osman Ergin pek tabii olarak gormemistir) vardigimtz hiikmii
ayncn teyiden ijoylc demcktedir:
kumandam Raviison'du. Bu zat unlti tngiliz Hariciye Vekili .

Lord Giirzon'un yegeni idi. Gitalin birinde kalkip Erzurum'a «Su var ki, benim tahkikirac gore, reis Celaleddin Arif Bey
Kazim Karabckir Paja'nin yatuna gitmis. vc O'nun tarafmdan bunu kcndiliginden degil, vakit vakit Anadolu'dan aldigi il-
goz habsine alrnmistt, Bilfiharc de dayisi Lord Gurson'un hamlara binaen yapmijtir. Meshur tarihi nutuktan ogreniyoruz
gayrelleri (!) sonunda bu Turk csirleriyle
Maita'daki ki; Atatiirk son meb'us intihabinda iki maksad gCzetmlstir.

mubiidcle olunmustur. Bu hareket acaba ekseriya batmi Biri kendisinin meb'us secilmesi, oteki de Meclis reisligine

zahirine uymayan Tngiliz siySsetinin «selr»lerinden biri icabi tayin edilmesidir. Filbakika Meclis reisligine secilmis. de,
miydi'?! Dogrusu arafjtirilmaya deger bir mes'ele... Istanbui'a gelmediginden, daba dogrusu gelemediginden reis

Osmanll Meb'usan Meclisi'nin zablt ceridesinde olamamjg ve bu vaziyet karpsmda Meclis'in serbestce mtiza-
Son '

bastiklarl 16 Mart 1920 tannine Sid koreler yapabilmesi icin Anadoiu'nun bir yerinde toplanmasuu
ingilizler'in Meclis'i
miizakerelerin kaydi raevcud degiklir. tsgill kuvvetlerindcn du- Fakat azanm cogu, bu fikre ve teklife taraftar
ileri sfirraustiir.

Meclis'teki heyecanli konusmalarin olmamus. ve tabiatiyle Meclis fstanbul'da toplanmistir.

yulan endi.se ile giin

zapti nesreoUlmemistir. Bu hususu artik, ancak bu hadiselerin Bununla beraber Ataturk'iin bu teklifine taraftar olan pek
icinde yasayanlarin hfairatlan yardimryla aydinlatmak miim- az meb'us herhangi bir hSdise 9ikartmak surctiyle,
Meclis'i
kundiir. Bu son ve tarihi celse icin jimdiye kadar yazilanlann dagitmak ve bu suretle Anadolu'ya gidip Atatttrk'e iltihak
en teferruatlisi, tttihatcdann namli kalemjorlerinden Ziya etmek prensibini mudafaa ettiklcri icin ingilizler'in
Sakir'in «Saltanatm Son Gunleri» adli eserindc yer aimi§ meb'uslardan birkac kisi alip Malta'ya gotiirmek istemelerini
bulunmaktadlr. iyi bir vesiie sayarak, bunu 8detl koruklemisler,
hatta silanla
Bu bahse son devrin dint ve siyasi §ahsiyyellerinden biri mudafaa ctmeye ve bu yiizden birkac meb'usun siirgtlne, hattS

Meb'usu Abdulaziz Efendi'nin hayat ve oteki Diinya'ya gitmelerine bile razi olmu§lardir.
olan Balikesir
jahsiyyeti dolayisiyle temas eden Osman F.rgin, Muharrir Bu prensibe taraftar oldugu samlan Reis Celflleddin Arif
Ziya Sakir Bcy'in 1936 yilmda Tan Gazetesi'nde de tefrika Bey'in de boyle birdenbire mtthitindc hayretler uyandiran
mek-
edilen yukanda adi gecen eserinden uzun uzuh iktibaslar tubu yazarak, ortadan kaybolmast ve nihayet Anadolu'ya
yapmuj ve mcs'eleyi bir hayli acikliga kavushrrmustar. Bu ik- gegmesi de: «istanbul'da as3yi§ ve emniyet yoktur vc Mec-
tibaslarla son Osmanli Meb'usan Meclisi'nin tngiliz tasallutu lis'in serbetce toplamp mtizakcreler yapmasma, ve
kararlar
altinda yas,adigi buhranh saatleri ve bu esnadaki heyecanlr vermesine imkan da yoktur. Meclis Reisi'hin tstanbul'u terk
miizakerelerin seyrini gostermis ve miiteSklben de §ahs! ederek Anadolu'ya gejmesi de bunu gosterir, binSenaleyh
mutelaalarma yer vererek Meclis Reisi CelMeddin Arif Meclis!i tatil ederek, bUtun'-'meb'uslann (Aniidoluya gefip
56 KADtR MJSmOGLU ALi $UKRU BEY

de tehlikeli gbren bir kisim meb'uslar Atatiirk'ii bu

muzakerelere orada devam etmeleri zarGridir ve bu bir vatan icin fik-

borcudur.s yollu bir trtikmfl ve bir manSyi tazammun eder.»

rinden vaz gecirmek maksadryla Rauf ve Doktor Adnan Bey-
Dedikten sonra Have etmektedir: ler'i tzuiit'e gondcrdikleri malflmdur. Atatiirk nutkunda bu ci-
hctleri §u satirlarla anlatiyor:
Ataturk'un nutkunda gorulen birka? fikra, bu goriisu ve
«...

bu kanaati biraz aydmlatacak mahiyettetir. Mesela bir ye- ccBeyanat-i umumiyem meyanmda bir iki noktada benim
rindedeniiiyor ki:
istanbul'daki Meclis-i Meb'usarVa reis intihabmi fausflsuna aid
mes'eleden, ve bundaki maksaddan bahsetmi§tim. Bunun temin
«Merkez-i Devletin, Duvel-i itiiafiye tarafmdan resmen
edilmemig olmasmdan, kii9iik bir muskil ile karsjla§tigimi da
i§gali kuvve-i tesniye, adiiyeve icrSiyeden ibaret olan kuva-yi
arzetmi§tim. Filhakika IstanbuL'da Meclis, dflcar-i tecavuz
milliye-i devleti muhtcl etmi§ ve bu vaziyct karswinda Meclis
oiup dagilmca, meb'usian toplayip, ve bahusus izah ettigim
ifa-yi vazifeye imkan gbremedigini Hukumet'e resmen teblig
vechile bir meclis tesisine tevesslil edebilmek icin bir an te-
ederek Meclis-i Meb'usan dagilmi§tir. §u halde makarr-i dev-
reddiid ettim. Mecli.s-i Meb'usan reisi bulanan Celaleddin
letin masuniyetini, fflillettn isiiklalini ve devletin tahliyesini
Arif Bey'in Ankara'ya gelip gelmiyeceginl bittabi bilemiyor-
temin edecck tedabiri tcemmiil ve tatbik etmek iizere, millet
dum, Gelmesi halinde O'nun muvasalatina intizar ettim ve
tarafmdan selahiyet-i fevkalldeyi haiz bir meclisi Ankara'da
daveti O'nun vasrtasryla yaptirmayi du§iindiim. Fakat vakit
ictimaa daveti ve dagilmi§ olan meb'usan'dan Ankara'ya gele- .

pek 90k siir'at ve isticali amir (aceleyi gerektirir) buhmuyordu.

bilcceklerin dahi bu meclise i§tirak ettirilmcsi zaruri govulmu§tUr.»
Mechfll bir ihtimalc rntizaren, izaa-i vakit etmeyi muvafrk-r ih-
bu.mucip sebepler uzerine, oniki maddelik bir talimat
Iste
tiyat (vakit kaybetmeyi bulmadim.
ihtiyatkarhga uygun)
yapilarak, ona gore yeniden ve kisa yollardan gidilerek
Fakat verecegim kararin temin-i tatbikati icin de, bir
iki gun
meb'uslar secilip Ankara'ya gonderilmis, ve Buyiik Millet
telgraf bas,inda biitun kumandanlarm mulalaalamn dinlemek
Meclisi'nin temeli bu suretle atllmi'stir.
ile vakit gegirmsye mecburiyet hissettim. Celaleddin Arif
.

Fakat ne §ckilde olursa olsun, dagilmis. olan bir meclisi Bey'le Martin 27-28. gecesi Dtizce'ye muvasalatmdairtibat
toplantiya cagnmak ya hukumdara, yahud boyle fevkalade bir hilsil olmugtu,*
zarrranda o meclisin reisine Sid vazifclerden oimak laznn
Nutuk'ta bundan sonra Ataturk'un Celaleddin Arif Bcy'e
geldiginden, o sirada zaten Anadolu'ya ge$mi§ olan Meclis
cektigi telgrafta vaziyet hul§.sa edildiki.cn sonra «....intiha-
Reisi Celaleddin Arif Bey'i arayarak, millete bir beyanname
batm tesriiyle (secimlerin sur'atlcndirilmcsiyle) ictimam bir
nesrini ondan rica ediyor, fakat bir tiirlii an!a§amiyorlar ve i§te
an evvel temini icin bu nokla-inazanmizm taraf-i alilerinden
o zaman Atatiirk bir adim daha atarak, bunu bizzaf yapiyor
dahi kisa bir beyanname geklinde efkari umumiyeye §imdiden
ve bunun neticesinde Reis Celaleddin Arif Bey'in rolii ikinci
teblig ve ilanmi faydah addediyoruz. Cevab-r alilerine mun-
.pllna gecmi§ ohryor. Ataturk'un tstanbul'daki Meb'usan Mec-
tazinm.» deniliyorsa da, Celaleddin Arif Bey i§i nazariyata
lisi'ne reis olmak istedigi, halta buna o kadar muhakkak
doktiigiinden, Atatiirk, O'nu bir tarafa birakarak, i§i ele aliyor
nazanyla bakrnis. olacak ki, intihab keyfiycti tahakkuk eder
vc malum olan ccreyam veriyor.
etmez hemen ise ba§lamak iizere Izmife gelip orada bek~
Celaleddin Arif Bey beyannameyi ne^retmekle beraber,
ledigi, fakat O'nun buraya gelmesini kendisi icin de, Meclis
 58 KADIR M1SIR0GLU ALJ§UKRUBEY . 59

Ankara'da Atatiirk'iin cUlvetiyle toplanmig meb'uslarla birlikte Bu mediate «Sinop Mcb'usu» sii'atiyle vazifc goren Dr.
15c ba§larms.tir. Bu mecliso Atatiirk Reis, Celalcddin Arif Riza Nur da, ^ahsi mu§ahedelerme istinaden Ali §iikru Bey
Bey de rejs-i sani" intihap edilmis.tir.» 33 mcrhumun son Osinanh Mcb'usan Meclisi'nin fcshiyle
OsmanErgin, Ziya §akir Bey'den iktibas ederek son Os- meb'uslarm Ankara'da ictima etmek u'zere dagrlmalan
manli Mcb'usan Meclisi'nin Ingiliz tasallutu karpsrnda kendi kararma muhalefetini !?oyle anlatmaktadir:

kendisini fesih karan allium ve bu esngdaki karisrkliklan uzun «.... Bu vak'a benim dimagimi alt iist etti. Boyle bir darbeyi

uzun nakietmigtir. Bu arada Ali §iikrii Bey merhumun bu yiyen meclis artik meclis degildir. Haysiyeti yoktur. Is

fesih kararma ve buna miincer olan hadiselere muhalefetini de goremez. Ortadan kalkmahdir. Hem de dusundtim. Yann,
§6yle anlatmaktadtr: obiirgiin bu Meclis'e siingii altinda bir §ey imzalatmak ihtimali

«... Mevcud meb'uslar nrtizakere salonuna gecmiglerdi.

vat. Bu meclisi kapatmah; biisbutiin kapatrnak da iyi degil, bir

Hepsi de ayn daha intihap yapmak da Bu halde muyakkat ka-

gtic olabilir.
ayn, icinde yajantlan hllin heyecamm
gbstermektelerdi. Trabzon Meb'usu §iikrii Bey kursilye patmah ve mcb'uslan dagitmalr. Zarun Mustafa Kemal'in
cikmij, asabiyet vc leessttrilnden sarsila sarsila bir nutuk peiicesine altma gidilecek. Ne yapalim. Vatan her^eye mureccah.

sbyleycrek sonunda: §imdi yapilacak §ey $udur; Arkada§lara miittefikan bir mu-
vakkat sed karan verdirmeli. Aym zamanda ingilizler'in bu
«- Burada tek bir $uhis kalmayincaya kadar dlmeyi goze
darbesini de tesrit bir meclise, hiirriyete kar§i bir cinayet
almahyiz. Bir tek atkadasirruza feda etmeyiz.» demi|ti.
gostererek biitun Diinya meclislerine protesto ve tazalltim-u
Fakat kosderin birinden ctliz bir ses ytikselmisti:
hal gondermeli. l§e basjadim. Hemen kimse buna yana§mi-
«- ingiliz Donajimasi karsumzda duruyor.» yordu. i^ledim. Iki giin cahshm. Hummali bir gayretie ve dur-
Titrck bir ses bu sozleri takip etmigti. maksizjti ugra§tim. ^ogunu ikna ettim. Ucuncii giinu" muhalif
«- Memleket altflst olur.» 34 sade iki Trabzon mebusu Ali §iikru, digeri
ki§i kaldt: Biri

Ali §ukru Bey her kafadan bir ses ctkan bu karmakansjk Tunali Hilmi. Hilmi'yi de kim mebus yapmig bilmem. Bunun
munakajayi bastiracak gfir bir sesle §8yle bagirmi§ur.
kadar adi, degersiz, ahlSki zayif bir adam azdtr. Cahil, dal-

«-- Korkuyordunuz da buraya neye geldiniz!» 35 kavuk, sarho§. SM& biraz nesir ve giir de yazar. Bunlar da
kiymetsiz §eylerdir. ikisi tutturdLilai «ilia olmaz, meclis.
1

kapatilamaz!» Esbabini, feci bir Skibeti izah ediyorum. Hayir,

33- Osman Krgiin - Bahkcsirli Abdiifaziz McccJi Tolun Istanbul 1942 anlamiyorlar. NihSyet Findikh'da firka odasma biitiin
122 - Aynca Dr. Riza Nur c!a bu hadiseyi suyle ifade etmckteclir: «0
meb'uslan topladim. Ye§il cuhah at nali bir buyiik masa var.
sh.
giin orada bulunan arkadaglar hikiiye elii. Ezciimle GUmiisJiane Meb'usu
Zeki anlaiti. Zeki bizztu bir ev bulmus, haziriamiflar. Rairf ile Kara Vasifi Burasi eskiden Ittihat ve Tcrakki odasi idi. YaJmz Celal Arif
ka^irmak iKtemi^ier. Imkiin da pck giizel vanms. TecrObe de yapmi$lar. korkup savu§mu§. Ankara'ya ka5iverm.i§, eksik. Muhsin-i
Tamam Rani' kacmak isicmemi,^ Teslim olmu§. Dikkate §ay2n bir s.eydir. Fani Kazim vc Mecdi reis vekili. Onlar i§Ieri idaj-e ediyorlar.
Tabii scbebini Rauf kendi bilir.» (Bkz: a.g.e. C. I, sh. 432)
34- Osman Ergin - Bahkcsirli Abdiilaziz Mecdi Tolun - Padifjaha, sadrazama gidip geliyorlar.
Hayati
jahsiyfeti, Istanbul 1042. sh. 144
§imdi ben soyliiyorum. Galeyana gelmi§im. Ye§il masanin
35-a.y.
 60 KADiRMISrcOGLU
AL1§0KRUBEY 61
.

Nisan tarihinde birkac arkadasiyle birlikte Meclis Riyaseti'ne

ttstune firladim. Artik oradan sbyluyomm. Bu iki ki§i Mia takdim eyledigi b ir takriiie baglamigtir. Bunda meb'uslarm
§iddetie muhalefet ediyorlar. Hilmi'yi biliyorum, korkak bit
herif, O'nu tepelemek lazim. Hem bu hareketim Ali §ukru'ye
de te.sir eder, O'nu da yumu§atmasi miimkun. Hilmi'ye hitap
'

etlim, rica ettim. Hayir da hayir. §iddetli bir makamla kiifre

basjayip iistunc alladim ve dedim ki;

«- Be herir, bu kaclar insan r&a. Sen mi kaldm? Scni ge-

bertirim,» Titredi.

«- Pckiyi, pekiyi! Kabul cu.im!» dedi.

§imdi Ali §ukru kaJdi. O boyle degil, asabj, cebbar, aniid.

BoyJc bir muamele O'nu busbiituii azdinr.. Sanki kizan ben
degildim. Derhal yum'usak, tatli dilli bir adam oldum. Ali
§ukru'ye yana§tim. Sanldim, yuzumi dptiim, yanagim sevdim.
«- Hadi sen de kabul et!» dedim. O da bu sefer hie te-
ieddui etmeyip kabul etti. Eh, ittifafe hasil oldu. Bu iki kisisiz
de i§ oluidu ama, biitun Avrupa'ya protest© edecegiz, ittifakla .... . .-
V..^
olmasi. iyi. O gun kac saattir gobegim catladi, anamdan emdi- C-tV -^n r &. ii->
gim stit bumumdan geldi. Sebebi en ziyade bu iki ki§idir.»36

Ali §ukru Bey i$bu sQretle Istanbul Meclis-i

Meb'usam'ndan Ankara'ya intikal edenlerdendir. ResmI
Buna
«\T
kayitlarda iltihak tarihi 23-Nisan 1920 gosteriimektedir.
gdre acihstan evvel gelmi§ ve Hacibayram-i Veli Camii
- 4
xerifindeki merasime istirak etmis demcktir.

Meclis'in tamsma ve M. Kemal Pa§a'nin 30

ilk iki giinii Ankara'daki Meclis'in, Istanhul'dakinin bir devamindan ibarei oldugu bu
Ekim 1918 Moudros Mutarekenfimesi'nin imzasmdan
tarihli .sebepleonun Celalecidtn AHf Bey tarar'indan ioplantiya davet edilrnek
M. Kemal Paja'nin
ISzimgetdigi Inisiisuiut teyid ve isbat eden el yazisiyla
itibaren eereyau eden hadiselere miitedair tafsilatli konu§ma-
tanzim olunan yukandaki tamimde aynen §oyle denmektedir:
si ile ge9mi.5t.h-. Bu Meclis 'te Ali §iikru Bey'in ilk faaliyeti, 25
«yiRMtNCi KOLORDU KUMANDANUGINA
Istanbul' faciasini mtiteakipAnadolu'da cali^mak UzerC istrhlSs-i nefsc
36- Dr. Riza Nur -
a.g.e. C. I, sh. 437 vd. Dr. Riza Nur'u teyid eden ve
inuvafik ohm meb'uslardan kismiyle temas hiisii olmu^tur. 21-22 Mart
bir

iki Meclis arasindaki bilfiil beraberjigi go.stcrcn pek 50k resmi vesikj) da geccsi vasil olan vc garka dogru yliviiyiise devam eden i^bn zevat Yojgat
mevcudtliu. Bunlardan birini dikkatlerinize sunuyoniz: Meb'usu Ismail Fazii Paga, Mcclis r i Mcb'usan Reisi Celaleddin Arif,
 KADtR MISIROGUJ ALI5OKRUBBY

vechile tammamalari sebebiyle hiikli- barla bir hakflmel teskili teklifini bir hiikumet-i muvakkatc'ye
heniiz, birbirlerini layiki
isim vermek teklifini rnuvafik bulmuyorum..»- 38
meti tejkil cdecek olanlarm sccilroesinde acele edilmcmesi,
bunun hususi bit encUmence gerceklestirilmesi istenmekteydi. Alt gukrii Bey nierhumun birkac arkadasma daha im-
arasinda matlub olan ay- zalattirarak Meclis'in iki giinluk muvakkat riyasetine takdim
Bununla icra ve lesri kuyvelJeri

nliga isSret edilmekte vc bunun saglanmasi gayesi gudiilmek-

eylcdigi yukanda bahsi gecen takrir, 0'iiiin parlamcnto haya-
37 tinda tecrUbeli vo bilgili bir insan oldugunti gosteriyordu.
teydi.' Ni-
Mu- tekim bundan U9 be.s gun sonra Vekiller Hey'etmin yani hiiku-
Bu takrir uzcrine actlan miizakerede Bursa Mcb'usu
ve idar? durumun heniiz metin teskili hususunda zamamn tanmmis hukukcularmdan
hlddln Bey'in soyledigi sozler siyflsi
biri olan Celaleddin Arif Bcy'le miinakasa ettigi ve O'na karsi
ne olctide tavazzuh etmi§ bulundugunu acikca gostermektcdir.
bugiinkii en ve siyasl prensipleri mudafaa
Muhiddin Baha Bey bu takrir iizerindeki konusmasmm bir ye-
ileri idfirl ettigi
gdriilmusttir.
rinde aynen ijbyle diyordu:
Hakikaten Celaleddin Arif Bey de, 3*
Ankara'ya Istanbul
«Beyefendiler!... Pek ala biliyorsunuz ki, bizim huktime-
Meb'usan Meclisi'nden intikal etmisti. Hatta fazladan olarak
timiz Osmanii Hukumeti'dir. Bizim hiikumetimizi idare eden,
bu meclisin ingilizlcr tarafmdan cahsamaz hale getirildigi ta-
Makam-i Cclil-i Hil&fet (Yuce Hittfet makami) ve saltanattir.

Binaenalcyh, bir httkfhnet te$kil cdiyor degiliz. Bizim rihte, fiilen reisi bulunmaktaydi. Demek ki, O da tecrubeli bir
Buraya gelmemiz bir hiikflmet
kimseydi. Aynca hukok profesdrii idi. Boyle olmasina ragmen
hey'ctimiz, hey'et-1 milllyedir.
Icra Vekilleri Hey'etinin yani hiikumeti tejkil edecek kim-
hukuku payimar cdilen (ayaklar altma alman)
teskili icin degil,

bir hukumetin, re'sikarmda (isbasmda) bulunan hiikiimdan ve

halifesi esir edilen bir hiikumetin hukuk-i magsubesini (gas-
38-a.y.
39- Celaleddin Arif Bey, 93 Harbi denilcn 1877-78 Turk -
Rus Harbi'ne
bodilmis haklanm) mudafaa ve istirdad etmek icindir. §ark cephesi kurnandani Oazi Ahmed Muhtar Pasa'mn
yamnda ijlirak
Binaenaleyh, burada bir hiikumet teskili mevzuubahs olamaz. elmis ve mlisjliedelerini «Basrmiza Gelenler» ismi ile
nesretmis, bulunan
hukukunu miidafaa ve Ant Bey'in ogludur. Son fstaiibul Meb'usan Mecliai'ne memlckcti olan
Hukuku gasbedilen millet efradi is- Er-
zuruai dan secilmisti. Bu raeciisin ikmci rusligini
tirdad icin yine millet sifaliyle icra-yt faaliyet edecektir. Bu iti- deruhte ctmekte iken bi
nncj rcisui vcfati iizcrine O'nun yerine ijccmi'jtir. Somadan
bu raeciisin An-
kara'da [oplanmak iizere dagilmasiylc Aiikark'ya gilrai^
Kirjehir Mcb'usu Riza, Saruhan Mcb'usu Resit Bcy'lerclir. Fevkalade bir ve orada da Meclis
Ikinci Rcisliginc
meclisin ictimaa davet ulundugu liakkinda vcrdigimiz malumala ayni zamanda
karsi secilrnistir. Birinci Reis, Icra Vekilleri
cevabi i'ta eylerais)erdir.
litidcki
Hey'eli Reisi ohn M. Keraal Pa§a idi.
Celaleddin Arif Bey bu Mcclis'te hadiselerin sevkiyle tesekkBl
«Tertibalmiz mahz-1 isabct!h\ Cenab-i llak millctimizin sclameli namina eden bir
ncvi muhiilefel partisi demek olan edkinci
muvaffakiyet ihsan buyursun!. Bununla beraber men bizim sirayj gelisimias Giup»landl. Bu grupun en dik-
kaie deger simalarindan biri olan Celaleddin Arif
ancak bbyle bir medis-i kubra-yi niilletc islirak ile son vazifemizi ifa ey- Bev. yultanya almmis
olan sozlennden aalasilacagi iizere Milli
lemekten ibarettir. Muvaffakiyeli Cenab-i Hak'tan tcmenni eylcriz.» MiicSdele'nin muvakkat bir
hukumel marifctiyle scrceklestirilmesini vc butiin icrfu faaliyctin, bu hey'ete
Arkadaslann ernin bir mintikaya viisuliine kadar isbu malumalin hafi ui-
bmikilmasmi ancjik hey'et mcnsLipiannnr tek Ick Meclis'ce secilraesini
tuliaasim tcmenni cylcriz. is-
tcraekteydi. Meclisle oldukca hlirracl gOren ve itibarli bir mcvkii
bulunan
Heyet-i Temsiliyye Namina Celaleddin Arif Bey, M. Kcinal Pasa ile fiili ve hukuki olarak ilk
ihtilafa
M. Kemal dilscnlerden biridir. Bililharc bir punduna gelirilevek Roma Elciligi sifanyla
Ankara 1940, sh. 55 Ankaia'dan uzaklastmlraij ve orada vefal elmistir.
37- Bkz: Zabit Cericlcsi, C. I.
64 KADIR MIS1ROGI.U
ALiSOKRtlBEY f,S

selerin tek tek Biiyiik Millet Mcclisi'nin Umumi Hey'eti

MEN-i MliSK.RAT (ICKINiN
raraflndan sesilmesi item geldigi fikrini miidafaa ediyor ve
sciyle diyordu:
YASAKLANMASI) KANflWU
«... Madem ki, Meclis-i alimiz hem icra ve hem de tepi'

mfihiyetini haizdir, bunun mantik? olan neticesi yine icra TBMM'nin en foal aztandan birr idi.
Ali §iikru Bey,
Meclis'in acihsim miiteakip baslayan siySsi ve
bey'etini kendisinin intihab eyiemesi lfizuh gelir. icra ve te§ri idari
hSiz kendisi tamamiyle munSkajalarda Onu daima soz alan ve en
mahiyetini olan meelis, Isterin yaptci istikamette
konusan bir kimse olarak gormekteyiz. Acihstan
kaffesini icra edemiyecegi iciri baa rufekasina (arkadaglanna) iic giin soma
yanr 27 Nisan 1336 (1920) tarihinde Bursa
vekalet verir ve o vekillet dairesinde intihab olunacak zevat da Meb'usu feyh
Servet Elendi'nin teklifi ile Meclis'te
tedvir-i omflr ederler. Bu icra ile tesri'in birlesmesinden lahas- bir «ir§ad Enciimeni»
mantikiyyeden baska sey degildir.»''">
kumlmasi kararlastinlmijti. Bundan maksad halkm Mill!
siil eden bir netice-i bit
Mucadele'ye inandmimasi ve cesitli diisman faaliyet ve pro-
AH §tikrii Bey'in, Celaleddin Arif Bey'e bu s&zleri
pagandalannm tcsirsiz hale getirilmesi idi.
sbyletcn tcnkiclleri §u noktada toplanmaktaydi.
17 Mayis 1920 tarihli celsede oktman enciimen
«... Hey'et-i icraiyyeyi (huktimeli) tegkil eclecek vekiHeri maz-
batasmda, Ali §iikru Bey'in bilMiare
hey'et-i umumiye (Meelis) intihab ediyor. Halbuki bir de «lzmir Suikasdi» ha-
drsesmde basrolu oymyacak olan Ziya
ictihad arasmda bir takim miinasebet olmak ve bir de arada Hur§id Bey ile birlikte
«Irsad Enciimeni* Szaugma secildigi, aym
bir samimiyet olmak iizere islerin mtmtazam cereyan etmesi gun okunan diger
bir mazbatada da merhumun bu
i9in lfizimdir, buyurdular. Binacnaleyh bu tarzda hey'et-i enciimenin mazbata mu-
harrirligini deruhte edeccgi bildiriimistuv 42
icraiyyc reisi (Basbakan) kendi arkadasUlnnr intihab etmck
lazimgelir. Bu tarzda intihab edilmelidir ki; kendisini mes'ul Ali §iikrii Bey'in bircok enciimelerde
birden vazife
gbrdiigu anlasilmaktadir. Hakrkaten
tulabilelim. Biz kendileriylc calismiyacak olan refiklerimizi
•

bu tarihten jki gun once

kendimiz veree'ek olursak heyet-i icraiye riyasetini nasil yam 15 Mayis 1336 (1920) tlirihii celsede okunan
Hariciye
mes'ul tutabiliriz? Tutmak da zaten insafa muvafik degildir. Encumem mazbatasmda da O'nun «Kaan0n-i Esasi
Encii-
biz.icbar ediyoruz. §u efendilerlc calisacakstmz cli- ment» ne yani bugiinkii manasiyla Anay'asa
Ciinkii, komisyonuna
yortiz. O da onu kabtde muztardir.» secildigi goriilmektediiv 43

Ali §iikru Bey'in bugiinkii parlamento usul ve esaslanna Merhflmun Meclis'teki ilk ve ehemmiyetli hizmeti
Birinci
uygun olan bu gbru^ii kabul edilmemis ve htikunieti teskil BMM'nin. asagi yukan ilk kanunlarmdan biri
olan «Men-i
'

eden vekillerin tek tek meclisce secilmesi kanu.nlajmi5.tir. Mtiskirat Kanunu»min fikanlmasina onayak olmasidir.
Fakat cok gecmeden bunun pek biiyiik mahzurlan bulundugu Hakikaten Meclis'in altmcr mesai gtinunde
yani. 28 Nisan
anlajllmis, ve bilahare bugiinkii normal sisteme donulmii;tOr. 1336 (1920)tarihli celsede Meelis Riyaseti'ne
tiikdim eyledigi
^Men-i Miiskirat Kanunu» mctni okunmu? ve
miista'ce-
40- Ziibit Ceiidcsi, C. I Sh. 1 60
41-a.y. 42- Zaljit Ceridesi, C 1. Sh. 322
43-- ZabK Ceridesi, C. 1. .Sh. 3i4
6(5 KADIR M1SIR0GU) ALI 5OKRU BEY 67

liyetle cikanlmasi kabul olunarak dcrhSl alfikah enciimenlere Madde 3. t§ret ettigi gorulenler ya hadd-i ser'i ile te'dib

havalc edjhnigtir. Bu husustaki muzSkereyi Meclis zabrtlarm- olunur (§er1 cezasi ile cezalandinhr), veyahud elli liradan
dan aktararak dikkatlerinize aizediyorLlz: ikiyiiz elli liraya kadar ceza-yi nakdiye mahkum edilir. (Bravo
sedaian)

«Xrabzon Mcb'usu Ali §iikrii Bey'in Muskiratin

Madde 4. Bu kanunun tasdik ve nesriyle beraber mevcud
ickiler miisadere ve imha edilir.
Men'i Hakkindaki Teklif-i Kaniintsi
Madde S. Bu kanun tarih-i nesrinden itibaren mer'fdir.
Madde 6. Bu kanunun icra-yi ahktmina (hiikiimlerinin
Rcis - Bazi teklifler var efendim,
yuriimlmesine) bilumum zabita-i miilkiye ve adliye ve
Katip Haydar Bey (Kiltahya) - Efendim, Trabzon Meb'usu mebikim-i nizamiye (nizamiye mahkemeleri) memurdur.
Ali §iikru Bey tarafindan bir iayiha-yi kanuniye (kanun
Abdiilkadir Kemali Bey - (Kastamonu) - Layiha
tasansi) teklif ediliyor,
enciimenine...
Dfn-i miibinimizce tahrim edilmis. olan isrctin halkimiz
Reis - Zannederim ki, enciimenler tesekkiil etmistir.
arasinda laammiim-u istimalinden (kullamlmasmm yayginla.5-
Enciimenlere gonderelim efendim. (Muvafik sadaian)
masmdan) eden (dogan) fenahklar, feiaketler, ladad
tevelliid
Evveia bunu Adliye, Maiiye, Sihhiye enciimenlerine
cdilemiyecek (saydanuyacak) derecede 50k miihlik (helak
havSle edelim.
edici) ve muhrib (harab edici)dir. Salik bulunduklan din men
etmedigi halde milletini bu beliyye-yi uzmadan (biiyiik beladan)
Sagdan Bir Menus - Umur-l §er'iye (§eriat isferine

mahsus (hususi kanun) ile kurtarnug olan CemShir-i bakan enciimen) de te§ekkiil etmistir. Onunla da aiakasi var.
bir kanun-i
Miittehide-i Amerika (Birlejlk Amerika Cumhuriyetleri) Soldan Bir Meb'us - Layiha enciimenine gitmek icab
hukumeti cidden takdire ve numflneyi imtis81e (ornek olmaga) etmez.
amikasi (derm cahilligi) hasebiyle icki hu-
layiktir. Cehalet-i Sabri Bey - (Kastamonu) - Miista'celiyet karan ile
susunda h8d ve hudud bilmeyen, binaenaleyh her dem haiiu- gonderelim, ehemmiyetlidir.
mBnsiz (yuvasiz) felSketlere dflcar olan memleketimiz halkim Reis - Miista'celiyet kararmi kabul buyuruyor musunuz?
bu muthis, beladan kurtarmak i9in fltideki mevaddin (asagidaki Kabul edenler... Ellerini kaldtrsm. (Eller kalkar) O halde Ad-
maddelerin) kanun seklinde karjulUn.fi teklif eylerim. liye, Maiiye, Sihhiye ve §er'tye enciimenlerine havale edi-

Maddc Memalik-i OsmSniye'de her nevi mflskirfitin

1. yoruz.»'< 4
imai, ithIL fiiruht (sang) ve istimSli, suret-i kat'iyede mem- Bu surctle alakah enciimenleri havSIe edilen «Men-i
nudur. Miiskirat Kanunu» tekrar 17 Mayis tarihinde Meclis hu-
Madde 2. Mtiskirtt' imai, ithSl ve fiiruht edchler (sa- zuruna golmis ve miizakereye vaz olunmustur. §imdi de bu
lanlar) nezdinde yakalanacak olan mitskiratin beher kiyyesi husustaki miizakereleri ve alakali enciimenlerin mazbatalanm
icin elli lira cez8-inakdl alnur ve mevcud miiskirat mlisadere
oluiiur. 44- Zablt Ceritfcsi, C. 1. Sh. 1 14
 68 KADIR MISIR001.U
ALI §UKRU BEY (59

dikkatierinize arzediyoruz:
resmine tflbi oldugu, bu sfiretle tahsii oiunan
meblagin dev-
«Katip Haydar Bey- Efendim, igretin men'ine dair Aii
takim borciarmi karsilamak ilzere ecnebilere hasr ve
letin bir
Sukrii Bey tarafmdan bir I&yiha-i kanuniye teklif edilmisti. Bu
tahsis edildigi, bu hususta millctlerarasi mukavelcler
ISyiha hey'et-i cclilenizin karanyle MaMiye, Adliye, Ser'iye, bu-
lundugu bildirihnekte ve i§bu sebeplerle «devletin icki
Sihhiye eneumenlcrine havflle edilmi§, enciimcnler de bu bab- imil
ve icilmesini azallmaya cahsmasi tabii gorulmiijse de
takt nokta-i nazarlarim hey'et-i lliyenize birer mazbata ile ar-
ithaline man! olunmasinin teeviz edilemiyecegi» bil-
zetmislordi. Emir buyururJarsa mazbatalan okuyalim. Arzu
dirilmekteydi.
ederseniz mazbata muharirleri gelsinler izahat versinler.
B.undan sonra Jer'iye Encumeni mazbatasi okunmustur.
Abdullah Azmi El'endi (Eski^ehir) - Mazbatalar okun-
Bu mazbata ile digerleri arasmdaki fait a§iMrdl.
Zira ev-
sun efendim. »' 45
de ittihad ve Terakki artigi veya Sultan Va-
velkiler hepsi
Bu girizgahdan soma once Ali Siikrii Bey merhumun tek-
hideddin merhumun tabiriyle bulasigi kimselerin imzalarmi
lifi, esbab-i mficibesiyle birlikte aynen okunmu§, bilahare de
tasimaktaydi. Ser'iye Encumeni mazbatasi ise hocalar
alakali enciimenlerin mazbatalan Meclis Umumi Hey'etine ar- tarafmdan tanzim edilmisti. Bu itibarla da dini gercekleri
ak-
zedilmistir. O ve anlayisim aksettir-
gflnkii Meolis'in hissiyat
settirmekte ve Meclis'e zaferin kazamlisina kadai' hakim
olan
mesi ve MiUt Miicadeleiiin hangi mSnevi hava icinde ger-
manevi havayi gostermekleydi. Bu bakimdan onu buraya der-
ceklestirilebildigini gosterebilmesi bakimmdan bu zabtllardan cetineyi faydah buluyoruz.
bir kismim dikkatlerinize arzediyoruz:

Ilk olarak Adliye Encumeni mazbatasi okunmustur. Bu

mazbatada, bciyle bir kanunun «akla ve Seriata uygunlugu
SER'IYE ENCUMENI MAZBATASI
goriilmus ise de...» girizgahiyla sbzc basjanarak bu teklifin Men' ve istimali Hakkmda Kanun Layihasi.
Miiskiratin

«simdilik kaydiyla reddi ve tabii

Hakayik-i esyayi taharri (varhklarm gerceklerini arastiran) ve
durumun avdetinden sonra
tcdkik ile istigSI eden zevStm (kimselerin) malumu
ete ahnmasmm» miinasib goruldiigii bildiiilmistir. Bu hususta oldugu
uzere, bu Blemde tesadiift ve abes olarak viicvida gelmis
Ceza Kanunu'ndaki 265. maddenin tam mSnasiyle tatbikinin hicbir
sey yoktur. Her§ey'in hilkati bir sebebe miistenid ve her
kafi oldugu, aynca husflst bir kanun cikarmaya ihtiyac bu- hil-
kate (yaratiliga) bir gSye muterettebtir. (Tertib
lunmadigi ifMe edilmislir. olunmusuir.)
HatlS her zerre bile, bir kanun ve intizam dtiiresinde kendi
Adliye Enciimeni'nin mazbatasindan sonra okunan hil-'
katiyle mtinasib bir vazife iffi etmekte ve o vazifeye bir
Sihhiye Encumeni mazbatasi da, ickhiin kotuliiklerini saytp gaye
terettub eylemektedir.
dokmekle beraber bu hususta yera bir kanun cikarilmasindan
Sirr-i tekvinin (yaratilis sirnnm) zerrattan sumflsa
ziyade Ceza Kanunu'nun 265. maddesinin tfldil ve takviyesi (zer-
relerden giineslere) kadar butun e§yaya sirfiyeti
gbrii§Linu ortaya koyuyordu. '
.
(varliklara
yayilmasi) ve her sey'in tab'an ve fitratan (tabiat ve
MSliye Enciimeni mazbatasinda yaratiiis.
ise, icki ithalimn giimriik
itibariyle) mukellef oldugu vezlifi (vazifeleri) husn-i ifaya
45- Znbit Cerictesi, C.
mecburiyet ve ecnasin envSda, (cinslerin nevilerde) cnvain
] .
Sh. 329 ef-
radda (nevilerin fertlerde) kemSI-i intizam Uzere tecelliye '
 70 KAD1RMISIROGLU AL1SUKKUBEY

mahzariyeti sayesinde ihtiva ettigi binihaye mehasin ve her mahluka sefkat, ner fiil ve kavilde (sozde) sidk (dogruluk)

bcdayi (sonsuz gUzellikler) ile §u silstte-i ktinata s£ha ara-yi ve istikamet, sun (§eklt> ve manevi biitun umurda (isterde)
viieiid oldugu (varhginu yer buldugu) §iipheden varcstcdir. ciddiyet, lsraf ve tebzirden (har vurup harman savunnadan)

Bu llemde kat'iyyen miicanebet (kaemma), her hususta iktisada riSyet,

viiefidunu asla hissederncdigimiz herhaagi bir
zerrenin bile tekliften £za"de olarak viicuda gelemedigi sfibit
her zaman sa'y ve amelc ikdam (cahsmaya) gayret ve nefsi
ve miitehakkak (gcrccklc$mi§) bir kaziye (hiikum) olmasma lagviyat ve fuh§iyattan vc her tiirlii sefdhetten siyanet, ke-
binaen ekmel-i mablGkat (mahlukatm en mukemmcii) olan mal-i taharet ve nezafctlc (tarn bir temizlikle) evk&t-i mu-
insanin sebepsiz nihade-i aleni (aleme ayak atmis) olamadigi ayyenesinde (muayyen vakitlerde) Haiik'a ibadet islam'm ka-
evveliyetie .sabit olur.
nun-u esiisisi'nin muhtevi oldugu maddelerin en muhimlerin-
dendir.
Sirr-i teklifi anlamak i.stcyen erbab-i fazl-u kemfilin (dinen
mukcllef olmanin simru anlamak isteyen vc olgunlukfazilct
Kanunun emrettigini yapmamakhgm ve men ettigini yap-
sahibleriniu) netice-i telebbuat ve tedkikfitmda (inccleme ve makhgin curiim oldugu miitlefekun aleyhtir. Milel-j mutemed-
ara|tumalannin netieesinde) teklifin ancak bir vazifeden iba-
dinc (medeiu milletler) erbfib-i ceraim (sue ifleyenler)

ret oldugu ve bu vazileye terettiip eden hakkin yani fevaidin hakkinda cezaiar terlib ederek miicriminin i.slah-1 nefsine ve
(fatdelerin) hag a §ari' hazretlerine (§eriat sahibine yani muskiratm men'iyie insanlann her vechile evc-i balaya (en
Allah'a) aid dcgil mtikellefe Sid oldugu ispat olunmu§tur. yuksek derecelere) irdka ettirmeye (yiikseltmeye) ez can-u
dJl (can ve goniildcn) sa'y ettikleri §u son asr~i medeniyette
§u avalimde (alcmlerde) her§ey kendi islidikliyle
Din-i islam ve miisliminin citedenberi hadim ve hamisi olan
mutenasib tekainuliine hizmct edecck bir kanun ve bir vazife
hiikfimetimizin de cah§tigma asla .^uphe edilmez. Ruh-i in-
vaz' ve tayin olundugu gibi insanin da kendi hilkat-i kamile-
sana verdigi manevi iezzet, kalbe bah§ettigi safvet ve
sine miitenasib (olgun yaiatili§ina gore) tealT ve terakkisine
nez^hete ve bedene temin eyledigi sihhat ve saidet ile her-
medar olabilecek (yiikselip yucelmesine yarayacak) Ahkam-i
§eriyye (§eiral hiikiimleri), vezaif-i diniyye (dim vazifeler)
kesin gipta ettigi bu kanun ahkamimn maattessuf tatbikinde
gosterilen ISkaydJ ve betaet neticesinde miUetimizin kem-
va'z buyurulmus, (konulmusj ve bunlara ittiba ve riayet eden-
miyeten ve keyfiyeten (maddi ve manevi olarak) dQgar-i te-
lerin kadir ve §erefi ne rtitbe all oldugu gdrulmu§tur. Eunun
reddi oldugunu (geriledigini) gdren bizler kan aglamaktayiz.
icindir ki, dinen memur oldugu vez&ijfl ita eden ve neh>

yolundugu (yasaklandigi) seylerden ictinab eyliyen (kacinan) irtikSb olunan (islenen) ceraimin (suclarm) s!ne-i
. herhangi bir miislim her vechile mes'ud vc her yerde memduh iimmette aciig: rahneierin (yaralarm) tedavisine ehemmiyet

(metholunmu.s) olmugtur. Biraenaleyh Din-i Mtibin-i Ah- verilmedikce ve miicriminin ciirmu ile ona terettiibedecek

mediye'nin (islam'm) emrettigi §eylerin menfaati, niahza ceza arasmda nisbet-i Sdile gdzetilmedikce lslah-i nefs et-

(.snf) nehyeyledigi ef'Ulin mazarrati (yasakiadigi fiilJerinin za- meieri hrui9 ez-imkan (imkan harici) addedilcrek mliskiratin

rarlan) sirfa oldugu bugiin cihanin muselle.midir. men'i hakkmdaki teklif iizerine Adliye Enciimeni'nce ittihaz
buyurulan karar, encumen-i acizanemizce ba^ka bir sekle ifrag
Hilm ve tevazu, adalet, hukuka riayet, irz vc namusa
edilmi§ ve sahib-i teklifin (teklif sahibinin) fikri tercih olun-
hfirmet, zuafaya (zayiflara) merhamet, fukaraya muavenet,
72 KADIE MISIROCU.U MJSUKROBBY 73

mustur. (Jiinkii Actliye Enciimeni Kanun-i CezSmizdaki mev- Denizli, Hasan

cud olan mevaddin (maddelerin) kifayetini kabul etmi.5, bu Amasya, Riza
maddeler iso miiskiratm istimal ve iinfdini degil, yalniz alenen
Kayseri, Sabit
sarhosluk elmeyi menetmistir. Ummul-fesad (fcsadin anasi)
Feyyaz AH
semmiil-ibad (insanlarm zebri) oldugunda iilem-i insaniyetin
bugun ittifaki bulunan miiskiratm Alem-i Isltaiyet'te daha Bundan sonra da Ali §ukrii Bey merhuimm vaki teklifi
ufak tefek degisikliklerle takdim olunmaktaydi.
bidayctlc tahrim edildigi haldc bu hiinncti moskiii birakarak
yaltuz sarhoslugu halka gostermemcyi Dikkat odilirse Meclis acrlah heniiz onbes yirmi gitaliik
emirden ibaret
goriilmiistur. Binimelayeh bir milddet gecmis. bulunuyordu. Bilahare «Birinci» ve
muskiiitin imal ve istimalmin
men'ini bilumum tcbeanm sihhat ve ahlaki ve miisliimaniann «Ikinci» grup olarak belirecek olan aynhgin burada nuvesini
dinlcrinoktasmdan derece-i viicubta (vacib derecesinde) ad- gormek miimkiindiir. §er'iyye enciimeni mensupiarr yani bir
dederek zaten wiemnD olamn kuvve~i teyidiyesini izhar ve te- kisrm hocalarla ccigu ittilrat ve Terakki Cemiyeti'nden
hiyeyi, mflcib-i enir-i scr'i vazife addeyledik. Vaki miiskiratm miidevver asker ve sivil eshas arasmdaki goriis aynllgt ilk
men'inc dofa bu kanun dolayisryle ortaya cikmistir.
bazi miilalazat-i maliyeden (mall dusimcelerdcn)
dolayi taraftar olmayanlar da bulmiabilir. Lakin bunun men'iyle §er'iyye enciimeninin bu mazbatasmdan sonra acilan
istimalinden dolayi sarfolunan mebaligin (meblaglarm) efrad-j miizakerede Maliye Vekili Hakki Behic Bey, birtakim mali
milletge tasarruf edilecegi munfisebetiyle miiskirSt rfisumu miilariazalar serdederek tekjifin uzun uzun aleyhinde konusmus,

kendisine tahsis edilmis bulunan daircce cibSyet oilman (tah- Ali §iikru Bey de cevap vermistir. Nihayet mes'ele bir usfll
sil edilen) diger riisum Ozerine zammolunarak telafisi kabil miizakeresi sekline ddkiilerek
uzayip giderken Men-i
olanacagr cihetle isbu miilShazat dahi gayr-i varid addolun- Miiskirat Kammu'nun bir kere de Hey'et-i Vekilece yani
mustur. Miiskirat imal ve istimali ciirmiiyle miitenasib ve
'
hiikumetce tedkikine mtitcallik riyasete verilen bir takrir okun-
ahkam-i esasi-i ser'iyye'den (§eriatm esas hiikumlerinden) mus ve de muzakerenin kifayeti reye vaz'olunarak
biiaiiare

mustenbat (cikanlmis) mucfiz3ti miibeyyin (cezalan gos- celseyc son Bu kanun Hey'et-i Vekile'de
verilmistir 46 .

teren) olarak zirdeki maddeleri tahrir ve tasdikine arzeyledik. goriisiildukten sonra tekrar Meclis huzuruna getirilecekti.
15 Mayis 1336 Gercekten Men'i Miiskirat Kanilnu 12.7. 1336 (1920) ta-
rihindc tekrar Meclis'e gelmis ve muzSkereye konulmu.|tu.
Seriye E. Reisi, Miifid Teklifin tab'edilerek meb'uslara dagmlmamis bulundugu yo-
iundaki itiraz iizerine bu miizakerelerden bir netice
Maras, Refet
alinamamis, gosterilen usuli cksikligin giderilmesinden sonra
Abdullah
ele almmasi kararlastirilmistrr. 47
Ankara, Mustafa
Bilahare bu tekiif 12.8.1336 (1920) iarihli celsede tekrar
Aydm, Ahiried §iikrii

Kayseri, Ahmed Alim 46- Zabit Ceridesi, C. I Sh. 329 ve milleakip

47- Zablt Ceridesl, C. 2. Sh. 345 ve d.
74 KAD1R MISIROGLU ALi SUKRC BEY 75

ele ahnarak miizakereye konulmustur. §imdi bu miiziikerede iizerine §er'iyye ve Sihhiye Enciimonlerinin
teklifiyle «Mu-
cereyan eden Mdiselerden ve ileri siiriilen fikirlerden de bir vazene-i Maliye Enciimeni»nin inazbatasi okunmustur.
Bu
nebze bahsetmek istiyoruz. Zira Mcn'i Miiskirat Kanunii, Bi- son encumenin mazbatasmda da teklifin birtakim
mffll mii-
rinci B.M. Meclisinin unium! havasini aksettirdigi kadar lahazalarla aleyhinde bulunuldugu, maksadin
Ceza Kanu-
meb'uslarin tek tek sahsiyyet ve istikametlerinin de kav- nu'ndaki alflkah maddenin derpis eylcdigi cezalarm
arttml-
ranmasina yarayan bir mahiyet arzctmektedir. Bu bakimdan masiyle husulii teklif ediidigi goriilmustiir.
bunu, All fjiikru Bey dolayisiyle tlpik bir vak'a olarak secmi§ Reis, soz alanlann kendilerine sorarak leyhte
veya aleyh-
bulunmaktayiz, Yoksa merhumun Meclis'teki her teklif ve te konusacaklarmi tespit ve kayittan sonra muzakerelere
miicadelesi hakkinda bu kadar uzun uzadiya izahat verecek gecmistir.
degiliz.
Bundan sonraki muzakereleri sahislann hissiyflt ve
Bu celse Ikinci Reis Celaleddin Arif Bey'in riyJseti efkflnm ayna gibi aksettiren zabittan aynen takdim
ediyoiuz:
altinda cereyan etmistir. Once muhtelif mevzularda bazi Haydar Bey (Kutahya) - Efendiler, alkolun hayat-i beser
ehemmiyctsiz kanun teklifleri muzakere edilmistir. Men-i
iizerine ika cttigi (husule getirdigi) tahribat,
Miiskirat Kanunu'na sira gelince Celaleddin Arif Bey soz ala-
Tunali Hillni Bey (Bolu) - Fransizca yok.
rak:
Haydar Bey (Devamla) hakikaten pek miithistir. Hatta
«Reis-i Ssini Key - Muskirat Kanunu'na geldik. Evvelce
kuul (alkol) aleyhinde Cemiyct-i Tibbiye Liyon'daki
bu hususla soz istcmig olanlar vardi ve kendilerinin de bu hu- son ic-
timamda, tiziim mustahsilfttindan. (uriinlcrinden)
sastaki haklan mahfuzdur, demistim. §imdi isimleri yazdi gayn me-
vaddan (maddelerden) istihsal edilmis olan
olanlan okuyacagtm. Sonradan isimleri olmayanlar ve soz is- ispirtolann sem
(zehirleyici) olduguna karar vermis ve nesrettikleri
leyenler aynca isimlerini yazdirsmiar. is-
gayn mevaddan, (maddelerden) istihsal
tatistiklerde, uziimiin
Haydar Bey (Kutahya) aleyhitlde, Doktor Suad Bey edilenispirtolardan Fransa'nm bag olmayan eyaletlerinde
(Kastamonu) lehinde, Mehmcd §iikrii Bey (Kastamonu) le- adam basma bes iia dokuz litre yarn takriben iic ill yedi
hinde, Mehmed Bey (Karahisar-i SShib) aleyhinde,
ijiikrii
okka
isabet ettigi halde pek dim tahribat ika cttigini deiii ve misal
Rasih Efendi (Antalya) lehinde, Ali §ukrii Bey (Trabzon) le-
olarak gostermislerdir. Binaenaleyh memalik-i
hinde, Ismail Subhi Bey (Burdur) aleyhinde, Sirri Bey (izmit) ecnebiyeden
(eciiebt memleketlerden) gelen ispirtolann
lehinde...
sem olmasina na-
zaran buulann Ali SJukrii Bey'in teklifleri
vechile, idhal ve
§imdi efendim soz isteyenler sdylesin, sira iie hirer hirer istimfil ve fiiruhtunun (alim satimmm)
men'i Jazim ve lSblid
yazalnn, soz isteyenlerin isimlerini. okuyahm:» demis ve (suphosiz) ise de milumunuz olan mevani
(mamalar) do-
Men'i Muskirat Kanunu'nun miizakeresine baslanmisti, layisiyle bunun simdilik kabil olsa bile ileride
tatbiki kabil olup
Bundan sonra lehte ve aleyhte konusmak isliyenlerin ohmyacagmm takdiri hey'et-i aliyenize aid pek muhim, pek
isimleriokunmus, bazilan soz almak 19m miiracaat etmi§ ol- esasli bir keyfiyettir.
duklan hakle isimlerinin okunmadigim beyan etmisler, bunun Efendiler, Mejrutiyet'in ilk senesinde Meclis-i'
Meb'nsS-
iizerine onlarin isimleri de ilavc edilmistir. Bilahare vaki teklif

-
76" KAD1R MISIROOLU
ALl 5OKRO BBY 77

kapitiilasyonlara kat'iyyen dokumnayah bir kanunun, yalniz

ninnz sihhat-i bejeri muhafaza vc bagciligi inkuazdan
ccnebi biifcu; fabrikatoriin menafiine (menfaatlerine) do-
vikaypten (jokinckten konimak memfdik-i ecnebiyeden
19111)
kunmasi dolayisiyle kabiliyet-i tatbikiyesi olmazsa, bilmem
gelccek olan miiskirat vo ispirtotain bilakayd-u sart Mc-.'
ki; varidatrauza (gelirlerimize) Diiyun-u Umumiyemizc, mah-
inalik-i Osmaniye'ye ithiil vc bu gibi ispirtolardan mesnibfll-i
rem kararniimesine ecnebi vc menafi-i hukukima §iddet-i
kiiuliye (i9ile.cek alkol) imal cdilmemesi 15111 bir kanun
taalluku olan Ali fjiikrii Bey'in bu tcklif-i kanunisinin nasil ka-
yapmisb, Bu kanun uhud-i kadimeye (eski anlasmalara) do-
biliyet-i tatbikiyesi olabUir? 48
kunmadigi halde sirf Avmpa'nm menafiine (menfaatlerine) do- .

Ali §iikru Bey (Trabzon) Demek siz |imdiden kapitii-

kundugu ifin vuku' bulan miidahale ve tazyik iizerine bir hafta
lasyonlari kabfil etmis. bulunuyorsunuz?
sonra kapitiilasyonlar bahane edilerek, bir hafta mevki-i tat-
bikle (mer'iyyette) kaldiktan sonra geri ahnmisbr. Haydar Bey (Devamla) - Hal boyle iken muhterem
llmiyye ve Sihhiye encumenleri Ali §iikrii Bey'in layihasim
Halbuki efendiler, bu kanunun kapilulasyonlara muhalif
esas itibariyle kabul ve fakat hey'et-i muhteremenize takdim
maddesi yoktu. Qiinkii sem olan bir §eyi kapitiilasyonlar
hicbir
himaye etmedigl gibi, hifbir devlet de diger devlcte mm sem
cttikleri esbab-i mucibeli mazbatalarla bazi tadilftt teklif edi-

olan miiskirat vc ispirtolanmi teb'ana. yorlar. llmiyye Enciimeni, Ali §iikru Bey'in layihasmdaki idhal
(yarr zehhieyici)
bulunmaz ve bulanamaz da,.. Efen- ve furuht (alip satma) kelimelerinin tayyi (kaldirma) ile
icireccksin, gibi bir teklifle
Fakat hak kavinin oldugu [ticmnfliyyetinin yalniz imal ve istimal edenlere hasrim, llmiye
diler!. (ingilizler yapar sadalan)

icin, bu hakll olan davalanmizi da, Avrupalilar'a dinletmek

Bnciimsni de Kanun-i Ceza'mn 265, maddesi makamma kaim
olmak tizere teklif ettikleri maddelerin kabuliinu
bizim icin kabil olamadi ve kanunun mevki-i latbikden istiyorlar.

aiinmasiyla daha ferda-yi mesrttiyette hiirriyet ve is- Halbuki efendiler Umiye Encumeni'nin teklifi vechile
tiklalimize dehsetli bir darbe indirildi. Halbuki efendiler, biz bu memnuiyeti (yasaklama) yalnrz imal ve istimfde, Avrupa'dan
kanun ile memalik-i ecnebiyyeden senevi memleketimize gel- mamulen gelen milyonlarca miiskiratin serbest^e fiiruhtine
mekte olan yirmi milyon kilo ispirlo ile milyonlarca miiskiratin edeeek olursak, bilmem ki, ecnebileri kuskulan-
uiiisaade

gclmesine mani olmuyorduk, yalniz memalik-i ecnebiyyeden dirmaktan baska bicblr fayda temin etmeyen §u imal ke-
gelecck olan muzirussihha ispirtolardan me§rubat-i kuuliye limesine bilmem liizum kahr mi! (Jiinkii efendiler miiskirat
imal edilmemesi icin bunlari gumriiklerdc asetonmelin mah- niamul ve serbest olarak memalik-i ecnebiyyeden mem-
lutlan (kansnn) ile kanjlirarak yalniz sanayide istimal et- leketimize fiiruht ve miiskirat bayilerine rekabet kabfil et-
tirmek vc miiskirali da bir takim ahkam ve kuyuda (kayitlara) miyecek derecede ucuz bir fiyatla mal temin edildikten sonra
tabi' lutmak Fakat maatteessiif efendiler,
istiyorduk. artik imal kelimesine ne ihtiya9 kalir! Binacnaleyh hem ar-
medeni denilen Avrupa, kendi menafi-i hasisasini bizim haya- zettigim esbabtan (sebeplerden) ve hem de Kanun-i fisasi'nin
timiza tercih ederek, kanunun mevki-i tatbikten' alinmasmda Iic2ret serbesttir, maddesine muhalefetten ve sonra da mem-
israr etti, Nihayet §11 izahattan maksad, Dtiyfln-u Umurniyye-
nin (Osmanli Di§ borclan idaresinin) muvafakati ahndiktan 48- Birinci Biiytik Millet Meclisi'nin initnevi ahvalim akseuircn bu bey-
sonra bir cok tedkik ve tetebbu netioesi olarak yapilan ve lainaz o/.iirlerinc dikkai eilil.sin!.
 KADIR MISIROGLU ALt5UKRUBEY 79

leketimizdeki ecnebi iimillere cihet-i taalluktan nasi, kabiliyet-i kiisur sene sonra bugiinkii kanunu mecalis-i tcsriiyyesinden
tatbikiyesi (tatbik kabiliyeti) olmiyan §u «imal» kelimesi or- gecirmeye muvaffak olmustur. (Gilrultuler)
tadan kalkinca Ilmiye ve Sihhiye enciimcnleri men-i istimal Reis-i Sani Bey - Kesmeyelim efendiler. Sozii kes-
husnsunda (kuUamlmasmi yasaklama) birlesmis. oluyorlar kl; meyiniz rica ederim. (Giiriiltuler)
imaldeki mahzur ve mevanii, imaldeki adem-i kabiliyet-i tatbik
Reis-i Sani Bey - (Remzi Efendi'ye hitaben) hakkimzda
(imaline miiteallik manilerden dolayi tatbik kabiliyetinin ol-
nizamname-i dahiliyi (fctuziik) tatbik ederim. Herkes
mamasi) bilumttm memalik-i Osmaniye'deki bil'umum teb'aya
sbylemekte hiirdur. Buraya gelir soylersiniz.
seyy8nen (e§it olarak) tatbiki dolayisiyle istimalde daha
Remzi Efendi (Kayseri) - Nijin kiymetli vakitlerimizi
ziyade vfuittir.
zRyi' ediyoruz.
Efendiler, muhtelif tabiyette mesela bir Rus bir italyan
Reis-i Sani Bey (Remzi Efendi'ye hitaben) Efendim su-
Hadd-1 Ser'iyyeyi (Ser'i Cczayi) icab edecek derecede sarhoj
sacak rmsiniz? (Haydar Bey'e hitaben) devam.
olsalar, huzur-i hSkime (hakim huzuruna) sevkedilseler,
Haydar Bey (Devamla) - Fakat efendiler bugiinku ka-
hSkim-i Ser'i buniata .siz hadd-i Ser'iyeyi icab edecek derecede
nunu, mecalis-i tesriiyyeden (kanun yapan meclislerden) gecir-
sarb.0.5 oldugunuzdan dolayi sizin hadd-i Ser'i ile te'dibinize
meye muvaffak olan Amerika zennediyor musunuz ki; kanunu
(cezalandrnlmaniza) hiikmettim, dese aeaba bunlann raensup
tatbike muvaffak olmusUir. BilSkis efendiler meyhaneleri ka-
oldugu devlctler kendilerince memnu (yasak) olmayan §u fi-
patayim derken biitiin evlerin meyhiine olmasma sebep olmujtur.
ilden dolayi mahkeme-i § er'iyyeden verilen §u hiikmii infaz et-
tirecekler mi! Ali Siikrii Bey (Trabzon) - Delil goster.

Remzi Efendi (Kayseri) - Onlara samil Refik Bey (Konya) - Rica ederim kesmeyelim efendim.
degildir. Onlar
hakkmda yoktur. Bu Hadd-i Ser'i onlara gamil degildir. Hadd-i Reis-i Sani Bey - Efendim not edersiniz, sonra soylersiniz.

Ser'i kime lazimsa ona yapilacak. Nicin hatibin sozlerini kesersiniz? (Devam, devam sedalan)

Haydar Bey (Devamla) Onlan kanun istisna edemez. ,

Haydar Bey (Devamla) - Delilim ijte elimdedir. Efen-
diler Amerika Ivleclis-i Meb'usaninda cereyan eden
Remzi Efendi (Kayseri) - Hadd-i Ser'i miisliimanlara
muzakerat, bu gayr-r kabil-i tatbik olan kanun yuzunden Ame-
aidtir, ecnebilere lazim geimez.
rika'mn senevi 532 milyon dolai servet gaib ettigini ve bu ka-
Haydar Bey (Devamla) - Efendim, sizi nizamnarne-i nunun gayet vasi' (geni§) bir mikyasta kacakcihk ve suisti-
dahiii (ictuziik) ahkamina degil kanun-i miiuazara ahkamma malata sebebiyet verdigini ve Amerika'da men-i miiskirat
(miinakasa usulleriue) uymaya davet ediyorum. mes'elesinin bir mes'eleyi, bir mes'cle-i ictimaiyye ve haysi-
Reis-i Sani Bey - Kalkar burada izah edersiniz. tiye degil bir mesele-i siyasiye sekline girdigini bize pek
Haydar Bey (Devamla) - Fakal efendiler siz Amerika vazih bir surette isbat etmektedir.
nasil men etti diyeceksiniz? Bir kere Amerika bizim gibi mu- Miifid Efendi (Kirsehir) - Enciimcn namma musaade bu-
kayyed (kayitli) bir hukflmet degildir. Saniyen Amerika isret-i yurur musunuz?
men'e (i9ki icmeyi yasaklamaya) tesebbtis ettigi tarihten altmis Reis-i Sani Bey - Bitirsin efendim.
80 KADiR M1SIROGLU ALI §UKRU BEY 81

Haydar Bey (Devamla) - Hele efendiler, Sihhiye Encu- bulunuyordu.

menjnin 20. asirda tatbik etmek istedigi tanzifat (temizleme) Bu takrir de, inevcud guriiltii ve kan§ikliklarm artmasma
islerindo istihdam cezasi, Abdiilhamid zainamndaki timar- sebep olmu'gtur. Zira muhafazakariar, Men-i Muskirat Ka-
hane ve seiseri kanunundaki darb cezalan gibi Ilmiye En- nunu'nun bu sfiretle yani munaka§alann kinci bir hfil almasi
ciimeni'nin... (GiiriilUiler) (Alkislar) (Siirekli guruftiiler, sdzii- bahancsiyle rata kaldmlmak istendigini anlami^lardi. Bu celse
nil geri al sadalan) Birinci Buyuk Millet Meclisi'nde en sert miinakasalara sahne
Remzi Efendi (Kayseri) - Olmaz kabul etnaeyiz, asagi olan eel seler in.de u biridir. §imdi bu eelseye dair kisa bir zabit
indirin. parcasi daha takdim ediyoruz:

Haydar Bey (Devamla) _ (Remzi Efendi'ye hitaben), bu- «Riza Efcndi (Yozgat) - Reel, Red!... (Gurultuler)

raya gel. Emin Bey (Emncan) - Usul-i mu'zakere hakkmda soz is-

Bey - Pcki efendim susun!

Reis-i Sani tiyecegim. (SJddetli gurulttiler)

Remzi Efcndi (Kayseri) - Bizim burada liizumumuz yok- Reis-i Sani Bey- Takrir hakkmda mi sbyliyeeeksiniz,

tur. Ahkam-i §er'iyye aleyhinde... (Bu millet ^eriatla kaimdir mes'ele hakkmda mi?
sedfdan) Ali fjukrii Bey (Trabzon) - Bu gibi mecalis-i tesriiyyede

Bir Hoca Efcndi - Kat'iyyen kabul etmiyoruz. Cekil ora- (kanun yapan meclislerde) her tiirlti mevad muzSkere edilir.

dar, utanmiyor musun? (Nedir bu yahu. Hepimiz mttslttmaniz Bu gibi mevaddin .gayet ehemmiyetlileri, gSyet. ehem-
sadalan) miyetsizleri, daire-i giimfllu itibariyle gityet v&sileri vardrr.

Hiisrev Bey (Trabzon) - Herkes hiirdur. Istedigini soyler. Herkes ehemmiyet-i mahsusasi olan ve bu ehemmiyeti
(Giiru'ltuler) biitim aleme samir olan bir yerde mes'ele hakkmda soz
soylcrken, rica ederim, sdzii tartsm ve oyle sbylesin. Ben-
Refik Bey (Konya) - Efendiler rica ederim ne oldunuz.
deniz kanunu teklif eden oldugum ictn, tabit lehindeyim. Kabul
Kamat'a kar§i rezil mi olacagiz?»
edilmesi icin elimden geldigi kadar cahgacagim. Soz soylemek
Ogleden soma yine Ikinci Reis Celaleddin Arif Bey'in
herkesin hakkidir. Yukandan asagi ne biliyorlarsa onu
riyaseti altinda a9ilan celse, ayni elektrikli hava icinde
sdylesinler ve buna kargi kimsenin itiraza hakki yokttir. Bu-
gecmi§tir. Once Haydar Bey stfzlerinin yanhs, anla§iimi§
rada cikar soyler, fakat soz soylerken bu gibi mesailde, dikkat
olmasmdan bahsetmisse de, gurultiiden konugmalari pek iyi.
etmek lazimdir. Hatta siirc-i lisana mesSg yoktar. (§iddetli.
anlasilamaims §iddetli gurultuler cereyan ederken Ali Stikru
gurultuler)
Bey'in soz istedigi gorUlnrii§, Celaleddin Arif Bey ise kim-
Sesler (Herkes soziinii nc sCiretle soyliyecegini bilir.)
seye soz vermiyerek riySsete takdim edilen bir tekliften bah-
(Gurultuler.. Muhtelif sesler..) '

sederek bunu okuyacagini bildirmistir. Okunan takrir Men-i

Miiskirai Kanununun §iddetli miinakagalara sebep olmasj
Reis-i Sani Bey - Rica ederim efendim, oturalim. Efeadim,

dolayisiyle muz&eeresioin mUs&id bir zamana miistade buyuran.

la'likine'
mtiteallikti. Isparta Meb'usu Haci Tahir tarafmdan verilrni§ (§iddetli gurultuler) (Ayak patutilan) (Reye koyun scs-
 82 KADIR MIS1R0GLU
ALl$OKRl)BBY 83

leri)
gccirilini.; vc
oralarda rmizakere edilmis boyle bir kanunun
Hiisrcv Bey (Trabzon) - Usiil-i miizakcre hakkmda siiz alakali enciimenlcr adina hirer ki?inin
konustuiulmasiyla ih-
isterim. (§ iddetli. guriiltiiler). ticac edilmesi (yctinilmesi) teklilinde
bulunmuslardir.
Sesler (§iddctli giiiiiltuier) (Boyle seyler ayiptir sesleri). Saruhan mcbusu Refik §evket ve Mentese Meb'usu
Tev-
Hiisrcv Bey (Trabzon) - Miisaade buyurun efendim. Is- fik Riistii Bey'ler larafmdan ileri suriilen
bu teklif, karara
parta meb'usu Tahir Bey bir takrir vermij, biuiun hakkmda baglanmadan celse on dakika icin tatil edilmistir.
aiz-i malumat edeyim. Zannedersem takrire saik olan, Mec-
Bilahare celse acildigmda, Istanbul Meb'usu ve
Maliye
hste goriilen halet nihiyedir. Oyle hissediyorum ki, Haydar
1 vekili olan Ferid Bey soz alarak uzun uzun bu
kanunun
Bey kardesimizin buradaki sozti su-i telakkiye ugtamistir. Bu cikaiilmasryle mani oluuacak riisumun
ehemmiyetinden bah-
halde bendenizin de dabil oldugum halde hep lniiteessifiz. Bu setmistir. Yer yer islam tarihinden
de misaller vererek kiki
teesstirlemuzakcrati devara ettiremiyecegimizi goriiyotum. yasagmm hicbir zaman tam manasryle tatbik edilemediginden,
Binaenaleyh goriiselim, siikunet-i dem hasil olsun. Bu bu kanunun da
15 bihakkin tatbik edilemiyeceginden bah-
memlekete ve millcte nafi' (faydah) ve muvafik olarak ciksm. setmistir.
(Pek a)8 muvafik sesleri)
Fcrid Bey'in Rusya ve Amcrika'daki durumundan
bah-
Reis-I Sani Bey - Teklifi kabul edenlar elierini kaldirsmiar sederek buyuk olciide guriiltulerle kesilen
konusmast «bir
(Eller kalkar) Kabul edildi efendim. avukatin evine on tine miisellah (silahli) bolsevit.» cumle-
Bir ses - Biraz daha uyuyaoak... siyle inkitaa ugrarken, Ali §iikrii Bey'in
yerinden miidahale
Ali Siikrii Bey (Trabzon) - Uyuyacak. Parlamanto da- ederek «mes'ele-i miistehiie* yani geciktirki
bir mes'cle
leverasi. hakkmda siiz istedigi goiiilmiistur. GuruTtuler arasmda devam
Emin Bey (Erzincan) - Biitiin bu fesatlarm menbai sen-
eden konusmasmdan Maliye Vekili Ferid Bey'in:
sin.. (GiiriUtuler) «- Tehir mi ediyoruz, devam mi Reis Bey?» diye
soimasi
iizerine Reis'in mes'eleyi reye koyacagim bildirdigi
Gurultiiniin siddetlenmesi iizerine celse cumartesi ictima 1

gorill-
edilmek iizere tatil olundu.»*>
mustur. Bunun iizerine Ali §iikru Bey'in mes'ele-i
niiistebire
hakkmda soz istemek hususunda israr ettigi gorlilmusMir.
Men-i Miiskirat Kanunu 13 Eyltil 1336 (1920) tarihinde
Ferid Bey Men-i Miiskirat Kanunu'nun ruzntaeye
tekrar muzSkereye konulmustur. Reis bu kanun hakkmda soz (giindeme)
dahil olupolmadigim sormus, Reis bunu reye koyacagim bil-
istemis olanlann isimlerini okuyunca, bunun pek uzun.bir liste
teskil ettigi gbrtilmtislur. Bunun uzerine
dirmistir.Hazmmun «DahiidirL» tarzindaki mudahaleleri
bazi meb'uslar usul
uzerine bundan vazgecilerek Maliye Vekili Ferid Bey'in
hakkmda soz alarak bu kadar kimsenin konusmak istemesi
konusmasina devami saglanmistir. Ferid Bey konusmasinm
halinde miizakerelerin anormal bir surette uzayacagini ileri
devammda her tiirtii kcyif vcrici maddeler icin tarihte ko-
siinniislerdlr. Emsaline kryasen, data fazla encumenlerden
nulmus olan yasaklarm asla ciddi bir sflrette yliriitiileme-
diginden bahsettikten sonra:
49- Zabit Ceridesi, C. 3 sh, 179 vd.
«Maalesef aksam-i Memalik-i Osmaniye'dcn (Osmanh
84 KADIR MISIROOLU ALI StJKRU BEY 55

nitilklermin ki simian ndan) bazdarmin du§man istilasi aittnda bile bunun fenahgmda bizimle miittehiddir. islam olduklan,
bulunmasim nazar-i dikkaL ve mtitalaaya alnus. olsak bile, jnsan olduklan icin bunun men'ine taraftardn'. Verecegim
yalniz §u Men-i Muskirat Kanunumi kabul etmek suretiyle cevap iktisadi mes'ele olmak itibariyle en ziyade sahib-i
biitceye vuracagimiz darbe Ulakal (enaz) bir milyon liradir: selahiyet olan Maliye Vekili Bey'edir, Miiskiratin men'i
Efendiler, bugiin bir milyon liiayi istMikar edecek esasini herkes kabul ettigi icin yalnuz bu noktaya cevap
ve-
(aznn.sayacak) vaziyette degiliz. Hey'et-i illiycnize arzettim. recegim. Efendiler, Ferid Beyefendi de buyurdular ki, bazi
Biitcemizin yirmi milyon acigi var. Bu yirmi milyon agik memleketlerde bazi tesebbiisSt yapihyor. Tesebbiisat degil
Hey'et-i.Miyenize teklif etmig oldugiim bu kavanindeki (ka- efendiler, fiiliyat.

nunlardaki) varidat da ddhil oldugu haldedir. Eger bunlan
kabul buyurmayacak olur iseniz o zaman biit9eyi kat'iyyen
50
tevSzun ettiremeyiz. (Den.klc§tircineyiz.)»'
Maliye Vekili'nin yaptigi uzun ko.nu.$masinm rubu bu ciim-
lelerdc toplanmaktaydi. Beyanatma devamla demi§tir ki: «... Dti-
Amerika sQret-i kat'iyyede bunu men etmistir ve bugiin
bizim limanlanmiza gelen Amerikan gemilerine gidiniz, Sudan
baska hip bir mesrubat bulamazsimz. Bulundugu takdirde her
turlu cezaya razryim. Yoktur. Kanun her suretle men
etmistir.
Evet her yerde oldugu gibi Amerika da da muskirat istimalini
!

gtinfiniiz, bir Men-i Muskirat Katuinu vasitasiyla o mukelle- itiyad haline getirmis ayyaster vardu. Fakat
bunlar hakkinda
fiycti lagv cdccegiz. O mukellefiyet nedir efendim? Miiskirati kadar fazla takibat yapihyor ki; milyonlarca dolar sar-
itiyad eclenierin miikellefiyetini, muskirat icmiycnlerin iistiine fediliyor ve men'i dolayisiyla tayyarc vesaire ile
kacakcihk
yikaeagiz. Dunya'da bundan gayn makuJ $cy olur mu?» yapmak istiyorlar. Bugiin Amerika'da icki icenler Kuba'ya,
Bu suale Ali §iikrii Bey'in olurdugu ycrden verdigi cevap Meksika'ya falan yerlere giderler iferler. giinkii zengin adam-
guydu: Seyahat masrafma tahammul ederler. Ferid Beyefendi
lardir.

«- Bir buyurdnlar ki; Amerikahlar bunu men edemediler. Cunkii bunu

milleli kurtarmak iqw raziy:iz!»
bir ines'ele : yi
siyBsiyye yaptilar. Biklkis Amerikahlar bunu
Daha sonra soz alan Operator Emin Bey, Birinci Mec-
mes'ele-yi siyasiye yapmaktan fevkaWde korkuyorlar.. Bundan
lis'in a§OT ilericilcrindcn olmasma ragmen Sihhiye Enciimeni
tamamiyle miictenibdirler.
namina soz alarak Maliye Vekiline, Men-i Muskirat Ka-
nununun kabul edilmesi halmde matuz kalmacak bir milyon Amerika'mn en bflyuk intihabi Reisicumhur intihabidir.
Reisicumhur intihabt miinSsebetiyle, bugun miiskirat amilleri
lira vergi kaybmi telafi cdebilecek yolu bizzat go.stermis.tir. Bu
(imal edenleri) sendikasina istinad eden parti bile, intiliabgt
da, tababette kuJlanilan alkollii maddelerin vergisini arttirmaku.
(secimler) icrasi men-i miiskirat mes'elesini programina
J9111
Daha sonra soz alan AH §iikru Bey, tenkidJeri §u suretle
koyamiyor. umfiniiyenin galeyamndan kqrkuyor. Ga-
Eflcar-l
cevap land inn isttr:
zetelerde, resml nutuklart vardir. inanmazsamz yarm
getirir
Ali §ukru Bey (Trabzon) - Efendim, muskirat mes'elesi,
gosteririm. Binaenaleyh ezberden, isitrne olan, menedememi§
bunun aleyhinde herkes buiunuyor. Malta Men-i Muskirat Ka- dc, tesebbiis etmi 5 gibi sozlcr dogru degildir. Men etmistir
nummim kabul edileceginden korkan Maliye VekiJi Beyefendi efendiler ve Amerikahlar bugiin bu mes'eleyi siyas)
pro-
pagandalarma esas yapiyorlar. Amerika trosilermin kudretini,
50- Zabil Ceridesi. C. 4 Ankara 1942 Sh. 101 ve devami
86 KADIR MISIROGLU ALI 5UKR0 BEY 87

kuwctim hepmtz bdnsniz. Halbuki o trbstlere istinad cden bile ihtiraz edelim, demistiniz.

Demokrat Firkasi rey kaybedeceginden korkuyor ve bunu Ali §iikrii Bey (Devamia) - Hilmi Bey miisaade bu-
programina koyamiyor. yurun, bugiin Meclis-i Ali'yi bu millet suraya gbndermi§;
mu-
Sonra Rusya'dan bahsettiler. Rusya da men etini§th\ kadderatmi kuriarmak icin!.. Mukadderaii kurtarmak igiri her
Fakat Rusya'nin teskilSu Amerika'nm te$kilati gibi degil... men miimkunse yapimz demis ve Meclis-i Ali bir Hiikumet
Qttnkti (Hilar yeni bir ihkilab geciriyor. Yalntz suna nazar-i dik- intiMb etmis ve kendisi o Hiikfimetin mm-akibidir. Meclis
kati ceibcderim ki, Ruslar Dunya'da en ziyfide icki kullanan bir memleketin menfaad icin muvafik gordugii bir kanunu yapar
millettir. Sonra Ru.slar'in dinted de bunu men etmemi§tir. Yani ve tatbiki icin Hiikumet ben bunu yapamam derse, o Hiikumet
onlarda bir kayd-A cliiiT oktur. Bu itibaiia Ruslar da, bu inkilab yerinde duramaz. (Alkislar) §imdi bu itibarla...
kahramanlan mfiskirSb yiizde yirmi men etmi§lerse 90k iyidir, Hamdullah Subhi Bey (Antalya) - Mes'elede agir ke-
bahtiyardirlar. Fakal bu inkilab boyle devam ederse, emin olu- limeler iizerine istinad etmek de dogru degildir. (Devam
nuz ki, yiizde yiiz muval'fak olacakhirdir. devam sesleri)
Soma mes'elede en ziyade aleyhtarlarm nokta-i istinadi, Ali Siikrii Bey (Devamia) - §imdi bizim elimizde bir takim
kabiliyet-i tatbikiyesi yoktur demeleridir. Bu nokta, bilhassa kanunlar var. Bizim o kanunlar hakkmda kudret-i tatbikiyemiz
bir hiikumei memuru icin, kabiliyet-i tatbikiyetu yoktur demek, ne ise, elbette bu Meclis'in yapacagi kanunlar
da odur. tjunkii
bir dereceye kadar ziildur. Taibik edemiyen cekilir.
bir kanun icin nastlsa, digerleri icin de oyledir;
yoksa her
Maliye Vekiii Ferid Bey - Bendeniz §imdi oekiiirim. kanun Icin ayn ayn kuvve-i tatbikiye aranmaz. Bugiin, meseia
AH §ukrii Bey (Devamia) - Mtisaade buyurun, boyle asi kanunu, aym mes'eledir. Biliyorsunuz ki
351 kanunu tatbik
hayai ile laf olmaz. Ben sizin sozunuzii kesmedim. Bans ihtar edilmeden evvel bu memlekette binlerce adam cicek has-
ettiniz, sustum. tahgmdan blurdii. A51 kanunu mecburi bir sekilde tatbik
edil-
Maliye Vekiii Ferid Bey - O halde zul tabirini geri aim. digi zaman, bizim halk, itiyatsizhgmdan dolayi, keci
gibi
daglara kaciyordu. Maahaza bu kanun, mumkiin mertebe
Ali Sukrii Bey (Devamia) - Ben kanunun tatbik edemem- tat-
bik olunabilen bu kanun, memleketimize hi9 olmazsa,
diyen bir hiikumet bence hiikumet mevkiinde durmaya hlyik onbin
cocuk kazandirmadi mi?. Ast Kanunu, Avrupa'da oldugu
depdir. (Giirultuier) Rica edcrim mu'sa=ide buyrun. Kabiliypjt 1 gibi
tatbik edilemiyor diycbu kanunu birakalim mi? Veyahud boyle
Latbikiyesi yokdur demek ne demek.^ 1

bir kanun yapmamak mi lazimdir? Rica ederim.

«Maliyc Vekiii Kerid Bey - Sdzunii geri al, ciinkii ayni
Ali piikrii Bey (Devamia) - Efendiler izah edeyim.
siuette ben de sizi tahkir ederim!...
(Giirultuier)
Ali §iikrti Bey (Devamia) - Hangi hiikumet ki..-
Tunali Hilmi Bey (Bolu) - O, bununla kabil-i kiyas
Maliye Vekiii Ferid Bey - Yalmz seyden ibaYet...
degildir,
Tunali Hilmi Bey (Bolu) - §iikru Bey ,
siircii lisandan
Ali §ukru Bey (Devamia) - Efendim, soziimu kes-
meyiniz. Mes'eleuin farki yoktur. Aji kanunu da
sihhat-.t umu-
88 KADJRMISIROGLU ALI 5UKRU BEY 89

miyyeyi muhafaza icin ortaya konmustur. O kanun, halkni iti- de alamiyacagiz. Ben soylenen sozlere cevap veriyorum.
yalsizhgi,yahud cehaleti dolayisiyle tamamen tatbik olu- Kuvve-i zabita itibariyle bu kanunun kabiliyet-i. tatbikiyesi icin
namiyor. Kismen tatbik olunuyor diye bu kanunu mevki-i elimizdeki kuvvet ne ise, bugiin yine odur. Bu kanunun ka-

mer'iyctten kaldualim da uf'ak tefek elde ettigimiz menafiden biliyet-i tatbikiyesi efendiler halkin ruhuna tevafukundadir,
de mi vazgecelim, diyorum. §imdi biz dc bu kanunu, nesl-i halkin an'anatma tevafuktadiv. Herbiriniz bilirsiniz ki; efen-

atimizi ve sihhat-r umumiyemizi du§iiiidugumUz icin koyraak diler, bizim icimizde ickiyc miibtela olan hie. bir kimsc yoktur
istiyornz. Zaten liangi kanunu tatbik ediyoruz ya..; Haydi ki, Allah belasim vcrsin, nerden ah§Um dememi.5 olsun.

ytizde yirmi veya yiizde otuz tatbik etsek bundan zarar mj Bunu soyleten biniicyiiz senelik itiyadin temSdisidir. Bu iti-

gdruriiz rica ederim? yadla bizim halkimizm ruhu boyie bir kanunu hazme miisaid-

Efendiler, §imdi bil de Hristiyanbk mes'elcsi mevzuubahs dir. Size misal' sdyliycyim: Istanbul'dan fekk-i irtibat eden

oidu. Evvelce Amerika ve Rusya ve son zamanlarda Avust- Balikesir ve havalisinde, yani hukumet ntifuzu tizerierinden

ralya gibi hiikumetler bunu tatbik etmislerdir. Bugtin Avust- kalkip da halk sirf kendisi i§ini bir dereceye kadar id§reye

ralya'nin cenub hukumelleri bile tatbik etmis>rdir. O ba§ladiklan zaman, bnnu men etmi§lerdi. Buna kar§i efendiler

hiikumetler, Hristiyan olmak itibariyle sirf sthhat-j umflmiyeyi isyan cikmami§tir. (Dogrudur sesleri) ve nerede kanun yapar,

ve sihhat-i beseriyeyi muhiifaza ifin boyle bir kanun tatbik §iddetle tatbik edersek ve sjddet gdsterirsek, halk buna karsj.
ettigihalde biz ne icin kendi milletimizi muhafaza icin koymak isyankar bir ruhla hareket etmiyecektir. Mutlaka buna
istedighniz bir kanunda tebaamiz olan hristiyanlan ayirabm? miitavaat edecektir. Fakat halkin elindeki fazla parayi ve

Kanunun tatbikini sihhat-i umflmiye nokta-i nazanndan is- silaht al, gor nasil kiyam eder. Bununla istinas etmis_tir. Bu iti-

tiyoruz. Hristiyanlann bu husustaki §ikayetleri dinlenemez, barla kanunun kabiliyet-i tatbikiyesi vardir. Zira hie bir

ciinkii onlann medar-i Amerika gibi Hristiyan

istinadlarl olan miisluman yoktur ki, kendisine kar§i tatbik olunan tedabir-i

bir hukumet kabul etoistir. Ermenilerin makam-l sikayeti Ame-

zecriye kar^isinda, hayir ben yapacagim diye isyan etsinl.

rika idi. O kabul ettikten sonra, makam-t §ikayet yoktur. Kim-
se birsey diyemez.!. Hristiyan mes'elesi mevzuubahs degildir.
Ferid Bey (Qorom) - Bizc dediler maalesef.
Binaenaleyh bu, halkin ruhuna tamarmyle tevafuk eden bir ka-
nundur. Bu kanunun hasb! nigehbani da vardir, yani'butun mil-
Buna riayet etmeyen-leri, hatta bendeniz bile goriirsem,
let....

derhal polise haber veririm. Ister ahaliclen ister memurinden

Ali giikru Bey (Devamla) - Vaktiyle demisjerdir. §imdi di-
olsun. Hatta Maliye Vekilini bile!.
yemezler. Bir de buyurdular ki; Maliyeniri kadrosu bu kanunu
Maliye Vekili Ferid Bey - Siz onu goreniezsiniz, ben ak-
tatbike mttsaid degildir. Yam bu kanunu tatbik ettirmek icin,
sini gorurum. (Handelcr)
kafi dcrecede inzibat yapamaz.. Rica ederim, simdi bunu
soyleyen Maliye Vekili Bcycfendi, riisumun tezyidini taleb Ali §iikrii Bey (Devamla) - Ferd mes'elesi degil.. Binae-
ediyor. Halbuki bcnce bu kanunun tatbiki icin ne kadar kuvve-i naleyh bu i
§ inzSbita memurlan coktur. Herkes bu ifin zabi-

inzibatiye lazim ise, rUsum arttinlcbgt zaman husulii tabit olan tasi, mgchbanidir. Bu kanun zannediyorum ki, eger ciddi tu-

kacakcihgm men'i de o kadar lazimdir. Resme zamniecler-

icin tnlursa diger kanunlara nisbeten kabiliyet-i tatbikiyesi belki

sek, o zaman kacakciliga revac verccegiz ve bugiinkti resmi yiizde yiizdtir. Sonra bir .de bagcjlik cilietme, yani i§in iktisadi
 90 KADIR MISIROCLU ALi 5OKRO BEY

noktasina gectiler. Bagcthk mes'elesi sUphesiz bit- mes'elc-i

dum. Biitcenin acigim tamamiyle kapatmadiktan sonra, ancak
iktisikliyedir. Efendiler bugun maatleessiif baglanmrztn kes- yirmide birini kapatabiliyor. Maliye Nazm Beyefendi yirmi
retle mevcud oldugu yerler elimizde degildir. Insallah bu yer- milyon lirayi, daha dogmsu ondokuz milyon lirayi her nereden
ler tabii bizimdir vc bizim climize gececektir. (ingallah
bulacaksa lutferi bir milyon lirayi da oradan bulsunlar, mem-
yakmda scsieri) leketin niifusunu, sihhatmt muhafaza buyursunlar.
Bu ilibarla bagcdarm hukukunu muhafaza, milletin hu-
Maliye Vekili Ferid Bey - icmcyenlerden...
kukunu da muhafazadir. Bugim goriiyorsunuz ki, memleketin §ukru Bey (Devamla) - Haa hatmma getirdimz.
Ali
ve biitiin Ditaya'nin gecinnekte oldugu biiyiik bir inkdabta, Demin bir arkadagnniz, ayyaflann verecegi parayt biz mi ve-
bircok muazzam le§ebbiisat-i maliycyi, hiikumet millete ve- recegiz dediler. halde frengi hastahanelerini kaldiralim. (O
riyor. Bugtin jimendiferler, komiir ocaklan filan hepsi baska sadasi) Bir adam keyfi icin frengi olmu§, o halde ben
miililesUriliyor. Birds bunu millilestirebiliriz. Hukumetin neden tedavisi icin para vcreyim? Halbuki cemiyet kendi
yatiud milletin kontrolii altuida bir sendika Mlinde, bir jirket azfismdan bir kismmm frengi yiiztinden mahva mahkum
halinde mustahsillerin iiziimlerinden ispirto istihsal edilir ve oldugunu, hezale mahkum oldugunu, biliyor ve onu kurtarmak
ihrac cdilebilil'. Bunu ben ona karfl bir mes'ele olmak ilzere icin ona muavenet ediyor. (Alkislar) Bunu kendi cebinden
telCtkki etmera. Benim climde iiziim gibi mahsulum olsun. feda edip veriyor. (Alkiglar) Binaenaleyh rica ederim; bugun
Ondat) her vechile istiiade ederim. Uziimden mutlaka raki yap- ickinin tahribati, frenginin tahriMtindan a^agi midrr? Bilakis
mak, jarap yapmak l&im degildir. be.5 on misli fazladir. Zavalli malul bir taktm vatanda§Ianrmzi
Sonra, bunun icin zaten evvelce, Meclis-i Meb'usan'da is- kurtarmak i9in biraz daha fazla para verirsek ne olur? Zaten
pirto hakkinda bir kanun miizakere edilmi§ti. Bu kanunu bu- veriyoruz.
raya getirir, burada muzakere ederiz. Bu kanun haricten is- Dr. Mazhar Bey (Aydm) - Borcumuzdur.
pirto idhalini men ediyordu. Dahilt ispirlolara revag veriyordu. Ali §iikru Bey (Devamla) - Sjmdi efendiler, bu rakam
Onu da elde ederok tesbit ederiz. Bu itibarla o kanunu tatbik iizerinde biraz durmak istiyoi'Um. Evet hazine-i mMiyeye
bir
edeeek olur isek, elimize gectigi zaman iiziim mustahsillerini milyon lira girecek, gerci istatistik yapmadtm fakat bir ar-
menmun edeeek yapanz. Zaten hazudir. Bugiinkii va-
bir scyi kadajimin soyledigi tabii dogrudur. Memlekettc yiiz yirmi mil-
ziyet-i maliye itibariyle Ferid Bey Efendi'nin rakaroi pek yon kilo mesmbat sarfolunuyormug, yiizyirmi milyon kilonun
biiyiik zannediyordum. On milyon lira gfiip edeccgimizi Rum ve Ermeniler'in
zan- cebine verdigi para... Rica ederim.
nediyordum. Meger gaip edecegimiz bir milyon lira imif Bu
Refik Bey (Konya) - Apartman yaptmyorlar.
hie bir scy degildir. Evvelce ikiyiiz bin lira yevmiye (giinliik)
Ali Siikrii Bey (Devamla) - Bu bir milyon ile kabil-i kiyas
sarfiyatimrz oldugunu sBylemiglerdi. Yevmiye ikiyiizbin lira
nudir,. degil raidir? Fevzi Pasa hazretleri gegenlerde bilmii-
yanmda, bir senede gaip edilecck olan bir milyon lira hictir.
nasebe demis/Ierdi ki, bera-yr tefii§ Erzurum'a gittigim zaman,
Sonra yine kendileri buyurdular ki: Biitce'nin acigi yirmi milyon
Erzurum halkinm ileri gelenleri memlekette ijret jstimalinin
liradir.Efendiler egcr bu ispirto veya icki resmi biitcenin
harbden evvelki zamana nazaran iki misli oldugunu soylemi§-
acigim kapatmis, olsaydr -ilelebet degil- bu sene icin razi olur-
 92 KADIR M1SIR0GLU ALI SUKRt) BEY 93

lerdi. O
vilayeite bircok nilfus zSyi oldugu halde!... Tahldkat siyie dimagdaki kudrcti ve kuvveti giib etmek
yiizunden is-
icra ettim. Gordilm ki, iic tane rum bunu yapip satiyor. Rica tihsalat-i maddiyedeki noksam da Hazineye ve servet-i umu-
ederim. Zannederim ki, ibranoszadelerin Ermenistan iyin miyeyo Have ediniz. (Yikilan
is- MnelerSonra bundan
seslcri)
tikraz yaptigmi gordiiniiz. baska bilhassa bizim memleketimiz icin
niifus-i umlimiyeye
Refik Bey (Konya) - Ajagi yukah Yunanistan da boyle indirilen darbeyi dusiinliniiz...
Efendiler bu yuzden bir cok
yiikseldi. tallk (bojanma) yapiliyor, lianumanlar
yikihyor. Bir arkada-
Ali §iikrti Bey (Devamla) - Yunanistan'i sinnz gecenlerde kiz oynatmak mes'elesinin
yiikselten bizim online gecmek is-
verdigimiz paralardir. Maliye bir milyon lira kazanacak diye ttyordu. tckinin dniine gecsin. Cinayeti tahfif etmek (azalt-
bircok insanm hezalc ugramasi bahasma olarak bize acikca mak) istiyorsamz evvelfi isretin online geciniz. Son
soz olmak
uzere sunu soyliyeyim ki; benim
dtts.manlik eden Hristiyanlar'in cebine laakal (en az) on mil- boyle bir kanun layihasmi
yon para girecektir. takdim etmckten maksadim, sirf ncslimizi
lira bu miilhis beladan
kurtarmak icindir. Dini cihetj herkes icin
Dr. Mazhar Bey (Aydin) - Aferin Siikrii Bey, aferin.'..
malumdur. Simdi
atiiun zulmetmi ve gidilen yolun
Bey (Devamla) - Simdi bu bir milyon lira
Ali Siikrii vehametini anlatmak icin bir
misal soyliyecegim. Yirmi sene evvel...
gozuniizii korkurmasm, Bugun hepiniz bilirsiniz ki, ha-
pishanede bulunan adamlarm kism-i azami, iscer katil olsun,
Emin Bey (Erzincan) - Hikaye istemcyiz.

ister bir ciinha He mahkum olsun, ister diger bir cinayetie

Ali Siikrii Bey (Devamla) - Trabzonun Biiyiik liman .

mahkfim olsun ekseriyel itibariyle icki yiizunden

(Vakirkebir) nahiyesinden ciktigim zaman orada zannederim
hapishaneye
girmistir. Hapishanelerdeki ki, azamf tic kisi iciyordu. Bunlar da aleni degil!
mahpuslarm mevcudunu diismrecek Efendiler
olursamz, atalele ve akamete mahkum olan miistahsiJ kollarm bugiin sizi temin ederim ki, bugun yedi yasmdan itibaren
adedini dusiinecek olursamz bu yilzden servet-i umumiyenin Her findik agacimn dibi bir meyhanedir. Bizim
iciyorlar.
Trab-
ducar oldugu zarari takdir buyurursunuz. Hapis olanlarm kiy- zon imal etmeyi bilmez. Eger oraya
sevkederlerse alir iccrler,
met-i istihsaliyesini, ya olen adamlarm kiymet-i ictimaiyesiili Cunkii para vardir. Binaenaleyh imal ve
fiiruht ve idhalini men
edecek olursak bunlar bunu bulamazliir.
bir dusuniimiz zanaederim ki, hukiimean, bu fenaliklar dniine Bu itibarla nesli bir
dereceye kadar kurtarmz. Efendiler;
gecilmek dolayisiyle, edecegi Mr
pek biiyiiktiir, yani bir mil- mesela Konya'da bir
yon lirayi maaziyadeten.(fazlasiylc) tazmin edecek bir geydir. koylu mvistahsalatmi ajip selvre gedriyor,
satiyor. Parasryla
bir bmhk raki alip gidiyor, efendiler;
Ikincisi; icki yiizunden memleketin bayat-i ictimaiyesini rakiyi pek kolay buldugu
icindir. Eger koylii yumurtasim yagmi
diisiinuniiz. icki yiizunden mahkum-i akamet Olanlarm kuvve-i sattigi vakit gunlerce
arayip bulamayacagma, gizli yerde,
islihsaliyesinden cemiyetin mahrum kahnasmi dusununuz. bin tflrlil korku altinda
Rica ederim,
yanm okka raki bulacagina kani olsa, imklm yok
bir milyon liranin buna kar§i kiymeti ne olabilii? rata almadan
koyiine gider.
Isret yiizunden hapis olan kimselerin cali§malari itibariyle ve- ,

recckleri temctffl vergilcrini, a$an ve saireyi dujiimio. Zan- Refik Bey (Konya) - Yalmz Konya degil...
nederim ki, bunlar' bile o menhus bir milyon lirayi telafi ede- Ali SiikriiBey (Devamla) - Yaimz Konva degil
evvelce
bilir. Som;a, ba-itiyadin sevkiyle ve her aksam ijmek kendi memleketimden bahsettim.
dolayi- §imdi bu itibarla efendiler,
 KADiR MIS1R0GI..U
AU 5OKR0 BEY
arkadasjardan birisi diyor ve zannedersem Nazir Be-
ki, siyasimiz bilhassa alem -i tslara'da dubflia
(iki kat) olur.
yefendi de istirak ediyor, bu bir ahlak
mes'elesidir. Bunun i in (Bravo sesleri, alfcijlar, 52
tazla soz soylemiyccegim. Ahlak
v miizakere kafi sesleri. )»
ve irfen itibariyle ahlak-i
Ali §iikru Beyin konusmasimn bu noktasmda
lslamiycmiz yiiksektir. Fakat su maddr «Bravo
irfan itibariyle biz alkislar ve miizakere kafi!.» sesleri birbirine
Amaikalilar'inkme vSs,l olmak icin daha cok kansmis ve konu-
zaman ister sulanlan anlasilmaz hale gelirmistir.
Amenkalilar'in yapuklan milyonlarca Fakat miizakereye devam
miiessesat raevcud olunmasi hususunda yiikscltilen
oldugu halde, isretin limine ancak bu itiraziar iizerine celse tatil
tarzda zecri tedabir ile ediimcyip mtinkasalar oglen
gecebiiiyorlar. Binaenaleyh, biz de bu tatiline kadar devam etmi§tir.
jekUSe kamim bir 5 ey
yaparsak ahlak nokta-i nazanndan ba.5ka Ogleden sonra Men-i Miiskirat Kanunu'nun
bir sey olmayiz. mfinakasasina
Ikinci Rets Vehbi Efendi'nin riyaseti
Bir de bazr seyler isitiyorum. Evvelce altmda devam olun-
sbylenmisti, yirminci mustur. Zaman zaman elektiriklenen
asirda soyle oluyor, bbyle oluyor. bir liava ieinde "tin «ec
Efendiler, size ispat ederim
vakte kadar acik olan Meclis, miizakereleri
ki, zaten hepimz de bilirsiniz. nihayete erdire-
Diinya'da bizden fazla serbest
mediginden 14 Eyliil 1336 Sal, giinii
millet yofctar, Bu ahlakiyat itibariyle... yine aym kanun layiha-
Bugiin Amerika'da size simn (tasansmm) goriisiilmesinc
gosterebilinm ki, bazi hiikumctler; pazai devam etmijtir:
giinii kiliseye git-
meycnlerden ceza-i nakdi al.r. Efendiler «Reis - Efendim, dttnden miibaseret
Amerika bugiin me- etmis oldugumuz
denryctte derece-i kusvaya (en yiiksek (baslamis bulundugumuz) Men-i MiiskMt
dereceye) vasil olmus Kanunu'nun birinci
bir millettir. Rica ederim; maddesi kabttl oldu. ikinci maddesini
ahlaka birakalun. ilira ve fenne miizakereye gidiyoruz »
buakalim. Memleket tenevvttr etsin, sonra diyerek miizakereyi acmis, ancak,
kendi kendine kur- Bursa Meb'usu ve o giinkii
tulur demek dogru dcgildir. ilencilerm en belli baslilarmdan bin
giinku o ilim ve fenne vasil ola- olan Operator Emin Bey
bilmek icin bir 90k seneler ister. Bunlar bu soz alarak evvelki gita kabill oilman
dereceye vasil ol- birinci maddenin kabfilii
duklan halde, bir ferdi yaptigmdan butun sirasmda resmt bir vazifeyle Meclis
insanligin miiteessir haricinde buhmdugundan
oldugu mesfflden sarfmazar hatta bahislc maddede bir yanhslik yapildigini soyledi ve
sahsm mes'ul olduSu buna bir
ilave tekhfuule bulundu.
mes'elede bile hiikumet ceza-i nakdt aliyor. Iddiasma gdre «mflskirat» kelimesi
Onun icin bunu te-
feyyiizsikenanedir (feyiz kinci) dlye tenkid sarab ve birayi sumuliiiie almiyormus.
edcn arkadaslara Bunlar muskiratian
bu suretle cevap vermis, oluyorum. sayilmazlarmis. Bu suretle sadece
rata ve konyak men edil-
mis bulunmaktaymis. Bu itibarla maddeye
Beudeniz son olarak iddia ediyorum; bu |arap ve biramn da
kanunia neslimizi
kurlanms olacagiz. Simdilik yiizdeyiiz vaziyette
memm saglamak iizere «mevadd-i muhammere»
(tahammur
Amerika, Av- eimis,
sutralya,
mayalanmti maddeler) kelimelermin ilavesi gerekliymis
Bolsevikler ickiyi men ettikleri
bir sirada, zaten Bunun iizenne tcklif reye konulmus fakat
Kanun-i Esasisiade,dini, Din-i islam olan Buyiik Millet ekseriyetce red-
Mec- dolunmustur.
dinen tahrim edilmis olan bu mcs'eleyi,
lisi
suret-i kat'iyyede
men eder ve bu kanunu cikanrsa, emin olunuz, Aviupa Miiteakiben Men-i Muskirat Kanumrimn
ikinci maddesi
ve
Amerika Maliye Nazirmm dedigi gibi biitcennze okunarak miizakereye arzoltmmu§tur.
ilk olarak soz alan Sa
desil, pek
insam olan bu muvaffakiyetimize hayretle
bakar ve mevki-i
52- Zabn Ccridcsi. C. 4 Ankara 1942 sh. 106 -
107 ve devam!
 % KADIRM1SIR0GLU
ALl §0krO bey 97

uhan Meb'usu Relik Sevket Bey ju miitalaayi serdetmistir:

madde koymaga liizum yoktur,
«Refik §cvket Bey (Saruhan) - Efendim ikjnci maddede
Tunali Hilmi Bey (Bolu) - Afyon ne olacak?.
zlid bit- kelime var, bir fikra var muskirat imal, ithal ve fuiuht
Tahsin Bey (Aydm) - Efendim muskirat ekseriya
edcnler nezdindc yakalanacak oJan... Bu «yakalanacak olan» satikhgi
yerlerden ziyade naklolunmken derdest edilir.
mallan hemen kayumiz, tavsiyesinden tnaada
tabiri, elinizdcki Onun icin «bir
mahalden diger bir mahalle, bir kasabadan bir
birscy degildir. Herhangi bir miiskirat amiliiii veya guinruk- kasabaya nakle-
dilirken aakledenlerden» dahi kaydinm
Icrden kactrmak sOretiylc memalik-i ecnebiyeden ithaje ratl- ilavesini ve bir de miis-
kirat amil ve nakillcrinin mesela, araba
vaffak olan bir htrsizt edille-i lazimesiyle gibi vesait-i nakliye ve-
(liizfinilu delilleriylej
yaliud kazan gibi alter) da musadere edilmesini
eiimize gecirdigimiz Italdo madde-i kanuniyeye tevfikan evin- teklif ederim.
Mehmcd Sukrii Bey (Karahisan sahib) - Onun asagida
de yakalanmadt diye mabkum cdemeyiz.
yeri var.
Onun icin bendeniz «tiezdinde yakala»acak» fikrasmm Ali Sukrii Bey (Trabzon) - Efendim,
bendeniz pek kisa
tayyitu (cikarilmasml) hey'et-i muhteremeden rica ediyorum soyleyecegim. Bizim leklif ettigimiz maddede muskirat
ve diyorum ke-
«miiskifat imal vc fumht edenletden miiskiratin
ki;
limesi miiskir olan (sekir, sarhosluk veren)
beber ktyyesi ifin eili lira ceza-yi nakdi altmr ve mevcud herseye hattS es-
rara da jtoildir. Bunun icin afyon da dahildir. Sekir veren
miiskirat musadere olunur» soma miisMere ve imha olabilir.
hersey memnudur...
Jjiikrii Bey Mtisadcreden sonra imhadir. Bir meb'us - Ya tutiin?.
Rcf'ik §evkct Bey (Devamla) - Mevcud muskirat musa- Ali Siikrii Bey (Trabzon) - Tlitiin miiskirattan degildir,
dere ve imha olunur 53
demek dogru degildir. Besim Bey'in teklifi sekir vermez..»
gibive mevcud muskirat imha olunur deinek kafidir. Ounkti, Sirf Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin
manevt yapisi fiilen
imha icin mutlaka elde etmek ISzimdu'. belli olsun diye bu miizakerelerden
uzun uzun iktibaslar yap-
Operator Emin Bey (Bursa) - Arapca degil mi, uydur mis ve dikkatlerinize arzetmis. bulunmaktaytz. Bu
kadarim kafi
uydur sdyle... telakki ederek mezkflr son celsedeki
miinakasalan takdimden
Rcf'ik Sevket Bey (Devamla) - Yalniz Emin Bey bi- sarfi nazar ediyoruz. Ancak, su kadarim soyleyelim
ki, serdedi-
raderimizin mevadd-t muhammere (tahamniur ettirilmis, ma- len biinca §cr't ve mill! menfaallere mtiteallik goriise ragmen
yalanmis. maddeler) teklifi var. Men-i Muskirat Kanunu'mm buyiik bir tehaliikle
karsilanma-
Sarapla biranin miiskirattan ma'dud olmadigina dair fennf digi ve o giinkii hava icinde millete karsr
boyle bir kanunu red-
miitalaata bendenizce mevadd-i muhammereyi koyup esrar detmi§ bir duruma du§mek istenmemesinden
dolayi bu teklifin
mevadd-i duhaniyeyi (yakilarak "
gibi igilen maddeler) koymamak kanunlasabildigi meydandadir. Bu durum da
Birinci Biiyiik
caiz degildir. Muskirat tabiri amillerin imal edilemiyecekleri Millet Meclisi'nin fikri ve siyasi temayiilleri
hakkinda evvelce
vaziyette bulunsun, mevadd-i duhaniyeden olsun, ae olursa serdettigimiz miitalaayi teyid edici oldugu
meydandadir.
olsun bendenizce yalniz bunun zabit ceridesinde tefsin bir Birinci Cihan Harbi esnasmda gizli diisman faaliyeti eseri
sflretdebulunmasi kafidir. Zanncderim, gerek §arap, gerek bira olarak millet efrad i arasmda icki kullanilmasinm
gitgide genis-
muskirata dahildir. BinSenaleyh bci tabir kafidir. Ayrica bir
53- Zabit Ccridesi, C. 4 Ankara 1942 sh. 122 vd.
98 KADlR MlSIROCil.li ALi $UKR(j BEY

Icmekte bulunmast miinevver cevrelerde biiyiik bir endive maddi ve manevt 90k iyi btr is olmustur,
fakat hiikflraetin ta-
dognrmus ve bildigimiz «Yesilay» teskilali bu endi§eiiin ragmen kat'i sfirette cinii alinamannstir.
ktbatina
imbikler top-
mahsulii olarak viicud bulmustu. Milli Miicadele gibi buhranh landt, anuria baa ntifuzlu
memurlar, hiikumetin muhafazasi al-
bir devirde halkimizm sihhati ve fikri selSmeti iizerindc son tmda bulunan bu imbiklerden bir kismim
alip evlerine yerlcstirdiler
derecede miiessir bir mes'elesinin Birinci Tiirkiyc Biiyiik Mil- Bunlarm bin Ankara Mudiirii Dilavcr, digeri simdi
Bursa Va-
let Meclisi'nde boylesine isteksiz bir sfirette ele alinmasi ve hsi olan Fatin'dir. Miikemmel rata 9ikartp iyi licaret yapttlar
zoraki olarak kabfil edilmesi, bu Meclis'in ekseriyctle htihadci Dilaver Rumclilidu. Galiba Arnavut.
Fatin Giritli Bunlarm
olan mcnsublariiim siyasi ve fikri temayiillerini en giizel bir ikisi de Mustafa Kemal'm
gozdeleridirler. Zaten boyle ol-
sfirette gozlcr online koymaktadrr. masalar meyhanecilik yapamazlar.

Bu meclisin ckseriyetle tttihadci olan meb'uslarimn fikir,'fiil Mustafa Kemal rakilanm da bunlar yaptilar. Nihayet
in
ve hjssiyat itibariyle tamamen garpll olduklari, bu sebeple de Dilaver Iskan Vekaleti muhacirlere arazi
ve emlak verirken
i9kiyi alafrangalik icabi telakki cdcrekicmeye ve hatta miida- sahle vesikalar yapip, Ankara'da
onbes-yirmi Mne ve dukkan
faa eylemeye miitemiiyii bulunduklan muhakkakti. Esasen,
' Ankara civarmda birka
P f iftlik alip agniyadan oldu. Halk da
Men-i Miiskirat Kanunu'nun miizakeresi sirasmda orlaya 9ikan derhal iptidfti bir imbik uydurdular:
Bir biiyiik tencereye te-
bu gercek, o giinku' sartlar sebebiyle yine de pek vazih degildi. iiekeden bir kapak yaptmyorlar,
kapagm bir kenanndan ine
bir boru ge9iyor, kapagin iistCine
f i

Zira, diismana karsi muvafiakiyet elde cdebilmok icin milletin de soguk su koyuyorlar Bo-
hissiyatina hiirmet etmek ve alafrangabklarim bir dereceye kadar runun 15 ueunu kasik gibi, tencereye
tahammur etmrs fizumu
gizlemek mecburiyetindeydiler. Ancak, bunlarin pek cogu,daha koyup isitiyorlar. Kiiul ve su tebahhur
edip kapaga 9arpmca
sonra yazip biraktiklan hatiratlanyla o giinku sartlar icabi ola- ustteki soguk su tesiriyle temeyyil
ediyor ve borunun kasigma
rak ne olciide ve nasi] tavizler verdiklerini a9tk9a ifade etmuj- oradan hiince akiyor. Iste rata. Fakat
taktirin fenalrgmdan
lerdir. Biuilardan sadece iki ornek takdim etmek istiyoruz. Bu yuksek kiiulleri 90k, ve adi, sihbate
tnfizir bir rakidir Bu mem-
iki ornek de birinci devre ilerici meb'uslanndan olan iki sahsa leketin her tarafina yayildi. Uziim bulamayanlar baska seyleri
aiddir ki, taviz mecburiyelleri ortadan kalktiktan sonra Men-i hatta koca yemisi tahammur ettirip rakt yaptilar. Bolsevikler
Miiskirat Kanu'nimdan soyle bahsetmi§lerdir: de ilk devrede i?kiyi. yasak etmislerdi. Bu yasak kadar
stddeth idi ki, idam bile ediyorlardi.
bakanhk ve murahhashk va-
Birinci devre meb'uslan i9inde Moskova'da (Jicerin
muahede yapligimiz zaman bize
zifelerinde 90k bulunmu§ olanlaidan biri de Dr. Riza
en bir ziyafel vermisti. Bu'
Nur'dur. Bu zat, uzun ve teferruatli hatiratmda «Men-i
yasagin neticelerini kendisindcn sorduni
dedi ki:

Miiskirat Kanunu»ve onun meclisdeki miizakerclerine «- Hi9l.. Bas edilemiyor. Koylii vehalk
te- imbik gibi birseyler
masla soyle demektedir: uydurup yine votkalanm yapip
i9iyorlar. Yasak, bilakis miizir
«Millet Meclisi igkiyi yasak Ve bu husus
oldu. gunku yapttklan votka fena
etti. siddetle cinsi oluyor. Daha ziyade
zchirleniyor]ai'.»
takip edildi. Bunu yapanlarm basi Ali §iikrii idi. ikinci de-
recede Sair Mehmed Akifti. Bunlar Mecliste dint bir parti Bizde de aym s ey oldu. Yine hemen hcrkes i9ti.»
54

yapmak pcsinde idiler. Rakiyi yasak etmeleri, hele esnada

54- Dr. E 1Z a Nnr - a.g.c. C. II, sh. 547-48.
 100 KADIR MISIROGUi ALJ?OKRUBBY 101

Birinci Buyiik Millet Mechsi ndeki garpci meb'uslardan bir Slrf bu durum bile Men-i Miiskirat Kanunu'nun Meclis'den nasil
tfigeri de Falih Rifki Atay'dir. O'nun bir nev'i hatirat mahiye- kil payi ile ge^ebildigini gostermiyor mu?
lindcki «Qankay a» isimli eserinde meclisin efkar ve bissiy&tj Bu rey durumu parmak basrlacak bir
dolayisiyla iizerine
urnuml bir suretto belirlilirken bir ara «Men-i Muskiral diger husus da Meclisin burada gorukliigii gibi 150 civannda
Kanunu»na da tenuis edilmekte ve $dyle denilmektedir: bir aza mevcudu ile miizakereleri yiirutebildigi hususudur.
«Men-i Miiskiiat adh icki yasagi. kanunu deniz kurmayi Ali Halbuki, Meclis mensublarinm miiretteb adedi 400'iln iistiinde
§ukru'nun leklifi iizerine bir geriat kanunu olarak cikmishr. idi. Bu sirada bazi kiniselerin cephe kumandanlrgi vc sair su-
Maliye Vekili bog hazinenin bu yiizdcn ytrmi milyon lira daha rellerlc devam edememejeri bahane edilerek mutlak
Meclis'e
kaybedecegini bo§ yere anlatmaya cah§ti: ekseriyctaranmadan kanun muzakere edebilmek imkamm
«- Agir vergi koyahm!..» diyord.11.
saglamak iizere «Nisab-i Muzakere' Kanunu» kabui

Hatta kiliselerde dinleri

edilmisti. Buna gore adi ekseriyetle kanun kabulu miimkun
geregi hiisdyanlann gafap bu-
kilinnus;ti. Ancak, askeileri firardan men ve halki cepheye
lundurma hakki bile tamnmami§tir. Bir hoca:
ko.$maya tesvik vcya isyan halindeki bazi mintlkahirm aha-
«- ICiliscleri meyhaneye cevirip muslumanlan soyarlar!..»
lisini siikfinele davet gibi hizmetler icin
Meclis'deki mu-
diyordu.
hafazakar meb'uslardan sik sik hey'etler teskil edilir ve bunlar
Ba§kanlik eden hoca Vehbi hadd-i ger'J denen dayak bu gibi vazifeler bahanesiyle Meclis'den uzaklashrilirlardi. Bu
cezasini da teklif etli ilk defasi icin 80 degnek vurulacakti. Bir Suretle Meclis'deki Avrupalilasma taraftan tttihadci grupun
milletvckili: ; muhafazakarlar aleyhine olan sayi ustiinliikleri daha ziyade
«- Yahu dort kadeh icene doxt kere seksen sopa! Nasil takviye vc garanii edilmi§ oluyordu. Buna ragmen harb
ni-
dayamr bu insan!»'diye haykirdi.»55 hayetine kadar tasvibine ihtiyac hissedilen halkin hissiyati
rencide edilmemek icin yine de nisbeten gayn islam!
kanunu guclukle kabui
Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin bu
tavirlardan ictinab ediliyordu. Men-i Miiskirat Kanunu'nun
hususuhu isbat eden diger bir husus da §udur; bu kadar
ettigi
miizakere ve kabuliine miiteallik hadiselerin ortaya koydugu
uzun muzakere ve miimikagadan ve merniekct gercekleri goz-
taiihi gerceklerden biri de budur.
ier online konulduktan sonra yapikn reye basvurmada 71 kabui,
71 red 3 de miistenkif bulundugu gbxulmu§tur56. Bu durumda
kanunun kabulu isiikametinde ekseriyet temim bile mtimkiin BURSA'NIN SUKUTU
olamadigi meydandadir. Ancak, red ve kabui reyleri miisavi Ali §iikrii Bey merhum, Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin en
oldugundan riyasetin dahil oklugu tai'af bir fazla sayilmak adet fail meb'uslanndan biri cilmak dolayisiyla, pek cok defa
oldugundan ve riyaset de bu kanunun kabulu istikametinde kiirsiiye gikmif, miizakere ve munaka§alara fail bir surette
rey kullanmis bulundugundan mezkur teklif kanunlasabilmistiiv katilmisti. Fakat biz onun meclis icindeki biitiin faaliyetlerini
uzun uzadiya anlatmak yerinei tipik bir-iki heyecank celse
secerek bu celselerdeki tutum ve davraiuslanni gostermeye
55- Fallh Rifki Atav- Qankaya. Istanbul 1969, sh. 262
56- Zabit Ceridesi, C. IV. sh.. 137
oylece de merhumun cesur ve vatansever jahsiyeti iizerine

!
 102 KADIR MIS1ROGLU A),I5UKRUBEY

fekilen nisyan perdcsini kaldirmaya galisacagiz, Ele al- muhtelif bir kuvvet, Azerbaycanhlar'la ittisali (birtesmcyi)
makla iktifa edecegimiz bu celselerin basinda Bursa'nin
temin etmi.5 omak ve istiraki izhar etmek iizere bir kuvvet ha-
Yunan palikaryalannca i§g81i uzerine Meclis'de kopan iirtina reket etmisjtir. ArSzimiz dahiline girip ilerledikce Hey'et-i Ce-
vc aleni celsede ba§layip gizli celsede devam eden lile'ye arz-t malumat cdecegim. (Alkijlar)
mtinaka§alar gelmektedir.Sonra da merhumu Lozan Kon- Bir Meb'us: - Nerede buiunuyorlar, miktari malum mudur
feransi inkitaa ugra-diktan sonra mecljsde cereyan eden efendim?
mflztketelerde oynadigi vatansevcr rolii gosterecek sdrette Sirn Bey (Izmil) - Hadisat bendenizi bir kere daha hu-
cle alacak ve nihayet maruz kakhgi feci suikast ile bunun zurunuza sevkediyor. Erkan-I Harbiye-i Umumiye Reisi Be-
husule gctirdigj siyasi falkarmlan naklederek arastirmamiza ycfendi hazrellerinin beyariati bizi kismen mahzun ve kismen
son verecegiz. memnun Mahzun
etmigtir. etti, cunku mcmleketimizin biryok
Birinci Biiyiik Millet Meciisi en acikh konugmalara yerlerinde dusjtnan ayaklan buhmdugunu haber veriyor. Mem-
Bursa'nin Yanun palikaryalan tarafmdaii i§galc mtoz kaldi- nun etti, cunku bizin icin bir refah temin cdecek sarktan bir nur
gina dfiir haberier gelmesi uzerine sahnc olmujtur. lsiladtgmi soylcdiler. §ikk-i evvele (ilk sikka) gore
Bursa 8 Tommuz 1920 tarihinde Yunanlar tarafindan is,gal
mahzuniyetimizi ic9b ettirir ahval mevcud mu degil mi? Bunu
ve istilaya maruz kalmtsUr. ijgai Kuvvetleri Kumandani ve bendeniz kasir (kisa) aklimla muhakeme edecegim. Haritaya
Vcnizelos'un oglu olan Sofokles -sonradan ogrcnilecegi bakiyorum. Elimizde kalan memleketin heniiz otuzda biri bile
iizere- devletimlzin veil bfinisi Osman (Jazi Hazretleri'nin dusman ayagi altmda kalmairustir. Tarihi muhakeme edi-
sandukasuu galiz kiifiirlere lekmeleyerek: yorum, daha yakin zamanda belki Karadaglllar, Suplilar,
«- Kalk da milietini kurtar!» diye bagrrmis
Bclcikalilar gibi milletler busbiitfln harita-i alemden si-
...
ve sanduka-
nm ba§mda gazetecilere poz vererek «hatira resmi»
linmislerdi. Fakat kalbleri, imanlan hicbir vechile tezelztile

cektirmi$tir. ugramadigt ijin onlar tekrar yine uzviyyet-i siyasiyelerini

Aym daha mukemmel bir sfirette muhafaza ettikleri halde aile-i

giln tsraet Pasa, Erkan-i Harbiye-i Umumiye Reisi,
diiveliyeye dahil oktular. Mcmleketimizin otuzda birinin bile
yani Genelkurmay Ba§kam sifatiyla oglcden sonraki ceisede
cephedeki durum hakkmda umumi bir izahatta bulunmaktaydi. dusman istilasi altmda kalmast bizi neden mahzun etsin,

Bu siralar, Ankara oldnkca iimitsizlik i9inde yiiziiyordu. Belki de kuvve-i maneviyemizi haloldar etsin? Elbette etmemistir ve

bu karamsar havayi dagitmak bu istilS hilafi intizar olarak (beklencnin aksine) daha ziyade
icin meshur «Yesil Ordu» efsii-
ilerlerse ilerlesin, diijmanin her ileri attigi adim bir derece
nesi uydurulmus, bununla Rusya'dan Tiirkiye'ye yardima gelecek
musliimanlardan miitesekkil bir ordu hayali ihdas edilmisli. daha bizim maneviyatmnzi takviye edecektir.

Ismet Pasa, askert vaziyet hakkmda verdigi izahatan so- Buna her ferdimizin alelinfirBd (ferd ferd) iman ettigimize

nunda bu meb'uslarm m8neviyalmi takviyeye medar olacak ben kaniim. BinSenaleyh, Bursa da dflsse, hi; zerre kadar

Yesil Ordu'yu ima ederek soyle demistir: kiymeti yoktur, de gelse kiymeti yoktur.. Yunan hicbir
ileri

«Miralay Ismet Bey (Devamla) - Bir malumat arzedeyim zaman kalbimizdeki kaleyi fethedemez, ona ayak basamaz.
bizi dsrha imanh, daha kavi bir stirette hadistta bakmaya sev-
efendim. Azerbaycan'dan Nahcivan cihetinden Anadolu'ya
 104 KADK MISIROGLU ALI JOKRO BEY 105

kedecek icilbat vardir. da simdi istibsar ettigimiz (mujde- Meclisi Bursa'nm sukutu rnevzufindaki gercege
hazirlaniak
lendigimiz) AzerbaycanlUar'la beraber bii kuvvetin buraya gayreti gutmiis ve biraz daha sonra:
gelmek iizere bulundugu nflberidir. Bu Meclis-i Ali tesekkiil «Binaenaleyh Bursa'mn sukutu mevzfiubahs olamaz. Belki
etligiandan itibaren... Bursa civannda bulunan Kuva-yi askeriye (asken kuvvetler)
Soldan Itir Mcb'us - Azerbaycan'dan ordu gdiyor. Biz ne ileri geri simile cenuba gklebilir. Boyle bir haber ve jayiaya
icin ktmildamiyoruz.» 57 kendimizi ahstirmaliyiz ve boyle bir hadise ve' sSyia
SBzlerine devam eden Sim Bey mes'eleyi biraz daKa aca- karsisinda hicbir vakit telSja lilzura yoktur.» 6n rarzindaki
ifa-
rak Ycsil Ordu ve komiinizmin «ismini vermeyecegim» desiyle Bursa'nm sukutu hakkindaki aci gercegi
ifadeyo sisli
diyerek moth-ti scnasmi yapmi§, konusmasi alkislarla son bir sflretle de olsa biraz daha yaldasmistir.
Halbuki resmf
bulnju§tur. Bundan soma sdz alan Bursa Mcb'usu §eyh Ser- kayitlara nazaran M. Kemal Pasa'nm T.B.M.M.'de bu konus-
vet Efendi, uzun ve ayetlerle suslii konusmasmda komiinizmi mayi yaptigi 8 Temmuz 1920 tarihinde Bursa, Yunan kuv-
acikca mlidafaa etmis ve bu ideolojiyi islami esaslarla vetleri taraftndan resmen 61
isgal olunmus ve Sofokles yukanda
bagdastirmak gayreti giiderek:- ifade edildigi gibi Osman Gazi Hazretleri'nin turbesinde yuka-
«... Bunlar, miidellelcn (delilli olarak) kutub-i fikhiyyede nda nakledilmis bulunan denaeti irtikSb eylemis bulunuyordu.
(fikih kitaplannda) musarrahdir. Eger bolseviklik bu ise, bu Daha sonra gorulecegi uzere bu aci gercek pek fazla giz-
bir fazilet-iinsaniyeden (insani faziletten) ibSrettk. Mez- lenemeyecek ve T.B.M.M'de mutliis bir kryaniet kopacaktir.
hebimiz bu meziyetleri kabul eder. Bu sefil kalmis beserin adt Hakikaten, Bursa'mn Yunan isgal ve istilSsi altma
girdigi hu-
tabakalanni, en aglr isler gOrdukleri halde, birsey ka- susondaki haber memleketin her tarafmda bomba gibi
yayil-
zanamayan en sefil labakaJan izaz etmekligi islam pren- mts ve urnflmi bir inflate scbeb olmustur. Bu infialin en siddetli
siplerine pek yakm biliriz vc hatta hakayik-i Islamiyeye (isia-
bir sOrette cereyan edecegi saha
da suphesiz T.B.M.M. olacakti.
ni? hakikallara) bir hatveli (adimh) takarrub (yakmlasma) ad- 10 Temmuz 1336 (1920) Cumartesi giinkii celsede
dediyoruz. istibjSr ederiz (miijdeleriz.)» 58
(alkislar). dernier. «Trabzon Meb'usu Hamid liey'ie arkada.slarimn Bursa'mn
Bundan soma konusan Besira Atalay'm biraz bedbinane
Yunanhlar larafmdan isgali dolaytsiyla celsenin yirmi dakika
beyanda bulunmasi uzerine, M. Kcm.11 Pasa kiirsuye gelerek
tatil edilmesine ve riySset kursiisuniin bir puside-i siyah
sarsilmakta olan mSneviyatlan tamir gayreti giiden uzun bir
(siyah orlu) ile ortiilmesine dair» bir takrirleri oldugu bil-
konusma yapmrs ve:
diriimis ve bu idte etmekte bulunan birinci reis
takrir celseyi
«Binapnaleyh iki kans yer isgal edilmis, Uc-bes kby tahrib
Celileddin Arif Bey tarafmdan okunmustur.
burada feryada liizum yoktur. (Alkislar) Ben size
edilmis, diye
31 imzayi ihtiva eden bu takrir, hararetle alkislanmij ve it-
acik soyleyeyim, Efendiler, bazi verier isgal edilmistir ve .

tifakla kabul edilmistir. Bunun uzerine reis

riyaset kursustinu
bunun tie misli daha isgal olunabilir. Fakat bu isgai hie bir va-
siyah bir oitii ile orttiinniis ve celseyi yirmi dakika tatil etmistir. 62
kitte, bizim imaminizi sarsmayacaktir: (Alkislar)* 59 diyerek
60-A.y.
57- Zabit Ceridcsi, C. II. S. 205 61 - Gothard Jaesclike - Tilrk Kuitulus Savast Kronolojisi, Ankara 970
58 - A.g.e. S. 207
1

59-A.g.e. S. 209 62- Zabit Ceddesi, C. II. Ankara 1940 Sh. 218
.1.06 KAD1R M1SIROGLU ALljOKROBEY 107

Yeniden acilan celsede birgok takrir meyamnda «Burdur Bey'Ie (Koraltan) arkada§lannm Mudafaa-yi Milliye Tcskilii-
Meb'usu Ismail Suphi Bey'in Bursa'yi isgiil cden Yunanldar'in timn bir an evvel takviyesi hususunda almaeak tedabirin (ted-
yaptiklan mezalim ve fccayiin (facialarm) her tarafa nesrine bii'lerin) bir celse-i hafiyede (gizli celsede) miizakeresine dair
dair» bir takriri de bulundugu gbriilmu.stur. takriri» okunmus ve muzakereye konulmusjur.
Okunan bu takrir uzerine miiz&kere acilmis ve meb'us- Takrir, yirmi bir imzaJi oldugu icin dahili nizamname
lardan pek cogu soz alarak Bursa'da Yunan askcrlerinin sivil geregince eelsenin gizliligi kat'Ilesinis, oldugundan bu husfisun
halka kar$i irtikab cttigi alcakliklan uzun uzun anlatmislardir. ikinci rcisce beyan edilmesi uzerine mes'ele karara iktiran ey-
ilk olarak soz alan lakrir sflhibi Ismail Suphi Bey uzun ve lemisdr.
acikh konusjnasmi siiretle nihaye'te erdirmistk:
.511
12 Temmuz 1336 (1920) Pazartesi giinkii celsede
«Yunanlilar Bursa'ya giriyorlar, e$rafi Ulu Ctaii caddesine «Diyarbckir Meb'usu Kudri Bey'in cephclere tefti§ i9in birer
diziyorlar. Siz Bursa'yi bizden zaptctliginiz zaman bizden su hey'et gondcrilmesine dair takriri» okunmus, ve kabuJ olmi-
kadar kiz aidinizdi, oniari bize vereceksiniz, diynrlardl. O rau§tur. 12 Temmuz tarihli celsede yine Konya Meb'usu Refik
kadar kiz ahyorlar ve bunlari palikaryalann kollarma vercrck Bey'in gizli celse yapilmasi husGsundaki takriri miizakereye
esrafin bnunden gecinyorlar Soma efendim. bizim en net is, en kpnuimu§tur. Soz alanlar, Bursa fifcialarindan, ordunun du-
mukaddcs mabedimizi, butiin Cihan'in hayran oldugu ve bir rumundan uzun uzun bahsederek gizli eelsenin yapilmasi
hiicresinin Ayasofya'yi yaptn'acagim soylcdikleri o mabed-i hususunda temennilerde bulundular.
nefisemizi telvis ediyorlar (kirletiyurlar). Bombalarla tahrib
Hatipler arasinda Bursa facialanni bizzal gormtis bulunan
ediyorlar. Hicbir seyi afvetmiyorlar. Efendiler, Nilufer Sul-
Mahmud Celal (Bayar) Bey'in s6zleri Meclis'i heyecan ve
vardm diye yedi asir ev-
tan'rn kabrini, vaktiyle sen' bir Tiirk'e
teessiire garketmi§tir.
velki vak'ayi afvetmoyerek bombayla atiyorlar. Bu, efendiler
Muteakiben soz alan Lsmet Bey (tnonii) askeri durum
cephe gerisinde kalacaklar icin ibret olmalidir. Efendiler,
hakkinda ileri siirulen tenkidleri cevaplandiran uzun bir
Bursa doit giin evvel uyaniklik gostermis olsaydi dort tabur
konusma yapmi§tir.
asker techi2 edebilirdi. Bursa nasilsa gaflet -gosterdi. Binfe-
Indnu'nim konu§masmdan sonra celseyi idare eden ikinci
naleyh her tarafa bagiralim: Sivashlara, Kastamonululara, An-
rcis Celaleddin Arif Bey'in miizSkerehin kifayeti hakkinda bir
karalilara, Konyaldara, iste diyelim efendiler, iste dilsman
takrir bulundugu hususunu beyan etmesi uzerine AH §iikrii
budur. Diisman ne yapiyor, gorunuz ve ona gore hazirlanmrz.
Bey ycrinden:
Garbin cebin-i zdlimi {korkak liilimi) affetmedim seni
«-Bu hallolunmahdir bu aksam!..» G4 diye bagirmi§tir.
Tilrk'um ve diijmamm Sana, katsam da bir kisi»
Cereyan eden miinakasalar sonunda miizakerenin kifayeti
Bu, bizim siannnz oisun daima.» (Alkislar) 63
kabtll olunmayip, mes'elenin ertesi gun de muiiitka§asina
Bundan sonra daha bircok kimse sbz alarak bu facialar devam edilmesi kararla§tnilmi§tir.
iizerinde kpnusmus ve muteakiben «Konya Meb'usu Refik
Refik Bey'in istizaha (giiven oyuna) miincer olan takririnin
63- a.g.c. Sh. 223
64- a.g.e. Sh. 2.63
 108 KADlR MISIROtil.U
ALI SUKRU BEY 109

o giinkii miizakcresi miinakasah vc

heyecartli baslamis. ve ilk vechile, eelse-i aleniyede (acik eclsede) sbylenemeyecek bazi
sfiz alanlardan bin olan Ali Siikrii Iky
medium, reisin daveti esbab (sebebier) ve mesiiil (mes'eleicr) vardir ki, maiilesef
iizerine §ti konusmayj yapmijttr:
kismen soylenmistir. Bu esbab dolayisiyla Miidafaa-yi Milliye
«Ali §iikrii Bey (Trabzori) - Efendim,
zannediyorum ki, Vekaletini layikiyle tenkid edip ne icin §unu yapmadiniz di-
hadisat-i ahire (son hikiiseler) Meclis'i,
fevkaliide bir Mle yemeyiz. Q'iinku o da bize, ne icin vermediriiz, diyebilir. Bunun
dflsar ctii. Her halde gerck icrii hey'eti olsun, gcrek hey'et-i ne oidugunu tasrih etmeyecegim. Tabii anlamissmizdir.
rauhteremeleri olsun, ifrattan, tcfriiton, kendimizi kur- Yalmz bunu bdyle demekle ber<iber Miidafaa-i Milliye
larainiyoruz. Dim yapilan muziikerede,
orta yerde bit takrir Vekaleti veyahud Brkan-i Harbiye Riyaseti tamamiyle va-
vardir ve birisi lakriri izah ederken birtakim
teferruata girdi. O zifesini ifa efinistir, diyemeyecegim. (giinkii arkadaslar,
tefemiat tabiT lakririn iclibiitindan idi.
Miidal'aa-i Milliye devairi intihabiyeierine (secim bolgelerine) gitmisur. Ben-
'

mes'elesi idi ve Miidafaa-i Milliye mes'elesini

.
hallederken bir- deniz dc Bursa tarafinda bulundum. Ve Bursa tarafindaki
takunlan yine ba mesfiille (mes'elelerle)
alakadar olan bldisati (hadiseleri) reyiilayan (gbziimle) gdrdiim. (Halledildi
vekaletlerc biraz dokundu. Binfinelayeli
oniari ikiye aynmak sesi). Kim diyor halledildi?
mes'elesi mevzuubahs degildir. (Ali §iikrii
Bey merhumun bu Dr. Mazhar Bey (Aydin) - Takririe alakasi yoktur efen-
Hkri ileri siirmesinin sebebi celse aoildigmda ilk
olarafc soz
dim. (Devam, devam sesleri)
alan M. Kemal Pasa'n.n boyle bir leklifie buiunmus olma-
siych.) Bcndeniz diinkii miiziikercnin devami sartiyla
Ali Siikrii Bey (Devamla) - O vekHyiin (vak'alarin) sahidi
buna de-
vam edecegim, nokla-i nazanrra ispal edecegim. Musaadenizle.. olmak itibariyle gordiim ki; vesalt her ne ise, maatteessiif
matluba muvafik bir sekilde kullamlmamrs. Bunu gormek icin
Rcis-i Sani Bey Miisaade buyurun, Moclis karar vermis
ve ayirml§tir. asker olmaya erkan-i harbiyeden olmaya liizum yoktur. Ben-
deniz §ahistan, kumandandan, isimden bahsetmiyorum. Yalmz
Ali §ukrti Bey (Devamla) - Tenkid icin de hicbirsey di- sunu arzetmek istiyorum ki: Bursa hey'et-i umumiyesiyle,
yemem, lakrire aiddir. Takrir, miiteferridir. Verilen izaliat ahali tabii bihaber, raemflrin-i mulkiye ve askeriye on-on iki
baska birsey degildir. Omni haricinde degildir.
giin mechuliyet icinde kalmi§tir. Diismanla temas yok,
Reis-i Sam Bey - Hayir efendim. Takrirde sorulan istizahi diismamn nerede oldugu bilinememi§tir ve bunu temin edecek
tamamiyle izaii eyiediler. Onlarm neden ibaret idiigii ves&it varken baska tarafa gonderilmisrir.
maiumdur.
Sonra, cephede coziilen, yine bunun tafsilatina girmeye-
Ali Bey (Trabzon) - Hfeice cikarsain o zaman
§iikrii
cegim, cephede fedakarane miidafaa ettikten sonra gelen efrad-r
soylersmiz. Bir defa Miidafaa-i Milliye Vekaleti
vazifesini ifa muntazama ve nizamiye ve Kuva-yi Milliye efr§di hicbir yerde
etmedi, deniidi. Nefsulemir* (gercekte) bu
ittihami dogrudan tevkif edilip tahsid edilmek (yigmak yapilmak) tesebbiisiine
dogruya varid gormiiyorum. gunkii daha orta
yerde Miidafaa-i mai'uz kalmami§tir ve bunlann bu sekilde kalip cekilmesi,
Milliye Vekaleti'nin faaliyeti zamani iki
aya yahud iic aya Bursa'nm ve civanmn tamamiyle kuvve-i mSneviyesini kirmis
miinhasirdir. Sonra vesSitimiz (vasitalanmrz)
maiumdur. Dim ve halk gayet tabii olarak 9ekilmis ve mirthis bir burudet
Erkan-i Harbiye-i Umflmiye Reisi Ismet Bey'in soyledigi (sogukluk) hasil olmusuir, Maatteessiif bir tek rum veya iki
 1 IP KADtR MISIROGLU
ALl SUKRU BBY 111

kisi vazife-i milliyesini kendince ill cdiyor, telgraf ve telefon Kalbetmiyclim, vaziyette miiterakkip olacagiz. §imdilik...
hatlarini kesjyor. Teres ile muhibere edilemezse, diisman Tekrar bekleyecegiz, bakalim. Bendenizce sOiidare vardir,
girmistir, dcniliyor. Diismamn nerede oldugunu kimsenin miisebbibler kimler ise, her kiin suiidareyi yapmi§ ise o vakit
bildigi yok.BinSeiialeyh eger jsittigim sahih ise, orada bu-
tecziyesi lSzungelir. Tecziye ediimezse o vakit tabiidir ki
lunan ve vaziyeti idare otmek mecburiyelindc
olan zevat bu hakk-i istizabimtzi istimal eder ve lazimgelen §eyi yapanz
vak'adan soma tekrar is basinda ibka edilirse ondan soma biz
efendim.» 65
Mudafaa-i MillJye Vekaleti'ni tahtie edebiliriz (sucluyabiliriz),
sual edebiliriz de. Bizim bugiinku devrimiz, devr-j intibah
Ali §ukrii Bey'in bu konusmasim miiteakip «Konya
olmak lazim geljr. Qfinkii orta yerde bir hakikat var. O da
Meb'usu Refik Bey'le on arkadasimn» isrizali takrirleri

memlekeiin vesait ve icSbatma gttre miidafaa edilmemcsidir.

okunmu§ ve miizakereye konulmustur.
Bu miidafaada ihmaTve lekasiil cdenler tabiidir ki, isbasmda Konya Meb'usu Refik (Koraltan) Bey'in hukumet hakkinda
bulunanlardir. Hie sahis mevzflbahs etmiyorum. Bunlar sual itimad reyine mflrScaat olunmasi ^ekline doniisen meshfir tak-
ediimezse o vakit biz bunu istizah edebiliriz. Mudafaa-i ririo gun ogleden evvel ve ogleden sonra gee vakte kadar
Mil-
liye Vekaletini, Dahiliye Vekalcii'ni ilaahirl,.. uzun uzun miinakasa edildi. Nihayet Ali §ukru Bey'in su tak-
Oram icin bunlar
hakkxnda soylenecck birsey yoktur. riri okundu:

SomaDahiliye Vekalcii'ni mevzuubahs ctliier. DShiliye «Riydset-i Celileye

Vekaleli Jazim gelen cevabi izah etti zannediyorum.

Cevabi
Bu ana kadar devdm eden muzakerattan hey'eti vekile
bir dereceye kadar mukni idi. Ciinkii biliyorsuriuz arastnda tecdnus-i efkdr (fikir birligi) mevcud olmadigi
ki; orta
yerde hicbir scy yokken biittin memurinin (memurlarm) anlajildigi cihetle miizdkere limdilik kdfi gorulerek bir
mahiyetini gosteren siciller tstanbul'da ikon ve yine bizlerin «parlamento lahkik hey'eti* vastlasiyla hey'eti vekile (hukumet)
delaletiyle azil ve nasib yapilmis. Bendeniz oyle gOrflyorum, hakkinda tahkikat icrdsim ve bu hey'etin verecegi rapora gore
bunda bizlerin deWletiyle yapilan azil ve nasiplara miisaade akdedilecek bir celse-i hafiyede (gizli celsede) karar ittihdzim
elmemeli idik, ve etmiyeydik. HatS ettik. Bircok kisileri
leklif ederim.

gordiim. BinSenaleyh bizlerin delaletimizle yapdan nasib 13 Temmuz 1336

ve
tayinlerde dogrudan dogruya Dahiliye Vekaleti'ni tahtie
et- Trabzon Meb'usu
mekle (suclamakla) beraber kendimizi de tahtie elmeliyiz.
Ali §iikrii
Sonra biitiin teskilati belki ilmam etmis (tamamlamij) bu-
Sesler-Red. Red.!
En miihim mes'cle Konya mes'elesidir ki, vali raes'elesi
luiiur.

oldugunu mevzuubahs ettiler. Konya mes'elesinden dolayi Reis Pasa - Reye koyuyorum. (Red, red sadaian) red-

Dahiliye Vckaieti dShfl degildir. Kabinenin hey'et-i umuini- doluhdu.^ 6

yesine aiddir. Binaenalcyh yalmz Dahiliye Vekaieti degil, Ertcsi gun Dahiliye Vekili Cami Bey'in istifa ettiginin bil-

onun hey'eti icraiyye, var ise.. Jimdi o itibarla bu mes'eleyi is- dirilmesi ve buna dair Meclis Baskanligl'na verilen is-

tizah suretine kalbetmeye luzum yoktur.

65 - a.g.c. Sh. 269 vd.
66- Zabit Ceridcsi, C. II, Ankara 1940 sh. 279
 KADiR M1SIR0CLU
AU JUKRU BEY
lifanamenin okunmasi iizerine ba?layan mitaakasa
cnSsuida bendenizce mevzuubahs degildir, Bir muhterem
sew akin Ali Siikrii Bey merhum, su maruzatta arkadasimiz
bulunmustur: istifa eder.Yerine bafka birisini intihab ederiz. Fakat ortada
AliSCkru Bey (Trabzon) - Erendira, iki gun deva.ii" eden bir adem-i tecgnfls vardir ki, bunu
zimnen butiin Hey'et-i Ve-
mlizakcre nei'icesinde Hey'cti Vekileye bir itiraad kile itiraf buyuruyorlar..» 67
karan vc-
Bendeniz bu karar verihneden evvel vermis, oldugum
I'ilmistir.
Diyerek sozlerine devarn eden Ali Sjikrii Bey, mes'elenin
takrirden, cereyan eden miizfikcrattan Hey'et-i
Vekile arasmda boylece sirf Dahiiiye Vekiliilin istifasryla kapatilamayacagmi
maattcessuf fikir niuvafakati olmadigmui imlasildigmi ax- liiikQmet icjndeki fikrf insicamsrzhgin giderilmesi
zetmistim. Fakat daha evvel burada belig gerektigini,
bir nul.uk irad eden ve asil ehemmiyetli olanm da bu nokta bulundugunu be-
arkadasimiz bu hey'et-i muhieremenin hissiyatini
heyecana lirtmistir.
getirdi. Fakat liissiyall iizerine icra-i
tesir etti. Bu itibarla Bu mes'cle ve muzSkerclerin miincer oldugu gizli celse
bendenizin gfiyct sarin olarak ortaya atmis oldugum
bu adem-i hakkinda M. Kemal Pasa'mn nutkunda su
tecaniis (fikir aynli|r) mes'elcsi ki, Hey'et-i malumata rast-
Vekileye mensup lanmaktadir:
his birisitarafindan rcddedilmedi, demek ki, vardi.
Bu, nazan
itibare alinmadi, Riifekadan (arkadaslardan) «B.M.M.'nin 13 Temmuz 336 giinii, 41. ictimainda
red, red'eevabi taksirat
ilekapatildl.
(kusurlar) ve idaresizliklerinden dolayi Bursa Kumandam
Bekir Sami ve Valisi Hacim Muhiddin Bey'lerin
Bunuii icin hakli ve Alajehir
olarak rUfcka-yi kirama serzenis Kumandam Asir Bey'in ne icin bir divana tevdi edil-
edecegim; yard belig ve heyecanamiz bir nutkiui
.
verecegi. tesir mediklerinden dolayi Erkan-i Harbiye-i Umumiye
Iizerine degil, akil ve mantik iizerine,
'

riyisetinden
diisfinerek karar ve- ve Dahiiiye VekSleti'nden istizah takrirleri okundu.
rclim. Dun, musaade buyurunuz, rica
ederim, dun verilen bir
itimad reyi iizerine giiriiyoruz
Bu takrir sahibi Afyonkarahisar Meb'usu Mehmed §iikrii
ki, bu gun bir istifaname var.
Bey'di, Sinop Meb'usu Hakki Hamid Bey'in serian tecziye
Demek bendenizin takririindeki adem-i tecaniis vfiki
ki;
talis.
Peki nasil oluyor da, Hey'et-i muhtereme (siir'atie cazalandirma) hususundaki isran «bravo!» sesleriyle
Hey'et-i Vekileye bu
serait dahilinde tedvir-i umurda (isleri
karsilaniyordu. Sahib-i takrir olan Mehmed Siikrii Bey'in:
gbrmekte) devamma
itimad bahsediyor? Binaenaleyh, bendenizin «-Biz mes'ul edildigini gormek istiyoruz!..»
teklifim diyorum feryadr
ki, Hey'et-i Vekile arasmda bir uzerine istizah kabul olunuyor. istizah giinii
ihtilaf meveud olursa, bu, ih- olaratetesbit edi-
tilafi halledecek Hey'et-i len 14 Agustos 336 da, Erkan-i Harbiye-i Umumiye
Muhtereme-i Meb'usan'dir. Meciis-i Reisi
Miilidir. Binaenaleyh yine tekrar ediyorum. cevap verdi: Fakat bir tiirlii kanaat ve siikunet haau ol-
rmryordu. Karahisar Meb'usu Siikrii Bey anket
Reisi Sani Bey - Takririniz Meclis tarafindan reddedildi. istiyor. Diger
bir hatib bazi zabitan ve kumandanlann
Ali §iikrii Bey - (Trabzon) - Musaade buyurunuz efendim. tecziyeleri (ce-
zalandmlmalan) tabii oldugundan bahsederek miiteaddid mi-
Reisi Sani Bey - Bu istitamn kabul veya adem-i kabulil sailer tadad ediyor (sayip dokiiyor.) Diger bir hatip, asker
hakkmda soyleyiniz. nc'at ederken bir kumandanui 36 deve esya goturmiis
Ali Siikrii Bey (Trabzon) - Rica ederim, istifa mes'elesi
67-a.g.e. Sh. 2%
I 14 KADIR MISIROGLU ALi SUKRU BKY [J5

O'nun bir askcr ve siiridiye kadarki miinakajalara kansmamig

Iduguuu soyluyor. Ba§ka bir hatip do Yunan Ordiisu'ruin kisa
bir insan sifatiyla teskin ederek muvazene
bir zaman zarfmda Akhisar'dan Marmara sahilleritie vauncaya rolti oynayabile-
cegi hesab edilmijti.
kadar, biitiin jehirlef ve koylcri yildinm siir'atiyle istila ey-
bahsederek Erkan-i Marbiye-i Umumiye Reisi sifatiyla
lediginden Bursa felSketi dolayisiyia ugramis, ilk olarak soz
alan Ismet Pafa'ran askeri durumu ve Bursa'nm
oldugumuz nazarmda Anadolu'da miidal'aa
mtithi§ ziyan, cihan sukutunu ge-
rektiren sebepleri izah etmesi
denilcn gey'in bir gbz dagi olduguna umumT bir zehab uyandir- iizerine muhWiflerin ten-
kidlerine gccilmistir. ilk olarak soz alan
mi§ diyor ve mutantan (tantanali) hezimetin mes'uUeriran tec- Karahisari Sarki
ziycsini talepediyordu.
Meb'usu Mehmed Siikru Bey (sonradan kendisine bizzat
teskil eyledigi milis alayi ile ifa eyledigi
Efendiler, uzun ve hararetli devam eden miinakasata (mii- hizmetlerden dolayi
Celikalay soyadi verilmis. "'an meshflr Sukrii Hoca) uzun
nakaijalara) benim dc kan§mam icab etti, Vaki olan elim va- ve
heyecanh konusmasinda ezciimle:
ziyette Mcclis'in teessur ve alakasmi takdir ettikten sonra,
«- ... Ismet Bey'in izahlanna gore mes'ul kimse
eflcSr ve bJssiyfiti tatmin maksadiyla beyilnat ve izahatta bu- yoktur.
Benim sdzlerime da vuku bulan ufak tefck
Yalmz bir Mdise vardir: Bursa'miz sukut etmistir. Acaba
lundurn. karsi tarizlcre bu
hadisenin hie mes'ulii yok mudur? Varsa
cevap verdikten sonra izahat-i umumiye kaf'i goruldu.» kimlerdir? Sonra
Pasa Hazretleri hepimizin hiirmetini ta§iyan
M. Kcmal Pa§a, bimdan soma gizli celsedeki sdzlerinin bir hey'etle be-
raber tahkikata gittiler ohlar da tetkik ve teftisat
hikayesine devam ederek askeri durum ve Bur.sa'yi miidafaa yaptilar.
(War da bizlere kumandanlann vazifelerini yapmadrklarmi
etmesi lazim gelen kuvvetlerin ric'ati hakkmda tafsilat ver-
soylediler. Bu hususa Refik Bey (Konya Meb'usu)
mekte ise de O'nun bu celsede sdylediklerine kar§j v3ki olan
biraderimizi aym kanaat ve meshfldati (sahid olunan seyleri)
pek oyle «ufak tefek»
tarizler kendisinin if&de ettigi gibi
teyid ettiler. Bugiin ise, hicbir mes'ul yoktur demek, lw-
zaman M. Kcmal Pa§a'dan ba§ka Garp
degildi. Celse acildigi
kikatlerin ve hMisatm mantigina miinafi (zit) degil midir...»
Cephesi Kumanda'ni AH Fuad Pa§a'mn da Meclis'te hazir bu-
Jukrii (Qelikalay)
lnndugu gbmlmus^iL O tSrihte Erkan-i H?rbiye-i Umumiye Ri- Hoca'nin bu sert ve heyecanh
ySseti bugtinku tabiriyie Genelkurmay Ba§kanhgi da bir nevl konusmasma ismet Pasa, ErkSn-i Harbiye-i Umumiye Reisi
miistakil vekalel mahiyetinde idi. Bu sirada Garp Cephesi. Ku-
(Genelkurmay Baskam) sifatiyla cevap vcrerek dedi ki:
mandam All Fuad Pa§a'nin da Meclis'te hazir bulundugu «- HareMt-l askeriye ile alakasi olmayan vekayiden
gorulmustii. O riirihte Erk§n-i Harbiye-i Umumiye Riyaseti (vak'alardan) bahsetmokte fayda yoktur. Eger Hey'et-i
bugiinkii Genelkurmay Baijkanhgi da bir nev'T
tabiriyie Cellleniz (yiice hey'etiniz) ifa olunan vezflifin
(vazifelerin) iyi
mahiyetmde idi. Bu sirada Garp Cephesi Ku- ifa olunmamasmdan behemehal bizim
miistakil vekSlet muatab (kusurlu) oldu-
mandam bulunan Ali Fuad (Cebcsoy) Pa§a'yi bizzat M. gumuzu anlatmak istiyorsamz, her ttirlii munlkebeye hakkimz
Kemal Pa§a da"vet etmis ve bu celsede hazir btilunmasmi vardir.

saglamrs.ti, ismet Pa§a'ya hticumda ileri giden muhalifleri, Inonu'nun sozlerinin bu noktasmda bilhassa
kendisinin
muhatab almdigim kabul eden Stikrti Hoca oturdugu
yerden:
 US KADIR MISIROGLU
AL1 ijOKRU BEY 117

«- tstedigimiz budur, baska birgey dcgildir.» inu- mttza'kerelerin devam etmesini istiyorum. Fakat efendiler...
kabelcsmde bulundu,
Iiekir Sami Bey'i nicin ittiham etmeli? Bu ithamda
israr cdilen
ismct Pap ise, zatin ileri siirdtigu mficip sebepler nelerdir? Mflddei
(iddiaci)
«-Bu murakcbenin (kontroliin) esbabmi (sebeplerini) olan Uitfen rica ederim bendcn sual sorsun!...» deyincc
Trab-
§ahislara te.5 mil ettirmeksizin kafi gormenizi rica ederim» zon Meb'usu Schid-i Muazzez Ali §ukrii Bey, ayaga kalkarak
dedi. bclki dc T.B.M.M.'dc sjmdiye kadar bir daha emsali
Daha soma M. Kcmal Pasa soz alarak Bursa gorulmemis. bir fikir asaleti ile bagirdi:

havalisindeki harekfitm asked bir plan dfihilinde

icra edilmig «— Muddei tarih ve vatandir!.»
buhmdugunu, iniinl'erid vak'alar hakkinda izahat vcrmenin T.B.M.M. tarafmdan ccpheye, hadiscleri yerinde tahkik
dogru olmayacagmi, asil rieticelere bakmak icap cttigini, maksadiyla gonderilen meb'uslar hey'etine mensub olanlardan
bun-
iarm. da sevkulceys, (stratcji) icabi zaman
zaman ileri gitme biri de Hamdullah Subhi (Tannover) Bcydi.
O da muhalifler
veya geri cekilme gibi harekellerl gerektirebilecegini, arasinda yer almis. ve Bursa'mn sukulundan mes'ul
bu olanlann
bakimdan lilzumundan fazla hissiyata kapilmanin dogru divan-i harb'.e sevklerini istemisti.
ol- Bu konusmasmda, son-
mayacagmi iddia ve it'ade etti. radan hududsuz bir sflrette tSbi olacagr M. Kcmal Pa§a ile
de
Halbuki M. Kcmal Pasa, Meclis uamina cepheyi teftise catisnus. ve konusmasinin bir kismim O'nunla karsihkb
gidcn hey'etin basmda bulunmustu. Soz alan hatiplerin atismalar suretinde yiirutmujeur.
konusmalarindan anla§ildigina nazaran, ccphe donu.jU Hamdullah Subhi Bey:
baste
Erkan-i Harbiye-i Umumiye Reisi ismct
Pas/a olmak uzerc «~ Bursa'dan alinan biitiin malfimat, Bursa'dan gelcn
mahalli vazifelilerin liareketlerinde kasit olmasa
da kusur bu- malumat bizi temin etmisti: Kumandan, diisman Bursa
lundugunu ifade etmij oldugu anlasdmaktadir. Simdi,
daha civarma gclmeden sehirden crkmij, sehri terketmislir...
once kuliste soylediklerini tekzip edercesine
bunlarm M. Kcmal Pasa - Cok aldamyorsunuz...
miidafaasuu demhte etmesinin bir sebebi olmaliydi.
Ka-
naatimizca, ismct Pasa ve arkadaslanna bu Hamdullah Subhi Bey - Hayir.
mevzflda mn-
halefet eden ve onlann divfm-i harbe verilmesini M. Kemal Pasa - Efendiler, Bekir Sami Bey Bursa'yi ter-
isteyenlerin
-bir iki islisna dismda- tamamen muhafazakar ketmeinistir ve ben kcridi imzam altinda Bursa ijgai edil-
Ikinci Crup'lan
olmalan O'mi endiseye scvketmis, ve birkac giin once meden evvel emir verdim. Harekat-i askeriyenin istilzam
tenkid
etmekte ettigi (gerckiirdigi) tedbirin dogrusu Bursa'yi terk etmekti.
oldugu kimselerin mudafiiligine dogru kaymasim
intac eylemi§tir. Nafiz Bey (Canik) -Sri halde siz de mes'ulsiinuz!..»
Miizakcrelerde bu degisikligin uyandirdigr umflmi Miizakereler, gitgide siddetleniyordu. Bazi meb'uslar 57.
hayret
zabitlarda son dereccde bariz olarak miisahede
olunmaktadir.
Firka (tUmen) kumandam Sefik Bey'in Denizii'den aynlmasi
Gercekten, M. Kemal Pasa komrsmasmda: ile Bursa hSdiseleri arasindaki muvazilige dikkati cekiyor ve '

«- Maahaza yine iddianiza

kumandanlan mes'ul tutmak hususundaki temayul yukanda
istirak ederek ben de
Clllik (Samsun) Meb'usu Nafiz Bey'in lisanmda
iffidesini
 KADIR MIS1R0G1.U A1J §OKRU BEY 119

buklugu iizere, M. Kemal Pajayi bile icinc alacak bir sOrcte hatualannda bu gizli cclselere temasla soyle demektedir:
siimullcndiriyordu. Bu durumda, M. Kemal Pasa'mn kcndisi «... Gizli celselerin zabtllanni, Meclisin ilk giinlerinde
de dahil olmak iizere tezShiir etmij do olsa -askeri harekati divan katipleri tutuyordu. Sonradan bu ise dayanamadilar,
rniidafaa etmck mecbfiriyeti asikiuch. Bu sebcple ciinku yoruluyorlardl, Kendilerini degistirecek ba.ska gruplan
tekrar s8z
alarak bircok emirleri kendisinin verdigini soyleyerck
§eflk
da yoktu, kadro miisaid degildi. Mutlaka gene meb'uslardan
Bey ve digerleriiiin hareket tarzlanmn askcdik icabr bu- yardlmci olmak lftzun gcliyordu. Bu her zaman miimkun
lundugunu, bundan dolayi kimsonin muiiheze cdilmemesi ge- degildi, teskilat lazimdi. Zabit kalemiuin bn isi de yapmasmi
rektigini sByledi. Bir.ara, tekrar
Bekir Sami Bey'in durumuna uygun buldular. Baskarip Recep Bey, Kavanin (Kanunlar) Ka-
temasla: lemi MiklTri Hamid Bey vftsitasiyla bunu bize bildirdi. Fakat,

«- Efendiler, Hamdullah Subhi Bey'in ne ketiiin kalmamiz lazim ehemmiyetle te'kid etti.
geldigini de
icin diisman gel-
meden kao.ti sualine cevap olarak diyonim ki; Zabit kalemi tic grupluk kadrosuyla onbes katip ve her grupun
.sehri daha cvvel
terkettnesi icin sahson ben emir vermi§tim.» dcmesi iizerine bir idare sefi olmak iizere onsekiz kisiden miitpsekkildi. Bu isi

Hamdullah Suphi Bey oturdugu yerden bagtrdi: de iizerine aldi. Gizli celseiere girmeye basladik.
«- Bunu daha evvcl, vakliyle sbyiemeliydiniz.» Hilafet'in lagvi liizumuna dair olan teklifin miizakeresine
69
Bursa'mn sukutu dolayrstyle gizli celsede baslanmisti.' Cok hararetli miizakereler oldu,
icra edilen bu gizli celse, Bi-
rinci Biiyiik Millet Meclisi'nin en heyecanll celselerinden
gece yan.sina kadar devam etti. Teklif eden tarafin sozcilsu,
bi-
ridir. §u tasvir ctligimiz sjddele iic gun daha devam
-sonradan «Yavuz-Havuz Davasi»ndan mahkum olan Bah-
ettikten
riye Vekili- istiklfil iMahkemesi Reisi ihsan Bey'di. Buna
sonra nihayet M. Kemal Pa§a'nin verdigi izahat, -kerhen ve
mccbOren- muhalif olan karsi tarafin da kendiliginden meydana ^lkan
kai'i addedilerek mes'ele kapanmis gibi gOriindu.
Pakat hakikatde bu mtinakasalar Birinci ve ikinci sbzciisii Trabzon Meb'usu AH §iikrii Bey'di. MuhSIifler, stiz
Gruplar'm
siralari gelince kursiiye cikip fikirlerini sbylediler, mes'elenin
Mr daha uzaklasmalanna imkln olmayacak bir syrette
aynlmalarma sebep olmujtur. Bu aynhk, Lozan miidafaasim yaptilar. Ancak Ali §iikrii Bey, teklif sahipleri
Konferansi
miizakereleri inkitaa ugraytp da Meclis'de buna dair yine gizli tarafmdan kirn sbz sbyledi ise, hemen kiirsiiye eiktp ce-

celsede miinakajatar basladtgmda had safhaya varacak, yine vaplandirdi. Is o hale geldi ki, Ali Sjiikrii Bey kiirsuye belki

muhaliflerin clebastsi olarak gozuken Ali §ukru Merhum'un onbes kere 9tktj.

caniyane bir surette kalledilmesine kadar
siiriip
Kisaca ifade edilmok lazim gelirse, biittta faaiiyet ve
mucadeleleri meySninda buiki gizli celse miizakerelerindeki
Artik vakit cok ge$ olmus, herkes de yorulmustu. Fakat
gideccktir.
Ali Siikrii Bey ayakta hatibi dinliyordu. O sirada yine kursiiye
yaklasarak konu^an hatibe cevap vermek tizere soz istedi ve

miinakasalar O'nun bazi cevrelerce ortadan kaldmlmasmi 69- En celsenin imkan yoktur,
Hilalct'in Ulgvinii miitealjik oirnasina
dusiindurecck ve istetecek bir meiifl siyast gelismeye sebep Mahir Iz Bey'i hiUizasi yaiultmi^ ohicaknr. Ziia hSdi.sclenn kronolojik seyri

oimustur. dikkate alinnsa b(i tarihlerde bdyle bir $cyin vukuuna ihtimal vcrilcmez.
HilSfet'in lagvi, Ikinci Meclis'tedir, Birinci Devrede lagvcdilen saitanattir.
Birinci devrede meclis kalipleri arasinda vazif'e gormiis Onda da Ali §u]trii Bey'in boyle muhalefet ettigine dair elde bir dclil yoktur.
bu-
lunan Mahir Bey, «Yillarm Bu Iier baldc ba^ka bir gi/li celsedir.
jfe tzis adiyla nesredilen
 120 KADIR MISIROGUI
!

kiirsuye yaklajmaya basladi. anda, Mer-sin meb'usu

Selahaddin Bey'in her zaman oturdugu kiirsuye yakm ilk
sirada ortada Uauf Bey oturuyordu. Hamidiye kahramani
Raul' Bey herkesin istisnasiz hiirmet ve muhabbetini ka-
zanmisti. O'nun kesin vc keskin sozleri hie bir zaman redde
ugramanustt. Online dogru gelen AH Sjiikrii Bey'i belinden tu-
tarak,

«- §ukrii! Yeter, Yeter! §ukrii, artik sBz alma!» deyince,

Ali §iikiiiBey birdenbire Uauf Bey'e douerek:
«- Rauf!.. Ben bu isin fe<laisiyim, anladin mi?» dedi ve
70
kiirsuye ciktr.'

O suada ben, zabit mudiri Zeki Bey'e:

«-Ali Sjiikrii Bey bu gece idam fetvasmi eliyle imza etti»
dedim. Nitekim o soziim de cikti.»"
T.B.M.M. Devre zabit katiplerinden Mfihir Iz
Birinci
Bey' in bu miisahede, Lozan Konfcransi intataa
naklettigi
ugrayip da murahhaslarimiz Ankara'ya avdet ettiklerinde ak-
dedilen alent ve gizli celselere Sid olsa gerektir, Zira, O'nun
tasvir ettigi oleiide gerginlik ancak bu celselerde gorulmujttlr.
Ustelik, Ali §iikrii Bey Merhum'un mlruz kaldigt feci suikasl
hiidisesi,Lozan'la aiakah bu miizakerelerin Iiemen akabinde
ortaya cikmisttr. §6yle boyle onbes-yirmi giin sonra... Bir de
bu miizakerelerde merhum Ali §ukru Bey, tam da, bu Meclis
eski zabit kitibinin tasvir ettigi gibi muhalif hatiplerin en
basmda goziikmiis ve en eok konusanlardan biri olmusmr.

70- Ali §ukrii Bey'in iddiasi $uydu: BUtiin Diinya'daki isJSm Aleroi tek-
mi] rfibuyla, vicdfiniyle Makam-I I-hlaTct'c baghydi. En kuweti ihmSI elmck
adela bir hiyanet-i valaniyye idi. Mail eclsetfc Ali {jukrii Bey'in Raul' Bey'e
doncick: «Ben bu ijijn fedaisiyim, anladin mi''» demesi, bn biiyiik kuvvelin
aiein^unnil lesinne inanchg] lcindi. Inguizlenn de ytprattnak isledikleri bu
kuvvct idi. Bu panpftlaninea, kavmiyel [izerine kurulan milliyel mcniuniu, din-
led mtlsterek millelier iizerinde yavas yavaj tesirini gusterecelc ve istcnen
parcaianma h&si] olacakii. (Mahir Iz Be/in notu)
71- Mahir Iz - Yillann tzi, Istanbul. 1975 sb. 90-91
122 KADIRMISlROGl.il Al.i SUKRii BEY 123

ugramasina
LOZAN MiJZAKERELERi Miittefikler muzakerclerin inkitaa (kesintiye)
tekaddiim eden murahhas hey'etimize kabulli
giinlerde
musveddesi
imkfmsiz sartlar ihtiva eden bir muahede
Ocrcckten Lozan Konferansi ile alakah olup gizli ve ajik de re'sen mukabil
sunmusjtardi. Bunun karsisinda hey'etimiz
bu muzakereler, T.B.M.M.'nin
celsetcr halinde giinierce siiren bunu
bir proje ile hissiyatim ortaya koymustu ki, muhalifler
pek 90k hcyecanll goriismelere sahne olmus. bulunan Birinci mukabil teklifle or-
asla kabul etmiyorlardi. Zira, hey'etimizin
Devresi'nin mfmevi havasi en fazla elektrik yuklii olamydi. O Misak»tan bir 90k
taya koydugu sulh projesi «Milli
derecedc ki, bu celselerdc Meclis'e baskanltk eden Ali Fuad ve onu ze-
husfislarda feragat vc fedakarligi ifade etmekte
(Cebcsoy) Pa§a karsilikh tartisip bagusanlari yatistirmakta Meclis'e
delemekteydi. Murahhas hey'etimizin bu tavizleri
acze dii.siince efindeki kampanayi an! ve insiyaki bir surettc, olarak
damsmadan vermesini bir selahiyet tecavuzil
bir korddgiisu halinde bagnsanlarin onlerine firlatarak hasil husfls, bu
gormckteydiler. Bu bakimdan en 90k tenkid edilen
olan bin anlik tereddiid vc saskinliktan bilistifade sesini du-
olmustur.
yurabilmis ve celseyi tadil eyleyebilmi§ti. anlasilinca,
Meclis'in mukabil proje uzerindeki hassasiyeti
1923 basmda Lozan'daki muzakereler tarn bir crkmaza girmis hukumet azalanmn
27 §ubat'ta, murahhas hey'eti ile
ve murabhaslar memleketlcrine dcinmeye baslamislardi. Bizim mukabil proje
musterekcn 9alismalanyla vucud bulan yeni bir
bey'etmensuplan da 7 §ubat'ta Lozau'dan aynlmi§, Kbstence Misak'tan
Meclis'de miizakereye konulmustu. Bu da, Mill!
yoluyla 16 §ubat'ta tstanbul'a, oradan da Ankara'ya gelmis-
feragati mutazammm gorulerek sert tenkitlcre ugramistir. Bu
lerdi. Ankara'daki herkes Lozan'da olup bitenleri ogrenmek Bey Merhum olmak uzere Ikinci
tenkitler basta Ali giikrii
icin sabirsizlanmaktaydi.
Grupun atesli hatiplerinden Erzurum Meb'usu Huseyin Avni
21 §ubat Car§atnba bu mes'eieyi goriismek iizere
giinii konugmalanyla 90k
ve Miralay Selahaddin Bey gibi hatiplerin
toplanan Meclis'de, Ismet Pasa cok uzun ve teferruatb bir Bey'in hukumet reisi
sert bir saftaya dokulmujtiir. Rauf
konu§ma yaparak Lozan Miizakereleri etrafmda meb'uslan S1 fatiyla 9ahstigi yatistinci konusma, gUriiltiiler ve
yapmaya
aydinlatmaya cali;nusti. Fakat bu konusma Meclis'in kism-i yer yer vaki miidahalelerle hemen hemen anlasilmaz bir hale
azammi tatmin etmemis olacakti ki, meb'uslar kendisini adeta bilahare riyaset9e M. Kemal Pasa'nm soz alarak yaptigi
bir sual yagmuruna tutmuslardi.
komismanm bile, siikunetle dinlenmesi te'min edilememisti ki,

Bunlar arasmda Ali §ukrii Bey Merhum'un sordugu su bu asagi yukari ilk defa vaki oluyordu.
Bey (son-
sual de vardi:
27 §ubat giinii Cebelibereket Meb'usu ihsan
radan Bahriye Nazin olan ve Yavuz-Havuz hadisesi
«- Mttttefiklerin projesine mukabil teklif ettigimiz dolayisiyla

muahede projesi, kabul ve tatbik edilmis olsaydi, Trakya ve istiklal Mahkemesine verilen zat) soz
alarak yatistinci ol-

Istanbul derbal tahiiye edilecek miydi, yoksa Musul maya da bundan hie bir fayda hasil olmamistir.
eali§mi§sa
72 fedakarliklan asla kabfll
mes'elesinin haline kadar isgal altinda mi kalacakti?»' ikinci Grup, Mill! Misak'tan yapilan
sormasimn sebebi suydu: etmek istemiyor ve en 90k «Musui Mes'elesi» ile «Kara-
Ali§iikrii Bey'in bu suali
agaj istasyonu» dSvasi uzerinde duruyorlai'dl.
72 - Ali Fnad Cebesoy'un Siylst Hatiralan - Istanbul 1957 sh. 242
124 KAD1R MISIROOI.U AUSUKRUBEY 125

Miiziikereler kismen acik, kismen cle kapali celseler halin- §iikrii Bey'in Musul Mes'elesi uzerinde sordugu:
de Mart Ayi'nin ilk giinlerinde tie ayni scrtlik ve heyecan at- «- Musul 19111 siz taraftar dcgilsiniz, degil mi?» sualine
mosferi icinde devam etmishr. Bu Grupu
gtinlerde, ikinci acikca taraftar olmadigim, mes'eleyi ismet Pa§a'nm vicda'nina
tejkil cden hatiplerin arka arkaya soz almalan ve muzakere havSIe eyledigini biidirmi§tir. O gun eiliden fazla hatibe sua
usulii hakkinda itirazlarda bulunmalari, Meclis'in havasim ile soz verdigini kaydcden Meclis Ikinci Reisi Ali Fuad Pa§a,
Meta bir duello havasina cevirmi§ti. iki taraf arka arkaya Adliye Vekili Rrfat Bey'le musSvir'ZiUfii Bey'in «tekrar soz ala-
konusuyor ve birbirlerihakkinda agir ithamlarda bii- mamalan»mn nazar-i dikkatini celbeyledigini kaydetmektedir. 74
lunuyorlardi. Meb'uslar isj karsjhkh ati§ma suretine dokerek ikinci Grupun atc§in haiiplerinin arka arkaya soz alarak
konujmalan kesip araya takim sualler sikijtinycrlardi.
bir murahhas hey'eti ile hiikumeti sikistjrmasi Lozan miizfikere-
Mesela; 3 Mail giinii, inonii'mm yaptigi uzun konus.mayi: lerinin hergiin bir evvelkisinden daha sert bir usluba biiriin-.
«- Hcy'et-i Celileye arzulan dahilinde prqjc ve konferansin mesini intac eylemi^tir.
miizakereleri hakkinda tamamen malfimat .lta etmiy. bir va~ Ali §iiki ii Bey Merhum, yaptigi konusmada ismet Pasa'mn
ziyette buIunuyoruzV' 3 demcsi iizerine Ali (Jiikrti Bey otur- birdiplomat olmadigi icin bircok mes'elelerde muvaffak ola-
dugu yerden: madigim ve «Mehmedcigia stingusii ile kazanilan .

«- §irndi sizin oldugunuz projeyi sdyleyiniz!..» diye

vermis, muazzam zaferin Lozan'da heb& edildigini»
bagirarak iiuinu'yu Meclis huzurunda Lozan'da miittefiklcre soylemis ve Lord Kiirzon'un oyunlarma kurban gittigimizi
re'sen verdigi sulh projesini aciklamaya dSvet etmistir. iffide eylemigtir. Sozlerine:
Miizakerelerin uzamasi yiiziinden bu talep: «- Bu murahhas hey'etinin sulh mes'eleleri Uzerinde
«- Yarma, yanna!.» sesleriyle kargilanmis, ve cevapsiz sozleri olamaz efendiler.. Artik bunlarm vazifeleri bitmi§tir»
birakdmi^ti. Ranf Bey'in, Ah §iikrii Bey'j teskin etmek iizere diycrck devlm eden AH §iikrii Bey, yeni bir hey'etin tesekkul
soytedigi bir kac soze kargillfc Merhum, kanaat vc arzusunda etthilmesi lUzumu uzerinde durmu§, 12 Ada ve Musul
mGsir davranarak: Mes'elesi etrSfindaki dusiincelerini uzun uzun anlatnugtir.
«- Rauf Bcy'efendi, yalmz bir $ey anlayahm, madem ki;
Celselcrin her giin bir digerindeii daha heyecanla ge^tigini
miitaiaa beyan edeccgiz, 12 maddeli bir nota vardir. Onu an- goven M. Kcmal Pa§a, 6 Mart giinii tekrar ktirsiiye, fikarak
layahm. » kar-sdigini vermi^ti. uzun konusma yapmis ve mes'eleyi agirligmj koyarak hal-
bir
Bu sirada meb'uslarm bir kismi salomi terketmekte ol- letmck istemistir. Fakat, umuldugu gibi olmamis, ba§ta Ali
duklarindan mes'ele ertesi giine kah"M§t.i. §iikrti Bey olmak iizere muMlif meb'uslarla O'min arasmda,
Ertesi grin, miizakerelcr kar§ilikh ve tamamen ati§ma ve sert bir miinakafja ve ati§ma zuhur etmi^tir.
munSkagalarla aym §iddetle devam etmistir. Murahhasiardan Sbzunii bitirmis., fakat sorulacak sualleri cevaplandirmak
ba!jka, mii$avir meb'uslar da miinaka§alara katilmis. ve icin kurstiden inmemi§ bulunan M.. Kemal Pa§a'ya karsi soz
suallcre muhatap olmusjardir. Bunlardan Ziilfu Bey, Ali alari Ali Siikrii Bey:

73 - A. Puad Cebesuy - a.g.e. sh, 267 74 - Ali Fuad Cebesoy - ii.g.c. sh. 275
12fi KADIR MIS1R0GLU ALI §UKRU BEY 127

«- ismet Piija'mn miittefiklere simdugu mukabil sulhpro- detli bir tav:rla:

jesinin Lord Kiirzon'un Lozandan aynlmasmdan evvel dcgil,
« «- Bir haftadir soytuyorsunuz, memlekcti zarardide
soma verildigini, hadisenin M. Kemal Pa§a'nin izah ettigi gibi
ediyorsunuz.w demis, ve clleri cebinde oldugu halde asabt bir
olmadigmi, anlasmaya vanlamanus, mes'elelerin kapitiilasyon- halde kiirsuden inmi§ ve:
larlamal! mes'elelcr oldugunu, Mosul He Karaagac islas- «- Memleketi zarardide ediyorsunuz, maksadiniz nedir?»
yonu'na aid tekliflcrimizjn fngilizlor'ce itiraza ugramadigim»
Diye bagtrarak Ali §iikru Bey'in iizerine yurumustu. Bu
jfade etmis, ve:
snada Birinci ve ikiiici Grup azalarmdan bazilan Mcclis sa-
«- Pa.;a bazretleri iiikjta yoktur, diyor. Vardir. Bugtin
Ibnunun ortasinda birbirlerine bagnrnakta olan meb'usiaim
muzfikereyi tiilen acabilmek icin ewelemirde Musul'u mu-
etrSfmi almi^lardi. Gurultiiler, s.iddetli ve asab! hareketler olu-
vakkaten Karaagac'i terketmek lazimdir. Aksi takdirde
tfdik,
yordu. Aii SSiikrii Bey:
muzakereyi agmaya imkan yoktur. Ortada bir proje ve bir ha-
«- Kimseyi ithama hakkmiz yoktur.» Diye baginyor, Sinop
kikal vardir ki, murahhas hey'eti vechesini Meclis'den alan
Mcb'usu Hakki Hami Bey:
hukGinelin tftlimatmdan haric bir vaziiede bulumnu§tur. Ciinkii
«- Meclis'de emniyet yok mudur?»
Hey'eti Vekile Reisi son almis. oldugu tejgraf munasebetiyle
bir beyamiame ile etmeden avdet et-
inkita kelimesi telaffuz Ferya\Jim basiyordu.
meleri emrini verdigini burada soyledi. Muzakerenin tarz-t «- Meelis her vakit emniyetini muhafaza eder. §imdi de
cereyani itibariyle ve Hakki Hami Bey'in buyurdugu ve Gazi vardir, Susunuz, herkes yerine otursun.»
Pasa hazietlerinin o tarz itadeye gore vermis, olduklan cevap thtanyle miidahalede bulundum. Ali §iikru Bey'in sesi
75
§eklinde degildir.» demi^tir. yiikseliyordu:
Bundari sonra konusmalar daha da §iddetlenmi§ ve «- Emniyet-i §ahsiye mefkud (yok) mudur?»
kargihkh atujmalar sihetinde sump gltmistir ki, bunu da o eel- Emniyet-i §ahsiye mefkud olmadigmi, herkesin siikiinetle
seyi idare eden Meelis Ikinci Baskani Ali Fuad Pasa'mn yerine oturmasini, aksi takdirde baska tiirlii hareket etmek
hatiratindan iktibas ederek dikkatlerinize sunmak istiyoruz;
mecburiyeiinde kalacagimj hatirlattim. Lazistan Mcb'usu Ziya
«Gazi Paja konujurken Mcclis'e sinirli bir hava hakimdi. Hurgid Bey mutemadiyen usul hakkmda soz istiyordu. Sira
Mustafa Kemal Pasa kursuyli terketmiyor, sufdieri cevaplan- O'nun degildi. Esasen asas hakkmda konu5U.luyordu. Bir ara
dmyordu. Meb'uslardan bir kisnu, bulunduklan yerlerden kurstiyti bos buian Ziya Hurfid Bey oraya firlami^:
ayaga kalkiyor ve konu^uyorlardi. Bir kisnu da kiirsuniin etra- «- Reis Pasa hazretleri herkes soyiedigi soziin vatana hiz-
fma gelmisler. Gaziye cevap yetistiriyorlar, scalier soruyorlar,
met olup omadigim kendisi bilir. Hie kimseden ders almaya
tenkidlcr yapiyoriardi. Bunlar arasinda Ali §iikru Bey de ihiiy^ca yoktur.»
vardi. Pasa sozlerini tamamladlktan sonra Ali Siiikru Bey'in:
Diye seize basjami§ti. Kestim. ve dedim ki:
«- Ben de soyleyecegim!.» demesi iizerine, Gazi Pasa hid-
«- Hem emniyet yok diyorsunuz, hem de kursiiye izinsiz
cikiyor, giirultuyu de devain ettiriyorsunuz. Efendiler, yer-
75- Ali JPuad Cebesoy - a.g.e. Sh. 286
 128 KADIR M1SIR0GUJ

lerinize oturunuz. Bcni baska tOritJ tedbirler almaya mecbiir

birakmayiniz!.» demistim.
Muzakereler 90k ehemmiyetli ve ciddi bir sekil almisti.
Mtidahalelerim arlik tesirini gSsIermiyordu. Giiriiltiilerin 50-
galmasindan birsey anlasilamaz olmugtu. Herkes ayakta idi.
RiySset kursiisimun cinunde Birinci ve Iklrici Grup ilzalanndan
cok sinirlennrig olanlar karsi kaifrya ve adeta iki muhasim
cephe Icskil etmi$lerdi. Bilbillerini tchdid ve itham ediyor-
lardi. Bu halin biraz daha devSmi, mttessif hadiselcre sebep
olacakti. Hatta birbiri aleyhine tabanca ve saire istimaline UCUNCt) BOLUM
kadar vardnilabilirdi, intizami iade maksadiyla Meclis em-
niyet mcmiirJarmi cagiramazdmi, cuiikii; muzakereler gizli idi. ALI §t)KRU BEYlN §EHADETI
Kiirsiidcn inmis ohm G8zi de onlara kaulmisu. Muhakkak
bu vaziyeli siiratle bnlemek icap ediyordu, ne yapabilirdim? Lozan muzfikerelerine miieallik bu asabi miinakasalar ve
Derhal, hatinma Riyasctin tariht canim iki tarafm ortasina bunlarda Merhum All §ukru Bey'in lider durumunda
atip husule geiecek giiitiltu ve saifkiriliktan istifade etmek gozukmesiyle O'uun nMyet 20 gun sonra maruz kaldigi feet
gelmisti. Hemen tasavvurumu tatbik ettim. Herkes canin suikasd hadisesi arasmda bir illiyet kuranlar vardir.
atildigi yerden uzaklasmisu. Umumi bir sflkflnet ve' ha- Lozan Konferansi'nm inkltai hengaminda Birinci Biiyiik
reketsizlik hasil oidu, ben de bu sayede muzakereleri Millet Meclisi'nde cereySn eden gizli ve acik celselerdeki
bir Sn
icin tatile muvaffak oldum. miinakasalarm Ali §flkru Merhumun mlruz kaldigi feci
MiizSkereleri tekrar actigim zaman hava biraz sukOnet suikasd ile alJkasi iizerinde duranlardan biri de Dr. Riza
bulmustu.» 76 Nur'dur. Dr. Riza Nur, Ali §iikrii Beyle alSkali suikasd
Bundan sonra RiySsete bir kisim takrirler verildigi hSdisesine ce§itll safhalarda fiilen dahil olmu§ ve cesitli
goriilmekle, bunlarm miizakeresine getilmistir. Takrirlerden mii§ahedelerde bulunmus bir kimsedir. Bu itibarla hadise
bir kismi, mtizlkerenin kifayetine, bir kismi da murahhas
'
hakkmda en selahiyetli miisahidlerden birisi de O'dur, Onun
hey'eti ile agiz birligi etmi§ hakkmda
gbzttken hiikumet -kendisiyle aym siyasi goriijleri paylasmarms. olmasma
«itimad reyi» mahiyetindeydi. Neticeten hiikumetin Mec- '. ragmen- Ali §iikrii Bey hakkindaki beyanlari korkunc ve
lis'in itimadma mazhar oldugu goriilmekle beraber ikinci Grup cLimhuriyet tarihi icin yttz karasi bir tablo cizmektedir.
tckmii mensuplarryla (ki bu celselerde sayilarmin 60 civarmda Anlasildlgma nazaran sQikasd tesebbuslerinin bir takim ev-
oldugu anksilmattadir.) rey'e istirak etmemislerdir. veliySU da vardir ve bunlar murahhas hey'eti heniiz Lozan'dan '

donmeden once baslamistir. Kendrsi:

«Bir gun Ali §iikni ile konusuyorum. Kimse yok. beni O
76- AliFtiad Ccbesoy - a.g.e. sh. 286-288 dinsiz diye sevmezdi, fakat namusludur, riSyetsizlik etmez ve
 KADIR jMISIROGLU aujukrObey 131

battfi bana sirrrm soylerdi. Biz Lozan'dayken ba§iaa gelenieri girt» ediyor. Adale-i mufifesi oyle bir faaliyette ki; miithis. ta-
anlatti. Aynen soyledir:» diyerek mes'eleye girdikten sonra kalliislermden (kasilmalarmdan) avurtlannda birer yumruk gibi
Kilic Ali ilc Topal Osman'm adamlanndan bazilannin Ali olmuslar. Kuvvetli, adaleli adam. Zaten bu adalede cok kuvvet
JiikrU'yii oldiirmek iizere vazifelendirildiklerini takat bun- olur. Bunda busbiitiin. Yine geriye cekildim. tcimden dedim:
lardan bin, Ali §ukrii Uey'in uzaktan akrabasi oidugundan «OJuyor. Bu da Mustafa Kemal'i oldilrmeye karar vermistir.»
gidip kendisine haber verdigini ve «tetik davran!..» diye ikaz- Ama bu cinayete ilk baglayan ve Ali §ukru'yu sevkeden Mus-
da bulundugu hikaye ederck: tafa KemaI'dir. Ali (jiikru'nunki muhafaza-i nefs kaygisidir.

«Ali §ukru derrick bu tesebbiisten korkmanns. Qunkii MesrAdur. Beriki kendini tenkid eden bir meb'usu oldurtmek
istiyor. Halis tiranlik, halis cinayet, kelime i§i...
ijiddetle muarazada dcvam ediyordu. Hakikaten kabadayi bir
adamdi, Hem de gfislu kuvyetli.., Yine iyice arasi gecti. Osman Aga Ankara'daymi§. So-
Dedim: kakta rastgeldim. Yuksekte Cifte Gazi Mektebi yamnda otu-
ruyor. Karaoglan Caddesi'nde rastgeldim. Nereye gittigimi
«- Yahu ihtiyatli davran! Biraz srtdeti kes!»
sordu
Dedi:
«- Meclis'e» dedim.
«~ Bir sey Ben O'ndan bunun intikainim
yapamaz.
«- Ben istasyona gidiyorum, beraber gidelim» dedi.
alacagim. Bu milled kurtaracagim. Ben O'nu geberteyhn de
gbrsun!.» dedi. «- Peki dedim. istasyona kadar beraber yuruduk ve
.

kcmusmk. Beni severdi, itimadi vardi. Ben de O'nu severdim.

Bunlan bttyiik bir heyecan ve sjddet icinde -soyliiyordu.
Meclis'in oniinden gecerken dedi ki:
Mizaci pek asabi ve sedid bir adamdi.
«- Yahu, Meclis'te bircok vatan Mini meb'us varmi§, bun.
Dedim:
lar memleketi satiyormus. Niye bana haber vermiyorsun?
«- Aman bu sozleri iyi sakla, kimse duymasm! Boyle
Meclis'i basip hepsini kesecegim.Baska fare yok. Bu kadar
§eyden vazgec! Henuz suJh etmedik. Bir jer cikmasm!.»
emek, bu kadar kan. Memleketi kurtardik. Derken simdi bun-
Giinler, belki haftalar Bir gun Meelis'e girdim.
gegti. lar cikti.»
Baktim biitiin mebuslar orada Mustafa Kemal kiirsude.
.
Baktim, kemSl-i safiyetle soyliiyor. Ben ise i§in dehsetin-
Birseyler soyliiyor? Meclis'de biitiin meb'uslara oturacak den tuylerim u'rperdi.,.» 77
kadar yer yoktu. Milium celse olup da hepsi gelince bir kismi
Dr. Riza Nur, Topal Osman Aga'nm bu diisiincereri
siralar arasmdaki yollarda ayakta oturup dinlerlerdi. Bu yollar
uzerinde imal-i fikr ederek O'nu boyle bir ernfiyeti irtikab et-
tlianmij. Kiirsii yakmrna kadai' ilerleyemedim. Ayakta dur-
mekten vaz gecirtmek icin nasil dil doktugiinii soyle nak-
dum. Bekiiyordum. Bir aralik onifcnde:
letmektedir:
«- Ah deyyus! Seni ne vakit gebertecegim!» dendigini
«Dedim ki:
isittim. Usui ile basimi One uzatro, yandan yuzline baktim. Ali
§iikrii yiizii kipkmmzi, dLjlerini gicir gicir gicirdatryor, ama ne
glcirdama!. Sanki disleri cene kemikleri kmliyormu§ gibi «gnt 77 - Dr. Riza Nur - Haynt ve Hatirahm, C. HI, Sh. 1 173
 132 KADIR MISIROGLU
aujukrObey 133

Bu adam cahildi, hunhardi, fakat iyi insandi, pek va-

«- Bu hainleri sana kim haber verdi?»
tanperverdi. Anlatmca anladi. Ben de boyle dehsetli bir fSciayi
Dedi: «Orasmi sorma!» izaie ottim diye sevindim. Artik bitti
dedim. Hatta esnada
«- Hayir ilia s6yle!» dedim ve zorlandim. lstasyonun nhtmimda beraber bir asagl bir
yukan volta vu-
'

Dedi: ruyorduk. §akala 5 tim. Gulujtiik. O gun

de istasyon pek ka-
«- GSzi soyledi.» labaliktr. Bir istikbfil mi vardj,
neydi bilmem.. Bir tesadiif,
bakm ne yapryor. Cok tesadiife baghdir. Bu
is, anlasrkh: Mustafa Kcmal Band Grup'tan bizar, s&resi
i,
5 tesfldiiflcr mil-
letin bile talihlcrini degi§lirirlcr.
de kalmamif Topal Osman'a bunlan katliam ettirccek.
O,
mevkide kalmasi if in, halts biitiin Millet'in canina kiyar. Ejsiz IM iic gun gccti,
giin Ali Siikru'nun meydanda
bir

bir canavardir. Merhamet, ve vicdan 8yle seyler bilmez. olmadtgini sbyjediler. Karde i iki gun beklemis,
5 bakmis yok,
Demek bu kurmu§, ism de Osman'dan miinasib ehli yoktuf. hukumete soylemi§, Raufa soylemis. Hiikumet
iji anyormus.
Osman Bakiyoruz, Raufta bir fekaladelik var. Hie
da vatanperverdir, hem de cahil, Zavalhnm vatan his- durmuyor. Muthis
bir faafiyette. Hey'et-i Vekile'de
Icrini ele ahnrj, O'nu iyice doldurmug, kandirmi§. soruyorum, soruyorlai', kim-
seye hicbir §ey soylemiyor. Hcrkes merakta.
Dedim ki: Ali Siikrii ne
oldu? Yine bunu Rauf a Hey'et-i Vekile
«~ Aga, ben seni 50k severim. Sen de bunu bilirsin. resmen soruyor. Hie
Bana bir sey demiyor. Bir arabk Ali Sukrii'yii
itamadin var mi, beni sever misin?» otomobille Cankaya
civannda gormusler diyc bir havadis .cikti.
Mustafa KemaTin
Dedi: «-Vardir, seni 90k severim. Sen tam vatanperversin. yaveri Arnavut Bozok Salih'e rast geldim.
Ali Sukrii'ye dair
Venizelos'u bile dogdun.»
malQmat sordum. O da bunu soyledi. Ve o kadar tabii soyledi
Dedim: ki, 8deta inandim. Hmzir kaatil!.. Halbuki kendisi de isde met-
«-Peki beni dinle! Sana babaca nasihatim var. Sen haldardir ki, soma anliyoruz. Demek bu rivayeti kendileri
eahilsin. i§lerin icyiizunii anlamazsm. Bu aramizda pkarmiflar.Bunda muhakkak bir feha Ana
§ ey
ISkirdilar var? nedir?
kalacak amma, yemin et!» Yemin etli. Devam ctlim: Anlamak miimkun degil.
«-Meclis'de Mill yoktur. Onlar hukumetin yolsuzlugu O vakit tkinci Grup kuvvetli oldugundan Adliye Vekili 011-
alcyhindeler. Biraz azgmlar, amma, boyledir. Sakin Iardan, (Kayseri Meb'usu Rifat), hakimler, jandarma hep on-
is. bu i§i
yapma! Yazik, bu inillete bu kadar hizmet ettin, bunlan mah- lardan idi. Adliye siddetle tahkikata koyuldu. Tahkikat derhal
.vetme. Bu i§i sakm yapma! Millet Meclisi'ni basmak pek sunu gosterdi':
agir
birseydir. Heni de sen bunu kanmla odersin.» Jki giin evvel.Ali §iikrii aksam. iizeri Karacaoglan cad-
Dedi: desmden hukumete giden yolda cami karsismda
kahvedc
«- Ne diyorsun?» imif. Topal'in adamlarmdan ismini unuttugum bilrhem ne kap-
Dedim: tan denilen adam gelmij. Ali §ukriiye:

«- Boyledir. Bana soz «- Aga seni istiyor!..» demi§.

ver! Yapmayacagma yemin et!»
.

«- Yapmam. lyi ki soyledin!..» deyip yemin

Aym memleketli olduklanndan birbirlerini tanirlarmis.
etti.
 134 KADtR MISIROGLU ALI §UKRU BEY 135

Kalkmis, beraber gitmisler. Aga'mn evine girmisler. ortiileri varau§. Civar evlerden sormuslar, iki gun ewel bu
Demek, Aga'ya dayandi. Benim de derhal evde mtithis savas ve bagnsmalar oldugunu .sdylemisler,
is geldi, Aga ile

gurustugumiiz akhma geldi. Kendi kendime dedim: Demek Ali §ukrii'yu Osman oldurmustUr. Ve oldtirme de
kolay olinarms, sava§ilmi§. Nitekim Ali §ukru'niin cen&zesi
«- Mudaka aga Meclis'i basmaymca Mustafa Kemal O'nu
bulimunca aveununu birinin i?inde Osmanaga'mn eviudeki
Ali §iikru'yu oldurmege ikna etti.» Mes'eleyi ogrenmek ijin
.sandalyelerden birinin hasinnm pargasi bulunmusiur. Ali
Aga'yi aradim, yok.
fjiikrii kuvvetli adamdi. Demek ugra§mi§. Osman cdizdi ve
Artik Rauf baska ise bakmiyor. Muddeiurrmini ile, jan-
topaldi. Megerse sonradan ogrcnildigme gore bu isi sekiz on
darmalar ile beraber calisryor. Adetfi onlar ile beraber bir polis
adami ile beraber yapmis. Boynuna 9adrr ipi gecirip bogmus-
Raufun bunda biiyiik bir maksadi
neferi gibi. Anlasihyor ki,
lar. Sonra cadmn icine koyup arabaya yiikleterek ^ankaya
var. Ta otedenberi Mustafa Keinal'i yikmak, yerine gecmek
tarafma goturmu§. Tahkikat bu.
istiyor. Sivas'tan bed tBrlii hadise yapmis, fakat be-
cerememis,
Rauf bunlari sir gibi hey'et-i vekileden sakhyor. Ama haber
tiirlii firsat zuhur etmis, tevessiil etmis,
basaramamis.
ahyoruz. Bu i§te Merkez Kumandani kaymakam Arnavut
Isi oldugumuz halde soylcmiyor.
bize hUkuraet
Ama artik i§in ne oldugunu anladik. Onca tam firsat... Boylesi Fuad (§imdi Tayyare Ccmiyeti Reisi) ile muavini yuzba^i
Rize'li Rauf da dahil. Beraber hazirlik yapmislar. Tertip
ele gecer mi? Katili meydana pkaraoak, yakalayacak... Bu da
almisjar. Salih Bozok ise elebasi. tgte bu Fuad bu hiyanetinin
miisevviki itiraf edecek. Musevvik Mustafa Kcmal'di. Malum
mukafati olarak, meb'us ve Tayyare Cemiyeti Reisi olmustur.
bir sey. Ali §iikrii siddetle O'nun aleyhinde calisiyordu.-
Tayyare kasasmi vurup duruyor. Bu giinlerde isittim, karrsi
Aga'mn O'nu baska sebepten oldiirmesine mahal yoktu. Rauf
90k sarhos imis. Bosamis. Bosadigi kanya elli bin lira vermis.
da Mustafa Kemal'i alasagi edecek, adi bir cani gibi hapse
ttkacak. Galiba biitun gayesi bu.
Demek Fuad mal-i Karun'a batmistir. Yasasin Cumhuriyet!.
Rize'li Rauf da meb'uslukla cirag ^lkarildi. Ve Meclis'te Halit
Kafasiz Rauf, bunda da aldamyor. Mustafa Kemal buna
Pa§a'yi vurdu. Fuad, Mustafa Kemal'in metresi ve sonra vur-
gelir mi? Bahusus boyle miitlris bir tohmette. O'nu veya O'nun
durdugu Fikriye'nin kardesidir.
makammdan olan birini alasagi etmek icin vakti vermeden
ansizm kuvvetle basmak lazimdir. Adliye isi giinlere muhtac.
§imdi i§ tamam olmak icin Ali §ukrii'nun cenazesini
Mustafa Kemal
anyorlar. Ve bu taharriyati Qankaya'da Mustafa Kemal'm evi
isin seyrini goriip duiacak. Tiirlu tedbir almak
civarmda yapiyorlar. Bir faal jaudarma zabiti, bir iniifreze jar-
icin yol, vakit bulacak. Herif zaten kalbsiz, vicdansiz, hele
boyle bir cinayeti cirtmek O'nun
darma ile dola§vyor. En sicak mevsimdi. Zabit bakmis
icin hayat-memat mes'ele-
Qankaya'da bir siirulmUs tarlamn bir yerinde bir cok sinek
sidir. Bu bapta icabedince en biiyiik cinayetleri de islemege
yigikms, bir yere konuyor, ucusuyormu§. Dikkatini celbetmis,
mecburdur. Maslaliat-i icab boyledir. Rauf farkinda dcgil.
oraya gitmi§, topragi koklamis, le§ kokuyor. Biraz efelemis,
Hatta kendi de giimleyecek. Bunu da bilmiyor...
eline bir parmak dokunmus. Epeyce a9mis bir insan ayagi.
Resmi tahkikat gostcrmis ki, Aga, Mustafa Kemal'm
Blitiin a9rmslar, Ali ^iikrii... Demek acele ile 9ukurudeiin ka-
yanmda imis, Ankai'a'daki evini taharri etmisler. Bvi kar-
zamamislar. Ve viicfldu derince itmis, ama bir ayagi adeta
makansik bulmuslar. Kink sandalyeler, yimlmis minder
 I3S KADtR MIS1R0GLU
A).I§iJKROEBY 137

disarda kalircasina sadece dflrt-bej parmak toprak ile «GSzi 90k diistaccli Gideyim, biraz teselli edeyim.
drttUmus. imis..
Sen
beni bekle!» Ciiiikii yatmaya daima
otomobili ile gidiyomz.
k tamamiyle tahakkuk etti. Miiddeiumumi Osman'm tev- Baska vasitam yoktur. Gitti. Saatler gectf. Gece
yarisi oldu
kifiemrini vermis, Basvekil Rauf bir jandarma ve gejti. ismet yok. §upbelendim acaba,
miifrezesi ile Osinan vaziyetini
Cankaya'da Mustafa Kemal'in KǤkii'nfln yanmdaki fena goriip, adamlariyla bir -.fey
koskii mi yapti.
basip Osman'm levkif edilmesi cmrini vermi§. Nc gaflet... Bu «- Bu adam beni bu belaya soktu smidi de
Mustafa Kcmal'e hareket eatunm cahndlgmi teslim edecek
bildirmislir. S/unu oldUreyim mi?» deyjp gankaya'yi
mi basti? HenUz sulli
Rauf a habor yollayip cagirtmi§ ve: olmamis. Alt iist olacagiz. Sulh de belki gidecek.
Avrupa'lilar
«- Bu adamin yaninda bu kadar hagarat var, bu bbyle anargi ijinde goriirlerse onlarda sulh
15 bu kadar bizi
fikirleri kat'I
jandarma ile oimaz. Ben askerle yapanm. Yalniz ise bile, istifade19m derhal vaz gecerler. Sabirsizlandim.
tcrtibal
almak ifin vakil laznn. Herifi suphelcndirmesinler. Jandarma Bu dUsuncelerde iken telefonla beni Cankaya'ya istediler.
gonderilmesin.» demi.$. Ona Rauf ap'tah da kanmi§.
Jandarma Otomobil ydlladilar. Dogrusu gitmege korktum.
Ate§ i9ine gi-
ismi bana bizzat Mustafa Kemal anlatti. Hakikaten
Aga'nin recegim. Bedava harcanmak var. gtinkii
mantikan boyledir.
yaninda birkac yiiz adami vardi ki, hepsi de eskiya idi.
Onlan Osman'm yerinde ben olsam derhal basar Mustafa Kemal'i
Gircsun Daglan'ndan toplamijti. Bunlar milli harplcr
zamanm- keserdim. Hi9 olmazsa intikam alirdim. Sonra
da 9eker Raufu
da harplcr de gormiisjerdi. Keza bunlardan iki yiiz ki§i
kadar filan keserdim. O vakit vaziyete hakim
olur sonra da daga
da Aga Mustafa Kcmal'e vermi§li. Bir kaj senedlr
Mustafa 9ikardim.
Kemal'i bunlar muhafaza ediyorlardi. Yani bunlar
O'nun Osman bunu en son demde
muhafiz taburu idiler. Bu iki adamin ikisi miisterck, etrafi Mustafa Kemal'in adami .

malum. Ismail Hakki'mn taburu

Bir miifreze jandarma
ile abluka edilincc anlanus,
ile iizerferine gidilir mi? Mustafa dogiinmuf Ni9in boyle yaptigma yanmij. Bunu
Kcmal'e de haber vermeden iif-dort tabur asker yollasana...
vakit
yaninda bulunan birisinden ijittim. Fakat
15 15 ten gecmi| idi.
O vakit Aga'mn yaninda bulunan birinden 90k soma ettigim Zavalh cahili Mustafa Keinal ele vermeyecegine
yemin ede-
tahkikata gore; gtinlerde Aga cok korkmuj, 90k telas etmi§. rek kandirmi§. Soma da bizzat kendisi kiydi.
Mustafa Kemal teselli verraif. Geceleri Mustafa Kemal'in Dogrusu korktum, ami gitmekten de kendimi
yaninda gefirirmij. Demek Aga men'ede-
cinlyeti yapar-yapmaz ce- medim. Belki hldiselerin online gecmek, bu sQretle
nazeyi en emin yer olarak Mustafa Kemal'in koskflniin hizmet
yanina etmek miimkiin olur dedim. Otomobile bindim, gittim.
g6mmu§. Kendi de oraya siginmi§...
Manzara §u: Mustafa Kemal hiiyiik salonunda kanapede
Vaziyet bu halde idi. Ne olacak kimse bilmiyor. Dehfetli
oturuyor. Rukii' derecesinde onune
bir vak'aya muntazir olmak icabettigini goriiyorum.. Bakalim
egilmi§. Yiizii M9
miibalagasiz tamam san toprak gibi. Ne kmiildadi, ne bir sey
ne olacak? Ak§am ismet'le Hariciye VeMleti'nde
yemek dedi. Elimden karjisma oturttu, Baktrm, ismet de
tuttu,
yedik, O da pek dlisunceli. Fakat bana bu hususta
his bir §ey karjismda oturuyor. Tayyareci Fuad ile, sonra Dahiliye
soylemiyor. Ya Vekili
biliyor, ya bilmiyor, fakat bilse gerek. Bir olan Recep de ayakta. Bunlar da sap-san ve
aralik ismet dedi hi9bir hareketsiz.
ki:
Sanki yeni9ori miizehanexindeki bal mumundan
yapilimj iki
 138 KADlR MISIROGLU AIJ 5OKRO BEY 139

hcykeldirler. Sade hepsinin bilhassa bu iki heykclin yapilamaz. Bu Meclis'i i'eshetmek lto.imdir.»
gozlerinde benden imdat umar bir bakt§ var. Boyunlan biikiik Baktim hepsi memnun oklular. Ama ben ne dusumiyorum.
bakiyor. Bu Recep de, Fuad da cinayette §erifctir. Onlar ise bunu kendi cinayetlerinin setri icin istiyorlar. Rccep
Bir 90k zaman put gibi durduk. Neden soma Mustafa dile geldi:
Kemal bana:
«- Doktor, biiyiik kararlar rcculiidur.» dedi. bu Recep mut-
«- Nc yapacagiz?» dedi. laka cinyatten, teferruatindan ve esasmdan haberdar ve onda
«- Bilmem Pa;a.» dedira. miisterek idi.
«- Bu 151 temizlemek lazimdir.o dedi. Dedim ki: Benim haberim yok, soylemedi. Sade:
«- Bu adam buraya hucum edjp size bir sey yapmasm. «- Osinan kolayx dedi idi. Megerse Mustafa Kcmal zaten
Hvvela bunu dusuniin, bence bir an bile burda dunnaym. An- tedbirini almis imis. Biz Isinet'le dcinduk, gittik. Erkan-i Har-
kara'ya inin!» Dedi ki: biye'de yattik. Sabalia karst bir yaylim atesi guriiltusu ile
« Osmaii sakindir. Ben O'nu oyaladim. Ele vermeye- uyandim. Safak sokmek iizere idi. Yfmi bizim (Jankaya'dan ha-
cegimi va'adettim, emindir. Yanm saat evvel yine
reketimizden tic saat falan soma idi. Yataktan frrladim.
burda Idi.
Yapmaz.» Yammdaki odada yatan isinet'in odasma girdim. Bakum, pen-
«- Her haldc ihtiyat laztmdir.» dedim. cereyi acmr; bakiyor.

«- Osman «- Nedir?» diye sordum. Sadece:

kolay, ama Meclis'te ne yapacagiz?» dedi.
Vak'a tamamiyle anlasildt. Nasil olsa Topal ele gececek, «- I§te aksamki is. Musademe.» dedi. Anlasildi. Giyindik,

Mustafa Kemal'in cinayeti meydana cikacak. Cinayeti ortmek indik. Haber:

icin ycni bir cinayet lazimdtr. Topal'i oldiirecck. «-• Osman'a teslim ol demisler. Osman
Zaten ad- olmamts, silaha
liyeye teslimi gibi bir baMne de var. davranmis. Miisademe olmu.;. Osman maktul olarak elde edil-
«- Teslim oimadi, sUSh istimal etti. Mukabele edildi. Mey- mi;» bu kadar. Mustafa Kemal gece bizden sonra Ankara'ya
yiten istihsal olundu.» Diyecek. Tahkikat da O'nun oliisiinde inmi§, sabaha yakin da miisademe olmu;. O vakil Bajvekil

duracak. icimden: Rauf istasyon binasinda oturuyordu. Mustafa Kemal Rauf un

«- Miithi;! Bu ne canavar htrsizdtr, eve girmis, ev sahibi
evine inmis.Bunun sebebi de Raufu goz hapsine almak, bir
;ey yapmasma imkan birakmamaktir.
duyunca ev sahibini oldurmu;. O'nu da oldflriiiice evi yakmis.
Cinayeti cindyet Sonra Mustafa Kemal'e sordum. Anlatti:
ile ortuyor.»
'«- Plant cizdim. IsmailHakkiya (Mulmfiz Boliigii Kuvvet
Dedim ki:
«- Heniiz sulh olmadl. Bu Meclis ile hiikumet "zayiftir.
Kumandani, binba;i) verdim. Sabaha kadar yhan mucibince
Bu mevkileri tuttu. Ben de daha evvel yammdaki muhaftzlardan
Meclis bu i;i parmagma dolayacak. Miithi; seyler olacak. Bu Osman'in adamiarmi iki krsim ettim. Ankara (izerine e;ktya
da harice te'sir edecek. Anarsi manzarasi verecek. Bu Meclis hiicumu var diye birini Cankm yoluna, digerini Cubuk is-
ile Hiikumet hatta sriir demektir. Boyle hiikumetie sulh
likametine siir'atle sevkettim. Ben de Ankara'ya geldim.
 140 KAD1R MISIROGLU
ALi 50KR0 BEY 141
Osman, Ismail Hakta'nin teslim leklifini silahla mukabele
etmig. Musademe olmtis, vurulmus.» Bu Mustafa Kemal'm ri- Meclis'te meb'us, eski valilerden arnavut Haydar bir. takrir
vayeti. ile Osman'in asilmasim teklif etti. Bu teklif kabul edildi.
Sonrakl benim tahkikatmia gore -ki orda bulmian birinden Osman'm cenazesini mezardan cikardilar ve astilar Cirkin 1
.

yapilmistir-musademe olmamis. Yaylim atesteri mahsus bir sey idi. Vaktiyle Giresun'da mutasarnflik eden ve elan Di-
yapilmis ki, herkes musademe oldu zannetsin. Osman ilk yarbakir Valisi olan Nizameddin ile Aga'nm arasi pek iyi idi.
hamlede teslim olmus. Ismail Hakki, Ali §iikrii vak'asinda Nizamcddin O'nun sirlarim bilirdi. Vefali adamdi. Aga'nm
Osman'a yardim eden sekiz adamryla Osman'i alrms cenazesini memleketinde gommek icin istemis, vermemister.
gStiirmus, dokuzunu da tabanca ile olduimtij. Bana muracaat etti. O giinii Aga'nm kansi da:
Soma Latife'nin bana soyledigine gore Osman, Mustafa «- Kocamin cenazesini olsun buraya yolIayin!» diye bana
Kemalin evine kurjun atmistir. Hatta dolapta hanimin el-"
telgraf cekti. Rauf'a dedim ki:
biseleri kursunla delinmistir. Iste bu stele mes'ele bitmislir. «- Artik bu kadar olmaz. Olmiis, hersey olmus, bitmis.
Kaptan adliyece tevkif edilmisti. Mevkuf olmasaydi orda bu- Cenazesini verin.»
lunacakti. O da suphesiz imha edilecekti. «Oo! Vermeli» dedi. Cenazeyi aldirttim. Nizameddin ahp
Mustafa Kemal, Osman'i canli olarak adliyeye teslim ede- Giresun'a getirdi.
mediydi. Simdi olusCinii Mtidde-i umflmiye teslim etti. Hem de Zavalli Aga su vatana up, dort yildn bence biiytik hizmetler
kendisine bundan bil seref cikardr: etmi| kellesi. koltugunda cah§rm§tir. Cok ve miithi? hunhar
«- Siz bunu yapamazdimz. Iste ben size yapiverdim. idi. Ama kestigi adamlar da yani Rumlar da Samsun ha-
Caniyi boyle yakalarlar!» Halbuki O, Millet Meclisi Reisi'dir. valisinde Turkleri miithij katliSm etmislerdi. Hem de Turk, va-
Jandarma kumandani mi? Nesine lazim?! Bir de Mustafa tanperver, gayretli ve musliiman idi. Yine vatan yolunda zan-
Kemal'in bu noktada mes'uliyeti vardir, Vazifesi olmadigi nederek, fakat bir haris Jeririn bu tarzda igfalatina kapilarak
hakie kaatil takip ediyor, musademe yapiyor, insan olduruyor, Ali §iikru'yii bogdu. Bu sflretle kendi kellesini de verdi. Su
fakat nerde hakiki hiikflmet?!. testisi akibet su yolunda kinlir. Ama, zavalli, ummi ve cahildi,
.
Kaptani el altindan tatmin ettiler. Bir sey sBylettirmediler. fakat akliselimi gfilip bir adamdi, derdi ki:
Ve bir kac gun soma da Mustafa Kemal kaptani «- Ben 50k
ha- is ettim. Ben kurtulur muyum samrsiniz? Va-
pishaneden cikardi. Kaptan izmir'e gitti. Bilmem orda haicandi tana hizmet ettim ama, birgiin beni harcarlar.»
mi? Meclis'i feshcdince Adliye Vekilini, Mtidde-i umflmi'yi,
Sanki kerameti vardi. Dedigi oldu. Cehline kurban gitti.'
hakimleri, jandarma zabitlerini, biltiin azil ve perisan etti. Burda ahiSki muhim bir ders de var. §u adam vatana pek 90k
I§te Raufun bir iktidarsizligi daha. Yapamiyacaksin, bari hizmet etmisti. Pontus Isyani'm, Koogiri Isyani'm
bajlarha. Hem beceremez,, hem ise girisir. Mademki ya-
pacaksin soyle yap: Bir iki tabur al, git! Evvela bir bahane ile 1- Dr. Riza Nur, burada da yamhyor. Topal Osman
gomulirilig deeildi.
Ismail Hakki'yi ve zabitleri tut. Sonra gider Osman'i basarsm, HaJk cesedini Ulus'a kadar siiriiklemisti. Hatla bin de basini kesmisti
Mustafa Kemali yakalarsm. Ba^siz cesedi Ulus'ta bugiin heykcl olan yerde ayngindan davagacioa
asmi§!ardir.

Nasir
 142 KADIR M1S1R0GLU AIj 5UKR0 BEY 143 .

Giresun Daglan'ndan topladigi eskiyalardan bir

bastirniLj. «Meclis'de sert cati§malar bluyordu. Bir defasinda Trabzon
ka{ alay Yunanhlar'a karfl olan harplere istirSk
teskil edip, Milletvekili Ali §ukrii kursiide konus.an Mustafa Kemal'e
etmisti. Mustafa Kemal'lc sahsl hizmeti dc gayet biiyuktii. agir sozler soyledi. Birbirlerinin iistlerine yiiriidiiler. Bu olaya
O'nun hayatini yillardan bed Osraan'm adamlari muhafaza edi- 90k sinirlenen Topal Osman bir adarmm yollryarak Ali
yordu. Mustafa Kemal'in Aga'ya minettar olmasi lazimdi. §ukru'yii konusmak iizere Cankaya tarafindaki evine cagmr
Soma zavallrya hem cinayet yaptirdi, hem de kendi cinayetini ve kar§isindaki iskemleye oturur oturmaz bogdurur.
ortinek icin Osman'i kondi eli ile oldiirttii. Hem de yamna Vak'a 90k onemli idi. Bogduran Mustafa Kemal'in muhafiz
sekiz kurban daha arkadas. etti.
komutam. Mustafa Kemal'in evini bekleyen erler O'nun adam-
Haia Osman'a acinm. Birgiin Maliye Vekili Fcridin lan. Dusmanlar cinayeti Mustafa Kcmal'den biliyorlardi...»
w
odasindave bes-alti vekilin yamnda: M.
Bvvelce temas ettigimiz iizere, Ali §iikru Bey'le
«- Ben cahilim, fakat Tiirk'um, Musliimaium. Bu iki gay- Kemal Pasanin birbirlerinin iizerlerine yuriimek derecesinde
retle iyi yapiyomm
diye yapiyorum. Yanhssa dogrusunu miinaka§a etmeleri hadiseden onbes yirmi giin evvelki Lozan
gosterin, yapayrm.» demisti. Bu Kciayi, Osman'i
fjyle miizakereleri esnasmdaydi. Falih Rifki gibi bir §ahsm, Topal
hat)rladlk9a hep bu sozleri kulagimda finlar. O yeni bir Osman'm bu mmiaka§alardan dolayi re'sen miinfail olarak Ali
Korog'lu'dur. Menkibelerini bir hikaye veya guigulii opera ha- §iikrii Bey'e karsi bu cinayeti irtikab etmeye kalkistigini
linde yazmak istedim. Hall elim degip yazamadim. soylemesi 90k normaldir. Ancak burada onun tarafmdan da
Zfya Hursid ve daha bazi meb'uslar AH §ukruye btiyilk tesbit ve ifade edilmis. olan asil ehemmiyetli husus, bu
bir cenaze alayi yaptilar ve cenazesini alip Trabzon'a ge- munaka§a ile cinayet arasmdaki alSkadir.
tirdiler. Yollarda Mustafa Kemal'in cinayeti diye teshir ettiler. Inarm de 1968 yilinda Ulus Gazetesinde nesredilen
Ali §iikru'ye de, Aga'ya da Allah rahmet etsin!... ikisine hatiralarinm Lozan'a aid U9uncii bbltimiinde bu alakayi ifade
de yazik oldu. Asil kaaiil ve §erir ise hala yagiyor. Hem de etmis. bulunmaktadir. Ger9ekten mezkur hatiralarin 24 Eyllil
biiyiik bir zevk ve safalai' i{inde... 1968 tarihinden itibaren meclisteki Lozan muzakerelerine tah-
Mustafa Kcmal koca nutkunda bu vak'aya bir kelimelik sis edilmis. kismi bu alSkayi a9ik9a ortaya koymaktadir. Bu-

bile yervermemi§. Bununla bu miithis vak'a unutulur mu? Iste rada miizakerelerin 90k sert ge9tigi ifade edildikten sonra:
ben butiin tafsilatiyle tarihe mal ediyorum. Daha isin bagka ci- «Meclis miizakereleri tabiatiyle benimle 90k 9ekismeli
78
hetlerini bilenler de yazsinlar.» hucumlar
ge9tigi kadar, Atatiirk miizakerelere kari§tik9a biitiin

Ali Siikrii Bey merhumun maruz kaldigi feci sflikasd ile O'na kar§i yapiliyor ve O'nun iistiinde toplamyordu. Lozan'dan
Meclis'de Lozan dolayisiyla cereyan eden sert miizakereler donerken, bizim Atatiirk ile Eskisehir'de bulusmamiz bazi zi-
ai'asmda bir alaka bulundugunu ifade edenlerden biri de Falih hinlerde tereddtldler yaratmi§. Meclis'ten evvel goriisulmiif,
Rifki Atay'dir. O'nun «Cankaya» isimli eserinde aynen birtakim kararlara vanlmij oldugu zanmyla benim aleyhimde
spyle dedigi gorulmektedir: ve Atatiirk aleyhindc nthayete kadar tiirlii tenkidler, kotulemeler

78 - Dr. Riza Nur - a.g.e. Sh.. 1 1 74 - 1 175 79 - Falih Rifli Atay- Qankaya, 1st. 1969 Sh. 339
 144 KADiR M1SIR0GLU ALI SUKRIJ BEY

« Mustafa Kemal'i devirmek isteyen

yapilmis, miicadele edilmiftiri grup hemen bu
kii^iik
fjrsati yakalamtsU. Ankara'da sinsi sinsi dolasUnlan laf suydu:
GizJi oturumlar Mlinde devam eden meclis muzakereleri
hatirimda kaldigma gore 24 §ubatta
Ali Siikrii'yii Mustafa Kemal oldurttU. Halbuki onlar da gayet
basladi. Biz Ataturk ile
iyi biliyorlardi ki Ali §iikrii tarafindan o gunlerde
pWugu glbi, vekiller hey'etl ile de tamamen mutabakat «ikinci
halinde Grup»
idik.»
ou
demektedir.
yapmak uzere cikanlmakta olan TAN adli
sozciilugunii
gazetcde Osman Aga'mn sahsina agir hucumlar yapilmistw 84
Daha soma tenkidlerin asil hedefinin M. Kemal Pasa oldugu- demektedir. Halbuki Ali §iikrii Bey'in 9ikaitmakta bulundugu
nu belirton ve bunu husflsi bir agirhk vererek
anlatan tsmct Pasa: TAN Gazetesi nihayet 67 sayidan ibarettir. Bu ba§tan basa
«Bu mUzakerelerin devam ettigi esnada,
Ataturk aley- tedkik edildiginde Omer Sami Cosar Bey'iii soyledigi gibi
hinde esasen birlkmis olan 90k husflmet
vardi. Bu husfimet ic Topal Osman Aga aleyhine sayilabilecek hi 5 bir nesriyata
pohtikada kendi adamlan tarafindan beslenmis rastlaniiamaz. Esasen aym eserde bir sayfa evvel rastlanan:
ve islenmis
bUtttn konularia berate dile geliyordu.
Onlann tesiri soylenerek «... Osman Aga, Siikrii'mm Mustafa
soylemmyerek Kemal'e devarnh
Lozan Konferansi'nm, ilk saf-
islctiliyordu.
saldinlan karsismda kendisine hakim olamamis ve 27
hasinda intataa ugramast bunlann hepsinin butun birikmis
Mart
aksami adamlarmdan Mustafa Kaptan vlsitasiyla Sa-
hmlannre iddialarm ortaya dojciilmesi i
9 in bir vesile sayil- manpazan'ndaki evine getirttigi Ali Siikru'yu orada kisa bir
mi§ti...» diyerek muMliflwin meclis i
5 indeki durumlarma kavgayi miileakip bogdurtmu§tu» 85 tarzmdaki satrrlar
ken-
ge 9 mekte ve «[kinci Grup» adiyla
tcskilatlanmis bulunan disini tekzib etmektedir. Ostelik mes'elenin
muhaliflerm Lozan'i vesile ittihaz ederck boyle bir hissi
iclerini dbkmklerini salkc dayanmis olmak ihdmali de daha once baska
ifade etmekte ve onun hemen bir vesile
arkasmdan da Ali Siikrii Bey ile ccvaplandirilmt.5, ger9ek dlji bir iddiadan
vak'asiyla hatiialarim devam
ibarettir. Omer
ettirmektedir. Gercekten: Sami Cosar'm bu
«Lozan Konferansi'nm
eseri yine aym sayfada Ali Stikrii Vaka-
inkitai
sebebiyle Ankara'da bu- smin Loziin muzakereleri esnastndaki
hmdugum esnada cereyan eden fena Mdiselerden sert miinakajalarla
biri de alSkasmi bile gbstermektedir.
Irabzon mebusu Ali Siikrii Bcy'in
oldurUlmesi ve bu oliimiir.
yarattigi ihtilaflar olmustur.» 82
Ali Siikru Bey merhumun hunharca jehid ediligi henga-
diyerek mes'eleye
hadisemn olus tarzmi bu giine kadar
girmekte ve mmda «B ajvekil » bulmiau Rauf Bey (Orbay) hSdiseye. mut-
yurutiilen resmf goriis ve tali olusunu soyle anlatmaktadir:
piopagandalar 9ercevesinde nakletmektedir.
Bu satirlar ve hatiraiarm teselsul zinciri inonii'nUn «Lozan muzakerelerinin kesildigi gunlerdi. Murahhas
'

de siiikasd
hey'etimiz Ankara'ya donrnuitfi. Bu hey'ete, Bahriyemizi
hadisesi ile Lozan muzakereleri arasinda
-fiili veya hissi- bir
'

tem-
bag oldugunu kabul eyledigini sil eden deniz yarbayi |evket (Doruker)
gostermeye kifayet eder samnz Miili Mudafaa Vekili
Kazim Paja'yi (Ozalp) ziyaretle, Lozan'da bahis konusu olan
•

Memleketimizde arastmci olarak tanmmis ve «

Topal Os-
man* ismiyle bir kitap telif etmisbulunan
Omer Sami
bazr askerl mes'elelere dhair kendisi ile gorugmtt.;, Kazim
Cosar: Pasa da bana bunu hikaye
S0-in6nMn Htaratan, Ulus Gazetesi 24 Eylill 1968 tarihli niisha
ile

81- jurat, nun anralan, Utas Gazetesi 25

Eyliil 1968 tarihli niisha 84- Omer Sami Cogar-a.g.e. Sh. 76-77
H "" raIa ". U,us Gaz ««! 27 EylUl 1968
"S" Wr f," Co§ar - Topal Osmah
S3- Omer Sann ,

1st. 1 971
tarihli Msha. 85- Omer Sami Cogar - a.g.c. Sh. 75
 146 KADIR M1SIR00I.U 147

«- Birjcyler sftyledi ama, denizciligc aid oldugu join jy»A\ ^y

lyamadim, gelsin size anlatsin.» dedi. Beu de kendisini
anl
tagmiim, gekii. Kapidan ifcri girergirmcz:
«- Mill! Mudafaa Vekiline anlaltiklanmz ne idi?» dememe JlAjlii t,2j aX—Iji J'4)_A.l *Ju9^i JjVj! ^Oli--U a.U^4oW J^9
kalmadi, §evkct Hey:
«- Bcyefeiidi, agabeyim kayip!.» diye aglamaya baskdi ve
agabeyi Trabzon meb'u.su Ali §iikrii Bey'in iic giindiir, yani
martin 27'inci sail aksamindan
eve gelmedigini soyledi.
beri
Somstuntiu§lar, aratnuslar bulamamisjar. En son Karaoglan
earsisinda, kosedcki kuyulu kahvede otururken, yamna gelen
Giresunlu «Topal» diye mamf Osinan Aga'nin muhaliz
bbiiigii kumandani Mustafa Kaptan ile beraber kalkmij, bir-
likle gitmisler... Ondan sonra giircn olmamts...

(jevket Bey'e:
« Otur!..» dedim, ve derhaJ gereken emirleri vererek arat-
tnaga basjadun. Ayni zamanda, Osinan Aga'nin adamiyle kah-
vedcn giltiginden, hru agayi da aratiyordum. Fakat Ali §iikrii
jft.frj mVJj' u->j As* S
Bey gibi, o da meydanda yoktu. gfikru bazan atma biner, halk-
latcmas icin koylere giderdi. Acaba yine oyle mi yapti diye,
aratmayi koylere kadar tesmil ettim. Yok, yok,
Ankara Abdiilkadir Bey, jandarma kumandani, polis
valisi is, Mjjif (
<v' 6 »-iy ££S,
s

zabua kuvvetleri seferber oldugu, hatta kendi

mlidiiru, biitttn
atabami da arama islerine vcrdigim haldc, iz bile bulunamiyor.
Denizci olmakla beraber, daha ziyade fstanbul'daki Do-
nanma Ceniiyeti'nin nesriyatmda 5311511115 ve matbaa sahibi,
gazeteci dc olan Ali §iikru Bey, Millet Meclisi acildigi giinden
beri her vesile ile yaptigi muhalefetlerle dikkat nazanni
cekmis bir meb'ustu. Bu sebeple meclisteki muhalifler, kay-
.

f
u'i &}> s*4?j -^> — (i>»j«/.l*
bolma haberini alir almaz, olaya bir siySsi cinayet rengi ver-
mek istemislerdi.
Meclise gittim. Bilhassa Erzurum meb'usu Hiiseyin Avni Bey
kendisine has hitabct edSsiyle, sesini alabildigine yiikselterek: A Suikasd tahakkiik edince Istanbul gazeteleri haberi bGyle verdilcr. l^ie

1 Nisan 1923 tarihli Vakit Gazelesi.

 148
KADlRMISlKOGLU
ALi 5UKRU BEY 149

«-Ey nulletm kabesil... Sana da mi taarruz?.

Ali §iikrii «- Merak etmeyiniz!..» dedim. «Tiirkiye Biiyiik Millet
Bey gunlcrdir kayiptir da, htikflmet
oW bulam.yor.L Boyle Meclisimn hiir adhyesi dundenben serbest olarak vazafesmi
.

hiikumet Ali §fikrfi Bey'e teeavfc

eden, milletin yapmakla mesguldiir. Her medeni ve miistakil memlekette
namusuna tecavflz etmistir. Boyle
namus.su/Jar yasamamali oldugu gibi burada da bu ism emniyet ve selametle takip edil-
kallroImaliU diyc bar bar bagmyor,
muhalif arkadaslan da: mekte oldugundan emin olunuz. Ben hiikumet baskani olarak,
«-Kahrolsunlar, boyleleri yasatilamaz!»
nidalariyle onu eger bu isi yapamazsam hie tereddiid etmeden ytiksek Mec-
tesci ediyorlardi.
lisinize golir, kudretimin kifayet etmedigini size soylemeyi bir
Hemenkiirsuye ciktim. Biiyiik Millet
Meclisi tosmdan bi- Bundan emin
vazife bilirim. olunuz. Hepimiz bu milletin kur-
nmn kaybolusunu, layik oldugu onem ve ve
ciddiyelle telakki tulus. istiklrSIini her seyin
iistiinde en aziz gaye biliyoruz.
edcrck dundcnbcri sefcrber ettigimiz
zabita kuvvetleriyle Hicbirimiz bundan baska birsey diisiinmuyomz. Bu itibarla va-
yaptiginuz arastirmalardan heniiz bir netice alamamis zife goren selahiyctlileri zorluga diisurmemek icin neticeyi
olmamiza ragmen, gece giindflz devam eden
cahsmalanrmza beklemeyi hikmet-i hiikumet ve hikmet-i adaletle meselenin
h.z vercrek, behemahal bir neticeye varacagimiza emin
ol- en salim surette halli bakimtndan zaruri goriiyorum ve arz edi-
malanni ve bu arada Ali §ukr.i
Bey'in bir kazaya ugrarms yorum, calisryoruz. Mes'eleyi aydinlatacagiz. Aydmlatamazsak,
oldugunu Umid etaek isledigimr,
ak.si takdirde bir suikaste size gelip aczimizi itiraf edecegiz.»
maruz kalmis ise, 50k dilhun olacagimi ve
takdirde hcrhalde Bendeu sonra konusan Kirsehir meb'usu -Eski ankara va-
mubessiblcrinin meydana fikanhp, bu milletin adliyesine seref
verecek larzda cezalandirilmalarimn lisi-Yahya Galip Bey:
hukumetin mukaddcs va-
zrfesi olacagim soyledim ve «- Ankara gibi bir yerde, elli altmis saat gectigi halde bu
bunu bekliyerek, siikin olmalanm
bilhassa heyecana kapilarak kadar miihim bir mes'ele hakkinda, hukumetin hala vaad-ii
isi biiyiitmekten cekinmelerini
nca eltim. vaid'de bulunmasina hayret ediyorum. Hiikfimet reisi olan be-

Ben teminatima ragmen yefendi hala insallah bulacagiz, calisiyoruz, diyorlar. Nicin
bazi muhtlifler, hala siipheli
bir bulamiyorlar, bu kadar polls, jandarma, memur ne giine du-
taviria, itimadsizhk gbstererek,
hukumetin daha evvelki bir
had.sede oldugu gibi, bu isi de ruyor, ne bekliyer ne yapiyor efendiler?» derken, Lazistan'
an' bas edecegmden
cekindiklenni a9ikca sbyliiyorlardi, meb'usu Ziya Hursid Bey de:

Daha evvei oldugunu «- .Fena endisemiz bundandrr. Uzaga git-

niisaller var,
iddia ettikieri badise bir mttddet
evvel bir crnayete kurban meyelim, su bizim mill! hiikumetimiz zamamnda, daha dim de-
olan Trabzon'un kayikfilar kahyasi
Yahya Rets in kaatillerinin, hatta bu is icin
necek kadar yakm- gtinlerde vukua gelen sflikast mes'elesini
meclisten bir tah-
kik heyetl secihp gonderilmis haurlamamak imkaiu var mi? Trabzon'da giipc giindez hiikumetin
oldugu halde, bugttne kadar
meydana cikardmamis olusu jdi. ve ktslalarm karsismda iiyyiiz kursun atilmak suretiyie
Bazi meb'us|ar bunu hatirlayarak yapilau sflikasdin taiileri bulunmu§ mudur? Hala bek!iyoruz.»
bana: Fena mMllcr var
ddiye bagmyorlardi. Bunlara da diye ortahgi ki§kutmak(an ve bu arada: «HuMmet lahkikatim bi-
cevap vererek:
tirsin, gelsin olup bitenleri bize anlatsin, ondan soma mutmain ol-
 150 KADIR MIS1ROQLU

mazsak, yapacagirmz is basjtto diyerek i§i tehdid ile hukumetl

diisjirmegc kadar gotiirmek isteyenler vardr.» 86

Hiikumete kar.51 Ali §iikrii Bey merhumun arkadaslanndaki

bu ilimazsizUgin sebepleri ve Trabzon kayikcilar kahyasi « Y ah -
ya Reis Hadisesi» neydi?! Bu hususlarm aydinlanabilmesi
daha gerilere gitmek gerekir.
i9in tarih ilibariyle biraz

Trabzon, Mill! Miicadelc vc ona tekaddiim cden giinlerdc

siySsi vc ictimai bakimlardan biiytik calkanttlara
sahnc olmu§
ycrlerden biridir. Bilindigi iizere hu beige, Birinci Cihan Hatbi
Icinde Rus isgal ve istilfisina maruz kalmistir. Gerci
Rus or-
duJan buraya yerlesmek niyetiyle girdikleri icin onceleri
fazla
bir zulum itdklb etmemijlerdi. Fakat vaktaki,
Boljevik
ilitilali cikip da geri cekilmeye mecbur kalmca
zabt-u rabtmi

m
kaybeden askerler, bircok yagmagirlik vc katliamlar yaptiklan
gibi onlann golgesinde Ermeniler de ellerinden
gelcni yap-
maktan geri kalinarmslardir.
Ruslar'in cekilip gitmesmden soma, yerli halk, yavas. yavas,
avdet edip denizden vaki bombardimanlarla yikilmij evini
tamire ve yaralarmi sarmaya basjarmsti. Bu defa da
barkim
Ermeni
v
? mm* j

ve Rum ceteciler birtakirii tedhis harcketleriyle bolgenin altmi

iistiine getirmeye koyuldular. (Jeteci Rumlai «Pontus»
hayali pefinde kosuyor, ileride Avrupahlarca yapilacak
bir ple-
bisitte Rum niifusu nisbet itibariyle kalabahk
gosterebilfnek
icin ellerine gecirdikleri
her Tiirk'ii kadin, ihtiyar, cocuk de- k*S
meden
U
katlediyorlard).
Baslangicta Trabzon'u Ermeniler de

m
*x4f
taleb etmekteydiler. Bu yiizden onceleri catismislarsa
da,
sonradan aralarmda bir anlasma hasil olmu§ ve Trabzon, Er-
ft
meniler'ce Rumlar'a birakilmisti. Boyle olmakla beraber onlar
da tedhis harcketierinden geri kalmiyorlardi. Rumlar'a -S$i1 it
kalsa
kurulacak «Pontus Devieti»nin merkezi Trabzon olacakti.
Mahalli gayn miislim halkin bu hareketleri, Trabzon'da

86- F. Kandemir - Hatiralan ve Sovieyemedikleriyle Ratif

Orbav
Istanbul 1965 _sh. 106vd,
 152 KADtR MISIROGLU
ALI.5OKRUBEY
'

millt ratal her yerden daha once uyanmasma

sebep olrau§tur. hissiyatm bir tezShuru olarak 22 Mayista toplanmijtir.
«Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti»
Trabzon denizden diisman taarruzlarina acikti, Bu
adiyla railesseselejen mill! mukavemet hareketi,
etnsalleri ara- bakimdan burada ehemmiyetli bir mukavemeti kbklestirmek
smda en cvvel ortaya cikanlardan bin olmustur. 12 §ubat
1335 giictii. Bunu dikkate alan «ikinci Trabzon Kongresi»
(1919) tarihinde kurulan bu cemiyetin nesir vasitasi «tstik- daha §umulhi bir kongrenin Erzurum'da toplanmasi kararma
bal Gazetesi» idi. Bu gazetenin basyazarlujuii o zaman gens varmisur ki, asil bu hareket, Mill! Mucadele'nin temeli ad-
bir hukuk talebesi olan Faik Ahmed Barutcu yapmaktaydi. dediien Erzurum Kongresi'run belli ba§h amilierinden biri ola-
ileride izah edilecegi Uzere
«lstikbal Gazetesi» rata rak son derecede ehemmiyet tasjmaktadir.
nesnyali ve Faik Ahmed Barutcu Bey'in faaliyetleri
Ik Ali Gerci birbirinden habersiz bir surette Erzurum'da da aym
§ukrii Bey hadisesi arasmda yakm bir alaka mevcuddur.
Ha- karar ahnmi§tir. Bu hususu, Faik Ahmed Barutcu ve Ka-
kikaten Ali §iikru Bey bu gazeteyc bizzat yazdigi
gibi, cemiyetin dirbeyoglu Zeki Bey gibi §ahislardan dinlemis. olan bir yazar
mensuplarini da cesilli vesilelerle hatta Meclis Kursusii'nde
§6yle ifade etmektedir:
bile miidflfaa etmistir. Bu hususta evvelce
Dahiliye Vekili
«... izmir'in isgali uzerine Trabzon'da fevkalade bir kongre
Fethi Okyar'i nasil sikigtndigma bir nebze temas
etmistik.
toplanmts (28 Mayis 1335) ahnan kararlara gore i§gal azgin-
«Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti»
hklanna karsi silahla mukabele edilmesi, asker toplanmasi,
Trabzon'da iki kere kongre akdetmiscir. Bunlardan
birincisi cahsmak uzere
«Vilayat-i Sitte» (Alti §ark Vilayeti) ile birlikte
Cemiyetin kurulusmidan on onbes. gun sonradrr. 25
§ubat her vilayetten gbnderilecek murahhaslann igtirakiyle biiyuk
1919 da toplanan 87 bu «Birjnci Trabzon Kongresi» Pon-
bir kongre akdi ittifakla kabui edilmi§tir. Bu kongrenin top-
tuscu harekete kar§i birtakim propaganda
imkanlanyla lanmasmi temin etmek uzere Erzurum «Vilayat-i §arkiyye
yapiiabilecek calijmalar planlamis oimakla pek aktif
sayilmaz. Miidafaa-i Hukuku Milliye Cemiyeti» §ubesi rcisligine,
Boyle oimakla beraber bu kongre Mill! Miicadele'ye tekaddum
aynca, Van, Diyarbekir, Bitlis, Mamureliilaziz, Sivas Miidafaa-i
eden giinlerde Erzurum'dan Balikesir'e kadar cejitli
vilayellerde Hukuk Cemiyeti'ne telgraflar cekiierek bu kongreye istirakleri
toplanan benzer kongrelerin ilkidir. Bu vasfiyla Mill! Miicfidele istenmi§tir. Telgrafiara heyecanli cevaplar gelmi§tir. Erzurum Mii-
tarihinde ehemmiyetli bir yeri vardir.
dafaa-i Hukuk Cemiyeti ise, tamamen aym mahiyette bir daveti,
Trabzonlular geli§en hadiseler karjlsinda daha aktif ha- Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti'ne yapmis, bir-
reket ctmenin ve mutiaka silahli bir mukavemete girismenin
'

birinden habersiz fakat aym gayenin husulii icin yapilan iki tek-
ehemnuyetini kavramislar, bunu karar altina almak uzere ikin- lif musterek hedefin belig bir ifadesi olmustur. Cemiyet Trab-
ci bir kongre daha toplamisjardir. «tkinci
Trabzon Kong- zon, Rize, Giimiishane, Giresun, Ordu gibi sancak ve kaza
resi» izmir'in Yunan palikaryalan tarafmdan 15 Mayis 1919 merkezierinde subeler acmi§, 88
silahli te^kilat kurmu§tur.»
da vaki i§gali uzerine biitiin vatanda tugyan haline gelen
mill! Mahaili vatansever genclerle bir kisim Ittihatcilardau tc§ek-
kiil eden bu cemiyete mukabil bir de itilaf Firkasi'na meyyal
87- Gottharri. Jaeschke -
Turk Kumilug Savagl Kronojisk' Ankara 1970, c
1, sh. 18 88- Tank Zafer Tunaya - Tihkivcdc SiyasT Partiler, Istanbul 1952. Sh.
507 i
154 KADIR MISIKOCiLU
•> si'

«Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet

goziiken i s
Cemiyetix varch. Aralik 1919 da tstanbul'da kurulmus. bu-
lunan bu cemiyetin savahaten «SaItanat» ve «Hil2fet» ta-
ii
raftan olmasma ragmen AH Jjiikrii Bey bu cemiyetle degil de
y ^
-3 .*;
Trabzon'daki «Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti»
ile tesrik-i mesai eylemi§tir. Bunun sebebi, kurucu eshas ve
$-*<
sair jartlar ittbariyle muvaffakiyet ihtimalinin o ccmiyette top-
lanmasi idi. *,-».

H
1
Bu Kazan Karabekir
sirada §ark'a tiiyiu edilmis, bulunan •?
Pasa Erzurum'a gidcrken Trabzon'dan gecmis. ve «Muhafa-
za-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti» mensuplanyla gbriilmustu.
Bu gorii§me «Birinci Trabzon Kongresi»nden hemen
sonraydi. Bu sebeple soyle demektedir:
A 4'

^ i
«Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti merkezi e§raftan
yirmibir ki.ji imi§. Onbiri Hey'et-i Merkeziye, onu Hey'et-i tdare.
^4
iff 4tmH 4v is a
O
ss
b'S
s «
Jubatta hukumetten musaade alinmis, ve kultip acilmis. 23 5=3 It:.
§ubatta Trabzon'da ilk kongre yapilmij. istaiibul'a iic kisjlik
bir hey'et gondermisjer ki, istanbul'daki hey'etin Avrupa'ya 4 I - %
gimderecegi hey'ete istirakle Trabzon'u mtidafaa etsinler.» 89
$ 1
H3
Kazim Karabekir Pa§a'mn temas ettigi bu istanbul'daki n ). J, t'^S J \ A* ft
*
hey'et kimlerdi?!.. Biliyoruz ki, bu sirada Ali §iikru Bey

tstanbul'da bulunmaktadir. Bahriye zabitligindeii istifa edip

aynlrms. ve bir matbaa kurmustur. O da bbylesine buhranh bir
zamanda bo| durmayip elbet hem butun Tflrkiye ve hem de
Trabzon icin calisacakti. §imdi bu cahsjnalara i§tirak etmi§ , } 1
> 1
1
3

-i -a
8 8
a e
.

bulunanlardan tlyas Sami Kalkavanoglu'nu dinliyelim:

1'^;
lanm»
ilyas Sami Kalkavanoglu «Milli MUcadele Hatira-
isimli eserinde izmir'in i§gali iizerine Sultanahmed'de
I'k
3'
i "=i
toplanan meshur mitihgi anlattiktan sonra burada karsila§tigi A
hem§ehrileriyle biraraya gelislerini ve vatan icin ne yapilabi- 'a "J

lecegi hususunu gdrii§erek i§e ba§layi§larmi sbyle hik&ye et- J- 1

i j*
•?
89- Kazan Karabekir - istiklal Havbimiz, sh. 19
•I-
 156 KADIR MISIROGLU ALi 5OKRU BEY 157

mektedir: Trabzon Mukavemete Hazirdi:

«... Biz; yani Velid, Ahmed Cevded, Kalkavanzade Ibra- Amk kollan siviyarak, faaliyete gecmckten basjka yapilacak
him Kaptan, ortagim Tayyar Agazade Necip ve Uskudai'daki i? kalmamisb. Bu diisiincenin verdigi sevk ve kuvvetle oradan
Harmanlik Taburu Kumandam Binba§i Osman Bcy'Icrle, o giin ayriltrken yanimizda bulunanlardaa Kalkavanzade Rasim
mitingden soma, seller halinde yollan kaplayan kalabaligm Kaptan'a:
ortasmdan dogru Divanyolu'ndaki «Sulh
gii? halle siynlarak,
«- Bu bahriye zabiti Aii §ukrii Bey'i al, yazihaneye getir,
ve Musalemet -Adem-i Merkeziyet» Cemiyeti Mer- orada goriiselim!..» dedim.
kezi'ne gittik. Yukarda bir odaya cekildik. Odada, tammadigim
Boylece, hep birlikte Ibrahim Kaptan'in Cesmc Mey-
bazi kimseler de vardi. Ahmed Cevded Bey taai^tirdi. Biii
dam'ndaki yazihanesine gittik. Orada, Ibrahim Kaptan, lek-
bilahare Trabzon Mebusu olan bahriye zabiti Ali §iikru,
rar, Kmm Vapuru'nun Sirkeci'de demirli, harekete hazir
digeri eski Trabzon Giimtiik Mudurii Nuri Bey'mis...
oldugunu, kimlcr gidecekse, derhal golurecegini soyleyince,
Hepimiz ayaktayiz. Yalmz Nuri Bey masa ba§ina oturmus. aramizda kisa bir musavercyi miiteakip, ilk evvcl Ali Sjiikrii
nol alryordu. Konusuyoruz. Her agizdan bir §ey cikiyor. Lakin ve Binbasj Osman Bcy'lerin Trabzon'a yollanmalan ka-
soylenenlerin hepsi, diSniip dolasarak, bir noktada toplamyor: Ibrahim Kaptan
rarlastmldi. da, geminin sahip ve siivarisi
«- Kuru IM zamamnda dcgiliz. Feiaket gelip catti. Bir da- olarak tabu birlikte gidiyordu.
kika bile kaybolmeden, harekcte gefmek lazimdir. Bunun 19111
Bu karar verildikten sonra, ortagim Necip Bey'le beraber
de evvela teskil&t yapmahyiz !
kcndisini keyfiyetten haberdar etmek maksadiyle, Velid Bey'e
Bu sirada, Ali giikrii Bey §u teklifte bulundu: gittik. Velid Bey'i, samimi ve mahrem arkadaskrmdan
«~ istanbul'da goz oniindeyiz. Dusman, maalesef icimizde ve oldugunu soyledigi Emm Ali Bey'le ba§baja vermis, bulduk.
hakim vaziyettedir. Bu sebeple, burada tcskilat yapmaya kal- Verdigimiz karari anlattik, Velid Bey kendini tutamadi.
karsak, diismaii bunu sezdigi anda, linnlari kapatip halki ek- Gbzleri doldu, heyccanla yerinden firladi:
meksiz, borulan kesip susuz birakabilir ve daha kim bilir, ire- «- Varolun!. En isabetli kai'an vermissiniz. Boyle feragat-
lcre yeltencbilir. §u halde, en isabetli harcket, §imdilik burayi kar ve mert evlatlan olan bir millet diismana zebun olmaz. Al-
birakip, Anadolu'ya gecmek ve teskilati orada yapmaktir.s lah da, zafer de bizimledir!..» diye boynuma sanldi,, almmdan
Bu teklif hararetle tasvip ve kabul edilinee, Kalkavanzade optti.

Ibrahim Bey de, piirheyecan, sesini yiikselm: Oc giin sonra Kinm Vapuru'na giderek, Trabzon'da Mill!
«- Sahibi ve siivarisi buluudugu Kmm
Vapuru, §u da- Mucauele'nui temelini atacak olan yigit arkadajlanmiz Ali
kikadan itibaren emrinizdedir. Anadolu'ya gececekler gibi, Jiikiu ve Osman Bey'leri, Hiidaya emanet cderek, ugurladik.
sevkedilecek silah, cephane vesSireyi de meccanen lasimaga Vapur kalkti,.Karadeniz yolunu tuttu.
amedeyim!» Biz istanbul'da kalanlar da, gtinleri iple cektiren. bir me-
Ibrahim Kaptan'in bu civanmertce hareketi; her halde, rakla, Trabzon'dan haber beklemege basladik.
Milll MticMele ba§langicinm ilk feragatorncgini teskil ediyordu. Hele Velid Bey kabma signnyor, sabirstzhk icinde mtite-

I
 158 KADiR MIS1R0GLU AIJSjiKRtlBEy 15 9

madiycn, haber soruyor, sonra bimlarla, mahall! askcri idarecller ve Ankaradaki umumi
«- Takip ne oldu?» diye beni sikisdnyor, ben de
editi, merkez mensublan arasinda ciddi bir anlajmazlik ba§gdster-
merafc etmemcsini, mutlaka iyi haberler geleccgini soyliiyordum. migtii. Ali §ukrii merhumun maruz kaldigi feci suikastle de
alakah olan bu Miidafa-yi Hukuk idare heyctine mer-
Hakikaten de, oyle oldu. Trabzon seferinden donen Kjnm ihtilaT,

Vapuru, bize §U habeh getirdi: kezce vazifeden el cektirilerek yerlerine tepeden inmc bir bajka
heyelin ikame edilmesine ve Trabzon'da bir iki sene miiddetle
«- Trabzon'da Nemlizadelerin evinde Mahir Hoca
Miifti
50k gergin bir siy2s! havanra hilkum siirmesine miincer olmu§-
ile Barutcuzadc Haci Ahmed ve Haci AH Hafiz'm Hakki
tur.
Efendller'in i§tirakiyle miihim bit toplanti yapilmuj ve bundan
soma miilga itlihad ve Terakki Cemiycti binasmda da bir Bu ihtilMin baslangici Erzurum Kongresi'ndedir. Bu kong-
kongre aklcdilerek, halkm renin toplanmasinda en buyiik rolii oynayan «TegkiIittlanni
siir'atle sllahlandmlmasi karar
altina ahnmi§tir.» coklan kurmu§ ve hizla cahjmaya baslamis» ol-

Vclid Bey
maklan baska civar viLlyetleri bu arada Erzurumlular'i da
ile arkadaslara da durumu anlattiktan
digei
te$vikden geri kalmayan Trabzonlulardi. 92 Ancak merkez ve
soma bu sefer, ayni vapurla ben de, Trabzon'a gittim.* 50 de-
miilhakat murahhaslanndan bazilan, daha burada M. Kemal
mekte ve ilave ctmekiedir:
Pasa'ya muhalefet etmis ve bu muhalefeti 50k sonralara kadar
ve cephane sevkiyali bu hadiseden gayn, M9 bir
«lsle silah
stirdurmuilerdir. Bunlar, M. Kemal Pa§a'nm kongreye reis
anzaya ugramaksizin boylece devam etti. Bu esnada ar-
secilmesini istemiyorlardi. 03
kadajlardan Ali fjiikrii Bey Trabzon'da kalmi,§. Binbasi Os- Bunlardan bilahare Kazim Ka-
rabekir Pa§a'mn araya girmesiyle muhalefetten vazgecen
man Beyde, milll tejkilati takviye igin Adapazan'na gonde-
rilmistirV-"
Gumu§hane murahhasi Kadirbeyoglu Zeki 94 Bey ile mu-
halcfelini yasadigi miiddetce surduren Siirmene Murahhasi
Her yerdc oldugu gibi Trabzonda'da mill! ve mahall! mu-
kavemet harekcdni gerfeklestiren eleba^ilar, ya ittihatci ve-
92- Bkz: Cevat Dursimoglu - Milll Mticadele'de Erzurum, Ankara 1946.
yahud da bu partiye temSyulfl olan kimselerdi. Mahall! mu- sh. 43; Mahimid Kologlu- Erzurum Kongresi, Ankara 1968, sh. 54
kavemet icin gegitli namlar altinda kumlmuj bulunan 93- «Trabzon delegelcrmin kendi aralannda yaptiklan loplantilardan bi-
rinde kongre ba^kanhgina kimin getirilecegi konusu ortaya atilda. Trab-
cemiyetlerin de bilahare (Erzurum ve Sivas Kongreleri'nden
zon'un Siirmene dclegesi Omer Fevzi Bey, milleiin i^inden dogan boyle bir
sonra) Anadolu ve Rumeli Mudafaa-yi Hukuk-i Milliyye Ce- kongrenin bajkanligma tanmmi$ bir kisinin helc bir komutanin ge-
miyeti'nin bir subesi haline geldigi malumdur. Trabzon'da da tirilmesinin yurtdisinda kotii yankilar yapacagmi yine bir kismin pe$indc gi-
dildigi scklinde yorumlanacagim buna kesinlikle kar^i oldugunu,
boyle olmu§ «Trabzon Muhafaza-yi Hukuk-i Mil- deicgelerin
kendi aralanndan birini ba^kan se^mcleri gerektigini, delegelcrin birbirlcrini
liyye Cemiyeti» Anadolu ve Rumeli Miidafa-yi Hukuk-i Mil- tammalan icin de kongrenin ilk guiiuniin tSrenle gevi^tirilip baskan
liye Cemiyeti'nin «Trabzon §ubcsi» blline gelmisti. sc^iminin erlesi giine biralcilmasim ileri stirdii. Eunun uzerine ba§kanin kim
oiacagi konusu bir yana birakilarak ba^kan vekillcrinden birinin mutlaka
Idarecileri yine aym kimseler olarak kalmisti. Kisa bir muddet bir
-Trabzonlu olmasinda karar kihndi...» (M. Kologlu, a.g.c. sh. 68)
94- Kadirbeyoglu Zeki Bey, miislakil bir-mebus olai'ak girdigi ikinci
90- Ilyas Sami Kalkavanoglu - Mill! MitcMele Hatiralanm. Istanbul Mec-
lis'te^ Miiafetin ilgasma tek basma muhalefet eden lipik bir §ahsiycttir.
1957, Sh. lOvcel,
O'nun hakkmda i'azla bilgi isteyenJer «0c Hilafetci §ahsiyyet» (Istanbul
91- Ifyas Sami Kalkavanoglu - a.g.c. Sh. 19
1 995) isimli cserimize miiracaat edebilirler.
 160 KADlR MISTROGLU

avukat ve gazeteci Omcr Fevzi93 Bcy'den Nuiuk'da pek iyi bir

gekilde bahsedilmedigi gibi % bunlarai M. Kcmal Pasayi 90k
daha souralan bir haylj meggfll ettigi anlagilmaktadir. 97

Erzurum Kongresi'nde M. Kemal Paiga'ya muhalefet etiaig

-Ami
bultman, Trabzon murahhaslarj «adem-i merkeziyet» ta-
raftan ve tttihatgi aleyhtan idUer.
9R
Bu sirada Trabzon'da vali
ilti* JtMil
JJ3

95- Oiner Fevssi Bey, Erzurum Kongresi'ne Siirmene murahhasi olarak

kstrlmigU, Gcng bir avukal vc gazcicci idi. Bu kongredeki muhalefetini daha
soma Trabzon, islanbul, ve bir milddet tie Balakcsir'de devam uttirrnij ve bu
scbeple yiizelljlikler lislcsine clatvil eclilmigtir, 93 numarah nolta guriildiigu
iizerc M. Kemul Pagji'mn sfiylcdigi gibi «diisman vc casusa ulmadigi, ola-
mayacagi gibi «hcr nasilsa Trabzon vilflycH danilinde bir yerden kendisini
kongreyc murahhas layin eltiripa golmls. ohm bir kim.se de degildi. Iyi
konu?an iyi yazan mlicadeleci bir insandi. Muhiiinin i'cvkalilde itibarli bir
fnsamydi. Trabzon'un eski ve tamnmuig birfiilesi olan EyUpoguIlan'ndandi.

im urn*
Erzurum Kdngresi'nc reis vekili segilmis, ve «Hey'et-i Temsiliye» ye J i5 * i ii ;

Kyiipzade Izzet Bey'in yakm akrabasi, Trabzon Mu-

dahil edilmjjj bulunaii
hafaza-i Hukuk cemiyetifaal elemanlarindan Abonozzade Htiscyin Bey'in de i
damadi idi. Esascn kendisi dc Trabzon Muhafaza-ya Hukuk-i Miiliye Co-
miycli'niii hem kurucusu vc hem de mcrkcz idare heyetinc mensuplu. » < * S- i v *
7 *
a i
i ^ i
: '. 3
Daha once tstanbul'da loplanan « Sal tan at §0urasi»na kaUlmisti. J
96- «Etendiler hatira olarak kiiciik bir noktayj i$aret etmek istcrim.
Bcnim, bu Erzurum Kongresi'nc aza olarak girip ginnemekligim sfiyan-l
lecmmiil goriilmus oldugu gibi koagreye dahil oklukum-sonni da reis olupol-
mamakhgira iizerinde i/.har-i lereddlid edelller bulunmugtur. Bu tereddiidii

mil
izhar edenlerden birkjsmimn mGlahazalini hii.sniyct vc samimiycilerine at-
felmek caiz oldugu halde, diger bazi kimselerin bu hususta tamamen sa-

if
mimiyetten uzak bilfikis maksad-i mel'Snei takib cttiklermc daha zaman
sUphem kalnumigtir. Meselfi, DUSMAN CASUS olti-p her nasilsa Trabzon
Vii^ycti dahilmde bir yerden kendisini kongreye murahhas layin ettirip
gelen Omcr Fevzi Bey ve bunun riifakasi (arkadaslan) gibi.» (Bkz: M. > i >' j £
Kemal Paga- Nutuk - Ankara, 1927, sh. 40)
97- Bu mesguliyetin .cmarelerinden. son dereeede calibi djkkat birini de
K£zim Karabekir Pa§a naklclmektedir. IstiklfiJ Harbiraiz Lsimli eserinin 3 1 \ •tJa 3
679. sayfaamda M. Kcmal Pasa'dan gelen 29 Nisan 1336 tSrihii bir gifreyi \$3 5 *
dercetmektedir bunda Kariirbeyoglu Zcki Bey'in dagilan tstanbul'daki.
ki,
i.
':
g
Medis-i Mcb'usan'in diger mensuplan gibi Anadolu'ya gecmek ve Trab-
zon'da faateyet goslermck Uzere yola ciktigi, kendisinc Ankara'yu gitmesinin
ihtaii, imtinai haliiide tarassut altma almmasi, mukavemeti balindc tevkif ite. i\\ Mi! =

hakkmda Hiyanet-i Vataniye Kanunu'nun tatbiki careierinin aranmasi talqj

ediJroektcdir.
98- Mahmud K'ologln - a.g.c. Sh. 137
162 KADiR MISIROOLU

bulunan Mehmcd Galib Bey de bunlarla iyi anla§an, Saltanat

ve Hilafet larailan- bir kimse idi.
Erzurum Kongresi hcngammda, Trabzon siyasi hava
bakimmdan t'evkalade harekcllt bir durumdaydi. Kongre'yi
mtitcakip Padi^ah'm «Selam-i §ahafie»si ile birlikte halki
teskin edici ve bu mmtikania hie bir du§mana hie bir sflretle
verilmiyeeegini bildiren bir yazisi (hatt-i htiffiSynrw) u!.a§-

nu|b. Vali gehrin mushm gaynmuslira btiliin den gelcnlermi

belediyede bir fay ziyafetme d&vet ederek PSdisah'tan gelen
bu «IIatt-i Humayun»u okutmo§ ve gelen] erin saltanat ve
hilafete bagliliklan teyid ettirilmigti. Toplanti nihayetinde sa-
raya baglilik telgraflari da cekilmi§(.i.
VS-li Mehmed Galib Bcy'e onceleri dokimulmami§sa da bir
miiddet sonra bu gibi harekederinden dolayi M. Kernal
Paga'nin ernri ve Karabekirin tavassutu ile yerinden
alimm$br. Hem de bu sirada Tumcn Kumandam bulunan Yar-
bay Halid Bey (Deli Halid Pa§a)in te§cbbtisu ile derdcst edi-
Up Erzurum'a gonderilmesi smetiyle. Bu arada §u hususu
ilTide etmck gerekir ki; ashnda men bir asker olan Halid Pa§a

(o zaman yarbay)mn Trabzon havalisindeki tutumu 90k sert

ve kinci olmu§ bu keyfiyet de mahalii muhllefet havasim ala-
bildigine kdrukleini§lir. Gercckten Erzurum Kongresi don.u§u
Trabxon'da «Selamet» adiyla bir gazete ^ikarmaya ba§laya-
rak M. Kemal Paga'ya muhalcfet cden Onier Fevzi'yi de sus-
Eurmasi (!...) icin Trabzon Mevki Kumandam Binbagi Ali Rsza
Bey'e katl emirler verracsi buradaki muhalefcti bir hayli tahrik
etmistir.

Bu siralarda tstanbul'da ittihat ve Terakki reisieri i.cin ya-

pacak kalmami§, onlar da saga-sola dagilmislardi. Bun-
bir is

lardan Enver Pa§a'mn amcasi bulunan Halid Pa§a ile Kucisk

Talat denilen zat da Trabzon'a gelmisjerdi.
Esasen Trabzon Muhafaza-i -Hukuk-i Milliye Cemiyeti
mensuplan da -evvelce ifade ettigimiz gibi- ya iltihatci ve-
 1 64 KADIR MISIROGLU
AIJ 5UKRU BEY J 65

yahutl da htihalciiara meyyal kimselcrdi. Bu sebepje Er- diklerini soyiemek kaabildir. (Jiinkii Erzuruin Kongresi'nden
zurnm'da baslayan muhfilefet, frabzon'da kumandanlarm M.
itibaren Trabzonlular'a Ankara'ca cesitli vesilelerle itimad-
Kemal Pasa aleyhtarlanna viiki basktlan, Trabzon'a tiyin edi-
sizlrk izhar ediimisti. Biinun teferruatina girmiyoruz. Ancak
len askcri sivil memurlardan Ankara'ca istenmeyen
bir§oklan- Trabzon Miidafaa-i Hukuk mensuplarmdan bir ikisinin (me-
mn derdest edilerck Erzumm'a giinderilmesi, Halil Pasa'nm sela bu arada Kayikctlar kethfidasi Yahya Kaptan'm) Enver
.

tesiri birbirlerine cklenince burada «Envercilik» yani Enver

Paja ile temasta oldugunu ve sonuna kadar da O'na bagli
Pa$a taraftarligi olarak miitalaa cdilen bir hareket viiciida
kaldlklarim kabfil etmek mecburiyeti vardir. Bugtin ortaya 51-
gelmisti.
kan vesikalar muvacehesinde bu husus gayr-i kabil-i inkardir.
Envcr Pasa, Birinci Cihan Harbi nihayetinde va\ki hezimet
§oyle ki; Anadolu'ya gecmesine maMl olup olmadtgmi
iizerine diger ittihat ve Terakki reisleri gibi vataru terketmisti.
Batum'da istim uzerinde bekleyen Enver Pasa, Sakarya mu-
Once Rusiar'ia tesrik-i mesai ederek
Osmanll Imparatorlugu vaffakiyeti iizerine boyle bir geye artik luzum kalmadigina ka-
cski Baskuinandun Vekili vc «Halifenin damadi» sifatla-
naat getirerek meshnr Turkistan macerasma atilmca o giine
nyla islam Dunyasl'nda bazi bag kaldirma hadiselerinc toil
kadar Enver Pasa'nm Rusiar'ia arasimn iyi olmasindan is-
olabilecegini inandirdigi Ruslar'dan yardim ve kuvvet alarak
Batum'da emniyetle oturmakta bulunan Halil
tifade edcrek
yeniden bir seylcr yapabilecegi iimidiili ta.31m1.ft1. Bu sirada
Pasja'nin durumu nezaket kesbetmistir. Ruslar tarafmdan
bir taraftan da Turkiye ahvfflini takip ediyor ve ya-
Yunanlilar kalarap tevkif edilme korkusuyla kendini Trabzon'a atmak
karsisinda bir muvaffakiyetsizlik vaki olur ise, toplayabilecegi
tesebbiisiiiie gecerken, Batum'daki Turk milll .hareket re-
kuvvctlerle Anadolu'ya gecmeyi tasariiyordu. Bu bakimdan
islerine yaranmak ve belki de daha evvelki hareketlerinden
Tiirkiyc'yletemas saglayabiimek maksadiyla Batum'a gelmis
dolayi afva nail olarak kendisine hesap sorulmasmi onlemek
bulunuyordu. Batum, Trabzon'dan her gun bir cok gelip gitalin
arzusunun eseri idi. Zira, Batum'a gecmeden once Trabzon'da
bulundugu bir schirdi. Burada Tiirk- Yunan muharebesioin sey-
ikametine Ankara'ca mSnl olunmak-istenmij sonradan Kazim
rini takipve gercktigi anda harekete gecmek mumkundii.
Karabckir Pasa'nm tavassutu ile kendisine bu imkan saglan-
Batum'un Trabzon'a yakmligi ve arada eskiden beri cok mi§sa da o, dShil oldugu hadiselerin geregi addederek kendi
siki miinasebetlerin bulunmasi Envcr Pasa'nm Trabzon'daki
istegiyle Batum'a gecip yerlesmijtir."
Miidafaa-yi Hukukcularla temasim kolaylasurmisbr. Trabzon-
Halil Pasa'mivmiihurlu olai-akBatum sehbenderimize (kon-
lulardan bazilannin Erzurum Kongresi'nden beri M. Kemal
solomuza) teslim-cyledigi bir dosya, §ark Cephesi Kuman-
Pasa'ya tnuhalif bir tavir almaian ve onun ileride diktator
danhgi'na tevdi e'dilmek lizere Trabzon'daki Oniifiincu Firka
olmasindan endise etmeleri de bu gclismedc yardimct olmu§-
(Tiimen) kumandam Sami Sabit Karaman'a gonderilmijtir.
tur. Buna ilaveten Trabzon'a ugrayarak Batum'a
gccmis bu-
lunan Halil Pasa'mn da Enver Pasa'nm amcasi olmak itiba-.
99- Kazim Karabekir - istikiai Harbimizcle Enver Pasa ve iltihat
riyle bu gelismede rol oynamif olabilecegini kabul etmek
gerekir. Terlkki Brkara, Istanbul 1967 Sh. 88 de: ,<Halil Pasa hayli lamandir
Diger taraftan Trabzon Miidafaa-i vevdigim direklifle ^allgiyordu. Buna hujmeten daililde ikametine musaadeyi
Hukuk mensuplarmdan
kefaletimlc istedim. Musaade aldnn. Pakat Halil Pasa Batum'da kalmayi
-hie olmazsa- bazilannin Enver Pasa ile temasa biraz da itil- tercih clti.» denilmektedir. Aynea Bkz. a.g.e. Sh. 186 vd.
 166 KADiR MISIR0G1.U

Bunda Trabzon Kayikcilar Kahyasi Yahya Reis'in Halil Pasa

vasitasiyla «A.li» miistear adim kullanan Enver Pasa ile mu-
haberesi ortaya ciknu§ 100 bu da Trabzon'da Enver Pa§a'ya ze-
rain liazirlamak iizere ve «l.aklib-i hukumet» gayesiyle
(Hiikumet dcvirmek maksadiyla) gizli bir cemiyct'in teskil
edildigine biikmcdilmesi 101 neticesini dogurmustur. Bu sirada
Trabzon'a gelen meb'us Hafrz Mehmed Bcy'in cepheye sev-
kedilmek iizere Trabzon'dan bin gdnullii toplanmasi hu-
snsunda BastanandanUga muracaati da mevcud siipheleri
102
arttirrmstir.

TrabzoD Kayikcilar Kahyasi Yahya Reis, bu sirada Trafa-

zon'da bir nevi liiikfimet i9inde hiikfimetti. Maiyetinde pek 90k
adara mevcuddu. Limana gelen mallardan Miidafaa-i Hukuk
adina belli bir rusuiu aliyordu. Bu yiizden Kaznn Karabekir • Trabzon Kayikcilar Kahyasi Yahya Reis. Teskil etligi giiniillu alayla
Paga, Kahya'nm bu durumunu yazismda «iskele
ifade ifin bir Balkan Hsrbi'ne katikligisuadaki haliyle, (Rcssam Aydm Uslaalioglu)
hiikumetis tabiri kullamnaktadir. Trabzon Miidafaa-yi Hukuk-i

Milliye Cemiyeti adma cibayct oilman bu vergi ve resimlerden

maksadiyla bir hayli sert davranmis bulunan Tiimen Ku-
dogan miinakasalar nihayet bahsi gecen vesikalarm da orlaya
mandani Sami Sabit Karaman Bey (Pasa) Kayikcilar
cikisiyla Tiirkiye Biiylik Millet Meclisi'ne kadar aksetmis ve
Kahyasi Yahya Reis ve adamlan uzerindeki baskiyi daha da
resmi tahkikatlara mcvzu te.}k i 1 eylemistir. Soyle ki:
siddetlendirmistir.
Trabzon'a tayin edildigi giinden beri burada Ankara'nm
Esasen daha Trabzon'a gelmeden Slice de KShya hakkinda
gun icin pek de kablil edilmek istenmeyen oloritesini tesis
pek menfi bir kanat tasiyordu. Bunu bizzat soyle anlatmaktadrr:
100- Kazim Karabekir Pasa 157 vd. Sami Sabit Karaman -
a.g.c. Sh. «Bir iki bulunan Kazim Pasa, diin ikindi
giindiir Kars'ta
Istiklal MflcSdelesi ve Enver Paja, izmit 1949 Sh. 84 vd.
vakti beni caginmsti. Selamlasmayi mutakip, benzini biraz
101- Bkz: a.y. - Enver Pasa'nin amcasi Halil Pa§a'nui Bolsevik-ta-
kibindcn kacarken Batum Sehbcndeitigimize levdi eyledigi miihCirlii dos- u9ukbuldugum Karabekir, soze soyle basladi:
yanin Enver Pasn'mn devirdeki faaliyctlcrini ve Trabzon 'la temaslanm ak- '
«- Sami Bey, Enver isi azitti: Ankara benden suphe eder
settiren muhtevasim mcrak edenler:
a) Sami S2bit Karaman «lstikl8] Mueadelesi ve Enver Pasa» (izmit gibi g6runiiyor,» dedi.' Ve bana bir kagit uzatti. Bu kagit
1949) ile Batum'a geimis olan Enver taiafmdan, Trabzon Kayik9ilar
!>) Kazim Karabekir Pasa'mn «Envcr Pasa ve tltihat Terakki Erkani»
Kahyasi Yahya'ya yazilmis bir mektuptu; okudum.
(Istanbul 1967) isimli eserlerlne bakabilirlcr. Eahsi gecen butiin vesikalan
derceden bu eserler aym zamanda Trabzon'da Mill! MUcadele esnasinda ce- Bu mektubun mealine, neden bahsettigine ge9meden evvel
reyan cden siyisi hiidiseiere de okiukca lelerruatli bir sekilde yer ver- Kahya hakkmda birka9 soz soylemek isterim. Bu adam Trab-
mektedirler.
102- Kaznn Karabekir Pasa
zon Miidafaa-yi Hukuk Cemiyeti'nin, biri Kiiciik Talat olmak
, a.g.c. Sh. 243 vd.
 I D« KADtR MISIROfJLIJ
ALiSlJKRUBEY 10
iizere iki musiivir azasmdan biridir. Trabzon'a ilk cikisimda Bir ara valilige de vekalet eden Sami Sabit Karainan
bana lanmlan bu adamin, Mudfdaa-yr Hukuk Cemiyeli'ne yas-
(Pasa) gerek Kahya ve gerekse Trabzon Mudafaa-i Hukuk
lanarak hukQmetin biitun niifuzunu ele'geijirmig
ve rivSyete mensuplan iizerindeki baskisim
her safhada biraz daha
gbre bir de iskele hiikumeti kurmu§ ve mesela
ihracattan, sMdetlendirerek ve memleketin esrafi olan bu in-
yiiriitmiis
mezkflr cemiyet nSmma rusum istifasma baslamis
oldugunu sanlan daima bir «saki» ve «miitegallibe» gozuyle gormtisMir.
bgrcnmi.slim.
Kcndisinin bahsi gecen hatirati ve Kazim Karabekir Pasahm
Iste bu Kahya'dir kl, mahalH
hflfcflmetin aciz vaziyetinden « Enver Pasa ve Ittihal Terakki» isimli eserine dercettigi ve-
dc istifade ederek, son zamanlarda tahliyc sikalar bu durumu acikca ortaya koymustur. Vilayet
ettirdigi dahilin-
mahkfimlarla, askor firarilerinden bin kiisfir mevcudlu deki hareketlerinden bahsederken:
bir tabor
te§kil vc bastan asagt techiz ve leslih
ettirmis. Enver, bu «$ehir icindc ba$ta vilayet makami olmak iizere, vaki zi-
mektubunda anlattigina gore, «Ali» iiam-i miisteanyle
bu ta- yaretlerim ve sehrin muhtelif semtlerindeki gezintilerim
burun basina gecccek ve Topal Osman'i tanziren,
giiya mill? esnasmda, nasil tesekkul etmis oldugunu bildirmis oldugum
mucahedeye katdmak iizere, Ankara'ya gidecek ve
Deli taburun, ve daha dogru bir tabir ile haydud cetelerinin,
carsr
Halid'in firkasma dayanarak, bir darbe-i hukumelle
Mustafa ve pazarlarda bazan da Trabzon meb'uslarmdan AH Siikrii
Kemal'i alasagr ederek basbuslugu ele gecireeek!. ve
Hafiz Mehmcd beylerin pesinde dolasmakta olduklanm
Mektubu kendisine iade ettigim Karabekir, goriiyordum.
«Sami Bey, senden baska gilvenecek arkadasim yok»
- Buraya muv&salattmm galiba ucuncu gecesi idi ki, karargi-
dedi ve Have etti: «Seni Enver'le ugrasmak hrmm oniinden,
iizere, Trab- ellerinde mes'alelerle gecen bir cemm-i gafir:
zon'daki Onuciincii Firka Kumandanligr'na
tayin etmek is- «- Yasasin serdar Enver Pasa!» feryadmi ayyuka
tiyorum. Gidermisin?»
cikarmistt. Ben bu hadiseyi ne gormiis, ne de duymus;
gibi
Cevap verdim:
davrandim.
«- Bu arzunuzu emir telakki ediyorum. Yarm
hareket ilk. isim Kahya'yr tevkife.tesebbiis etmek
edecegimi arzederim, ancak yaverimi ve erkfln-i oldu. Fakat bu
harbimi de arzettigim geli§ tarzindan; belki de Enver'in kendi adresine
beraber goliirmeme miisaadenizi riea edecegim.»
yazmi§ oldugu mektubun ele ge9mis bulundugunu bgrenmis,
Pasa oradaki firka erkta-i harbinin cok kiymetli bir arkadas
veya hi? degilse bundan suphelenmis olmasmdan, Kahya giz-
oldugunu ileri siirduyse de bu kadar muhim ve
nSzik bir va- lenmisti. O'nu ele gejiremeyince, hiiviyetlerini tahkik etmis.
ziyeite bana mahrem olacak arkadaslanmi
bizzat tammis ve
bulundugum -karde§i de dahil olmak uzere- belli basli bir kac
itimad etmi§ bulunmam
icabedecegini takdir buyuracaklaiini
yardagim tevkif ettirdim. Mudde-i Umumrlige de bir tezkere
arzetmem iizerine bir an durakladiktan soma: .

yazarak,Kahya'mn hapishaneden gikartugi mahkumlann bir

«- Peki siz yaverinizle gidiniz, erkan-r harbiyenizi de
kisa listesjni istedim.
bir miiddet sonra gonderirim!» dedi ve aynldlk.* 103
Bu' birka9 yiiz sakinin hepsini birden yakalamanm kolay bit-
103- General Saini Sabit Karaman - isriklal Miicadelesi ve Enver Pasa
is olmadigmi takdir ettigim icin, bura Mudafaa-i Hukuk'fu-
IzmiU949.Sh. 30-32 lamia mutoz oian kimselerden miifHi Mihir ve Belediye
170 KADIR MISIROGLU

Rusi Gazazzade Huseyin Efcndiler de clHhii olmak iizerc, bir

hcyct toplayarak bit gakilerin en azihlarmdan sekizin kiinye-

lerine i§aret koydum.» demektedir.
Bit zatlar O'nun ifacie ettigi gibi §aki ve mutcgallibe ol-
mamakla berabcr hiikflmetce adeta islenmiyen kimseler
haiine gelmi^lerdi, Bunun sebebi de Trabzon'daki ntifuzlan ve
Enver Paga lie tamaslari jdi.

Gercekten Trabzon'da bir mikldet «istihbarat Miidiirii»

stfatiyla bulunmutj ve M. Kcrnal Pa§a adma Enver Pa§a'yi
takip ifjiyie ujgra§nu§ bulunan Kandemir'in bagmdan gecc-n 511
vak'a Kahya'nin niii'uzu kadar Ankara hiikiirnetinln de Trab-
zon'da zamanki otontcsizligini. ortaya koymaktadir:
«Vapurumuz Tnibzon'a vardigi zaman ben, ifinin ba^mdan
kacmi§ bir bahtsizin lsLirabim duyuyor ve:

«- Yerimde ba§ka bin olsaydi, acaba ne yapardj?!,» diyip

diirarak, nc olursa olsun bir yolunu bulup tekrar Batum'a
donniek azmimi tazeliyordum.
Enver Paga'nm Batum'da bulunu§u, Trabzon'un zamanki
muhitlerinde garip bir hava yaratmi§ti. O Dogu'nun
giinlerdb
bir taknn yerlerinde oldugu gibi, Trabzon'da da hukumet icinde
hiikOmet vardi.
Bir derebeyi, bir tiiredi, bir bilmem ne kaliyasi pe§ine bir
slim gat'il takaiak ortaya eikiyor, kendisini milletin miimessili,
devletin kurucusu samyor ve oyle satmak istiyordu.

Trabzon'un me§hur Kahya'si dabunlardan biriydi. Bu adam

19111 yurdunu sevmiyordu, diyemem. Fakat hukumetin zaafm-

dan, oriahgm karga§aligmdan faydaianarak gizmeden yukan

ciktigi ve karsisi-nda:

«- Dur hem^erim, yeter artik, kendine gel»!. diyeeek bir

kuvvct de gormedigi, helc pck dc cShil oldugu 1910 a&ittikea

104— Genera] Sami Sabit Kuraman - IsUklll M tie (kicks i vc Enver Paja,
txmit 1949 Sh. 36-37
 KADIRMISIROGLU ALI SUKRO BBY 173

aziiiyor. Boylecc «korkui>9» hatta «zararh» adam haline Bu emirde «asanm, keserim» Iaflari yoktu, amma haddine
geliyordu. di15mii5.se «hayrx» dc bakahm.

Bu kahya, ilk defa Ankara'dan Trabzon'a gittigim zaman bir Kahya'mn bu etnrini abaca ewdS sinirlendim. Sonra, kendi

gecc maiyctiyle beraber bana gelmi§, palabryiklanm burarak keudimc,

5ctin bir miinaka^a 3511115, soma belinden eksik ctmedigi ta- «- Tarn zamanmda gclcn bir emir» diyerek karsimdaki
bancasma davranarak, avazi t^iktigi kadar bagirmi§ti: elciye dondum.
«- Icimizde hafiye istemiyoruz, tstihbarai miidiiru ne de- «- Agaya selam soyle yann otmazsa dbiir giin, muhakkak
mekrai§? Liizumu yok burada bfiyle igin, gizli kapakh iskrimiz Ankara'ya dbnuyo:rum.»
varsa onlar bizim i§lerimizdir. Ankara'ya degil ya, istersen O gece tekrar evime gelen ayni mQtemed, Kahya'nui
AJlah'a yaz, Trabzon, Trabzon'lularmdir. Daha var mi bir di.- cevabimdan memnun oldugunu, hatta bir 5eye mesela paraya 1

yccegin Qik
scnin? git memlekelimizdcn, yoksa .Vallahi ihtiyacun varsa «yardnna hazir oldugunu» soyledi.
yakanrn adami ben!» Bu adami, bir §eye ihtiyacim olmadigim bildirerek
Oyle bagirip gitiikten sonra, vaziycti Trabzon'daki firka ko- savdiktan sonra, bu defa hakikaten tehlikeli bir §ekil almakta
mulam Afbay Riigtii Iicy'e (sonralan general ve mebas olan yeni yolculugumu diisunmeye ba§ladim. Bunuri te-
olmus,, nihayet Izmir suikasdi mes'elesinde mah>
istiklal ferraatmi Lesbit etmekle gccirdigim o gece gozlerimi bir lahza
kemetii karan ile idam cdilmi^tjr,) anlatmi§ ve ondan §u bile yummadan sabahi ettim,
cevabi almigtim: Kararim 511 idi: Kahya adamlan ile harekatirm kolladigi
«- Ne yapalim Bu giin Kahya ile ba§a 9ikabilecek
evl&t!,. 15111, birdenbire ortadan kaybolmak §iipheyi davet cdebilirdi.
bir vaziyetlc degiiiz. Bu adam burada hakim-i mutlaktir. Su- Bu sebeple Ankara yoluna 5ikar gbriinmek yani Inebolu'ya
yuna gitmekten ba§ka garemiz yok. Zira isterse biitiin giden vapura binmek la"zim geliyordu. Ertesi giinu de fansima
kayikcilara i§lerini biraktirarak hariyle irtibatimizi keser ve bbyle.bir vapur vardi. E§yalanrm alarak ona binecek, vapurun
bizi adeta mahsur hale sokabilir. Maamafih sana bir fenalik hareketinden biraz evvel; emin adamlanmdan birinin kayigi
yapmamasi icin ben O'nu idaYe ederim.» ile,kimseye gortinnieden, sahilin tenha bir noktasma 5ikacak
.
Enver Pa§a daha Batum'a gelmeden evvel Trabzon'da
t$te ve oradan hi5 vakit ge5irmeden tekrar -karadan- Batum yo-
boyle bir hava csiyordn. §imdi ise bu hava busbiitun sert- lunu tutacaktim.»' os
le§mi§ 5deta, fntma halini almisti, Kahya'mn bu durumu hie §iiphesiz ba5ta SSmi S&bit Ka-
Enver Pa§a'nm, Anadolu'ya ge^mek icin giivendigi bu hava raman olmak Uzere mahalli hiikumet adamlanhin uzun zanian
ve b.u K&hya gibi adamlardi, '§Myetlerini mucip olmu§ ve §ark Cephesi Kumandanhgi'ndan

I§te bu Kahya, bu defa -bizzat evime gelmege tehezztil et- Ankara'ya kadar defaatle aksettirilmi§tir. Sikaye.tler umumi-
meyerek- adamlanndan birini gonderdl ve bana 511 emri teblig yetle Trabzon Mtidafaa-i Hukuk Cemiyeti mensuplanm da
etti:
igine aldigi ve Firka (Tiimen) Kumandam Sami Sftbit Ka-

«- Derbal Trabzon'la alakanizi kesip, buradan gidiniz!» 105- ICandemir —Enver Pa.?a Tiirkistan'da, Istanbul 1945 Sh. 78. vd.
174 KADiR MISIUOGLU ALI SUKRU BEY 175

raman (Pa§a)'nm tazyikleri onlara da §9mil bulundugu ioin ce-

askeri memurtn-i mahailiyi birer siiretle arzularma tflbi kdmak
miyet reisi sifatiyla Barutcuzade Haci Ahmed Bey kendisi ve veya Lebdil ettirmek oldugundan daima muhayyer hareket
arkadasjannin gecmis hizmetlerinden bahseden mtiteaddid cden simdiki vaii ve kumandan bbylc mesSvisi tezahur eden-
telgrafla BMM'ne, M. Kemal ve Karabekir Pasa'lara ku- lerle bittabi tesrik-i mesal cdemiyorlar.
mandanm sclahiyetiiii tecaviiz etllgi yolunda sikiiyellerde bu-
6- Hesaplarm tedkike ve hassaten Halil Pa§a vesaireye
lunmusmr. Bu arada Ali Siikrii Bcy'Je de irtibatta oldugu
dair agir sualler tevcihine baskdigmuz da-
sarfiyatlanna
Trabzon'daki oiup bitenlerdon O'nu da haberdar ettigi, hem kikadan jtibaren icleiinden bes zat Reisle diger iki refikine
Saini Sabit Karaman'in ve liem de Kamm Karabekir Pa-
muariz bir vaziyet ahz ve dbrdii istifaya karar verdiler. Bu
sa'nm adi gecen haliratlarma derccdiien vesikalardan anlasil-
ihtiiaflari sebebiyle Hey'etimizce tedkikat intac edilmeden
maktadir. sifahen biJdirdiler.
evvel miisterek istifa ettiklerini
Gercekten Silmi Sabit Karaman, Trabzon'daki gergiulik
iizcrine Ali Siikrii Bey'in kendisini ziyaret ederek bu esnada
GbruTdiigu iizere Tahkik hey'etinin raporu son derecede
bir cok mtilahazattan soma muhtvereyi yine Kahya'ya irca
miilayimdir. Halbuki ise basladlgl andan itibaren sayisiz ih-
ettigini ve muslihane bJr Ml sureti buialim demis. oldugunu be-
barlar almi§lardi. Bu ihbarlarda gerek Kahya ve gerekse
lirtmektedir.
MiidSfaa-i Hukuk Hey'eti hakkinda akla gelmedik iftiralai'
Ali Siikrii Bey'in gerek Kahya ve gerekse MudaTaa-i Muhbirlerden de o zaman Trabzon'da
yapiliyordu. biri
Hakuk hey'etini korumaya eah§masi gayet tabii idi. Zira
«Guzel Trabzon» adiyla bir gazete cikarmakta bulunan Ali
Kahya iskeledeki tahsilatim Mtidafaa-i Hukuk adina yaptigi
Becil Bey'di. Sami Sabit Karaman Bey'in hatiratindan
gibi bu cemiyetin aym zamanda bir nevi miigSviri durumunda
anlasddigina gore
107
Ali Becil Bey, BMM
riyasetine kadar
Ustelik ithamlar her iki tarafa birden yapiliyordu. Ali
idi.
telgraflarcekerek ortahgi velveleye vermeye ve Ankara'ya ya-
Siikrii Bey de Mill! Miicadele'de ilk kivilcimi patlatmis olan bu
ranmaya cah.gnus.tir. «Guzel Trabzon» ile «tstikbaT» ga-
insanlann rencide edilmesiui asla arzu etmiyordu. Buna ragmen
zeteleri arasmdaki cekisme, kendisini Ankara'ya tanitnus ve
mes'ele malialli kumandanhkea dallandinhp budaklandinlarak
biliihare meb'us olmasmi saglamistir.
saga sola aksettirilmisti. Buna ittveten Mitdafaa-i Hukuk
Saini Sabit Karaman Bey'in kendisi de tahkik hey'etine
mensuplan Ue'S&mi Sabit Karaman'in birbirlerini karsihkh
bizzat su yaziyi yazdigini bildirmektedir:
itham etmeleri iizerine mes'eienin mahallinde tahkiki gerekli
gBriilmii§ ve Mirliva (Tuggeneral) Ali Said Pasa riylsetinde
«Tahkik Hey'eti Riyasetine
Trabzon, 2.1.338
bir bey'et Trabzon'a gelerek resmen tahkikata baslamisur. Bu
hey'et, 9.2. 1338 tarihli raporunda: Trabzon Kayikcilar Kahyasi Yahya'nm Halil Paja'ya
gonderdigi mektubun fotografisi almmi§ ve zahiri tasdik edi-
lerek isbu evraka raptedilmistir.
5- Bi) zevatm pek nazik ve miiskil zamanmda Hey'ct-i
Merkeziye'yi tcskil ve buhranli anlarda hukumele zaMr ol-
106- Kazim Karabekir n.g.e. Sh. 336-337
duklari kabil-i inkar degildir. ancak bashca s.iailari miilki vc 1 07- Sami Sabit Karaman a.g.e. sh. 72 vd.
 KADIRiVllSIROGLU ali sOkrO bey 177-

altma yazdigi ibSreden de, mevcudiyeti teeyyiid eden bu ce-

miyetin «Bozuk Parti » tesmiye edildigi ogrenilmisUr.
Bu fotografi §ark Cephesi'ne gonderilmistir.
Bu dosyamn icinde bulunan diger bazi muhaberfit (yazilar)
dahi, memleket icinde ve bilhassa Trabzon'da hukfimet-i
milliyenm lskatim emel edinmis, gizli bir ccmiyct te§kilat ve
tetjebbiisatmi. meydana koymu§ ve Kahya'nin mahud mektubu
munderecatim mueyyid buJunmu§tur. .

Bu vesikalann bir kismi, gorulen Iiizum Uzerine muhtelif

makamlara gonderiImi§ ve tahkik ve tedkike devam edilmekte
bulunulmu$ ye alelhusus, mes'elenin rfiyet mercii yiiksek ma-
karnlarca heniiz tekarrur ettirilmcmi§ oldugundan, tahkikat ve
tedkikatm mki§af-'i atisini (geleeekteki geli§mesini) te§vi§
(kan^tirma) ve i§ka] etmemek (mu§kille§tirmemek) i^in key-
fiyetin mahremiyetine fevkalade itina zarQreti derkardir.

Mes'elenin ona gore idare buyurulmasi Itizumunu arzederim.

® Ali §ukrii merhum ve Trabzon Muhal"aza-i Hlikuk-i
MiUiye men- • '
S.S.» 108
suplarma karji pkarak Ankara'dakilerin gozone glren ve
ikinci dcvre
«Ttabzou Mcb'usiw yapilan «Giizel Trabzon* gazclesi sahibi Tahkik hey'etinin mutavassil bir rapor tanzim etmesine
ALiKECfLBEY ragmen Miidafaa-yi Hukuk Hey'eti takip edilen usul ve muS-
Asli mahfuz olan bu mektup, Halil Pasa'mn Bolsevils: ta- meleyi izzet-i nefislerine yediremiyerek toptan istifa etmif-
kibatma ugrayarak filar ettigi zaman, Batum Basjehbenderli- Kahya ise derdest oIunmu§, Ankara'mri i§'§ri iizerine
lerdir.

gi'ne tevdi zoruna kaldigi muhurlu dosya muhSkeme edilmek uzere Sivas'a gonderilmis.tir. Sivas'dan
if inde aital etmistir.
§ark Cephesi kumandanligi iiamina, Firkaya (Tiimene)
beraat ederek Trabzon'a donmtis, bulunmasma ragmen hadise-

gonderilen bu dosya, mezkur kumandanligin miisaldesi

ler yati§manu§ ve Sami Sabit Karaman'm takip ve taz-
ilo, rnah-
remiyeti muhafaza edilmek uzere bizzat taraiimdan
yikinden kurtulamamistir. istifa eden Miidafaa-yi Hukuk
acilmistir.
Hey'etinin yerine te§ckktil eden mute^ebbis-hey'et'den sonra
.Mektubun mttnderecatindan Enver Pa?a ve rufekasi (ar-
secimlerin yenilenmek istenmesi yeniden eski §ahislarm se-
kadasjan) hesabraa Trabzon'da taklib-i hukumet (hiikumet-i
cilmest endiselerini doguimuf ve bu da gerginiigin devamma
dev-irme) gayestoi istihdaf eden bir cemiyet teskil
edilmis, ve sebep oimu§tm\
bu cemiyette, mektubu gonderen Kahya Yahya'nm en
nafiz
Iste biitiin bu hadiseler uzerine ba^ta mahalli kumandan
bir 3za oidugu tamamen tczShur etmistir.
olmak uzere idarecilerin tutumunclan bahisle Ali §ukrii Bey
Doktor Raik'in cemiyet azasindan oidugu aym mektuplan
anlasUan, Yomurali Imam Rahmi'ye gonderdigi 108- Sami Sabit Karaman 134-135
fotografinm -
a.g.e. sh.
 AI.I.'jUKRUBEY 179
178 KAD15 MIS1R0GLU

arkada§a feualik ederler,

devrin daliiliye vckili Fethi Bey'e (Okyar) meshur istizahmi
Neyse, her halde zabti ben daha evvel gonderiyorum, zan-
yapmigtir. O zaman vekiller Lek tek vc Meclis'ce secjUirlerdt
nederim.
tstifalan da boyle idi. Ali §ukrii Bey'in Trabzon'u ve bu gehrin
ileri gelen egrSfini miidataa maksadiyla yapugi hcyecanh Bu zapti ve sonraki ictimala aid olup hazirlanir haznlanmaz
konu§mamn O'nan m&ruz kaldigi feet sOikasd hadisesindeki gonderecegim her aynen tiesredersen cok iyi olur;
iki zabti
108
rolti a§ikardn\ hatta miimkunse gazeteye sayfa ilave ctmek sOretiyle .

istizahul tarz-i cereyam hakkmda, Celaleddin Bey'in yazdrgi

Sanii Sabit Karaman, Ali §iikrii Bey mcrhumun BMM.de
hususi mektupdaki parcayi «istizahda rnevcud bulunan bir zatin
Dahiliye Vekili Fethi Bey'e (Okyar) yaptigi istizah yani ken-
tehasstisatl» diye Have et, yani evvelce bunu koy, sonra zabti.
disini bakanhktan dtisurmeye miitedSir konusma hakkmda
kendisinin Trabzon'daki«Lslikbal» gazetesi sahibi Barufccu- Eger ilk giin reye miiracaat etseydik, biiyiik bir ekseriyetlc,

zade Faik Ahmed Bey'e giinderdigi mektubu su gjrizgSh iLe vekil sukut edecekti; fakat olmadi.

eserine dercetmckte ve bundan indi hiikumler gikararak O'nu Bundan sonraki, hafi ve alenl olarak devam eden istizah

itham etmektedir. Bu vesikayt Ali §iikru Bey'in mahaili esnusinda. Mustafa Kemal Pasa ve biitiin hey'et-i vekile,

muanzlanmn bir kisim miiracaatlan ile de lakviye eden Sami hatta gece saat onbire kadar haztr bulundular.
Sabit Karaman'm bu ifadesi §6yledir: Paja yegSn yegan herkesi cagirdi ve itimad reyi ver-
«VU&yetce bir hey'et-i mute§ebbise te§kil eclilmi? ve artik meledni taleb ve rica etti; bazisi kabtii ctti; kabfll etmiyenler
Trabzon'da Mudafaa-yi Hukuk Ccmiyeti diye bir sey kal- Meclis'i terkedip gittiler, ne lehde ne aleyhde rey atmadilar.
mamigtir. BtitUn vU&yette slikuii ve asayi§, kalblere huzur ve Bu tarzda rey vermemek zorunda kalan riifekanin adedi
ferab. verecek raddeyi bulmuslur. asgari kirk kijidir. (Hilmi Bey'in bahsettigi «Kirklar» ola-
110
§imdi bura Mlidafaa-yi Hukuk^ulari, mes'eleyi Biiyiik Mil- cak!)
let Meciisi'ne aksetf:irmi§ ve i§in otesini mebuslanna Her ne ise hak tezaiiiir etti; fakat parlemento hayatr
buakims bulunuyorlar. Trabzon meb'usu Ali f-Jiikru Bey icabatmdan oimak tizere de davayi kaybettik.
larafmdan, istlkbal Gazetesi sShibi ve rrmharriri Faik Bey'e Ne propagandalar yapilmadi! MeselS «Fe(hi Bey giderse
yazilmis ve bir sureti elime geymi§ bulunan mektubu aynen yerine koyacak adamimiz yok, Fethi Bey hie olmazsa askeri
dercediyorum:
109- istikbSl Gazetesi llakikaten tarn da Ali Siiki'ii Bey roerhunnm is-
«Faik, Azizim,
tecligi. gibi yapmis,, bu konusmayi ba^tail sona kadar biiyiik bir alayisje
Bizim istizaha aid zabitlarm birinci giiniine aid olam ta- nesretmistrx, Hatta o kadar ki, nejri bir kac gtin stlren bu koiiii^maniii ilk
giinkii atishasi beyecanla kapi§i]mu5, gazete LdarehSllesinde bir tek ntisha
bedilir edilmez aldim, gonderiyorum. tic dort giin evvel Giizel
bile kalmamigtir. Bu ytizden gazete crlesi giin (16 Tcmmuz 1922 tarill ve
Trabzon sahibi AJi Becil midir nedtr, i§te adam, telgrafla 603 sayill istikbal Oazetesi'nde) «Bir giin evvelki nflshayi lnGtaddan iki
Meclis baskStibinden, acele zabti gondermesini rica etmig, misli fazlii bastiklan halde ellerinde bir tek ntisha bile kalmadlgim» bu se-

fakat usule muvafik olmadigi icin gondermcmi§; maahaza ica- bepie dc okuyuculanndan «okuduktan gazctcleri bedeli mukabilinde ken-
dilerine getirmelerini» il^nen istemek zorunda kalm^tir.
bederse bile gazetede bundan bahisetme. Bu mescleyi bana llti-Sanii Sabit Karaman 'in notu.
haber verert ve dolayisiyla zabtm gonderilmesine mlniolail
 180 KADIR MISIROGLU ALi§UKRUBEY 181

istibdada bir dereceye kadar kar$i koyabiliyor.» Merhumun bu mektubu ycrine gitmeden resmi ellerce pos-
En miihimmi, cdse-i hal'iyyemuzakeratma, haric vakif tadan gahnmtg olmahdir.
olmiyacagi igin, Fethi Bcy'in bu mesful uzcrine stikflt etrigi; ve S&mi S&bk Bey, bu mektuba aid tefsir tarzini takviye
bu siikutim da,, bilhassa, memlekete hey'et-i tahkikiyye etmek iizere §oyle devam etmektedir;
gcinderilmek istenilen bir zamanda ne kadar fena bir tesir ya- «Ali §iikrii efendi, Meclis miizakerelerinm cereyan tarzi
pacagi ve daha neler neler! hakkinda ne yazmi$, kendisine nasil bir paye vermis, olursa
Btitiin bunlara, Pasa'iun hey'et-i vckile ile birlikte, saat on- olsun, miivekkilleri ile birlikte §apa oturmu§tur.
bire kadar cali§masi inzimam ediace; netice adetii zorla elde §imdi saga sola basvurmaga ba§iarai§ olacaklar ki, mem-
edilen bir ekserjyetle, Fethi Bey'in mevkiini muhafaza etmesi ihdSsma meydan verilmemesi ricast ile 9.K.O,
Ickette ikilik
olmugtur. Kumandani'ndan bir nasihatname, BCazim Karabekir Paga'daii
§u kadarcik izahat, vaziyeti anlatmaya kafidir zannederim; da bundan bahis bir §ifre aldim, Ve su cevabi verdim:
rnaahaza isdzah esnasinda hazir bujunan zevattan Trabzon'a Trabzon 21.5.338
gelmesi muhtemel oianlaiia gorii§seniz daha fazla tafsilSt
§ark Cephesi Kumandanligma!
ahr.smiz.
Trabzon matbuatmm nesriyat-i ahiresi munasebeti ile, zat-
Zablt 50k noksandi; yalniz persembc giinti yard ilk istizah 1 malumat aldigim §ifreyi ve K.O. Ku~
devletlerinden, bera-yi
benim dort saattan fazla soz soyledigimi ai'kadajlar
giinii,
mandam Pa§a'mn gonderdigi nasihatnarneyi dikkatle okudum.
kaydetmista. KStipter acemi, ben acele soyledim. Ne ise
Bendeniz Trabzon'a memur bulundugum zaman, biitiin vilayet
inevcud olanlar da, hakkin tezShiiriine kali gelmisdr.
namma «nefsi miitekellim vahdeh» buldugum, Barut^uzade
Hiilasa, zabtin uesri lazimdir; baska gazeteier de ne&redecek.
ve gttrekSsrain miirevvici olan tek bir istikbal Gazetesi vardi.
Sonra zabitta goriilecegi vechile, baria Trabzon'da bulunan
Bu yiizden miitehassil biitun mazi ve onun bugiine kadar
hemgehriler hakkinda bazi sozler sbylediler.. Ihtimaldir ki,
biitun safahah zat-i devletlerine haf? degildir.
bunlar, gazetelere yazj yazanlardir. Rica ederim beni derhal
§ahsiyet-i aliyelerine istinaden burada vticuda getirilen
haberdar ve aleyhime yazilan yazilan derhfd gender. Hatta
el
inkil&b, halka soz hakki verdi ve binaenaleyh Trabzon'da ga-
limdiden benim, bilSf-i hakikat soz sbyledigime dfrir, Ali Bccil
vesaire, Meclis Riyasetine telgraf cekmisler; heniiz lelgrafr
zete teaddiid etti. Derebeylikten bir tiiiiii aynimak istemeyen
gijnnedim; telgrafi goriirsem biidiririm. hey'et-imalumc, ve hakikati igklka ve.efklr-i ammeyi taglita
yeltenerek, muhafaza-i mevki etmeye el'an da 9abalamaktad.11-.
Bir de Miidafaa-i Hukuk intihabmjn mutlaka kazarulmasi
lazimdir. Asil davamizi isbat Trabzon meb'uslan olan zevat, baata Ilaftz Mehmed Efen-
edecek ve halkm hakimiyetini
anlatacak olan mes'ele budur. Bu mektubu pedere ve diger di olmak Uzere, mezkur hcy'etiu miidafaa vekilleridir. Ilasjl est-
riifekaya oku; fakat harice cikmasm. Ciimlemn gozlerinden tikleri lesir ile hemen her mes'eleyi. az 90k kendi arzulaii vec-

ciperim. Benim rnakalelerimi heniiz gondermedin, bekliyorum. hile halle ve bu sflretle idame-i niifuza muvaffak oluyorlar.

AIi§iikru» m «Utikbai» ve «Trabzon» gazeteleri arasindaki miina-

1 1
I- Sami Sabil Karaman-- a.g.e. Sfl. 68 vcl.
kasa, esha.s-1 madiide iie, miibalagasiz, biitiin vilayet halki
182 KADlR MIS1R0OLU

arasrnda telftkki cdiimelidir.

Trabzon'da bu hey'etin seyyiaiina karji,

ikllik yoktur; fakat,

hiikumet-i merkeziye rnusamaha ederken, halk da siikttta

diivet ediiirse, temin cderim pa§a nazrelleri, Trabzon
mazisine rahmet okulacak bir hale gelir.

Hbtfiz Mehmed El'endi gimdi buradadir. Sihhiye Vekili'ni

Kahya'mn otomobiline bindirmek sflretiyle olsun, §antaj

yapmagi ihmal etmemi§tir,

detine
Bu adamlann kirdan nlifuz ve sarsilan tahakkiimleiinin av-
mini olabilmek icin hukiimet-i mahalliycnin demir gibi
metin ve hiikumet-i merkeziyenin miizaheretinden az cok
mm ...
'

emin olma.si kizimdrr.

Bendeniz icin tck bir yol vardir; kanim yolu; tek bir cereyan
vardir; adaletin cereyanr.
,' '.•• ^

K.O. kumandani pafa hazretlerinin ima buyurmak is-

icdikleri gibi, berhangi bir cerey'ana kapiimi$ olmadigimi ai-

zederim.
AH gflkrii Efendi'nta Mecliste'de partiyi kaybelmesi
teerine, ejraftan ondort imza ile BMM. Riyaseti'ne ju telgraf
cekilmi§tir.
: ;-
14.6.338
.
.

B.M. Meclisi Riyasetine

...... -

Trabzon Mudafaa-i Hukuk hey'etinden bir hizb-i

.

«Miistafi
kalili muhafazaten, Trabzon mebusu Ali giikrii Bfendi'nin

vcrdigi istizah takriri iizerine cereyan eden rnlizakerat es8sm-

da miimaileyh ile bazr riifekasinm, yalniz bu hizb-i kalinin
vekil-i miidaTii imi§ gibi, sebkeden bcyanati teessiifle goriil-
^;,^>r,--:-:.y-:..:c--
mii§lvir.
>.i?;:-,*.<':<!;.' t>->f-.;>-?
y
Ahiren, Medis-i almin ittihaz buyurdugu karar-r Mil ile bu !

teessiiraumiz zail olmustur. Ali giikrli Bey mei-hum, Ankafada sik S1K ju gezintisi yapardi. Kendisini
Muhtcrem meb'uslanmizdan daima hukuk-i vataniye ve boyle bir gczintiye cikarken Besikdiizii'nden gctirtligi seyisi ile
g&tiyorsunuz.
menaii-i milliyeyi muhafazaya mtaf soz soylemelerini bek-
 KADIR MIS1R0G1.U ALI5OKROBEY 185

leriz. dfiima hiikumet biiyiikleriyle isbirligi yaparak devlele bagh-

Ferman.» 112 ijklarmda devam ederlerken, en sonunda gelen bir firka ku-

§imdi de Ali §iikru Bey'in Trabzon'daki hadiselerle alakah mandam, bu insanlarm -yani Trabzon Mtidafaa-i Hukuk
biitiin

olan konusmasma gecebiliriz: Cemiyeti' erkanimn- fena olduklanna derhM hiikmetmis. ve

haklannda takibata kalkmisUr. Efendiler, soranm size; o ta-
«Ben bir haksizliga isyan icin
buraya cikiyorum. tstihzahm
rihe kadar gelip giden biitiin vMiler vekumandanlar aktisiz mr
8C9im dairem olan Trabzon'da yapilan sOiistimaller,
asil rflhu,
idiler ki, bu vatandajlarla isbirligi yapmis. ve bu adamlann
halka reva goriilen zuliirn ve aym zaraanda bu kiirsiiden halkin
hirsrz, fena ve namussuz olduklarim anlayamamislardtr? Yeni
efendiligini, hfikimiyclini ilfln eyledigi bir zamanda Dahiliye
tayin edilen zat, tic bu5uk gun icinde bunlann, hem de bu de-
vekalcti makaroinda oturan muhterem ehem-
zalin halka hig
rece fena olduklarim nasil anlayabilmistir?
miyet vcrmiyecek bir derecede is. gdrmekte oldugunu mey- '

dana koymaktir. Ruh budur. Bugiin itham ve muahaze edilen zevat iste bu fedaMr-
lardir.Egcr Dahiliye Vekili Beyefendi, Trabzon Miidataa-i
Trabzon'da bir 90k suiistimaller arasinda asil miihim ve
Hukuk Cemiyeti mensuplarimn fenaliklaimi yukandan a§agi
mes'ck vardir. Bu mesele yeni ihdas
zoria ihdas edilmis bir
birer birer sayip dokerken, Ǥoyle de ufak hizmetleri
bir
Vakia memleketin hie bir tarafmi, diger tarafina ter-
cdilmigtir.
olmu§tur» dernis. olsaydi, vallah billSh sesimi pkarmaz, bu
cih edemeni. Fakat bu mes'ele, yalmz Trabzon'u ve Trab-
meseleyi buraya getirmezdim.
zon'lulan degil mahiyeti itjbariyle biitiin memleketi alakadar
MudSfaa-i Hukuk Cemiyeti ile giiyel bariz ve Ssikar olarak
edei\ Hie kimse inkar edemez ki; Trabzon'lular $u milli he-
biiyiik hizmetleri gbrulmus, olan bu vatandaslar, en sen'i mah-
yecan devresinde hie bir zaman, hie bir seyden, hi? bir
lflklar seklinde te.jhir edilmek istenirse, elbette susamam.
fedakarhktan gcri kalmiyarak memleket miidafaasina ne-
fislerini vakfetmislerdir. Henflz Izmir isgM edilmeden 90k Haul bir kisim hemsehrilerimin bana karsi mugber ola-
evvel, Trabzon'da Yunan polisleri dolajir ve Trabzon ile ha- caklarmi bildigim halde, yine i§te susmuyorum, hakikati uzmi
valisi Poatusculara'pe§ke§ cekilmek islenirken, burada hem boylu tedkiklerde tesbit ettigim §ekilde bu kiirsiiden soyliiyor,
de halleri vakitieri yerinde, zengin bircok vatandaslar, kacip ilan ediyorum. Trabzon'da MudSfaa-i Hukuk Cemiyeti'nin top-

ba§ka yerierde miireffehen yasayabilecek durumda

bu- ladigi iane parast miktarinr tahkik hey'eti altmis kiisur bin. lira

limduklan lialde olduklan yerde kalip ve «eanjmrzla kanrmizia gostcnyormus. Masraf da kirk iki bin lira talis, ve iist tarafmui

yurduniuzu miidafaa edccegiz!.» diye ortaya atllarak sekizyiiz Cemiyet Reisi Barutcuzade Haci Ahmed
lirasi

«Trabzon Kongresioni kurmuflai ve hakikalen fedakaranc Efendi'de, onyedi bin lirasi da Kayikcilar Kahyasi Yahya'da
bir sur&tfe sonuna kadar cali§rm§lardu:. imis ve bu para ihracattan alliums.

Bu arada, bugiin yazik ki; habsedilmis. bulunan «Aziz Efendiler, Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey'e 90k hurmetim

Cavus» gibi kahramanlar, yanlarma kattiklan yigiilerle sa- vardir. Malta'ya tngilizlcr tarafmdan siiruldugii vakit, en cok

hilleri tutmug, diisnianlan yildinms ve hep boyle cahsjrlar ve teessflr duyanlardan biri de bendini. Fakat goriiyorum ki; uzuh
zaman Malta'da ve vazife ile baska haric memleketlerde bu-
112-a.y. lunduklan icin bu memlekette mahrumiyetlere katlanilarak
186 KADIRMIS1R0GLU 187

ugrasildigim bilmediklerinden mill! davamn ve harekfitm te-

ferrualma da vakif degillerdir. Bilselerdi boyle yapmazlardi.

Et'endiler yukarda bahscttigim Trabzon Miidafaa-i Hukuk
Cemiyetinin topladigi para, yalmz bu cemiyete miinhasir bit
Sjey midir? Soranm size, bu tarzda vergi almayan, resim
almamis. liangi MlidSfaa-i Hukuk Cemiyeti vardu?
(Hepsi almisjir. Hepsi.. sesleri.)
Bir lane ahnanns, olan gosterebilir misiniz? Oktruva resmi.
diye Bursa'da her ay halktan yiizbin lira almrmyor muydu?
Daha otelerde de hep "boyle degil miydi? Ve bas,ka turlii
yapmaga, bu milii davayi yiirutmege imk3n var miydi? Efen-
diler 1
O giinlen dustiniin!.. Hie bir kuvvet yok, tegkil^t yok,
hazine yok, millet kendi bas,ma yapayalmz kalrm$; zenginlerin
eogu istanbul'da ve memleketi kurtarmak 15111 para ttzim.
Bunmi icin de liisum konmus... Konmayip da ne yapilacakti?
Soma bu rtisumun kirk gtin devam ettigini, yine Dahiliye Ve-
kili Beyefendi sdyliiyor. Fakat ne gariptir ki, aym Dahiliye Ve-
kili Beyefendi, Trabzon Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti 'nin bu
riisum almasim ho§ gdrmezken, bu cemiyetin bunu cibayete
baglamadan ewel §ark Cephesi, yani Kilzim Karabekir Pa§a
taralindan vazedilmis, oldugunu bilrniyorlar...

Cemiyet, ancak Sark Cephesi'nin koymu§ oldugu resmi

aynen almaga devam etmi§tir. Efendiler, bu resim mes'elesi
eger bir sue sayihyorsa, Tahkik Hey'eti Reisi Said Pa§a Haz-
retleri gitsin, evvela" §arlc Cephesi Kumandanligini suclandir-

sin! Eger bu, bir ctiriirri ve crMyetse, memleketin her tarafm-

daki Miidafaa-i Hukuk Cemiyetleriuin yapmi^ oldugu bir

ciirum ve cinayettir; bu .sebeple de hepsini tenkid etmek, hep-
sine hesap sormak lazjmdir.

§imdi soruyorum size, Da'hiliye Vekili Beyefendi diger

Miidafaa-i Hukuk Cemiyetinden hangisinin hesabma bak-
mi§tir? Onlann hesabmda acaba tedkike deger birsey yok mu?
Memleketin her tarafmda bir 90k MiidSfaa-i Hukuk Ce-
188 KADIR MISIROGLU ALI §OkrO bey 189

miyetleri vnrken yalmz yc bilhassa Trabzon MiidaTaa-i Hu- zatralileri takdirbuyurunuz.

kukunu ele ahp, onun hesabina bakmaktaki hesap nc olabilir? «Bu zatm ilk yaptigii§, memlekette uyuyan muhalif fi-

Daha ileri gidecegim.. Madem ki; is, bu safhaya girdi, so- kirlileri uyandinp kuvvetlendirmek olmustur. Otedenberi,
racagim. Hey'et-i Temsiliye hesap vermi^ midir? Ben, bununla hattS kalfibeladanberi muhalif olan bir gazeteye, Belediye
bu hey'ctin.Jbcsaplan.nda suiistimiU vardir demek istemiyorum. vasitasryla yardim ettiriyor. Bu gazete sahiplerinin, Erzurum
Fakat aranmami.s hcsaplardir. Mademki Trabzon Mudafaa-yi Kongresi esnasmda Mustafa Kcmal Pasa ile Rauf Bey aley-
Hukukundan aranmigtir, neden otekilerden aranmami§tir di- hinde yazrms oldugu yaziyi, istcr misiniz, size gdstereyim mi?
yorum. Yanimdadir.
Efendiler, bix ba§ka 15 daha var... Hattt, onlara gore, Boyle adamlari himaye edip diriltmek nedcn? Maksad
acikca soylcmezler amma, bence muhakkak ki, asil hcsaplan MiidaTaa-yr Hukuk Cemiyeti'ne hiicum ve taarruz.degil mi? Bu
tedkike sevkeden en bagtaki ami! ve mesele olan, Halil zatin bu gibi manasiz hareketleri saymakla bilmez.
Paga'ya aJtiytiz lira veriZtnig... Yam Trabzon MiidaTaa-i Hukuk §imdi, mtisaade ederseniz yalmz hatime olarak, biittin bu
Cemiyeti Reisi verrnig. Bu afvedilmiyor. Efendiler, o kadar manfl hareketleri takip ile onlemege 9alistigim 19m hedef
muztar bir kendimi tutuyorum, memleket
vaziyetteyim ki, oldugum sinsi taarruzlardan birini gozleriniz oniine sererek,
hesabina daha ileri gitmek istemiyorum. Halil Paga'ya altiytiz sbzlerimi bitirecegim. Bu, ayni zamanda memleketin cennet
lira vermek sue mudur? Vakia bir vakil htikumet Halil gibi bir kdsesinin nasil idSre edildigi hakkinda ufacik bir misal
Paga'nui Trabzon'dan gikmasmi istemisu. Hiikumct emridir tegkil eder: Bugiin Matbuat Umum Miidiiru olan Agaoglu
diye MiidaTaa-i Hukuk da bu hususta Ankara'ya muzShir Ahmed Bey Kars ve Erzurum yoJu ile Trabzon'a geldigi
olmus,tur. Fakat arkadasjar, lutfen soyleyiniz! Halil Pa§a, bu zaman MiidaTaa-yi Hukuk Cemiyeti'ndc bana:
memleketin bir evlMi; bir. generali clegil mi? tyi adam, fena «- Ali §iikru Bey, sen Enver Paga'ya mektup yaznussin!»
adam, ayn mes'eie. Bahis mevzuu dcgil. Bu adam, Trabzon demisti. Kulaklanma inanamadim, §a§irdim ve kendisine
Firka kumandanmin kargisina geiiyor: bunun ncreden ciktigim, ash olmayan bu i§i kimden isittigini
«- Ben Rusya'ya gidecegim. Fakat cebimde on param yok. sordum. Dedi ki:
Ailcm dc yanmida.. Ac kalacagim» demis,... «- Kazim Karabckir Paga Hazretleri'ne, buradan Trab-
Nc yapacaksmiz? Hiikiimetin itimadma mazhar o.lrnu§ bir zon'a cekilmis resmt bir gifre... Pasa bana vcrdi,. okudum.
firka kumandani: Buna gore, .sen Envcr Paga'ya demigsin ki, «Bu ifin ehli sen-
«- Benim param olsa-ydi verirdim. Fakat yazik ki. yok. sin! Ergec yine sen geleceksin. Mustafa Kemal Pa§a Haz-
Haci Ahmed Ei'cndi, siz verir misiniz?» diyor. Bunun iizerine retleri de bunun .boyle olacagmi -itiraf ediyor. Fakat. simdi
.

de Mudalaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Haci Ahmed Ef'endi, zamam Binaenaleyh hududdan uzaklagmanizi rica
degildir.
Halil Paga'ya altiyiiz lira verirse cinayet mi yapmis, olur? ederim.» Ben mi boyle demistim, hatta Enver Paga'ya mektup

I§te bu gibi bir stirii mSnfisiz meseleleri fefidise yapmaga yazmifim? Hayrct!... Nasil da uydurmu§lar. Dikkat. buyunin,
cali§an bu firka kumandani, biigLin de vali vekSletini eiinde bu-. bu jurnah Trabzon'dan veriyorlar, veren de bir resmr makam!
lunduruyor. Bundan soma ne tarzda hareket e-decegini Aniadimz tabii!. Ahmed Bey'e dedim ki; Sen simdiye kadar
190 KADIRM1SIROGI.U ALi SUKRU BEY 191

Enver Pa§a Lie goriismii§. degilim. Fakat hakikaten hududdan Bu konusmanm uzerinden iki ay kadar bir miiddet ge^migti
uzakla§masi taraftariyim. Kat'iyyen bu taraflara sokulmasma ki, mahallt firka kumandam Sami Sabit Karaman (Paga) ile
muarizim. Bu sebeple eger OW
hududdan uzaklagtirmak ifin ihtilSfa diigen ve tahkik hey'etinin baskilanna tahammiil ede-
bbyle pohpohleyip, koltuk etmek luzumunu
vererek ikaz meyerek istifa eden Trabzon Miidafaa-yi Hukuk Hey'eti'nin
duymu§ oksaydim, boyle bir mektuba tereddiid etmeden bir nev'j mugiviri durumunda olup Liman'dan gelip ge?en mal-

imzami atardim. Amma, ne boyle bir mektupdan haberim var, namma bir rusum alan Kayiksilar Ohyasi Yahya
lardan onlar
ne dc boyle bir imza atmismi!.. Hatta ne de Enver Pasa'ya bir Reis, 3 Temmuz 1338 Pazartesi giinii, askeri kifla binSsinm

sey yazmayi du§umiui§iim,.. hemen yam baginda gehid edilmi§tir. Oteden beri firka ku-
Goriiyorsunuz efendder!,. Hem sade bu kadar da degil, hak- mandam ile arasmin acik bulunmasi, cinayeti O'nun yaptirdigi
kimda cckilen telgraflar, bundan ibaret degildir: «Altmi§ kisilik' kanaatini uyandirmi§tir. Bu sirada kolordu kumandanhgmdan
bir ziyafcttc bendeniz, diger bir meb'us arkadagima, Mustafa aynlmis. ve heniiz Trabzon'u terketmemi§ buhman Sami Sabit
Kemal Pasa Hazretleri aleyhinde sozler sdylemi§im.» Telg- Karaman (Pa§a) da hakkmdaki iddiaya igare'tle:

raflardan biri de, i^le boyle diyor, bu haberi veriyormu§... «Cen<izenin namazi kihnmak Uzere, camiye getirildigi gun,

Evet, efendiler. Boyle bir ziyafet oldu. Rusya'dan raisafir

ben c&miin bulundugu meydamn karsi tarafmdaki ajik kah-
gelen General Fronze'nin gerefine verilen bir ziyafette vali, vede yer almistim. Halki bagirttilar:
kumandan. gibi bir 90k gahsiyctier arasmda ben de vardim. Ba§ka «- Kaatili isteriz, kaatili hiikumetten isteriz!»
meb'us arkadagiar da vardi. TabiT konusufdu... Amma, Mus- Artik, y&verim Cevad vasitasiyle tehdidler yagdmliyor.
tafa Kemal Fasa Hazretleri aleyhinde tek kelime sarfedilmi§ Buradan gefmesin oldureccklcr, suradan gegmesin pusuya
Rica ederim, boyle aleyhte konugmak isteseydim, ya-
degildir. dii§urecekler..,» demektedir.
bancilarm bulundugu bir ziySfette mi komisurdum? Orasi, Ak§am karanhginda vaki olan. cinlyetten hemen sonra ci-
bunun yen mi? Bunu idrak etmiyecek kadar kafasiz miyim? varda kacigan askerlerin gorulmus olmasi, hMisenin askeri
l§te, boyle uyduruyorlar, boyle telgraflar 9ekiyorlar ve hep eshas tarafindan tertiplendigi kanaatini uyandirrm§ ve bu se-
ayni kaynaktan ejkiyor bu iftiralar, bu yalanlar... Dalia acik beple S3mi Sabit Karaman'dan ba§ka Kazim Karabekir Pa§
soyieyim, iste bu memleket, boyle idare ediliyor... Bugunluk bile ith&m edilmi§tir. Bunu kendisi gpyle hikaye etmektedir:
soyliyeceklerim bundan ib3rettir.» «Bu esrarengiz cinayet hakkinda bizzat Trabzon'da dahi
All §iikru Bey'in bu heyecanli konusmasr Trabzon'daki tahkikat yaptim. Namus ve merbutiyctine emin oldugum S^mi
siyiisi ihtilaflann vlis'at ve derecesini pek guzel aksettir- Sabit Bey'den sifalien de sordum. CinSyetin ne bolsevikler ve
mekteydi. Ancak, nc yazik ki; evvelce bahsedilmis oldugu ne de Sami Bey tarafmdan yaplinlmadigma emin oldum. Mec-
iizeremahallinde tetkikat yapmak uzere gonderilen Mirliva Hs'de dahi bu hRdise buyiik galey^ni mucip olmug, meb'uslar-
Ali Said Pasa riyasetindeki ta'hkik hey'etinin cabsmalari da dan miirekkeb bir hey'et-i tahkikiye gonderilmig. Bunlann tah-
ihtilatlan yatistiramamisu. kikati da mtisbet bir ncticeye gitmiyor. Zan ve tahmin iizerine

113-Bkz. Zsibil Cericiesi, C. 20.7 Mfiyis 1338 tarihli celse zapli. - Sami Sabit Karaman - a.g.e. sh. 147 - 148
 192 KADIR MISIROGLU ALl JOKRO BEY 193

lmak.uzerc cinayetin hiicum taburundan bazi ztbtt ve efradui mayinca, Trabzon meb'uslarinin miiracaat ve sikistirmalan
yardum ile yapjlcUgi mcrkezinde karar kiliyor. Bu tarzdaki bir Temmuz 1338 tarihinde hiikumet, Bursa Meb'usu
iizerine 18
fezleke ifcinci gik rivayetlere kuvvct verdi. (Kahya'y* ku- Mustafa Fehmi, Ehtziz Meb'usu Nad, Mersin Meb'usu Muh-
mandan Sami Sabit Bey askerlere dldurtmu§) Hey'etle be- tar, Miilkiye Milfettisi Kemal ve Adliye Sicil Mudttru Hami
raber Trabzon meb'uslan da gelmi§ler. Bunlar da buna katii' Bey'lerden miitejekkil bir hey'eli, mes'eleyi mahallinde tah-
oimusjar ve beraet kazandigina kizdigimdan isj benira kika memur etti. Bu hey'et 4 Agustos 1338'de Trabzon'a ge-
yaptjrdigima kadar da vardirmi§lar. lerek genij bir tahkikat yapti. Alakadarlarm ifadelerim aldi ve
Ben Ankara'ya geldigim zaman Meclis-i MillT'de bir sa- tanzira eyledigi mufassal raporda tuttugu zabrtlan hulasa ede-
londaki siyah tahtaya vak'anm krokisini cizmisier, ki§layi da rek kanaatini bildirdi. Bu kanaat su ciimlelerle ifade edil-
yapmisjar ve iistiine de «Acaba kaalil klm?» yazmisjardj. mekteydi:
Trabzon meb'uslan esasen e'ski ittihatcilar olup Enver'i ge- «i§bu rapora merbut (bagh) evrak-i tahkikiyede (tahkikat
tirmeye cali§an insanlar oldugundan, bu noktada dahi gerek evrakinda) goriilecegi vechiyle hadise-i katil hakkmda mem-
Gazi Paga'ya ve gerekse bana kargi samimi degil idiler. Trab- leketin sunfif-i rnuhtelifesine (muhtelif simflarma) mensup
zon'daki gayn megrfl el ve ayaklan olan Kahya'nm ba bircok kimseler istima ve ifadeleri ahzolunmus. (almrm§) ve
hadisesi kendilerini pek meyus etmi§, hadiseyl bu zaviyeden maktuliin efrad-t ailesi dahi isticvab kihnmis ise de, meseleyi
seyrediyorlardi. O zaman ba^vekil olan Raul Bey'le bu i§i tenvir ve faillerin hiiviyetlerini tayin edecek bir emSreye des-
gortigtum. Bu isteki esrai perdesini elbirligi ile kaldirmak terez olunamami5tir..»
,6

liizumunu anlattim. Ve bu meb'uslann benden neden sftphe et-

i§te Ali giikrii Bey merhumun anf gaybubeti kaijisinda ga-
tiklerinianladim. Eger bu i§i Gazi yaptirsa Sivas'a giderken
leyan gelen meb'uslai-m «fena misaller var» sdzuyle kastet-
veya geiirken yaptarabilirmig. H&disenin Dahiliye Vekili Fethi
tikleri, anlatmaya 9ah§tigimiz bu hadiselerdi. Jimdi Ali |ukrii
Bey'in Trabzon'a gelip gitmesinden sonra vukfm, supheyi dai
Bey'in katii hadisesi uzerine Meclis'de cereyan eden miizake-
ise dc benim haberim olmadan kumandan bu i§e ciir'ct ede- reiere donebiiiriz.
mezmis. Benim bu isten kat'iyyen haberim olmadigma ve kah-
27 Mart aksarai ortaliktan kaybolan ve yaprlan butiin
pece adam oldiirmek titratmda olmadigimi ve bunun icindir ki;
ara§tirmalara ragmen kendisinden hi? bir malumat alinamayan
Kahya'yi resmen derdestle mahkemeye gonderdigimi an-
Ali Syiikru Bey'in durumu 29 Mart 1339 (1923) perjembe giinil
lattim, §aySn-i hayret bir propagandamn katil hadisesi
Meclis muzakerelerine mevzfl olmu^tur. Birinci Btiyiik Millet
csnasmda Ankara'da i§aa edilmis. olduguriu haber aldim.
Meclisi'nin en heyecctnlr celselerinden biri olan bu celseye
«Kazim yamandir, Kahya beraat etti diye herifi harcadi, bar-
Reis-i sani (ikinci reis) sifatiyla Ali Fuad (Cebesoy) Pa§a
canacak insanlan §arka gondermeli..» Bu bana kar§i muthi§
lf5 ba§kanhk ediyordu. Meclis'in Ali §ukrii Bcy'e atfettigi ehem-
bir iftira idi, ilh...» - -

miyeti ve muhalif bir meb'usun katledilerek susturulmak is-

Kahya'nm katii hadisesinimahallt adli merciler aydmlata-
tenmesi kar.srsmda gbsterdigi hassasiyeti aksettiren bu ko-

15- Kazim Karabekir - Isttklal Harbimiz. 116- Kdxtm Karabekir- Terakki - Istanbul
1 Istanbul 1960 Sh. 1 147
1947 Sh. 363 v.cl.
 ALl SUKRU BEY 195
194 KADiR M1S1K0CILU

kaddesati sana da mi taarruz? (LSnet seslevi, bu millet olmez,

nusmalan harfi barfine difckatlerinize arzediyoruz:
zihniyet cilmez, fikir olmez sesleri)
Reis - Celseyi aciyorBm efendim.
Osman Bey (Kayseri) - Zihniyet olmez, Fikir olmez, bu
Hiiscyin Avni Bey (Erzurum) - Sciz isliyorum. millet olmez.
Reis - Buyurun. Hiiseyin Avni Bey (Devamla)- Efendiler! Sizden bir is-
Hiiscyin Bey - Efendiler! Bu serefli kursii bugiin dim bir tirhamim var. Heyeeammi zabtcdemiyomm. Sozumii kesmeyi-
vaziyete sarme oluyor. Bu gerefli milletin mebuslarr bugiin niz. Biraz beni dinleyiniz. Hepinizin samiimyyetine kaniim.
kalbleri lean baglarms bir zavalh, Mcare gibi bkbirlerine Hepinizin vicdanma imamna kanaat getirmi§ bir arkadasmiz
117
bakiyorlar. Ey kabe-i millet sana da mi taamtz! Ey arit-yi sifatiyla hepinizin bissiyatina terciimau olacagim. Arkadaslar!
millet (milletin reyleri), sana da mi taarruz? Ey milletin mu- Belli serbest birakuuz, arkadaslar! Efendiler! Asirlardanberi
mahkumiyetle saltanatlarin ve onun etrafindaki yaldizh unifor-

117- Birinci Buyuk Millet Meclisi'nin kenclisindcn en fazhi bahsedilmls.

mail kahrolasi haseratui ve onun esiri olan hainlerin mahvi ve
meb'uslarmdan biri olan Hiiseyin Avtti Bey otcden beri «ikinci Grup»un li- Tiirk Milleti'nin haiSsi 19111 bayragi cektik. Efendiler! Mem-
deii ve bu scbeplc de nmhat'azak.ir bir klmse olarak takdim
edilegclmi§tir. leketi dfismanlar istila ediyordu. Millet kat'iyyen iimidini
Burada Ali §iikru Bcy'in vcfati dolayisiyla kullandigi «Ey kabc-i millet)*
ibaresiyle Meclis'i kasdettigi saribtir. Gerccklcn mii'min bir kirasenin bir
kirmiyor.Azminde sabitkadem oluyor. imanmdan onun haMs-
millet ineclisini KSbc'ye tesbih etmesinin dincn mubalalsizhk teskil elligi mi bekliyordu. iste silShbasi denildigi zaman Tiirk kbyliisu
ve bu hBljylc imanli bir kimscnin irlikSb ctmesine imkan olmayan biitiin mevcudiyetini fe4a ederek ve eline silahmi alarak lrzini
bir hata
leskil eylcdigi Ijikji'dir. By konusmamn mlilebilki
kisimlan da bu mantikla najnusunu, hayatim kurtarmakta bir an tereddiid etmedi ve
imzan cdildigindc, daha bircok falsolar gorulur. Gcrcckten burada O'nun alti
bucuk asirhk Osnianll saltanati hakkmda umCmi bir kanaal izhan jeklindeki muvaffak da oldu. Efendiler! Muvaffakiyeti onun hakimiyetidir.
sozleri bilebu hukmumiizii isputa kafidir. Hakimiyeti demek onun reyini memleket daiiilindc serbest
Hiiseyin Avni Bey'in muhalefetiniu M. Kcmal Pasa'nm diklaloioc
dav- etmesi demektir. Bir millet namusundan bir meb'usu
isti'mal
raniglanna rnu'nhasir bulundugu, yoksa ortada tcmcl bir fikri" aykirilik mev-
cud olmadigi, O'nun ser'iye vekaled bulcesinin muzakcrcsi dolayisiyla kopanr. O meb'usun agzi, kalcmi o miilelin namusudur. Bu
sbyiedigi sSzlerde daha sarihtir. namusa tecflviiz eden eller kmlsin! (Kahrolsun sesleri) Bu,
Huseyin Avni Bey 19111 calib-i dikkat harckct de 2 Arallk 1922
bir
taribindt T.B.M.Mdc
milletin ismetidir. Hiiseyin Avni, murdar bir katie kan degildir.
gbriisUlen bir teklif dolayisiyla yapugi konugimdir
Bu, bir kisim Grup mensupian TecSviiz, arkadaslarimiza degil, bir milletin nlmusunadtr. Boyle
'2.
tarafnidan bir kimsenin mebus .

secilebilmesi iein o giinkii hududlar dfihilinde hei-hangi bir yerdc dogmas bu- namussuzlar ya,samaniali efendiler, kahrolmah. (Kahrolsun
lunniasi vcya bes scne miiddetie arahksiz olarak ikamct etmis
olmasi sesleri) Yasamasin, yasamamali, kahroimali efendiler!..
sarlim gctiien leklifli. Bununla kendisi kastedildigi iddiasiyla sb>. alan M.
Kema] Pasa'ya karsi kiiisiiden ccvap olarak sdyledigi sflzler onun bu mev- Osman Bey (Kayseri) ~ Millet yasatmaz.
-zudaki lulumunu gbsterinekledir.
Son dcrecede alttan alan ve bbyle dllgunUlmesiac teessiif eden Hiiseyin
Huseyin Ai niBey (Devamla) - Efendiler Ali §iikru Bey
Avni Bcy'in nasi! bir kimse oldugunu anlamak icin yahuz bu konUBmayl tct- iki giinden beri gaibdir. Efendiler! Memleketin sahibi, azametli i
kik etmck kafidir Bir zamanlar Merhum Nureddin Topcu'nun kaympederi bir tarih sahibi, namusuna hakim bir milletin meb'usu kay-
bulunmasr sohrelinin cepheniizdc daha da i?Sa ediimesine sebep olmugsa
da, alur yillarfni rejimin agzi kilitli bir noteri olarak gecirmis
boluyor. HiikOmet bulamiyor; iki giinden beri gaibtir,
bulunmasi,
O'nun sahsiyelinin degc'rleiidirilmesinde ehenimiycti kiieumsenemeyecek bulannyor. (Bayle hrikumet olmaz, lanet sesleri) Efendiler!
bir husustitr.
1% KADIR MISIROGLU AuguKROBSY 197

memleketin dim zamanlannda bu hSl

bin kere feda olsun! Bu milletin istiklalinia ugiuna, bayragm
Allah'dan cok isterim ki,

etsin. Evet adiyyen zuhur ctsin.

zuhur
screfine yiizbin pasa, yiiz bin Ahmed, yflz bin hoca olsun.
bir oiirm-i Sdl neticcsi
Yalmz bir .sey ya§asra! O da istiklal-i millet, hakimiyet-i mil-
Ya siyasi isc efendiler! Ya siyasi ise... Demek ki, bu mcm-
bir zaman liye... Asiki bulundugumuz hakimiyet-i milliye demek efen-
leketle herhangi bir fikrin serdan olecektir. Hie
diler;'sunu biliniz ki, memlekette reyini, fikrini serbest isti'mal
olmez!..
etmek demektir. Onlann meb'uslarinin fikirleri, kanaatleri
Rcflk §evket Bey (Saruhan) - Degildir ve olamaz. (Hc-
memlekette her haldc muhterem tanmmasi lazimdir. Eger
pimiz blecegiz sedalan)
isabetsizlik varsa o, millettedir. Ben her vakit her meb'usu
Hiiseyin Avni Bey (Devamla) - Efendiler! Bu elttn snh-
muhterem telakki ederim. Her meb'usun sbziine hiirmet ede-
nede bu sent cinSycte icinizde titremeyen bir fert tasavvur rim. Bunun hilalina hareket etmek, milletine kar§i isyan
etmem. Oyle bir ferd varsa, alcaktir, meydana ciksm. (Yoktur etmek, milletin resid olmadigini telakki etmektir. Efendiler!
grupun roen-
Bu
sesleri..) Yoktur ve olamaz. Bir fikrin timsali bir saat, belki ellinci, altrmsinci saat oluyor. AH fiikrii Bey
subu olan bir insanin kendi kanaat-i zatiyesinden, kanaat-i birflderimiz Ankara denilen koy kadar bir yerde zSbitasiyla,
vicdaniyesinden milletin selSmet ve saadeti ugrunda
ordusuyla, miJleliyle, meclisiyle, hiikumetiyle hepsi mevcud
sbyliyecegi sbz, yazacagt yazi krymetlidir. Efendiler bu kalem olan Ankara'da, AH §iikrii Bey kaybolmugtur ve bulunama-
kinlmaz, bu fikfr olmez efendiler!.. Biz de azmetmijiz. Tiirk maktadir. Rica ederim, bu milletin kabiliyeti bu degildir. Bizim
Milled, bir sancak <;ekmi§. Onu nSmus telakki etmis ve onun actigmnz bayrakla, gittigimiz hedef bu degildir. O hedef gayet
allmda kanunlar nesrctnrig. Bu kanunun fevkine cjkan alcaklar yuksektir. Bu sekilde bu yola gidilmez.
kahrolsun efendiler. (Kahrolsun sesleri) Gayr-i nres'ul, ka-
Hukumetten 50k rica ediyorum. Heniiz mahiyyeti mechfil
nunun fevkinde kendini telakki edenler mimussuzdur. Kah- olan bu cuimU meydana ^lkarsrn. Qok arzu ediyorum ki, bin
rolsun bin, bin defa. (Kahrolsun sesleri) Onlar ki, kendilerini
tSne Ali §iikrii, ciirm-i 6df ile olsun! Fakat siyfiset ve-ka-
kanunun fevkinde telakki ederler, namussuzdurlar.
naatinden, huniyet-i efkanndan dolayi, bir fikrin miicahidi bu-
Osman Bey - Karma bfikimdir.
(Kayseri)
lunmak dolayisiyla mcdeniyetten gayn bit' sekilde vahsiyBne
Hiiseyin Avni (Devamla) - Efendiler, ben eminim ki, Tiirk ve cSniyane bir surette tccSviize ugrarsa, O'nun hissiyatim bu
Milleti'nin hukukunu tasiyorsunuz. Hey'et-i ictimSiyyede millet soracaktir. Bunun tahakkuk etmesini taleb ederim. Ve
yekdigerinin hayati birbirinin taht-l tekeffulundedir. Efendiler! bu tahakkuk etrigi giinde olecek cok adam vardir. Oldiirecek
Benim umumiyyenizin taht-i tefekkiilundedir.
hayatim, hey'et-i cok eller vardir. Burada kimse mahvolmiyacaktrr.
Hey'et-i umiimiyyenizin emniyeti benim taht-i tckeffeium- Nafiz Bey (Canik) ~ Kirtlsm kahpe ve gizli eller!..
dedir. Buna teclvflz, kanuna tocavuzdiir. Yine cok
temenni
Suleyman Necati Bey (Erzurum) - Ya hepimiz namusla
ediyorum ki; esrarengiz bir mahiyeti haiz olan curum, insSal-
yasiyacagiz, ya hepimiz blecegiz.
lah meydana ciksin da biittln Cihan bi.zi siyfisetten, fikr-i ic-
Hiiseyin Avni Bey (Devamla) - Inkar fademem. Siz altryiiz
mahrum heyiila gormesin. Hay-
lihaddan, serbesti-i cfkfirdan
senelik bir tahtin etrafindaki efsanelerc ve hattS kendilerini
van suriisu gormesin. Temennim blldur, efendiler.
insallah
tasavvur eden insanlarm zulmtine, gadrma boyun egme-
meydana cikacaktir. Yoksa Hiiseyin Avni bu sancagin ugnma
ilflhi
198 KADIR MIS1R00LU

diniz. Ondan eminim.Efendiler! Dfijman memleketleri yer yer

i§g&! edcrken burada cem'e tevsik eden kimdi? Her ta-

sizi

raftan isyao ediyordunuz ve sizi tesvik eden muhterem ve mu- \w „v c^-ji «n *?* ft
kaddes kbyluniizden baska birsey degildi efendiler! Bu imam
analanmzdan, bu imam, kSylunilzden ahmstiniz. Bizi

uyanduan, nfir-i irfan oiadan gelmi§ti. Binfienalcyh o

fedakarhgi ihtiyar cdeiek ve cihan muvaeehcsinde gogsiimu
acarak buraya geldim. Efendiler! Sizin her birinizin boy-
nunuzda idam fermanlan vardir. Boynunuzda Mia eski
padisahligm idam fermanim tasiyorsunuz. Efendiler! Ondan
eminim. Yalmz dca ettigim sudur ki, Hey'et-i Vekileniz ma-
suniyetinizi (dokunulmazhgmizl) muhafaza cttiklerine milletin

screfini, namusunu muhafaza edeceklerine burada sbz ver-

siillcr. Vekil-i mes'uluniiz. buraya cikmah.

«Efendiler biz namuslu adamlanz. Sizin, kanunun emrettigi

masuniyetiniz vardir ve bunu muhafaza edecegiz. Milletin
namusu mahfuzdur. Biz bu cinayeti meydaiia cikaracagiz.
Musebbibi herhangi §ahis olursa olsun, onlari kahrederecegiz.
Kanunun kudreti oniinde diz cokliirecegiz, gebertecegiz.» de-
Bunu soylemezlerse namussuzdmlar
melidirler. efendiler.

Bunu soylemezlerse bu milletin vekil-i mesrau degildirler

efendiler! Biz masuniyel istfcriz. Bize masuniyet vermezlerse

bunu almaga eger sizde kudretiniz yoks.a o suretle burda otu-
efendiler. Hie bu
rursaniz siz, de namussuzsunuz. Oturulmaz
vicdamn bunu kabul etmiyeeegine kaniim. Cihanla miicadele
etmeliyiz.»

Yusuf Ziya Bey (Bitlis) - Soz'istiyorum pasam.

Reis - Miisaade buyurun efendim.
Yahya Galib Bey (Knsehir) - Sus camm. Acik sByle! An-
layahm. Boyle muhim sozlerden kimse birsey anlamaz ve
kimse bunu kabul etmez. • TYabzonidfl nesredilen UtikbSl Gazetesi'nia AH fjiikrii Bey merhunuin
birinci Slum yildoniimtinu «Hazin bir sene-j devriye» scrlcvhasi ile yad
Yusuf Ziya Bey (Bitlis) - MUhim degildir, acikur. Susim- edi§i... Nerede bir yil cvvelki heyecan...

yacagiz. . .
 200 KADtR MIS1ROGLU ALi §GKR0 bey 201

Bey (Devamla) - Kudretini takdir eden bir

Hiiseyin Avni hiikflmetimz ahad-i nasden herhangi bir ferdin hukukimu
mecliste ben o kadar ufak bir ,^ey gorscm efendiler, esasen a'zamt gayret ve fedakarhkla muhafazaya, siyanete ihkaka
oturamam. Ben meclisin kanunu rrruMfaza, vckanmla ve hazir olan hukurnetiniz aynca milleti temsil eden, mernleketin

namus-i milliyi muhafaza edeccgine kfmiim de onun 15111 bu- istiklalini, hiuxiyttini temin 19111 cati§an meclis-i. I.Umn bir

raya ciktim soz sdyliiyorum. Ben hayatimi fedS etmi§ buraya :

azasmm tegayyiibiinu layik oldugu ciddiyet ve ehemmiyetle
gelmistim. Bizim siyaoet icin, muhafaza icin yaptignmz ka- telakki etmi§tir. TUrkiye Biiyiik Millet Meclisi'nin hiir olan ad-

nunlara ri&yet eden vekiller buraya cikrnah ve bu curmu mey- liyesi diindenberi hiir ve serbest olarak icra-yi vazife ediyor.
dana cikarmah. Meb'uslarm masuniyeti oldugunu bir daha bu- Dundcnben Turkiye hukumeti run Kuvve mzibatryyesi de hiir
1

rada siiyieroeli ve bu hangi bir §ahlS ise kahr-u tedinir ve serbest olarak meclis-i alinin ve milletin itimadma la*yik
edilmeli. Otidan sonra barada miizakere ccreyan ctmeli. Aksi olacak bir surette icra-yi faaliyet ediyor. -Umid ederim ki, en
takdirde, efendiler, burada miizakere olamaz. Vekiller ken- yakm zamanda hak ve hakikat tezahiir edecektir. (In§allah
bir

dilerini degi§lirsinler. Onlarm kudrctleri yoksa hey'ct-i celiie sedalan). Umid edelim ki; bu kiymetli meb'us arkadasmnz bir
iciz dcgildir. S.crefinizi, namusunuzu kanununuzu muhafaza sehv ile bir kazaya ugramamig- olsun! Eger suikasde maruz
edecek bir litikGmet te$kil edcrsiniz. Bu sure tie miizfikereye kaltms, ise, cok dilhunum, herhalde miisebbiblerinin meydana

imkaa vardir. Aksi takdirde paydos efendiler! Paydos!.. Biz ihraci ve bu milletin adliyesine §eref verecek tarzda tecziyesi

madam ki; iizerimize aldigmuz vazifeyi idare edemiyoruz, sizin emniyetinize mazhar oldukca hukumetinizin en mu-

onun icin biz paydos edelim. Millete hakkim verelim, kaddes vazifesidir. (Bravo sedalan.) Hiiseyin Avni Bey ar-
hakknu da $erefmi de diiiini de muhafaza eder. Ben de onun kadasimiz milletin istiklalini temsil eden hurriyet kelamiyle
bir ferdi olarak iftihar ediyorum efendiler!. cok mutehcyyi9 olarak beyanatta bulundular. Mes'eleyi iki
Reis Efendim! Filvaki AH §ukru Bey atkada§imizm iki
sflretle telakki curum veya sLdi cinayet diyc
buyurdular. Siyasi

giinde beri nerede olduguna dair hie bir malumatimiz yoktur.

tasvir buyurdular.Bunlan su veya bu diyebilmek igin hiir ve
serbest hareket eden adliyemizin kai'arina intizar etmek en
Bu miinasebetle Hiiseyin Avni Bey biraderimiz mes'eleyi izah
ettiler. Icra Vekilleri Mey'eti Reisi Rauf' Bey bu babta soz dogru tarikolur. Ondan evvel'bu hususta imal-i.fiki-etmek ve

aldilar. Liitfen kendilerini dinleyelim. Yalmz arkada^Iardan tezahuraua bulunmak emin olahm ki, takibat-i adliyeyi i§kal
eder, (mu§JkiJUegtirir),
bir^ey temenni ederim ki, mes'ele tenevvur etmeden hissiyat
.
hSkim olmasin. Soz Rauf Bey'indir. Ziya Hursid Bey (LSzistan) - Fena misaller var da onun
icin.
Raul' Beyefendi (Sivas) - Arkadas_lar! . Muhtercm ar-

kadaslanmizdan Trabzon meb'usu AH §iikru Bey sah glinti Rauf Bey (Sivas) (Devamla) - Bu itibarla arkada§lar! Hii-
aksamuidan beri ikamet cttigi mahalle avdet etmedigi, dun seyin Avni Bey arkada§rmizin buyurduklan gibi htikumetimiz
sabah 10'da hukiimetimizce malum oldu. Hiikumetiniz TUrkiye ifa-yi vazifeden izhar-i acz etmi§ degildir. Hiikumetiniz her
halkmin ve onlarm miimessilleiinin itimadma mazhar olmasi mutemeddin (medeni) her miistakii millet gibi bu vazifeyi Sid

iazim gelen hiikumetiniz, ayni silsileye riSyet eden, mJHetin oldugu hey'etin selSmetie ve emniyetle ifa ve takip etmektc
akidelerini. istiklalini temin vazifesiyle mukellef olan oldugunu goruyor. Eger bu vazifeyi yapamazsa hukumetinizin
 KADIR MISIROCSLU

ayni zainanda icrfu selfmiyeti haiz ohm meclis-i Slinize gelip

ne dereceye kadar kifayet ettigini ve kaabiliyetini
kudrctiniri
ne dereceye kadar ayarhyabildigini ve bundan ilerisinde zeka
ve Manimu kifayet etmedigini soylemcyi keudine bir seref bir
vazife bilir.

Huscyin Avni Bey (Erzurum) - Bravo, bravo biz. de bunu

- ,.,.
isteriz, ba^ka bir sey istemeyiz.
.. . .

Rauf Bey (Devamla) - Hcpimiz bir arada bo millelin is-

likiai vc istihlasi vazifesini her s^yin fevkinde en aziz bir

gaye olarak biliyoruz. Hie bir arkadasmuzin bunun fevkinde

diisunmesi caiz dcgildir. Bunun ziddim aklen, kanunen sSbit
oluncaya kadar cfliz gdrmuyormn. Bu itibarla efcndiler, vazife
gorcu vazifedarlan niUjkilata sevketmemek ifin netieeye
intizan bendeniz hikmel-i hiikumetle ve Irikmet-i adaletle ve
nies'elenin en sells ve sfilim bir suretle halliyle tev'em goriiyo-
rum ve arzediyorum. (Jali§iyoruz, nreydana cikaracagiz. Qika-
ramazsak iliraf-i acz edcrek geliriz hey'et-i fdiyenize arz ede-
riz. Hakikaten esrarengiz bir legayyilb seklinde
gorulen ve
merkez-i millimizin bir sokagmda hadis olan bu tegayyiib mes'e-
lesinin iniisebbiblerinin meydana ibracr i9in var kuvvetimizle

calisacagrz vc muvaffak olacagiz. (Kim olursa olsun sesleri)

Haklu Hami Bey (Sinop) - Muhterem arkadashr! Ben-

d'enizden evvel soz soyieyen Hiiseyin Avni Bey arkadasrmjz
mes'eienin ehemmiyeti hakkinda Iazim vechile soz soylediler.
Ve meclis-i alinizi tenvir ettigine kaniim. Ancak, buna layik
oldugu derecede ehemmiyel. verebilmck icin mes'eienin ne
kadar azim oldugunu birdaha hey'et-i celilenize arzetmeyi bir
vazife biliyorum. Arkadaglar! Bir meb'us demek, hepiniz de
pek alii bilirsiniz ki, milletin hey'et-i umflmiyesini temsil eden
bir zartir. Bu srfat-i meb'usiyet onda bulundukca ona uzanacak
her hangi bir el, ona degil, dogrudan dogruya milletedir, Efen-

diler!Yediyliz senelik saltanatrn tahribatj altinda hakimiyet-i

Sag ba§ta Ali Siikrfi merhumn, ortadaki biraderi
milliyenin har mudafilerinden birisinin orta yerden kaybolmasi Sevket (Doruker) Bey..
204 KADIR MrSlROOLTJ ALI §UKRU BEY 205

pek ziylde ehemmiyptie nazan Uibara ahnacak mahiyettedir. EfendUer! Bizim miicaclclemiz nedir? Bendeniz miicikSele-
deki maksadi sb'yle goriiyorum. Evimde rahat oturmak, evim-
Efendiler! Buna uzanan kirli el Ali §ukru'ye degil, mem-
de rahat yatip kalkmak, kimseye, kaiuma tecSvttz etmemek
leketin hakimiyet-i milliycsinc el uzatmi§ ve boynuna kemend
§artiyla htir olarak ben ve benim karde§lerimin memlekette
atmi§ demektir. Efendiler!. Ali §ukru Bey'in meclisteki hayal-i
ya§amasidir. Benim hiirriyetim taht-i emniyette olmadikca
tanhiyyesim bilenler,Sukru Bey in bugiin bo hale mfruz
Ali
btitiin soylenen sb'zler bogadir. Rauf Beyefendi mes'elenm
kaldigiin gdrenler, bu vaziyct kargismda Ali §iikru Bey
ehemmiyeti ile miitenasib takibatta bulunduklarim sbyledilcr.
rneseJesj butun mahjyetryle btitiin uryanligj.yia meydana
.

ingallah, 90k tesekkiir ederiz. Fakat Ankara gibi bir muhitte

^ikarilmadigi takdirde efendiler, bu kiirsiiden hakimiyet-i mil-
altmi§ saat gectigi halcle bu kadar miihim bir mes'cle hakkmda
liyeden bahsetmek kadar gfilCInuc bir gey olamiyacagi gibi efen-
haia va'd ii vaidde bulunmalanna hayret ediyorum. Insallah
diler hiirriyet-i kelami taht-i emniyete alining ohm herhangi
cahgacagiz, bulaeagrz. Olmadigi takdirde buraya gelecegiz...
bir muhitte mahza almaktan bagka
tahsisat bir gekil ifadc et?
Efendiler! Bunlar bir recfll-i devletin agzmdan i§Jtilmesi arzu
rniyeeek larzda oturmak bir zillettir. (Dogru sesleri)
edilmeyen §eylerdir. Qah§acagiz diyorlar. Nicin caIi§miyorlar?
Yahya Galib Bey (Kirgehir) - Hakimiyet-i milliyenm
Zabitaya verilcn bu tahsisat nereye gidiyor? Liizumsuz yer-
yalniz bir §ahis degil hepimiz mudafileyiriz.
lerdc bir takim murakiplar bulunduracaklanna bu gibi muhim
Haklu Ha mi Hey (Devamla) Efendiler! Hiiseyin Avni
-
meslil pe§ine ko§tursalar olmaz mi... Ve yine diyorum efen-
Bey bixaderimizin temenni ettigi gibi ben de bunun bir cUrm-fl diler, milletinboynuna alilmi§ bir kemend bir namus haysiyet
siySsJ olmamasmi pek temenni edcrim, Eger AH §iiki'ii Bey'e .

meslelesidir. Hukumetin bunu bulmast vazifesidir. Bulmadrgi

hiirriyet-i efkanhdan dolayi bir tecavtiz vukfi' bulmu§sa ben takdirde Hiiseyin Avni Bey'in sbyledigi sozii maatteessiif
biitiin Cihan huzurunda o gibi kirli ele derim ki, Ali §iikru Bey bendeniz de. tekrara mecbur kaliyorum. Efendiler! NukaM
gibi bu memlekette memleketin hiirriyeti icin feryad edeeek nazar ihtilafi eger bu gibi ahvale sebebiyet veriyorsa, bunun
daha 50k beyler vardir. Efendiler! Hie bir zaman milletin
bir bir gSresi vardir. Efendiler! Ni^in bulmuyoruz. (Yoktur ses-
fikr-i hiiniyet ve kanaati silUhla bldurulemez. Tehdid ile leri) Ingallah yoktur, temenni ederiz ki, yoktur. Fakat mes'ele
sondiirulemez. Eger bunun imkam 'plsaydi hey'et-i eelileniz gayet ehemmiyetlidir. Hey'et-i hiikumetten bilhassa rica edi-
bugiiii burada mevcud olamazdi. Biitun eslihadan tecrid edil- yorum. Hey'et-i celilenin arzusu da budur. Layjk oldugu de-
diginiz ve her taraftan [akib8t-i §edide icra edildigi haldc recede bizi pek sen bir surette tenvir etsinler.'
bugiin §u mevefidiyeti temin eden, sdnmeyen ictihadm, olmeyen Ziya.Hur§id Bey (Uzistan) - Efendim, bu. mes'eleyi
kanaatin ittihadidir. Hepiniz pek ?da hatirlarsnuz ki, meclts-j
mtizakere ederken biraz hissiyattan tecerriid etmek muvaftk
Sli te§ekkul ettigi zaman bu az£-yi rnuhtereme e'n muthis bir
olacagi kanaatindeyim. Bendeniz Icra Vekilleri Hey'eti Reisi
tehlike kar§ismda bulunuyordu. Uc seneden beri buraya gelip
Bcyefendi'nin beyfinflftm kfigit uzerinde okuyacak olursak
ifa-yi vazife edenlcri tehdid ile taktil ile vesair suretle bunlarm
gOriiruz ki, pek biiyuk bir kiymeti vardir. Fakat hepimiz tarih
kclamim kesmeyi eger herhangi bir el kastediyorsa el bil-
okuduk, Bircok seyler oliir. birgok vukuat olur fakat bundan
melidir ki, bu milletin meb'uslan blur, fakat bunlarm yerlerini
sonra biitiin re'sikarda (isbagmda) bulunan hukumetlerden
doiduracak onun on misli daha meb'us bufunux.
206 KADiRMISIROflLU
AUJUKRUBBY 207

d&ima boyle sozler ifitUdigini biliyoruz. Fransiz Mcclisi'nde

bilmek icin care yoktur. Meclis icra vazifesini yapmaiidir. Iste
boyle soylenildi. Kont Rostor katlolundugu zaman Avusturya B.M.M.'nin icrai ve tegrii selahiyeti o zaman meydana cikar.
reis-i hiikumeti boyle soyledi. Tabil boyle soylenir. Tabii
Ben buna taraftarim ve bu fikirde musirnm. Hukflmetin birsey
hiikumet reisinden burada bundan baska bir sdz sudur
yapmadigina da kanaat-i ilimmem vardir. f§te isbati mey-
edeccgine intizar edilemezdi. tnsan ne kadar ahmak ve akdsiz dandadir. isbat, delail, tarih meydandadir. Okuyunuz. Mesele
olmalidu ki, baska bir sey soylesin... Tabii oyle soyliyecektir.
bundan ibarcttir. Adliye Enciimeni bu ise vaz'iyyet etmelidir.
Hiikumet Reisi Beyefendi sbylenmcsi lazim gcJen kli§eyi bu-
Durak Bey (Erzurum) - Efendiler! Bu mes'ele hakkinda ar-
rada soylediler. Bendeniz de orada dedim ki; sOimisal vardir.
hiikumet-i milliyemiz kadasUiruniz kfifi derecede soz soylediler. Jimdilik zan-
Birakahm Diuiya'nin eski tarihlerini,

zamaninda vukua gelen bir sflikasd mes'elesinden doiayi uzun nediyorum bu mes'ele hakkinda burada her bir arkada§imrz
ki,

uzadiya dcdikodular olmustur ve uzun uzadiya lahkikat degil saatlerce, giinlerce soz soyliyebilecektir. Fakal ben-

yapdmisbr. HiikCimetin, kislalann yaninda yapilan gupcgiiiiduz deuiz zannediyorum ki; bu sozlerin sdylenecek zamani
alal'ranga saat dert bucuk raddelerinde ufyiiz kurfun aldmak degildir. Qiinku arkadaslanmizin da soyledikleri ve hey'et-i ve-

yapdan bir sfiikasdin faillerini, kaatillerini Rauf Be- kilenin soyledigi gibi henliz aradan uzun zaman gecmemistir.
sfireliyle
yefendi o zaman da hiikumet reisi idi va'd-ii vaidde buiundular. Tahkikat hentiz devam ediyor. Bir dereceye kadar intac edil-
Haiti va'd-ii vaidini bekliyoruz ve boyle bekliyecegiz. Bu sin. Intac edildikten sonra eger hakikaten bazi hatira gelen

yanlis. bir s.eydir. seyler gibi siyasi bir curiim oldugu tahakkuk ederse, herkes
gibi hak ve hukukunu mubifaza eder ve his kimse geri
S&niyen Ankara'daki bir yerde vuku bulan bir tegayyiibden
durmiyacaktir. <;ok soz siiylenecek, belki bircok seyler de ola-
altmis saat gectigi halde hiikumet ne yapmisUr? Hiikumetin
caktir. Onun icin bendeniz de rica ederim hie bir hissiyatla bu-
vazifesi boyle bize klise okumak degil, yaptigl .seylerle bizi
rada sdz soylenilmesin ve bugiin miizfikereyi burada kapiyalim.
tatmin etmektir. Biz disanda bircok seyler dinliyoruz. Burada
Hiikumet tahkikatim yapsm ve timid ederim ki; hiikumet flc
hepsini soylemek belki tahkikati iskal edebilir! (giiclestire-
dort giine kadar bunu meydana cikanr. (Jikarmryacak olursa
Hiikumet eger celse-i aleniyede mevzu bahs edilmesini
bilir)
(Ne olur sesleri)
vazifesini ifa etmemis, olur.
muvafik gormiiyorsa hafi (gizli) celsede soylesin. (Millet din-
lesin sesleri) Durak Bey (Erzurum) - Diljiirecegiz efendim. Ne olur, ne
demek? Bumin icin 90k rica ediyorum. itidalimizi muhSfaza
Miisaade buyurun! Bendeuiz bu mes'elenin anket ustiluyle
edelim. Hiikumet tahkikata koyulmusmr. Bu babta biz de ileri
Meclis-i All tarafindan yapilmasi taraftartyim. Adliye
geri soylersek belki tahkikati isMl etmi§, (guelestirmisj olu-
Enciimcni bu ise vaz'iyyet edip kendisi lahkikat yapmaiidir.
ruz. Injallah iki iic giine kadar bu mes'ele intac edilir ve intac
Bizim B.M. Meclisi'nin bu seklidti beni du-sUndttrcn. Milletin
edildikten sonra burada uzun uzadiya soz soylenir. Eger bir
biitUn islerini gorecek, milletin hakkim anyacak ve miidafaa zaman
ciirm-i adT olmazsa, in§allah bir ciirm-i adi cikar ve o
edecek bir meclistir. Meclisimiz aym zamanda hiikumettir de. kalmaz. Fakat bir ciirm-i siyasi
uzun uzadiya siize ihtiyac
icra selahiyeti de ondadir. Mes'eleyi en iyi sckilde lakrir ede-
cikarsa insallah cikniaz, crkarsa belki giinlerce bunu mvizakere
208 KADiR MISIROOLU '

eder ,ve bunu bitac edcviz. Onun icin gimdilik miizakcreye maat-i dikkate alarak ttkihat-i adliyeyi, polis takibatmi i§k§l
Iiizum yoktur zannediyorum. etraedcn (gufleftirmeden) teshil ifin burada benim gurada bu-
rada i§iuiklerimi soylemekte fazla bir faide yoktur. Aksi bir
Hey'cl-i Vekile Kcisi Raul' Bey (Sivas) - Riifeka-i muh-
tcsir hasil olabilir, Yani ben de filfindan junu ijittim, bunu
tercmede'n (muhterem arkadaglardan) Hakki Haini Bey,
Htiseyln Avni Bey arkada§imtzin nukat-i nazanni ba§ka
sckildc ifadc buyurmu§ olmak itibariyle kendilerine aynca
nokta-i nazar if&desini liizunilu gbrmuyorum,

Evvelki beyfinatirnda israr ediyorum. Yalmz Ziya Hur§id

Bey arkadagjnuz buyurdular Id; bala neden bulmadtlar? Cah~
gaeagiz diyoriar. Neden cahgmiyorlar? Bunda bir suiter'ehhum VI 56 aji^ »^.W Ji-»f- '&* J !» i- to '*7jj>>£ o\A J 1
.,

(yanlig anlaraa) olsa gerektir. Hala neden buUnadigitnizi, §u !<& .jXf 1 JVv «j| «*'* * »-%» 4** *. "".Art ,.'ji j>/,
saalte bulacagiz denremek i^in, bunun imkansizligmdari doiayi
sbylcycmiyoruz. Giiipteu Iiaber vermek ikiidannda degiliz,
Miiphemiyeti, sim kcgfetmek i^in ugragiyoruz. Avn-i hakla
iri§allah ke§fedecegiz, (in§allah sedaian) Ve avn-i hakla
in^allah ke^fedeeegimizi kuvvetle timid ediyoruz. (in^allah
sedalan) Bunun gayri saatte ne zarnan ne vakit bulacagimizi
bilerneyiz. Be§eriz ve begeriyetm fevkinda malumat arzmi
-size kar§i -kime kar§i oluisa olsun- miiteahhid degiliz.
Qaiigaeagiz,.diyoruz. Evet cali§acagiz. Ba§ka ne yapabiliriz?
Vusatirnizin yettigi kadar. Kanaatlerimizcc . sizin gibi
'
aT, '& i*J ' ~** *?/. °> '* * ** ''-

dii§unceierimizlc aym hissiyatla gali§iyoruz ve call§acagiz.

Bu meyanda, riifek&-yi muhtereme meyanmda Ziya Hurgid
Hey beylik .sdzler buyurdular. Efcndilcr! Eskidcn hukumetin
jsmi beylik idi. GaJiba ondan boyJe bir teariif vardir. Beylik
sozier diye efenditer, sSzIerim biikumet sbziidiir. Biitun
§iimuluyle istikametiyle bilerek ve mes'uliyetini miidrik blarak
sdyicnilmi§ hukumet sdztidiir. Ziya Hur§id arkada^niiz.
hiikumetin mii.sbet bir §ey sbylemesi lazim gelii. D£§arda
sunu bunu istjyoruz diyoriar. Di§anda 511vcya bu i§itilebiiir. AH §itkrii Key Merlium'un TrabzonilD Bo/lepesindeki mezanmn
yapilmasi ile alakah olarak Trateon Beledlycsi'ne yapilan bir mliracaaf
Oiiu biz de igitiriz, takip cdenler dc isitir. icabmda, liizumunda hakkmda Muhterem Siikvman Barutofjluiiun verdigi mtlumau havimektup.
 ALi §UKRU BF.Y 211
210 KADlR MIS1ROGUJ

Rauf Bey (Devamla) - Efendiler! O hey'et-i tahkikiyyenin

igittim demeklc arzunuzu tatmin ctmck de vafid degildir.
sizin vazifesi derdest degildir.
Hide yoktur. Bir ar-
Fakat aksi variddir. Onun icin soylemektc Ziya Hursid Bey (Lazistan) - O, hcy'et-i niisiha idi,
dedi. Hay it efen-
kadasimiz, hukumet haft celsede soylesin, hey'et-i tahkikiyye degil.
diler, hi? gizli bit geyimiz yoktur.
(Bravo sesleri) Acik celse ola-
Rauf Bey (Devamla) - Hiikiimete verdigi rapor hiikumetce
cak ve her sey ajikca soylenccektir. Bu hafi
celse isj degildir.
harfiyyen tatbik edilmistir. Efendiler! Cok rica ederim he-
Hiiseyin Avni Bey (Erzurum)
- Evet Turk Milleti'nin na-
pinizin 90k hissiyatla iddia ettlgmiz, fakat bizim de ayni his-
musudur bu. siyatla istirak ettigimizi bu milletin istiklSli mevzuubahs olur-
Rauf Bey (Devamla) - Ziya Hursid Bey arkadasinuz inkilab ken kanunlan mevzuubahs olurken hiirriyet've masumiyet-i
olmak milel-i miite-
tarihimizdcn bit roisal zikretmis icin §ahsiyye ve hayatiyyesi mevzuubas olurken milletin hilrriyet-i
bit ifMede bu-
meddin-i ecncbiyle de hadisati tekrardan soma kelami mevzuubahs olurken grup, firka mes'elesi mevzuubahs
soyledigi haldc el'an
lundular ve bu Icra Vekillcri Rcisi boylc edilmemelidir ve nakta-i nazardan ifadati velev siirc-i lisan
hatirlatmagi,
bulamadi dediler. Ziya Hursid Bey arkadasimiza olarak izhar etmemelidir. (Dogru dogru sesleri) Mevzuubahs
goriiriimki; ken-
bu millet namina hatirlatmayi bu cok faldeli olan ve onun istiklali ve vatanin selamet ve saadeti ka-
mutalaatta
dilcri gibibu gibi beyfmatta hissiyata kapilmadan nunlann Mkimiyeti ve adaletin mutlak olarak tecellisidir.
Beym buyuiduklan Trabzon Baska bir §ey yoktur. Hepimizin vazifesi odur. (Dogru ses-
bulunsunlar. Ziya Hursid ifflde

oldugu izah ve istizahlar leri) Grup varsa, firka varsa, hizip varsa bu mes'elc de yoktur.
hadisesinin sekl-i ccreyani mflcib
harfiyyen
bcnim oldugu gibi hepimizin de aynen ve Bunu goziimuziin oniinden kacirmayalim. Mutlak muvaffak
kuvve-i icraiyyesme Bunu
hatnmizdadir. Binnetice Meclis-i Afiniz olacagrz. gdziimiizden kacirmiyalim, Hissiyata
etti. (Gbnderdi)
istinSden bit hcy'et-i tahkikiyye ilzam kapitauyahm. Sukuneti muhafaza edelim. Tekrar ediyorum,

Ziya Hurjid (Lazistan) - Selahiyetsiz bir hey'et-i tah- hiikumetmiz, adliycniz, Adliye Vekil-i Muhteremi Bey ar-
kadasmizdan tarn manSsiyle eminiz,
kikiyye.

Rauf Bey (Devamla) - O hey'et-i tahkikiyyeyi cihanin bil- Ihsan Bey (Cebeli Bereket) - O da kendilerindendir, on-
lardandir.
mesi lazim gelecek.
ogrendik ne §evket Bey (Bayezid) - Meclistendir, meciisten. Edebsiz
Ziya Hursid Bey (Lazistan) - Trabzon'da
herif. (Giiriiltiiler)
kadar selahiyeti oldugunu.
Rauf Bey (Devamla) - O hey'et-i tahkikiyye
cihamn bil- Rauf Bey (Devamla) - Hukumet vazifesini yapiyor. Tekrar
ve diyorum kt, ta- ediyorum.
mesi lazim gelecek vechile bagtriyorum
serbestiyetle ifa-
§evkct Bey (Bayezid) - Boyle yapiyorsunuz ya, herkes
mamiyle serbest hareket etmistir ve kemal-i
siiphe ediyor.
yi vazife etmistir.
bir zaman... Bir jan-
Ziya Hurgid Bey .(Lazistan) - Hie Rauf Bey (Devamla) - Hukumet vazifesini her halde
darmayi tutamamistir. demek sesleri)
yapiyor. (Keudilerinden ne

Reis - Susunuz rica ederim.

212 KADlR MISIROGLU

Rauf Bey (Devamla) - Tekrar ediyorum, neticesini hey'et-i f^M

aiiycnize arzederiz ve ingallah musbet bir neticeye geliriz.
Eger bu musbet neticeye gelmezse cfcndiler, hepiniz bu-
4
radasiniz, hepimiz ve hepiniz bunu bulmaga calijacagiz...

Yalniz arzediyorum. Adliye'nin, polisin takibatmi iskal edecek

miiteheyyic sdzler faide yerine zarar verir.
n _j y g
;

«1
i

Rcis - Efendim, yalmz bir noktayi tasrih etmek istiyorum.

Arkadaslanmdan birisi Adliye Vekili sizden diye sbylcdi.(Gii-
rultiiler) (Kan lse, kursiiye ciksin sozunu gen alsm seslen)

Reis - Biitiin vekiller T.B.M.M.'nin vekilleridir ve iti- 4,

A
madmiza mazhar olmujtur. (Soyleyen kim ise, kiirsuye ciksin

sozunii geri alsin sesleri) 1

Nebil Efcndi (Karahisar-l Sahib) - Rcis Paja hazretleri!..
Kiirsuye ciksmlar, soziinii geri alsiniar.
4$ -2 k\l 4 I III
Reis - Efendim baska sdz alan kalmamisUr. Mes'ele zan-
18
5* , Tj « I'l §
tiederiril tencvvur etti. Evrak-i varideye geciyoruz.,*'
gun Meclis, tatildi.
Ertesi zamanlar resmi tatil cumartcsi
giiniioidugundan Meclis call§nuyOlrfu. 31 Mart 1339 cu- V 7 Vb PI|;
martesi gunii bashyan miizakerelerde yine Ali giikrii Bey
Merhumun buhmmusm.
mes'elesine devam edildi. cesedi J. 3
^
"J a". all
1

J|||
.J*.
Bu mevzuda mevcud kaynakiar icinde en fazla tafsilat *'
b .1- 5
veren Dr. Riza Nur olmustur. Denilebilir ki Ali §iikru Bey
vak'asinm icyiizune, O'nun malum hatiratl kadar selahiyetle

^ " i
ve hem de samimiyetle temas etmis bir'baska kaynak yoktur.
Seiahiyetle, de bu kansik zamanda hiikumet
zira icendisi
canibinden vak'amn icinde bulunmus ve alinan kararlara -belli
1-^ A"
Slcttde- miiessir olmuj, yapilan miizakerelere istirak eylemishr.
Samimiyetle, zira
tibas
mevcud garpik mevzuat muvacehesinde ik-
edemiyecegimiz. derecede bir siddetle birtakim kimseleri
I.
.1 "J
itham eden ve tunlann meshud veya tahmint delillerini ser-

H
deden Dr. Riza Nur, bu mevzuda cok sert bir ifade tarzi kul-

118- a.y. s ,
 ALISUKRUBEY 215
214 KADiR MISIROGLU

rinde ayagmdan yara aldigi tcita «Topal Osraan» adiyla

lanmisur. Bu bakimdan AH ijiikrii Bey, rncihumun cesedinin Ankara'da milli kuvvetlerin
sohret kazanmisti. Bilahare
bulunusundan sonraki Meclis miizakerelerini nakletmeden
te5ckkulu ve Poutus gailesinin de halledilmis bulunmasi
once, O'nun aiilattiklariiidaii bir kisnuni dikkatlerinize ar-
iizerine cepbeye gitmis Tiirk-Yunaii muhilrebelerine isiirak
zetmek istiyoruz:
etmisbr. TBMM karariyle Milis Binbasiligma terfi ettirilen
Dr. Riza Nur, -evvclce bir nebzc tanas edildigi Qfcere- Osman Aga'yr, M. Kemal Pasa bu basanlanndan dolayi
mcrhuniun kendisindcn bizzat dinledigini kaydederek Birinci adamlariyla birlikte kendisine bir nevi muhafiz kuvvcti gibi
Lozan konferansi esnasmda Ankara'da AH §ukrii Bcy'e karsi tayin ctmis. ve istihdam eylemisti. Bilahare muntazam ordu
lertjplcnmis ve aktm kalmis bir suikasd hakkinda tafsilat ver-
l)
ortaya 9*ip da, resmi bir muhafiz kit'asi lesekkiSl edince,
uickl:cdir."
Osman Aga ve avanesine is kalmamis olmakla beraber, yine
Or. Ri/.a Nur, sitikasde memur cdilenlerden birinin itirali
de Cankaya'da muhafaza edilmistir. Kahraman, fakal son de-
iizerine, AH §iikrii Bey'in mes'eleye vakif oldugunu an- reee cahil bir insandi. Emsali kuva-yr milliyeciler gibi, o da,
iatmakta ve bu hadise iizerine, O'na itidfd tavsiye eyledigim eskiyahktan yctisme oldugu 19111 hareketleri esnasmda pek
Onuiisa bilrlkis M. KcmSl Pasa'ya karsi daha sedld bir 90k kimseyi tedirgin ve zarardide etmistir. O'nun sahsiyetini
sflrette muhalcfete devam eyledigim beliitmcktedir. Halta bu ifade etinek iizere Falih Rifki Atay'in su saurian son derece
cUmledcn olmak iizere, birglin Meclis'de Ali Jjiikru Bey'in calib-i dikkattir:
kiirsudc konusmakla bulunan M. Kcmal Pa§a'ya karsi agir ke- «- iclerhiden yalmz Topal Osman kuvveti, Mustafa
limeler ihtiva eden kufiirler savurdugunu kaydeden Riza Nur, Kemal'in muhafiz kitasi olarak Izmir zaferinden biraz sonraya
120
bu kufiirleri ayni kelimelerle eserine dercetmis. bulunmaktadn. kadar ayakta kalrrustir. Zaferin ilk gUnleri izmir'e vardigim
Dr. Nur, ccjitli vesilelci'le bu hfidisenin ibtidai
Riza vakit, Topal Osman'i Buca'da gSrmustilm. Soz arasinda:
hazn liklarma sahid olusunu hikilyc ederken, Topal Osman «- Ah Mustafa Kemal Pasa, o kadim bana verse de, karsi
Aga'nin birgiin kendisiyle Istasyon civarmda karsilasarak uzun koymak nedir, ona gostersem!.» diyordu.
uzun konustugunu, bu konusma esnasmda O'nun Meclis'de bazi Hamm'di. Kargi koymak
Bahsettigi kadin, Halide Edip
hainler bulundugunu, Meclis'i basarak bu hainleri oldlirmek is-
dedigi sey de, Halide Edip Hamm'in her turlii §iddet ha-
tedigini, sbylcdigini, bu hainler atasmda AH §ukrii Bey'in
Baskomutan ve cephe ku-
reketlerini onlcmek icin
admdan bahsettigini ve kendisinin O'nu bu yanb; diisiinceler-
mandamndan daimi dileklerde bulunmasi idi.
den vazgecirmek ifin nasil gayrct sarfetligmi ifade et-
121 Bir defasinda da:
mektedir.
.

«- Mustafa Kemal Pasa'dan bir sey isterim. Istanbul'a gi-

Topal Osman, Giresunlu bir milts lideriydi. Euafmda top-
dince fadirlanni Fener'de kurayim,» diyordu.
ladigi eskiden cogu cskiya olan msanlaria «Pontuscular»a
karsi bir hayli mlicSdele vermis, ve hatta bu miicadelelerm bi- Fener, Rum Patrikhanesi'nin bulundugu semtin adidir...

Daha soma istanbul'a gclip Beyoglu caddesinde dolastigi

1 19- Dr. Riza Nur - a.g.c. sh.

zaman da, carsafli, pof^si apk bir kadm goraiu§:
120-l)r. Riza Nur - a.g.c. sh
121- Dr. Riza Nur- a.g.e. sh.
 KADIR MISIROGLU ALI §UKRU BEY

«~ Biz bu karilan boyle gormek ijin mi dovti§tiik?# diye mis, Topal'm adamlarmdan ismini unuttugum bilmem ne kap-
mii'ildanniistt. tan denilen adam gelmis, Ali §ukrii'ye:
Karadeniz kiyilarmm bu destan kahramani, sonuna kadar «- Aga seni istiyor» demij.
Mustafa Kemal'e bagli kalan, cetesinin adamlanna Qankaya'da Ayni memleketli olduklanndan birbirlerini tamrlarmis.
ve koskle sehir arasindaki yolda nobet bekleten Topal Kalkmis beraber gjtmisler. Aga'iim evine girmi§ler.
Osman da, en sonunda, nizamh ordmiun kita komutanlanndan Dcmek is geldi,Aga'ya dayandi. Benim de derhal Aga iie
Ismail Hakki Tekcc tarafindan ve Mustafa Kemal'in emriyle
gorustiigumiiz akhma geldi. ..» 123
^ankaya sirtiannda vurulmustur.» 122
«... Artik Rauf bas_ka i§e bakmryor. Muddeiumumi ile, jan-
Dr. Riza Nur, daha sonra Ali §ukrii Bey'in gaybiibeti ve
darmalar iie beraber eali^iyor. Adeta onlar ile beraber bir p'olis
nihayet cesedinin ortaya cikaniisiyla, Topal Osman Aga'nm neferi gibi. Anlasdiyor ki; Rauf un bunda biiyiik bir maksadi
yakalarasim soyle anlatiyor:
van Ta dteden beii M. Kemai'i yikmak yerine gecmek istiyor.
«Iki iic giin gecti. Bir gun Ali §iikru'nun meydanda Sivas'dan bed tiirlii hadise yapmis. fakat becerememi§, Tiirlii
olmadigim sbylediler. Kardesi iki giin kendini beklemig, firsat zuhur etmis tevessfil etmis,, basaramami§. f§i bize hiiku-
bakmis yok, hiikfimete soylemi§, Raufa sdylemis. Hiikumet met oldugumuz halde soylemiyor. Ama artik i§in ne oldugunu
anyormus. Bakiyoiuz Rauf ta bir fevkaladelik var. Hey'et-i ve- anladik. Onca tarn firsat. Boylesi ele gecer mi?.. Kaatili mey-
kilede soruyorum, soruyorlar, kimseye Mc bir sey sdylenmiyor. dana cikaracak, yakalayacak... Bu da musevviki itiraf edecek...»
Herkes merakta, Ali §iikrii ne oldu? Yine bunu Raufa
«- Malum bir sey. Ali §ukru siddetle onun aieyhin.de
Hey'et-i Vekile rcsmen soruyor. Hicbir sey demiyor. Bir aralik
cahsiyordu. Aga'nm O'nu baska sebepten oldiirmesine mahal
Ali §ukru'yu otomobille Qankaya civannda gormusler diye bir
yoktu. Rauf da Mustafa Kemai'i alasag: edecek, adi bir cani
hav&dis cikti. Mustafa Kemal'in yaveri arnavut Bozok Salih'e
gibi hapse tikacak. Galiba butun gayesi bu.
rast gledim, AH fjukrii'ye dair malumat sordutn. O da bunu
soyledi. Ye kadar tabii soyledi ki, adeta inandim. Hinzir ka-
Kafasiz Rauf, bunda da aldamyor. Mustafa Kemalbuna
geiir mi? Bahusus soyle tahminden O'nu veya
miithis, bir
atil... Halbuki kendisi de i§te methaldardir ki, sonra anhyoruz.
O'nun mukavemednde ohm birini ala§agi etmek icin vakit gel-
Demek bu rivayeti kendileri cikarmislar. B'unda muhakkak bir
meden ansizin kuvvetle basmak. lazimdir. Adliye i$i giinlere
fena sey var? Ama nedir? Anlamak miimkiin degil.
mnhtac. Mustafa Kemal i|in seyrini gdrtip duracak. Tiirlii ted-
vakit ikinci grup kuwetli oldugundan Adliye Vekili on-
bir almak icin yol vakit bulacak...» «... Maslahat-i icab
Lardan. (Kayseri Meb'usu Rifat). hakimler, jandarma hep on-
boyledir. Rauf farkmda degil. Hatta kendi de guinleyecek,
lardan idi. Adliye siddetle tahkikata koyuldu. Tahkikat derhal
Bunu da bilmiyor.
sunu gbsterdi:
Resmi tahkikat gbstermis ki, Aga, Mustafa Kemal'in
Iki giin- evvel, Ali §ukru aksam iizere Karacaoglan Cad~.
:

yarnnda imi§. Ankara'daki evini taharri etmisler. Evi kar-

dcsi'ndeii hukumete giden yolda cami karsisuidaki kahvede

122-FalihRifki Atay - Qankaya - tsuinhul 1969 123-Dr.RizaNur.. a.g.e, sh. I172vd.

sh, 264-65,
218 KADtR MISJROGLU 219

makansik buluiusjar. Kink sandalyeler, yirtilmi§ minder

orliileri vannig. Civar evterden sorrnu§lar. iki giin evvel bu
evde muthi§ savag ve bagirifjmalar oidugunu soylemisjer.
Demek, AH §iikruyti Osman o]duTmu§tiir. Ve eidtiime tic

kolay afananug, sava§Utm§. Nitckim Ali $ukrii'nun cenazesi

buhmunca avucunun birinin iginde Osmanaga'nin evindcki san-
dalyelerden birinin hasinmn pai^asi buhinmu§tur. Ali §iikru
kuvvetii adamdi. Demek ugra§mi§. Osman cihzdi ve topafdi.
rvlegerse sonradan iigrenildigine gore sekiz on adami ile be-

raber yaprm§. Boynuna gadtr ipi ge9irip bogmu§lar. Sonra

cadinn icjne koyup arabaya ylikleterek Cankara taraiina
gotiirmu^. Tahkikat bu.

Rauf bunian sir gibi Hey'et-i Vekileden sakiiyor. Ama

haber ahyoru/. Bu j§te Mcrkez Kumandam, Kaymakam Ai-
navut. Fuad (§imdi Tayyare Cemiyeti Reisi) ile muavini
ytizbagi Rizeli Rauf da dahil Beraber hazirhk yapmiskr. Ter-
tip almi§lar, Salih Bozok ise elebagi. t§te bu Fuad hiyanetinin
miikafaab olarak meb'us vc Tayyare Cemiyeti Reisi olmugtur.
Tayyarc kasasmi vurup duruyor. Bu giinlerde i§ittim. Kami
eok sarhos. imi§, Bo^amis. Bo^adigi kanya elli bin lira vermif © Yukandaki klijjedcTopal Osman Aga'yi ctrafindaki fetesiyle birlikte
Rizeli Rauf da mcb'uslukla ^nag cikarildi. Ve Meclis'de Halid goiiiyorsiinuz. Resirn ve onun etrafina cercevelendirilmi$ olan haber yazisi,
124 Aga'iiin taitifme dfiir olup MllH Miicadeie esnSsHida Ankara'da cikanlmakta
Pa§a'yi vurdu...»
biiiLinan Cttnk geklindeki «AnadoIu HediyesU isimli mevkulede
«... §imdi i§ tamam olmak 19111 Ali ^ukrii'niin cenazesini yaymlanmi$tir.

anyorlar ve bu taharriyati Qankaya'da yapiyorlar. Bir faal jan- Haber $6ylcdin

«Kahraman Osman Aga'nin Tallin";
darma zabiti, bir miifreze jandarma zabiti, bir miifreze jan-
Bir baeagini valan yolunda kayb§tml; olmasma ragmen, mSiyctmdcki Ka-
darma ile dolasiyor. En sicak mevsimdi. Zabit bakmif radenizli dilavcrlerle meydan-i gazaya sjtab eden (at flan) Giresun'lu Osman

90k sinek Aga'ya isriklal Madalyasi verildi.

(^'ankaya'da bir siiriilmii^ tarlamn bir yerinde bir
Biiyiik Millet Mcdisi tarafindan, muzaffer ordumuzim kahraiiianlan
yigilmis, bir yere konuyor, i^u^uyormu^. Dikkatini cclbetrni§, arasinda en ziyade fedakarhk ve bcsaletleri (yi|idikieri) meshiid olan ve
oraya gimii§, topragi koklaini§, le§ kokuyor. Biraz cselcmi§, kahramanlik iinvanma bihakkm kesb-i istihkak eylemij butunan erkfin-i
tirnerl (binba^dan yukan otan subaylar) ve zabitiinimiza takdimaraeler vc
eline bir parmak dokunmu^. Epeyce a9rm§, bir insan ayagi.
istiklal Madalyalari verildigi ve Miller Mecfisi'nin arsianlavimizi lebcilen tal-
Butiin a9mis.lar. Ali §ukrii!.... Demek acele lie 9ukuru derin ka- iH" karanni alki;Iarla ve ittifak-i Sr§ ile (oy birligiyle) kabfil ve tasdik ey-

zaniami§lar ve viicudu derince itmi§, ama bir ayagi adeta lediklcrini haber almi^tir. istiklal Madalyasi ile caltif edilen fedakaran
meyaninda kendisine binbaji rutbexi verilmig otan, Giresun havalisi kab-
124- Dr. Riza Nur- a.g.e. sh. 1 175 vd.
vamanlanndan miitc^ekkil ku'anin kumandani Osman Aga da mevcuttur.
220 KADtR MtSlROOLU

digarda kahrcasina sSdece doit be§ parmak toprak ile

brtiilmti§ imi§. i§ tamamiyle tahakkuk etti. Miiddeiumumi
Qsman'm tevkif emrini venhig, Ba§vekil Rauf bir jandarma
miifrczesi ile Cankaya'da Mustafa Kemal'in kb^kuniin
yanindaki kb§kii basip Osman'in tevkif edilmesi emrini
vermi§. Ne gaflet!..» 125

«- Rauf a haber yoliayip cagirtmi§ ve: «Bu adamm yaninda

bu kadar ha^arat var, bu i§ bu kadar jandarma ile olmaz. Ben
askerle yapanrn. Yalnrz tertibat almak icin vakit lazim. Herifi M'/r./,^ „& -V
§uphelendirmesinler. Jandarma gbnderilmesin.» demi§. Ona
Rauf aptah da kanmi§. Jandarma ifini bana bizzat Mustafa * 'JL. »
Kemal anlatti. Hakikaten Aga'mn yaninda birkac yiiz adami
vardi ki, hepsi de e^kiya idi. Onlan Giresun daglanndan top- j\,J d\\ dllj^-j »_
<jf
lami§ti. Bunlar milli harbler zamanmda harbler de
gormii§Ierdi. Keza bunlardan ikiyiiz ki§i kadar da, Aga Mus-
tafa Kemal'e vermi§ti. Birkac senedir Mustafa Keinal'i bunlai'
muhafaza ediyorlardi. Yani bunlar O'nun muhafiz taburu idiler.

Vaziyet bu halde idi. Ne olacak kimse bilmiyor. Dehgetli

bir vak'aya muntazir olmak icabettigini gomyorum. Bakahm
ne olacak? Ak§am Ismet'le Hariciye Vek&leti'nde yemek
yedik. O da pek du§unceli. Fakat bana bu hususta hicbir §ey
Koylemiyor. Ya bilmiyor, ya biliyor. Fakat bilse gerek. Bir
aralik ismet dedi ki:

«- Gazi cok dii§iinceli, Gideyim biraz teselli edeyim. Sen

beni bekle!» Cunkii yaninda daima.otomobili iie gidiyoruz.
Ba§ka vasitam yoktu. Gitti. Saatler gecti. Gece yarasi oldu ve
gecli. ismet yok. §tiphelendim acaba ?
Osman vaziyetini fena

Osman Aga, kn'asryla Ankara'dan geeerkeu, Millet Meclisi'nden bu

dilavericri istikbalccikan mcb'uslara hititben «Bcn bu millet ugrunda
bacagimi Dajinani denize dfikiinceye kadar icabederse sedye ile
zfiyi eltim.
niulnirebc cdccegim.» demisti. Karadcniz sahilierinin kahnimam S'akarya
Muhaiebatinda bu soziiiui tutmug ve mazhar-i' taltif oliicak surette $ecaat

125- a.y.' ...

ve besfitet g$atermi§tir.
-.
• Ali §ukni Bey merhumun
ciikiirdan cikankliginda i$ie
milbiirck nagi bulundukLan sunia ahldigi
bu halde idi.. (Tan 3 Nisan 1923 tarihli niisha)
 KADlR MK1ROGI.U al!§OkrObey 223

gririip, adamlariyle bir§ey mi yapti? Qankaya'yi mi basti?
Heniiz sulh olmamis. Alt Ust olacagiz. Sulh de bclki gidecck.
Avrupalilar. bizi biiyle anar.51 icinde gorurlerse onlarda sulh fi-
kirleri kat'i ise bile, istifade icin derhal vaz gecerler. Sabir-
l2f)
sizlandim.»
31 Mart 1921 Cumartesi gunii T. B. M. M. ikinci Rcis Ve-
Nccati Efendi (Lazistan) - Efcndiler, birkac giinden beri
herkesin zihnini, fikrini berbad eden bir vak'a-yi miiessifeyi bir
daha burada arzetmeye benim kalbim, fikrim, dimagim musaid
dcgildir.
Hepimiz biliyoruz ki; hiikOmet buna bihakkm vazmlyeddir
(elkoymu§tur.) Fakat ne yapiyor, neetti, netice nc getirdi?

kili Musa Kazan Efendi'nin riyasoti altinda cahsmaya Buna

basla- malumatimiz yoktur. Her arkadas obiir arkadasina
dfiir

digi sirada, Lfcistan Meb'usu Mehmed Necati'nin sBz is- . soruyor yalan yanlis, dogru, yahud gayn mevsuk havadis
teyerek Ali fjukrii Bey Merhumun mfiruz kaldigi feci suikasd isilmekteyiz. Binaenaleyh bizi tenvir icin hiikumel shndiye
hakkinda'hiikflmetten izahat istcdigi goriildii. Biitiin meb'uslar kadar ne yapmisur. §u mes'cleyi bertaraf etmek igin hiikumet
toplantida hazn buluuuyorlardl. Herkes son derecede he- buraya gelip:
yecanh idi. §imcU bu miizakereyi dikkatlerinize arzediyoruz: «- Tahkikatrmiz sundan ibarettir» desin, ondan sonra biz
« Mehmed Nccati Efendi (Lazistan)- - Efcndim, ben- de salim olarak, her seyden azade olarak bulunahm. Sjmdi bu
denizin evrak-i vfu'ideye gecilmezden c-vvel bir teklifim var. hususta hiikumetin beyanatta bulunmasmi teklif ediyorum.
Lutfen okunsun! Otedcn beriden havadis almaya hacet yoktur. Aldrgmuz
havadisler yanlistrx ve ihtimal ki; bir fikr-i mefsedetle (bozucu
Riyaset-i Celileye fikirle) sdyienmi§tir. Binaenaleyh hakikati anlamak icin
Hey'et-i Vekile'nin burada mevcud ve
hakikati beyanatta bu-
lunmalarim teklif ediyorum. Baska turlu muzSkere olamaz.
Bir kac giindenberi herkesin ve betahsis Meclis-i Ali
Rcis - Efendim, Necati Efendi'nin takriri okundu. Kendiieri
azasinin zihin ve fikrini tehyic ve tedhis eden Trabzon
de izahettiler. Hey'et-i Vekile bu mes'elc ile alakadar olacaguu
Meb'usu Ali §iikrii Bey'in esrarengiz bir surettc gaybubet-i
ve Hey'et-i Celileye bildirecegini soylemislerdi. Ve zan-
miiessifesi hakkmda hiikumetin ittilaati (duyduklan) ncdir?
ncdersem yann bu husus icin bir malumat verecekmif Benim bu
Hcpimiz bir giinc yekdigcrini miikezzeb (yalanlayan)
kadar malumatim var. Necati Efendi Hoca ise bugiin istiyor.
malumat isjlmektcyiz. I§e bihakkin vaziulyed olan Hey'ct-i
Ncc3ti Efendi (Lazistan) - Cunkii zaman mes'elesidir.
Vekilemizin hakikal-i mes'clc hususunda bizi tenvir ve tat-
min etmeleri icin resmen beyanatta bulunmalarim teklif ey- Adliye Vekili Rrfat Bey (Karesi) - Efendim, Necati Bey
lerim. Biraderimizin verdigi takrir. bir temenni takriridir. Malflm-i

aileleri, Meclis azasi ya sual, veyaliud istizah yapaj-. Bu takrir

Lazistan Meb'usu
takrirlerden harictir.
Mehmed Necati
Sohra efendim, Necati Bey biraderimiz olan havSdisle-
rinden olan vekayiden hiikumet bize malumat versin diyorlar.
Halbuki gecen seferde Reis-i Muhteremimizin Hey'et-i
224 KADlR MISIROGLU

CelJlenize arzettigi gibi hiikumet biitun kuvve-i icraiyyesi

ilo bu ise bilistirak vaz'iyyed etmis ve vazife-yl kanuniyyesini
yapmaktadir. §imdi esasen daire-yi istintakda cereyan eden
bttliin scyler kanunen hafi (gizli) olarak cereyan eden birseydir.

Burada gelip -kiirsiidcn- beyan etmck zannedcrim pek dogru

li^KS
olmaz.
Nccati Efendi (Lazistan) - Efendim, pmdi Hey'et-i Vekile
Riyaseb'ne edecek bir vazife vardir ki; haricte bircok
terettiip

havadisler cereyan ediyor ve bu havadisler yekdigerini de tek-

zip etmektedir. Nedir efendim bunlar? Yok kacmis, tevkif
olunmus, yok disan cikmif. Binaenaleyh biz Hey'et-i Vekile
Reisi'nden tahkikatin ne dereceye vasil oldugunu bgrenmek
istiyoruz. Haricte deveifm eden sayiatin (sayiaiarm) asil ve
esasi yokrur, her gtyiaya inanacak degiliz. Vazifedfir olan me-
murlar tabii bu islcrle calismaktadilar.

Sirn Bey (izmit) - Reis Bey, Adiiye Vekili'nden bir sualim

vardir. Bunu Adiiye Vekili sifatiyla mi sbyliiyorsunuz?

Adiiye Vekili Rifat Bey (Karesi) - Evet.
Sim Bey (tzmit) - Bu vazife Dahiliye Vekili'ne aittir.
Zapt-u rapt ona aidtir. Bu husfisu o soyleyebilecektir. Adiiye
Vekili bir aza sifatiyla bu sozleri soyleyebilir. Vekil sifatiyla
soyleyemez. Bu husustaki vazife ve mes'nliyet Dahiliye Ve-
kili'ne aittir. LAZISTAN MEB'USIJ
Necati Efendi (Lazistan) - Bendeniz Hey'et-i Vekile Re- MEHMED NECATi EFENDI
isinden malOmat istiyorum. Hey'et-i Vekile Reisi: ©1. Dcvre Biiyiik Millet Meclisi'nde LSzistan (Rize) Mab'usu olarak va-
«- Evet, haricte isitilen hav&dis dogru degildir. tsin ha- bulunan yukanda rcsmini gbrdugiimUx Necati Efendi. Basmdaki
zife gornius
mahalli serpu§a aidanarak O'nun siradan bir kinise oklugumi sanmayin.
kikati .sundan, sundan ibarettir» desinlcr. Yoksa bu mes'ele,
Batum'da «Sada-yi Millet* ismiylc bir gazetc elkararak bu bQlgedcki
bu sayiat hafi tutulacak bir mes'ele degildir. Adiiye Vekili Be- Turk-Islam haklarmi kalemiylc mudafaa eden bu zat, bir derslSmdl. Yam en
yefendi Hazretlerinin buyurdnklan dogrudur. Biz. tahkikatin nc ytiksek seviyede' bir medrese hocasi. Boyle olmasina ragmen i§te Ka-
redeniz sabillerinin millt kiySfctinc btiriincrek Ruslar ve crmenilerle fiilcn
derecede oldugunu istemiyoruz. Hafi oldugunu biz de bi-
harbetmis bir gercek rruicahiddi. I. Meclis'e UtintUCmda Uzerinde hiila bu el-
liyoruz. Binaenaleyh bizim istedigimiz sey, haricte bazi §ayiat bisc mcveuttu. 2. Grup'a mehsup en §uurlu meb'uslardan biri olan-Hoca
isitiyoruz, bunu anlamak istiyoruz. Ya dogrudur veya degildir. Nccati Efendi de diger emsallcri gibi tasfiycye ugiayarak [I. Meclis'e ijtirak
ettirilmemislir.
226 KADlR M1SJR00LU ALi §UKRU BEY 227

ieinde bulunanlarm verdikleri tafsilata bir goz atalun:

Dogru isc, dogru, degilse dogru degildir, desinler. Ondan
sonra herkes buraya kemfil-i serbesti ve emniyetle gelir, bu- Dr. Riza Nur oinayet failinin Topal Osman olarak ortaya
rada miiz3keresini- yapanz. §imdi benim kulagima caiman fikigmdan sonra kendisinin inonii tarafmdan Qankaya'ya -

havadisleri ibtimal arkadasjanm da igitmi§tir. gimdi

fci; bazi davet cdilismt, gitmekten korkmu§ olmasma ragmen,
zihin ve fikir hep bununla me§giildm\ Binaenaleyh Meclis-i gbnderilen otomobile binerek Cankaya'daki miizakeieiere
Ali'nin gu suretle muzakeratmi istirahat-i fikirle yapacagini i§tirak edigini anlatmakta ve bu toplanti hakkmda dikkat
zannetmiyomm. cekici tafsilat vermektedir. Daha sonra ise, MechYteki
Reis - Efcndim, Necati Efendi Hoca munakas.a ve gbriismelere avdet ederek §byle demektedir:
takririnde israr ediyor.
bunu tensib ederseniz gonderelim. Hiikfimet en yakin bir za- Arnavut Haydar bir tak-
«Meclis'te meb'us, eski valilerden
manda Meclis Ali'ye gelir, izahat verir. Maahaza bu takriri
rir ile Osman'in cenazesim" mezardan cikardilar ve astilar. 12 ^
rqy-i Ulinize vaz'cdiyorum. firkin birsey idi. Vaktiyle Giresun'da mutasarnfhk eden ve

- Hiikumetin yarin el'an Diyarbakir valisi olan Nizameddin ile Aga'nm arasi pek
Basri Bey (Karesi) izahat verecegini
tyi "idi. Nizameddin onun sirlanm bilir idi. Vefali adamdi.
sizden isitiyoruz. Te§ekkiir ederiz. Yalniz reisleiimizden
biHustisnfi talep etmeye hakkimiz vardir. Bu mes'ele Meclis'in
Aga'nm cenSzesini memleketinde gommek 19111 istemis,, ver-
§eref ve haysiyeti mes'elesidir. ReisJer de bumes'eleyi memisjer. Bana muracaat etti. O giimi Aga'nm karisi da:
dalma
takib etmelidir. Eger reisJer bu mes'eleyi gev§ek tutarsa..» «- Kocamin cenazesini olsun buraya yollaym!» diye bana

Bu sirada Hasan Basri Hoea'nm (Cantay) konu§masmi telgraf cekti. Rauf a dedim ki;

kesen bir fery&d yukseldi: «- Artik bu kadar olmaz. Olmiis, her sey olmu§ bitmi§. Ce-
nazesini verin!»
«Abdulhak Tevfik Bey (Dersim) - Hukumet izahat ver-
sinlBu tavuk degil, koca bir Meclis azasidu. «- O!... Vermeli» dedi. Cenazeyi aldittim. Nizameddin alip

- Efendim, bu Giresun'a getirdi.

Reis takriri rey-i alinize vaz'ediyorum.
Hukumet vak'a-yi miiessife hakkinda MecUs'i tenvir etmesini Zavalh Aga su vatana uc, dbrt yildir bence biiyiik hizmetier
kabul edcnler lutfen ellerini kaldusm. Kabul edi'lmi§tir.» 127
128- Topal Osman Aga, yakalani§i esnasindaki miisademede mccbuien
31 Mart 1923 tarihli celseyi takibeden giinlerin Meclis veya Dr. Riza Nur'un ifadesine giire raukavemet eimeyip cagnkhgi
t^ankaya'ya kuzu kuzu giderken Muhafiz Kit'aai Kumandani Rizeli Binba^t
zabitlarma bakanlar: «Ali §ukrii Bey Vak'asi» hakkmda •

Fuad Bey'in emriyle -sirf kom^masini onlemek miiksadiyla- kasden

herhangi bir tafsil&ta rastlayamazlar. Fakat Meclis cenazenin Fakat ccsedi Uzerinde
SldiirtUmtijttt. kadar tahribat yapilmi$ti ki;
.

meb'uslar hey'eti tarafmdan inobolu'dan va-

teskil edilen bir tanmacak bir halde degildi. HatLa ba$i bile kopanlmi?ti, Meclis dliisijnun
Uius'ta asdmasim kanirla^tinnca bagi olmiyan bir cesedi bu hOkmiin infazi
pura konulafak memleketi olan Trabzon'a goturiiliisune kadar
bakimindan bi/zarfirc ayagmdan asmi§lardi. Meb'uslann biiyiik kismi O'nun
bununla heyecanli bir surette ve anbean me§gfll olmusUtr. daha diin alkigladiklan kabramanhklahm unutniii^lar ve kendisine kar^i
Goturulus, ve defnediligine aid tafsil -Ui llende bazi §ahidlenmn lunula doluydular. HMisenln gergek tail ve mu^cvviklerinden dc habcrieri
yoklu. Bu bfljamdan hmclarim Topal Osman'm cesedindeu 9ikarma yoluna
agizlanndan nakledecegiz. Ondan once, .yine hadiselerin
gitlilcr, Topiil Osman'in ayagmdan asilmis bagsi/, cesedi Ulus meydaninda
giinlcicc iple sallandinldi.
127- Zabit Cendcsi, C. 28 Sh. 221 v.d.
228 KADtR MISIROGLU

eta) is, kellesi koltugu'nda caU§mi$tir. <?ok ve miifhis hunhar

idi. Aina kestigi adamlar da yani Rumlar da Samsun
lvavalisindc Tiiikler'i miithis katliam etmiglerdi. Hem de pek
TUikcii, vatanperver gayretli ve miisluman idi. Yfne vatan yo-
lunda zanncderek fakat bir haiis geiirin bu tarzda igfalatma
kapilarak Ali Sukrii'yu bogdu. Bu suretle kendi kellesini de
verdi. Su testisi akibct su yolunda krnlir. Aim, zavalb derdi,

ijmmi ve cahildi, fakat akliselimi galip fair adamdr:

«- Ben 90k is ettim. Ben kurtulur muyum samrsimz? Va-
tana llizmet ettiin ama, bir giin beni harcarlar.» Sanki
kerameti vardi. Dedigi oldu. Celiline kurban getti. Burda
ahiakl muhim bir ders de var. §u adam vatana pek 50k hizmet
Pontus Isyam'ni, Kofgiri tsyam'm o, bastirmis, Gi-
etmi.$ti.

resun daglarmdan topladigi eskiyalardan birkac alay te5k.il

edip, Yunanlilara karsi olan harblere istirak etmisti. Mustafa
Kcmal'e sahst hizmeti de gayct biiyiiktur. Onun hayatim
ytllardan beri Osman'in adamlan muhafaza ediyordu. Mustafa
Kemal'in Aga'ya minnettar olmasi lazimdi...
HMa Osman'a acirim. Birgiin Maliye Vekili Fcrid'in

odasmda ve be§ alti vekilin yamuda:

«- Ben cthilim fakat Turkiim, Musliimamm, bu iki gayretle
yapiyorum, diye yapiyorum. Yalmssa dogrusunu gosterin, H-Ja
iyi
4
dyle yapayim.» demisti. ,.S5
Bu faciayi, Osman'i hatirladrkca hep bu sozleri kulagimda
i
«*
Ml ,1^
a -8

cmlai.»i25
^ 1.* '

v S-o
Birinci devre Meclis zabit katiplerinden olup bir 90k, gizli
celseye de istirak ctmi.5 bulunan Mahir Iz Bey hatiratinda Ali

§iikrii Bey'in sahsiyyetini tebmuz cttirdikten sonra sByle de- *

mcktedir:
«iste bu esnada karsisma Topal Osman 9ikanldt. Eskiya-
hktan gelme, fakat Trabzon havalisinde Pontuscular'a kar'51

129 - Dr. Ita Nur ~ a.g.c.C, II, sh. 1035-36.

230 KAD1R MISIROOLU ALi §OKR0 bey 231

orme iki sandalye bulunuyormus. Osman Aga kapiya bakan

yaptigi §iddetll tenkil savagiyla biitiin gunahlarmi unutturan
kskemleye ge9mis;. Oturmu§lar, lakirdiya ba§lamadari once
Giresunlu Topal Osman, hcrkcsin ba§ ustiinde ta§idigi milli
hazirlanan iki nargile gelmi§. Bir taraftan nargile fokurda-
bir kahramandi. Qerkez Edhem ve cmsali hiikumet asileri ve
tirlarken, diger taraftan da sohbet baglamis.. Tarn bu sirada
bir takim Izmir efeleri o mcyanda idi. Hepsi keridi
kahveler gctirilmis.. Ali §ukrii Bey, kahve fincamni eline ahr
mintikalannda biiyiik hizmetler elmisjerdi. Bu hizmetler
almaz, Kara Donlu $ete efradmdan dordii yagli ipi Ali §iikru
gunahlanna birer kefaret sayilmigti.
Bey'in egiimcyen basma gecirmi§ler. Ali §ukru. o esnada:
Topal Osman'm yiizelli neferi bulan ^etesi, Cankaya'da
«- Osman! Yaktin beni!» demis, ve bir eliyle oturdugu is-
resm? muhfifiz kit'asinm tes.ekkiilunden evvel, orada Mustafa
kemlenin hasirlarma can havliyle o kadar kuvvetle sanlmi§ ki,
Kemal Paga'yi koruma vazifesini goriiyordu. Sonra bir muhafiz
nasmtn avueunda o hasir par9alan goriilmiis.
taburu te§ekkiil etii. Kumandanhgma da Ismail Hakki (Tekce)

tayin edildi. Onlar da C^ankaya'nin digcr tarafinda mevzi t§tc: «Bir cinayet ki; cezalar ona nisbetle kiicuk!»

akhlar. Artik Osman Aga'nin §etesme liizum kalmami§ti. t§ Mcclis'e aksetti, Meclis biiyiik bir heyecan icindeydi. Bu
Fakat kimse buna ^ikarmaya cesaret edemiyordu. Mec-
se.s atmosferdc havayi koklayan c,eteden pur-silSh beg on kis.i

lisin polisi, komiseri bile tabancasini kapida birakmak

.
meclis miizakere salonu kapisindan egilip 1901-1 bakiyorlardi.
suretiyle meclise girebilirken, bu cete efradi, piirsilah hatta Her zaman hakh gordugii btitun hSdiselerde, o tiz ve keskin
ktictik bombaianyle «seUemehuSseI&ra» yani hie kimseden sesiyle Erzurum meb'usu Hiiseyin Avni Bey soz istedi. O

izin almak luzumium hissetmeden dogrudan dogruya meclise sirada, icra Vekilleri Reisi olan Rauf Bey kiirsiiden izahat ve-

giriyor ve toplanti salonunun kapisini a<jip i^eriye bir. kag ki§i riyordu. Huscyin Avni Bey:.

tophi halde bakabiliyorlardi, Bu nizam ve in-

9ete, §ehirde «- Rauf Bey! Kaatilleri biz sizden istiyoruz!..» deyince
tizami, hem de nizamiye askeri ki§lasinda asken disiplini bo- Rauf Bey:
zacak tavirlar takmmaya ba§Ladi. Elbette bu gayr'-i tabu hal «- Kaatilleri mutlaka MecLis-i Ali'ye getirecegim!,.» dedi
devam edemezdi. Galiba «Bir tagla iki ku§ vurulsun!» diye ve bu sozii kadar samimi ve o kadar candan sdyledi ki,
AH §iikru Bey'in izale-i vucQdu Topal Osman'a havale edildi. sanki kaatiller hapishanede elinin altindaydi.
Topal Osinan, bir kere Ali §ukru Bey'in hem§ehrisi idi. Yine zamanki soylentiye nazaran, Rauf Bey Ankara'mn
saniyen, Ali §ukrii Bey kendisini 90k takdir eder ve Kara- Bala Kaza.si'ndan bir jandarma tegmenini se9erek, jandarma
oglan'da Kuyulu Kahve'nin kar§isindaki Merkez Kiraathanesi taburuyla Osman'm karargahina sevketmi?, askerler, 9adirlann
oniinde aksam tistleri her firsatta kar§i karfiya otururlar ve sminna yakla§mca silShla kar§ila§mi§lar, jandai-ma da mu-
nargile i9erlerdi. kabelc etmi§. Miisademe sonunda Topal Osman yaralanmi^,
Ali §iikru Bey'in fgcia-i sehfideti de oradan basjami§ti.'0 9ete efradi bunun Lizerine teslim .olmu^lar. Carpisma devam
zamanki soyientiye nazaran, Merkez Kiraathanesinde bulu§- ederken Osman Aga'nin jetesine silahlarmi Cankaya'ya
tuktan sonra Topal Osman'm daveti iizerine nargile icmek 19111 cevirmelerini emrettigi, fakat Rauf Bey'in dalia jandarmalar
Samanpazan'ndaki evine gitmi§ler. Odaya girildigi zaman orta hareket etmeden evvel Cankaya'ya telefon ederek, herhangi
yerde tabure gibi kiifiik bir §cy ve karsilikh arkaliksiz hasir
232 KADIR MISlROOLi;

bar ha"disenin vuku' bulmamasi 19111 Mustafa Kemal Pasa'nin

istasyon binasina gelmesini tavsiye etmi§ oklugu da soylenenler "*
&t (M^eS _l^. \

arasmda idi.
»-J" r > Ji
Gsman Aga'nm cesedi, Ta§han'm oniindeki meydanda
,
***** *Cj ^^ a^*< «- 6-y 2. j , <*i
asildi. Qetesi de si'Ialilamidan tecrid edilmig oldugu halde,
muntazam bir §ekilde Meclis'in oniinden ge^rilerek mem-
leketlerine gonderildi. Y& \ . .

Ali §iikrii Bey' in «kurb-j Ziii-Cel&]»e tayeran eden (u§an)

mubSrek ruhunun na'§i Haci Bayram Camii'ne getirildi. Mec-
lis'teki biitiin mcmurlar ve belki diger devlet dairelerinin me-

murlan arasmda yahnz ben, derin bir iizuntii i9iB.de cenazeye

i§tirak ettim. Hayatimda iik ta§idigim tabut da miibSrek §ehid
" — * '-»-' j ***** (M OJr ^i
1 t - 1 . . /
merhum Ali §tikrii Bey'inki idi.» 130

Mdhir h Bey'in Ali Siikrii merhum igin yazdigi $iir:

-w^^,^, _V_\^AJ w t-^j,

^»**' ^^ ^"j 1

-«* ^^^
*>r>-» < -!-L

§EHID-i MILLET ALI §UKRU BEY'IN

RUH-i MUBECCELINE
Vi -r'-r' i^f- * 1 '
-»-'«IJI
>v7 ..t > -V^ 1
** UA^ j J. Vrf
i* » fe> U*.
>

Ey riih-i. mubdrek Seni menhus

1

bir sdil-i

§ehrah-i hakikatde gehid eyledi efsus...

Bir dest-i mehin, dest-i §aki, dest-i hiydnet,

Ihnak He mahveyledi, kahreyledi, lanetl.
it-i ^»s «!—'ii ,.; "*
Kaolin, Imlemin rehberl olmustu sedddin, "?--i'!<
Heryerde teceilt-i hakikatii murddin,
Kwban-i faiiletsin, evet hie siiphe yoktur,
Magdur-i hakikatsin evet; dleme makdur
*i'.ifc>»; ,^. _^
1.
Ifnd-yi s-ehtimet •
?- j jii _ Xy *.X-
Tdrih He miisbet
Sen olmedin asla, olemez cUnkii hakikat-
Hig gormedi hilkat,

Mahir fe Bey, Ali $ukru Bey iqm yazdrgl mersiyeyi kem^^ ile istinsah
. l30-M5hirIz-a.g.c. sh. 93 cdip bize vermigti.

-a? :
234 KADlR MrSIROGLU ALIJUKKUBEY 235

Mr hiiyle lecellisin Kanun-i lKida'mn, anlattiklanndan ibarel olan eldeki yegane hatiratinda yer alan
Makhur-i zebun oldugunu chl-i Uudanin bu tafsiiat, resmi goriis. istikametindedir. Resmi gdrtls de-
Olmezsin evet, y&d-i hazinink yagarken, niUncc M. Kemal Pasa'mn meshur nutkundan, tutunuz da
Sen stne-yi milletde kaltrsm ebediyyen, sairlerine fcadar bu dcrecede ehemmiyetli olan «AIi §ukrii
Bey Vak'asi» na gercktigi hacinlde yer verilen bir kaynagm
Tahlid edecekfazhm tdrih-i millet de,
mevcud oldugu sanilmainalidir. Aksiue Nutukda ondan bir tck
Destan olacak Heme her darb-i meselsk,
kelime ile dahi bahsedilmemektedir.
Bir hddise-i mefhareti ganli gaz&mn,
Diger resml veya resml goriistj benimseyen kaynaklarda
IIcryM-t g&m-engtzi hirer levha-yi nefrin
bir cok ehemmiyetsiz hadiseye sayfalar dolusu miitalealarla
Bir ales-i pitr kin,
yer vcrildigi halde bu vak'aya asla temas edilmomekte ve-
By her sesi bir vecd-i hamiyyede huri^dn!
yahutta az menff bir surette §6yle bir dokunulup gecilmek-
Filer ugruna, hak ugruna, n&r ugruna kurban! tedir.
MefkHre vu dinin
Rauf Bey'in verdigi izahat Cankaya ve M. Kemal Paja'ya
Her aim-i metinin
taalluk eden kismiyla -bail teferruat ve tefsir tarzr istisna
Elvdr-i tecellisini ta'yin eder ancak edilirse- mUcerred vak'alar itibariyle Dr. Nur'u aynen teyid
icaz iifes&hatla o bir tek hecedir: hak! etmektedir.
Ey an-i fetdyi'deki ndkus-i rnezalim,
Mecliste yapilan mtlnakasalara ve muhafazakar meb'us-
Her darbesi bir umde-i h&rriyeli h&dim! lann -hiikumet reisi srfatiyla- kendisini kaatili yakalamak hu-
Her sayha-i $umun susunda sikistirmalanna da temas eden Rauf Bey joyle de-
Mat'unu umumun. mektedir:
4Nisan!339Rumi(1923) «Fakat ertesi gun meclis meseleyi yine ele alarak, benim
crkenden Tacedden Dergahi'na gidip Mer- giyabmida bir siirii tartismalara yol acmi§ ise de, Adliye Ve-
Sabahleyin
siye'miMehmed Akif Bey'c goslerdim. Merhum fazlletkar kili Rifat Bey:

ustadim Akif Bey suri sessizce okudu vc durdu, diljUndtS. «- Gecen celsede reisimizin arzettigi gibi, hiikumet bu ife
Ben «Tanyeri» gazetesinde nesnni istemistim; Akif Bey: ehemmiyetle el koymus. ve kanuni vazifesini yapmaktadir.
«- §imdilik dursun!» dedi. Emrine ittiba ettim. Cenab-i Biittin bunlar istintak daircsinde ve tabii kanunen gizli olarak

Hak, Ali §fikrfi Bey merhumu Cennat-i aliyatmda miistagrak-i yuriitulmektedir.Simdi burada bu hususta fazla birsey
soylemek dogru olmaz.» diye o giinkii tarUsmalan durdurmak
gufran buyursun, amin.
istemisse de, bilhassa muhalif mcb'uslar:
(Mahir lz - Ylllarm Izi, Istanbul 1975 ah, 94)

«- Adliye Vekilinden birsey sdrmadrk, Rauf Bey gelsin,

hukumetin basmda bulunan Rauf (Orbay) Bey de
O zaman diindenberi ne oldu anlatsin, bizleri aydinlatsin, Milletin ve-

hadise hakkmda geni§ izahat vermektedir. O'nun Kandemire killeri olarak bunu istemek bizim hakkimizdir. Kaybolan rast-
 237
236 KADIRMISIROGLU

«Rauf Bey bu haberi derhal Meclis'e vererek, artik

geie biti degil, koskoca Meclisin muhlerem bir aziisidir.
ayduilanmis olan mes'elenin, adaiete intikal eden safhasmm
Hukumel reisi derhal izahat vermelidir.» diyc illfi da benim da yakinda a9iklanacagma gore miisterih olarak ve su nazik
gelmcmi istemiglerdi.

Halbuki, o sirada benim, Meclis muzakerelerine filan

katdacak vaktim yoktu. (Jiinku devamli aramalar neticesinde,
fakat tesadfifen, yani Qankaya yoluiidan gecen arama ekibine
mensup jandarma, anayoldan aynlip tarlaya sapmi§ olan bit
arabauii! izini takip edince, orada yeni kazilmis bir cukurda Ali
§tikrti Bey'in cesedini nulmuslu. Cesedin avucundaki simsiki
lutulmus bir sandalye ayagimn da, 131 Topal Osman'm evinde
bulunan kink saldalyeye aid oldugu tesbit edilince mu- JUls^i^iaa^ /S-Jj^ t/i.-^-" j-uSjp J-
mammayi cozecek ipucu elde edilmis bujunuyordu. Aym za-
manda yakalanan Osman Aga'nm adami Mustafa Kaptan'in da >>W jJ^liiHu/fcl, **! U J /•'--' -"'- - "^ : —
verdigi ifadede: «Trabzon'daki Yahya Kahyayi, Osman Aga'nm Uj w-X-j *jU_ iyO.) ^J- J-;'! ,v..'i.o i.>.;.^.^jy :.:... it
. JM-I, JS. ./",_ .i-^Uil iAa» ,^.y,j,i a o.u,.j^
uldurdugiinii §urada burada soyledigini duyan aganm tesvik <*a w.* j,.^ j», jr* £_,.;.; j.:>s ,_..,». .^ji.-','^

ve tcrtibiyle Ali §ukrii Bey'i Kuyulu Kahveden dosja ahp: jjics: jj^i > jOji;.A,/i j *> jr-yitlv r ^ r tlJ^J - 1

<d-v ~i-~ jjil Jii. ji ji<t «,>>- JjV>V->J>^>">j-'

j.il jU j-HjJi.. ~?±/ #ji) > ifv / d^.> .ijjT rf,*jj

a*^^*.!^ -,»*.,
J.L.
«• Ayagmdan kurgun cikardilar. Haydi kalk gidelim, ^^r.J^^V^.-^-A-
yatiyor, sizi 90k sever, bir ziyaret edip hatrnni sorarsiniz.»
.jf ^vIoKp j-« jU\, miJ ,, > &. —^V *:• — -1j- "** .-'.-'v— '

*JW rii;
b)J. j yi - wA\*Z- '

J')>: l
J' Ji*
diye evine gbturdrigiinu ve orada ayakta bulunan Aganm : tiki ^-.^J-ilj AJI^-,1.-;^
»'•>'" J "*•»-• -^-l* J' O^ jCl J,(=I>J J;-lli oVjl
karsmnda
1 . -

oturup, ikram cdilen kahveyi icerken, arkasmdan

!

JJ 1 .*ifljl- #-«Vl.^ W T f
a^^jr^r^.*.;.'.;--;/'^^
ant bir hareketle ustiine abamlarak jjUlt J^ljjt *_1 J::. ) j'i-SI J<j : *i A ^-»
boguldugunus itiraf edigi
y jjl !_1* J*jIt-
-'-.

, J,*l tl J>Ot» . iUTj yjl.r-jJLi|

iizerine olay tamamiyle aydmlanmrsti.»i32 J-X^f- il.*} ,t\-r •- JU J& jV*^-^' ' i^V ^.J' 1 -^'-
'

..;_,i.,»i ,.^.lJ4.>.,iiv. .j^djj'i-lf' W.-X- >* ;

^^.r,^.:^^,^
•:«'i |

Kandemir; Rauf Bey'in anlattikianna istinaden bahsi Af*

jy|i-:']ii ..w j,i i.Ltf,^.) ._J. UU. Jj. -v^ *-*«
,

gecen kitapta mes'elenin Meclis'teki mutcbaki miinakasasmr JFf «; jXi j. j.i', Muurf jl-il .
f^y^y? J K rfjl/j /. .

su surctle hnlasa etmektedir: O^iTll^!;/" il/y4. J> J!l

fJ/.l, jt -«-l i-,C
.viU- ij^i. ^yiil-i

V
.

^O- . jJ-J jj^iT .si^-j-i j^-V^l 4> .

^.-iC,

,f -miT mm, V/j ^VT rU-? JjlL:. .-.^.^V JV ^1^

j^Cij. »rfj ^-J.. (flj.) , - ipJjjt 1
*.

.3 «*.£.r«4JlKi1 J *fv Ji-j.^ -V.J-"-i :'<^J- -l..A^ Jk/

:

,jjj^j jj^. ^.^ «. <l(J ii ^ij." ^ij-ii.t JU-I 4lt~i tidS/, *J

^ J4i>
.

131- Bu noklada ya Rauf Bey yamimrg vcyahud da Kandemir O'nun . JJ.*1 ttjj j). J441 tij'j J..*' ^*" j-a*Ui.^ j^
soylediklerini yanhs nakletmi^tir, Zira merhum Ali Sukrii Bey'in cesedmui
avucunda lesbit ediien bir sandalya bacagi degil, sandalya hasin par^asidir.
Digei- biibin kaynaklar bu hususta mtittefiktirler,
Ali §iikrii Ecy mei'huma Ankai'a'da yapilan muhie^cm ccnaze mcr;"tsimini'

132- Kandemir: a.g.e. Si. 1 1

aksettiren bir giizete kiipurii (5 Nisan 1923 tarihle TAN Gazetesi)
 238 KADIR M1SIR0GLU ALi §UKRU BEY

zamanda memlekot menfaaticrini gciz oniinden ayirmiyarak. isi ttiimiyetle bu tehacu'mde niimSyan (a§ikar) oluyordu.
izam ile bit politik cckisme ve konusu sekline sokulmasmtri Hakimiyet-i Milliye'nin en hgr ve en tabit miidafii olan
dogru olmiyacagini ve hiikumetin vazifesini iyi bir yolda ne- halkumzm vatan icin, fikr-i hiiniyet icin olenlerimize kar§i
ticelendirmcsine imkan verilmesi icin, tarttgmalardan da gosterdigi an'anevi hiss-i hiirmet ve muhabbeti kemal-i iftihar
vazgecilmesini samimiyetle rica etmis ise de, iptidadan beri ve minnetle kaydetmekten kendimizi alamayiz.
heyecan ve asabiyetlerini dizginleyemiyen malum mebuslar, Saat on otuz olmus, namazgali meydani, kadin, erkek bin-
bu sefer dc, arttk mcrhum olan Ali §iikrii Bcy'in, milli
lerce halkla tamamen dolmu§tu. Hazirun meySninda Hey'et-i
hakimiyet ugurundaki pervasizca miicadelelerini sayrp
Vekile Reisi Hiiseyin Rauf Beyle Ser'iyye, Adliye, Mudafaa-i
dbkerek. onun blmedigim oleroiyecegim ve mubarek kabrmin Milliye vekilLeri bir 50k meb'usin-i kiram, Afgan Hukumet-i
kendilerine ebediyen hiiniyet dersi verecegini sbyleye islaniiyesi Sefiri Sultan Ahmed Han hazretleri ile
soyleye, kaatiilerine Mnetler yagdmrken, isi yine muhalefete
Baskatipleii ve k&tib-i husustleri, Fransa miimessili Miralay
dokiip hukumete ve dolayisiyle Rauf Bcy'e ve Mustafa Mojen cenaplan buhmuyorlardi.
kenni! Pasa'ya da tarizlerde bulunuyor ve Osman Aga gibi
Bircok mektepler, talebeleri ve hey'et-i talimiyeleri ile bir-
basi bozuklarm rittbeler, mansiplarla silahlandmlrms olmasini Merkez kumandanligmdan
likte ihtifale istirak etmi§lerdi.
§iddetle tenkid ve bu arada Rauf Bey'e hitapla:
tayin edilen bir miifreze-i askeriye dahi vazife-i ihtiramiyesini
«Beyefendiye soranz, bazt cahil cani kaatillere nasi! ku- if§ etmek iizere ahz-i mevki etmisti. Saat onbire dogru mer-
133
mandan hiiviyeti verilir?» diye baginyoi'lardi.» humun alsancagimiza sanlmi§ olan tabutu ihtiramat-i layika
Ali §ukrii Bey bahsine nihSyet vermeden once O'nun bu ile hastahaneden almarak Namazgah mevkiine isal edildi.

suretle yok edilisinden sonra tertiplenen cenaze merasimin- Saat onbirde imam efendi hazirfinu, eda-yi salSta dSvet ede-
den de bir nebze balisetmek istiyoruz. Merhuma iki cenaze rek cinayetin elem ve lzdirab veren teferruStmdan sizlayan
merasimi yapilnugtir. Biri Trabzon'da digeri de Ankara'da. biitun kalbler, kibleg^h-i mu'minin'e dondii. Merhumun ruhuna
§imdi O'nun gazetesi «Tan» da 9ikan tafsilatla Ankara'daki fatihalar ithafim muteakip Kir§ehir Meb'usu Mufid Efendi
merasimi nakledeiim: bervechiati belig hitSbesini irad buyurdular:
«Gazetemizde nesredilen ihtifal programi mucibince saat «.. Ey nas! Bu Kamat'taki biitiin mevcudad Allah'm,
onbitde merhumun jerefli alsancagimizla miizeyyen (siislen- Resultinim emrine inkiy^da mahkumdur. Allah'in ve ResuJi.il-

mi§) tabutu Gureba Hastahanesi'nden kaldinlacakti. Dana lah'in, hiikumetimizin evSmiri dairesinde harekete mahkumuz.
saat on raddeleiinde gehrin namazgahina miiteveccih sokak- Ey nas! Desl-i ccllad-i ecelden kimse kurtulumaz. Ey nas!
lanndan fevc fevc halk kitleleri bu feci cinayetin biitiin nefret Hakimiyetini elde etmek icin miilet-i necibemizin intihab ettigi

duygularim nazarlarmda canlandirarak muayyen mevkie dogru Btiyiik Millet Meclisi'mizin, yekviicud bulunan Meclisimizin
akiyor ve halkin bu muazzam hakimiyet-i milliyc sehidine pek ^zasindan Ali Siikrii Bey'in hakimiyet-i milliye ugrunda dest-
layik bir surettc gosterdigi hiss-i ihliram ve alaka biitiin sa- i celUM-i zalimin elinde ruhu, ala-yi iliiyyin'e isal edilmisth.

Ey n&s! Ali Siikrii'ye uzanan el Meclis'e uzatilmistir. Mec-

133 Kandcmir.a.g.e. Sh. 112 lis'in miimessilleri olan Tiirk halkuia uzatjlmigtir. Fakat biliniz

.
240 KADlR MISIROGLU ALtSUKRilBEY 2 41

ki, Meclis blmez, bu millet blmez ve bldiiriilemcz. Hukflme- LSkin halk yine tehaciim ederek cenSzeyi birakmadilar.
timize, milletimize, fiilesine Ceiiiib-j Hakk sabr-i cemil, ecr-i Baslar iistlinde, eller Ustiinde, tasidilar.
cezil (bol miikafat) ihsan buyursun.» Bu sOretle saat onbucukta halkm elleri ustiinde yiikselen
Mcrasimin hiiammdan sonra hazirunun dflf-i ihtiraminda Ali §ukrii Bey'in tabutu Haci Bayram-l Veli hazretleri tiirbesi
tasinan tabutun bniinde dedeganin tchlil vc lekbir sadalanyla oniinden almarak hareket edildi.
bu cemaat-i muazzama saat onbir bucukta Namazgah'tan ha- Bu muazzam alay, Ser'iyye Vekaleti'nin altmdaki «Tan»
rcket ederek Koyunpazan tarikiyle ilerliyordu. matbaasi online Ali §iikrii merhumun tarri hiicre-i istigali
Giizergahda gbz yaslanm sakhyamiyan butiin halk mer- yanma geldigi strada: tevakkuf etti. Yine Karesi meb'usu
huma son vazife-i ihtiraim ifa elmek iizere fatihalar ithaf edi- Abdiilgafur Efendi tarafindan gayet muessir bir dua edildi,
yordu. fatihalar okuudu.

KSmilen diikkarilarmi kapryarak emsali namesbuk Osirada ulvf bir tesiidiif eseri olarak etraftaki minarelerde
(gbrulmemi.$) olati bu ihtilfale biitiin tabaka-i halk biiyiik bir ezanlar okunuyordu. Haci Bayram'dan, Zincirli Camii
Jjerifinden
cii.sislc istirak ediyordu. Giizergaha ko^an miisliiman. ve ve §er'iyye Vekaleti'nin balkonundan semalara yiikselen
hiristiyan kadmlar akittiklan gozyaslan ile bu muhtercm gayet muhrik (if yakici) ezan sesleri yekdigeri ile telaki
sehidi en samimi ve tesliyetfuniz bir §ekilde tebcil ediyorlardL (kanpyor) ediyor, biitiin sokaklan butiin Ankara aftkim husu
Mevkeb-i muhte§em Koyunpazan'ndan ve Hapishane-i ve budii' iie titretiyordu.

AskerT oniinden, Karaoglan Carsisi'ndan gecerek agir agir Alay birkac hatve ilerledikten ve §er'iyye Vekaleti'nin tarn
Haci Bayram-i Veli Camii'ne dogiu ilerliyordu. balkonu karsisina geldikten sonra muezzin «Hayya Alei
Saat oniki'yi ceyrek gece Haci Bayram-i Veli Hazretlerinin Felfih» nidalanyla flfaki cinlatiyordu. Mfiezzinin bu
nida-yi
tiirbeleri oniinde tcvakkuf edilerek Balikesir Meb'usu daveti zaten miiteessir olan yfirekleri cu§-u hurusa
getirdi.
Abdiilgafur Efendi tarafindan belig bir dua in^ad edildi. Alay tekrar tevakkuf etti. Ve kemal-i hudfl' ile ezan-i miibareki
Abdiilgafur Efendi miilk ve milletimizin saadet ve dinledi. Gozlerden yaslar. dekiiliiyor. Kaibler «Lebbeyk,
sektmetine dua ve teraenniyat ithafmdan sonra fikir ve is- AUahumme lebbeyk» diyor. Ali §iikrii'nun nas-i miibarekil
tiklal, din ve vatan icin mticahede-i kalemiye ve fikriyede bu- rflh-i miibareki semftlara ittiia ediyordu.
Miiezzin cemaate
lunan Ali §iikrii Bey'in kalemini kiran o hain elleri Cenab-i donerek bir defa daha tekrar etti: «Hayya Alei Feiaii!.»
Hakk'm kahr-u tcdtnii (kahir ve yikmak) ve haib-u hasir ey- Vine derin bir siikuti Bir dakika tevakkuf. Sonra. fjer'iyye
lemesini niyaz etti. Ve milletin kalbine defnedilen sehid Ali Vekaleti'nin
balkonundan yine bir nida semalara yukseldi:
§iikrii Bey'in kulub-u iinimette payidar kaiacagmi iiave etti. «Allah-u Ekber, Allah-u Ekber, La Hahe illallah...»
Miiteakibeti Kais Meb'usu Ali Riza Bey ahajiye hitaben: Muezzin azamet ve vahd8niyet-i iiahiyeyi yad ve tezkiren
«-Ey cemaat-i miislimm! Ey Ankara'nm muhterem balki!.
sonra cemaat-i kiibra hep bir agizdan tekbirlere basladi.

Miisaade buyurunuz da bu na's-i miibareki Meclis'e kadar biz Kelime-i tevhidlerle, tekbirlerie Biiyiik Millet Meclisi mey-
aikada§lan tastyarak vazifemizi ifa edeHm.8 dedi. damna gelindi.

1
242 KADiR MISIROCiUI ALI5OKROBEY 243

bahce «- AJ-i Trabzon! (Trabzon cocuklan) Sana albayrakli bir

Burada meb'usto-i kiramla buiiin Meclis etrafinda
ve mu- gelin gonderiyoruz.» hitabiylamerhuma son sada-yi tesyiini
vc meydanda mektepler talebesi ve kadin erkck kesif
isal etti.
bir balk kiitlesi hal-i intizarda idi. Cemaat-i
kiibramn
azzam
Meclis online muvtealatiru miileakip artik meydan ve so-
Ziya Hurjid, Abidin, Nebizade Ahmed Haindi Bey'ler
dolmus. ve ayn bir otomobille hareket ettiler. LSzistan Meb'usu Necati
kaklar ffl uzaklara kadar hmca hinc derccede
samimiyetle Ankara Bey de Ravli koyiine kadar merhume vazife-i tesyiiyyesini ifa
tasrrusti. Candan vc yiirckten kopan bit

hallcimn gosterdigi hiss-i teessiir ve elemc simdiye

kadar An- etti. Ravli koyiinde halk biiyuk bir tezahiirle sehidi istikbal
etmislerdi. Necati Bey halk huzurunda bervech-i
kara'mn §ahid olmadigi bu ulvi tezahiire, kirkbin'i mUtecSviz ati

(asagrdaki) hitabeyi irad ettiler.

halk i$tirak etmijti.
Ankara'dan 30 km. baid (uzak) mesSfede bulunan Ravliye
Albayraga sanlmis. bir otomobil kalblcre httziin ve elem
kapisi oniinde Koyti'ne kadar sehid-i magfur Ali giikrii Bey'i tesyi icin giden
veren vaz'iyle uzaktan Meclis'in orta

goriiluyordu. Dedcganm tehlil ve tekbir sadfdan arasinda

iler- Lazistan mebusu Necati Bey tarafmdan esna-yi iftirakta
otomobilin (ayrilis esnasinda) nas-i miibareke hitaben irad buyurduk'lan
leycn tabut uzun yolculuga hazirlanmis. olan bu
aynhk tesiri cokmtts, nutuktur:
icine ycrlestirildi. Herkesin iizerine bir

meydani istilfi etmisti. On dakika soma bu

ha/.in bir siikOnct «Elveda ey millet sehidi! Elveda ey hiirriyet kurbam!
muhterem sehidin cismi dahi artik Ankaradan aynlacakti. Bu Bugun artik cismin ebediyyen bizden ayrihyor, aramizda bir

esnada miitcaddid fotograflar alindi. arslan gibi, bir timsal-i hamiyyet ve secaat gibi dolasan o
mlibarek vitcudun bugun bizlere veda ediyorl... Fakat, mahzun
Ankara Meb'usu Haci Mustafa Efcndi'den belig bir dua
hey'et La- olmal... Ruhun, nam-i mubSrekin fenapezir
irad edilerek merhumun nasmi Trabzon'a tsil eden da
(fani) Diinya'da

zistan meb'usu Ziya Hursid, Abidin ve

Nebizade Hamdi ebedi bir hayat kazandl.

Beyler'den roiirekkeb idi. Ey mubarek hiirriyet §ehidi, ne mutlu sana ki, mezarin
vatamn sinesi, milletin kalbi oldu.
Hey'et rfifek9-yi muhteremesine (muhterem arkadaslarma)
Ziya Sen kendin
ved9 cdiyordu. Ortalikta kiiciik bir faaliyet goriildu. icin blmedin! Milletin ugrunda, hiirriyet

Hursid Bey, Huseyin Avni Bey'e arz-i vedii etti. HUscyin ugi-unda, kendini fedfi ettin!. Milletin yasamasi icin sen okliin,

Avni Bey: htirriyetin payidar

olmasi icin sen can verdin!, Millete, milletin
Mrriyetine, hakimiyetine en biiyuk hizmeti sen yaptm.. Bunun
« - Ziya Hursid Bey hemsdirilerime selSm et!...» dedi.
icin sen, milletnazarmda en biiyuk adamsm. Millet daima
Herkeste derm bir heyecan aUtirui (alametleri) goriiluyor-
senden, senin ruhundan feyz alarak yiikselecektir.
du. Beklenilen an yaklasnusu. Biitiln yiizlcr,
hiirmetle bir nok-
Gidiyordu. Sana kiyan senin boynuna kemend
dikildi. §ehidi hfimil olan mevkcb hareket etti.
eller, atan canavarlar,
taya
kendini istiyakla bekleycn hemsehrilerine senden ne isterlerdi?! Sen ki, Diinya'da herkese iyiiikten
Bu mehterem sshiii
eden baska bir sey yapmaimstin.
gidiyordu. Huseyin Avni Bey arkadan otomobile isSret

kollanni acarak: Ey biiyuk §chid-i hiirriyet, kemend sana degikli! ,0 ke-

 KADlR MISIROGUI ALi §0kr0 bey

mend milletin boymma atilniak istenmisti. Sen buna nza ve Trabzon mebuslan Ziya Hurgid, Dr. Abidin, NebizSde
gos tense yd in olmeyeccktin! Hamdi Bcy'ler dahi htingiir hu'ngiir aghyordu.

Belki, naz ve niarn (nimetlcr) icerisinde ya§ayacaktm, Otomobil nag-i miibaieki saran sevgili sancagimizi orterek
fakat sen o zilleti kabul etmedin; sen kendini fedS ettin, millett hatkin gozyaskn arasmda yoluna revan oldu..» 134
kurtarchn. Milletin hiimyetmi, hfikimiyetini kurtardm. Bunun Ali §ukrii Bey merhuma bir de Trabzon'da cenaze
19111 millet ya^adikca sun de miiebbeden milletin kalbinde mcrasimi yapilmistir. Bunu da yakin bir akrabasi olup ha-
yagayacaksm!, diselere bizzat §ahid olan halen sag; 135
Hasan Fehmi Bey'den
Ac kefenini ey miibarek §ehid! Bir kcrc daha o kahraman dinleyelim.
simam gorelim! Guzel gozleririden bir kerecck daha oisun kal- Bu zat ile yaptigumz gbrusmeyi arsivimize intikal ettirmi§ .

binin clemicrini okuyahm. Hakkin lisam olan miibarek diliniz, bulundugumuz teyb bantindan aynen dikkatlerinize ar-
bir kcreeek daha bize htirriyet vc istiklal ayetini okusun!.. zediyoruz:
A9 kefenini ey miibarek §ehid! S'enin htirriyet nurlan sacan «- Isminiz?
gi.il gibi yiiziine son bir buse-i veda takdim edelim. - Hasan Fehmi Atabay.
Ey sehkl-i htirriyet! Biz belki giinahkanz, belki sana kar§i - Adresiniz?
hakkiyla vazif'emizi yapamadik. Lakin sen bizi afveyle vc bize
- Gazipa§a Mahallesi, Tavanh Camii Sok. Nu. 75 Trabzon.
huzur-i Ilakta §efaat et.
- AH Siikrii Bey'in nesi oluydrsunu2?
Senin payene elbette biziin gibi kiiciik kullar erisemez.
- Dedem Ali §iikni Bey'in
babasimn agabeyisidir. Bizim
C^iiiiku Benin mekarnn kalb-i millettir, ar§-i ilahtdir.
suMlemizin soyadi o zamahlar «Yamakoglu» idi. AH §ukrii
Ey §ukru niin matemli diyan Ey huziinier icmde gozya§- Bey merhumun babasi Haci Ahmed Kaptan bunu degistirerek
Ian doken fedakar Trabzon!. Sizin en kiymetli evladuuzin «Reisoglu» almi§tir. Halen gilemiz Besikdiizu'nde Reisogul-
cenllzesini size gonderdigimizden siz de bizi afvediniz.
lan diye bilinmektedir. Siilalemiz esraftandi. Benim dedem de
Htirriyet ugrunda bir kurban vermek mukadder imi§ ki,
Kaptandn. Reiszade Hasan Kaptan diye bilinir. Ali §iikrii
bciyle oldu ve bu seref size dustii. Onun ruhunu biz milletin Bey'in babasi ailede bir sozumin gecmemesi uzerine kizarak
kalbine defnettik. Cesedini de size gonderiyoruz. Sizi tebrik soyadmi bu §ekilde degi.stirmi§, agabeyisi olan dedem de
ederim fadakar Trabzonlular! O'na uymustur. Reiszade Haci Ahmed Bey, Akcaabat,
Haydi ey mubarck htirriyet kurbam! Gectigin yerlere feyz-i Vakfikebir ve hatta Trabzon liman reisliklerinde bulunmusmr.
htirriyet sacarak as.iyan-1 saadetine §an ve §erefle vasil ol! Daha evvel de koi gemilerinde kaptanhk yapmistrr. Imparator-
Evleda ey millet §ehidi! Elveda ey hiirriyet kahramam! Lil- luk zamanmda, askerlik doJayisiyia imtihanla yetisme kap-
lahilfatiba!.»

Necati Bey'efendi bu nutku irad ederken hem -kendileri 34- 5 Nisan 923 tarihii TAN Gazeiesi'tiden aynen
1 1

135- Bu eserin gazelemizde tefrika cdildigi sirada bayarta ohm Hasan

aglryor hem otomobilldeki na.3-1 mubarekin etrafma toplanan
Fehmi Bey, Ocak 1976 sonlannda Tmbzon'da vefat edeiek O'min kilap lia-
butiin Ravli hajlki ve sehid-i magfurla birlikte giden L.azistan iine geldigini niEalesW jrurememi^tir.
246 KADIR MISIROOLU

tandi. Padi^ahlik zamanmda denizde inzibati kommakla va-

''-""»
zifeli kol gemilerine kaplan olmustu, • J*
Kendisi kaptan oldugu icin ogullanm da bahriyeli olarak
yetistirnlistir. Kayinpederi Bahriyc Nezareti'nde (^oban Ali K:~
Kaptan adryla maruf bir kimseidi, cok meshurdu. Qocuklariiu

fstanbul'da O'nun yaninda ikamet etmek iizcre Hey-

beliada'daki Bahriye Meklebi'ne gdndermisd. Qocuklan, Ali
§iikrii ve §evkct Bey (sonradan Doruker soyadmi almistir)
idi.Her ikisi dc babalannm ve dedeleri olan Qoban Ali Kap-
tan'm himmetiyle Heybeliada'daki Bahriye Mektebi'ni bi-
tirdikten soma ingillcrc'yc gonderildilcr. Ingiltere'deki
Yiiksek Denizcihk Akademisi m birmciukle bitimuslerdir Am- *i <-"'»
larinda bir oimasma ragmen, ikisi de aym sinifta
ya§
okumuslardi. Oradan db'ndiikten soma zannederim kolagasi
riitbesini haizken «Donanma Cemiyeti» ikinci reisligine
secilen AH §ukrii Bey «Donanma Mecmuasr»m cikarmistir.

. Kardesi §evket Bey kurmay yarbay oluncaya kadar Kuva-.

yi Milliye'de bilfiil bahriye zabiti olarak cahsmigbr. Lpzan
Konferansi'na askeri rrrdsavir olarak gitmistir. Sulhten soma
'

da Karadeniz kumandani olarak Amasya'da calismrstir. Ku-

mandanlik bUahare Samsun'a nakledilmis, kendisi Samsun'da
da Karadeniz kumandanhgi yapmisttr. Bilahare de Denizcilik
Bankasi Giiverte enspcktdrlugiine gecmistir. 1955 senesinde
Yalova'da vefat etmisur. Hayatta bir kizi, bir oglu vardrr,
Kaympederi Kadir Bey Kandilli'de otanirdu! Kandilli'nin yansi
onundu. Tabii olmustiir. Keza hammi da. Oglu Ali, Paris'in

i§galinde Paris'te eczacilik tahsil ediyordu. Qok eziyet cek-

mis, ispanya'ya dogru kaemisur. §imdi istanbul'da ilac fab-
rikalarmdan birinde calismaktadir. Kizinrn adi ise inci'dii, O
da fstanbul'da Ni§anta§i'nda oturmaktadir.
Ali §iikrii Bey'in ise iki oglu bir kizi vardi. Biiyiik oglu
Ali SUKRU BEY merhliinun Trabzon'daki dclin merasiminde buiunan ve
Siiha, Ahmed Emin'e
Malatya'da yapilan suikasd sirasinda yakin akrabasi olan HASAN FEHM1 ATABAY
Malatya Devlet Hastahanesi'nde idi. Operatdrdur, Ahmed
248 KADSR MISIROGLU ali^ukrO bey

Kmin'c ilk tedaviyi. o yapmi§ ve bundan dolayi da cemile ola- gusu Mecmuasi» 9ikanrdi. O zaman Ali §ukrii, Hiiseyin
rak Adnan Menderes tarafindan Dariiiacezc Bashekimligi'iie Cahid gibi adamlar yakalamp Malta'ya,
suraya buraya
tftyin edilmistir. Oteki oglunun adi Nuha'dir. Bu da Kaptandir. gonderiliyorlardi. ingilizler 16 Mart hidisesmi yaprm§, §ehza-
Halen hususi §irketlerde 9ali§tigim samyorum, Kizmm adi ise deba$i Karakolu'nu basmis., uyuyan neferierimizi sungiilerms
Suna idi. Istanbui'un resmen i§galini ilSn etmisk, di. O zaman Ali

Ali ijukrii Bey, Ingiltere'den donclukten sonra askerlik SSiikru Bey meb'us degildi. Hake vapuruyla Trabzon'a geldi.
mesleginden ayrilmis, tir. Sebebine gelinc'e, Ittihat^ihk girdi Ben vakit Istanbul'da kiitiiphanede 9ali§iyordum. Tanmmarnak
isjn i^ine. i9in basma §apka giymi§. Turk vapuruyla gelseler Giresun'a

«- AH §ukrii Bey kadar gelebilirlerdi, Trabzon Pontus eskiyasi ile do3mu§tu.

ittihat ve Terakki Partisi'ne girmedi
Tiirk vapurlanna Giresun'a kadar miisaSde ediliyordu. Trab-
mi?»
zon'da kan§iklik 90km. t§te zaman Trabzon'da sefime girdi.
«- Hayir, onlar iki kardes. ittihat ve Terakki Partisi'ne gir-
Trabzon'a bagh olan Giresun, Gorele, Vakfikebir gibi yerlerde
mcdiler. Bu partiyi tasvib de etmediler. Bunlar ikisi de bah-
dola§ip konusmalar yapti. Se9imi kazamp meb'us oldu.
riyenin ilk kurmay zabitleriydiler. Fevkalade iyi yetis.mis.Ierdi.
istanbul'da Findikk SarayL'nda toplanan Meclis-i Meb'usan'a
Ittihat Terakki komitesiyle bagda§amazlardi. Ali §ukru Bey
mektebinin birincisi, karde§i §evket Bey ise ikincisiydi.
katildi. Zannedersem bu son Osmanh Meb'usan Meclisi'dir,

fkisinin de bahriye'de namlan ve lSkablan vardi, Ali §iikru

Fakat ingilizler bu meclise 9alisma firsati vermediler. Bu yiiz-
den onlar orada ka9an ka9ana gittiler, Bir kismi Malta'ya siirul-
Bey'e bahriyeliler arasinda «Denizci §iikru» kardesine ise .

mils,, bir kismi da ka9ip Ankara'ya ka9anlar arasmda idi. Ben

«Kitapsiz §evket» deniJiyordu. Bu lakab, §evket Bey'e
derslcrine kitap yardirm ohnaksizin hazirlam§indan dolayi ve-
zaman babamm i^agirmast uzerine Trabzon'a d6nmus,tiim.
rilmisii. O'nun Ankara'daki miicSdeleleri devam ettigi srrada ben
«- Ali §iikru Bey askerlikten aynkhktan sonra ne yapti?» Trabzon'da idim. Birka9 kere Rusya'ya gittim geldim.
Kayik9ilik yapiyordum. O zaman burada baska i§ yoktu.
«~ Donanma Mecmuasi'm 9ikarmaya ba§ladi, matbaa
i§te
Babam bana bir kayik akh. Indim §imdi kayik9iliga. Denizde
Bu matbaa Cagaloglu'nda idi. Adi da «Ali §iikru
acmi^ti.
Yunan serserileri, karada Pontus eskiyalan, kiyi boyu saga
Matbaasi» idi. Ben de onun kutuphanesi'nde 9ahsryordum.
sola insan ve ytik ta§idnn. Elimiz tetikte nbbet tutuyorduk.
Zira, bir de kutuphanesi (yayinevi) vardi. Sik sik matbaayla
Gidip biraz misir alip satiyor ve kan- ile ge9iniyorduk. Bir iki
kiittipbaiie arasinda gidip geiir, evrak goturiir getirirdim. Bu'
sefer yapmca i§gSl kumandankgi yakaliyor seni, sen iki sefer
kutuphSne galiba «Ayyildiz Pazan» adini ,ta§iyordu.
kendine 9alis,tm, gel biraz da devlete 9ahs_ diyor. Araba yok.
Cikardigi bir 50k kitap vardir. Birinin adini hatirhyomm, galiba!
Kagni yok.
«iki Hatirat 0?.§ahKiyet» ismini tasjyordu, Eski. sad-
«- §ehadeti vuku buldugu sirada six neredc idiniz?»
razamJara pa§alara aid bir kitapti. Ressam Rafet Bey vardL.
Bazt rcsimler getirirdi.
«- Ben zaman Hopa'dan gelmi^iiin. Mopa'daki Istihkam

O zaman Taburuna ia^e getirmi§tim. Haberi benden gizlemi§ler. Bir

Istanbul isgSl altmda idi. O matbaada «Gundo-
takim fisiltdar oldu, aniamadnn. Fakat. Besikdiizu'ne gidince
 250 KADIR MIS1ROGLU
ALI5OKRUBRY 251

dedilet ki, boyle bbylc birsey duyduk biz Trabzon'da, All bagirdigini duymus, Topal Osman'in bir yazlik evi vardi, bir de
§fikrii Bey'e sfiikast yapmiskr. Kimisi de Avrupa'ya ka9ti v.s.
kislik. Yazlik cvi Qankaya'da, kislik evi Samanpazan'nda idi.
dertamis. GaybQbod esnasinda muhaiiflerinin bit kismi da AH
Bu hadise Topal Osman'in Samanpazanndaki kishk evinde
§ukrii Bey hakkmda boyle bir balon U9urmu§Iar. Neticc
ili- cereyan etmistir. 136 Bagirmalan duyan kadm da, bu evin
bariyle isin aslim iigrendik. Nihfiyet ceniize bulunimij. Fun-
bitisigiude oturuyorimis. ^olak Mustafa Kaptan vardi,
dahkta bu
sjirda burda, bunlan biliyorsunuz. Bu arada Topal Topal Osman'in adamlanndandi, Bir de bizim akrabadan
Osman gcimis de Meclis'in kapismdan bakiyormus. Ye-
Kadri Bey vardi. Bu Bascavustu. Assubay... ve Cankaya'da
nibahccli Siikru Bey:
.
vazifeliydi. Topal Osman'in Ali §ukrii Bey'i bldiirmeyi ta-
«-- No var, ulan nc bakiyorsun, ne i§in var senin burada» sarladigini ogrenmis. Bir mektup yazarak:
demis. O da: «-Aga soni jagiracak salon gelme. Gelirsen seni dldii-
«... No var, bakmak yasak mi?» diyc karsilik vermis. rccek» diye yazip O'na gbndermis. Fakat mektup her nasilsa
Ycnibahceli Jjiiki-u yigit bir adamdi, Topal Osman Aga'nin adamlarmdan olan bu Mustafa Kap-
«- Hadi git isine, millet galeyanda» diyerck onu kovmus. tan'in eline gejmis. Bu yiizden Osman Aga O'nu da oracakta
«. Pcki» demis ve dfinmug gitmis. O sirada Meclis'e gir-
bldiirmustiir.

mek iizere olan Rauf Bey: Topal Osman bu folak Mustafa Kaptanla Ali §ukru
«- Ne o §iikru Bey, Osman Aga'ya ne diyorsun?» diye Bey'i cagirtmis, Bu adam, Ali §ukru Bey'e gelerek demis ki:
sormus. «- Jukrii Bey, Aga seni davet ediyor. Birlikte bir kalive
«- Kqvdum O'nu, gelmis burda bizi dinliyor.» i5ecek. Buyur gideiim.»
Hararetli celseler var, isle Hiiscyin Avni Bey baginp
Topal Osman sirada ayagindan kurjun cikarmis.ti. Ra-
cagmyor fiiart.
hatsizdi, evde yatiyordu. Yoksa Ali fjiikrii Bey'i ayagma
«~ Amma jyi yapmadin,» demis Rauf Bey. «0 M. Kemal
9agiracak seiahiyeti nsfsinde goremezdi. O da, hastadir diye,

Pasa'nm adai.itdir.» kalkti gitti. Soma bildiginiz gibi hadise olmus.

«- Ali §iikrii Bey ile Topal Osman'in aiasinda daha
«-E, biz, Mustafa Kemal'in adarai degil miyiz. Yalniz
Bnceden cereyan etmis bir anlasmazlik var miydi? Rauf
Topal Osman mi Onun adami?» diyor Yenibahceli Sukrii
Bey...
Orbay Mliratinda Topal Osman'in Ali §iikru Bey'e Sid olan
Tirebolu'daki bazi tarlalan gasbetmis olmasindan dolayi ara-
«- Ali Jukru Bey'in cenfeesinin buraya getirilisi nasil
oldu, siz bu
merasimde bulundunuz mu?» 136- O devri ya§ayanlardan, yakm doslumuz eski kiiltiiriin nadir
miimessiHerinclen bin olan Miincvver Ayash Hanimefendi, Ali
«- sirada Meclis alev almis, hararetli bir sfirette mes'ele §ukrii Bcy'iii
katlim miileakip Ankaraya gittiginde kendisine Topal Osman'in
Sa-
iizerine egilmis, bu isj Topal Osman'in yaptigi manpazan ndaki bu nvuii gbsterdiklerini ve Ali §iikru Bev'in burada nasi!
anlasilmisti.
Komsusu bir kadin Ali §ukrii Bey'in hadise gecesi: katledildigini -gercege uygun bir soretle- hikayc ettikierini
iflde bu-
yurmi^lardir. B» mllomat, Ali Sultrtl Bey Vak:asmm o giinkil
«- Yapmayin, Allah askma yapmayin yandim!» diye Ankara'da
ger^ek yiiziiyle umilma malolmuj boluiidugunu gosleren calib-i dikkal bir
rnti^ahadedir.

„.,
252 KADIR M1SIROGLU ALI JUKRU BEY

annda eski bk husumet mevcud oldugunu soyltiyor. Bu dogru

mudui?
«- Hayir kai'iyyen boyle birgey yoktur. Topal Osman'i
kandinm|lar. AH §iikru Iky ingilizler'i lutuyor, ingiliz

siyasctlne taraftardir, demijler. Buna da sebep All §ukru •Vox; v-t

Bey'in iyi ingilizce bilmesi, Taymis Gazetesini giimi giiniine

takib etmesidir. Bundan dolayi yakisurmisjar. Halbuki Ali

§iikru Bey bu gazctcyi takibederek ingilizler'in hakkimizda
ne diijiinduklerini gunii giinune terciime edip gazetesinde
negrediyor, halki ir§ad ediyordu. Bazi kimseler Topal
Osman'a Ali §iikrii Bey'in kendisinin aleyhinde konu^tugunu V Jjtt Ts -wr vVa • jt rt
"tfiJj'J fijl-'f

da soyleyip onu tahrjk etmiskr.

«- Peki Topal Osman'la Ali §iikru Bey arasinda Trab-
zon'un Kahyasi mes'elesinden dolayi bir gecimsizlik yok-
muydu?»
«• Hayir. Sadece Topal Osman'la Kahya arasinda gecmi§
su vak'ayi soyleyebiliriz. Topal Osman Rumlan oldiirmeden
evvel agizlarindan takrir alip mallarmi uzerine gecirirdi.

Gorcle'yi, Tirebolu'yu, Giresun'u bu suretle talan ettikten

sonra Trabzon'a geldi. Yunaiiklardan ganimet alinail bir ge-

miyle. Taksim parkinda Kahya ile karji karsiya geldiler.

Kahya kendisine elleri arkasinda oldugu halde:
i&> >J fat* **> »/T ^ut, i^ajjr:^
-^jjt ^iC,
:
-Jiv »i„.<.,>.i j.Vji.iAib i
«- Osman Aga ne geziyorsun burda?»
«~ Niye Aga, yasak mi Trabzon'da gezmek yasak mi?»
«- ; Yasak ya!... Biz burada kuildik mi, sana mi kaldi Trab-
zon'un as&yigi. Hadi al adamlanni cekil git!»

«~ Cekiliriz, peki» falan...

Demi? ve arkasmdaki aba zipkali adamlanyla gekilip A)i §CtRrii Bey Mcrlnim'im bir din filimi kadar dint mes'fclere vakif oklugu

gitmis,.Halta mazot bile alamadan kacmiglar da Akjabat'a vc vatanina bu yoida da hizmotlerde bulundugu' (?ogu kimsenin me^huludur.
Trabzon'ila Qarsi Camii'nde vaaz ederek dinieyenJcri
ugrayip ikmal yapnuglar. Bunu bana o zaman burada Polis
bir tlef'asinda
biliyoruz. Yukandaki klijede onun Kayscri'de Ulu Cami'de
co?!iu-di[giinit
mtiduru bulunan ve hldiseye gahid olan akrabamizdan Mu- «Cihad» mevzuund:t yaptigi konu^manin 24 Ey HI J338 tSrih vc 490 sayih 1

zaffer Bey ardatmigtrr. Kahya, Topal Osman'in Trabzon'a Sebiliirrcjad mecmuasmck ne^redilen meminin ilk kismim gOriiyorsunuz.
254 KADIR MISIROGLU ALl 5OKRO BBY 255

gcldigini duyunca O'nu Trabzon'da lialkm burnunu

ka-
natmadan kovabilmek icin her taraft adamlanyla donating. Bu
yiizden Aga kacmaya mecbur kalmislir. Hatta o kadar
ki,
Topal Osman kendisi yeti§ip geldigi gemiye binememis de,
burada konustugohuz Kasap ihsan'm kardesi Ibrahim Bey'in
motoruyla gilmistir. Hatta ihsan'm baoa soyledigine gore bu
yerine defnettiler. Toplar moplar birseyler yaptilar oraya.
Bak
Ali Sukrii Bey'e hala" bir snezar yapilamadi. Hepden
kay-
bolmak uzereyken Belediyeye miiracaat ettim. O zamanki
Reis Suad Bey (Oyman)le beraber iste simdi gordiigumiiz
basit seyi yaptjrabildik. Bundan dolayi da istanbul'dan
Ali
Siikrii Bey'in yakmlan tebrikc geldiler Suad Bey'i.

motoni gasbetmis, vcraiemigtir. Kahya ile arasinda gecen Ankara'daki goriisme, konu|ma ve merasim kafi goruldu.
hfidisebundan ibareltir. Ali §ukrii Bey'in bunu mes'ele yap- Trabzonlular da cenazeyi istiyorlar.
masina imkan yoktur. O'nun meziyetlerinden biri de mem- «- Sehidimizi bize verin!» diyorlardi. Bu is igin Ankara'da
leketinde adam yetistirmekti. Beyle kucuk cekismelere
gir-
bir hey'et lesekkul etti. Meb'uslardan Ziya Hursid,
Dr. Abi-
mezdi. Meclis'in en gene ve en dirayetli mebusuydu. Boyle din, Nebizadc Hamdi, Giresun'Iu Musa Kazim, Erzurumlu
oldugu hakle en yajldardan daha kafaliydi. 1963 senesinde Necati vesaireden miitesekkil bir hey'et... Bu heyet re-
Milliyet Gazetesinde okuduguma gore: bir gun M.
Keinal fakatinde Cenaze Inebolu'ya getirildi. Orada Ali Siikrii
Bey'in
Pasa'ya giderek: vaktiyle kendi eliyle almts oldugu Resid Pasa Vapuru'na bin-
«- Sen burada ne oturuyorsun? Baskumandan degil misin? Dedem Haci Ahmed Efendi de bu vapura istanbul'dan
dirildi.

Neden cephede degilsin?. Hadi Ordunun basinaU demis. M. hareket ederken binmisli. inebolu'da cenazeye miilaki
oldu.
Kcmal Pasa da hie kmnamij. Kalkmis cepheye gitmis, de Bizim Denizli Koyii'nde aiie mezarhgimiz vardi. Oraya
soma da Ali giikrii Bey'in bu zaferdc biiyiik bir katkisi gommek istiyorduk. Ailemiz filasil Saray'a mensuptu. Ced-
oldugunu -ihtimal bu hadiseyi ima ederek- bizzat
iffide dimiz Yeniceri yamagi imis. Onun icin ailemize «Yamakoglu»
etmistir. O zaman Dilnya'mn kesmekeg zamanlarrydi. Meb'uslar denilmi§. Soma biliyorsunuz Reisoglu oldu. Denizli Koyu'ndeki
grupiata aynlmislar, isin icine itliliat Terakkiler girmis, birseyler mezarhk bizim aile mezarligimizdir. Buna Reisli mezarhgi
girmis malum... denir. Ali Sukrii Bey'i buraya gommek istiyorduk. Besikdiizu
«- CenSze buraya nasil getirildi'.'» hey'eti olarak vapura gittik. Bizim hey'et Besikduzu'nden
Erzurum Meb'usu Hiiscyin Avni Bey'i kimse dmdura-
-
yuriime Trabzon'a gelmis. O zaman
vasita yok. Ucyiiz kisiden
zaman buradayrai (Trab- fazlayiz. Oniki saat yuriiduk. Trabzon'da uc gun uc gece mi-
miyor, yanip tutusuyormus. Ben
ting yapildi. Ekmek bile bulup yiyemedik. Trabzon'a
zonda). Basvekili, adliyesi jandarmasiyla hadiseyi ortaya iiyle ka-
iababk yigilmisti.
cikarmislar, fail belli olmus. Topal Osman'm oliisiinu Meclis

kararryla Ulus Meydam'nda asmislar. Hatta iki meb'us demis ki: '
Niyazi'nin otelinde kahyorduk. Sevket'in Niyazi derler biri

«- Hadi bakahm su Topal Osman'i nasil asmislar. Gitmis

vardi, Onun otelinde. mgilizlcr kendisini Ermeni katliammda
mes'ul tutarak istanbul'da muhakeme etmislerdi.
bakmislar ki, ayagmdan asilmis. Clinkic bas.nu daha onceden KShya'dan
namh adamdi. Cerkez'in Niyazi derlerdi O'na. Gemiye gittik,
kesmislermi|. Basi olmayinca ne yapacaklar, hukum
yerine
nhhmdan gemiye kadar iki tarafli kayiklar motorlar di-
gelsin diye ayagmdan asmislar. Uc giin He gece sehpada
kaldi.

Memleketin en zilmi§ler, ortada bir gecit birakmislardt. Hey'etle

Sonradan Giresun'a getirip defnetmisler. giizel gemiye git-

1
256 KADtR MISIROGLU

tik.Tabut, tabutun ba§mda Lazistan meb'usu Ziya Hur§id.

Ben o vakil onalti, onyedi ya§]anndayim. Kamaraya indik.
Amucani da orada, Haci Ahmed Kfcndi. Elini optiim. Bana bir
cicek demeti verdi.
«- OgIum» dedi, «bu cigekleri yengen verdi,» Ali §iikrii
Bey'iri hanimmi kastediyordu. «Bunu muhSfaza est, mezara ko-
nulacak!..» dedi.

Oradan ctktik, tabut nhtima getirildi. Amcam yani Ali

$iikru Bey'in babasi Haci Ahmed Efcndi en onde, yaninda
Vali, Firka Kumandam, meb'uslar, arkada tabut, daha arkadan
maiden bir kalabahk yola girdik. Tabutun arkasmda ilahi oku-
yan ye§il sankh §eyhler, mtfridleri ellerinde yesjl saneaklarla
iterlemeye bagladik. Tekkeler zaviyeler kapatdmamis.ti.
Ilahilerle yiiriidiik. Kalabaligi yollar almiyordu. Belediye'nin
online geldik. Nfamazi Belediye'nin onundeki meydanhkta

-mm
kilmdi, Namazdan sonra Faik Ahmed Bey (Barutcu) orada
ate§li bir nutuk sbyledi. Ali §uknti liey'in gahsiyyetini, siySsi
rhucadetesini anlatti. Cinayelin failierinin meydana cikligmi,
tahkikatin daha da derinleshrileeegini sbyledi. Bu i§in ,
'
-

arkasuu birakmryacagma dair millete hep bir agizdan yemin

ettirdi. M. Kcmat Pa§a ve Cankaya'yi ima eden agir sbzler de

sbyledi, bnnlan biliyorsunuz. Cihan Palas'm balkommdan ' -

halka hitabediyordu. Bu ya§iyanlarm

mmmrn
sozler o giinlen
hatirmdadir. Galiba Istikbal Gazetesi de yazmi§. MerSsim ve
konusmakudan sonra polis, jandarma, halk, topluca §imdi def-
nedildigi yere gelindi. Trabzon daha byle bir kalabahk
g6rmemi$tir. Mezarmin ba§mda da uzun boylu mituklar
soylendi. Bu arada birisi bagndi.
«- Demin gemide birisinin elinde birjeieek demeti vardi.
Nerdedir, getirsin mezara koyacagiz!» Baktim bu bagiran
Ziya Hurgid'di. ileri gecmeme imkan yoktu. Mahseri bir ka- ^h:/^'^:^^^^':?:;^^:^^-::'-.;^^.,';- .".-Lv.'--r.^-.v.;'^
i:
.-. ; :•:,- -:--:
:-lt-:j.

labahk vardi. Mezara kadar belki adnn vardi. Kalabahktan

elli

oraya zot yakla§tim. Kimismin bacaklarmm arasmdan, ki- Ali §itkrii Bey Merlmmun mubtrek na'jimn dcl'ni sirasinda Tntbzon'da
yapilan merasimden bir gorlinii^...
258 KADiR MISIROOLU

iizerinden kalka mszann yanina vardim.

misinin cliije

Hamramin vcrdigi cicekleri Lazistan meb'usu Ziya Hnrgid

Bey'c uzatabildim, mczaruia koydular.
O ak§am da yine yiyecek icecek bulamadik. Erzurum'dan
kadai: muazzam bir kitle Trabzon'a gelmisti.
§chir
Samsun'a
istiab etniiyordu. Belcdiye Meclisi Boztepe'ye «Ali §u'krfl
Tcpesi*. adim Simdi unutuldu bunlar. Dunya boyledir.
verdi.

Bak ne AH ne Topal Osman'i kaldi. Ben dc

§iikru'sii kaldi,

olecegim. Zaten Ali Sjiiki-ii gibi adamlar oldukten soars benim

gibi adamlann ne luzumu var Diinya'da!..
Bey'in
Buyuk Millet Meclisi karanyla Ali Siikru
cocuklaiina o gunku parayla bcser bin, hammina da fie
bin lira

vcrilecckti. Demek hepsi onsckiz bin lira.

Bu para ve-
lilmemistir. Gerek hammi ve gerckse
cocuklar 50k biiyiik

zarOret cekmislerdir. Neleri varsa sattilar. O parayi alsalar

fa3
J.
rahat cderlerdi. Ey gidi adam... Meb'us olmaya geldigi zaraan
Trabzon'da Qarsi Camiinde vaaz etmis, hocalar
Arapcasma
ve bilgisine hayran kalmisjardi. §imdi oyle adamm
cocuklan

peii§an oluyorlar. Hale bak.

Defni sirasinda en atesU taraftan goriinen Faik
Ahmed
Bey sonradan Halk Partisi'ne girdi. tsmet Pasa'nm yardimcisi

oldu. Yengem yani Ali §iikr(i Bey'in hanrau kendisine gitti de

yardimci
Meclis karanyla verilmcsi lazimgelcn bu para icin
olmasmj istedi. «l§te bakanm, ederim» diye onu ba§tan
savdi. Bir deyengemin bana anlatisma gore, ikide bir saatine
bakiyormus. Hani kalksa da gitse gibilerden. Buniin uzerine:
«- Faik Ahmed Bey, rahatsiz e-ttim herhalde...» demi§.
If
da:
«~ Evet» demi§, «bir randevum vardi da...» Buniin Uzerine
yengem' de kalkip gilmis. Gokalp icin de boyle bir karar
ahnmisti. Onunki almip kansina verildi. Faik
Ahmed, Ali
Siikrii' vak'asindan dolayi meb'us yapilmisti.
O'nun ba§
miidMii idi. Sonradan i§te boyle oldu. Eski duslincelerini sildi
 KADlR MIS1ROGUI AU.VUKRUBP.Y 261
260

1- Evveia bir «_Nisab-i Miizfikere Kanunu»

am. Merhumun ailesi vc cocuklan fakr-u zartete diistiigii
Sikanlmisti. Bu, mevcud azanm. yandan bir fazlasiyla toplamp
halde onlarla hie ilgilenmedi.
hazir azanm yandan bir fazlasiyla kanun cikarma imkanim
Yengem Ankara'daki matbaa i§ini de Rant licy'c havalc
sagliyordu. Miirettep aza dortyuziln iistunde ise de, olenler
etmifti. Satsinda parasim yollasm diye. O da bu matbaanin ve i§tirak etmiycnlerle asagi yukan tarn dortyiiz kadardi.
parasim yemis,tir. Matbaayi salmi?, parayi teslim ctmeden Buna gore ikiyuz bir kisi ile Meclis toplanabilir, yuz bir kisi ile
aceleye gelmi?, yurt dipia kacmis. Doniip geldikten sonra da de kanun cikanlabilirdi. Bunun icin, bazi meb'uslarm vazife ile
ikliyemedi. O da'byle gitti. Velhasil merhum All §iikrii Bey'in
haricte bulunmalari dolayisiyla kanun' cikarmakta miiskilat
jotok cocugu talimin edemiyeceginiz kadar eziyet cckmisler- cekilmesi sebep goslerilmisti. Fakat i§in asli baskaydi. Bir
dir. Kimse merhumun hattrasina saygi ve altka gostermedi.
kere Nisab-i Mfizakere Kanunu cikanldiktan sonra hocalarm
§imdi Trabzon gencligi lkiu * l mezarau yaptinrsa dogiusu
5
'

cogu isyan eden bdlgelere «nasihalci» veya harbetmek is-

minnettar olurtmi.» temeyen askerlere vaaz etmek uzere hcy'etler halinde saga sola
«-Tes.ekkiir ederim, Yorduk sizi!..» dagitdmrs ve tkinci Grup'un Mcclis'teki sayisi azaltdmijti.
«- Estagfurullah... Ben te§ekkOr ederim. 2- Nisab-i Muz2kere Kanunu'nun sagladigi imkSnlardan is-
giikru Bey'in yakin akrabasi emekii kaptaii Hasan
Ali tifadeile M. Kemal bir ara «AnadoIu ve Rumeli
l'ehmi Bey'le konusmamiz burada nitmyete crdi. Fakat mer- Mudafaa-i Hukuk Cemiyeti Grupu»nu kurmu§ yani bu'ce-
huraun rtefnedilifi ile Trabzon'daki Mdiseler kolayca yatis- miyeti bir nevi parti hlline getirmisU. Bu partiye de ge-
madi ve rcsmi bir tahkikata mevzu teskil eyledi. Bu tah- rcktiginde Meclis'i feshetme selahiyetini koparmisti. Buna
kikattan da bir nebze bahsedersek, hadisenin Ankara' da uyandrr- karsi ikinci Grup'un itirazlan ve bilhassa ba§ta Kadi Raif
digi tela§ ve buna atfedilen ehemmiyet daha iyi anlasillr. Efendi olmak uzere Erzurumlular'in nmhalefetleri meshurdur.
Ali Jflkrfi Bey'in vefatim muteakip Birinci Biiyuk Millet Gercektcn Erzurumlular «Muhafaza-i Vtukaddesat
Meclisi'nin « artik vazifesini bitirdigi» esbab-t Cemiyeti » kurmus ve M. Kemal Pasa'nin
adtyla bir cemiyet
mucibcslyle Meclis'in ycnilenmesi ve secimlere gidilmesi «Ankara'da bir takim esirrayi (serirleri) basma topUyarak
karan alindi. Zira artik bir numarali uzvunu kaybetmis bu- Anadolu ve Rumeli Miidifaa-yi Hukuk Cemiyeti'ni, onun ha-
lunan «lkinci Grup»un tasfiyesi hem lmimkiin ve hem de ge- kiki sahibi olan Tasra gflbejerine damsmadan parti haline. ge-
rekliydi. Mumkitodii, zira karsi koyacak kimse kalmamijjti. tivisini» proiesto eden beyannameler nesretmisler vc bunda
Gerekliydi, zira artik bir seri inkilKba sira geimisti ki, bu M. Kemal Pasa'nin idareyi yavas. yavas cumhuriyete dogru
aucak «dikensiz girl bahcesi» denilebilecek bir Meclis'le kaydirmasi yuziinden Erzurum'un Ankara ile alakasmi
yapilabilirdi. Yeniieme-karari I Nisan 1923 tarihli celsede kesliginillfln etmi§ierdi. Bu tehlikeli. durumu Ankai-a'ya
bil-
yani Ali Siikrii Bey'in vefatindan sadece dbrt gUn sonra u- direnKazim Karabekir Pasa'nin, M. Kemal Pa§a tarafindan
tifaka yakin bir ekseriyede alinmistir. Erzurumlulan teskine memur edilisi ve bu ugurda bizzat M.
Hadiselerin akismda bu noktaya geiinmesini temin eden Kemal Pa?a tarafindan memlekette «Cumhuriyet idfiresi
birkac chemmiyelii tasarruf vardir ki, bunlara kisaca do- kurulniiyacagi* tarzmdaki vaad ve taahhudlere kadar ne
kunmak isteriz:
262 KADl'R M1SIR00LU 263

gayretler sarfedikligi. diger bazi eserlerimizde tafsil&tj ile i

anlatilmigtu*.

l§tc biitu'n bu merhaleler kat'edildiktcn ve ikinci Grup'un

ba§edilmez hafibi AH §ukrii Bey merlium ortadaii kaldml-
diktan sonra, Anadoiu vc Ritmeli MiidSfaa-i Hukuk Grupu'nun
bahsi gecen selahiyetine isiinHden Turkiye Biiyiik Millet Mec-
Usi'trin feshi ve secimlerin ycnilenmesi kararJa§tinJmi§ti.
Fakat ikinci Grapa mcnsup mcb'uslaim Cwmhuriyet Halle Par-
tisi'nin esasmi te^kil eden bu grupa almmadiklan halde, ye-

niden secilmeleri tchlikcsi vardi. I§te bu da oiilcnmcliydi. A!i

§ukrii Bey hadisesi dolaytsiyla Trabzon bir nevi «muhalefet
mci'kezi» ha\line gelmifti. §imdi sira bu muhllcfet mcrkezini
sukut ettinneye gelmiijti. r
.-

Bir nmhalefet merkezi olarak Trabzon'u sukut ettirmeye

meinur olanlardan Adana meb'usu Zamir (somadan Damar)
Ankoglu hSLtiratinda Ali gtikrti Bey' in maruz kaldigi feci
sfiikasd hadisesini -yine resnri goriige uygun olarak- nak-
iettikten ve bimun Meclis'le husule getirdigi infialleri be-
lirttikten sonra: i r
f
.
" :> ;

«Bu durum kargisiflda M. Kemal Pa§a yeniden intihaba

**tr***>»iZS4
(scgime) girmek maksadiyla tecdid-i intiftab kararmi
konu§mak iizere ilk once grup idare hey'eti ile Vekiller
Hey'eti'ni bir arada ictimaa davet etti. M. Kemal, muzSkereyi
acti. Vaziyeti izah etti. Tecdid-i intihaba gidilmesinin zarurl
oldugunu, Meclis'in artjk bu vazifeyi ifaya kaabiliyeti kal-
madigini biklirdi...» demekte ve secim karan 19111 yapilan
muzakereleri ve ahnan kamrlan kaydetmektedir. Mliteakiben
yeni secim icin «Birinci Grup»'un secim faaliyetlerini nak-.
lederek tekrar muhaliflerin durumuna avdet etmekte ve §u be-
yanda bulunmaktadir:
«Biz bu §ekilde galt§irken kar§imizdaki ikinci Grup da bo§
OSMAN AGA'nin Gircsun'daki mezan!. Giresunlular daha vefSk&r
cikmig vc cahilligi ile /.Stimlere alet olup vatanin en degerli cvlSdi ve
durmuyordu. Simdiden Lazistan meb'uslanndan. Ziya Hurgid
hemgehrisi otan ALI §t)KRU'yU katleden kahraman Osman Aga'ya
ile Dr. Abidin Bey'leri Karadeniz sahilleiindeki vilayetleri- bu IbidevJmezan yapmiglardirL
264 KADJR MJS1R0GLU

mizo gfindermigler, propagandalanm giddetle yapmaga ba§la-

miglardl.Ycr yer dola^iyorlar, nutuklar cekiycuiai:, matbuatta
gegitli akisler uyandinyorlardi.
\5 N'isan .1923 tarihindc M. Kemal'm istasyondaki cvinde
.Lophman intihap biirosuna mutad saatte gittjgimde, bittiin icra

vckillcri hcy'utinin de hazir oldugunu gordiim. Bli §ekilde top-

lanma mutad dogildi. Bir fevkaladelik vardi. Bir mtiddet sonra.
Gazi hazrctl.cn gcJdi Iilinde b<r gazet.e.ofkcb ve smirli halde
makamma oturdu. Trabzon'da Kahya'nin kaatillerinin bu-
lunmasi, All S/iikrii'aun Feci bir cimlyete kurban gitmesi mev-
zuunda tkinci Grup mufnUermm asilsiz vc tnsafsiz igir ve
kulak ncspyatiannin tosiri altinda Trabzon'da intigar eden
«istikbal» Gazetcsi'nin sahibi vc ba^yazan, Trabzon Be-
lediye balkonunda, Ali §ukru Bey'in cenSzesi kar§ismda he-
yecaua gclerek, kalabaliga kar$i irad ettigi konusmasmda:
«M. Komal vc Cankaya hakkmda» cole agir sozler sar-
ietmesi bazi kimselcre gozya^i. doktliimcsi; giinii giinune bun-
lann M. Kemal'in kulagina gelmesi, mutcmadiyen aleyhdc
yazan bu gazete, bu defa da eski Adana VaUsi Hamid Bey'in
delice bir yazisini ne§rediyordu. ,T§te Mustafa Kemal'in elin-
deki, gazetenin bu makaleyi ihtiva eden triishasi idi. Hamid'm
makalesi okundu. Uzun zaman devlet htzmetinde yfiUl'Uk ve
mtiste§arlik yapmi§ bir kimsenin bu yazisiru hazn bulunanlar
Eeessuf ve teessiirle kargjladilar, Tarihi alakadar eden bu
yaziyi aynen buraya dercediyorum:

4 NISAN 1923 TARIHLI

iSTIKBAL GAZETESINDE
HAMIOiN MAKALESI

Hakimiyet, hakikat-i tnilliye-yi hurriyet-i fikriyyenin, ma-

suniye-i §ahsiyenin kahraman mlicahidi, Ali S/iikrii Bey
karda§imiz bu gun mu'dafaa
? ettigi ssSsat-i kudsiyenin ilk kur.-
266 KAUtRMlSiROei.il ALI SUKRC BEY 267

bam, 13 senelik meslib-i mlltevSllyeden arta kalan cmniyet-i kinat... O mes'tim galizenin asar-i mehibenin, tezahuru
mazlfimenin, hayatt bahasina da olsa, basini tekrar kaldirmak inkasat-i elimesi tecelli etmistir. Artik bundan soma tahakkuk
milletin benligini bozmak isteyen EJDERtN, ilk hedef-i ta- edecek hadisatin giinahi da onlara aiddir. Actlan agizlan ka-
arruzu ohnus buiuuuyor. 0{ senedenberi kasd-u izhar odile. patmak tarikiyle istihsal-i arza yeitencn Osmanin kitii el-

gelinip nihayet sefil ve hunhar bir vasita ile vurutan bir dar- lerine arz-j iftikar eden bicareler bilsinler ki; millet isiikmi-i
beyi, basit bir clnayet telakki etmek icin, fazla safderfm olmak hSricisi kadar, hiirriyet- i dahiliyesine de asiktir.

lazimgelir. Milletin teyakkuz ve intibahini, muzmkieriuin la-

hakkununu mtai gbrcn, muhitlerinde daikavuktan baska mev- Ne miimkiin zulm He bidad Ue imha-yi hiirriyet!.
cildiyet gonnek, tasdikten baska seda isitmek istemiyenlor, se-
Qali^ idraki kaldtr, muktedirsen ddemiyetten!
hid-i muhteremin $ahsmda, milletin hukuk-i tabiiyc ve esa-

siyesini imha etmek istemisfer, bu taarruzun her hangi bir sti-i

HAM1D
emelc kar§i miiheyya-yi feveran olan kalpleri, sindiimeye kifayet
edecegine zfihip olnuislardir. Ne biiyiik gaflet, ne biiyiik cchalet! Bu yaziyi olaiyanlar, bu agir kelimelerin Mustafa Kemal'e
matuf oldugunu anlamalcta hie tereddiid etmedilcr. Nitekiin
Bu zavallilar, heniiz 6greninemi.sler mi ki, fikir liiyemuttur,
yiiksek divan da miittefikan bu kanaati izhar etli ve 50k
oldiirulemez. Hiirriyet miisleid-i infilaktir, tazyik olanamaz.
muteessir oldular. Mustafa Kemal haksiz agir bir tecfiviize
Mazluma karsi veluttur. Her bir katrasi bir teda'i iblSt eder.
maruz kalmisti. Hamid'i yafandan tanmm.. tjukurova'nm is-
ikide birmakam-i tehdidde Fransiz Inkilab-l Kebiri'ni ileriyc
tirdadinda, Fransizca bildiginden Dahiliye miisie§arligmdan,
suren bu yalanci pehlivanlar, o tarihin pence-i menhus bir
Adana valiligine tSyin kilindl. Diiriist bir adam olmakla be-
faslmda saplanip kalarak, sahife-yi mtitaakibeyi cevirmege
raber, delice hareketlerine sahidim. Memuriyetine ve jahsina
cesiiretyap olarniyorlar. Nicin bu ihyasina saayyi bulunduklan
taalliik etmeyen, Gumushane mebusu Hasan Fehmi Bey'in
18 BRUMER kahramanuun unvanmin memlekete yuklettigj
Meclis'in gizli secimiyle Maliye Vekaletine intihabi, bu adami
afeti tehattur etmiyorlar. Milletin don senedenberi mulkiin
bir kat daha deli etti. Derhal istifasim verip valilikten aynldi.
cihet-i erbaasnida ibdaa ettigi hav9riki, miiteaddid kademeler
Nicin bu hatali hareketi yaptiniz sualine karsi:
vechile ferdlere hasr-u temiik etmek isteyen fasiklar, bil-
melidirler ki; amk Anadolti'da GARKILOTUN tasavvur ettigi «- Hasan Fehmi Bey madem ki; Maliye Vekili oldu, ben
koyun suriileri yoktur. Asirlardir basinda tasidigi tacidarlan de hukflmete artik hizmet etmem, vazife alamam, meclisih bu
hareketi bana cok agir geldi. istifam kat'idir» deyip bir iki gun
fedft eden millet, mahlukuna secde etme, bu gline kadar

matiiyet-i sabika ve Mliyeleri pek malum olan, Kuvay-i se-

soma Adana'dan aynldi; ailesiyle birlikte eski dostlanndan,
fileden savrulan tehdidlere, sacilan hezayanlara mukabele Trabzon'da beldenin tanmmis zengin bir sahsiyeti olan Ga-

edilmemis. ise, bu sflkut munafiklarrn tahmin ettikleri gibi, zazzade Hiiseyiu Efendi'nin yanma gitti.»
acizden, teslitniyetten, tevekkulden degil, kendi kalplerinde Ali §iikrii Bey merhumun vefatt iizerine Trabzon'da daha

yer bulmayan bir hiss-i necibden ve vatam izrar

aziz da alevlenen muhfilefeti siikut ettirmek iizere oraya giden
endisesindeu inbias ctmistir. Amma mademki bu grin tel- hey'etin reisi Zamir Bey (Adana meb'usu) adi gegen
268 KADJR M1S1ROGUJ ALl §0KRt) BEY 269

hatiratinda icraatl ve gdrduklerini anlatroaya devam ederek . Nihayet ben soz aldnn;
cliyorki: «- Kazandigimiz zafer biiytiktilr; hadsiz, hesaksiz emek ve
-
« Hasan Fehmi Bey'le aralarmda ne gecmis. bilemem; i'edakarbkla eide edilmi§tir. bu zafcrin ni-
Milletirnizin
bildigim birsey varsa Hasan Fehmi Bey en iyi Maliye ve- metlerinden faydalanacagi bir zamanda, muessif ve zararh
kdJcrinuzdcu bmsidir. A^b basinda, sbzii sohbfcti ycnnde, de- .
yollarda gitrneklen son derece sakminaliyiz. Hie bir zaman
Yunanhlara yaptigimiz son
riyi gcircn, diirust bir sahsiyettir. sert tedbirlcre tevcssiil etmek taraftan degilim. Davulun sesi
taarruzda, askcrlerimizin ye ordunun btitUn ihtiyaclarim hie uzaktan baska gelir, yanina gidildigi zaman yine baskadir. Ka-
kiniscye rnuhtag ctmeden basarnustir, Bu hususta Ataturktin naatima gore ilk once bir kac arkada§i Trabzon'a gonderelim,
takdirine mazhar oJan degcrli bir s>ihsiyettir. i§te Hamid'in durum u yakmdan t'etkik edip a\si Mudfifaa-i Hukuk idare he-
delice harekctindcn canh bir misal. Bu sekilde bii istifa kim- yetiyle temasa gecsin; dertleri mcseleleri acik acik konu§sun.
senin hatinndan gecmez ve tahayyul de edemcz. Trabzon'un Gittikleriyolun dogru olmadigini, heniiz daha sulha
bu kan§ik devresincle, bircok fena sozlerle kulaklan dolan . kavusmadigimiZL, dosta dii§mana karsi mlittehid olmamizm
Trabzon halkmi Hamid gazetede ncsrcttigi yazisi ile, bir kat vatanborcu oldugunu sdylesin.
daha tesvik ve heyeeana surukicmckte sanki bir rol almis va- Bu konusmalar asi idare heyetini yola getirmczse, va-
ziyetine girmi^ti. Bundan baska Trabzon'daki Mudafaa-i zifelerine son vererek yeniden mutc.$ebbis bir heyet vasita-
Hukuk Cemiyeli idare hcycti, Ankara merkezini tahimiyor, asl siyle idare heyetini meydana
getirsin; eminim ki; bu tatsiz
bir vaziycte gecmis,ti. Cok temkinli, biiyuk devlct adami Mus- hava zail Kardesce saimimi bu konusmalardan
olacakur.
tafa Kemal'i Hamid'in Jstikbal gazetesinde cikan bu yazjsi ve sonra gergin hava zSil olmaz ve mSkul bir neticeye
gazetenin miitemadi ateyhte nesriyati son dcrece sinirli ve varilmazsa, mcs'eie yticc divana bir kerredaha arz olunur.
grubun mUfritleri agizdan nu-
ofkeli yapmi§tj; e.sasen ikinci Memleketin menfaatina uygun tedbiiieri alrnaga hak
tuklariyle ve kulaktan cirkin sayialar yaymaga germi kazand.ir.», Bu kpnusmam divan iizerinde iyi tesir yaratti; bir
vermislerdi. Divan azalannm bu durumdan ozgiin olduklanm, IShza sQkurietten sonra Mustafa Kemal heyete hitaben;
hele Trabzon'da cereyan edcn bu son' vaziyetten hie memnun «- Arkadasjar Zamir Bey'in mtitalSalan bana mulayim
gbriinmiiyorlardi. Trabzon'un yanh§ bir akibete siiruklen- geldi, bu husnsta fikriniz nedir» dedi. Hepsi de bu arabulucu
mesinden endiseleri vardi. Divanda ilk soz alan general Alt yumusak fikrimi makul buklular. §imdi oraya gidecek kim-
Fuat Ccbesoy (ikinci nieclis reisi) umumi vaziyetimizi ve son
selerin isimleri ortaya atikh, Hie birisinin iizerinde cluiulmadi.
hadiseleri uzun uzadiya tegrih ve izahtan sonra mes'elenin Mustafa Kemal hig birisini tasvip etmedi.
cbemmiyet ve nezaketine dikkat nazanni cekti. Miiteftkiben
«- Arkadaslar miisaMe ederseniz buraya gidecek olan ar-
soz alan diger divan azalan da durumun bassasiyetinde it-'
kada.51 ben buldum» dedi, hepimiz dikkat kesildik.
En son soz alan milli miidafaa vekili Generel
tifaka vardilar.
«- Zainir Bey arkadasimizi ben- muvafik buluyorum.»
Kazim (Ozalp). kendisine mahsus samimi asker ifadesiylc
Heyct de bu bulus.a i§liral< etti. Benim akhmdat^ hayalimden
konustu ve muLaiaalanni bddirdi. Butiin konusmalar smirh bir
boyle bir sey gecmemi§ti. Derhal cevap verdim;
atmosfer icinde cereyan etti. Bedbinlik hafiflemedi.
 KADIR MISIROOLU AL1 5UKRU BEY 271

«- Pasa hazretleri iltifat ve teveccuhfiniizc 50k tesekkur lenleri hattft Hasan Saka Bey'in babasi da ihtiyar halinde
yoklur. gclmisti. Nflrani yiizlii ku: sakallr, orta boylu mehterem bir
ederim. Fakat bu \p ben yaparaam; hicbir tecriibem
Buraya gidecek olan arkadasm iyi hatip olmasi 13am, icabinda zatti. Vali vekili ihsan, Firka Kumandam, Ticaret Odasi Reisi,
Belediye Reisi, Mudafaa-i Hukuk Cemiycti Reisi ve azalan
kiilleyc hitap etmelidir.» Pasa tekrar israt etti.

gelenler arasmda bulunmakta idiler. ilk manzara uzerimizde

«- sbz soyleyen Imtiblerden kac tane isterseniz birlikte
iyi
kbtu bir intiba Ivusule getirmedi. Bilakis lehde bir hareket
yaniniza aliniz, bu tste tcreddud ctme!..» dediler.
sayiludi.
Yanimda oturan Mersin mebusu, Maaril' Vekili Ismail Safa
Tamsma merasiminden sonra Yesil Yard otelinde ihzar
Bey'in:
muvafakat odamiza gittik. Ertesi sabah odamdan hole giktim, bazi
edileti
«-Zamir israr ctroe kabul et!» domes! tacrine
kmrscleun pobsle beraber bir arada oturmalari, bem gdrtincfi
cttim.Divanin ictimaina ve sinirli havaya son verildi, benimle
ayaga kalkip selamlamalari dikkat nazarimi cekti. Polislerden
gidcbilecck arkadasjarmii secip pasaya ismini vermek
iizere
kbseye cektim vc nicin burada bulunduklanni sor-
birini bir
nczdindcn ayrddun.
oldugunu
dura. Polis mudiirii tarafindan maiyetimize veriimis
akhmdan gegirdigim bazi ar-
Benimle Trabzon'a gidecegini ve cmrimizde bulundugunu diger arkadaslannm sivil emniyet
kadaslarla lemasa gectim. Ncdensc cekiniyorlar.
Miisbet
memuru oldugunu bildirdi, Dogrusu hie de memnun olmadim.
ccvap alannyordum. Bu arada Refill §evkct (Saiuhan) tnee'ye Aksamki nikbin havamizi bu vaziyet §imdi dag).trm§ti. Refik
bulundum. Tercddiidsfiz kabul etti. Dcrhal ycla cikmaga
teklifte
§evket Bey'in odasma gittim; gordiigum manzarayr anlattim.
da hazir oldugunu bildirdi. Qok memnun oldum, iyi hatip, Bunlann bizden uzaklasmalannin i^lerimizi kolaylastirmak
mantikiyle konusan, vicdanmin sedasma bagh bit arkadasti. olacagini sbyledim,
baknnindan iyi
Dainia filar ve kanaatlanm acik acik soylerdi. Mustafa
«- Eger sen de muvafakat edersen derhal bunlan
Kemal'in yanma Refik gevkct Bey'in ismini verdira, o
giltim.
yammizdan uzaklasliralim. Zira buraya biz halkla yakmdan
da memnun oldu.»
temasa geldik, resmi memurlarm nezareti bizi halktan uzak-
Bundan soma kendisinc muhaberesinde kullanacagi §ifre
!a§tmr» dedim. Kanaatimi Refik §evket Bey de dogru buldu.
ve telgraflannm rncccanen cekilmesi icin bir yazi verildigini Polisi ve diger sivil emniyet memurunu odamiza cagirdlk, Bir
anlatan Zamir Bey, tahkik heyctinin tcsekkul ettirilisjni, bu
arkadas gibi oturmalarmi teklif, birer de sigara ikram ettikten
heyetlc istanbul'a varislanni ve burada vapurla
Trabzon'a
sonra kendilerine yaptiklari zahmetten dolayi tcsekkurlerimizi
dogru yola cikiskinm tafsil ederek diyor ki:
bildirdik; her hangi bir jekilde kendilerini buraya izam eden
«- Resid Pa§a vapuru Bogazdan Karadeniz'e Trabzon'a
ile
amirlerine aynca' tesekkurden sonra, bizimle mesgul oimama-
Qarsaf
dogru hareket ettik. YoJculugumuz gayet giizel gecti. lann), buradan uzakla^malanni ve amirlerine de selam ve sev-
gibi bir deniz, yemyesil sahil, mesken tarlasi gibi sua
boyu
gilenmizin iblagmi rieada bulunduk. Yammizdan aynldilar.
iizeri kiremitli evler, tatli bir hava ijtade birkac gun sonra gece Sabah kahvaltisini bilirdiktcn sonra saat ona dogru ilk i§imiz
onikiye dogru Trabzon iskcJesine ciktik. Tahmin ct-
Belediye reisi 36-37 ya|la-
saat Belediye Rcisini gqnnek oldu.
medighniz bir kalaballk bizi karsdadi. Memlekctiu ileri ge-
konusmasi ve mu^melesi yerinde
rmda, kara biyikli,- yaki.sikli,
 KADlR M1SIRO0LU ALi JUKRij BEY

lediye riyaset odasmdan Ali fjiikru merhnmun siyah orlulii

Samiml bir vehre He bizi (zannedersem Hamid'in
bir insahdi.
resmi tamam'en kalkmisti. Belediye Reisi her miiracaatimizda
himayesinc sigindigi Gaz/.az Hiiseyin cfcndi bu zatti) kabul
bize son derecede kolaylik gostermis. ve elinden gelen yardimi
etti.
esirgememislir.
. .

Riyaset makami masasmm arka duvannda, medium AH

Halkm ijinde, carsi pazarda dolasiyoruz. insanlan 50k
giikrt Iicy'in biiyiik .capta agrandisman resmi bir cetceve
ter-
biyeli, her yerde hiirmet ve sevgiden baska bir muameleye
icinde, iizeri iiice siyah tulle firtulmus asili bulunuyordu. Bc-
maruz kalmadik. Herkes ve giicii ile mesguldu. Normal bir
isi
lediyc Reisi'nin cok makul bir insan olmasina ragmen ken-
hayat ijindeydi. Halkin huzur ye rahatmi, mfinevi huzurunu
disini cereyana kaptirdigi a^ikSr gorimmekteydi. Mutat
kaciran, asilsiz sayialar yayan, bedbin bir hava yaratmak is-
merasimden sonra nicin geldigimizi, vaziMerimizin neler
teyen rey avedan, ikinci gurup muTritleri olduklanm tesbit ve
oldugunu, son zamanlarda kaliraman Trabzon halkmin bir
teshisten sonra, icraata basladik. Burada Trabzon mebusu
taknn menll propagandacrlar larafmdau yanks yola
Nabizftde Hamdi Bey'le karsilastik, kendisini pek iizgiin bul-
hosa gitmeyecck hMisclere yol acmak is-
suriiklendigini,
duk, insafsizlarm epeyce hiicumlarma mriruz kalmig. Ha-
lidadmda bulunduguiiu, Ankara'nin bu gidisi tasvip etmedigi,
diselerin ijinde bulunan, olaylan yakindan takip eden, suurlu,
bunlan yakmdan gorup aradaki sflitefehhumu izSle edecek
temiz ahlakh, vatansever bu arkadas rnuhaliflerin aleyhde in-
tedbiricr almaga sel.ahiyetimiz bulunduguiiu, elbirligiyle tatli
Mer-
safsiz propagandalan karsisnida 50k sikilmisti. Durumun fe-
bir safhaya icramm niumkun oldugu kanaaimi izhar ettik.
naya 90k sevdigi Trabzon'un kotu bir akibete
gittigini,
hum Ali §iikrii arkadasmiizin, memlekctin sevilen bu
siiruklendigi endisesinden muztaripli.
evladinm layik olmadigi bir cinaycte kuiban gitmesinin
Bizim gelisimiz, bu vazife ile tavzif edilisimiz bu arkadaj
icimizde derin yara a^tiguu, fallinin cezasiz birakilmadigmi
iizerinde iyi bir tesir liusulc getirmis idiyse de, tamamen
tccssiiriimuzle ifadeden sonra; 50k yazik ki insafsiz po- em-
istismar ederek yaygara niyet i9inde degildi. Degerli yardimlarim bizden dirig et-
litiiacilann, bu igrcne faciayi
merkez haline ge- mediler.
yaptiklanni, bilhassa Trabzon'u bu hususta
masum valandasUm muztarip etmekte olduklan,
lirdiklerini,
Ankara Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti gencl merkezini
neticesininmemleketimiz icin hi?te hayirb olmadigmi bildirdik. tanimayan, uzun zamandanberi muhaberesini kesen Isi il
Duvardaki asili resmi gostererek; merkezi idare heyetini ziyarete gittik. Hepsi toplu jekilde bir
«- Burada, devletin en yiiksek makaminda bulunan zatin orada idiler (Dalia evvel gelecegimizi biidirmijtik). Reisleri
Ahmed Aga (Barut9u) uzun boylu, iriyari, geni§ omuzlu,
resmi bulunrhasi protokol icabl iken, nedense muhfdif yikicr
siyah sakalina biraz kir dusmiis, sen bakisli, heybetli ve
nesriyatm, belediyeyl de allmda birakugi bir hakikattir.
tesiri
Ittihat Terakki Partisi'nde uzun zaman vazife almis, politikaya
Iste misali karsunizda duruyor» dedik. Belediye reisinin
yabanci olmayan bir insandi, (Merhum Faik Ahmed Barutju
anlayish, akh basmda ve mcmleketini 90k seven bir insan
olmasi islerimizi bir hayli kolaylasUrdi. Aramrzda samirni babasinni yanmda pek ufak tefek kalir.) Aramrzda 90k ciddi,
daha bir cok konusmalar gecti. Gaflet perdesinin yirtildigmi
devam eden konu§malar gecti. Heniiz sulha
surekli, giinlerce
eri§medigimizi, dost ve du§man karsismda tesaniidiimuzun
miisShcde etmekte gecikmedik; ciinku ikinci ziyaretimizde be-
 KADIR MISjROGl.U
AU JUKRU BEY
bu giinler muhafazasinin sari oldugunu, kardes kavgasma gi-
idare heyetini eline geciren eski Ittihad ve Terakki'ye mensup
decek yollardan uzafc kalmamn faydalanni, yayilan kotii ha-
kimselerin kuru giirultiisimden baska bir sey degildi. Trab-
berlerk haktkatla hif alakasi bulunmadjgmi, sirf oy avcihgma
zon'un iki miinevver genci yarumizdan hi9 aynlmiyor, ellerin-
dayanan bu mcnfur propagandaoin tesiri altinda kalmamn
den gelebilen butiin yardimlanni esirgemiyorlardt. Gbrusleri,
mcmleket hakkinda hayrrli olmadigim izah ederek, heyeti
sezijlerl yerinde olan bu gcnflerden 90k istifade ettik. Ali
dogru yola geiirroek ifin diiimizin yettigi kadar ugrastik. Cok
Recil Bey de bir taraftan ugragiyordu. Kendi basma liitabcler
yazik ki; karsimizda bulunanlar; mtifrid muhaiiflerin tesiri
terdp ediyor, halki irsad etmek azmim elden birakmiyprdu.
altinda okiuklanndan onlari kanaatlerinden ayirmak miirakiin Trabzonlu bu gene arkadas, kimlerdir bilir misiniz? Birisi
iki
olmadi. Bir fok meseleler ijinde Kahya'nm katili badisesi bas Dams Eyuboglu (Trabzon mebusu), digeri Arif Bey (Trabzon
mevzu oldu. Bu hadiscde Garnizon Kumandam'm mes'uJ tu- mebusu); herikisi de biUlhare mebus olmuslardir.»
tuyorlardi. Cevabtmizda bu i§i meclisten gtinderilen (if kisilik
Trabzon'daki muhalefeti bertaraf etmeye memur olup, An-,
tahkik heyetinin aylarca Trabzon'da tahkikat ve tetkikat
kara'dan gbnderilmis bulunan Zamir Bey (Adana mebusu)
yaptigmi, bilhassa tahkik heyetinin miifrit muhalifler
baskanhgmdaki heyet, Trabzon Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti
tarafindan da begenildigini, bunun 8di bir cinSyet oldugunu, Ali
idarecileri ile goriisiip konustuktan sonra bu heyeti feshedip
§iikrii Bey'in kaiilleriru'n cezalan verilmi.5 bulundugunu, her iki
Cemiyetin kapisim kilitlemislerdir. Muteakiben yeni bir
cinayeti siyasi cinayet halinde gbsterenierin 90k insafsiz ha-
«miitesebbis heyet» se9ini§ ve durumu, bilahare ismarlama
reket ettiklerjni uzun uzadiya anlatttk. inatci heyeti fikrinden
Trabzon mebusu yapilan Ali Becil'in «Giizel Trabzon» isim-
zerrc kadar cevirmek mumkiin olamadi.
li gazetesinde nesredilen bir beyanname ile millete a9ikla-
Geldigimiz giindenberi, bu konusmaianmrzin devarn ettigi mrslardir.
giinlcrde, hiinez politika
alemine yeni atilnus gene avukat
Yeni miite§ebbis heyetle Trabzon'u dola§an ve kazalara
Faik Ahmed
Barutcu, sahibi bulundugu Fstikbal Gazetesi'nde
giden hey'etin her yerde halktan biiyiik bir hiisn-i kabul
durmadan aleyhte nesriyatma devam ediyordu. Trabzon'un <!)
gordiigunii kaydeden Zamir Bey soyle demektedir:
ileri goriislii, kiymetli eviadlanndan (sonradan mebus olan)
«Trabzon'undurumunu bu hale irca ettigimiz zaman,
Ali Becil Bey'in gazetesi de miidafaamizi yapiyordu. Medium
Mesrutiyet devrinin jttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Maarif
Refik §evket de ilmi ve hukuki cepheden bu gazetede
Nazin §ukrij Bey (maslup) vffli olarak Trabzon'a geldi. Ittihat
hiicumlara cevaplar vermekteydi.
ve Terakki'nin nufuzlu sahsiyetlerinden birisiydi: Cin gibi
tic ddrt gun devam eden konu.;malarda hif bir terakki kay- adam, akli her seye ererdi.Temaslanmizi ve vaziyeti kendisine
dedilmedi. Nihayet selfihiyehiyetimizi kullanarak, Miidafaa-i
izSh ettik. Ahmed Barutcu'yu ve arkadaslanm taniyordu:
Hukuk Cemiyeti idare heyetine el cektirmeye karar verdik. Bir
Bize teminat verdi;
daha son olarak konusup bir sey elde edilmezse, karanmizi
«- Hie birisini kimildatmam, nahos bir hareket ihdas
tatbik sahasuia koyacaktik. Disardan tatsiz gbruldiigii gibi,
etmem. leap ederse kafalarmi kiranm-!» dedi. Artrk Trabzon'da
Trabzon'un masum halkmda hie bir kbtii niyet yoktu. Ankara
islcrimiz bitmisti. Mustafa Kemal 'den- aldigirmz sifrede va-
hiikumerine yiirekten bagli idiler. Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti
zifelenmizi husnu d'a ettigimizden dolayt durbin gbriisumuziin
276 KADlR MIS1ROGLU

memleket icin isabctli bir hizmet sirasina gectigini

soyliiyor, bizi taltif ediyor; aym zamanda, Erzurum'a git-

memizi, otomobilin hazirlandigim rahat bit yolculuk ya-

pacagrmizi bildiriyordu. Rcfik (jcvket arkadasnn, izmir'de

mUhim bjleri oldugunu, maattesstif gidemiyecegini bildirdi; ben
de rahatsiz olmugtum. Refikamin oliim doseginde agrr hasta
oldugu haberi Uzerine, Pasa'dan bu hususta afvedilmem
ricasiuda bulunduk. Verdigi muvafakat ccvabi uzerine,
137
Fransiz bandiraU Pake vapuru ile Istanbul's donuyoruz...»
Bu siiretle, MillT Miicadele esnasmda Ankara'da te§ekkiil

eden yeni fakat gorii§ ufku itibariyle eski Ittihatcrlarm

DORDUNCU BOLUM
devammdan ibaret kadroyla, Anaclolu dahilindeki sehir ve ka-
sabalarda iitedenberi vaki olan muhalefetin son merkezi, ALI §UKRU BEY CINAYETi
Trabzon da buhmuyordu. Artik yeni secimlere
sukttl cttirilmts YETMi? YIL SONRA MECLIS
gidilebilir ve Meclis'in, garba topyekun teslim olma is- GlINDEMINDE
tikametindeki malum zihniyet hesabina «dikensiz bir giil
bahcesi» halinde tesekkulu temin olunabilirdi. Fakat, ileride
1991 Umumi secimlerinde, tstanbul'dan Refah Partisi
gorulecegi tizere bu da tam manasiyla gerceklesUrilmis, ve
milletvekili olarak secilip Tiirkiye Buyiik Millet Meclisi'ne
Trabzon hadiselerinde rolii olanlardan Kadir beyoglu Zcki
giren Hasan Mezarci daha ilk giinlerden itibaren Meclis'in
Bey «mustakil» sifatiyla Meclis'e girerek Hilafet'in ilgasl
dahil ve haricinde «Yakin Tarih»imizle alakah konusmalan
esnasmda Ali fjiikrii Bey'in aziz ruhunu §ad edecek bir
ile dikkat cekmeye baslami§ti. Bu konusnralar baztlarmca
surette muhalefete devam edecektir!..
ve usul itibariyle tenkid edil'se de, esasda amme
parti disiplini
vicdamnda hapsedilmi§ gerceklerin terennLimune ma'kes bu-
lundugnndan her tarafta bu'yiik bir alaka uyandinyordu.
Hasan Mezarci, bir takrm tehlikeli tabulara dokunmak
bahasma konferans ve beyanatlar suretiyle bu faaliyete
devam ederken, birdejibire Cumhuriyet tarihinin yetmis yillik
bir uiunetine nester vurdu ve o anda krzilca bir ktyamet koptu.
Bu ulunet Aii §iikru Bey cinayeti idi.

ALI §UKR(J merhumun kartviziti.

Bu cinayetin, Meclisce arastrnlmasi talebinj ihtiva
eden
bir takriri, Meclis Riylseti'ne veren Hasan Mezarci, once
cesitli partiiere mensup on yedi arkadasmm da kendi yamnda
1 37- Damar Ankoglu - a.g.e.
278 KADIRMISIROGLU ALl ,'jUKRU BEY 279

yer almasim sagliyabilmisti. Bunlar: 6- Liitfi Esengiin (Erzurum)

1- Okkes §endiller (K. Maras) 7- Kflzim Ataoglu (Bingol)
2- Muhsin Yazicioglu (SivasJ 8- Abdullah GUI (Kayseri)
3- Musa Dcmirci (Sivas) 9- Kemaleddin Goktas (Trabzon)
4- Zcki Ergezer (Bitlis) 10- Ahmed Fevzi inceoz (Tokat)
5- Mukadder Basegmez (Istanbul) Bu suretle takririimza eden milletvekili sayisi, on adedin
6- ibrahiin Halil (Jelik (§. Uifa) altina diistince, o hukuken mesmfi (dinlenebilir, gecerli) ol-
7- Ahmed Dokiilmcz (K, Maras) maktan crkmis bulunuyordu. Bu sebeple sahibine iade edildi.
8- Liitti Esengiin (Erzurum) Fakat davasinda musir olan Hasan Mezarci bu takrirdeki im-
zalan kanunl on barajmin iistiine ^rkarmayi basardi: Bu yeni
9- Remzi Kartal (Van)
destekciler sunlardi:
10- Kazmi Ataoglu (Bingol)
1- AH Kemal Basaran (Trabzon)
1 1- Abdullah Gill (Kayseri)
2- Cclal Kurkoglu (Adryaman)
12- Kemaleddin Goktas (Trabzon)
3- Ahmed Ozdemir (Tokat)
13- Ziibcyir Aydar (Suit)
Bu suretle geoerlilik kazamp gundeme giren takrir Mec-
14- A. Mclik Firat (Erzurum)
lis'te 7.5. 1992 tarihinde okunarak zapta gecildi. Srraya girdi.
15- ibrahiin Kumas (Tokat)
Meclis glindeminirj 37. sirasinda yer aldr.
16- §adi Pchlivanoglu (Ordu)
Meclis dahili nizamnamesine gore bir takririll metni besyuz
17- Ahmed Fevzi inceoz (Tokat) idiler. kelimeden daha uzun olamadigi icin, ash kisaltilarak Meclis'te
Bu kadar milletvekilinin Hasan Mezafci'ya
ilaveten ve okunmak meun vucuda getirilmistir. Zapta flc doit
iizere kisa bir
O'nu teyiden imzaladigi arastirma takriri Meclis dahili ni- sahifelik bu hiiMsa gejmis. olmakla beraber, biz okuyucula-
zamnSmesine aykin olarak bir hafta siimen altinda tutulmus rimiza dosyasillda mevcud olan asii metni takdim ediyomz:
ve bu miiddet zarfmda bazi milletvekillerine sagdaa soldan,
veya partilerinden baskilar gelrnis, «annin yuvasina 9omak TURKIYE BUYUK MILLET MECLISI
sokmak» gibi tehlikeli addedilen bu takrirden imzalanni
cekmeleri temin olunmustur. Bu milktvekilleri sunlardi:
BA§KANLIGI'NA
1- Musa Demirci (Sivas)
27 Mart 1923 Ytlmda bogularak oldtiriilen Trabzon Mil-
2- Zeki Ergezer (Bitlis)
letvekiliAH §iikru Bey cirfiyeti ile ilgili basta Sinop Mil-
3- Mukadder Basegmez (Istanbul)
letvekili Rtza Nur Bey olmak iizere olaylann birinci derecede
4- Ibrahim Halil Celik (§. Urfa) sShidi olan ki§ilerin itiraf ve iddialan devleti zan ve salbe
5- Ahmed Dbkiilmez (K. Maras) altinda bulunduracak niteliktedir.
280 KADIR M1SIROGLU ALI §UKRU BEY 281

Ali §ukrii Bey cinfvyetini muteakip .1 Nisan'da Birinci

TBM Meclisi fesbedilmis ve cin^yet dosyasi resmen
kapatilnug olraakla beraber, aradan uzun yillar geetigi halde,
bu olay ve bunu muteakip geli§en hadiseler kamuoyu
gundemimizdcn bit ttirlti diismemistir. Ah Siikrii Bey
ciiiayethiin Mi tun bilgi, beige, §ahid ve Meclis zabitlan
degerlendirilerek aydmlatiimasi icin, Anayasamn 98.

TBMM'nin 102-103. maddeleri geregince, ilisjktcki Meclis

ara§tirma cmergemizin kabulune delaletinizi saygiyla ar-

zedcriz.
tmzalar

TURKTYE BUYUK MILLET MECLISI

BASKANLIGI'NA 70 yil sonra ALI gUKRt) cinfiyetini bir Meclis arajtirriia takriri ile giindeme
getiren, 19, Devre Istanbul Milletvekili:
HASAN MEZARCI
Lozan Antlasmasi ve bunu muteakip gelismeler,
ulkemizle birlikte tiim ve tslfim Alemi'nin
bblgemizin medenilesme, mu&sirlas.ma, hukuk devleti, devlet-millet. kay-
gecmigini ve gelecegini etkilemig ve etkilemeye de devam et- na§masi ve insan haklan olamaz! Baski, §iddet ve. darbelerle
mektedir, bir yere van! army acagi, devlet ve milletce ya§anan bunca aci

En 90k bilinmesi gereken yakin tarihimizin bas>ngicmda tecriibelerden sonra, artik yeterince anlagilmis, olmahdir.

olup-bitenlerin yeterince aydmlatilmig olmamasi, siySsi . Demokratikle§me, seffaflasma, sivil anayasa, insan hak-
jevrelerimizde ve kamuoyumuzda siircgelen tartisma vc lan gibi kavramlarm siy5.si gundemimizi isgal ettigi son
kisirdongulerin devamma scbep olrnakta, bu durum 'bir yandan '

giinlerde, konl gerilla ve darbe sdylenti ve endiseleri yaygmhk

millT mutabakatlara ulagdmasmi engellerken, diger yandan ge- kazanmakta, gecmige doniik tartismalardan siyast cevreleri-'
lecege doniik saghkh kararlann bir an once almmasma imkan miz ve kamuoyumuz kurtulamamaktadir.
vermemektedir. Siyast, iktisadt, sosyal ve kulturel meselelerimizin. ta-
Tarih, mutlak ovgu, ya da sovgti kitabi degiidir. Tarih, mil- busuz, yasaksiz, saglikh. bur bir ortamda ele alinabilnicsi
letimizin pTtakhayati ve idrakldir. teghis, tesbit ve tekliflerin dogru ve.isabetli yapilabilm'esi,

Mazisi olrmyau Sti dti§Linulemez. Kendisini ve kendisiyle gecmige doniik tamsmalara son verilebilmesiylc yakindan il-
llgib. gerceklen bilmtyenm, hie bar geyi bdmesi ve anlamasi gilidir.

.mumkiin degiidir. Son yillarda. devlet tarafmdan gecmige doniik laitisma ve

Hadim edilmis bir idrak ve izinii hiirriyetle cagda§la§ina, kirgm'likiara son verecek adimlar atilmig, ancak olaylaim .
 AIJ JUKRU BEY 283
282 KADtRMISIROOLU

«devlete ihanet»den haksiz yere mahkum edilen Dreyfus'u

perde arkasi ve sebcpleri tain bir acikhkla ortaya ko-
beraat etlirerek, devletini mahkum etmemi§, aksine aklamistir.
nulamadigl ve kamuoyumuz ycterince ikna edilemedigi icindir
ve adaletle kaimdir,
Qtinkii devlet, sahislarla degil, millctle
ki, isfenilen netice tarn olarak hasil olamsunigtir. Nitekim iki-
Yuzba§i Dreyfus olayina gore, her bakimdan cok daha
binli yiUara hazirlanmasi gereken iilkemizde ve bolgemizde,
agu ve vahim olan yiizbasi ve Trabzon Milletvekili Ali §iikrii
siyasT, sosyal, ekonomik ve etnik problemler her gecen giin
Bey cinayeti ile ilgili iddia, bilgi ve belgelerin kamuoyumuzca
daha da agirlasmakta, basta siyasi ve askeri cevreler olmak
bilinen kismi dahi, devleti zan ve §aToe altmda bulunduracak
iizere fail-i mechfil cinayetler suriip gitmektedir.
maTiiyettedir.
27 Mart 1923 tarihinde istenilen, Trabzon Milletvekili Ali
70 yil sonra hSlfi bugiin, devleti zan ve §aibe altmda bu-
§iikriiBey cinayeti, 70 yil sonra Mia bugiin csranni ko-
lundurmaya hie kimsenin hakki yoktur. Bu menfur cinSyetle il-
rumaya ve tartisdmaya devam etmekte, bu durum devleti ve
gili bilgi ve belgelerin haia sansurlti veya yasakli olmasi ise,
devlet erkamni zan ve sSibe altmda buhmdurmaktadir.
anlasdir bir durum degildir.
Bu iilkede haksizlik yapanin haksizhginm, hirsizlik beige ve iddialara gore 1923 yilimn
Konuyla ilgili bilgi,
yapamn mrsizligmin, cinayet isjeyenin cinayetinin yanma kar gorusmeler kesilmis, ve tsmet
subat ayinda Lozan'la ilgili
kalmiyacagim, hukiikun ustunliigunun ve adaletin er-gec mut-
Inonii baskanligindaki heyetimiz yurda donmu§tiir.
laka tahakkuk edecegini gormedikce ve turn Diinya'ya
Ozellikle bu tarihten itibaren Meclis'te Lozan'la ilgili
goslermedikce yapilacak tiim degis,iklik ve yenilikler, tcorik
sjddetli miinaka§alar baslamij, mevcud haliyle Lozan
kalmaya ve su-i istimal edilmeye mahkGmdur. §ahis, makam
Antlasmasi'nin kabuliiniin devlete ve Misak-i Milli'ye
ve iinvanlara gore egilip-biikiilmeyen bir adSlet uzerine bina
ihanet olacagi seklinde, hararetli tartismalar olmu§tur.
edilmi? ve, milletinin adaletinden endise ve suphe etmiyecegi
Gurup diye anilan, Meclis cogunluguna mensup mahalli
bir devlet, devletin bekasmin ve devlet-millet kaynasmasimn 2.

gurupa mensup milletvekillerinin atesji sbzciilerinin basmda

on sarti olsa gerektir.
Trabzon Milletvekili Ali §iikrii Bey gelmektedir.
Genel kurmaydan gelen gizli bir emirle, devlete ihanetten
miiebbed cezaya mahkiiin edilerek §eytan Adasi'na siiriilen Tartismalarin fevkallde hararetlendigi mart aymin son-
larmda bir giin (27 Mart) Trabzon Milletvekili Ali §iikrii Bey
Yuzba§l Dreyfus olayi, Fransiz askeri, siyasi ve adli tarihinin
en biiyiik imtihanlarindan biridir. kaybolmuf tur.
Kesinlesmis, mahkeme karanna, genel kurmaya, siyasi ik- Medis'in ohganiistu mftall ve hiikiimetin israrli takibi ne-

tidara ve garUandmlrms bir kamuoyuna ragmen, Emil Zola'nin ticesi iki giinsoma (29 Mart) bogularak oldurulmiis. bulunan
«iTHAM EDiYORUM!..» baslikh yazisiyla bashyan hukuk Ali §ukrii Bey'in, Qankaya civannda bir yere gomuldiigii

ve adalet sava§i yava§*yava§ teraiz yicdanlarda ma'kes Bey cinayetine istirak edenlerden bir
anlasilmisttr. Ali §ukrii

bulmustur. Yiizbasj Dreyfus olayi, Fransiz halkimn tarihte ka- miilazim-i sanl (ustegmen) isjedigi baska bir suctan dolayi tu-

zandigi zaferlerden biridir, tuklanmistrr.

en: biiyiik

Halkimn, adaletinden endive ve suphe ettigi bir devletin, Ali fjiikrii Bcy'i bogarak oldurenler, gece cesedini acele

millete yarar degil, zarar verecegini 90k iyi bilen Fransiz halki

_
 KAD1R MlSKOCiLU alIjOkru hey 285

gbmerken, bir ayagmin hahfce dista kalmasi ve o yere si- kerleri tarafmdan oldlirulmesidir. Olayin daha da garib tarafi,
neklerin u§iismesi cescdin bultinmasmi sagladigi gibi, ba§ka Muhafiz Alay Komutanlarradan Binbasi Raufun bu olayt
bir suctan btiiru tutuklu bulunan iistcgmen ve bogusma miiteakip, intihab yoluyla olusturulan 2. TBMM'de Rize Mil-
esuasmda All §iikrii Bey'in avucunda kaJan hasir parcasi da letvekili yaptlmasi ve ayni kisjnin Meclis'te vurulaiak
katilleri aciga cikarmishr. oldiirulen Deli Halid Pasa cinayetini miiteakip, daha sonraki
Katil (^ankaya muhaftzlarindan kaymakam (yarbay) mechiil akibetidir.

Topal Osman ve adamlandir. Hei olayt kendi sartlan icinde degerlendirmek, hak-
Cesedin ortaya ciktigi 29 Mart guniinun gecesi Topal perestligin geregidir. Ancak, yakm tarihimizin bu en kritik

Osman ve adamlan, Qankara'daki ikametgahlarinda, muhafiz aoktastnda islenen ve hala esranni muhafaza eden Ali §iikrii
alayi komutan ve askerleri taiafindan olduriilmuslerdir. Bey cinayetini ve bunu miiteakip olaylan biJmek de milletin
hakkidir.
Olay, .teslim o!!.. cagnsina uymayan Topal Osman ve
adamlarmin, cikan miisademe sonucu bltt olarak ele Qunku bu olayin hemen ardmdan, .1. TBMM'nin feshini
gecirildikleri seklinde, komuoyuna duyurulmustur. Meclis'in miieakip olu§turulan 2.TBMM, Ali §ukru Bey cinayetinin
ve kamuoyunun infiali yatismayinca, Topal Osman'm cesedi aydinlatilmast hususunda hicbir gayret gostermedigi gibi,

gbmiiliioldugu yerden cikanhp meclisin bniine birakilmi§, Lozati dahil, daha soma yapilan ve hala bugttn devlet ve mil-
hayatrmizm esasini teskil eden tiim tasarruflar da intihab
gelen gecenin hucumlari ile ba.31 ezilip, kopmus ve cenaze let

ayaklanndan asilarak, infial yatisttnlmak istenmistii. yoluyla olusturulan 2. TBMM tarafmdan yapilmistir.
Ali §iikrii Bey cinftyeti ile ilgili bilgi ve belgelerin 70 yd
Ancak bu olaylan miiteakip konuyla ilgili Meclis zabitlan
soma hala bugttn sanslirlii olmasi ve ozellikle her iki mecliste
dikkatlice incelenirse gbriiliir ki, Meclis fevkalade galeyan
halindedir ve hiikiimetten olayin gercek boyutlanra aydin- de Sagllk ye Milll Egitim Bakanhgi yapmis,
milletvekilligi,

latmasim ve diger failierin adalete teslim edilmesini is- Lozan Antlasmasi'nda imzasi bulunan Sinop Milletvekili Dr..
temektedir. Riza Nur gibi, devrin muhim bir devlet adamimn Ali §ukru
Bey cinayeti ile ilgili hatiratmm siddetle yasaklanmis olmasi,
Ingiliz isgalinin devam ettigi, Lozan gbriismelerinin ke~
fevkalade manidar, ttziicu ve iirkiituciidiir.
sildigi ve Lozan'la ilgili siddetli miinakasalarm yapildigi bu
meshur Dr. Riza Nur arkasma vtkif miihini
gibi olaylarm perde
tarihi kritik giinlerde, 27 Mart giinii. muhalcfeti ile bit

milletvekili oldiirttluyor, 29 Mart giinii ceset ortaya cikryor, bir devlet adamimn, Ali §iikru Bey cinayetinin §ahidi olarak
ayni giiniin aksami katiller olduruTiiyor ve fevkalade galeyan itiraflan, tek ba§ma devleti zan ve §aibe altmda bu-

ve infUI halinde olan meclis 1. Nisan guati. «gbrevmt ikmal lundurmaya kffidir. Ve olay bu boyutlart ile yahnz siyasl bit
cinayet devletin mutlaka aklanmasi gereken ve
ettigi* gerekcesiyle feshediliyor. Bu esnada garip olan bii degil,

diger olay da, Ali fjiikrii Bey'in katilierinin yakalanarak ada- bugunumiizii de ilgilendiren siyasi bir skandahdtr.

lete teslim edilmesi hususunda yetkili ve sorumlu bulunan Ali §ukrii Bey cinayeti ve bunu miiteakip ijlenen

Basbakan'in ve icislcri Bakam'nm devredisi bjrakdmast ve cinayetlcr, aileleiini de zan altma sokmu? ve hala da bu zan
Topal Osman ve adamlarmin Muhafiz Alay komutanmm as- ve tohmetler devam ctmektedir.
 KADIH MISIROGI.U Al j JUKRU BEY

Maksadimiz hie kimscyi karalamak degil, mevcud bilgi, sumyeti (dokunulmazlik) sayesinde
mumkiin olabildigi hesap
beige, ve iddialara gore, devletimizin vc milletimizin gecmisini cdilerck bimun kaldmlmasi yoluna gidildi. Halbuki
Ana-
ve geleccgini aydmlatacak mahiyette olan Ali §iikrii Bey yasanm 83. Maddesi'ne gore bir milletvekili
Meclis'te beyan
ilgili gercekleri, 70 yil soma da olsa aydmlatmak
cinSyeti ilo etmrs bulundugu fikirlerm
haricteki tekranndan dolayi asla
sfiretiyle hem 1. TBMM'nin arzusunu yerine getirmek, hem mes'ul tutulamazdi.
gee de olsa adaleti ve hukukun iistimUigiinu tahakkuk et- Hasan Mezarci bize gonderdigi mektupta buna isSret
tirmek vc hem de devleti zan vc saibeden kurtaraiak suretiyle ederek diyor ki:
aklamaktir.
«Mutlak yasama dokunulmazhgi ile ilgilf b« maddeden
Ali §iikru Bey cinSyeti ve benzeri iddia, itham ve is- hareketle, Ali Jukrii Bey cinSyeti arastirma onergesi ko-
nadlar devam ettigi siirece, kamuoyumuzu gesmise ddntik nusunu televizyonlarda, konferanslarda ve
Bandmna pa-
tartisma ve kisir dbngiilerden kurtarmak mumkiin olaimyacagl nelmde acikladim. Bandmna C. Savciligi
bu aciklamalanmi
gibi, devlet-millet kaynasrnasi saglamak da hayli zor ola- «Ataturk'ii kaatil olarak nitelendirmek
ve dolayisiyla
caktir, kanatindeyiz. hakareu sayarak dokunulmazhgimm kaldmlmasmi
talep
Temeli mechGI ve karanhk yapi uzerine saghkh hicbir em. Meclis, jAnayasanin 83. maddesine
bi.r
aykm olarak
USve yapilamiyacagi asikardir. gundemmde bu|ljan onerge konusundan dolayi
dokunul-
Milletimizin ve meclisimizin kendi rniisterek tarihi, hayati mazltgimi kaldirarak, kendi giindeminin
mahkemede yargi-
ve devleti lanmasi gibi utanc verici bir islem yaptL
ile ilgili gercekleri apajik bir sekilde bilmeye hakki Mahkemede durum
vardir. Ve en milhimi, siyasi bir milletvekili cinSyeti ile ilgili
a?iga fikinca, mahkeme resmen
lisi
Meclis'e
baskanhg! da, Ali §ukrii Bey cinSyeti
sordu. T.B M Mec-
gercekleri bilmeye millelvekillerimizin hakki vardir. onergesinin resmen
Bey gundemmde bulundugunu mahkemeye
Ali Sukrii cinSyeti ile ilgili bilgi, beige, iddia ve is- bildirdi. Mahkeme
natlardan, elde edilebilenler ilisiktedir, yargilanmamm ve dokunulmazhgimm kaldirilmasimn
Anaya-
saya aykm olduguna hiikmederek «Kamu
Ustte zikredilen sebeplerle, Ali §iikrii Bey cinSyeti ile il- davasmi kaldirdi».
ve belgelerin toplanarak incelenmesi, mec-
gili tiim iddia, bilgi .
Hasan Mezarci devamla:
lisimizin ve kamuoyumuzun ikna edilecek sekilde «Yargitay 9. ceza dairesi onergeyi carpitarak onerge
aydmlatilmasi ve en miihimi devletimizin aklanmasi icin, Ana- ekmdeki Ali §ukrii Bey cinSyetiyle ilgili
belgelerin, onerge
yasinm 98, Ictuzugiin 102. ve 103. maddelcri geregjnee, bir metmnde behrtildigi halde R.za Nur'un
hatiralanni dikkate
meclis arastirmasi acilmasim talep ediyoruz. mahkeme kararau bozdu.
almiyarak

Geregini saygiyla arz ederiz. Mahkeme esasa girmedigi ve usulden reddettigi halde
Buraya kadar, her mahkeme esastan beni suclu bulmus gibi bir
,§ey -az cok- normal yiiriidii ise de, karar metni ya-
zarak, bpzma karannda mahkemeye, mahkfim
burtdan sonra, eski bir cinayetin ilstttndek'i kulleri silkelemek edilmem
Hasan Mezarci'ya ugur dogruitusunda yol gosterdi.
getirmedi, Rejimin yetmis yildir pan-
sumanla kapatilan pisliklerinin ortaya cikanlmasmm tesrii ma- Mahkeme yeniden basladi ve devam ediyor.
2S8 KADiR M1S1R0GLU

Not: Ali Sjiikrii IScy cinayetiylc. ilgili MecJis ara§tirma

imergesi veimi§ olmasi sebebiyle ve yetmi§ yil soma bir Mil-
lelvekilinin daha dokunulmazligi kaldmldi, Alamiza kiifrediyor,

hakaret ediyor gerekoesiyle line, kiifiir, hakaret ve

yargisiz

infaz kampanyalan yapilarak, Millet ve Mcclis kandinlip tah-

rik cdildi. Millet'e «Ataliirk'e hakaretsden dokunulmazhgmi

kalduiyoruz dediler. Gercckte ise Ali giikrii Bey cinayetiyle

onergeden dolayi dokunulmazhgimi kaldirdilar.» de-

ilgili

mektedir.

:M