1 Hofdag in het dierenrijk Proloog als opwarming van het publiek

VERS 1 TOT 496 Popconcerten van beroemde artiesten gaan waarmee dat gepaard ging; van de bronnen
doorgaans van start met een voorprogram­ waaruit geput is; en van de opdrachtgever
In de Middeleeuwen werden verhalen meestal door voordrachtskunstenaars, zo­ ma. Vooreen nieuwe band is dat een moge­ die het schrijven financieel mogelijk ge­
als minstreels of sprooksprekers, voorgedragen. Dat was voor het publiek lijkheid om zijn kunnen aan een groot pu­ maakt heeft. Alle topoi die hier zojuist ge­
bliek te tonen. Maar zo'n voorprogramma is noemd zijn-er zijn er meer-, komen in de
toentertij d verreweg de gebruikelijkste manier om van een verhaal kennis te ne­
men: lezen was in de Middeleeuwen vooral luisteren. Daarom kozen veel schrijvers vooral bedoeld om de zaal alvast op te war­ proloog van de Reinaertvoor, vaak slechts in
ervoor om de gegevens die tegenwoordig op het omslag of in een woord vooraf men voor de hoofdact. een enkele versregel.
geplaatst zouden worden, aan het begin van het verhaal op te nemen; de luiste­ Dit soort trucs om het publiek in de juiste Op bepaalde plekken in de proloog past
raars kregen het boek zelf immers niet in handen. Naar goed middeleeuws ge­ stemming te krijgen zijn al eeuwenoud. In de de schrijver van de Reinaert een topos op
bruik begint de Reinuert— zoals Vcin den vos Reyncierde gemakshalve meestal wordt proloog van de Re/naerfworden technieken een andere manier toe dan indertijd gebrui­
genoemd - dan ook met een proloog: een inleiding op het eigenlijke verhaal. uit de klassieke retorica toegepast om de kelijk was. Het topos krijgt daardoor iets
aandacht van de luisteraars te trekken. Er lachwekkends; waarschijnlijk liet de schrij­
Hedendaagse vertaling wordt gebruik gemaakt van een aantal vaste ver het publiek op die manier merken dat het
Middelnederlandse tekst
motieven, die ook in veel andere middel­ nu volgende dierenverhaal met gevoel voor
Willem, die Madoc maakte eeuwse prologen voorkomen. Zo'n vast mo­ humor beluisterd moest worden. Hieronder
Willem, die Madocke maakte
daar hij dikken omme waakte, - wat hem dikwijls z'n nachtrust kostte - tief dat in de literatuur regelmatig terugkeert, worden drie topoi kort besproken.
hem vernooidezo harde vond het erg jammer wordt wel een topos genoemd (Grieks voor:
dat die avonture van Reinaerde dat van de avontuurlijke geschiedenis van Reinaert gemeenplaats, cliché; meervoud: topoi). En­ Topos: vermelden van vroeger werk (vers 1)
5 in Dietse ongemaket bleven niet eerder een Nederlandse vertaling voltooid is; kele voorbeelden van topoi die in veel mid­ Stel dat een bekende Nederlandse auteur
- die Aernout niet hevet vulschreven - Aernout heeft haar immers niet afgemaakt. deleeuwse prologen worden verwerkt, zijn zijn nieuwe boek zou beginnen met de
dat hij die vitedede zoeken Daarom liet hij Reinaerts levensverhaal opsporen het vermelden van de naam van de auteur; woorden 'Harry die De aanslag maakte'.
ende hij ze na den Walsen boeken en is op grond van de Franse handschriften van diens eerdere schrijfwerk; van de reden Wie Mulisch' De aanslag met genoegen ge­
in het Nederlands als volgt begonnen. om het verhaal te schrijven; van de moeite lezen heeft, zal dat als een aanbeveling be­
in Dietse dus hevet begonnen.
10 God moet ons zijnre hulpen jonnen! God moge ons zijn steun verlenen! schouwen om ook aan dit nieuwe boek met
Nu keert hem daar toe mijn zin Eerst vraag ik aandacht voor het volgende: In deze initiaal is een voordrachtskunstenaar smaak te beginnen. Op een dergelijke ma­
ik heb een uitdrukkelijk verzoek afgebeeld die vanafeen tekstrol een verhaal voor­ nier maakt in de dertiende eeuw een schrij­
dat ik bidde in dit begin
beide den dorpren ende den doren aan zowel boerenkinkels als dwazen draagt aan een aandachtig luisterend publiek. ver zich bekend als 'Willem, de maker van
dat als ze komen luisteren een verhaal dat Alac/oc heef. Waarschijnlijk
ofte zij kommen daar zij horen
naar de voordracht van deze verzen had Willem zoveel succes geboekt met dat
15 deze rijme ende deze woord,
die hem onnutte zijn gehoord, - die voor hen geen enkel nut hebben - vorige verhaal, dat hij de titel als een vorm
zij ze onaangetast laten! van reclame gebruikte. Hij verwachtte van
dat zij ze laten onbeschaven!
Te vele slachten zij den raven, Zij lijken teveel op de raaf het publiek een reactie als: 'Die man kan wel
die emmer es al even mals: die zich altijd zo dwaas gedraagt: wat, eens kijken of dit nieuwe verhaal netzo
20 zij maken zulke rijme vals ze maken menige versregel leugenachtig, goed is als de Madoc/ Er is trouwens geen
omdat ze er niet meer verstand van hebben Middeleeuws verhaal bewaard gebleven dat
daar zij niet meer of ne weten
dan ik doe, hoe dat zij heten dan ik heb van de namen van de mensen Madoc heet, zodat we helaas niet meer kun­
dienuinBabiloniënleven. die op het ogenblik in Babylon wonen. nen nagaan of Willem er nu terecht zo trots
Daden zij wel, zij zouden 's begeven. Als ze verstandig zouden zijn, zouden ze er vanaf zien. opwas.

11

Willam die Reynaerde maecte
Dair hl dicke om waecte
MADOCK
Ingeleid en vertaald
. ■. door
| H.W.J. Vekeman
yrrö£VERijHEfiTBi\i«tEn
Opgrond van deze uitgave uit 1977 zou je zeg­
gen dat de Madoc wel bewaard is gebleven.
Maar in werkelijkheid gaat het hier omfopperij
van Middeleeuwen-onderzoeker Vekeman. Hij
werd zo gefascineerd door het verdwenen verhaal
dat hij het zef opnieuw verzon: zijn Madock
bevat het verslag van een zeereis waarbij de
opvarenden elkaar verhalen vertelden, een
raamvertelling dus.
25 Dat en zeg ik niet door mijnen wille:
mijns dichtens ware een gestille,
ne had's mij ene niet gebeden
die in groter hovesheden
geerne keert hare zaken.
30 Ze bad mij dat ik zoude maken
deze avonture van Reinaerde.
Al begrijp ik die grongaarde
Topos: vermelden van moeite waaronder het
werk tot stand is gekomen (vers 2)
Normaal gesproken geeft een schrijver met
het 'tegenslagtopos' aan dat hij talrijke
moeilijkheden heeft moeten overwinnen om
het nu volgende verhaal te kunnen schrijven.
De bedoeling hiervan was dat het publiek
het resultaat van al die inspanningen op
waarde zou weten te schatten en extra oplet­
tend zou luisteren. Willem maakt echter mel­
ding van de slapeloze nachten die het schrij­
ven van de Madoc hem bezorgd heeft.
Daarmee neemt hij het tegenslagtopos op de
hak en geeft hij alvast een signaal dat het nu
volgende verhaal anders zal gaan verlopen
dan het publiek gewend was.
Topos: vermelden van eerdere pogingen
zonder het door de auteur gewenste resul­
taat (vers ó)
Willem maakt melding van een zekere Aer-
nout, die kennelijk al eerder bezig is geweest
om een Reinaert-verhaal uit het Frans in het
Nederlands te vertalen. Het is niet meer be­
kend of deze Aernout nu tevergeefs heeft ge­
probeerd om dezelfde verhaalstof te verta­
len of dat hij wel degelijk een ^aflevering'
heeft voltooid, die echter naar de mening
van Willem niet zo belangwekkend is als de
nu volgende geschiedenis. Aernouts werk is
in elk geval niet bewaard gebleven. Gezien
de korte vermelding, zonder verdere uitleg,
wist het publiek blijkbaar om wie het ging.
Dit zeg ik niet uit eigenbelang:
mijn gedicht zou zelfs helemaal niet bestaan
als een dame mij er niet om had gevraagd,
iemand die zeer gesteld is
op beschaafd gedrag.
Zij verzocht mij dit avonturenverhaal
over Reinaert te schrijven.
Ook al berisp ik dus de mopperaars,
ende die dorpren ende die doren, de boerenkinkels en de dwazen,
ik wille dat diegene horen ik wil dat diegenen dit horen
35 die gerne plegen der eren die graag de eer hooghouden,
ende haren zin daar toe keren die met grote inspanning
dat zij leven hoofselijke, proberen om zo hoofs mogelijk te leven
zijn ze arm, zijn ze rijke, -of ze nu arm zijn of rijk­
die 't verstaan met goeden zinne. en die zich goede verstaanders betonen.
40 : Nu hoort hoe ik hier beginne! Luister hoe ik nu begin!
Met deze laatste woorden geeft Willem aan dat de proloog ten einde is en dat het
eigenlijke verhaal nu gaat beginnen. Het publiek is inmiddels voldoende voorbe­
reid om de verdere voordracht op waarde te schatten en om te genieten van de
avonturen van Reinaert, de vos die zowel mens als dier op het verkeerde been
weet te zetten.
Voordrachtskunstenaar als interpretatiehulp
Het is voor ons een stuk lastiger om de grappen en dubbelzinnigheden in de Reinaertte be­
grijpen dan voor het middeleeuwse publiek. Niet alleen is het Middelnederlands voor ons
een vreemde taal, ook missen wij de steun van een voordrachtskunstenaar die met zijn into­
natie, een gebaar of een veelzeggende knipoog kon aangeven dat er een grap gemaakt
werd.
Om een voorbeeld te geven: in het Vlaams wordt de 'h' aan het begin van een woord niet
uitgesproken. Het laatste woord van vers 35 kan bij voordracht voor een Vlaming dus ook
yheren' betekenen en dan zou het verhaal bedoeld zijn voor hen 'die graag heren vertroete­
len', oftewel: hoeren.
Hetwasinenentsinksendage Het was Pinksteren.
dat beide bos ende hage Zowel bos als struikgewas
met groenen loveren waren bevaan. stonden uitbundig in bloei.
Nobel, die koning, hadde gedaan Koning Nobel, [de leeuw,] had
45 zijn hof kraaieren overal zijn hofdag overal laten afkondigen.
dat hij waande, hadde hij 's geval, Hij verwachtte, als alles goed ging,
houden ten wel groten love. zijn roem er zeer mee te vergroten.
Doe kwamen te 's konings hove Toen kwamen alle dieren, groot en klein,
alle die diere, groot ende kiene, naar het hof van de koning,
50 zonder vos Reinaert allene. met uitzondering van Reinaert, de vos.
Hij hadde te hove zo vele mesdaan Hij had de aanwezigen aan het hof zoveel misdaan,
dat hij'r niet dorste gaan: dat hij er niet heen durfde te gaan:
die hem beschuldig kent, ontziet! wie zich schuldig weet, kijkt wel uit!
Alzo was Reinaerde geschied Zo stond het er met Reinaert voor
55 ende hier omme schuwde hij 's konings hof, en om deze reden meed hij het koninklijk hof,
 daar hij in hadde kranken lof. waar hij zeer slecht aangeschreven stond. groten lachter ende verlies. grote schande en schade toegebracht.
Doe al dat hof verzamet was, Toen alle deelnemers bijeen waren, Voor al d'andre ontferme u dies Bovenal hoop ik dat u aandacht zult schenken
was daar niemen zonder die das, had iedereen, behalve de das, dat hij mijn wijf hevet verhoerd aan het feit dat hij mijn vrouw verkrachtte
hij ne hadde te klagene over Reinaerde, wel iets te klagen over Reinaert, ende mijn kindre zo mesvoerd en mijn kinderen op zo'n manier mishandelde
60 den feilen met den grijzen baarde. de grijsbaardige valserik. 75 dat hij ze bezekede daar ze lagen, - door ze te bepissen zoals ze daar lagen -
dat er twee nooit ne zagen dat twee van hen nooit meer konden zien
Dit begin van het verhaal — een koning ende ze worden staarblind. en stekeblind zijn geworden.
die rond Pinksteren al zijn vazallen bij Nochtanhoond'hijmijsind.' Bovendien dreef hij sindsdien de spot met mij.'
elkaar roept om hofdag te houden —
kwam de luisteraars bekend voor: ook Samenvatting van vers 79-97. Isengrijn heeft nog veel meer klachten, maar-zo
de beroemde ridderverhalen over ko­ vervolgt hij -zelfs als al het laken dat in de beroemde lakenstad Gent vervaardigd
ning Artur en over Karei de Grote wordt, perkament zou zijn, zou dat nog onvoldoende zijn om het leed dat Reinaert
speelden zich doorgaans op of rond een hem berokkend heeft, te kunnen noteren.
hofdag af (zoals het verhaal over Karei
en Elegast). Isengrijn de wolf dient zijn klacht in volgens de geldende rechtsregels: met de for­
Zo’n hofdag had als belangrijkste mulering die hij in vers 65 tot 68 gebruikt, roept hij de hulp in van degene die het
doel de orde en vrede in het rijk te be­ recht moest handhaven, in dit geval koning Nobel. Vervolgens formuleert hij zijn
vestigen en zo mogelijk te verstevigen. voornaamste klacht echter nogal dubbelzinnig, want het Middelnederlandse ‘ver­
De koning presenteerde zich in zijn hoeren’ (vers 73) kan zowel ‘verkrachten’ als ‘inwilligen’ betekenen. Daardoor
komnklijke waardigheid aan zijn on­ zou gemakkelijk de indruk kunnen ontstaan dat Reinaert zich niet aan verkrach­
derdanen, zette het beleid voor de ko­ ting heeft schuldig gemaakt, maar juist op de toenaderingen van de wolvin is in­
mende tijd uit en sprak recht. Zijn ‘ba­ gegaan...
ronnen’ , de meest getrouwe vazallen,
stonden hem bij de rechtszitting met De hofdag in beeld gebracht: alle dieren zijn pre­ Samenvatting van vers 98-135. Als Isengrijn is uitgesproken, neemt een bekakt
raad en daad terzijde. Als dit officiële sent behalve Reinaert de vos. Dit paneel is on­ hondje, Courtois, het woord. In het Frans klaagt hij over het feit dat Reinaert hem
gedeelte naar tevredenheid was afge­ derdeel van een schrijfbureautje van omstreeks jaren geleden eens 's winters een worst ontstolen had, het enige voedsel dat hij op
rond, werd er feest gevierd. Als zo’n ij oo. dat moment bezat. Onmiddellijk staat Tibeert de kater op en weerspreekt deze be­
hofdag goed verliep, strekte dat de ko­ schuldiging: hij, Tibeert, had die worst indertijd bij een molenaar gestolen. Cour­
ning tot eer en werd hem aan het einde door zijn vazallen lof toegezwaaid. tois heeft daarom het recht niet om de koning met deze klacht lastig te vallen. Op
Maar zo ver is het nog niet, want vooralsnog ligt er een donkere schaduw over zijn beurt neemt nu Paneer de bever het woord: wat bezielt Tibeert dat hij deze
deze hofdag: een belangrijke vazal, Reinaert, heeft zich aan de verschijnings- klacht tegen Reinaert wil laten afvoeren? De vos is een misdadiger: een moorde­
plicht onttrokken. Al snel blijkt de reden hiervoor: vrijwel iedereen wil een offi­ naar, een bedrieger en een dief, die niets en niemand ontziet, zelfs de koning niet.
ciële aanklacht tegen de vos indienen. Hij schaamtzich nergens voor, zoals Paneer gisteren nog heeft ondervonden...

Na gaat hier up ene klage.
Isengrijnende zijne mage
gingen voor den koning staan.
Isengrijn begonste saan
65 ende sprak:'Koning here,
door u edelheid ende door u ere,
ende door recht ende door genade
ontfermeu mijnre schade
die mij Reinaert heeft gedaan,
70 daar ik af dikken hebbe ontvaan
Hier volgt een aanklacht van belang:
Isengrijn, [de wolf], en zijn verwanten
gingen voor de koning staan.
Isengrijn nam direct het woord
en sprak:'Heer koning,
met een beroep op uw edelheid en uw eer,
op uw gevoel voor recht en genade:
heb medelijden om wat ik geleden heb
door wat Reinaert mij heeft aangedaan.
Hij heeft me dikwijls
'En dede hij gistren in den dage
ene die meeste overdaad
aan Cuwaerde den hase, die hier staat,
die nooit enig diergedede?
140 Want hij hem binnen 's konings vrede
ende binnen des konings gelede
gelovede te leerne zijnen crede,
ende zoude 'm maken kapelaan.
Doe dede hij 'm zitten gaan
145 vaste tussen zijne bene.
'Pleegde hij gisteren op klaarlichte dag
met Cuwaert, de haas, hier aanwezig,
niet een van de grootste schanddaden
die ooit door een dier gepleegd zijn?
Tijdens de wapenstilstand en binnen de vrijgeleide
die de koning had laten afkondigen,
beloofde hij hem namelijk het 'credo' te leren,
en hem kapelaan te maken.
Daarop liet hij hem tussen zijn benen
plaatsnemen en kneep deze stevig samen.
 Doe begonsten zij over ene
spellen ende lezen bede
ende luide te zingenecrede.
Mij geviel dot ik te dien tijden
150 ter zelver stede zoude lijden.
Doe boord'ik hare beider zang
ende maakte daar waart mijnen gang
met eenre harde snelre vaarde.
Doe vand ik daar meester Reinaerde
155 die zijnre lessen hadde begeven
die hij te voren up hadde gegeven,
ende diende van zijnen ouden spelen
ende hadde Cuwaerde bij der kelen
ende zoude hem 't hoofd af hebben genomen,
160 waar ik hem niet te hulpen komen
bij avonturen in dien stonden.
Ziet hier nog die verse wonden
ende die tekene, here koning
die Cuwaert van hem ontving.
165 Laat gij dit blijven ongewroken
dat u vrede dus es tebroken,
gij ne wreket als uwe mannen wijzen,
men zal 't uwen kindren mesprijzen
hier naar over wel menig jaar.'
170 'Bij Gode, Paneer, gij zegt waar/
sprak Isengrijn daar hij stoed,
'waar Reinaert dood, het waar ons goed,
alzo behoude mij God mijn leven!
Ne ware werd hem dit vergeven,
175 hij zal nog honen binnen eenre maand
zulken die es niet ne bewaant.'
Doe sprang up Grimbeert die das,
die Reinaerts broeder zone was,
met eenre verbolgenlijke tale:
180 'Here Isengrijn, men weet dat wale
ende het 's een oud bijspel:
«vijands mond zeit zelden wel.»'
De klacht die Paneer namens Cuwaert indient, is van een andere orde dan de
klachten die tot nu toe naar voren zijn gebracht. Niet alleen kon deze aanklacht
direct bewezen worden, omdat de verse wonden nog zichtbaar waren ook - en
dat is voor Reinaert veel belastender - heeft deze misdaad plaatsgevonden terwijl
de koningsvrede van kracht was. De koningsvrede, die tegelijk met het bekend­
maken van de hofdag werd uitgeroepen, hield in dat geen van de onderdanen zijn
Toen begonnen ze samen zowel
spel- als leesoefeningen te doen
en luidkeels het credo te zingen.
Toevallig kwam ik op dat
moment langs die plek.
Toen ik hun gezang
hoorde, begaf ik me
er vliegensvlug heen.
Daar trof ik meester Reinaert aan
die zijn lessen - die hij juist begonnen
was - alweer had beëindigd
en zijn oude streken weer praktizeerde:
hij had Cuwaert bij de keel
en zou hem onthoofd hebben
als ik hem op dat moment niet
toevallig te hulp was geschoten.
Heer koning, als bewijs zijn hier nog
de verse wonden te zien
die hij Cuwaert toebracht.
Als u ongewroken laat
dat uw vrede zo verstoord wordt,
als u niet straft zoals uw leenmannen vonnissen,
dan zal men het uw kinderen nog
jarenlang verwijten.'
'Bij God, Paneer, u hebt gelijk,'
sprak Isengrijn vanaf zijn plaats,
'het zou voor ons het beste zijn als Reinaert
dood zou zijn, God bewaar me!
Maar als hem deze misdaden vergeven worden,
zal hij menigeen die dat nu nog niet vermoedt
nog deze maand te schande maken.'
Toen sprong Grimbeert de das,
de zoon van Reinaerts broer, overeind
en sprak verbolgen:
'Heer Isengrijn, het is algemeen bekend
- het is zelfs een oud spreekwoord:
«uit de mond van de vijand kun je weinig goeds verwachten
; 'Credo leren' en 'Kapelaan maken'
Reinaert die als een geestelijk leermeester
Cuwaert tussen de benen neemt om hem het
credo, de geloofsbelijdenis, te leren en hem
[ kapelaan, een hulppastoor, te maken, dat
j- klinkt alsof er iets niet helemaal in de haak is.
m Er zi jn dan ook aanwi jzingen dat in het Mid­
S delnederlands deze geestelijke termen in
m dubbelzinnige betekenis gebruikt konden
| worden. 'Kapelaan maken' stond waar-
j schi jnli jk voor masturberen en bi j credo le­
j. ren' kunnen we in dit geval denken aan een
I homoseksuele relatie. Zou het toeval zijn dat
|
Meester Reinaert en zijn leerling als randversie- hier naar geestelijke termen wordt verwe­
! zen?
ring afgebeeld in een Middeleeuws psalmboek.
|
j
j wapens mocht gebruiken of iemand anders hchamelijk letsel toebrengen. Ook
j moesten alle vetes worden opgeschort. Schending van deze koningsvrede werd
j
zeer zwaar bestraft; Isengrijn gaat er in vers 172 dan ook al vanuit dat Reinaert
j een doodvonnis zal krijgen. Maar voor het zover is, wil Grimbeert eerst nog zijn
j
j zegje doen.
?
Samenvatting van vers 183-281.
j
Grimbeert de das, Reinaerts neef,
• j Feodale familiebanden
I neemt het voor de afwezige vos op. Na­
tuurlijk, zo zegt hij, moet het recht zijn
j Grimbeert de das wordt voorgesteld als 'Rei­
loop hebben en moeten schuldigen ge­
! naerts broeders zoon'. Als familielid maakt
straft worden. Maar Reinaert zou, als
hij deel uit van de clan waarvan Reinaert het
hij aanwezig was, ook heel wat klach­
hoofd is. In de feodale samenleving was die
ten tegen de andere dieren in kunnen
j familieband heel belangrijk: de hele familie
brengen. Zo heeft Isengrijn hem menig­
l deelde in de eer als het clanhoofd bij de ko­
maal verwond en bovendien bedrogen.
ning goed aangeschreven stond. Daar staat
Neem bijvoorbeeld die smakelijke plat­
tegenover dat ook de hele clan eronder leed
vis die Reinaert Isengrijn vanaf een kar
toewierp. Toen de vos zich bij de wolf als het clanhoofd uit de gratie raakte. Grim­
beert doet er dan ook alles aan om zi jn oom
voegde om zijn rechtmatige deel op te
uit de beklaagdenbank te halen.
eisen, waren alleen de graten nog over.
Of neem dat vette stuk spek, waarvan
Isengrijn Reinaert toen alleen het touw-
 tje gaf. Die klacht over de verkrachfing van de wolvin Hersint slaaf volgens Grim- zin in een stevig ommuurde tuin woonde, die bovendien bewaakt werd door talrij
beerf ook nergens op: Reinaerf en Hersinf hebben al meer dan zeven jaar een in- ke honden. Hij had Reinaert wel vaker likkebaardend om de muur heen zien slui­
fieme relatie,, ook al weef nief iedereen daarvan. De liefde is wederzijds, dus van pen, maar onlangs nog hadden de honden ervoor gezorgd dat hij flink toegeta­
verkrachting kan geen sprake geweesf zijn. Ook de klachf over Cuwaerf is nief keld werd, zodat hij maar nauwelijks had kunnen ontsnappen. Daarna waren ze
sfeekhoudend: als een leerling zijn besf nief doef, mag de leraar hem foch zeker enige tijd van hem verlost geweest, maar...
wel sfraffen? En Courfois heeff mef zijn gesfolen worsf al helemaal geen poof om
op fe sfaan: gesfolen goed gedijf nu eenmaal nief. Grimbeerf eindigf zijn pleidooi Sind kwam hij als een hermijte, Onlangs kwam Reinaert, de bloeddorstige schurk,
mef de mededeling daf Reinaerf, sinds de koning officieel de vrede afgekondigd Reinaert, die moordadige dief, als een kluizenaar bij me
heeff, zijn leven gebeferd heeff en kluizenaar is geworden; hij draagf als boete­ ende bracht mij zegele ende brief en gaf me een verzegelde oorkonde
kleed een haren pij op zijn blote huid en hij heeft het eten van vlees afgezworen. te lezene, here koning, te lezen, heer koning,
Zelfs zijn kasteel Malcrois heeft hij eraan gegeven: hij woont nu in een kluize­
360 daar u zegele ane hing. waaraan uw zegel hing.
naarshutje en leeft van de 'geef'. Hij ziet bleek en is broodmager geworden... ; J Doe ik die letteren began lezen, Toen ik de letters begon te lezen
dochte mij daar aan geschreven wezen dacht ik dat er geschreven stond
Recht fe dezen zelven stonden Juist op het moment dat Grimbeert dat gij haddet koninklijke dat u als koning
doe Grimbeert stond in deze tale, dit betoog stond te houden, : j over alle uwen rijke aan heel uw rijk,
zagen zij van berge te dale zagen zij vanaf een heuvel 365 allen dieren geboden vrede - aan alle dieren en ook aan alle vogels -
285 Cantedeer kommen gevaren Cantedeer de haan aankomen. ende ook allen vogelen mede. de koningsvrede opgelegd had.
endebrochteup eenre baren Hij bracht op een lijkbaar
ene dode henne ende biet Coppe, een dode hen mee, die Coppe heette. | Samenvatting van vers 367-437. Ook Reinaert vertelt Cantedeer en zijnfamilieleden
die Reinaert hadde bij den kroppe Reinaert had baarbij de krop had Reinaert omstandig aan Cantedeer dat ze van hem niets meer te vrezen hebben.
hoofd ende hals afgebeten. kop en hals afgebeten. uitgelegd dat hij zich sinds kort als klui­ Deze prent verscheen in igi o in een Reinaert-
290 Dit nu moeste de koning weten. Welnu, dit moest de koning weten. zenaar uit de wereld teruggetrokken editie van de schrijver Stijn Streuvels.
i had en dat hij zich tegenwoordig uitslui-
Juist als Grimbeert het pleit gewonnen lijkt te hebben - hij heeft alle aanklachten i tend nog bezighield met het naleven
vakkundig weerlegd en bovendien naar voren gebracht dat zijn oom onlangs zijn van de bij deze staat behorende regels
leven gebeterd heeft — wordt zijn betoog ontkracht door een overduidelijk bewijs i en voorschriften. Als bewijs had hij
dat Reinaert de koningsvrede toch op brute wijze geschonden heeft. Onthutst ; Cantedeer zijn pelgrimsuitrusting ge-
ziet heel het hof de wonderlijke stoet naderbij komen. ; toond. Reinaert besloot zijn verhaal met
j de mededeling dat hij het gebruik van
Samenvatting van vers 291-355. Ach­ ! vlees had afgezworen, zodat Cante-
ter de hevig met zijn vleugels klapperen­ cleer en zijn kinderen voortaan in vrede
de Cantedeer volgt de lijkbaar. Aan | konden gaan en staan waar ze wilden.
weerszijden lopen de broers en zussen Reinaert vertrok met de mededeling dat
van Coppe, die brandende stallichten : hij snel zijn gebeden moest gaan zeg­
dragen en groot misbaar maken. Als de gen. Inderdaad hoorde Cantedeer hem
stoet bij de koning aankomt, neemt even later het credo murmelen, waarop
Cantedeer het woord voor een aan­ de haan alle argwaan verloor en met
klacht. Na de officiële aanklachtformu- zijn hele kroost verheugd en zorgeloos
le vertelt hij hoe listig Reinaert de i de ommuurde tuin verliet. Reinaert
moordaanslag op zijn dochter Coppe greep echter onmiddellijk zijn kans, met
heeft voorbereid. Omdat de vos het dodelijke afloop voor Coppe. En zo
sinds mensenheugenis op kippen heeft heeft Cantedeer inmiddels elf van zijn
voorzien, kon Cantedeer zich gelukkig vijftien kinderen aan Reinaert verloren.
prijzen dat hij met zijn omvangrijke ge­ Als Cantedeer uitgesproken is, neemt

de koning het woord. Tegen Grimbeert
zegt hij sarcastisch: 'Uw oom was toch
kluizenaar geworden? Het vasten gaat
hem zo te zien goed af! Als ik de kans
krijg, zal hij ervan lusten!' Hij stelt Cante-
cleer voor eerst Coppe volgens de vereis­
te christelijke voorschriften te begraven,
om daarna te overleggen hoe ze Rei-
naert deze schending van de koningsvre-
de het best betaald kunnen zetten.
De uitvaartsdienst voor Coppe. De maker van
deze houtsnede heeft zich blijkbaar laten inspi­
reren door begrafenisrituelen zoals hij die uit ei­
gen omgeving kende.
Doe hij gesprak deze woord,
beval hij jongen ende ouden
440 dat zij vigilieën zingen zouden.
Dat hij gebood was schiere gedaan.
Doe mochte men horen aneslaan
ende beginnen harde ho
dol placebo domino
445 ende die verze die daar toe hoorden.
Ik zei't ook in waren woorden,
ne ware ook ware ons te lang
wie daar die zielen vers zang
ende wie die zielen lesse las.
450 Doe die vigilie geënd was,
doe leide men Coppe in dat graf
dat bij engine gemaakt was
onder die linde in een gras.
Van marberstene slecht was
455 die zerk die daar up lag.
Die letteren die men daar an zag,
deden aan T graf bekinnen
wie daar lag begraven binnen.
Dus spraken die boekstave
460 an den zerk up den grave:
'Hier leget Coppe begraven
die zo wale konste schraven,
die Reinaert die vos verbeet
ende haren geslachte was te wreet.'
len bij elkaar en adviseren de koning Reinaert officieel voor het gerecht te dagen,
zodat hij in een zuiver juridisch proces veroordeeld kan worden. De edelman
Bruun, de beer, wordt als eerste aangewezen om Reinaert te dagvaarden. De ko­
ning spreekt:
Nadat hij deze woorden gesproken had,
gaf hij jong en oud de opdracht om
de avondwake voor de overledene te zingen.
Dat bevel werd meteen opgevolgd.
Toen was te horen hoe men
vol overtuiging het placebo domino,
begon te zingen
en de daarop volgende psalmverzen.
Ik zou het wel tot in details willen vertellen,
maar het zou te lang duren om op te noemen
wie de gezangen voor de overledene zongen
en wie de schriftlezing hield.
Toen de avondwake beëindigd was,
legde men Coppe in het graf
dat op ingenieuze wijze gemaakt was
onder de linde in een grasperk.
Er kwam een zerk van
gepolijst marmer op te liggen.
De tekst die erop te lezen was
maakte bekend
wie er in het graf begraven lag.
De tekst
op de grafzerk luidde als volgt:
'Hier ligt Coppe begraven,
die zo goed kon scharrelen.
Reinaert de vos beet haar dood
en berokkende haar familie veel leed.'
Samenvatting van vers 465-479. Zodra Coppe begraven is, komen de hoge ede­
480 'Here Bruun, dit zeg ik voor dit here, 'Heer Bruun, ten overstaan van deze vergadering
dat gij deze boodschap doet. draag ik u op deze boodschap over te brengen.
Ookbidikudatgijzijtvroet, Ook dring ik er bij u op aan verstandig te werk te gaan
dat gij u wacht van baraat. en op uw hoede te zijn voor listen.
Reinaert es fel ende kwaad: Reinaert is boosaardig en sluw:
485 hij zal u smeken ende liegen. hij zal u vleien en misleiden,
Mag hij, hij zal u bedriegen en als hij kans ziet zal hij u erin laten lopen
I met valse woorden ende met schonen. met even bedrieglijke als mooie woorden. Als hij,
God betere het, de kans krijgt, zal hij u te schande maken!'
Mag hij, bij Gode, hij zal u honen!'
'Here,'zeid'hij, 'laat u kastijen! 'Heer,' zei Bruun, 'hou op me de les te lezen!
490 ZomoetemijGodvermaledijen, God mag mij vervloeken
als Reinaert mij inderdaad te schande mocht maken en
of mij Reinaert zo zal honen,
ik ne zal 't hem weder lonen ik niet de kans kreeg het hem betaald te zetten
zodat hij uiteindelijk aan het kortste eind trekt.
dat hij'san den dulsten zij.
Nunezorget niet om mij!' Maak u om mij vooral geen zorgen!'
Hierna vraagt Bruun de koning toestemming om te vertrekken;
495 Dus neemt hij orlof ende hij zal naken
het moment is nabij waarop hij ernstig in problemen zal komen
daar hij zere zal mesraken.
Willem windt er geen doekjes om: hij maakt zijn publiek er alvast op attent at
het Bruun op zijn tocht slecht zal vergaan. De vraag is voor de luisteraars dus met
langer q/Bruun te grazen genomen gaat worden, alleen nog hoe\
Recht in de Middeleeuwen
De raadsheren van de koning zijn unaniem van oordeel dat Reinaert- die per slot van reke­
ning een edelman is - een eerlijk proces moet krijgen. In de tijd waarin de Reinaert ontstaan
is was deze vorm van procesrecht nog niet zo lang in gebruik. In vroeger tijden zou de ko-
ninq in een vergelijkbaar geval opgrond van het voorliggende bewip hebben kunnen be­
sluiten tot een wraakactie waarbij de verdachte zonder verdere vorm van proces kon worden
gestraft. Volgens het nieuwe recht moest de verdachte echter eerst ingedaagd worden orn op
de rechtszitting te verschijnen, waarna het eigenlijke proces kon beginnen. Kwam hij na drie
dagingen nog niet dan bekende hij daarmee schuld en werd hij bij verstek veroordeeld
(meer over de juridische achtergronden in hoofdstuk 6).