ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ

GIẢI TÍCH 2

HÀM NHIỀU BIẾN

ĐẠO HÀM RIÊNG & VI PHÂN

Giảng viên: ThS. Nguyễn Văn Tùng

I. Đạo hàm riêng
 I.1. Đạo hàm riêng cấp 1

 Định nghĩa
 Cho hàm 𝑧 = 𝑓 𝑥, 𝑦 và điểm 𝑀0 𝑥0 , 𝑦0 . Các đạo hàm riêng của 𝑓 tại điểm 𝑀0 lần
lượt theo các biến 𝑥, 𝑦 được định nghĩa bởi:
f x f f  x0  x, y0   f  x0 , y0 
 x0 , y0   lim  lim
x x 0 x x  0 x
f y f f  x0 , y0  y   f  x0 , y0 
 x0 , y0   lim  lim
y y 0 y y  0 y
 Ký hiệu:
f z
• Đạo hàm riêng theo biến 𝑥: z x , f x, ,
x x
f z
• Đạo hàm riêng theo biến y: z y , f y, ,
y y
 I.1. Đạo hàm riêng cấp 1

 Định nghĩa
 Đạo hàm riêng theo biến 𝑥 của hàm 𝑓 𝑥, 𝑦 tại 𝑀0 𝑥0 , 𝑦0 chính là đạo hàm của hàm
một biến 𝑓 𝑥, 𝑦0 .
f d f  x0  x, y0   f  x0 , y0 
 x0 , y0   f  x, y0  x  x0  lim
x dx x 0 x
 Đạo hàm riêng theo biến 𝑦 của hàm 𝑓 𝑥, 𝑦 tại 𝑀0 𝑥0 , 𝑦0 chính là đạo hàm của hàm
một biến 𝑓 𝑥0 , 𝑦 .

f d f  x0 , y0  y   f  x0 , y0 
 x0 , y0   f  x0 , y  y  y0  lim
y dy y 0 y
 I.1. Đạo hàm riêng cấp 1

 Quy tắc tìm đạo hàm riêng

 Để tìm 𝑓𝑥′ , ta coi 𝑦 là hằng số rồi lấy đạo hàm của hàm 𝑓 𝑥, 𝑦 theo biến 𝑥.
 Tương tự đối với 𝑓𝑦′ .
𝜕𝑓
 Để tính 𝑥0 , 𝑦0 , ngoài cách dùng trực tiếp định nghĩa, ta có 2 cách sau:
𝜕𝑥
𝜕𝑓 𝜕𝑓
 Cách 1: Tìm 𝑔 𝑥, 𝑦 = , từ đó suy ra 𝑥0 , 𝑦0 nếu 𝑔 𝑥, 𝑦 xác định tại 𝑥0 , 𝑦0 .
𝜕𝑥 𝜕𝑥
𝑑
 Cách 2: Lập hàm một biến 𝑓 𝑥, 𝑦0 rồi tìm 𝑓 𝑥, 𝑦0 , từ đó suy ra:
𝑑𝑥

𝜕𝑓 𝑑
𝑥 ,𝑦 = 𝑓 𝑥, 𝑦0 ቤ
𝜕𝑥 0 0 𝑑𝑥 𝑥=𝑥 0
 f f
2
 
 Ví dụ I.1: Cho f  x, y   sin  xy . Hãy tính
x
 
1,1 &
y
1,1

Ta sẽ tính đạo hàm riêng theo 2 cách:

𝜕𝑓 𝜕𝑓
Cách 1. Tìm và trước:
𝜕𝑥 𝜕𝑦

f  f

x x
 2 2

sin  xy    y  cos  xy   1,1    cos   
2

x

f  f

y y
 
sin  xy 2    x  2 y  cos  xy 2   1,1  2  cos   2
y
 f f
 2

 Ví dụ I.1: Cho f  x, y   sin  xy . Hãy tính
x
 
1,1 &
y
1,1

Ta sẽ tính đạo hàm riêng theo 2 cách:

Cách 2.
𝜕𝑓
+ Để tính 1,1 , ta thay 𝑦 = 1 vào 𝑓 𝑥, 𝑦 ⟹ Hàm 1 biến 𝑓 𝑥, 1 = sin 𝜋𝑥 . Khi đó:
𝜕𝑥

f  f
    
x ,1  sin  x   cos  
 x  1,1   cos   
x x
𝜕𝑓
+ Để tính 1,1 , ta thay 𝑥 = 1 vào 𝑓 𝑥, 𝑦 ⟹ Hàm 1 biến 𝑓 1, 𝑦 = sin 𝜋𝑦 2 . Khi đó:
𝜕𝑦

f f
y
 2 

 y,1  sin  y   2 y cos  xy   1,1  2 cos   2
2

y
 I.1. Đạo hàm riêng cấp 1

 Tính chất
 Vì đạo hàm riêng là đạo hàm của hàm một biến nên tính chất của đạo hàm riêng cũng
là tính chất của đạo hàm của hàm một biến.

1)   f x    f x 2)  f  g x  f x  g x

 f  g  f x  f  g x
3)  f  g x  f x  g  f  g x 4)    2  g  0
 x
g g
 Đối với hàm một biến, nếu hàm số có đạo hàm tại 𝑥 = 𝑥0 thì sẽ liên tục tại 𝑥 = 𝑥0 .
 Đối với hàm nhiều biến, việc tồn tại các đạo hàm riêng chưa đảm bảo sự liên tục của
hàm số.
 Ví dụ I.2: Tính 𝑓𝑥′ 1,2 và 𝑓𝑦′ 1,2 , biết 𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑥 + 2𝑦 𝑦 .

Ta có:
y 
f x  x, y    x  2 y 
   y  x  2 y   f x 1, 2   2 1  2  2   10
y 1 2 1
 
 x
Để tính 𝑓𝑦′ 1,2 , ta sử dụng phương pháp logarit hóa:
f y  2y
ln f  y ln  x  2 y     y ln  x  2 y   y  ln  x  2 y  
f x  2y
y  2y 
 f y  x, y    x  2 y  ln  x  2 y  
 
 x  2 y 
 4
 f y 1, 2   25  ln 5  
 5
  xy
 2 ;  x, y    0, 0  f f
 Ví dụ I.3: Cho f  x, y    x  y    0, 0  và xét
2
. Tính 0, 0 &
 0 x y
 ;  x, y    0, 0 
sự liên tục của 𝑓 𝑥, 𝑦 tại điểm 0,0 .

𝜕𝑓 𝜕𝑓
Rõ ràng không thể tìm , trước rồi thay 0,0 vào. Ta sẽ dùng định nghĩa:
𝜕𝑥 𝜕𝑦

f f  0  x, 0   f  0, 0  0
 0, 0   lim  lim 0
x x  0 x x  0 x
f f  0, 0  y   f  0, 0  0
 0, 0   lim  lim 0
y y  0 y  y  0 y
f f
  0, 0    0, 0   0
x y
  xy
 2 ;  x, y    0, 0  f f
 Ví dụ I.3: Cho f  x, y    x  y    0, 0  và xét
2
. Tính 0, 0 &
 0 x y
 ;  x, y    0, 0 
sự liên tục của 𝑓 𝑥, 𝑦 tại điểm 0,0 .

Xét sự liên tục của 𝑓 𝑥, 𝑦 tại điểm 0,0 :

 x   cos 
Đặt  . Khi 𝑥, 𝑦 → 0,0 thì 𝜌 → 0.
 y   sin 
xy  2 cos  sin 
 lim 2  lim  lim  cos  sin    cos  sin 
x 0 x  y 2
y 0
 0  2  0

Dễ thấy, giới hạn trên không tồn tại. Do đó, 𝑓 𝑥, 𝑦 không liên tục tại 0,0 .
Như vậy, đối với hàm nhiều biến, sự tồn tại của các đạo hàm riêng không đảm bảo sự
liên tục của hàm số.
 I.1. Đạo hàm riêng cấp 1

 Ý nghĩa hình học z

f
  x0 , y0  có ý nghĩa gì? Mặt cong 𝒇 𝒙, 𝒚
x

𝒚𝟎
𝒙𝟎 y
𝒙 𝟎 , 𝒚𝟎

x
 I.1. Đạo hàm riêng cấp 1
f
 Ý nghĩa hình học z  x0 , y0   Độ dốc của
x 𝒛 = 𝒇 𝒙, 𝒚𝟎
f
  x0 , y0  có ý nghĩa gì? Mặt cong 𝒇 𝒙, 𝒚
x Đường cong 𝒛 = 𝒇 𝒙, 𝒚𝟎

Mặt phẳng 𝒚 = 𝒚𝟎
𝒚𝟎
𝒙𝟎 y
𝒙 𝟎 , 𝒚𝟎

x
 I.1. Đạo hàm riêng cấp 1

 Ý nghĩa hình học z

f Mặt cong 𝒇 𝒙, 𝒚
  x0 , y0  có ý nghĩa gì?
y

𝒚𝟎

y
𝒙𝟎
𝒙 𝟎 , 𝒚𝟎

x
 I.1. Đạo hàm riêng cấp 1

 Ý nghĩa hình học z

f f
  x0 , y0  có ý nghĩa gì? y
 x0 , y0   Độ dốc của 𝒛 = 𝒇 𝒙𝟎 , 𝒚
y
Mặt cong 𝒇 𝒙, 𝒚

Mặt phẳng 𝒙 = 𝒙𝟎 𝒚𝟎 Đường cong 𝒛 = 𝒇 𝒙𝟎 , 𝒚

y
𝒙𝟎
𝒙 𝟎 , 𝒚𝟎

x
 I.2. Đạo hàm riêng cấp cao

 Định nghĩa
f f
 Cho hàm 2 biến 𝑧 = 𝑓 𝑥, 𝑦 , các đạo hàm riêng cấp 1 , là những hàm 2 biến
x y
theo 𝑥, 𝑦. Các đạo hàm riêng của các đạo hàm riêng cấp 1, nếu tồn tại, được gọi là
các đạo hàm riêng cấp 2.
 Ta có 4 đạo hàm riêng cấp 2 của hàm 𝑧 = 𝑓 𝑥, 𝑦 như sau:

2 f   f  2 f   f    f 
1)   
x 2 x  x 
  f 
x x  f 
xx 2)   
y 2 y  y 
  f  
y y yy

2 f   f  2 f   f 
3)      f y   f yx 4)      f x  y  f xy
xy x  y  x yx y  x 
 I.2. Đạo hàm riêng cấp cao

 Định nghĩa
 Tổng quát: Đạo hàm riêng cấp 𝑛 là đạo hàm riêng cấp 1 của hàm đạo hàm riêng cấp
𝑛 − 1 . Đối với hàm nhiều hơn 2 biến số, các đạo hàm riêng cấp cao được định nghĩa
tương tự.
 Định lý Schwarz
 Nếu trong lân cận nào đó của điểm 𝑥0 , 𝑦0 , hàm số 𝑧 = 𝑓 𝑥, 𝑦 có các đạo hàm riêng
𝜕2 𝑓 𝜕2 𝑓
, và nếu các đạo hàm này liên tục tại 𝑥0 , 𝑦0 thì ta có:
𝜕𝑥𝜕𝑦 𝜕𝑦𝜕𝑥
𝜕2𝑓 𝜕2𝑓
𝑥0 , 𝑦0 = 𝑥0 , 𝑦0
𝜕𝑥𝜕𝑦 𝜕𝑦𝜕𝑥
 I.2. Đạo hàm riêng cấp cao

 Tổng quát

  f   2 f
x   2
f x  x  x

x x   f   2 f

 
y y  x  yx
2 f 2 f
f  x, y  
 yx xy
  f   2 f
 x   Khi cả hai đều
f x  y  xy liên tục
y
y   f   2 f
   2
y  y  y
y
 Ví dụ I.4: Tính tất cả các đạo hàm riêng cấp 2 của hàm 𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑥 3 + 𝑦 3 − 3𝑥 2 𝑦 2 .

Ta có:
 2 f 
f 

 x 2 x  3 x 2
 6 xy 2
  6 x  6 y 2

 3x 2  6 xy 2   2
x   f    3x 2  6 xy 2   12 xy
 yx y

 2 f 
f

 y 2 y  3 y 2
 6 x 2
y   6 y  6 x 2


 3y  6x y   2
2 2

y   f   3 y 2  6 x 2 y  12 xy
 xy x  
  xy
 2 ; x2  y 2  0 2 f 2 f
2 
 Ví dụ I.5: Cho f  x, y    x  y
2
. Tính 0, 0  & 2  0, 0 
 0 x y
 ; x2  y 2  0

Đặt 𝑔 𝑥, 𝑦 = 𝑓𝑥′ 𝑥, 𝑦 . Khi đó:

2 f g  0  x, 0   g  0, 0 
2 
0, 0   lim
x x 0 x
Ta có:
f f  0  x, 0   f  0, 0  0
g  0, 0    0, 0   lim  lim 0
x x 0 x x  0 x

 y3  x2 y
 2 ; x2  y 2  0
 g  x, y   f x  x , y     x  y 
 2 2


 0 ; x2  y 2  0
  xy
 2 ; x2  y 2  0 2 f 2 f
2 
 Ví dụ I.5: Cho f  x, y    x  y
2
. Tính 0, 0  & 2  0, 0 
 0 x y
 ; x2  y 2  0

Khi đó:
2 f g  0  x, 0   g  0, 0  0
2 
0, 0   lim  lim 0
x x 0 x x  0 x

Tương tự, đặt ℎ 𝑥, 𝑦 = 𝑓𝑦′ 𝑥, 𝑦 , ta sẽ có:

 x3  xy 2
 2 ; x2  y 2  0
h  x, y   f y  x, y     x  y 
2 2


 0 ; x2  y 2  0

2 f h  0, 0  y   h  0, 0  0
 2  0, 0   lim  lim 0
y y  0 y x  0 y
 I.3. Đạo hàm riêng của hàm hợp

 Hàm 1 biến
 f  f  u  df df du
   
 u  u  x  dx du dx
 Hàm 2 biến
 Trường hợp 1:
 f  f  u  f f u f f u
    ;  
 u  u  x, y  x u x y u y
 Trường hợp 2:
 f  f  u, v 
 df f du f dv
 u  u  
x     
 v  v  x dx u dx v dx

 I.3. Đạo hàm riêng của hàm hợp

 Hàm 2 biến
 Trường hợp 3: Dạng ma trận
f f u f v  u u 
 f  f  u, v       
  x u x v x  f f   f f   x y 
 u  u  x, y    f f u f v    
 v  v  x, y     x y   u v   v v 
    x
  y u y v y  y 
 u u 
 x y 
• Ma trận   được gọi là ma trận Jacobi của các biến 𝑢, 𝑣 với các biến 𝑥, 𝑦.
 v v 
 x y 

D  u , v  u v v u
• Định thức của ma trận Jacobi:    
D  x, y  x y x y
 I.3. Đạo hàm riêng của hàm hợp

 Hàm 2 biến
 Trường hợp 4:
 f  f  x, y  df f f dy
  f  f  x , y  
x    
 y  y  x  dx x y dx

df
• Trong trường hợp này, vừa tồn tại đạo hàm của 𝑓 theo 𝑥 như là đạo hàm của
dx
f
hàm 1 biến 𝑥, vừa tồn tại đạo hàm riêng của 𝑓 theo 𝑥.
x
 2
 Ví dụ I.6: Tìm các đạo hàm riêng của hàm 𝑓 = 𝑓 𝑢 = 𝑒 𝑢 với 𝑢 = sin 𝑥𝑦 .

Ta có:
f x  fu  ux  2ue  y cos  xy   2sin  xy  e
u2 sin 2  xy 
 y cos  xy 

f y  fu  uy  2ue  x cos  xy   2sin  xy  e

u2 sin 2  xy 
 x cos  xy 

 Ví dụ I.7: Tìm 𝑓𝑥′ biết 𝑓 = 𝑓 𝑢, 𝑣 = 𝑢3 𝑣 + ln 𝑢𝑣 với 𝑢 = 𝑒 𝑥 , 𝑣 = sin2 𝑥.

Thực chất 𝑓 là hàm hợp theo biến 𝑥. Do đó, ta có:

df f du f dv  2 1  x  3 1 
f x        3u v   e   u   sin 2 x
dx u dx v dx  u  v
 1  1 
  3e 2 x sin 2 x  x  e x   e3 x  2  sin 2 x  e3 x  3sin 2 x  sin 2 x   2 cot x
 e   sin x 
 𝑥𝑦 2 2 z z
 Ví dụ I.8: Cho 𝑧 = 𝑒 sin 𝑥 + 𝑦 . Tính ;
x y
Đặt 𝑢 = 𝑥𝑦, 𝑣 = 𝑥 2 + 𝑦 2 ⟹ 𝑧 = 𝑒 𝑢 ⋅ sin 𝑣. Khi đó:

z z u z v
     y sin v  eu  2 x cos v  eu
x u x v x
 e xy  y sin  x 2  y 2   2 x cos  x 2  y 2  

z z u z v
     x sin v  eu  2 y cos v  eu
y u y v y
 e xy  x sin  x 2  y 2   2 y cos  x 2  y 2  
 Ví dụ I.9: Cho 𝑧 = 𝑓 𝑥 + 𝑦 2 , 𝑦 + 𝑥 2 , trong đó 𝑥, 𝑦 là các biến số độc lập. Tính 𝑧𝑥′ −1,1
và 𝑧𝑦′ −1,1 .

Đặt 𝑢 = 𝑥 + 𝑦 2 , 𝑣 = 𝑦 + 𝑥 2 ⟹ 𝑧 = 𝑓 𝑢, 𝑣 . Khi đó:

z z u z v
     zu  u , v  1  zv  u , v   2 x
x u x v x
z
  1,1  zu  0, 2   2 zv  0, 2 
x
z z u z v
     zu  u , v   2 y  zv  u , v  1
y u y v y
z
  1,1  2 zu  0, 2   zv  0, 2 
y
 I.4. Đạo hàm riêng của hàm ẩn

 Hàm ẩn 1 biến
 Giả sử phương trình 𝐹 𝑥, 𝑦 = 0 xác định một hàm ẩn 𝑦 = 𝑓 𝑥 sao cho 𝐹 𝑥, 𝑦 𝑥 =0
∀𝑥 ∈ 𝐷𝑓 . Áp dụng công thức tính đạo hàm của hàm hợp:

F F dy
F  x, y  x    0    0
x y dx
F
Fx

dy
dx
 
F
x 
Fy
 F   0
y

y
 I.4. Đạo hàm riêng của hàm ẩn

 Hàm ẩn 2 biến
 Giả sử phương trình 𝐹 𝑥, 𝑦, 𝑧 = 0 xác định một hàm ẩn 𝑧 = 𝑓 𝑥, 𝑦 sao cho
𝐹 𝑥, 𝑦, 𝑧 𝑥, 𝑦 = 0 ∀ 𝑥, 𝑦 ∈ 𝐷𝑓 . Áp dụng công thức tính đạo hàm của hàm hợp (chú ý
𝑥, 𝑦 là 2 biến độc lập và 𝑧 là hàm theo 𝑥, 𝑦), ta có:

 F
 z x Fx
 F F z    F   
 x  z  x  0  x Fz
 z
F  x, y , z  x, y    0     Fz  0 
 F  F  z 0  F
 y z y  z y Fy
 y   F   F 
 z
 z
 Ví dụ I.10: Xét ellipse xác định bởi phương trình 𝑥 2 + 3𝑦 2 + 4𝑦 − 4 = 0. Viết phương
trình tiếp tuyến của ellipse tại tiếp điểm 2,0 .

Phương trình tổng quát của tiếp tuyến cần tìm là:
𝑦 =𝑘 𝑥−2 +0
Từ PT 𝐹 𝑥, 𝑦 = 𝑥 2 + 3𝑦 2 + 4𝑦 − 4 = 0, áp dụng CT
đạo hàm của hàm ẩn, ta có:
dy Fx 2x x
  
dx Fy 6y  4 3y  2
dy 2
 k   2, 0     1
dx 3 0  2
Vậy tiếp tuyến cần tìm là 𝑦 = −𝑥 + 2
 Ví dụ I.11: Cho 𝑧 = 𝑓 𝑥, 𝑦 là hàm ẩn xác định bởi phương trình 𝑥 2 𝑒 𝑦 − 𝑦𝑧𝑒 𝑥 = 0. Tìm
𝜕𝑧Τ𝜕𝑥 và 𝜕𝑧Τ𝜕𝑦.

Ta có: 𝐹 𝑥, 𝑦, 𝑧 = 𝑥 2 𝑒 𝑦 − 𝑦𝑧𝑒 𝑥 . Do đó:

F F F
 2 xe y  yze x  x 2e y  ze x   ye x
x y z
Áp dụng CT đạo hàm riêng của hàm ẩn 2 biến, ta có:
z F x 2 xe y  yze x 2 xe y  yze x
  
x F z  ye x
ye x
z F y x 2e y  ze x x 2e y  ze x
  
y F z  ye x
ye x