Streszczenie

Ferdynand Magellan, portugalski Fernão de Magalhães, wymowa: Hiszpański: Fernando de

Magallanes, niemiecki: Fernando Magellan († 27 kwietnia 1521 na Mactan, Filipiny) był
portugalskim nawigatorem, który otrzymał zlecenie od korony hiszpańskiej na znalezienie
zachodniej drogi do Wysp Korzennych i stał się inicjatorem pierwszego historycznie
udokumentowanego okrążenia kuli ziemskiej. Był to ostatni praktyczny dowód na kulisty
kształt Ziemi, który był już powszechnie znany.

Z Magellanem jako kapitanem generalnym, pięć statków wyruszyło z Sanlúcar de

Barrameda 20 września 1519 roku. On i jego załoga odkryli Cieśninę Magellana pod koniec
1520 roku, a następnie stali się pierwszymi Europejczykami, którzy przekroczyli Pacyfik. Po
dotarciu na tereny dzisiejszych Filipin, Magellan poległ w walce z wojownikami Visayan. Pod
dowództwem Juana Sebastiána Elcano tylko jeden statek floty Magellana, Victoria, powrócił
6 września 1522 r. do Sanlúcar trasą wokół Przylądka Dobrej Nadziei. Z ponad 240 osób z
pierwotnej załogi opłynęło ją tylko 35: 18 na Victorii i 17 innych, którzy dostali się do
portugalskiej niewoli po drodze. Około 55 kolejnych mężczyzn powróciło drogą wschodnią,
tak że w sumie około 90 członków oryginalnej wyprawy wróciło do Hiszpanii żywych. Historia
pierwszego rejsu dookoła świata stała się znana głównie dzięki relacji jednego ocalałego,
Włocha Antonio Pigafetta.

Nie ma wiarygodnych źródeł na temat dzieciństwa i młodości Magellana. Wiadomo, że

pochodził z szeroko rozgałęzionej rodziny szlacheckiej, która należała do wasali książąt
Braganza. Zamieszkujący w północnej Portugalii najpóźniej od XIII wieku, mieli swoją
rodową siedzibę w Terra da Nóbrega. Małe miasteczko Sabrosa w dawnej prowincji
Trás-os-Montes e Alto Douro długo uważane było za miejsce narodzin Magellana. Nowsze
źródła wskazują jednak, że pochodził z Vila Nova de Gaia, gminy sąsiadującej z portowym
miastem Porto. Jego rodzice, Rui de Magalhães i Alda de la Mesquita, pozostawili mu tam
majątek z winnicami, kasztanowcami i polami, który przed wyprawą w marcu 1519 r. zapisał
niezamężnej wówczas siostrze Izabeli. Jako dalsze rodzeństwo miał co najmniej dwóch –
przypuszczalnie młodszych – braci, Duarte i Diogo de Sousa.

Pod koniec 1517 lub na początku 1518 roku Magellan poślubił Beatriz Barbosę, Sewilkę
portugalskiego pochodzenia i córkę swojego patrona Diogo Barbosy (patrz niżej). W 1519 r.
urodziła mu syna, którego ochrzczono Rodrigo. Podczas wyjazdu Magellana we wrześniu
1519 roku Beatriz była ponownie w ciąży, ale poroniła. Zmarła w marcu 1522 r. nie
dowiedziawszy się o losie męża. Pierworodny Rodrigo podążył za nią do grobu jesienią
1522 roku.

Najstarszy dokument historyczny, który można udowodnić, że odnosi się do Magellana,

pochodzi z 1505 r. Jest to lista załogi portugalskiej Armady Indyjskiej z tego samego roku
pod dowództwem wicekróla Francisco de Almeidy. Lista ta wymienia Fernão de Magalhães i
jego brata Diogo de Sousa. Według tej listy obaj byli Moradores da Casa del Rey, czyli
sługami króla Manuela I, którzy za służbę na dworze otrzymywali niewielką miesięczną
rentę.
Wzmianki o pobycie Magellana w Indiach od 1505 roku można znaleźć głównie u
XVI-wiecznych historyków portugalskich, takich jak João de Barros, w korespondencji
drugiego gubernatora Indii Portugalskich Afonso de Albuquerque, a także w portugalskim
archiwum narodowym Arquivo Nacional da Torre do Tombo. Magellan brał udział w
gwałtownym zdobyciu Mombasy w dzisiejszej Kenii i prawdopodobnie w bitwie pod Kannur
(1506). W 1507 roku ponownie przebywał na wybrzeżu Afryki Wschodniej, w Kilwa i Ilha de
Moçambique. W 1509 roku walczył w historycznie doniosłej bitwie morskiej pod Diu i wziął
udział w pierwszym portugalskim posunięciu na Malakkę, ówczesne centrum handlu w Azji
Południowo-Wschodniej. Jednak ta zaliczka nie powiodła się. Najpóźniej podczas tego rejsu
Magellan zaprzyjaźnił się z Francisco Serrão, którego dwukrotnie uratował. Serrão stał się
później pierwszym Europejczykiem, który osiedlił się na Molukach i stamtąd poinformował
listownie swojego przyjaciela Magellana o położeniu tych wysp i ich bogactwie w goździki.
Zimą 1509 r.

Magellan musiał wrócić do Portugalii najpóźniej z flotą przyprawową w 1513 roku, bo już pod
koniec sierpnia tego roku wziął udział w wyprawie karnej przeciwko marokańskiemu miastu
Azemmour pod dowództwem księcia Jaime de Braganza. Przy okazji stracił konia i został
ranny w kolano, tak że od tej pory lekko kulał. Wydaje się, że w ciągu kolejnych trzech lat
przebywał na przemian w Portugalii i Maroku, gdzie pełnił służbę królewską i podejmował
zadania wojskowe. Magellan w tych latach nadal pobierał pensję na dworze króla Manuela I,
ale prawdopodobnie inwestował także w niezwykle lukratywny handel przyprawami. Jest to
udokumentowane w aktach sprawy sądowej, którą Magellan z powodzeniem wytoczył
kupcowi Pedro Anesowi Abraldezowi. Ten ostatni był mu winien ponad 200 cruzados, zysk z
transakcji przyprawowej, którą obaj zawarli w Indiach.

Idea i tło
Jak wynika z zachowanych dokumentów, Magellan nigdy nie zamierzał okrążyć Ziemi.
Umowa, którą zawarł z kastylijskim królem Karolem I 22 marca 1518 roku, zawierała nawet
dorozumiany zakaz opłynięcia Ziemi, gdyż naruszałoby to interesy i prawa wuja i szwagra
Karola, portugalskiego króla Manuela I. Impuls do podróży Magellana był taki sam, jak do
podróży Krzysztofa Kolumba 27 lat wcześniej. Impuls do wyprawy Magellana był taki sam
jak w przypadku podróży Krzysztofa Kolumba 27 lat wcześniej: płynąć na zachód, aby
dotrzeć na wschód (droga morska do Indii). Przede wszystkim chodziło o znalezienie jak
najkrótszej drogi do Wysp Korzennych, których dokładne położenie było wówczas mało
znane ze względu na ścisłą tajemnicę. Niezwykle lukratywny handel przyprawami do Europy
był udziałem kupców indyjskich, perskich, arabskich, osmańskich i weneckich na szlaku
lądowym w handlu pośrednim – oraz Portugalii na szlaku morskim.

Równie niejasne było, czy po traktacie w Tordesillas wyspy znalazły się w portugalskiej czy
hiszpańskiej strefie wpływów. W tym traktacie korona kastylijska i portugalska podzieliły w
1494 roku kulę ziemską na dwie połowy. Jako linię demarkacyjną wyznaczono południk 370
leguas na zachód od Wysp Zielonego Przylądka. Wszystkie morza, wyspy i główne wyspy
na wschód od tego południka miały należeć do Portugalii, wszystkie na zachód od niego do
Kastylii. W 1498 roku portugalska flota pod dowództwem Vasco da Gamy po raz pierwszy
dotarła do zachodnich wybrzeży Indii. Natychmiast Portugalczycy zaczęli budować imperium
handlowe na Oceanie Indyjskim. W 1511 r. podbili centrum handlowe Malakka na Półwyspie
Malajskim i rozpoczęli ekspansję na wschód, wysyłając ekspedycję pod dowództwem
António de Abreu na Moluki, w tamtym czasie jedyne na ziemi rejony uprawy goździków.

Podczas gdy Portugalczycy rozszerzali się coraz bardziej na wschód, Kastylia widziała
„swoją”, tj. zachodnią drogę do skarbów Azji, zablokowaną przez masę lądową, której
ogromna rozległość, rozciągająca się od Arktyki do Antarktydy, dopiero stopniowo stawała
się widoczna: Amerykę. Od około 1505 roku biskup Juan Rodríguez de Fonseca, który był
odpowiedzialny za politykę kolonialną w Radzie Królewskiej Kastylii, nawigator Vicente
Yáñez Pinzón, który dowodził jednym ze statków Kolumba, oraz Amerigo Vespucci, który
został później mianowany głównym sternikiem, opracowali zatem plan poszukiwania drogi
morskiej do Azji na południe od Brazylii. O istnieniu Oceanu Spokojnego – zwanego
wówczas Oceanem Południowym – wiedziano w Hiszpanii od 1515 roku, po tym jak dwa lata
wcześniej odkrywca Vasco Núñez de Balboa przekroczył Przesmyk Panamski. Portugalski
sternik Juan Díaz de Solís podjął w imieniu korony kastylijskiej kilka prób znalezienia
przejścia na to południowe morze, a tym samym do Azji Wschodniej. Wszystkie próby
zakończyły się jednak niepowodzeniem i w 1516 roku Solis spotkał się ze śmiercią nad Río
de la Plata.

Mniej więcej w tym samym czasie Cristóbal de Haro, kupiec z Burgos działający z Lizbony,
wysłał dwa statki do Ameryki Południowej, aby kupić drewno brazylijskie i niewolników oraz
zbadać wybrzeże. Newe Zeytung aus Presillg Landt, jedna z najstarszych tego typu gazet w
języku niemieckim, donosiła o tej wyprawie, że okręty Haro odkryły na wybrzeżu przy ok. 40°
na południe cieśninę podobną do Gibraltaru, która prowadziła na zachodnią stronę
kontynentu amerykańskiego i dalej do Azji. Cieśninę tę można znaleźć niedługo potem na
globusie ziemi sporządzonym przez uczonego Johannesa Schönera z Karlstadt am Main w
1515 roku.

Magellan musiał dowiedzieć się o tym przedsięwzięciu i jego domniemanych rezultatach w

Lizbonie. On i Cristóbal de Haro spotkali się tam prawdopodobnie w 1515 lub 1516 roku.
Latem 1516 roku Magellan otrzymał listy od Francisco Serrão, który osiadł na Molukach i
napisał do swojego przyjaciela, że wyspy te leżą bardzo daleko na wschód od Malakki, tak
że Magellan nabrał przekonania, że leżą one na półkuli kastylijskiej. Takie samo przekonanie
miał badany kosmograf Rui Faleiro, który również twierdził, że opracował niezawodną
metodę pomiaru długości geograficznej. W ten sposób można by precyzyjnie określić
położenie wschód-zachód Moluków. Magellan i Faleiro zawarli wówczas traktat: zgodzili się
zaproponować królowi kastylijskiemu wyprawę, która dotarłaby do Moluków drogą zachodnią
i objęła je w posiadanie dla Kastylii. Tymczasem Cristóbal de Haro czuł się zmuszony do
opuszczenia także Portugalii z powodu kłótni handlowych z koroną portugalską; wrócił do
Kastylii najpóźniej wiosną 1517 roku.

Traktat z królem Hiszpanii

Magellan dotarł do Sewilli 20 października 1517 roku. Znalazł zakwaterowanie w domu
urodzonego w Portugalii Diogo Barbosy – swojego przyszłego teścia – który jako sługa
portugalskiego wygnańca z domu Braganza administrował królewskimi zamkami i stoczniami
w Sewilli. W tych budynkach miała wówczas swoją siedzibę Casa de la Contratación,
kastylijska agencja handlu zagranicznego. Magellan skontaktował się ze swoim faktorem
Juanem de Aranda. Aranda zaproponował Magellanowi i Faleiro zorganizowanie audiencji u
nowego króla Karola I, który przebywał wówczas w Valladolid ze swoim dworem. W zamian
Aranda zażądał udziałów w firmie Magellana i Faleiro i doszło do zawarcia umowy. Aranda,
Magellan i Faleiro udali się do Valladolid, gdzie około 20 lutego zostali przyjęci przez radę
królewską i biskupa Juana Rodrígueza de Fonseca oraz przez wielkiego kanclerza Jeana le
Sauvage, a później, według Magellana, osobiście przez Karola I. W przedsionku Jeana le
Sauvage”a Magellan natknął się na misjonarza Bartolomé de las Casas, który opisał
nawigatora w swojej Historia de las Indias jako „małego wzrostu” i „nie rzucającego się w
oczy”, ale „dzielnego w myślach i skłonnego do wielkich czynów” – jest to jedyny zachowany
współczesny opis wyglądu Magellana. Po tym jak Magellan i Faleiro zaprezentowali swoją
firmę, zostali poproszeni przez Jeana le Sauvage”a o przedstawienie memorandum z
warunkami ich działalności. Na podstawie tego memorandum król Karol I zawarł 22 marca
1518 r. z dwoma przedsiębiorcami „kapitulację”, czyli umowę.

Na mocy „kapitulacji” z 22 marca 1518 roku Magellan i Rui Faleiro otrzymali od Karola I
rozkaz odkrycia „wysp i krajów kontynentalnych, bogatych złóż przypraw i innych rzeczy” w
obrębie hiszpańskiej połowy świata. W żadnym wypadku nie miały one działać w
portugalskiej części świata. W nagrodę za ich „trud i niebezpieczeństwo” król zapewnił
Magellanowi i Faleiro piątą część zysku netto z ich przedsięwzięcia. Obiecał, że mianuje ich
gubernatorami nad ziemiami, które odkryją. Ponadto miały otrzymywać jedną dwudziestą
wszystkich wpływów podatkowych z tych krajów oraz miały mieć prawo do handlu
uprzywilejowanego podatkowo za 1000 dukatów rocznie. Wszystkie te prawa miały przejść
na ich spadkobierców, pod warunkiem, że urodzili się i pobrali w Kastylii.

Ponadto kapitulacja przewidywała, że droga przez podejrzaną cieśninę na zachód zostanie

zarezerwowana dla Magellana i Faleiro na dziesięć lat i nie miała być używana przez nikogo
innego. Do realizacji swojego przedsięwzięcia mieli otrzymać pięć statków o ładowności dwa
razy 130, dwa razy 90 i raz 60 ton, załogę liczącą 234 ludzi, a także sprzęt, artylerię i
prowiant na dwa lata. Tego samego dnia, w osobnych dokumentach, król mianował obu
Portugalczyków „kapitanami zarówno na morzu, jak i na lądzie” z roczną pensją po 50 000
maravedis i zastrzegł, że powinni oni wyruszyć w rejs 25 sierpnia 1518 roku.

Sprzęt Armady
W końcu miało to potrwać jeszcze prawie rok, zanim armada Magellana była gotowa do
wypłynięcia. Kiedy Magellan przybył do Sewilli w maju 1518 roku, zastał przywódców Casa
de la Contratación, którym powierzono wyposażenie armady, niezbyt chętnych do
współpracy. Zażądali dokładniejszych instrukcji, które jednak nadeszły dopiero po kilku
miesiącach z powodu epidemii na dworze królewskim. Tak więc dopiero późnym latem 1518
roku można było przystąpić do zakupu statków. W tym celu Juan de Aranda udał się do
Kadyksu. Spośród zakotwiczonych tam statków handlowych wybrał pięć odpowiednich i
kazał je skonfiskować – w zamian za odszkodowanie.

O tym, że nie wszyscy właściciele oddawali swoje statki dobrowolnie, świadczy dokument
notarialny, którym dwaj baskijscy armatorzy z Ondarroa protestowali przeciwko
wywłaszczeniu ich statku „Santa María” przez króla 23 września 1518 r. Magellan zmienił
później nazwę tego statku na „Santa María de la Vitoria” – na cześć klasztoru o tej samej
nazwie Zakonu Paulinów w Trianie, do którego czuł się szczególnie przywiązany. Pod
zlatynizowanym skrótem swojej nazwy – Victoria – Santa María de la Vitoria miała wkrótce
osiągnąć światową sławę. Aranda zamówił w sumie pięć statków, wszystkie były nadającymi
się do żeglugi, trójmasztowymi naosami:

Generalny remont pięciu okrętów, którym Magellan osobiście kierował, trwał do wiosny 1519
r. Wszystkie zostały gruntownie wyremontowane, oskalpowane, ponownie uzbrojone,
otrzymały nowe żagle i artylerię okrętową składającą się z bombard, falkonetów i versosów
(mniejsza wersja falkonetu). Aby zaopatrzyć załogę podczas rejsu zakupiono: 2138 kwintali
sucharów, 508 beczek wina, 50 fanegasów fasoli, 90 fanegasów ciecierzycy, 2 fanegasów
soczewicy, 48 kwintali „oleju do spożycia”, 200 beczek sardeli i suszonych ryb, 57 kwintali
suszonego boczku, siedem krów, 984 bochenki sera, beczki wody pitnej, 21 arrobów cukru,
200 arrobów octu, 250 warkoczy czosnku, 18 kwintali sułtanek, a także niewielkie ilości fig,
migdałów, miodu, suszonych śliwek, soli, ryżu, musztardy, mąki pszennej i innych. a.

Wiosną 1519 roku firma Magellana – prawdopodobnie w wyniku kandydatury Karola I na

cesarza rzymskiego, która wymagała zainwestowania ogromnych sum pieniędzy – znalazła
się w finansowym wąskim gardle, z którego mogła się wydostać dopiero, gdy kupiec
Cristóbal de Haro wkroczył jako inwestor. Haro finansował towary handlowe (tkaniny i
ubrania, szklane paciorki, lustra, grzebienie, noże itp.), które miały być wymienione na
przyprawy na Molukach, a także wnosił dalsze fundusze na wyposażenie floty. W sumie jego
udział wynosił około jednej piątej całej inwestycji 8 334 335 maravedis czyli prawie 22 225
dukatów. Haro prawdopodobnie działał również jako słomiany człowiek dla innych kupców;
nie można jednak udowodnić, że augsburski dom handlowy Fuggerów również zainwestował
pieniądze w armadę Magellana, jak często się twierdzi. W tym czasie obsadzono inne
czołowe stanowiska: Juan de Cartagena, superintendent Armady i kapitan San Antonio;
Antonio de Coca, księgowy Armady; Luis de Mendoza, skarbnik Armady i kapitan Victorii;
Gaspar de Quesada, kapitan Concepción.

Latem 1519 roku nastąpiło kolejne opóźnienie, ponieważ zbyt mało hiszpańskich żeglarzy
było skłonnych wziąć udział w ryzykownym rejsie i Magellan kazał wypełnić szeregi
rodakami z Portugalii – co z kolei wywołało niezadowolenie wśród jego klientów. Nałożyli oni
ograniczenie liczbowe na marynarzy i chłopców okrętowych z Portugalii, ale ostatecznie
Magellanowi udało się wygrać konflikt. Poświęcił jednak swojego towarzysza Rui Faleiro,
który został usunięty jako drugi kapitan obok Magellana i wykluczony z wyprawy.

Początek podróży
W ten sposób Armada Moluków mogła ostatecznie wyruszyć z Sewilli 10 sierpnia 1519 roku
– początkowo jednak bez Magellana, który 24 sierpnia sporządził w Sewilli swój testament.
W międzyczasie pięć statków spłynęło w dół rzeki Guadalquivir, u której ujścia w Sanlúcar
de Barrameda musieli zatrzymać się na ponad pięć tygodni, ponieważ statki nie mogły
płynąć w dół rzeki w pełni załadowane ze względu na swoje zanurzenie, a zaopatrzenie i
towary barterowe musiały być sprowadzane z Sewilli łodziami. 20 września 1519 roku flota
wyruszyła z Sanlúcar de Barrameda.

Magellan kazał w nocy przyczepić do swojego okrętu flagowego, Trinidadu, latarkę, aby
pozostałe statki mogły utrzymywać kontakt wzrokowy. Załoga liczyła w sumie 237 osób:
głównie Hiszpanów, ale także 37 Portugalczyków, czterech Flamandów, Anglika, Norwega i
malajskiego niewolnika Magellana Enrique Melaka jako tłumacza. Na Wyspach Kanaryjskich
liczba ta wzrosła do łącznie 242 osób, rozdzielonych pomiędzy pięć statków w następujący
sposób:

Przygotowania do hiszpańskiej podróży po Molukach nie pozostały niezauważone przez

portugalskiego króla Manuela I. Nie chcąc dopuścić do powstania niepożądanej konkurencji,
wysłał eskadry portugalskie do Brazylii i południowej Afryki, aby zablokować drogę flocie
hiszpańskiej, ale to się nie udało.

Ameryka Południowa
Magellan najpierw dopłynął do Wysp Kanaryjskich, gdzie 26 września na Teneryfie ponownie
zabrał zapasy na pokład, a następnie płynął dalej wzdłuż wybrzeża Afryki do około 8° na
północ. U wybrzeży Sierra Leone Armada wpadła w trwający kilka tygodni zastój. Gdy
następnie hiszpańscy kapitanowie stanęli twarzą w twarz z kapitanem generalnym, Magellan
uznał to za afront i kazał aresztować głównego nadzorcę Armady i kapitana San Antonio,
Juana de Cartagena, który uważał się za conjunta persona, przypisanego do kapitana
generalnego, a więc równego jemu, i dał to jasno do zrozumienia podczas konfrontacji. Na
miejsce Cartageny Magellan mianował księgowego armady, Antonio de Coca, kapitanem
San Antonio.

W końcu udało się przepłynąć Atlantyk i 6 grudnia flota dostrzegła wybrzeże Ameryki
Południowej, gdzie zakotwiczyła 13 grudnia w zatoce Guanabara, którą Magellan nazwał
Bahia de Santa Lucía – od imienia Santa Lucii, ówczesnej świętej. Portugalczycy po raz
pierwszy wpłynęli do tej samej zatoki 1 stycznia 1502 roku i początkowo myśleli, że jest to
rzeka, której nadali nazwę Saint Januarius – dzisiejsze Rio de Janeiro. Rdzenni Tupisowie
uważali Magellana i jego towarzyszy – według interpretacji Pigafetta – za bogów, ponieważ
ich przybycie przyniosło pierwszy od dawna deszcz. Przyjmowali obcych życzliwie i
handlowali z nimi.

Flota Magellana zatrzymała się w Zatoce Guanabara na dwa tygodnie. 27 grudnia ponownie
wypłynął i najpierw skierował się do Río de la Plata, zwanego wówczas Río de Solís (od
imienia João de Solis), którego ujście osiągnął 10 stycznia 1520 r. Jednak cieśnina, na którą
tam liczono, pozostała nieodkryta. Magellan stracił około miesiąca na eksplorację
ogromnego estuarium. Następnie kontynuował poszukiwania, płynąc swoimi statkami na
południe wzdłuż wybrzeża Ameryki Południowej, badając po drodze wszystkie zatoki i ujścia
rzek.

30 marca flota skierowała się na południe od 49 równoleżnika do zatoki, którą wkrótce

nazwano Puerto San Julián. Ponieważ sezon był już mocno zaawansowany, Magellan
postanowił się zahibernować. Ponieważ zapasy były na wyczerpaniu, kazał zmniejszyć racje
żywnościowe. 1 kwietnia zła sytuacja zaopatrzeniowa doprowadziła do buntu. Z powodu
głodu, chorób i wyczerpania część członków załogi zażądała powrotu do Hiszpanii. Buntem
kierowali Gaspar de Quesada, Juan de Cartagena i Luis de Mendoza. Buntownicy przejęli
San Antonio. Podczas bitwy Magellan zdołał wejść na pokład „Victorii”. W procesie tym
zginął Luis de Mendoza. Teraz były to trzy statki przeciwko dwóm i Magellan był w stanie
stłumić rebelię. Kapitan Concepción, Gaspar de Quesada, został stracony, a kapitan San
Antonio, Juan de Cartagena, i ksiądz Sanchez de la Reina (według innych źródeł nazywał
się Bernard Calmette) zostali później porzuceni na wybrzeżu, gdy eskadra wyruszyła
ponownie. Nigdy więcej o nich nie słyszano.

Wkrótce po stłumieniu buntu, Santiago został wysłany na zwiad wzdłuż południowego

wybrzeża, gdzie 22 maja został rozbity w ujściu Río Santa Cruz. Dwóch marynarzy wróciło
lądem i przyniosło złe wieści, pozostali dopiero po tygodniach zdołali odbyć uciążliwy marsz
powrotny. To właśnie podczas pobytu w Puerto San Julián po raz pierwszy zetknęli się z
Patagończykami, którym nadali wówczas swoją nazwę – prawdopodobnie zainspirowani
rycerską powieścią Primaleón kastylijskiego pisarza Francisco Vázqueza, wydaną w 1512 r.,
w której pojawia się postać o imieniu Patagón.

24 sierpnia 1520 roku cztery pozostałe statki opuściły Puerto San Julián po pięciu
miesiącach zimowych kwater. Ponownie przeszukano wszystkie zatoki i ujścia rzek w
poszukiwaniu paso.

21 października 1520 roku Magellan dotarł do przylądka, który nazwał „Cabo Vírgenes”
(„Przylądek Dziewic”). Concepción i San Antonio zostały wysłane w rejs rozpoznawczy na
południe od przylądka i odkryły wejście do długo poszukiwanego przejścia. Przed przejściem
Magellan zapytał kapitanów pozostałych statków, czy opowiadają się za kontynuowaniem
rejsu, czy też wolą wrócić. Nikt poza Estevão Gomesem, pilotem San Antonio, nie odważył
się polecić zawrócenia. Ponieważ przejście rozdziela się kilkakrotnie, wysłano łódź i dwa
statki, aby je zbadać. Od załogi łodzi nadeszła wiadomość, że cieśnina ma wyjście na
północny zachód: Morze Południowe zostało osiągnięte. Ale z dwóch wysłanych okrętów
wrócił tylko Concepción pod dowództwem Serrano. Po raz kolejny na San Antonio doszło do
buntu; nowy kapitan Álvaro de la Mesquita został wzięty do niewoli, największy statek z
najbogatszymi zapasami zdezerterował i wrócił do Hiszpanii. Inicjatorem był Gomes (pilot).
Pozostały więc tylko trzy okręty, które odbyły żmudną podróż przez cieśninę znaną obecnie
jako Cieśnina Magellana i 28 listopada dotarły do Oceanu Spokojnego. Magellan nazwał ją
Pacyfikiem lub Cichym Oceanem, ponieważ burze, które towarzyszyły im do tej pory,
ustąpiły. Ponieważ podczas przejścia załoga obchodziła dzień Wszystkich Świętych,
Magellan nazwał cieśninę Estreito de Todos los Santos – Cieśnina Wszystkich Świętych.

Pacyfik i Azja Wschodnia

Przeprawa przez Pacyfik zajęła Armadzie trzy miesiące i 20 dni, w tym czasie nie było widać
żadnego lądu poza dwiema maleńkimi, niezamieszkałymi wyspami. Duża część załogi
zachorowała na szkorbut; na statkach nie było nic do jedzenia poza sucharami najeżonymi
robakami i szczurzymi odchodami. Marynarze zaczęli więc jeść skóry duszone i pieczone w
słonej wodzie lub zupę z trocin. Szczególnie poszukiwane były szczury, które marynarze
sprzedawali za pół dukata. Zginęło co najmniej 19 mężczyzn.

6 marca 1521 roku dotarli do Marianów. Gdy flota zakotwiczyła u jednej z wysp
(prawdopodobnie Guam), tubylcy próbowali zabrać jeden z pontonów. Magellan kazał wtedy
zabić kilku tubylców i spalić ich domy. Nazwał on wyspy Islas de los Ladrones (Wyspy
Złodziei).

Śmierć Magellana
Po przyjęciu tak potrzebnego zaopatrzenia flota Magellana popłynęła dalej na Filipiny i 16
marca dotarła do wyspy Homonhon. W tym czasie żyło jeszcze 150 marynarzy. Z pomocą
swojego niewolnika Enrique jako tłumacza, Magellan był w stanie wymienić prezenty z
księciem Limasawy, radżą Kolambu. Kolambu poprowadził Hiszpanów na wyspę Cebu,
gdzie udało im się nawrócić księcia Cebu, radżę Humabon, i wielu jego poddanych na
chrześcijaństwo. Cebu również podporządkowało się królowi Hiszpanii. Jednak Datu
Lapu-Lapu na sąsiedniej wyspie Mactan odrzucili hiszpańską suzerenność i misjonarstwo.
Magellan próbował następnie podporządkować sobie Lapu-Lapu i jego wioskę militarnie.

Jednak atak na Mactan 27 kwietnia 1521 r. nie powiódł się: mimo broni palnej Hiszpanie
zostali odepchnięci przez tubylców pozostających jeszcze na brzegu i ponieśli kilka ofiar.
Magellan również stracił w tym procesie życie. Według relacji jego kronikarza Pigafetta, jako
jeden z ostatnich walczył, stojąc jeszcze w wodzie, by osłaniać odwrót swoich ludzi. Zatruta
strzała przeszyła mu udo; wkrótce potem został powalony dwoma pchnięciami lancą, z
których jedno zraniło go w twarz, a drugie pod prawym ramieniem.

Wkrótce po nieudanym ataku na Mactan, książę Cebu wyrzekł się chrześcijaństwa i zwabił
Europejczyków w pułapkę. Trzydzieści pięć z nich zginęło. Reszta ledwo uszła, ale było ich
teraz tak mało, że zatopili Concepción, a ocalałych rozproszyli wśród Trinidadu i Victorii.
Sternik João Lopes Carvalho został wybrany na nowego kapitana generalnego i kapitana
Trinidadu, a „Alguacil” (Profoss) Armady, Gonzalo Gómez de Espinosa, początkowo objął
dowództwo nad Victorią.

Dalszy przebieg ekspedycji

Z dwoma pozostałymi statkami rozbitkowie popłynęli dalej na Borneo, gdzie w Brunei
spędzili 35 dni. Po pospiesznej ucieczce João Lopes Carvalho został usunięty ze stanowiska
kapitana generalnego, a na jego miejsce mianowano Gómeza de Espinosę, który tym
samym objął również dowództwo nad Trinidadem. Dotychczasowy kapitan Concepción,
Juan Sebastián Elcano, został wybrany kapitanem Victorii. 6 listopada żeglarze dotarli do
Tidore, jednej z wysp Moluków, gdzie mogli handlować z sułtanem i wreszcie zdobyć
wytęsknione przyprawy. Tamtejsi mieszkańcy znali Europejczyków, ponieważ Portugalczycy
dotarli tam już przez Afrykę i Indie. 21 grudnia „Victoria” wypłynęła z 47 Europejczykami i 13
Hindusami jako załogą, ale bez „Trinidadu”, gdyż ten zaczął przeciekać i musiał zostać
naprawiony.

Trinidad wypłynął z Tidore 6 kwietnia 1522 roku z około 55 ludźmi na pokładzie pod
dowództwem Gonzalo Gómeza de Espinosa, kierując się do Ameryki Południowej. Jednak
przeprawa przez Pacyfik nie powiodła się z powodu przeciwnych wiatrów, sztormów i w
końcu braku żywności, więc Gómez de Espinosa musiał wydać rozkaz zawrócenia. Wraz z
załogą udało mu się ostatkiem sił wrócić na Halmaherę, gdzie nie pozostało im nic innego,
jak poprosić Portugalczyków o pomoc. Około 25 ocalałych osób dostało się do portugalskiej
niewoli. Tylko pięciu z nich, w tym sam Gómez de Espinosa, wróciło po latach do Europy
przez Indie Portugalskie.

Tymczasem Victoria – 11 lutego 1522 roku – rozpoczęła przeprawę przez Ocean Indyjski z
wyspy Timor pod dowództwem Elcano. Podróż do domu upłynęła pod znakiem trudnych
warunków pogodowych, tak że Victoria potrzebowała 12 tygodni na opłynięcie Przylądka
Dobrej Nadziei (19 maja 1522). Następnie aż do 9 lipca zajęło jej dotarcie do Wysp
Zielonego Przylądka. Po 21 tygodniach na morzu „Victoria” straciła przedmaszt i 21
członków załogi. Podczas próby zdobycia żywności i niewolników do obsługi pomp na
Wyspach Zielonego Przylądka, 13 członków załogi wpadło w portugalską niewolę. Ze
względu na zły stan statku i załogi, a także z obawy przed portugalską przewagą, Elcano i
inni mężczyźni na pokładzie nawet nie próbowali ratować swoich pojmanych towarzyszy, ale
szukali ratunku w ucieczce.

6 września 1522 roku „Victoria” dotarła do Sanlúcar, hiszpańskiego portu wyjścia. Tylko 18
osób z 242, które kiedyś wyruszyły (minus ok. 55 załogi San Antonio, która zbuntowała się w
Cieśninie Magellana) zeszło na ląd, w towarzystwie trzech członków załogi z Indii
Wschodnich. Zakończono pierwsze okrążenie kuli ziemskiej. Trwało to dwa lata, jedenaście
miesięcy i dwa tygodnie.

Victoria przywiozła do domu 520 kwintali (około 26 ton) przypraw z Moluków. Wpływy ze
sprzedaży przypraw wyniosły 8 680 500 maravedís. Pokrywało to wprawdzie początkową
inwestycję wyprawy, ale nie pokrywało roszczeń pasażerów o wynagrodzenie i udział w
sprzedaży przypraw, które nagromadziły się podczas rejsu, tak że przedsięwzięcie
zakończyło się stratą, której nie mogła zrekompensować nawet aukcja wiktorii.

Juan Sebastián Elcano zrelacjonował wydarzenia cesarzowi Karolowi V i teraz również

oficjalnie awansował do stopnia kapitana i otrzymał tytuł szlachecki. Elcano i Cristobal de
Haro otrzymali po 500 dukatów rocznej renty.

Od XIX wieku nazwisko Magellana kojarzone jest przede wszystkim z pierwszym

historycznie udokumentowanym opłynięciem Ziemi. Magellan jednak ani nie okrążył Ziemi
sam, ani nigdy nie planował tego zrobić – nawet jeśli jego towarzysz i wielbiciel Antonio
Pigafetta twierdził, że tak. Ale wypowiedzi Pigafetta o Magellanie są wyraźnie napisane z
intencją apologetyczną, czyli chciał bronić reputacji swojego zmarłego szefa przed jego
wrogami i krytykami.

W dokumentach z fazy planowania wyprawy nie ma ani jednej wskazówki, że Magellan lub
ktokolwiek inny planował w tym czasie okrążenie Ziemi. W końcu doszło do tego tylko z
konieczności, ponieważ Juan Sebastián Elcano, ostatni kapitan Victorii, i jego załoga mieli
nadzieję sprowadzić w ten sposób swój wysłużony statek z cennym ładunkiem przypraw do
Hiszpanii – co w końcu im się udało.

W konsekwencji Elcano i jego załoga po raz pierwszy zasłużyli na miano pierwszych ludzi,
którzy okrążyli Ziemię. Ponieważ każdy wykształcony współczesny wiedział wówczas, że
Ziemia jest kulą, podróż Wiktorii postrzegano mniej jako dowód na kulisty kształt, niż na
wyższość własnych czasów, w których żyli, nad starożytnością. Starożytni Grecy śpiewali
bowiem górnolotnie o Argonautach, ale rejs Argo był marnym osiągnięciem w porównaniu z
opłynięciem Ziemi przez Wiktorię.

Przed XIX wiekiem niewiele z tej sławy spadło na Magellana. Podczas gdy jego hiszpańscy
klienci nie darzyli go szczególnym szacunkiem ani za życia, ani po jego śmierci, jego
portugalscy rodacy znienawidzili go jako zdrajcę. Z pewnością jednak doceniono jego
dokonania morskie i militarne – zwłaszcza odkrycie i przepłynięcie cieśniny między Ameryką
Południową a Tierra del Fuego, zwanej od około połowy XVI wieku „Estrecho de
Magallanes” (Cieśnina Magellana).

Jednak kolejne wyprawy – zwłaszcza ta Garcíi Jofre de Loaísa w 1525 r., w której brał udział
także Elcano – pokazały, że praktyczna wartość drogi morskiej na Pacyfik i dalej do Azji,
którą odkrył Magellan, była bardzo mała. Przejście przez Cieśninę Magellana było
hazardem, a Pacyfik był nie tylko niezmiernie duży, ale uniemożliwiał nawiązanie trwałych
stosunków handlowych i dominacji tak długo, jak długo wiedziało się tylko, jak go
przekroczyć ze wschodu na zachód. Odwrotny kierunek udało się osiągnąć dopiero w 1565
roku, kiedy to Andrés de Urdaneta zdołał przedostać się z Visayas do Meksyku, wypływając
daleko na północny Pacyfik i wykorzystując panujące tam zachodnie wiatry. Dopiero teraz
Hiszpanie mogli skolonizować Filipiny (wkrótce nazwane Filipinami), choć nie bezpośrednio
z macierzystej Hiszpanii, ale ze swojej kolonii Nowa Hiszpania. Magellan odkrył Filipiny dla
Europejczyków, ale Miguel López de Legazpi mógł przypisać sobie zasługę podbicia ich dla
Hiszpanii.

Dopiero gdy mediolański uczony Carlo Amoretti odnalazł w Biblioteca Ambrosiana nieznany
wcześniej rękopis relacji Pigafetta o okrążeniu ziemi i opublikował go drukiem w 1800 roku,
gwiazda Magellana zaczęła rosnąć. Aleksander von Humboldt ogłosił go bohaterem
naukowych poszukiwań. Hiszpańscy, chilijscy, a w końcu angielscy i portugalscy historycy
zabrali się za odzyskiwanie z archiwów relacji i dokumentów dotyczących jego życia i
wyprawy oraz opowiadanie jego historii. Tak narodziła się narracja Magellana, „geniusza”
czy wręcz największego nawigatora wszech czasów, kultywowana w świecie
niemieckojęzycznym przez biograficzną powieść Stefana Zweiga Magellan. Człowiek i jego
czyny. Mit ten nie wytrzymuje jednak bliższego spojrzenia historycznego. Ściśle rzecz biorąc,
Magellan nie był nawet zawodowym nawigatorem, lecz przedsiębiorcą wojskowym i
handlowym, którego wiedza nautyczna i geograficzna była najwyższa w jego czasach, ale
nie jedyna.

Wyprawa Ferdynanda Magellana dotarła do Zatoki Guanabara w dzisiejszej Brazylii 13

grudnia 1519 roku, gdzie przebywała przez dwa tygodnie do 26 grudnia tego samego roku.
Tam żeglarze nawiązali kontakt z ludem Tupi. Nawiązali oni stosunki handlowe i wymieniali
głównie świeżą żywność na przedmioty wykonane z żelaza. Niektóre z tych transakcji
zostały zarejestrowane przez Antonio Pigafetta.

Jak każde wydarzenie historyczne na świecie, pierwsze opłynięcie kuli ziemskiej miało
wpływ na miejsca, przez które przechodziło, i Brazylia nie była inna. W XIX wieku brazylijska
marynarka wojenna nadrobiła nawet rejs korwetą Vital de Oliveira, która odbyła podróż w
1879 roku. Kilka lat później marynarka wojenna ponownie wyruszyła w rejs, tym razem z
krążownikiem Almirante Barroso (1888-1890), którego zadaniem było zapewnienie szkolenia
dla utworzonej w 1886 roku klasy strażników morskich. Ten rejs, który obejmował 36 691 mil
morskich, został zapisany w książce przez jej dowódcę. Podczas rejsu doszło do ciekawego
zdarzenia. Z powodu proklamowania Republiki Brazylii wnuk cesarza i pierwszy porucznik
floty cesarskiej, książę Dom Augusto Leopoldo, który wchodził w skład załogi, musiał zejść
na ląd w Colombo (Sri Lanka). Zainteresowanie Marynarki Wojennej tematem znajduje
odzwierciedlenie w różnych działach instytucji, zwłaszcza w Dyrekcji Dziedzictwa
Historycznego i Dokumentacji Marynarki Wojennej (DPHDM). W Muzeum Morskim
nawiązanie do wyprawy można zobaczyć przy wejściu do wystawy stałej, podobnie jak
artefakty z XVI wieku. Ponadto na łamach Revista Marítima ukazały się artykuły dotyczące
znaczenia Ferdynanda Magellana dla sztuki nawigacji oraz kolejnych upamiętnień jego
rejsu, zwłaszcza czwartej rocznicy.

Rejs ten prześledziła również rodzina Schürmannów, słynnych brazylijskich żeglarzy, w

ramach wyprawy Magellan Global Adventure. Wyruszyli 23 listopada 1997 roku na żaglowcu
Aysso i pokonali 32 657 mil w ciągu 912 dni. Rejs zakończył się ich przybyciem do Lizbony
na obchody 500-lecia odkrycia Brazylii. Przygoda została uwieczniona w filmie
dokumentalnym: The World in Two Round Trips. Z okazji podróży rodziny, szkoła samby
Embaixada Copa Lord, członek Ligi Szkół Samby Florianópolis (Liesf), oddała hołd wyprawie
Ferdynanda Magellana w 2001 roku. Parada samby zatytułowana „Wiatr w Symfonii, rodzina
Schurmannów stawia żagle” zajęła drugie miejsce w paradzie.

Ferdynand Magellan zainspirował również kilka brazylijskich produkcji kulturalnych

traktujących o jego historii i udziale w okrążeniu świata. Komiks z serii „Discovery”, wydany
przez EBAL w 1959 roku, opowiada jego biografię. Kolekcja „Biografie w komiksie” miała
charakter edukacyjny, który miał zmienić ówczesne postrzeganie tej formy literackiej. Wpływ
Magalhãesa na społeczeństwo brazylijskie trwał przez kilkadziesiąt lat. Na przykład został
uhonorowany przez „Gaviões Imperiais”, wirtualną szkołę samby, która dwukrotnie
prezentowała ten sam temat w 2009 i 2015 roku. Parada opowiada o żeglowaniu dookoła
świata, której tytuł brzmi: „Por Mares Nunca Antes Navegados… The Dream of Ferdinand
Magellan”. Szkoła należy do Niezależnej Ligi Szkół Wirtualnych (LIESV).

Z okazji obchodów 5. rocznicy rejsu w Brazylii, a zwłaszcza w Rio de Janeiro, powstało wiele
inicjatyw. Marynarka Wojenna Brazylii, we współpracy z Marynarką Portugalską,
zorganizowała kilka wydarzeń związanych z efemerydami. Pierwsze miało miejsce w
październiku 2019 r., I Sympozjum Historii Morskiej „Por uma História Marítima e suas
perspectivas no campo historiográfico brasileiro” w Brazylijskim Instytucie
Historyczno-Geograficznym (IHGB). W tym samym roku w Brazylii odbyło się
międzynarodowe seminarium „500-lecie pierwszego opłynięcia świata: pobyt floty w Rio de
Janeiro”. Odbyła się ona w Narodowym Muzeum Historii i wzięli w niej udział historycy
hiszpańscy, portugalscy, brazylijscy i inni z Ameryki Łacińskiej. W 2020 roku, w ceremonii z
udziałem władz Lusitanii i Brazylii, miejsce na skraju Zatoki Guanabara obok Rio Star,
największego diabelskiego młyna w Ameryce Łacińskiej, zostało przemianowane na „Praça
da Circum-Navegação”, „Plac Okrążenia”, w aluzji do okrążenia świata i potwierdzenia
okrążenia Ziemi, wyniku podróży Magellana-Elcano.

Źródła
1. https://www.trenfo.com/pl/historia-pl/biografie-pl/ferdynand-magellan
2. Bezzałogowa sonda kosmiczna NASA, stworzona do badania planety Wenus to? |
globalquiz.org
3. 16 ciekawostek o Wielkim Obłoku Magellana | Ciekawostki
4. Ferdynand Magellan (1480-1521) | CiekawostkiHistoryczne.pl
5. https://www.physicsoflife.pl/bibliografia/cytaty/9788373015753.html
6. https://paczka-wiedzy.pl/ferdynand-magellan-ciekawostki/
7. 10 ciekawostek na temat Ferdynanda Magellana - Nieznane informacje
8. Ferdynand Magellan -Sprawdź czego o nim nie wiesz! - topflop
9. Statki Magellana: Victoria. Jaki był jeden z głównych celów podróży dookoła świata
Fernanda Magellana?
10. Ferdynand Magellan - biografia, życiorys, ciekawostki, cytaty