Professional Documents
Culture Documents
Środowisko Wychowawcze A Poczucie Krzywdy
Środowisko Wychowawcze A Poczucie Krzywdy
Środowisko Wychowawcze A Poczucie Krzywdy
45–57
doi:10.4467/20843879PR.15.021.4464
www.ejournals.eu/Psychologia-Rozwojowa
EUFROZYNA GRUSZECKA
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny, Sopot
University of Social Sciences and Humanities, Sopot
e-mail: egruszecka@swps.edu.pl
Abstract. The goal of the study was to investigate the link between adolescents’ home environ-
ment and their sense of injustice, emotional vulnerability and willingness to forgive others. The
participants of the study were junior high school students raised in functional and dysfunction-
al families as well as students brought up in children’s homes. All participants filled in a detailed
personal inventory which measured the degree of their sense of injustice. In the second part of
the study we asked the participants to predict their reactions to hypothetical scenarios. Partici-
pants from dysfunctional families cited a greater variety of sources of their sense of injustice and
reported experiencing a sense of injustice more often than their peers, whereas participants who
lived in children’s homes more often than other participants felt that fate had dealt them short.
Willingness to forgive others was greatest among participants brought up in children’s homes, the
remaining two groups of participants did not differ from each other in this respect.
Key words: home environment, adolescence, sense of injustice, forgiving
Słowa kluczowe: środowisko wychowawcze, adolescencja, poczucie krzywdy, wybaczenie
że w naturze ludzkiej leży nienawiść do tych, stępstwom tego stanu, jest wybaczenie. Mowa
których się skrzywdziło, a niewinny zwykle nie tutaj o takim rozumieniu tego zjawiska, które
sprosta nowej zawiści. Zapisane tym stwierdze- nie obejmuję myśli i działań osoby pokrzyw-
niem „naturalne” błędne koło krzywdzenia wy- dzonej unieważniających wyrządzone jej zło
jaśnia współcześnie teoria dysonansu poznawcze- (np. usprawiedliwianie lub bagatelizowanie wy-
go (Festinger, 1957). Sprawca krzywdy, uznając, stępku, darowanie winy), a jego istotę upatru-
że ofiara zasłużyła na poniesioną krzywdę, de- je w wyzbyciu się negatywnych emocji wobec
precjonuje ją bardziej niż przed skrzywdzeniem, sprawcy krzywdy i zastąpieniu ich emocjami
co ułatwia zadawanie jej jeszcze większego cier- neutralnymi lub pozytywnymi (Exline, Wort-
pienia. Także zemsta, wbrew potocznym prze- hington, Hill, McCullough, 2003; Mullet, Gir-
konaniom, bardziej szkodzi, niż pomaga osobie, ard, Bakhshi, 2004; Trzebińska, 2008).
która jej dokonuje (Carlsmith i wsp., 2008; Kę- Taka przemiana skutkuje zniknięciem lub zna-
piński, 2004). Jest tak między innymi dlatego, że czącym spadkiem negatywnych emocji, zwłasz-
akt zemsty skutkuje dłuższym (a nie krótszym) cza gniewnych, i uwalnia od koncentracji na prze-
myśleniem o sprawcy przewinienia i o całym szłości (Gruszecka, 1999). Charlotte Witvliet,
zdarzeniu oraz wymaga uporania się z własnym Thomas Ludwig i Kelly Vander Laan (2001)
zachowaniem niemoralnym. Częstym tego na- dowiedli, że już samo wyobrażenie sobie scena-
rzędziem jest dysonansowe (jak powyżej) po- riuszy wybaczenia poprawia wskaźniki zdrowia
mniejszenie wartości obiektu zemsty. fizycznego, a analogiczne rezultaty przynosi wy-
Wyniki badań nie potwierdzają także ideo- baczenie faktyczne. Wybaczenie sprzyja też od-
logii głoszących moralną wyższość krzywdzo- budowaniu poczucia własnej wartości i kontro-
nych. Poczucie krzywdy może wręcz nasilić li (przywrócenie wiary w funkcjonowanie reguł
zachowania niemoralne, co wykazała seria ba- sprawiedliwości), a przez to, że uwalnia z pułap-
dań Emily M. Zitek i współpracowników (Zi- ki przeszłości, przywraca możliwość czerpania
tek, Jordan, Monin, Leach, 2010). W jednym satysfakcji z teraźniejszości i z przyszłości (Gru-
z nich uczestnicy, którzy przypominali sobie szecka, 1999; Mellibruda, 1995). Część dobro-
epizod pokrzywdzenia z przeszłości, rzadziej czynnych następstw wybaczenia wynika z faktu,
zgadzali się pomóc eksperymentatorowi niż ci, że w jego rezultacie lepiej myślimy o sprawcy
którym poczucia krzywdy nie aktywizowano. zła, a tym samym lepiej się w stosunku do nie-
W innym badaniu z tej serii aranżowano fak- go zachowujemy, co sprzyja jego pozytywnemu
tyczne pokrzywdzenie (lub nie), po czym pro- ustosunkowaniu do nas i przynosi korzyści in-
szono o podzielenie pieniędzy między siebie terpersonalne (Fincham, 2009; Karremans, Van
i inną osobę. Skrzywdzeni przydzielali sobie Lange, 2008; McNulty, 2008; Wojciszke, 2009).
więcej pieniędzy od nieskrzywdzonych, a czyn- Nic więc dziwnego, że wiele badań wskazuje na
nikiem odpowiedzialnym za tę różnicę było ich pozytywne związki między wybaczeniem a za-
przekonanie o zasługiwaniu na więcej. dowoleniem z życia (zob. np. Karremans, Van
Ludzie w różny sposób radzą sobie z poczu- Lange, 2008; Lyubomirsky, 2008; McCullough,
ciem krzywdy (Gruszecka, 2003, 2006; Melli- 2000; Trzebińska, 2008).
bruda, 1995). Nie każde jednak poradzenie sobie Jednak „wybaczenie jest różą niepozbawio-
ma wartość adaptacyjną. Czasami jest bardziej ną kolców” (Wojciszke, 2009, s. 298). Osoba
szkodliwe niż samo zdarzenie krzywdzące. Tak otrzymująca wybaczenie, ale uważająca, że nie
dzieje się na przykład w wypadku odwetu, za- zrobiła nic złego, zareaguje na nie raczej obu-
przeczenia powadze występku, „zapomnienia” rzeniem niż życzliwością wobec wybaczające-
o krzywdzie czy stłumienia emocji towarzy- go, a osoba czująca się winną, ale otrzymująca
szących poczuciu krzywdy (Carlsmith i wsp., natychmiastowe wybaczenie lub wybaczenie
2008; Mellibruda, 1995; Trzebińska, 2008). mimo braku przeprosin, może uznać, że tak na-
Konstruktywnym sposobem poradzenia sobie prawdę „nic się nie stało” i powtórzyć krzyw-
z poczuciem krzywdy (statusem ofiary), dają- dzące działanie w przyszłości (Wallace, Exli-
cym kres emocjonalnym i motywacyjnym na- ne, Baumeister, 2008). Darmowe wybaczenie,
48 Eufrozyna Gruszecka
czy też przedwczesne, może ponadto zahamo- także okres buntu wobec opiekunów, sprzeci-
wać skruchę sprawcy krzywdy i jego motywa- wu wobec dotychczasowych obowiązków, do-
cję do zadośćuczynienia (Exline, Worthing- magania się nowych praw, autonomii i wolno-
ton, Hill, McCullough, 2003) albo odebrać mu ści. Niespełnienie tych oczekiwań jest częstym
szansę zadośćuczynienia, co skutkuje paradok- powodem poczucia krzywdy (Gruszecka, 1999;
salnym spadkiem sympatii i szacunku dla wy- Gruszecka, Trzebiński, 2012). Także normatyw-
baczającego (Kelln, Ellard, 1999; Gruszecka, ny w tym okresie wzrost konfliktów z opieku-
Piotrowski, 2010). Wybaczenie może też nie nami może sprzyjać odbieraniu ich działań jako
spełnić pozytywnej funkcji, gdy przypomina krzywdzących. Somatyczne podłoże tych kon-
komuś o poczuciu winy, indukuje je lub nasila fliktów (zintensyfikowana produkcja hormonów)
albo wzbudza podejrzenie o manipulację (zob. może ponadto sprzyjać niekontrolowanym wy-
Doliński, 2006). Trudno też liczyć na korzyści buchom złości. Ich karanie jest często postrzega-
interpersonalne z wybaczenia, gdy krzywdziciel ne jako zbyt surowe, a tym samym jako krzyw-
nie jest nim zainteresowany lub go nie docenia. dzące (Gruszecka, 1999; Mellibruda, 1995).
Adolescentom brakuje też zasobów radze-
nia sobie w obliczu krzywdy. Sprawca krzywdy
POCZUCIE KRZYWDY, WRAŻLIWOŚĆ zazwyczaj ma przewagę w relacji, której często
NA POKRZYWDZENIE I GOTOWOŚĆ nie można opuścić, a dochodzenie sprawiedli-
DO WYBACZANIA WE WCZESNEJ wości naraża na kolejne ciosy. W takich okolicz-
ADOLESCENCJI nościach strategią radzenia sobie z poczuciem
krzywdy staje się bierność (Gruszecka, 2003;
Zdaniem Mellibrudy (1995), okresem szczegól- 2006). Dlatego w adolescencji może być utrud-
nej podatności na doznawanie poczucia krzywdy nione także wybaczenie. Wybaczenie wymaga
jest dzieciństwo. Autor ten twierdzi, iż właści- pokory i rezygnacji z dumy oraz odpowiednie-
we temu okresowi bezbronność i brak zaso- go poziomu rozwoju moralnego. Zgodnie z mo-
bów do radzenia sobie sprawiają, że poczucie delem wybaczania Roberta Enrighta (Enright,
krzywdy pojawia się nawet w okolicznościach, Gassin, Wu, 1992), opartym na koncepcji sta-
które z obiektywnego punktu widzenia nie są diów rozwoju moralnego Lawrence’a Kohlber-
krzywdzące, a plastyczna w tym okresie struk- ga (1984), młodsi adolescenci wybaczają, o ile
tura życia psychicznego sprzyja powstawaniu sprawca poniesie karę (co bywa warunkiem
trwalszego zapisu skutków tego doświadcze- trudnym do spełnienia) lub dlatego, że tak na-
nia. W okresie wczesnej adolescencji wzrasta kazują normy (co wymaga np. pokory) i tylko
także świadomość bycia krzywdzonym i wraż- nieliczni są zdolni do wybaczenia motywowa-
liwość na pokrzywdzenie. W miarę nabywania nego altruistycznie. Wybaczenie motywowa-
wiedzy i poszerzania związków z rodzicami ne zewnętrznie nie gwarantuje dobroczynnych
o grupę rówieśniczą, relacje intymne i przyja- skutków (Fincham, Kashdan, 2004).
cielskie wzrasta wśród nastolatków świadomość Jak już była o tym mowa, środowisko roz-
reguł życia społecznego, a tym samym wiedza woju różnicuje treść i intensywność doświad-
o tym, co jest (a co nie jest) normalne i spra- czeń osób pozostających pod jego wpływem
wiedliwe w różnego typu relacjach z ludźmi. oraz dostarcza narzędzi (lub nie) i wzorców ra-
Zakładany wzrost wrażliwości na skrzywdze- dzenia sobie z problemami. Dotyczy to także
nie zdaje się natomiast wynikać z normatyw- doznawania krzywd. Środowisko rozwoju do-
nej w tym okresie życia labilności emocjonal- starcza ponadto „treningu” w sposobach przy-
nej i skłonności do nadmiarowego reagowania wracania sprawiedliwości i edukuje w zakre-
emocjonalnego na różne sytuacje społeczne, sie rozumienia i podstaw wybaczenia. Sądzić
czyli do dostrzegania powodu do przeżywania więc można, że adolescenci poddawani odmien-
tych sytuacji lub ich przeżywania zbyt silne- nym oddziaływaniom socjalizacyjnym, różnią
go (Kielar-Turska, 2000; Obuchowska, 2002; się pod względem rodzaju i częstości dozna-
Oleszkowicz, Senejko, 2011). Adolescencja to wanych krzywd w sensie obiektywnym (Caar,
Środowisko wychowawcze a poczucie krzywdy, wrażliwość na pokrzywdzenie i wybaczanie… 49
2009; Czeredrecka, 1988; Gierowski, 2000; Ko- ności rodziny uwalnia podopiecznego od wielu
zak, 1986) oraz w skłonności do reagowania na krzywd dotychczas doświadczanych i dostar-
różne sytuacje społeczne poczuciem krzywdy cza wsparcia w radzeniu sobie z problema-
i do wybaczania. mi, co skłania ku tezie o mniejszym natężeniu
poczucia krzywdy i podatności na zranienie,
a większej skłonności do wybaczania wśród
PROBLEM adolescentów z domu dziecka niż wychowy-
wanych w rodzinie dysfunkcjonalnej. Hipote-
Celem badania była estymacja natężenia po- zy przewidywały, że:
czucia krzywdy, wrażliwości na pokrzywdze- 1. Natężenie poczucia krzywdy u adolescen-
nie i skłonności do wybaczania wśród młod- tów z rodzin funkcjonalnych jest mniejsze niż
szych adolescentów z odmiennych środowisk u ich rówieśników z rodzin dysfunkcjonalnych.
wychowawczych. Uzasadnieniem dla podjęcia 2. Natężenie poczucia krzywdy u adole-
tych problemów, poza przedstawioną powyżej scentów wychowywanych w domu dziecka jest
argumentacją, były wyniki badań, cytowanych większe niż u ich rówieśników wychowywanych
we wprowadzeniu, które ujawniły, że w więk- w rodzinach pochodzenia, ale zależność ta jest
szości sprawcami krzywd osobistych są prze- bardziej wyrazista lub dotyczy wyłącznie po-
łożeni, opiekunowie (nauczyciele, wychowaw- równań z rodzinami funkcjonalnymi.
cy) i rodzice, a skłonność do wybaczania im jest 3. Wrażliwość na pokrzywdzenie jest mniej-
zróżnicowana. Dlatego wskazany cel badania sza u adolescentów wychowywanych w rodzi-
poszerzono o eksplorację związku źródła po- nach funkcjonalnych w porównaniu z wycho-
czucia krzywdy z przebaczaniem. wywanymi w rodzinach dysfunkcjonalnych
Ponieważ społeczne środowisko rozwoju i w domu dziecka.
we wczesnej adolescencji to przede wszystkim 4. Skłonność do wybaczania jest większa
dom rodzinny lub jego forma zastępcza, inte- u adolescentów wychowywanych w rodzinach
resował nas związek jakości tego środowiska funkcjonalnych w porównaniu z wychowywa-
z wyżej wymienionymi stanami i skłonnościa- nymi w rodzinach dysfunkcjonalnych i w domu
mi. Uwzględniliśmy rodziny funkcjonujące pra- dziecka.
widłowo (funkcjonalne) i nieprawidłowo (dys-
funkcjonalne) oraz dom dziecka jako zastępcze
środowisko rozwoju. Dość oczywiste wydaje METODA
się oczekiwanie mniejszego natężenia poczu-
cia krzywdy i wrażliwości na pokrzywdzenie Osoby badane
i większej skłonności do wybaczania wśród
adolescentów wychowywanych w rodzinach W badaniu2 wzięło udział 60 uczniów i uczennic
funkcjonalnych w porównaniu z dysfunkcjo- w wieku od 12 do 14 lat (M = 12.23; SD = .50)
nalnymi. Trudniej natomiast przewidzieć, jak z rodzin funkcjonalnych, dysfunkcjonalnych
różnią się od obu tych grup (w badanym zakre- oraz z domu dziecka w równej proporcji, czyli
sie) wychowankowie domu dziecka. Z jednej po 20 osób z każdego z tych trzech środowisk.
strony umieszczenie w domu dziecka często Do grupy drugiej z wymienionych kwalifiko-
wynika z dysfunkcyjności domu rodzinnego wano na podstawie opinii pedagoga szkolne-
i powiększa potencjalny zakres źródeł i po- go3. Wszystkie osoby z tej grupy uczęszczały
wodów poczucia krzywdy podopiecznego, co do świetlicy socjoterapeutycznej.
skłania ku tezie o większym nasileniu poczu-
cia krzywdy i podatności na zranienie, a mniej- Procedura i pomiar zmiennych
szej wybaczalności krzywd wśród adolescentów
z domu dziecka niż wychowywanych w rodzi- Uczestnicy badania wypełniali kwestionariusz
nach funkcjonalnych. Z drugiej strony umiesz- przygotowany na potrzeby badania na podsta-
czenie w domu dziecka z powodu dysfunkcyj- wie danych empirycznych dotyczących źró-
50 Eufrozyna Gruszecka
i krewni oraz opiekunowie (wychowawcy, na- nych wskazali mniej różnych powodów poczucia
uczyciele). Najczęściej wskazywanymi powo- krzywdy niż adolescenci z rodzin dysfunkcyj-
dami poczucia krzywdy były: oszustwo, kłam- nych i więcej niż wychowywani w domu dzie-
stwo, niesłuszne oskarżenie, niedotrzymanie cka, niższy poziom pokrzywdzenia w porów-
obietnicy (wskazane powody potwierdziła po- naniu z innymi ludźmi niż adolescenci z obu
łowa osób badanych), poniżanie, brak zainte- pozostałych grup oraz niższy poziom pokrzyw-
resowania, niedocenienie, nadmierne karanie, dzenia przez los niż adolescenci wychowywa-
nadużywanie alkoholu (wskazane powody po- ni w domu dziecka.
twierdziła co trzecia osoba badana), przemoc Adolescenci z domów dziecka, poza róż-
fizyczna (potwierdzona przez co czwartą oso- nicami już wskazanymi, deklarowali mniejsze
bę badaną) i psychiczna (potwierdzona przez zróżnicowanie powodów poczucia krzywdy niż
co piątą osobę badaną). Tyko w wypadku nie- wychowywani w rodzinach dysfunkcyjnych,
licznych powodów odnotowano różnice istotne ale większe od nich pokrzywdzenie przez los
statystycznie między adolescentami pochodzą- i w porównaniu z innymi. Adolescenci z ro-
cymi z rodzin prawidłowo funkcjonujących, dys- dzin dysfunkcyjnych deklarowali większe zróż-
funkcyjnych i z domów dziecka, a część z nich nicowanie powodów poczucia krzywdy niż
była rzadko wskazywana lub z oczywistych po- adolescenci z obu pozostałych grup oraz więk-
wodów wymieniana tylko przez adolescentów sze pokrzywdzenie w porównaniu z innymi
jednego z badanych środowisk, na przykład i przez los niż adolescenci z rodzin funkcjo-
umieszczenie w domu dziecka. nalnych, ale mniejsze pokrzywdzenie przez
los niż wychowywani w domu dziecka. Są to
Środowisko wychowawcze a natężenie wyniki zgodne z hipotezami, które przewidy-
poczucia krzywdy wały, że natężenie poczucia krzywdy jest rela-
tywnie mniejsze w rodzinach funkcjonalnych.
Wyniki analiz testujących hipotezy 1 i 2 przed- Jedyny wynik niezgodny z hipotezami wska-
stawia tabela 1. Adolescenci z rodzin funkcjonal- zuje na większe zróżnicowanie powodów po-
Środowisko wychowawcze
Miary – wskaźniki 1 2 3
F eta2 test t
poczucia krzywdy:
Rodzina Dom Rodzina
funkcjonalna dziecka dysfunkcyjna
Bilans źródeł (liczba 4.00 4.50 4.65
<1
wskazanych sprawców) (1.71) (1.63) (1.46)
1–2
Bilans powodów (liczba 6.05 4.05 8.40
12.91**** .31 1–3
wskazanych powodów) (2.74) (2.16) (3.13)
2–3
Pokrzywdzenie 2.85 4.40 3.20 1–2
6.05** .17
przez losa (1.42) (1.56) (1.43) 2–3
1–2
Pokrzywdzenie w porów- 2.45 5.10 4.00
18.93**** .40 1–3
naniu z innymia (1.1) (1.25) (1.68)
2–3
a
skala 1–5; * p < .05; ** p < .01; *** p < .001; ****p < .0001; grupy wymienione w kolumnie t różnią się na
poziomie co najmniej p < .005.
52 Eufrozyna Gruszecka
czucia krzywdy wśród adolescentów z rodzin dywań hipotezy 3, zgodnie z którą wrażliwość
funkcjonalnych w porównaniu z adolescentami na pokrzywdzenie jest mniejsza u adolescentów
z domu dziecka. Ale było ono zarazem mniej- wychowywanych w rodzinach funkcjonalnych
sze niż wśród adolescentów z rodzin dysfunk- w porównaniu z wychowywanymi w rodzinach
cjonalnych, co przewidywała hipoteza. dysfunkcjonalnych i w domu dziecka. Jedynie
Dodatkowo wykonane analizy dotyczyły zniszczenie albumu jako bardziej krzywdzące
poczucia krzywdy wzbudzonego przez oso- ocenili gimnazjaliści z rodzin funkcjonalnych
by z najbliższego otocznia w porównywanych niż z rodzin dysfunkcyjnych i z domów dziecka
środowiskach (tabela 2). Istotne zróżnicowanie F(2.57) = 4.69; p = .013; eta2 = .14 (M = 4.05;
dotyczyło krzywdzenia przez nauczycieli i wy- SD = .83 vs M = 3.00; SD = 1.38 vs M = 3.35;
chowawców oraz przez ojca. Przez opiekunów SD = 1.04), co jest wynikiem sprzecznym z hi-
częściej czuli się krzywdzeni adolescenci z ro- potezą 3. Wybaczalność tych pięciu występków
dzin funkcjonalnych niż z obu pozostałych śro- także oceniano podobnie w porównywanych
dowisk, a przez ojca (na poziomie trendu staty- grupach. Jedynie szanse wybaczenia niesłusz-
stycznego) adolescenci z rodzin dysfunkcyjnych nego obwinienia ocenili niżej adolescenci z do-
niż z obu pozostałych środowisk. mów dziecka niż z rodzin funkcjonalnych i dys-
funkcjonalnych, nieróżniący się w tych ocenach
Środowisko wychowawcze a wrażliwość na F(2,57) = 3.13; p = .051; eta2 = .10 (M = 2.30;
pokrzywdzenie i skłonność do wybaczania SD = .86 vs M = 3.05; SD = 1.05 vs M = 2.70;
SD = .72). Jest to wynik zgodny z hipotezą 4,
Aby zweryfikować hipotezy 3 i 4, wykonano w części przewidującej relatywnie mniejszą
analizy wariancji Anova oraz testy t Studenta wybaczalność krzywd wśród adolescentów
dla grup niezależnych na szczegółowych i za- z domów dziecka niż z rodzin funkcjonalnych.
gregowanych wskaźnikach ocen pięciu hipote- Zestawienie danych dotyczących szans wy-
tycznych sytuacji. Analizy nie ujawniły przewi- baczenia występków różnym sprawcom przez
Tabela 2. Odsetek potwierdzeń skrzywdzenia przez rodziców, nauczycieli, opiekunów oraz kolegów
i przyjaciół w trzech środowiskach rozwoju
+
p < .13; * p < .05
Środowisko wychowawcze a poczucie krzywdy, wrażliwość na pokrzywdzenie i wybaczanie… 53
Środowisko wychowawcze
Istotność różnic
Sprawca 1 2 3
krzywdy
Rodzina Dom Rodzina
F eta2 test t
funkcjonalna dziecka dysfunkcyjna
2.31 2.31 2.26
Rodzic <1
(.33) (.41) (.42)
2.05 2.43 1.98 2–1
Przyjaciel 8.47*** .23
(.24) (.30) (.25) 2–3
2.25 2.33 2.24
Kolega <1
(.47) (.43) (.33)
2.36 2.55 2.24
Nauczyciel 2.27+ .07 2–3
(.52) (.43) (.45)
+
p < .12; *** p < .001; grupy wymienione w kolumnie t różnią się na poziomie co najmniej p < 0.05.
Uwaga: im wyższa wartość liczbowa, tym mniejsza skłonność do wybaczania.
funkcjonalnych czują się relatywnie częściej rodziny, na przykład oparte na modelach syste-
krzywdzeni przez nauczycieli i wychowaw- mów rodzinnych (zob. Caar, 2009).
ców. Możliwe, że wynik ten obrazuje kontrast Ograniczeniem badania jest także zastoso-
w sposobie, w jaki adolescenci z rodzin funk- wana w nim metoda samoopisu oraz scenariusza
cjonalnych są traktowani przez rodziców oraz zdarzeń. Trudno byłoby jednak, a przede wszyst-
nauczycieli i wychowawców. kim nieetycznie, stwarzać rzeczywiste sytuacje
Wrażliwość na pokrzywdzenie (sytuacje hi- pokrzywdzenia odpowiadające występującym
potetyczne) okazała się podobna w porówny- w prawdziwym życiu bądź też aktywizować ta-
wanych środowiskach. Wyjątek dotyczy reak- kie doświadczenia z przeszłości, aby mierzyć ba-
cji na zachowanie policjanta, które adolescenci dane zmienne. Właśnie z powodów etycznych
z domów dziecka ocenili jako bardziej krzyw- zastosowany kwestionariusz został przygotowa-
dzące i mniej wybaczalne niż adolescenci z obu ny w sposób chroniący przed emocjonalnym an-
pozostałych środowisk. Wynik ten może wska- gażowaniem się respondentów w przypominane
zywać na większe wyczulenie wychowanków zdarzenia i ich ponowne przeżywanie7. Kosztem
domu dziecka na poczynania policji, związane wyboru metody scenariusza jest brak pewności,
z wcześniejszymi doświadczeniami, na przykład że respondenci udzielali odpowiedzi opartych
interwencją policji w kontekście przemocy domo- na własnym rozumieniu przedstawionych zda-
wej, umieszczenia w domu dziecka czy ucieczki rzeń, a nie na ogólnej wiedzy o tym, jak ludzie
z niego. Wychowankowie domu dziecka okazali się czują i postępują w podobnych sytuacjach.
się także mniej skłonni do wybaczania (zwłasz- Ponieważ jednak zdarzeń było dużo i były łatwe
cza przyjaciołom) niż ich rówieśnicy z obu po- do wyobrażenia, a respondenci nie mieli czasu
zostałych środowisk. Możliwe, że wynik ten wy- na dłuższe zastanawianie się, można przypusz-
raża relatywnie mniejszą możliwość powierzenia czać, że w hipotetycznych zdarzeniach, wczu-
komuś swoich trosk, otrzymania wsparcia i/lub wając się w narzuconą rolę, odpowiadając na
większy poziom buntu przeciwko światu, który pytania, dokonali projekcji własnych reakcji,
nie okazał się łaskawy. Urazy chowane przez czerpiąc z wiedzy o tym, co sami w podobnych
dłuższy czas mogą być przeżywane jako obcią- kontekstach myślą, czują i jak się zachowują lub
żenie adaptacyjne. Sugerowane obecnym bada- chcą zachować.
niem utrudnione wybaczanie przyjaciołom jest Mimo wskazanych ograniczeń zebrany ma-
warte pogłębionych analiz. Być może zawód ze teriał dostarcza nowej wiedzy na temat poczucia
strony przyjaciela jest szczególnie bolesny, gdy krzywdy wśród adolescentów z badanych środo-
jest się „izolowanym od bliskich”. wisk i głosu w dyskusji na temat domu dziecka
Omówione badanie dostarczyło wstępnej jako środowiska rozwoju. W ich świetle wydaje
orientacji w badanych zjawiskach. Jego ograni- się on mniejszym złem w sensie obiektywnym
czeniem jest niewielka liczba uczestników i za- niż rodzina dysfunkcyjna (natężenie poczucia
pewne niereprezentatywna dla porównywanych krzywdy), ale jego wychowankom brakuje za-
środowisk. Wprawdzie cechy zdrowego i nie- sobów do radzenia sobie w obliczu krzywdy.
zdrowego naturalnego środowiska rozwoju są Ten problem wymaga pogłębionych analiz, co
podobne w różnych obszarach naszego kraju dotyczy także adolescentów w ogólności. Jak
(i nie tylko), ale domy dziecka bywają różne, wiadomo, sposób poradzenia sobie z krzywdą
a dysfunkcjonalność rodziny może mieć róż- bywa bardziej szkodliwy niż jej doświadczenie.
norodny charakter i poziom – od niewydolno- Problemem pominiętym w omówionym ba-
ści kochających rodziców poprzez zaniedbania daniu (i w większości innych) jest także sposób
w wybranych sferach po patologię. Także rodzi- rozumienia wybaczenia przez jego uczestników
ny uchodzące za zdrowe (funkcjonalne) niejed- (jego rozumienia nie analizowano w badaniu).
nokrotnie okazują się wręcz patologiczne. Dla- Z modelu Enrighta (Enright i wsp., 1992) moż-
tego w kolejnych badaniach należałoby zadbać na wnioskować, że badani adolescenci najpraw-
o lepsze narzędzia pomiaru zmiennej „środo- dopodobniej rozumieli wybaczenie jako zjawi-
wisko rozwoju” oraz diagnozy funkcjonalności sko warunkowe i nakazane normami a nie jako
Środowisko wychowawcze a poczucie krzywdy, wrażliwość na pokrzywdzenie i wybaczanie… 55
akt bezwarunkowy. Wiadomo, że sposób ro- li swój problem, lub bywają ignorowani, gdy
zumienia wybaczenia wyznacza warunki jego zdobędą się na odwagę ujawnienia go8. Dlate-
udzielenia (por. wyżej) oraz znaczenie adapta- go wiele krzywd ulega zatarciu i pozornemu
cyjne (Fincham, Kashdan, 2004; Mullet, Gir- zapomnieniu, co wprawdzie przynosi doraź-
ard, Bakhshi, 2004). ne korzyści, ale może prowadzić do deforma-
Ponieważ doświadczenia w okresie dora- cji w sferze psychiki, o czym już była mowa.
stania torują drogę następnym, a konsekwencje Kończąc dyskusję podjętych problemów,
poczucia krzywdy odzwierciedlają się w per- trzeba podkreślić, że poczucie krzywdy bywa do-
cepcji świata społecznego i własnego życia świadczeniem pouczającym (np. by nie krzyw-
(Lewicka, 2002; Mellibruda, 1995; Wojcisz- dzić innych), a konstruktywne uwolnienie się
ke, Grzelak, 1995; Baryła, Wojciszke, 2000), z roli ofiary może wzmocnić poczucie kontroli
warto byłoby więcej uwagi poświęcić proble- i własnej wartości. Istnieją dane wskazujące, że
mowi wykrywania symptomów pokrzywdzenia osoby krzywdzone w dzieciństwie są w doro-
u dzieci i nastolatków i ich edukacji w tym za- słości bardziej wrażliwe na niesprawiedliwość,
kresie. Często nie mają oni świadomości, że są empatyczne, zainteresowane problemami in-
krzywdzeni, ukrywają ten fakt w obawie przed nych i pomocne niż osoby niemające takich do-
jeszcze większym cierpieniem, doznają zawo- świadczeń (zob. Coles, 2000; Grossman, Sorsoli,
du zaufania ze strony osób, którym powierzy- Kia-Keating, 2006; Staub, 2003).
PRZYPISY
1
Pojęcie to stosuję wymiennie z pojęciem „podatność na zranienie”.
2
Badanie przeprowadziła Marta Kras w ramach przygotowywania pracy magisterskiej.
3
Opinia oparta na znajomości środowiska uczniów i wiarygodnej dokumentacji.
4
Metoda ta polega na przedstawianiu badanym opisów lub ilustracji zdarzeń, które ci sobie wyobraża-
ją i do których odnoszą się, przyjmując narzuconą przez badacza perspektywę.
5
Sytuacje jednoznacznie krzywdzące, np. przemoc, wywołują podobne reakcje różnych ludzi.
6
W przynajmniej dwóch badanych grupach istniało prawdopodobieństwo tego typu kontaktów.
7
Strack i współpracownicy (1985) wykazali, że wpływ minionych doświadczeń na bieżące życie zale-
ży od sposobu wspominania, ponieważ decyduje on o wzbudzeniu (lub nie) towarzyszących im przeżyć.
8
Wstrząsającej lektury na ten temat dostarcza np. dziennik H. Opfer (pseudonim) Kato-tata. Nie-pamiętnik.
BIBLIOGRAFIA
Baryła W., Wojciszke B. (2000), Struktura i korelaty poczucia krzywdy Polaków w roku1994 i 1998. Czaso-
pismo Psychologiczne, 6, 3–4, 267–276.
Caar A. (2009), Psychologia pozytywna. Poznań: Zyski i S-ka Wydawnictwo.
Carlsmith K.M., Wilson T.D., Gilbert D.T. (2008), The paradoxical consequences of revenge. Journal of Per-
sonality and Social Psychology, 95, 1316–1324.
Coles R. (2000). The political life of children. New York: Atlantic Monthly Press.
Czeredrecka B. (1988), Potrzeby psychiczne sierot społecznych. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków
Zawodowych.
Doliński D. (2006), Techniki wpływu społecznego. Warszawa: Scholar.
Enright R.D., Gassin E.A., Wu C.H. (1992), Forgiveness: A developmental view. Journal of Moral Educa-
tion, 21, 99–114.
Erikson E. (1987), Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Rebis.
Exline J.J., Worthington E.L., Hill E., McCullough M.E. (2003), Forgiveness and justice: A research agenda
for social and personality psychology. Personality and Social Psychology Review, 7, 337–348.
56 Eufrozyna Gruszecka
Oleszkowicz A., Senejko A. (2011), Dorastanie [w:] J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, 258–
286. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sęk H. (1993), Wybrane psychodynamiczne teorie funkcjonowania jednostki i grupy oraz mechanizmy zaburzeń
[w:] H. Sęk (red.), Społeczna psychologia kliniczna, 43–69. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Staub, E. (2003), The psychology of good and evil: When children, adults, and groups help and harm others.
Cambridge: Cambridge University Press.
Strack F., Schwartz N., Gschneidinger E. (1985), Happiness and reminiscing: The role of time perspective, af-
fect, and mode of thinking. Journal of Personality and Social Psychology, 49, 1460–1469.
Trzebińska E. (2008), Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Trzebiński J., Gruszecka E. (2012), Siła nadziei podstawowej i poziom samooceny a wrażliwość na pokrzy-
wdzenie: badanie eksperymentalne. Przegląd Psychologiczny, 55, 335–346.
Trzebiński J., Zięba M. (2003), Nadzieja, strata i rozwój. Psychologia Jakości Życia, 1, 5–35.
Wallace H.M., Exline J.J., Baumeister R.F. (2008), Interpersonal consequences of forgiveness: Does forgive-
ness deter or encourage repeat offenses? Journal of Experimental Social Psychology, 44, 453–460.
Walster E., Walster G.W., Berscheid E. (1978), Equity: Theory and research. Boston: Allyn and Bacon.
Witvliet C.V., Ludwig T.E., Vander Laan K.L. (2001), Granting forgiveness or harboring grudges: Implica-
tions for emotion, physiology and health. Psychological Science, 12, 117–123.
Wojciszke B. (2009), Psychologia miłości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Wojciszke B., Grzelak J. (1995), Poczucie krzywdy Polaków: wzorce przeżywania, determinanty i konsek
wencje [w:] A. Biela, J. Brzesiński, T. Marek (red.), Społeczne, eksperymentalne i metodologiczne kon-
teksty procesów poznawczych człowieka, 31–57. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Zaborowski Z. (1986), Psychospołeczne problemy sprawiedliwości i równości. Warszawa: PWN.
Zitek E.M., Jordan A.H., Monin B., Leach F.R. (2010), Victim entitlement to behave selfishly. Journal of Per-
sonality and Social Psychology, 98, 245–255.