B I O L O G Y
‫سرود ملی‬
‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬
‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬
‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬
‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬
‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬
‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬
‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬
‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬
‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬
‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬
‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬
‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬
‫د پښـــتــون او هـــــزاره وو‬
‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬
‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬
‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬
‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬
‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬
 ‫وزارت ﻣﻌارف‬

‫بﻴﻮﻟﻮژي‬
‫‪B i o l o g y‬‬
‫ﻧﻬﻢ‬
‫ﺻﻨـــــﻒ‬
‫سال چاپ‪ 1398 :‬ﻫ ‪.‬ش‪.‬‬

‫اﻟﻒ‬
 ‫ﻣشخصات‌کتاب‬
‫‪------------------------------------------------------‬‬
‫ﻣضﻤﻮن‪‌:‬بﻴﻮلﻮژى‬
‫ﻣؤﻟفان‪‌:‬گروه مؤلفان کتابﻫاى درسﻰ دﻳپارتمﻨت درى ﻧصاب تعلﻴمﻰ‬
‫وﻳراستاران‪‌:‬اعضاى دﻳپارتمﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى‬
‫صﻨف‪‌:‬ﻧﻬم‌‬
‫زبان‌ﻣتﻦ‪‌:‬درى‬
‫اﻧکشاف‌دﻫﻨده‪‌:‬رﻳاست عمﻮمﻰ اﻧکشاف ﻧصاب تعلﻴمﻰ و تألﻴف کتب درسﻰ‬
‫ﻧاشر‪‌:‬رﻳاست ارتباط و آگاﻫﻰ عامﺔ وزارت معارف‬
‫سال‌چاپ‪ 1398‌:‬ﻫجرى شمسﻰ‬
‫ﻣکان‌چاپ‪‌:‬کابل‬
‫چاپ‌خاﻧﻪ‪‌:‬‬
‫اﻳﻤﻴﻞ‌آدرس‪‌curriculum@moe.gov.af‌‌:‬‬
‫‪------------------------------------------------------‬‬
‫حق طبع‪ ،‬تﻮزﻳع و فروش کتابﻫاى درسﻰ براى وزارت معارف جمﻬﻮرى اسﻼمﻰ‬
‫افغاﻧستان محفﻮظ است‪ .‬خرﻳد و فروش آن در بازار ممﻨﻮع بﻮده و با متخلفان برخﻮرد‬
‫قاﻧﻮﻧﻰ صﻮرت مﻰگﻴرد‪.‬‬

‫ب‬
 ‫پﻴام وزﻳر ﻣﻌارف‬

‫اﻗرأ باسﻢ ربﻚ‬

‫سپاس و حﻤد بﻴﻜران آﻓرﻳدﮔار ﻳﻜتاﻳﻰ را ﻛﻪ بر ﻣا ﻫستﻰ بخشﻴد و ﻣا را از ﻧعﻤت بزرگ خﻮاﻧدن و‬
‫ﻧﻮشتﻦ برخﻮردار ساخت‪ ،‬و درود بﻰپاﻳان بر رسﻮل خاتﻢ‪ -‬حضرت ﻣحﻤد ﻣصطﻔﻰ ﻛﻪ ﻧخستﻴﻦ‬
‫پﻴام اﻟﻬﻰ بر اﻳشان «خﻮاﻧدن» است‪.‬‬
‫چﻨاﻧچﻪ بر ﻫﻤﻪﮔان ﻫﻮﻳداست‪ ،‬سال ‪ 1397‬خﻮرشﻴدى‪ ،‬بﻪ ﻧام سال ﻣعارف ﻣسﻤﻰ ﮔردﻳد‪ .‬بدﻳﻦ ﻣﻠحﻮظ‬
‫ﻧظام تعﻠﻴﻢ و تربﻴت در ﻛشﻮر عزﻳز ﻣا شاﻫد تحﻮﻻت و تﻐﻴﻴرات بﻨﻴادﻳﻨﻰ در عرصﻪﻫاى ﻣختﻠﻒ‬
‫خﻮاﻫد بﻮد؛ ﻣعﻠﻢ‪ ،‬ﻣتعﻠﻢ‪ ،‬ﻛتاب‪ ،‬ﻣﻜتب‪ ،‬اداره و شﻮراﻫاى واﻟدﻳﻦ‪ ،‬از عﻨاصر ششﮔاﻧﻪ و اساسﻰ ﻧظام‬
‫ﻣعارف اﻓﻐاﻧستان بﻪ شﻤار ﻣﻰروﻧد ﻛﻪ در تﻮسعﻪ و اﻧﻜشاف آﻣﻮزش و پرورش ﻛشﻮر ﻧﻘش ﻣﻬﻤﻰ‬
‫را اﻳﻔا ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در چﻨﻴﻦ برﻫﻪ سرﻧﻮشتساز‪ ،‬رﻫبرى و خاﻧﻮادة بزرگ ﻣعارف اﻓﻐاﻧستان‪ ،‬ﻣتعﻬد بﻪ‬
‫اﻳجاد تحﻮل بﻨﻴادى در روﻧد رشد و تﻮسعﻪ ﻧظام ﻣعاصر تعﻠﻴﻢ و تربﻴت ﻛشﻮر ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫از ﻫﻤﻴﻦرو‪ ،‬اصﻼح و اﻧﻜشاف ﻧصاب تعﻠﻴﻤﻰ از اوﻟﻮﻳتﻫاى ﻣﻬﻢ وزارت ﻣعارف پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ راستا‪ ،‬تﻮجﻪ بﻪ ﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬ﻣحتﻮا و ﻓراﻳﻨد تﻮزﻳع ﻛتابﻫاى درسﻰ در ﻣﻜاتب‪ ،‬ﻣدارس و ساﻳر‬
‫ﻧﻬادﻫاى تعﻠﻴﻤﻰ دوﻟتﻰ و خصﻮصﻰ در صدر برﻧاﻣﻪﻫاى وزارت ﻣعارف ﻗرار دارد‪ .‬ﻣا باور دارﻳﻢ‪،‬‬
‫بدون داشتﻦ ﻛتاب درسﻰ باﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬بﻪ اﻫداف پاﻳدار تعﻠﻴﻤﻰ در ﻛشﻮر دست ﻧخﻮاﻫﻴﻢ ﻳاﻓت‪.‬‬
‫براى دستﻴابﻰ بﻪ اﻫداف ذﻛرشده و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ ﻧظام آﻣﻮزشﻰ ﻛارآﻣد‪ ،‬از آﻣﻮزﮔاران و ﻣدرسان‬
‫دﻟسﻮز و ﻣدﻳران ﻓرﻫﻴختﻪ بﻪعﻨﻮان تربﻴت ﻛﻨﻨدهﮔان ﻧسﻞ آﻳﻨده‪ ،‬در سراسر ﻛشﻮر احتراﻣاﻧﻪ تﻘاضا‬
‫ﻣﻰﮔردد تا در روﻧد آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ و اﻧتﻘال ﻣحتﻮاى آن بﻪ ﻓرزﻧدان عزﻳز ﻣا‪ ،‬از ﻫر ﻧﻮع‬
‫تﻼشﻰ درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳده و در تربﻴت و پرورش ﻧسﻞ ﻓعال و آﮔاه با ارزشﻫاى دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣﻠﻰ و تﻔﻜر اﻧتﻘادى‬
‫بﻜﻮشﻨد‪ .‬ﻫر روز عﻼوه بر تجدﻳد تعﻬد و حس ﻣسؤوﻟﻴت پذﻳرى‪ ،‬با اﻳﻦ ﻧﻴت تدرﻳس راآﻏاز ﻛﻨﻨد‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫در آﻳﻨدة ﻧزدﻳﻚ شاﮔردان عزﻳز‪ ،‬شﻬروﻧدان ﻣؤثر‪ ،‬ﻣتﻤدن و ﻣعﻤاران اﻓﻐاﻧستان تﻮسعﻪ ﻳاﻓتﻪ و شﻜﻮﻓا‬
‫خﻮاﻫﻨد شد‪.‬‬
‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ از داﻧش آﻣﻮزان خﻮب و دوست داشتﻨﻰ بﻪ ﻣثابﻪ ارزشﻤﻨدترﻳﻦ سرﻣاﻳﻪﻫاى ﻓرداى ﻛشﻮر‬
‫ﻣﻰخﻮاﻫﻢ تا از ﻓرصتﻫا ﻏاﻓﻞ ﻧبﻮده و در ﻛﻤال ادب‪ ،‬احترام و اﻟبتﻪ ﻛﻨجﻜاوى عﻠﻤﻰ از درس ﻣعﻠﻤان‬
‫ﮔراﻣﻰ استﻔادة بﻬتر ﻛﻨﻨد و خﻮشﻪ چﻴﻦ داﻧش و عﻠﻢ استادان ﮔراﻣﻰ خﻮد باشﻨد‪.‬‬
‫در پاﻳان‪ ،‬از تﻤام ﻛارشﻨاسان آﻣﻮزشﻰ‪ ،‬داﻧشﻤﻨدان تعﻠﻴﻢ و تربﻴت و ﻫﻤﻜاران ﻓﻨﻰ بخش ﻧصاب‬
‫تعﻠﻴﻤﻰ ﻛشﻮر ﻛﻪ در تﻬﻴﻪ و تدوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ ﻣجداﻧﻪ شباﻧﻪ روز تﻼش ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬ابراز ﻗدرداﻧﻰ‬
‫ﻛرده و از بارﮔاه اﻟﻬﻰ براى آنﻫا در اﻳﻦ راه ﻣﻘدس و اﻧسانساز ﻣﻮﻓﻘﻴت استدعا دارم‪.‬‬
‫با آرزوى دستﻴابﻰ بﻪ ﻳﻚ ﻧظام ﻣعارف ﻣعﻴارى و تﻮسعﻪ ﻳاﻓتﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ اﻓﻐاﻧستان آباد و ﻣترﻗﻰ‬
‫داراى شﻬروﻧدان آزاد‪ ،‬آﮔاه و ﻣرﻓﻪ‪.‬‬
‫دﻛتﻮر ﻣحﻤد ﻣﻴروﻳس بﻠخﻰ‬
‫وزﻳر ﻣعارف‬

‫ج‬
 ‫ﻓﻬـــرست‬
‫‪1‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫ساختﻤان و وﻇاﻳﻒ سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬ ‫‪2‬‬
‫‪7-3‬‬ ‫ﻫﻀﻢ در دﻫﻦ‪ ،‬ﻣرى و ﻣﻌده‬
‫‪3‬‬
‫‪9-8‬‬ ‫ﻫﻀﻢ و جذب در اﻣﻌاى ﻛﻮچﻚ و بزرگ‬
‫‪10-9‬‬ ‫اﻣراض سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ و حﻔﻆ اﻟﺼحﺔ سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬
‫‪4‬‬
‫‪13‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬ ‫‪5‬‬
‫‪17-14‬‬ ‫ساختﻤان و وﻇاﻳﻒ اﻋﻀاى سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬ ‫‪6‬‬
‫‪18‬‬ ‫اﻣراض ﻣﻌﻤﻮﻟﻰ سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬ ‫‪7‬‬
‫‪21‬‬ ‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬سﻴستﻢ دوران خﻮن‬ ‫‪8‬‬
‫‪25-22‬‬ ‫خﻮن‪ ،‬اجزاى خﻮن‬ ‫‪9‬‬
‫‪29-26‬‬ ‫ﻗﻠب‪ ،‬جﻮفﻫاى ﻗﻠب و ﻟﻤﻒ‬ ‫‪10‬‬
‫‪30‬‬ ‫پرابﻠﻢﻫاى دوران خﻮن‬ ‫‪11‬‬
‫‪33‬‬ ‫ﻓﺼﻞ چﻬارم‪ :‬سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‬
‫‪12‬‬
‫‪34‬‬ ‫ﺿاﻳﻌات حجرات بدن‬
‫‪37-35‬‬ ‫اﻋﻀاى سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‬
‫‪13‬‬
‫‪40-38‬‬ ‫پرابﻠﻢﻫاى ﮔرده‪ ،‬راهﻫاى جدﻳد تداوى‬ ‫‪14‬‬
‫‪43‬‬ ‫ﻓﺼﻞ پﻨجﻢ‪ :‬سﻴستﻢﻫاى اسﻜﻠﻴتﻰ و ﻋﻀﻼتﻰ‬ ‫‪15‬‬
‫‪45-44‬‬ ‫اسﻜﻠﻴت‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ و ساختﻤان استخﻮانﻫا‬ ‫‪16‬‬
‫‪50-46‬‬ ‫اﻧﻮاع استخﻮانﻫا‪ ،‬ﺻدﻣات و اﻣراض اسﻜﻠﻴتﻰ‬ ‫‪17‬‬
‫‪55-50‬‬ ‫ﻋﻀﻼت‪ ،‬اﻧﻮاع ﻓﻌاﻟﻴت و ﺻدﻣات ﻋﻀﻼت‬ ‫‪18‬‬
‫‪57‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ششﻢ‪ :‬سﻴستﻢ ﻋﺼبﻰ و اﻋﻀاى حسﻰ‬ ‫‪19‬‬
‫‪65-66‬‬ ‫سﻴستﻢ ﻋﺼبﻰ‬ ‫‪20‬‬
‫‪74-66‬‬ ‫اﻋﻀاى حسﻰ‬
‫‪21‬‬
‫‪77‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔتﻢ‪ :‬سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‬
‫‪86‬‬ ‫سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‪ ،‬اﻧسﻮﻟﻴﻦ‪ ،‬و ﻫﻮرﻣﻮن ﮔﻠﻮﻛاﮔﻮن‬
‫‪22‬‬
‫‪89‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫشتﻢ‪ :‬سﻴستﻢ تﻜثرى‬ ‫‪23‬‬
‫‪93-90‬‬ ‫سﻴستﻢ ﻣذﻛر و سﻴستﻢ تﻜثرى ﻣؤﻧث‬ ‫‪24‬‬
‫‪97-94‬‬ ‫دوران حﻴﺾ‪ ،‬اﻟﻘاح‪ ،‬حاﻣﻠﮕﻰ‬ ‫‪25‬‬
‫‪100-98‬‬ ‫اﻧتﻘال اﻣراض از ﻃرﻳﻖ ﻣﻘاربتﻫاى جﻨسﻰ‬ ‫‪26‬‬
‫‪110-103‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬پرابﻠﻢﻫاى ﻣحﻴﻄﻰ و حﻞ آنﻫا‬ ‫‪27‬‬

‫د‬
 ‫پیشگفتار‬

‫شاﮔردان ﻋزﻳز‪ ،‬شﻤا ﻫر روز از ﻃرﻳﻖ رادﻳﻮ‪ ،‬تﻠﻮﻳزﻳﻮن‪ ،‬روزﻧاﻣﻪﻫا و ﻣجﻠﻪﻫا در ﻣﻮرد‬
‫اﻣراض ﻣختﻠﻒ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬اﻧﻔﻠﻮﻧزا‪ ،‬اﻳدز و ﻳا آﻟﻮدهﮔﻰ ﻫﻮاى شﻬرﻫا و اﻧﻮاع آﻟﻮدهﮔﻰﻫاى‬
‫ﻣحﻴﻄﻰ‪ ،‬اﺿرار ﻣﻮاد ﻣخدر‪ ،‬ﻓﻮاﻳد ﻣﻴﻮهﻫا و سبزىﻫا براى ﺻحت و سﻼﻣتﻰ اﻧسانﻫا و‬
‫ﻏﻴره خبرﻫاﻳﻰ شﻨﻴده‪ ،‬ﻳا خﻮاﻧده اﻳد؛ شاﻳد بﻪ سؤالﻫاى ﻣاﻧﻨد‪ :‬آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد چرا ﻣرﻳﺾ‬
‫ﻣﻰشﻮﻳد و بﻪ داﻛتر ﻣراجﻌﻪ ﻣﻰﻛﻨﻴد؟ ﻧﻬاﻟﻰ را ﻛﻪ ﻏرس ﻧﻤﻮده اﻳد‪ ،‬بﻌد از چﻨد ﻣاه چﻪ‬
‫تﻐﻴﻴراتﻰ را در آن ﻣشاﻫده ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴد؟ چرا ﻓرزﻧدان بﻪ پدر و ﻣادر شباﻫت ﻣﻰداشتﻪ‬
‫باشﻨد؟ ﻣﻮاجﻪ شﻮﻳد ﻛﻪ بﻪ سؤالﻫاى ﻓﻮق و اﻣثال آنﻫا‪ ،‬ﻋﻠﻢ بﻴﻮﻟﻮژى جﻮاب ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﻰ ﻛﻪ ﻣﻮجﻮدﻫاى زﻧده را ﻣﻮرد بحث ﻗرار ﻣﻰ دﻫد؛ بﻪ ﻧام بﻴﻮﻟﻮژى ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫بﻴﻮﻟﻮژى ﻳﻜﻰ از شاخﻪﻫاى ﻋﻠﻮم ﻃبﻴﻌﻰ بﻮده‪ ،‬از دو ﻛﻠﻤﺔ ﻳﻮﻧاﻧﻰ بﻴﻮز بﻪ ﻣﻌﻨاى‬
‫حﻴات و ﻟﻮﮔﻮس بﻪ ﻣﻌﻨاى ﻋﻠﻢ ترﻛﻴب ﮔردﻳده است‪ .‬ﻣﻄاﻟﻌﺔ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻣا را در شﻨاخت‪،‬‬
‫ساختﻤان و خﻮاص اجسام زﻧده ﻛﻤﻚ ﻛرده و در رﻋاﻳت حﻔﻆ ﺻحت شخﺼﻰ و‬
‫ﻣحﻴﻄﻰ و خﻮردن ﻏذاى ﻣﻨاسب ﻛﻪ سبب حﻔﻆ ﺻحت و سﻼﻣتﻰ ﻣا ﻣﻰشﻮد‪ ،‬رﻫﻨﻤاﻳﻰ‬
‫ﻣﻰﻛﻨد تا خﻮد و ﻣحﻴﻂ ﻣاحﻮل خﻮد را بﻬتر بشﻨاسﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻛتاب بﻴﻮﻟﻮژى ﻃﻮرى ﻧﻮشتﻪ شده است ﻛﻪ براى شﻤا شاﮔردان ﻋزﻳز دﻟچسپ و ﻗابﻞ‬
‫درك بﻮده و شﻤا را براى داﻧستﻦ حﻘاﻳﻖ و ﻣﻔاﻫﻴﻢ ﻛﻤﻚ ﻧﻤاﻳد‪ .‬در اﻳﻦ ﻛتاب اشﻜال‪،‬‬
‫جدولﻫا‪ ،‬ﻓﻌاﻟﻴتﻫا و داﻧستﻨﻰﻫاى اﺿاﻓﻰ براى وﺿاحت و روشﻦ شدن ﻫرچﻪ بﻬتر‬
‫ﻣﻔاﻫﻴﻢ و ﻣﻮﺿﻮعﻫاى ارائﻪ شده است‪ .‬بﻪ خاﻃر داشتﻪ باشﻴد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ بﻴﻮﻟﻮژى بر‬
‫اساس تحﻘﻴﻖ‪ ،‬ﻣشاﻫده و تجربﻪ استﻮار است و ﻧﻤﻰتﻮان تﻨﻬا با حﻔﻆ ﻛردن ﻣﻄاﻟب‬
‫بدون داشتﻦ ﻣﻬارتﻫاى ﻻزم در اﻧجام ﻣشاﻫدات و تجارب آﻧرا آﻣﻮخت؛ بﻨابراﻳﻦ‪،‬‬
‫در ﻫر ﻓﺼﻞ اﻳﻦ ﻛتاب ﻓﻌاﻟﻴتﻫاﻳﻰ ﻣد ﻧﻈر ﮔرﻓتﻪ شده است ﻛﻪ در اﻧجام دادن آنﻫا‬
‫باﻳد ﻧﻜات زﻳر را در ﻧﻈر داشتﻪ باشﻴد‪:‬‬
‫در بﻌﻀﻰ از ﻓﻌاﻟﻴتﻫا با تﻮجﻪ بﻪ داﻧشﻰ ﻛﻪ از ﻣتﻦ درس بﻪ دست ﻣﻰ آورده اﻳد؛ از‬
‫شﻤا خﻮاستﻪ شده است ﻛﻪ بﻪ ﻳﻚ ﻳا چﻨد سؤاﻟﻰ پاسخ دﻫﻴد‪ .‬در بﻌﻀﻰ دﻳﮕر ﻓﻌاﻟﻴتﻫا‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻰ براى بحث بﻴﻦ شﻤا و ﻫﻢﺻﻨﻔانتان ﻣﻄرح شده است ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ با‬
‫ﻳﻜدﻳﮕر بﻪ تبادل ﻧﻈر بپردازﻳد و ﻧتﻴجﻪ را بﻪ دﻳﮕران ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬ﻳﻚ تﻌداد ﻓﻌاﻟﻴتﻫا‬
‫بر اساس دستﻮر اﻟﻌﻤﻞﻫا براى شﻤا داده شده است تا ﻣﻄابﻖ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮده تجارب‬
‫را اﻧجام داده و ﻧتاﻳج را براى ﻣﻌﻠﻢ خﻮﻳش ﮔزارش دﻫﻴد‪.‬‬
‫ﻛتاب بﻴﻮﻟﻮژى ﺻﻨﻒ ﻧﻬﻢ داراى ﻧﻪ ﻓﺼﻞ بﻮده؛ شاﻣﻞ ﻣﻔاﻫﻴﻢ ﻋﻤده چﻮن‪ :‬سﻴستﻢ‬
‫ﻫاﺿﻤﻪ‪ ،‬سﻴستﻢ تﻨﻔس‪ ،‬سﻴستﻢ دوران خﻮن‪ ،‬سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‪ ،‬اسﻜﻠﻴت‪ ،‬ﻋﻀﻼت‪،‬‬
‫اﻋﺼاب‪ ،‬اﻋﻀاى حسﻰ اﻧسان‪ ،‬سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‪ ،‬سﻴستﻢ تﻜثرى و پرابﻠﻢﻫاى‬
‫ﻣحﻴﻄﻰ و حﻞ آن ﻣﻰباشد‪ .‬اﻣﻴدوارﻳﻢ تا با خﻮاﻧدن ﻣﻄاﻟب ذﻛر شده در باره بدنتان‬
‫و ﻣشﻜﻞﻫاى ﻣحﻴﻄﻰ و ﻃرﻳﻖ حﻞ آنﻫا ﻣﻌﻠﻮﻣات بﻪ دست آورﻳد‪.‬‬

‫ﻫـ‬
 ‫ﻓصﻞ اول‬

‫سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ و وﻇاﻳﻒ آن‬

‫ﻫﻤــان طﻮرکــﻪ ﻣﻮتر بــﻪ تﻴﻞ ضــرورت دارد تا اﻧــرژى ﻻزم را از‬
‫آن حاصــﻞ ﻧﻤاﻳد‪ .‬بدن اﻧســان بﻪ غذا ﻧﻴاز دارد تــا بدن با ﻣصرف‬
‫غذا‪ ،‬اﻧــرژى ﻻزم را براى تﻮﻟﻴد حرارت و اﻧجــام کار تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮده‬
‫ﻣــﻮاد ﻻزم را بــراى رشــد و ترﻣﻴــﻢ حجــرات فراﻫﻢ ﻣﻰســازد؛‬
‫اﻣــا آنطﻮرىکــﻪ غــذا را خﻮرده اﻳــد‪ ،‬وارد حجــرات بدن شــده‬
‫ﻧﻤﻰ تﻮاﻧد‪.‬‬
‫غذا چﮕﻮﻧﻪ براى استفادة حجرات بدن آﻣاده ﻣﻰشﻮد؟‬
‫درکدام قســﻤتﻫاى بــدن غذا براى اســتفادة حجــرات آﻣاده‬
‫ﻣﻰ شﻮد؟‬
‫چطــﻮر اﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪ ﻫــا ﻣختﻞ ﻣﻰشــﻮد وچﮕﻮﻧــﻪ از اختﻼل آن‬
‫جﻠﻮﮔﻴرى ﻧﻤﻮده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد؟‬
‫براى جﻮاب بﻪ اﻳﻦ ســؤالﻫا باﻳد بﻪ ســاختﻤان و وظاﻳف سﻴستﻢ‬
‫ﻫاضﻤﻪ آشﻨا شﻮﻳد‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫ساختﻤان سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬
‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ بدن اﻧســان غذا را جذب کﻨد‪ ،‬ﻻزم اســت کﻪ غذا بﻪ‬
‫ذرات خﻮرد وکﻮچک پارچﻪ شــﻮد تا براى اســتفادة بدن‬
‫آﻣاده ﮔردد؛ اﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪ شاﻣﻞ دو بخش است‪ :‬ﻳکﻰ‬
‫کاﻧال ﻫضﻤﻰ‪ ،‬اعضاﻳﻰ ﻣاﻧﻨد جﻮف دﻫﻦ‪ ،‬حﻠقﻮم‪،‬‬
‫حﻠقﻮم‬ ‫ﻣرى‪ ،‬ﻣعده و اﻣعا؛ دوم غده ﻫاى ﻫضﻤﻰ‪ :‬غدهﻫاى‬
‫ﻟعابﻴﺔ دﻫﻦ‪ ،‬غدهﻫاى داخﻞ ﻣعده و اﻣعا؛ ﻫﻤچﻨان‬
‫دﻫﻦ‬
‫غدوات کﻤکﻰ ﻣاﻧﻨد جﮕر و پاﻧکراس است کﻪ غذا‬
‫غدهﻫاى ﻟعابﻴﻪ‬ ‫را درســﻪ ﻣرحﻠﻪ در بدن اﻧســان ﻫضﻢ ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪:‬‬
‫بﻨابراﻳﻦ ﻫضﻢ غذا در دﻫﻦ‪ ،‬ﻣعده و اﻣعاى‬
‫کﻮچــک صــﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪ .‬سﻴســتﻢ‬
‫ﻫاضﻤــﻪ داراى اعضــاى ذﻳــﻞ ﻣﻰ‬
‫باشد‪.‬‬

‫ﻣرى‬

‫ﻣعده‬

‫جﮕر‬

‫کﻴسﻪ صفرا‬

‫اثﻨا عشر‬

‫پاﻧکراس‬
‫اﻣعاى کﻮچک‬

‫اﻣعاى بزرگ‬
‫اپﻨدکس‬

‫شکﻞ(‪)1-1‬ﻣﻮقعﻴت اعضاى سﻴستﻢ ﻫاضﻤﻪ در بدن‬

‫‪2‬‬
 ‫دﻫﻦ‬
‫در جﻮف دﻫﻦ تان ﻛدام ساختﻤانﻫا وجﻮد دارد؟‬
‫دﻧدان ﻫا ‪ :‬در اﻧسان ﻫا دو ﻧﻮع دﻧدان ﻧﻤﻮ ﻣﻰ کﻨد‪:‬‬
‫‪ -1‬دﻧدان ﻫاى شﻴرى‪ :‬از شش ﻣاﻫﮕﻰ اﻟﻰ سﻪ ساﻟﻪ ﮔﻰ ﻣﻰ برآﻳد‪ .‬اﻳﻦ دﻧدان ﻫا ‪ 20‬عدد بﻮده‬
‫و از ﻫفت اﻟﻰ سﻴزده ساﻟﻪ ﮔﻰ بﻪ تدرﻳج ﻣﻰافتﻨد‪.‬‬
‫‪ -2‬دﻧدانﻫاى داﻳﻤﻰ‪ :‬اﻳﻦ دﻧدانﻫا کﻪ بعد از افتﻴدن دﻧدانﻫاى شﻴرى‪ ،‬جاﻧشﻴﻦ آنﻫا ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫تعداد دﻧدان ﻫاى داﻳﻤﻰ تا ‪ 32‬عدد ﻣﻰ رســد کﻪ ‪ 16‬عدد در اﻻشــﺔ باﻻ و ‪ 16‬عدد در اﻻشﺔ‬
‫پاﻳﻴﻦ ﻣﻰ باشﻨد‪.‬آخرﻳﻦ دﻧدان ﻫا بﻴﻦ سﻦ ‪ 20‬تا ‪ 25‬ساﻟﻪ ﮔﻰ ﻧﻤﻮ ﻣﻰ کﻨﻨد‪.‬‬
‫ساختﻤان دﻧدان‬
‫ﻫر دﻧدان‪ ،‬از سﻪ قسﻤت تاج‪ ،‬ﮔردن و رﻳشﻪ تشکﻴﻞ ﮔردﻳده است کﻪ رﻳشﺔ دﻧدان بﻪ داخﻞ‬
‫بﻴرهﻫا در اﻻشﻪﻫاى باﻻﻳﻰ و پاﻳﻴﻨﻰ قرار دارد‪.‬‬
‫سطح دﻧدان از ﻣادة سخت بﻪﻧام ﻣﻴﻨا پﻮشﻴده شده‪ ،‬در زﻳر آن عاج دﻧدان قرار داردکﻪ ﻧسبت‬
‫بﻪ ﻣﻴﻨا ﻧرمتر اســت و در ﻧاحﻴﻪ داخﻠﻰ دﻧدان رشــتﻪﻫاى اعصاب و رگﻫاى خﻮن وجﻮد دارد‬
‫بﻪ شکﻞ (‪ )1-3‬تﻮجﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪:‬‬

‫تاج‬
‫ﮔردن‬
‫ﻣﻴﻨا‬

‫عاج‬
‫رشتﻪﻫاى اعصاب‬
‫و رگ ﻫاى خﻮن‬
‫رﻳشﻪ‬

‫شکﻞ (‪ )1-2‬ساختﻤان دﻧدان‬

‫اﻧﻮاع دﻧدانﻫا‬
‫چﻬار دﻧدان پﻴش رو از ﻫر اﻻشﻪ بﻪﻧام ثﻨاﻳا‪ ،‬ﻳاد ﻣﻰ شﻮد کﻪ در قطع ﻧﻤﻮدن غذا اﻫﻤﻴت دارد‪.‬‬
‫بﻪ دو طرف ثﻨاﻳا ﻳک جﻮره در ﻫر اﻻشــﻪ بﻪﻧام اﻧﻴاب‪ ،‬کﻪ از ﻫﻤﻪ بﻠﻨدتر و ﻧﻮک تﻴزتر اســت‪،‬‬
‫وجﻮد دارد کﻪ براى پاره ﻧﻤﻮدن غذا بﻪکار ﻣﻰرود‪ ،‬در عقب آن دو جﻮره در ﻫر اﻻشــﻪ بﻪﻧام‬

‫‪3‬‬
 ‫اﻻشﺔ باﻻﻳﻰ‬ ‫آسﻴاب کﻮچک‪ ،‬و پﻬﻠﻮى آن سﻪ جﻮره بﻪﻧام آسﻴاب بزرگ بﻮده‬
‫کﻪ در ﻣﻴده کردن ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ﻧقش دارﻧد‪.‬‬

‫اﻻشﺔ پاﻳﻴﻨﻰ‬

‫(اﻟف) دﻧدان ﻫاى‬

‫شﻴرى‬
‫شکﻞ (‪)1-3‬‬
‫ثﻨاﻳا‬ ‫ﻣﻮقعﻴت دﻧدانﻫاى شﻴرى و دﻧدانﻫاى داﻳﻤﻰ‬
‫اﻧﻴاب‬
‫آسﻴاب کﻮچک‬
‫آسﻴاب بزرگ‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫با ﻣشاﻫدة شــکﻞ (‪ )1-3‬با در ﻧظرداشت دﻧدانﻫا ى اشخاص باﻟغ جدول‬
‫{‬

‫ذﻳﻞ را در کتابچﻪ ﻫاى تان پر کﻨﻴد‪.‬‬

‫{‬
‫وظﻴفﻪ‬ ‫تعداد‬ ‫اﻧﻮاع دﻧدان‬
‫{‬
‫اﻻشﺔ باﻻﻳﻰ‬
‫{‬
‫اﻻشﺔ پاﻳﻴﻨﻰ‬

‫(ب)دﻧدان ﻫاى داﻳﻤﻰ‬

‫ﻓﻜرﻛﻨﻴد‬
‫چﮕﻮﻧﻪ غذا ﻣﻰتﻮاﻧد سبب پﻮسﻴدﮔﻰ دﻧدانﻫا شﻮد؟‬
‫زبان‬
‫زبان ﻳک عضﻠﺔ ﮔﻮشتﻰ است کﻪ در خاﻟﻴﮕاه دﻫﻦ قرار دارد‪ .‬سطح زبان داراى جﻮاﻧﻪﻫاى‬
‫ذاﻳقﻮى ﻣﻰباشد کﻪ چﻬار ﻣزة اصﻠﻰ (شﻴرﻳﻨﻰ‪ ،‬ترشﻰ‪ ،‬شﻮرى و تﻠخﻰ) را تشخﻴص ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫عﻼوه بر آن‪ ،‬در حرکت دادن غذا در دﻫﻦ‪ ،‬ﻣخﻠﻮط ﻧﻤﻮدن با ﻟعاب دﻫﻦ و تکﻠﻢ ﻧقش دارد‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫ﻏده ﻫاى ﻟﻌابﻴﻪ‬
‫ســﻪ دســتﻪ غــده در اطراف دﻫــﻦ ﻣﻮجﻮد اســت کﻪ بــا وارد‬
‫شــدن غــذا در دﻫــﻦ‪ ،‬ﻟعــاب افــراز ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨــد‪ .‬بــﻮ‪ ،‬ﻣــزه‬
‫وﮔـاﻫــﻰ فکرکــــردن دربــارة غــذا‪ ،‬غده ﻫــا را بﻴشــتر فعــال‬
‫ﻣﻰ سازد‪.‬‬ ‫غدوات زﻳر ﮔﻮش‬
‫ﻣﻮقعﻴت غده ﻫا را در شکﻞ (‪ )1-4‬ﻣﻼحظﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫غدوات اﻻشﺔ پاﻳﻴﻨﻲ‬
‫غدوات زﻳر زبان‬

‫شکﻞ(‪ ) 1-4‬غدهﻫاى ﻟعابﻰ دﻫﻦ‬

‫حﻠﻘﻮم‬
‫ﻟقﻤﻪ‬ ‫غــذاى جﻮﻳده شــده بﻪ کﻤک زبــان بﻪ حﻠقﻮم وارد ﻣﻰ شــﻮد‪.‬‬
‫حﻠق‬
‫حﻠقﻮم دﻫﻦ را بﻪ ﻟﻮﻟﻪ ﻣرى وصﻞ ﻣﻰ ســازد‪ ،‬سﻮراخﻫاى بﻴﻨﻰ‬
‫و حﻨجره ﻧﻴز بﻪ حﻠقـــﻮم‪ ،‬ارتباط دارﻧد‪ .‬در اثﻨاى عبـﻮر غذا از‬
‫زباﻧچﻪ حﻠق‬
‫حﻨجره‬ ‫حﻠقـﻮم بﻪ ﻣرى‪ ،‬ﻣجراى بﻴﻨﻰ‪ ،‬تﻮسط زباﻧچﻪ کام (‪ )Uvula‬و‬
‫ﻣجـراى تﻨفسﻰ‪ ،‬تﻮسط زباﻧچﺔ حﻠقﻮم (‪ ) Epiglottis‬ﻣسدود‬
‫قصبة اﻟرﻳﻪ‬
‫ﻣرى‬

‫ﻣﻰ ﮔردد تا از داخـﻞ شــدن غـذا بﻪ حﻨجره جﻠـﻮﮔﻴرى شـﻮد‪.‬‬

‫شکﻞ(‪ ) 1-5‬عبﻮر غذا از حﻠق بﻪ ﻣرى‬
‫چشﻢ بﻪ بﻴﻨﻰ‪ ،‬و از آن طرﻳق بﻪ حﻠقﻮم راه داشتﻪ‪ ،‬ﮔﻮش وسطﻰ‬
‫ﻧﻴز با حﻠقﻮم ارتباط دارد‪.‬‬

‫ﻣرى‬
‫ﻣرى‬
‫حرکات‬
‫ﻣﻮجﻰ‬ ‫ﻣرى‪ ،‬تﻴﻮب عضﻼتﻰ اســت کﻪ در فرد باﻟغ در حدود‬
‫‪ 25 cm‬طــﻮل دارد‪ .‬حرکتﻫاى غﻴر ارادى عضﻼت‬
‫غذا‬
‫حﻠقﻮى ﻣرى باعث فرو بردن غذا بﻪ ﻣعده ﻣﻰشــﻮد‪،‬‬
‫اﻳﻦ حرکات را حرکات ﻣﻮجﻰ ﮔﻮﻳﻨد‪ .‬حرکات ﻣﻮجﻰ‬
‫ﻣرى درحﻴﻮاﻧاتﻰ ﻣاﻧﻨد‪ :‬زرافﻪ و اشتر درحال ﻧﻮشﻴدن‬
‫آب بﻪ وضاحت دﻳده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ﻣعده‬

‫شکﻞ(‪)1-6‬عبﻮر غذا از ﻣرى‬

‫‪5‬‬
 ‫جﮕر‬ ‫ﻣﻌده‬
‫ﻣعده عضﻮ عضﻼتﻰ ارتجاعﻰ است کﻪ تحت حجاب‬
‫حاجز در قسﻤت چپ شکﻢ پﻬﻠﻮى جﮕر قرار دارد‪،‬‬
‫ﻣعده‬
‫بخشﻰ از ﻣعده بﻪ وسﻴﻠﺔ استخﻮانﻫاى قفس‬
‫سﻴﻨﻪ ﻣحافظت ﻣﻰشﻮد‪ .‬جدار ﻣعده از سﻪ طبقﻪ‪،‬‬
‫کﻴسﻪ صفرا‬
‫عضﻠﻪﻫاى صاف (طﻮﻟﻰ‪ ،‬حﻠقﻮى و ﻣاﻳﻞ) تشکﻴﻞ‬
‫ﮔردﻳده است‪ .‬اﻧقباض و اﻧبساط عضﻠﻪﻫاى ﻣذکﻮر‪،‬‬
‫اثﻨا عشر‬
‫باعث اﻳجاد حرکات ﻣﻮجﻰ ﻣعده ﻣﻰشﻮد کﻪ سبب‬
‫پاﻧکراس‬ ‫ﻣخﻠﻮط کردن غذا با شﻴرهﻫاى ﻫضﻤﻰ و فرستادن بﻪ‬
‫شکﻞ(‪)1-7‬ارتباط ﻣعده با جﮕر و پاﻧکراس‬ ‫داخﻞ روده ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫اﻣﻌاى ﻛﻮچﻚ‬
‫اﻣعاى کﻮچک تﻴﻮب درﻫﻢ پﻴچﻴده و طﻮﻳﻞ است کﻪ در اشخاص باﻟغ حدود شش ﻣتر طﻮل‬
‫دارد و قطر آن بﻪ ‪ 2.5‬ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣﻰ رسد خاﻟﻴﮕاه شکﻢ تحت ﻣعده قرار دارد‪ .‬قسﻤت اول‬
‫اﻣعاى کﻮچک بﻪ ﻧام اثﻨاعشر ﻳاد ﻣﻰ ﮔردد کﻪ ساختﻤان (‪ )u‬ﻣاﻧﻨد دارد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫سـاﻣان و ﻣﻮاد ﻣﻮرد ﺿرورت‪ :‬تســت تﻴﻮب ‪ 3‬عدد‪ ،‬قطره چکان‪ ،‬ترﻣاﻣتر ﻳک عدد‪ ،‬ﻧشاﻳستﻪ‪ ،‬ﻣاﻳع آﻳﻮدﻳﻦ‪ ،‬آب‬
‫و ﻣﻨبع حرارت‪.‬‬
‫ﻃرزاﻟﻌﻤـﻞ‪ :‬در ﻳک تســت تﻴﻮب ﻣقدارى آب و ﻧشاﻳســتﻪ رﻳختﻪ‪ ،‬آن راباﻫﻢ ﻣخﻠﻮط کﻨﻴــد‪ 40،‬قطره از ﻣحﻠﻮل‬
‫ﻧشاﻳستﻪ را در دو تست تﻴﻮب برﻳزﻳد و ﻳک‪ ،‬ﻳک قطره ﻣاﻳع آﻳﻮدﻳﻦ بﻪ ﻫر ﻳکﻰ از آنﻫا اضافﻪ کﻨﻴد ببﻴﻨﻴد‪ ،‬بﻪ رﻧگ‬
‫ﻣحﻠﻮل چﻪ تغﻴﻴر ﻣﻰآﻳد؟ اکﻨﻮن ‪ 10‬قطره ﻟعاب دﻫﻦ در ﻳکﻰ از تســت تﻴﻮبﻫا عﻼوه ﻧﻤاﻳﻴد و ﻫر دو تســتتﻴﻮب‬
‫را تا حدود ‪ 40°C‬حرارت بدﻫﻴد چﻪ اتفاق ﻣﻰافتد؟‬
‫ﻫر دو تست تﻴﻮب را از ﻟحاظ رﻧگ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻧتﻴجﻪ را ﻳادداشت ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﺔ ﻫﻀﻢ‬
‫ﻫضــﻢ عبارت از پارچﻪ شــدن ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫاى بزرگ‬
‫ﻣــﻮاد غذاﻳﻰ در داخﻞ جﻬــاز ﻫاضﻤﻪ در ﻣﻮجﻮدﻳت‬
‫آب و اﻧزاﻳﻢﻫا ﻣﻰ باشد‪.‬‬
‫ﻫﻀﻢ در دﻫﻦ‬
‫غذا در دﻫﻦ تﻮســط عﻤﻠﻴــﺔ ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ و کﻴﻤﻴاوى‬
‫ﻫضﻢ ﻣﻰﮔردد‪ .‬دﻧدان ﻫا غذا را بﻪ قطعﻪﻫاى کﻮچک‬ ‫ﻣاﻳﻞ‬

‫پارچﻪ ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬ﻟعاب دﻫﻦ غذا را ﻣرطﻮب ساختﻪ و‬ ‫عضﻼت حﻠقﻮى‬

‫عضﻼت طﻮﻟﻰ‬
‫‪6‬‬
‫شکﻞ(‪ )1-8‬طبقات جدار ﻣعده‬
 ‫ﻣﻮاد قﻨدى را قسﻤاً ﻫضﻢ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻟعاب دﻫﻦ وظاﻳف ذﻳﻞ را اﻧجـام ﻣﻰ دﻫد‪:‬‬
‫‪ -1‬غذا را آبﮕﻴﻦ و ﻧرم ساختﻪ تاطعﻢ آن ﻣشخص و بﻠع را آسان سازد‪.‬‬
‫‪-2‬با داشــتﻦ اﻧزاﻳﻢ اﻣاﻳﻠﻴز‪،‬ﻧشاﻳســتﻪ را بﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫــاى کﻮچک تر تبدﻳﻞ ﻣﻰ کﻨــد‪.‬‬
‫‪ -3‬ســطح دﻧدان ﻫا را از بکترﻳا و ذرات غذا تا حدى پاک ﻣﻰ ســازد‪.‬‬
‫ﻫﻀﻢ در ﻣﻌده‬
‫ﻫﻨﮕاﻣﻰ کﻪ غذا بﻪ اﻧتﻬاى ﻣرى رسﻴد با فشار غذا دﻫاﻧﺔ ﻣعده باز و غذا وارد ﻣعده شده و‬
‫دﻫاﻧﺔ آن دو باره بستﻪ ﻣﻰ شﻮد تا ﻣاﻧع برﮔشت غذا شﻮد‪.‬‬
‫غده ﻫاى جدارﻣعده‪ ،‬ﻫاﻳدرکﻠﻮرﻳک اسﻴد(‪ )HCl‬تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬کﻪ با کﻤک حرکات ﻣﻮجﻰ‬
‫ﻣعده غذا با آن ﻣخﻠﻮط و بﻪ صﻮرت ﻣاﻳع در ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬
‫ﻣعده ﻣﻰتﻮاﻧد ‪ 2‬تا ‪ 4‬ﻟﻴتر ﻣﻮاد ﻫضﻤﻰ را در خﻮد جاى داده‪ ،‬بﻪ تدرﻳج ﻣقدار ﻣﻨاسب آنرا‬
‫براى ﻫضﻢ و جذب بﻪ اﻣعاى کﻮچک داخﻞ سازد‪.‬‬
‫غدهﻫاى جدار ﻣعده اﻧزاﻳﻢ غﻴر فعال پﻴپســﻴﻨﻮجﻦ را افراز ﻣﻰکﻨد کﻪ در ﻣجاورت اسﻴدﻣعده‬
‫بﻪ اﻧزاﻳﻢ فعال پﻴپســﻴﻦ تبدﻳﻞ‪ ،‬و ﻣﻮاد پروتﻴﻨــﻰ را بﻪ ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى کﻮچکتر تجزﻳﻪ ﻣﻰکﻨد؛‬
‫ﻫﻤچﻨان اﻧزاﻳﻢ دﻳﮕرى را بﻪ ﻧام ‪ Renin‬ترشح ﻣﻰ شﻮد کﻪ شﻴر را بﻪ ﻣاست تبدﻳﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫تا ﻣﻮاد شحﻤﻰ قسﻤاً ﻫضﻢ ﮔردد‪ .‬حجرات ﻣخصﻮص ﻣعده اﻧزاﻳﻢ ﻻﻳپﻴز را ﻧﻴز افراز ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻧﻘش اسـﻴد ﻣﻌده ‪ :‬اســﻴد ﻣعده‪ ،‬بکترﻳاﻳﻰ را کﻪ داخﻞ ﻣعده ﻣﻰ شﻮد‪ ،‬قسﻤاً از بﻴﻦ برده‬
‫وبﻪ صحت بدن کﻤک ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫چرا زخﻢ ﻣعده زود خﻮب ﻧﻤﻰ شﻮد؟‬
‫اﮔر شخصﻰ درحال ورزش سرپاﻳﻴﻦ قرار ﮔﻴرد‪ ،‬آﻳا غذا از ﻣعده آن خارج ﻣﻰشﻮد؟ چرا؟‬
‫آﻳا آب‪ ،‬ﻧﻤک و وﻳتاﻣﻴﻦ بﻪ ﻫضﻢ ضرورت دارﻧد؟‬

‫حرکــتﻫاى ﻣﻮجﻰ ﻣعده بﻪ صﻮرت ﻣرتب طﻮل ﻣعــده را ﻣﻰپﻴﻤاﻳﻨد؛ ﻫﻨﮕاﻣﻰ کﻪ غذا تاحد‬
‫ﻻزم ﻫضﻢ شــد و ﻣﻮج اﻧقباضﻰ بﻪ اﻧتﻬاى ﻣعده رسﻴد‪ ،‬درﻳچﺔ آن باز و ﻣحتﻮﻳات ﻧرم شده را‬
‫بﻪ داخﻞ رودة کﻮچک ﻣﻰراﻧد؛ چﻮن درﻳچﻪ از عبﻮر ﻣﻮاد سخت و جاﻣد جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰ کﻨد تا‬
‫در اثر اﻧزاﻳﻢﻫا و حرکتﻫاى ﻣﻮجﻰ ﻣعده ﻣﻼﻳﻢ ﮔردﻧد‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫حجره پﻮششﻰ‬

‫وﻳﻠﻰ کﻮچک‬

‫ساﻳتﻮ پﻼزم‬
‫ﻫﻀﻢ در اﻣﻌاى ﻛﻮچﻚ‬
‫در اﻣعــاى کﻮچک بﻪ کﻤــک اﻧزاﻳﻢﻫا ذرات بزرگ ﻣــﻮاد غذاﻳﻰ بﻪ‬
‫ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى کﻮچک و قابﻞ جــذب تبدﻳﻞ ﻣﻰ ﮔردد‪ ،‬در اﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪ‬
‫کــﻪ ﻣدت چﻨد ســاعت را در بر ﻣﻰ ﮔﻴرد؛ ﻧﻪ تﻨﻬــا اﻧزاﻳﻢ ﻫاى ﻫضﻢ‬
‫ﻫستﻪ‬
‫کﻨﻨدة غذا از غدهﻫاى جدار اﻣعا افراز ﻣﻰ ﮔردﻧد؛ بﻠکﻪ ترشحات جﮕر‬
‫و اﻧزاﻳﻢﻫاى پاﻧکراس از طرﻳق کاﻧال ﻣشــترک صفراوى بﻪ اثﻨاعشــر‬
‫ﻣﻰرﻳزﻧــد‪ .‬جﮕر ﻣاﻳعﻰ ســبز رﻧگ بﻪ ﻧام صفرا ﻣﻰســازد کﻪ از آب‪،‬‬
‫آﻳﻮنﻫا‪ ،‬اســﻴدﻫاى شحﻤﻰ و ﻧﻤکﻫاى صفراوى ساختﻪ شده است‪.‬‬
‫ﻣﻮى رگ‬
‫ﻣاﻳــع صفراوى روغﻨﻴات را در خﻮد حﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ را براى تجزﻳﺔ‬
‫شحﻢ تﻮســط اﻧزاﻳﻢ ﻻﻳپﻴز آﻣاده ﻣﻰسازد‪ .‬ﻣﻮقعﻴت جﮕر و پاﻧکراس‬
‫را در شکﻞ (‪ )1-6‬ﻣﻼحظﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫ســطح داخﻠﻰ جدار اﻣعاى کﻮچک داراى چﻴﻦ خﻮرده ﮔﻰ ﻫاى زﻳاد‬
‫ﻣخﻤﻠﻰ شکﻞ است کﻪ سطح جذب اﻣعا را زﻳاد ساختﻪ‪ ،‬قابﻠﻴت جذب‬
‫غذاى ﻫضﻢ شــده را افزاﻳش ﻣﻰدﻫــد‪ .‬بر روى چﻴﻦ خﻮرده ﮔﻰﻫاى‬
‫بزرگ‪ ،‬چﻴﻦ خﻮرده ﮔﻰﻫاى کﻮچک اﻧﮕشــت ﻣاﻧﻨــدى بﻪﻧام وﻳﻠﻰ‬
‫(‪ )Villi‬وجﻮد دارد ‪ .‬شکﻞ(‪ )1-8‬را ﻣﻼحظﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫ساختﻤان ﻳک وﻳﻠﻰ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى ﻫضﻢ شدة پروتﻴﻦ و کاربﻮﻫاﻳدرﻳت تﻮسط ساختﻤانﻫاى‬
‫وﻳﻠﻰ و ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫاى شــحﻢ تﻮسط ســاختﻤانﻫاى ﻟکتﻴﻞ جذب و‬
‫داخﻞ شــبکﻪ ﻣﻮى رگﻫا شده‪ ،‬تﻮســط خﻮن بﻪ تﻤام حجرات بدن‬
‫ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫وﻳﻠﻰ روى چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ‬

‫چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ‬

‫شکﻞ(‪ )1-9‬اﻣعاءکﻮچک با چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ ﻫاى‬

‫داخﻠﻰ و ساختﻤان وﻳﻠﻰ‬

‫‪8‬‬
 ‫اپﻨدکس‬

‫شکﻞ (‪)1-10‬اﻣعاى بزرگ‬

‫اﻣﻌاى بزرگ و و ﻇاﻳﻒ آن‬

‫ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ﻫضﻢ ﻧاشده‪ ،‬از اﻣعاى کﻮچک وارد اﻣعاى بزرگ ﻣﻰ ﮔردد‪ .‬اﻣعاى بزرگ در حدود ‪ 1.5‬ﻣتر‬
‫طﻮل و حدود ‪ 7.5‬ساﻧتﻰ ﻣتر قطر و از قسﻤت اخﻴر روده ﻫاى کﻮچک اﻟﻰ ﻣقعد اداﻣﻪ ﻣﻰ ﻳابد‪ .‬ﻣﻮادى کﻪ‬
‫وارد اﻣعاى بزرگ ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬شاﻣﻞ‪ :‬آب‪ ،‬غذا ﻫاى ﻫضﻢ ﻧاشده ﻣاﻧﻨد (چربﻰ ﻫا‪ ،‬پروتﻴﻦ ﻫا‪ ،‬اﻟﻴاف و سﻠﻮﻟﻮز‬
‫ﻧباتﻰ) ﻣﻰباشﻨد‪ .‬در اﻣعاى بزرگ ﻫضﻢ صﻮرت ﻧﻤﻰﮔﻴرد؛ وﻟﻰ آب و برخﻰ وﻳتاﻣﻴﻦ ﻫا در آن جذب‬
‫ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬تعداد زﻳــاد بکترﻳا در اﻣعاى بــزرگ زﻧده ﮔﻰ ﻣﻰ کﻨﻨد‪ ،‬اﻳﻦ بکترﻳــا وﻳتاﻣﻴﻦ ﻫاى ﻣﻬﻢ‬
‫بدن را ﻣﻰ ســازﻧد‪ .‬اﻣعاى بزرگ وﻳتاﻣﻴﻦ ﻫاى تﻮﻟﻴد شــده‪ ،‬آﻳﻮن ﻫاى سﻮدﻳﻢ‪ ،‬پتاشﻴﻢ و ‪ %90‬آب‬
‫را از ﻣحتﻮﻳــات داخــﻞ آن جذب و ﻣتباقﻰ ﻣﻮاد اضافﻰ را بعد از ‪ 12‬اﻟﻰ ‪ 24‬ســاعت از بدن دفع‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫اﻣراض سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬

‫از اﻣراض ﻣعﻤﻮﻟﻰ سﻴستﻢ ﻫاضﻤﻪ در اﻳﻨجا اسﻬال و قبضﻴت را بﻪ طﻮر ﻣختصر ﻣطاﻟعﻪ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫اسـﻬال وﻗبﻀﻴت ‪ :‬ﻫر ﮔاه آب بﻪ خﻮبﻰ در اﻣعاى بزرگ جذب ﻧﮕردد و بﻪ صﻮرت ﻣتﻮاتر دفع ﮔردد‪.‬‬
‫اســﻬال ﮔفتﻪ ﻣﻰشــﻮد کﻪ در اثر آن بدن آب و اﻣﻼح ضرورى را از دســت داده‪ ،‬و براى بدن خطرﻧاک‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫برخــﻰ از عﻮاﻣﻞ اســﻬال‪ ،‬آﻟــﻮده بﻮدن غــذا و آب بﻪ بکترﻳــا‪ ،‬وﻳروس ﻫا ﻳا ﻣﻴکروب ﻫاى دﻳﮕر اســت‪.‬‬
‫حساســﻴت در برابر بعضﻰ از ادوﻳﻪ ﻫا و ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ﻧﻴز ســبب اسﻬال ﻣﻰ شﻮد‪ .‬استفاده از خﻮراکﻰﻫاى‬
‫ﻣاﻳع و اﻣﻼح درﻫﻨﮕام اســﻬال بﻪ ﻣرﻳض ضرورى اســت‪ .‬اﻟﻰ رســاﻧﻴدن ﻣرﻳض بﻪ داکتر باﻳد ﻣحﻠﻮل‬
‫"‪ ORS‬و ﻳــا جﻮشــاﻧدة دو ﻣشــت آرد در ﻳــک ﻟﻴتر آب با قــدرى ﻧﻤک بﻪ صﻮرت ﻣتﻮاتــر بﻪ ﻣرﻳض‬
‫خﻮراﻧده شــﻮد‪ .‬بر خﻼف اسﻬال‪ ،‬جذب ﻣقدار زﻳاد آب تﻮسط اﻣعاى بزرگ باعث ﻣﻰ شﻮد تا ﻣﻮاد غاﻳطﻪ‬
‫سخت ودفع آن بﻪ ﻣشکﻞ صﻮرت ﮔﻴرد کﻪ بﻪ آن قبضﻴت ﮔفتﻪ ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫قبضﻴت ﻧاشﻰ از کاﻫش حرکتﻫاى اﻣعاى بزرگ است‪ .‬ﻧاراحتﻰ عصبﻰ و فشارﻫاى رواﻧﻰ و پرازﻳت ﻫاى‬
‫روده عاﻣﻞ اﻳﻦ ﻣرﻳضﻰ اســت کﻪ ﻣرﻳض را دچار کﻢ اشــتﻬاﻳﻰ‪ ،‬سردردى و استفراغ ﻣﻰ سازد‪ .‬خﻮردن‬
‫سبزى ﻫا‪ ،‬ﻣﻴﻮه ﻫاى تازه و ﻧان سبﻮس دار از قبضﻴت جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫آﻳا با ﻧﻮشﻴدن آب زﻳاد ﻣﻰ تﻮان قبضﻴت را از بﻴﻦ برد؟‬
‫چرا باﻳد در اثﻨاى اسﻬال ازخﻮردن بعضﻰ سبزىﻫا وﻣﻴﻮه ﻫاى تازه پرﻫﻴز ﮔردد؟‬

‫ﻋﻔﻮﻧت (ﻣﻴﻜروبﻰ شدن) اپﻨدﻛس‬

‫تﻴﻮب کﻮچک ﻣتصﻞ بﻪ قسﻤت اول اﻣعاى بزرگ‪ ،‬تحت شکﻢ بﻪطرف راست بﻪ ﻧام اپﻨدکس وجﻮد‬
‫دارد‪ .‬بﻪ شکﻞ ( ‪ )1-10‬اﻳﻦ فصﻞ ﻣراجعﻪ کﻨﻴد‪ .‬بعضﻰ اوقات اپﻨدکس از ﻣاﻳع پر ﻣﻰشﻮد‪ ،‬بکترﻳا‬
‫در داخﻞ آن تکثر ﻧﻤﻮده باعث عفﻮﻧت‪ ،‬تﻮرم و درد شدﻳد ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ ﻣرﻳضﻰ بﻪ ﻧام اپﻨدﻳسﻴت‬
‫ﻳاد ﻣﻰﮔردد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻَ عﻼج آن قطع ﻧﻤﻮدن اپﻨدکس در اثر عﻤﻞ جراحﻰ است‪.‬‬
‫عﻼﻳﻢ ﻣرﻳضﻰ آن‪ ،‬بﻰ اشــتﻬاﻳﻰ‪ ،‬درد شــدﻳد در ﻧاحﻴﻪ ﻧاف‪ ،‬استفراغ شدﻳد‪ ،‬تب خفﻴف است و‬
‫ﻫر ﮔاه پاى راست ﻣرﻳض جﻤع وزود راست شﻮد احساس درد شدﻳد ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫حﻔﻆ اﻟصحﺔ سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬
‫براى اﻳﻦکﻪ از اﻣراض سﻴســتﻢ ﻫاضﻤﻪ جﻠﻮﮔﻴرى ﻧﻤــﻮده بتﻮاﻧﻴد‪ ،‬باﻳد ﻧکات ذﻳﻞ را در ﻧظر‬
‫داشتﻪ باشﻴد‪:‬‬
‫حفظ اﻟصحﺔ شخصﻰ و ﻣحﻴطﻰ را رعاﻳت ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫بعد از رفع حاجت و قبﻞ از خﻮردن غذا‪ ،‬دستﻫاى تان را با آب پاک و صابﻮن بشﻮﻳﻴد‪.‬‬
‫آب پــاک و غــذاى پاک را در ظرفﻫاى پاک صرف‪ ،‬و از خﻮردن غذاى داغ و ســرخ شــده‬
‫خﻮددارى ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫ﻣﻴﻮهﻫا و سبزىﻫا را با ﻣحﻠﻮل کﻠﻮر ﻳا ﻧﻤک بشﻮﻳﻴد و بعد بخﻮرﻳد‪.‬‬
‫پرخــﻮرى و عجﻠــﻪ ﻧﻤﻮدن در خــﻮردن غذا بﻪ سﻴســتﻢ ﻫاضﻤﻪ ﻣضر ﻣﻰباشــد باﻳد از آن‬
‫جﻠﻮﮔﻴرى کﻨﻴد‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ اول‬
‫سﻴستﻢ ﻫاضﻤﻪ اﻧسان از دو بخش ساختﻪ شده است‪:‬‬
‫‪-1‬کاﻧال ﻳا تﻴﻮب ﻫضﻤﻰ (دﻫﻦ‪،‬حﻠقﻮم‪ ،‬ﻣرى‪ ،‬ﻣعده‪ ،‬اﻣعاى کﻮچک‪ ،‬اﻣعاى بزرگ)‪.‬‬
‫‪ -2‬غدهﻫاى ﻫضﻤﻰ(غدهﻫاى ﻟعابﻴﻪ دﻫﻦ‪ ،‬غده ﻫاى داخﻞ ﻣعده و اﻣعا)‪.‬‬
‫تغﻴﻴراتﻰ کﻪ در عﻤﻞ ﻫضﻢ غذا‪ ،‬صﻮرت ﻣﻰ ﮔﻴرد از دو ﻧﻮع ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ و کﻴﻤﻴاوى است‪.‬‬
‫اﻧســان از ﻟحاظ عﻤر دو ﻧﻮع دﻧدان (شــﻴرى و داﻳﻤﻰ) دارد‪ .‬دﻧدانﻫاى اﻧســان باﻟغ از ﻧظر‬
‫شکﻞ و وظﻴفﻪ چﻬار ﻧﻮع (ثﻨاﻳا‪ ،‬اﻧﻴاب‪ ،‬آسﻴاب کﻮچک و بزرگ) ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ﻟعاب دﻫﻦ غذا را ﻧرم و آبﮕﻴﻦ ﻣﻰ کﻨد‪ ،‬ﻧشاﻳســتﺔ آن را بﻪ ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى کﻮچک تر تبدﻳﻞ‬
‫ﻣﻰ کﻨد و سطح دﻧدان ﻫا را پاک ﻣﻰ سازد‪.‬‬
‫در اثﻨاى عبﻮر غذا از حﻠقﻮم بﻪ ﻣرى‪ ،‬زباﻧچﺔ حﻠقﻮم ﻣجراى تﻨفسﻰ را ﻣسدود ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬
‫جدار ﻣعده از سﻪ طبقﻪ عضﻼت صاف (طﻮﻟﻰ‪ ،‬حﻠقﻮى و ﻣاﻳﻞ) تشکﻴﻞ شده است‪.‬‬
‫اسﻴد ﻣعده پﻴپسﻴﻨﻮجﻦ را بﻪ پﻴپسﻴﻦ تبدﻳﻞ ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫عﻤــﻞ جــذب بﻪ ﻣعﻨﻰ عبﻮر ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى کﻮچک ﻣﻮاد غذاﻳــﻰ از جدار اﻣعاى کﻮچک بﻪ‬
‫خﻮن است‪.‬‬
‫چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ ﻫاى بزرگ و کﻮچک رودهﻫا‪ ،‬سطح جذب ﻣﻮاد را افزاﻳش ﻣﻰ دﻫﻨد‪.‬‬
‫عﻮاﻣــﻞ اســﻬال‪ ،‬آﻟــﻮده بــﻮدن آب وغــذا‪ ،‬حساســﻴت در ﻣقابــﻞ بعضــﻰ ادوﻳــﻪ و‬
‫ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ اول‬
‫سﻮالﻫاى زﻳر را درﻛتابچﻪ ﻫاى خﻮد ﻧﻮشتﻪ‪ ،‬در صﻮرت درست بﻮدن (ص) و درصﻮرت‬
‫ﻧادرست بﻮدن ( غ) بﮕذارﻳد‪:‬‬
‫)‬ ‫‪ -1‬ﻫضﻢ ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ و کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬ﻫردو درﻣعده صﻮرت ﻣﻰ ﮔﻴرد‪( .‬‬
‫‪ -2‬اپﻨدکس تﻴﻮب کﻮچکﻰ است کﻪ ﻣتصﻞ بﻪ قسﻤت اول اﻣعاى بزرگ در قسﻤت تحتاﻧﻰ‬
‫)‬ ‫شکﻢ بﻪ طرف راست قرار دارد‪( .‬‬
‫)‬ ‫‪ -3‬پاﻧکراس اﻧزاﻳﻢ ﻫاى ﻫضﻢ کﻨﻨدة غذا را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨﻨد‪( .‬‬
‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪:‬‬
‫‪ –4‬وظﻴفﺔ پاره ﻧﻤﻮدن غذا را دﻧدانﻫاى‪ ..................‬بﻪ دوش دارﻧد‪.‬‬
‫اﻟف) ثﻨاﻳا‬
‫ب) اﻧﻴاب‬
‫ج) آسﻴاب کﻮچک‬
‫د) آسﻴاب بزرگ‬
‫جﻤﻠﻪﻫاى زﻳر را با ﻛﻠﻤات ﻣﻨاسب درﻛتابچﻪﻫاى تان پر ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -5‬غدهﻫاى جدار ﻣعده اﻧزاﻳﻢﻫاى ‪ ...........................‬و‪ ...........................‬را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫‪ -6‬چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ غشاى پﻼزﻣاﻳﻰ حجرات پﻮششﻰ اﻣعاى کﻮچک ‪.........................‬ﻧام دارد‪.‬‬
‫‪ -7‬اعضاى سﻴستﻢ ﻫاضﻤﺔ اﻧسان را در کتابچﻪﻫاى تان رسﻢ و ﻧام ﮔذارى ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫سﻮال ﻫاى تشرﻳحﻰ‬
‫‪ -8‬چﮕﻮﻧﻪ از اﻣراض سﻴستﻢ ﻫضﻤﻰ‪ ،‬جﻠﻮﮔﻴرى ﻧﻤﻮده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد؟‬
‫‪ -9‬اﻣعاى کﻮچک چطﻮر غذا را ﻫضﻢ ﻣﻰکﻨد؟‬
‫‪ -10‬ﻣعده در کجا ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ‪ ،‬چقدر ﮔﻨجاﻳش دارد و غذا را چﮕﻮﻧﻪ ﻫضﻢ ﻣﻰکﻨد؟‬
‫‪ -11‬وظاﻳف ﻟعاب دﻫﻦ را واضح سازﻳد‪.‬‬
‫‪ -12‬ﻧقش اسﻴد ﻣعده را با اﻧزاﻳﻢﻫا در عﻤﻠﻴﺔ ﻫضﻢ غذا بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬
‫‪ -13‬وظﻴفﺔ زباﻧچﺔ کام و زباﻧچﺔ حﻠق را در حﻠقﻮم باﻫﻢ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬
‫سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬
‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد اﻧسان ﻣﻰتﻮاﻧد براى چﻨد روز ﻣحدود بدون آب زﻧدهﮔﻰ‬
‫کﻨد و بدون غذا ﻣﻤکﻦ اســت براى بﻴشتر از ﻳک ﻫفتﻪ زﻧده بﻤاﻧد؛‬
‫اﻣا وقتﻰکﻪ تﻨفس او براى چﻨد دقﻴقﻪﻳﻰ ﻣحدود‪ ،‬ﻣتﻮقف شﻮد‪ ،‬فﻮرا ً‬
‫ﻣﻰﻣﻴرد؟‬
‫ﻼ آﻣﻮختﻴــد‬ ‫چــرا بــدن ﻣــا بــﻪ اکســﻴجﻦ ضــرورت دارد؟ قبــ ً‬
‫کــﻪ حجــرات بــدن‪ ،‬ﻣــﻮاد غذاﻳــﻰ را بــا اســتفاده از اکســﻴجﻦ‬
‫ﻣﻲ ســﻮزاﻧد تــا از اﻧــرژى آن بــراى فعاﻟﻴت ﻫــاى خــﻮد اســتفاده‬
‫کﻨــد‪ .‬بــدن اکســﻴجﻦ را از ﻫــﻮاى ﻣاحــﻮل ﻣﻰ ﮔﻴــرد و در عﻮض‬
‫کاربﻦ داى اکساﻳد را کﻪ براى بدن ﻣضر است‪ ،‬خارج ﻣﻲ سازد‪.‬‬
‫چﮕﻮﻧــﻪ بدن ﻣا کاربﻦ داى اکســاﻳد را دفع ﻣﻰ کﻨد؟ کدام اعضاى‬
‫بدن‪ ،‬در دفع کاربﻦ داى اکســاﻳد دخﻴﻞ اﻧد؟ آﻳا اﻣکان دارد ﻫﻤراه‬
‫ﻫﻮا‪ ،‬ﻣﻴکروب ﻫاى ﻣضره ﻧﻴز داخﻞ بدن شﻮد؟ و آﻳا بدن ﻣﻰ تﻮاﻧد با‬
‫آنﻫا ﻣقابﻠﻪ کﻨد؟ با ﻣطاﻟعﺔ اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻰ تﻮاﻧﻴد بﻪ ســﻮال ﻫاى باﻻ‬
‫جﻮاب دﻫﻴد‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫اﻋﻀاى سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ و وﻇاﻳﻒ آن ﻫا‬

‫اعضاى سﻴستﻢ تﻨفسﻰ اﻧسان‪ ،‬شاﻣﻞ‪ :‬جﻮف بﻴﻨﻰ‪ ،‬حﻠقﻮم‪ ،‬حﻨجره‪ ،‬قصبة اﻟرﻳﻪ و شش ﻫا ﻣﻰ‬
‫باشد کﻪ در اداﻣﻪ ساختﻤان و وظاﻳف آن ﻣعرفﻰ ﻣﻰ ﮔردد‪:‬‬
‫جﻮف بﻴﻨﻰ‪ :‬ﻫﻮاﻳﻲ کﻪ بﻪ جﻮف بﻴﻨﻰ داخﻞ ﻣﻰشــﻮد تﻮسط ﻣاﻳع ﻟزجﻰ‪ ،‬ﻣژهﻫا و ﻣﻮى ﻫاى‬
‫داخﻞ بﻴﻨﻰ تصفﻴﻪ شــده‪ ،‬ﮔرم و ﻣرطﻮب ﻣﻰﮔردد‪ .‬ﻫﻤچﻨان ﻣﻴکروب ﻫا و ذرات ﮔرد و خاک‬
‫فﻠتر ﻣﻲ شﻮﻧد‪.‬‬
‫حﻠﻘـﻮم (‪ :)Pharynx‬حﻴــﻦ تﻨفس از حﻠقــﻮم تﻨﻬا ﻫﻮا ﻣﻰ ﮔذرد‪ .‬ﻫﻤان طﻮر کﻪ پﻴشــتر‬
‫خﻮاﻧده اﻳــد‪ ،‬در ﻫﻨــﮕام بﻠــع ﻧﻤﻮدن ﻣــﻮاد غذاﻳﻰ و آب‪ ،‬ﻣجراى تﻨفســﻰ بﻪ وســﻴﻠﻪ زباﻧچﺔ‬
‫حﻠقــﻮم ﻣســدود شــده‪ ،‬ﻣــﻮاد خﻮراکﻰ بﻪ طــرف ﻣــرى راﻧده ﻣﻰ شــﻮد و داخــﻞ حﻨجره‬
‫ﻧﻤﻰ ﮔردد‪.‬‬
‫حﻨجره (‪ :)Larynx‬بعد از ختﻢ حﻠقﻮم‪ ،‬حﻨجره قرار دارد کﻪ داراى دو پرده ﻳا طﻨابﻫاى صﻮتﻰ‬
‫ﻣﻰباشد‪ .‬آواز تﻮسط اﻫتزاز پردهﻫاى صﻮتﻲ از اثر اﻧقباض و اﻧبساط عضﻼتﻲ کﻪ بﻪ آنﻫا وصﻞ اﻧد‪،‬‬
‫تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮد‪ .‬ساختﻤان طﻨاب ﻫاى صﻮتﻲ در زﻧان و ﻣردان ﻣتفاوت است کﻪ باعث تفاوت صداي آنﻫا‬
‫ﻣﻲ شﻮد‪ .‬باﻳد عﻼوه ﻧﻤﻮد کﻪ کشﻴدن چﻠﻢ و سﮕرت بﻪ پرده ﻫاى صﻮتﻰ ضرر ﻣﻰ رساﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫در حﻨجره دو پردة عضﻼتﻰ وجﻮد دارد کﻪ آنﻫا را طﻨابﻫاى صﻮتﻰ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد‪ .‬عبﻮر ﻫﻮا از ﻣﻴان اﻳﻦ قسﻤت‬
‫باعث ﻟرزش و تﻮﻟﻴد صدا ﻣﻲ شﻮد‪ .‬بﻪ ﻧظر شﻤا اﻧسان بﻪ وسﻴﻠﻪ جرﻳان خروج ﻫﻮا ﻣﻰ تﻮاﻧد صحبت کﻨد ﻳا جرﻳان‬
‫دخﻮل ﻫﻮا؟‬

‫‪14‬‬
‫قصبة اﻟرﻳﻪ (‪ :)Trachea‬ﻳک ﻟﻮﻟﺔ ﻣﻴان خاﻟﻰ غضروفﻰ اســت کﻪ بعد از حﻨجره قرار دارد‬
‫و ﻫﻮا از آن عبﻮر ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬
‫قصبة اﻟرﻳﻪ در حدود ‪2/5‬ساﻧتﻰﻣتر قطر و ‪ 11‬ساﻧتﻰﻣتر طﻮل دارد و از طرف باﻻ بﻪ حﻨجره و از‬
‫پاﻳﻴﻦ بﻪ دو براﻧش (‪ )Bronchus‬چپ و راست کﻪ ﻫﻮا را بﻪ شش ﻫا راﻫﻨﻤاﻳﻰ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪ ،‬پﻴﻮست‬
‫ﮔردﻳده است‪ .‬سطح قصبة اﻟرﻳﻪ تﻮسط ﻣژه ﻫاى ﻣرطﻮب پﻮشﻴده شده کﻪ در تصفﻴﻪ و بﻴرون راﻧدن‬
‫ﻣﻴکروب ﻫا و ذرات ﮔرد و خاک کﻤک ﻣﻰ کﻨد و ﻣاﻧع عبﻮر آنﻫا بﻪ شش ﻫا ﻣﻰ ﮔردد‪ .‬اﻧتﻬاى‬
‫قصبة اﻟرﻳﻪ بﻪ دوشــاخﻪ ﻳا براﻧش تقســﻴﻢ ﻣﻰ شــﻮد کﻪ براﻧش راست بﻪ شش راست و براﻧش‬
‫چپ بﻪ شش چپ ﻣﻰ رود‪.‬‬
‫شـشﻫا(‪ :)Lungs‬شــش ﻫا باﻟﻮن ﻫاى پر از ﻫﻮا‪ ،‬اسفﻨجﻰ واﻻستﻴکﻰ اﻧد کﻪ در بﻴﻦ قفس‬
‫ســﻴﻨﻪ بﻪ طرف چپ و راســت قﻠب‪ ،‬باﻻى حجاب حاجز ﻣﻮقعﻴت دارﻧــد‪ .‬براﻧش ﻫا بﻪ داخﻞ‬
‫شش ﻫا بﻪ شــاخﻪ ﻫاى کﻮچکترى بﻪﻧام براﻧشﻴﻮل ﻫا (‪ )Bronchioles‬تقسﻴﻢ ﻣﻲ شﻮﻧد‪ .‬در‬
‫ﻧﻬاﻳت‪ ،‬براﻧشﻴﻮل ﻫا بﻪ کﻴسﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ ختﻢ ﻣﻰ ﮔردﻧد‪ .‬کﻴسﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻲ ﻣحﻞ اصﻠﻰ تبادﻟﻪ‬
‫ﮔازات اســت‪ .‬ﻫر کﻴســﻪ ﻫﻮاﻳﻲ داراي تعداد زﻳادى ﻣﻮى رگ اســت کﻪ اکســﻴجﻦ وارد شده‬
‫بﻪ کﻴســﻪ ﻫﻮاﻳﻲ را جذب ﻣﻲ کﻨﻨد و کاربﻦ داى اکســاﻳد را کﻪ از حجــرات بدن ﮔرفتﻪ اﻧد‪ ،‬بﻪ‬
‫داخﻞ کﻴســﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻲ رﻫا ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻫر شش‪ ،‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا کﻴســﺔ ﻫﻮاﻳﻲ دارد‪ .‬سطح عﻤﻮﻣﻰ‬
‫کﻴســﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ شــش ﻫا بﻴشتر از صد ﻣتر ﻣربع اســت؛ ﻳعﻨﻰ سطح عﻤﻮﻣﻰ آنﻫا تقرﻳبا ‪50‬‬

‫بﻴﻨﻰ‬

‫حﻠقﻮم‬

‫حﻨجره‬

‫قصبة اﻟرﻳﻪ‬
‫براﻧش‬

‫شش‬

‫حجاب حاجز‬

‫شکﻞ (‪ )2-1‬اعضاى سﻴستﻢ تﻨفسﻰ‬

‫‪15‬‬
 ‫برابر پﻮست بدن اﻧسان ﻣﻰ باشد‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ سبب است کﻪ اکسﻴجﻦ را بﻪ اﻧدازه کافﻰ اخذ ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫کاربﻦ داى اکساﻳد را خارج کرده ﻣﻰ تﻮاﻧد‪.‬‬
‫براﻧش‬ ‫کﻴسﻪﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ‬
‫قصبة اﻟرﻳﻪ‬

‫براﻧشﻴﻮل‬

‫ﻣﻮى رگ‬

‫شکﻞ (‪ )2-2‬ساختﻤان داخﻞ‬

‫ششﻫا‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫ﻳک شش ساﻟﻢ ﮔﻮسفﻨد را تﻬﻴﻪ کرده و پس از ﻣشاﻫدة آن بﻪ سؤالﻫاى ذﻳﻞ پاسخ دﻫﻴد‪:‬‬
‫‪ -1‬قصبة اﻟرﻳﻪ و براﻧش ﻫا چﻪ خصﻮصﻴاتﻰ دارﻧد؟ باﻟﻤس کردن پاسخ دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -2‬شش ﻫا در ﻣﻮقع ﻟﻤس کردن (قبﻞ و بعد از دادن ﻫﻮا تﻮسط پﻤپ در قصبة اﻟرﻳﻪ) چﮕﻮﻧﻪ حس ﻣﻰ شﻮﻧد؟‬
‫‪ -3‬رﻧگ ششﻫا ﻣربﻮط بﻪ چﻴست؟‬
‫‪ -4‬قسﻤتﻰ از شش را قطع کﻨﻴد‪ .‬در ﻣحﻞ قطع شده‪ ،‬چﻪ چﻴزﻫاﻳﻲ را ﻣشاﻫده ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫ﻳافتﻪﻫاى خﻮد را ﻟست ﻧﻤﻮده‪ ،‬با ﻫﻤدﻳﮕر در ﻣﻮرد آن ﻫا بحث کﻨﻴد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﺔ تﻨﻔس ‪:‬عﻤﻠﻴﺔ تﻨفس عبارت از داخﻞ شدن ﻫﻮا بﻪ شش ﻫا (‪ )Inspiration‬و خروج‬
‫ﻫﻮا از شــشﻫا (‪ )Expiration‬ﻣﻰ باشــد‪ .‬در داخﻞ شــدن ﻫﻮا حجﻢ قفس صدري (سﻴﻨﻪ)‬
‫زﻳاد ﻣﻰشــﻮد کﻪ سبب کاﻫش فشــار ﻫﻮا در داخﻞ قفس صدري شده‪ ،‬در ﻧتﻴجﻪ ﻫﻮا داخﻞ‬
‫شــش ﻫا ﻣﻰ شﻮد‪ .‬بر عکس‪ ،‬کﻮچک شدن حجﻢ قفس صدري باعث بﻠﻨد رفتﻦ فشار ﻫﻮا در‬
‫داخﻞ قفس صدري و ســبب خروج ﻫﻮا از ششﻫا ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬در شش ﻫا تبادﻟﺔ ﮔازات صﻮرت‬
‫ﻣﻰ ﮔﻴرد‪ .‬ﻳک اﻧسان باﻟغ در ﻳک دقﻴقﻪ ‪ 12‬اﻟﻰ ‪ 20‬ﻣرتبﻪ تﻨفس ﻣﻰ کﻨد‪ .‬اﻳﻦ تعداد در حاﻟت‬
‫استراحت کﻢ ﻣﻰ شﻮد و در حاﻟت کار و ورزش زﻳاد ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫‪ -1‬ﻣﻮدﻟﻰ را بﻪ شــکﻞ ذﻳﻞ بسازﻳد اﻳﻦ ﻣﻮدل‪ ،‬ﻣﻮدل قفس سﻴﻨﻪ‬
‫چﻮب کارک‬
‫و دســتﮕاه تﻨفسﻰ است‪ .‬چﻪ قســﻤتﻫاﻳﻰ از اﻳﻦ ﻣﻮدل‪ ،‬ﻣعادل‬
‫ﻧﻞ شﻴشﻪﻳﻰ ‪ Y‬ﻣاﻧﻨد‬ ‫ششﻫا‪ ،‬قصبة اﻟرﻳﻪ و براﻧشﻫا ﻫستﻨد‪.‬‬
‫‪ -2‬بﻪ آﻫســتﻪ ﮔﻲ صفحﻪ رابرى را بﻪ طرف پاﻳﻴﻦ کش کﻨﻴد‪ ،‬بﻪ‬
‫پﻮقاﻧﻪ‬ ‫پﻮقاﻧﻪﻫا بﻪ دقت تﻮجﻪ کﻨﻴد و ببﻴﻨﻴد کﻪ چﻪ واقع ﻣﻰشﻮد؟‬
‫اکﻨﻮن بﻪ سؤالﻫاى ذﻳﻞ جﻮاب دﻫﻴد‪:‬‬
‫بﻮتﻞ بﻰ قاعده‬ ‫اﻟــف) وقتﻰ کﻪ صفحــﺔ رابرى را بﻪ طرف پاﻳﻴــﻦ کش ﻣﻰ کﻨﻴد‪،‬‬
‫حجﻢ و فشار داخﻞ ظرف چﮕﻮﻧﻪ تغﻴﻴر ﻣﻰ کﻨد؟‬
‫پردة رابرى‬ ‫ب) با کﻤک جﻮاب سؤال اﻟف‪ ،‬تﻮضﻴح دﻫﻴد کﻪ چرا پﻮقاﻧﻪﻫا ﻫﻨﮕام‬
‫کش شدن صفحﺔ رابرى بﻪ طرف پاﻳﻴﻦ پر از ﻫﻮا ﻣﻰ شﻮﻧد؟‬
‫شکﻞ ( ‪ )2-3‬ﻣﻮدل قفس سﻴﻨﻪ‬

‫اﻧتﻘال ﮔازات تﻮسﻂ خﻮن‬

‫اکسﻴجﻦ بﻴشتر بﻪ وسﻴﻠﻪ و ﻫﻤﻮﮔﻠﻮبﻴﻦ کﻪ در کروﻳات سرخ خﻮن ﻣﻮجﻮد است‪ ،‬اﻧتقال داده‬
‫ﻣﻰشــﻮد‪ .‬کاربﻦ داى اکساﻳد در خﻮن بﻴشتر بﻪ شکﻞ ﻣحﻠﻮل در پﻼزﻣاى خﻮن بﻪ قﻠب و از‬
‫آﻧجا جﻬت اطراح بﻪ ششﻫا برده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫اثبات وجﻮد ﻛاربﻦ داي اﻛساﻳد در ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻪ از ششﻫا‬
‫خارج ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻣقداري آﻫک (چﻮﻧﻪ و آب ﻧارسﻴده) را در آب حﻞ کرده‪ ،‬با‬
‫ﻼ صاف کﻨﻴد‪.‬‬ ‫کاغذ فﻠتر آن را کاﻣ ً‬
‫‪ -2‬آب چﻮﻧﻪ را در تﻴﻮب شﻴشﻪﻳﻲ برﻳزﻳد و بﻪ وسﻴﻠﺔ ﻳک ﻧﻲ‪،‬‬
‫چﻨد ثاﻧﻴﻪ در آن بدﻣﻴد‪.‬‬
‫* چﻪ تغﻴﻴر ي در ﻣحﻠﻮل فﻮق صﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴرد؟‬
‫* ازکجــا بفﻬﻤﻴﻢ کﻪ اﻳﻦ تغﻴﻴــر ﻣربﻮط بﻪ وجــﻮد کاربﻦ داي‬
‫اکساﻳد ﻫﻮاي خارج شده از شش ﻫا است؟‬

‫شکﻞ(‪)2-4‬‬

‫‪17‬‬
 ‫اﻣراض ﻣﻌﻤﻮﻟﻰ سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬
‫بعضﻰ اﻣراض کﻪ سﻴستﻢ تﻨفسﻰ با آن ﻣصاب ﻣﻰ ﮔردد‪ ،‬عبارت اﻧد از‪:‬‬
‫رﻳزش (‪ :)Common Cold‬عاﻣﻞ رﻳزش‪ ،‬واﻳرس است کﻪ تﻮسط ﻣاﻳکروسکﻮپ اﻟکتروﻧﻰ‬
‫دﻳده ﻣﻰشــﻮد و در ﻫر ﻣﻮســﻢ ﻣﻮجﻮد است‪ .‬عاﻣﻞ ﻣرض تﻮســط ﻟعاب دﻫﻦ و بﻴﻨﻰ در وقت‬
‫سرفﻪ و عطسﻪ از بدن ﻣرﻳض خارج ﻣﻰﮔردد‪ .‬ﻫر ﮔاه شخص ساﻟﻢ ﻫﻮاى آﻟﻮده بﻪ واﻳرس را‬
‫تﻨفس کﻨد‪ ،‬بﻪ ﻣرض رﻳزش ﻣبتﻼ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫رعاﻳــت حفــظ اﻟصحﺔ شــخصﻲ‪ ،‬در ﻣبارزه عﻠﻴﻪ شــﻴﻮع رﻳزش و اﻣراض ﻣشــابﻪ آن‪ ،‬کﻤک‬
‫ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫اﻧﻔﻠﻮﻧزا (‪ :)Influenza‬عاﻣﻞ ﻣرض اﻧفﻠﻮﻧزا ﻧﻮع دﻳﮕرى از وﻳروس است کﻪ با وﻳروس رﻳزش‬
‫ﻣتفاوت ﻣﻰباشد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣرض عﻼوه بر عﻼﻳﻤﻲ کﻪ در رﻳزش دﻳده ﻣﻰشﻮد‪ ،‬ﻣرﻳض تب شدﻳد و‬
‫سردردى ﻧاراحت کﻨﻨده داشتﻪ؛ ﻫﻤچﻨان سﻮزش بﻴﻨﻰ خارج شدن افرازﻫاى رقﻴق و غﻠﻴظ از‬
‫بﻴﻨﻰ از عﻼﻳﻢ دﻳﮕر آن‪ ،‬ﻣﻰباشد‪ .‬ﻣرض اﻧفﻠﻮﻧزا ﻧسبت بﻪ رﻳزش بﻴشتر دوام ﻧﻤﻮده‪ ،‬بﻪ استراحت‬
‫زﻳادترى ﻧﻴاز دارد‪.‬‬
‫تﻮبرﻛﻠﻮز(‪ :)Tuberculosis‬تﻮبرکﻠﻮز ﻳا ﻣرض ســﻞ تا اکﻨﻮن بﻪ حﻴث ﻳک ﻣشکﻞ بزرگ‬
‫صحﻰ در کشﻮرﻫاى رو بﻪ اﻧکشاف باقﻰ ﻣاﻧده است و اﮔر تداوى ﻧشﻮد سبب ﻣرگ ﻣﻰﮔردد‪ .‬ﻣرض‬
‫تﻮبرکﻠﻮز تﻮسط بکترﻳا بﻪ ﻣﻴان ﻣﻰ آﻳد و زﻳادتر از طرﻳق تﻨفس ﻫﻮا و قطرهﻫاى ﻣﻠﻮث با عاﻣﻞ‬
‫ﻣرض اﻧتقال ﻣﻰﻳابد؛ ﻫﻤچﻨان تﻮبرکﻠﻮز از طرﻳق ﻧﻮشــﻴدن شﻴر ﻣﻠﻮث‪ ،‬ظرفﻫا‪ ،‬ﻟباس‪ ،‬روى‬
‫پاک و دﻳﮕر اشﻴاى ﻣﻠﻮث‪ ،‬بﻪ شخص ساﻟﻢ سراﻳت ﻣﻰکﻨد‪ ،‬عﻼﻳﻢ ﻣرض شاﻣﻞ‪ :‬سرفﺔ دواﻣدار‪،‬‬
‫ﻣشکﻞﻫاى تﻨفسﻰ‪ ،‬خستﻪﮔﻰ‪ ،‬تب‪ ،‬کﻢ اشتﻬاﻳﻰ‪ ،‬ﻻغرى‪ ،‬سﻴﻨﻪ دردى‪ ،‬بﻠغﻢ خﻮن دار و غﻴره‬
‫ﻣﻰ باشــد‪ .‬بﻪ اطفال ﻧﻮ تﻮﻟد واکســﻴﻦ بﻰ سﻰ جﻰ تطبﻴق ﻣﻰ شــﻮد تا در ﻣقابﻞ اﻳﻦ ﻣرض‬
‫ﻣعافﻴت حاصﻞ ﻧﻤاﻳﻨد؛ زﻳرا وقاﻳﻪ‪ ،‬بﻬتر و ارزانتر از تداوى است‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ دوم‬
‫ﻫــﻮا از طرﻳــق بﻴﻨــﻲ‪ ،‬دﻫﻦ‪ ،‬حﻠقــﻮم‪ ،‬حﻨجــره‪ ،‬قصبــة اﻟرﻳــﻪ و براﻧشﻫا وارد شــشﻫا‬
‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫ششﻫا باﻟﻮنﻫاى پر از ﻫﻮا‪ ،‬اسفﻨجﻰ و اﻻستﻴکﻰ اﻧد کﻪ در بﻴﻦ قفس سﻴﻨﻪ بﻪ طرف چپ‬
‫و راست قﻠب و باﻻى حجاب حاجز ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪.‬‬
‫براﻧشﻫا در ششﻫا بﻪ براﻧشﻴﻮلﻫا تقسﻴﻢ ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫عﻤﻠﻴــﺔ تﻨفــس شــاﻣﻞ دو ﻣرحﻠــﺔ دخــﻮل ﻫــﻮا بﻪ شــشﻫا و خــروج ﻫﻮا از شــشﻫا‬
‫ﻣﻰ باشد‪.‬‬
‫بﻴشــتر اکسﻴجﻦ تﻮســط ﻫﻤﻮﮔﻠﻮبﻴﻦ کﻪ در کروﻳات سرخ خﻮن ﻣﻮجﻮد است بﻪ حجرات‬
‫بدن اﻧتقال ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫بﻴشتر کاربﻦ داي اکساﻳد بﻪ صﻮرت ﻣﻨحﻞ در پﻼزﻣاي خﻮن اﻧتقال ﻣﻲﻳابد‪.‬‬
‫اﻣراض ﻣعﻤﻮﻟﻰ تﻨفسﻰ شاﻣﻞ رﻳزش‪ ،‬اﻧفﻠﻮﻧزا و تﻮبرکﻠﻮز ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫سؤالﻫاى ﻓصﻞ دوم‬
‫سؤالﻫاى خاﻧﻪ خاﻟﻰ‬
‫‪ -1‬براﻧشﻫــا در داخــﻞ شــشﻫا بﻪ شــاخﻪﻫاى کﻮچک تــري بﻪﻧــام ‪.....................‬تقســﻴﻢ‬
‫ﻣﻲ شﻮﻧد‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﻫﻨــﮕام بﻠع ﻧﻤــﻮدن ﻣﻮاد غذاﻳﻰ و آب ﻣجراى تﻨفســﻰ بــﻪ وســﻴﻠﺔ ‪...........................‬‬
‫ﻣسدود ﻣﻰ ﮔردد تا ﻣﻮاد خﻮراکﻰ داخﻞ حﻨجره ﻧشﻮد‪.‬‬
‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬بﻴشــتر اکســﻴجﻦ تﻮســط ﻫﻤﻮﮔﻠﻮبﻴﻦ کﻪ در ‪ .................................................‬وجﻮد دارد بﻪ‬
‫حجرات بدن اﻧتقال داده ﻣﻲشﻮد‪.‬‬
‫اﻟف) صفحات دﻣﻮﻳﻪ خﻮن‬
‫ب) کروﻳات سرخ خﻮن‬
‫ج) کروﻳات سفﻴد خﻮن‬
‫د) پﻼزﻣاي خﻮن‬
‫‪ -4‬تبادﻟﺔ ﮔازات در ششﻫاى اﻧسان در ‪ .......................................‬صﻮرت ﻣﻰ ﮔﻴرد‪.‬‬
‫اﻟف) براﻧشﻫا‬
‫ب) بطﻦ راست‬
‫ج) کﻴسﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ‬
‫د) ﻫﻴچکدام‬
‫سﻮال ﻫاى تشرﻳحﻰ‬
‫‪ -5‬تبادﻟﺔ ﮔازات در ششﻫا چطﻮر صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد؟‬
‫‪ -6‬ﻫﻮا از طرﻳق کدام ﻣجراﻫا عبﻮر ﻧﻤﻮده‪ ،‬داخﻞ ششﻫا ﻣﻰ شﻮد؟ بﻪ ترتﻴب ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬
‫‪ -7‬فرق بﻴﻦ رﻳزش و اﻧفﻠﻮﻧزا را بﻴان کﻨﻴد‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫ﻓصﻞ سﻮم‬

‫سﻴستﻢ دورانخﻮن‬
‫شﻤا وقتﻰ آب بازى ﻣﻰکﻨﻴد ﻳا ﻣطاﻟعﻪ ﻣﻰ کﻨﻴد و حتا وقتﻰ کﻪ در‬
‫حال استراحت ﻫستﻴد؛ بدن شﻤا ﻣﻮاد غذاﻳﻰ‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮنﻫا‪ ،‬ﮔازات و‬
‫ﻣﻮاد اضافﻰ را اﻧتقال ﻣﻰ دﻫد‪.‬‬
‫ﮔاز اکســﻴجﻦ کﻪ از سﻴســتﻢ تﻨفسﻰ جذب شــده است و غذاﻳﻰ‬
‫کــﻪ در سﻴســتﻢ ﻫاضﻤﻪ‪ ،‬ﻫضﻢ و آﻣادة جــذب ﮔردﻳده‪ ،‬چﮕﻮﻧﻪ در‬
‫اختﻴــار حجرات اعضاى ﻣختﻠف بدن قــرار ﻣﻲ ﮔﻴرﻧد؟ ﻧﻴروى ﻻزم‬
‫براى رســﻴدن اﻳﻦ ﻣﻮاد بﻪ حجرات بدن‪ ،‬تﻮســط کدام اعضا فراﻫﻢ‬
‫ﻣﻰ شﻮد؟‬
‫در سال ﻫاى ﮔذشــتﻪ‪ ،‬شﻤا در ﻣﻮرد قﻠب ﻣطاﻟبﻰ را خﻮاﻧده بﻮدﻳد‪.‬‬
‫اکﻨﻮن با ﻣطاﻟعﺔ اﻳﻦ فصﻞ شﻤا با ساختﻤان و وظاﻳف قﻠب‪ ،‬شراﻳﻴﻦ‪،‬‬
‫ورﻳدﻫا‪ ،‬ﻣﻮى رگﻫا (عروق شعرﻳﻪ)‪ ،‬خﻮن و ﻣشکﻞﻫاى دوران خﻮن‬
‫آشــﻨا ﻣﻲ شﻮﻳد و تشرﻳح کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد کﻪ چطﻮر اعضاى سﻴستﻢ‬
‫دوران خﻮن بﻪ صﻮرت ﻣشترک با ﻫﻢ کار ﻣﻰ کﻨﻨد‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫سﻴستﻢ دوران خﻮن و وﻇاﻳﻒ آن‬
‫سﻴستﻢ دوران خﻮن اﻧسان‪ ،‬شاﻣﻞ‪ :‬خﻮن‪ ،‬قﻠب و رگﻫاى خﻮن است کﻪ بﻪ ترتﻴب ﻣطاﻟعﻪ ﻣﻰﮔردﻧد‪:‬‬
‫خﻮن‬
‫در بدن حﻴﻮاﻧات‪ ،‬خﻮن ﻣﻮاد ﻣختﻠف را اﻧتقال ﻣﻰ دﻫد‪ .‬حجﻢ خﻮن بﻪ تﻨاســب ســﻦ‪ ،‬وزن و‬
‫جﻨســﻴت فرق ﻣﻰکﻨــد‪ .‬حجﻢ خﻮن در زن ﻫا از ‪ 4/5‬تا ‪ 5/5‬ﻟﻴتــر و در ﻣردﻫا از ‪ 5‬تا ‪ 6‬ﻟﻴتر‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ﮔازات ﻣﻨحﻞ؛ ﻳعﻨﻰ اکســﻴجﻦ‪ ،‬از شــشﻫا بﻪ تﻤام اﻧساج بدن و کاربﻦ داى اکساﻳد از اﻧساج‬
‫و حجرات بدن بﻪ شــشﻫا تﻮســط خﻮن ﻧقﻞ داده ﻣﻰشــﻮد‪ .‬خﻮن ﻣﻮاد غذاﻳﻰ‪ ،‬آب‪ ،‬ﻧﻤکﻫا‪،‬‬
‫اﻧتﻰ بــادى‪ ،‬آﻳﻮنﻫا‪ ،‬اﻧزاﻳﻢﻫا‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮنﻫا‪ ،‬و ﻣﻮاد اضافــﻰ بﻴکاره را از ﻳک ﻧقطﻪ بﻪ ﻧقطﺔ دﻳﮕر‬
‫بدن اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫خﻮن ﻳک ﻧسج ارتباطﻰ ﻣﻰباشد کﻪ از دو قسﻤت جاﻣد و ﻣاﻳع ساختﻪ شده است‪ .‬حصﺔ ﻣاﻳع‬
‫آن پﻼزﻣاى خﻮن و حصﺔ جاﻣد آن از کروﻳات ﻳا حجرات خﻮن تشکﻴﻞ ﮔردﻳده است‪.‬‬

‫کروﻳات خﻮن( ‪) %45‬‬ ‫اجزاى خﻮن‬

‫از دو قسﻤت پﻼزﻣاى خﻮن و کروﻳات‬
‫وظﻴفﻪ‬ ‫ﻧﻮع حجره تعداد در فﻰ ﻣﻠﻰ ﻟﻴتر خﻮن‬
‫خﻮن تشکﻴﻞ شده است‪.‬‬
‫اﻧتقال اکسﻴجﻦ‬ ‫‪ 5‬تا ‪ 6‬ﻣﻴﻠﻴﻮن‬ ‫کروﻳات سرخ‬ ‫پﻼزﻣاى خﻮن‪ :‬ﻣاﻳع زرد کاﻫﻰ رﻧگ‬
‫اســت کﻪ ‪ 55‬فﻴصد حجــﻢ خﻮن را‬
‫ﻣﻰ سازد و داراى ﻣﻮاد ﻣﻨحﻠﺔ غذاﻳﻰ‬
‫کروﻳات سفﻴد‬
‫ﻣاﻧﻨد‪ :‬قﻨدﻫا‪ ،‬پروتﻴﻦﻫا‪ ،‬وﻳتاﻣﻴﻦﻫا‪،‬‬
‫دفاع‬ ‫‪ 7000‬تا ‪10000‬‬
‫ﻫﻮرﻣﻮنﻫــا‪ ،‬ﮔازات و ﻣــﻮاد ﻣعدﻧﻰ‬
‫ﻣﻰ باشــد و حصﺔ جاﻣد کﻪ در پﻼزﻣا‬
‫شــﻨاور اﻧد بﻪ ﻧام حجرات (کروﻳات)‬
‫خﻮن ﻳاد ﻣﻰﮔردﻧد‪.‬‬
‫ﻛروﻳـات خـﻮن‪ :‬کروﻳات خــﻮن ‪45‬‬
‫فﻴصد حجﻢ خﻮن را تشــکﻴﻞ ﻣﻰ دﻫﻨد‪.‬‬
‫صفحات دﻣﻮﻳﻪ ‪ 150.000‬تا ‪ 500.000‬جﻠﻮﮔﻴرى از خﻮﻧرﻳزى‬ ‫کروﻳات خﻮن ســﻪ ﻧﻮع اســت‪ :‬کروﻳات‬
‫سرخ (‪ ،)Erythrocytes‬کروﻳاتسفﻴد‬
‫شکﻞ (‪ )3-1‬اﻧﻮاع کروﻳات خﻮن‬
‫(‪ )Leucocytes‬و صفحــات دﻣﻮﻳــﻪ‬
‫(‪.)Thrombocytes‬‬
‫‪22‬‬
 ‫ﻣشخصات عﻤدة کروﻳات خﻮن در جدول (‪ )3-1‬ﻧشان داده شده است‪:‬‬
‫ساﻳر ﻣشخصات‬ ‫وظﻴفﻪ‬ ‫تعداد در ﻫر‬ ‫ﻣحﻞ‬ ‫ﻧﻮع حجره‬
‫ﻣﻠﻰ ﻟﻴتر خﻮن‬ ‫تﻮﻟﻴد‬

‫حجــره رســﻴده ﻳــا پختﻪ‬ ‫اﻧتقال ‪O 2‬‬ ‫‪ 5‬اﻟﻰ ‪6‬‬ ‫ﻣغز‬ ‫کروﻳات‬
‫ﻫســتﻪ ﻧدارد‪ .‬عﻤــر آنﻫا‬ ‫و ﻣﻮاد غذاﻳﻰ‬ ‫استخﻮان ﻣﻴﻠﻴﻮن‬ ‫سرخ‬
‫تــا ‪ 120‬روز ﻣﻰباشــد ﻫر‬ ‫ﻫاى‬
‫ثاﻧﻴــﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫــا کروﻳات‬ ‫کﻮتاه‬
‫ســرخ تخرﻳب ﻣﻰشﻮد و بﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ تعداد دو باره ساختﻪ‬
‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫داراى ﻫســتﻪ بــﻮده و‬ ‫دفاع بدن‬ ‫‪ 7000‬اﻟﻰ‬ ‫اکثرا ً‬ ‫کروﻳات‬
‫اﻧــﻮاع ﻣختﻠــف دارﻧــد‪ .‬با‬ ‫در ﻣقابﻞ‬ ‫‪10000‬‬ ‫در ﻣغز‬ ‫سفﻴد‬
‫ﻣﻴکروب ﻫا بــا روش ﻫاى‬ ‫ﻣﻴکروب ﻫاي‬ ‫استخﻮان‬
‫ﻣختﻠف ﻣبــارزه ﻣﻰ کﻨﻨد‬ ‫بﻴﻤارﻳزا‬ ‫ﻫاى‬
‫و ﻧسبت بﻪ کروﻳات سرخ‬ ‫طﻮﻳﻞ‬
‫بزرﮔتر اﻧد‪.‬‬
‫ﻟختﻪ شدن خﻮن بدون ﻫستﻪ اﻧد‪ ،‬عﻤر آنﻫا‬ ‫از ‪150000‬‬ ‫ﻣغز‬ ‫صفحات‬
‫و جﻠﻮﮔﻴــرى از خﻴﻠــﻰ کﻮتاه ﻣﻰ باشــد‪،‬‬ ‫استخﻮان اﻟﻰ ‪500000‬‬ ‫دﻣﻮﻳﻪ‬
‫داراى اشــکال غﻴر ﻣﻨظﻢ‬ ‫خﻮﻧرﻳزى‬
‫اﻧد‪.‬‬

‫جدول (‪ )3-1‬ﻣشخصات ﻋﻤدة ﻛروﻳات خﻮن‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫تعداد کدام ﻧﻮع حجرات خﻮن ﻧسبت بﻪ دﻳﮕر اﻧﻮاع خﻴﻠﻰ زﻳاد است؟ اﻫﻤﻴت آنرا در چﻪ ﻣﻰ داﻧﻴد؟‬
‫ﻫرﮔاه شخص در اثر جراحت دچار خﻮنرﻳزى ﮔردد و خﻮن رﻳزى وى ﻣتﻮقف ﻧشﻮد‪ ،‬فکر کﻨﻴد کﻪ در کدام ﻧﻮع‬
‫حجرات خﻮﻧﻰ آن شخص‪ ،‬ﻣشکﻼت وجﻮد دارد؟ تﻮضﻴح دﻫﻴد‪.‬‬
‫ﻫرﮔاه ﻣﻴکروبﻰ داخﻞ بدن ﻣا ﮔردد‪ ،‬تعداد کدام ﻧﻮع حجرات خﻮن افزاﻳش پﻴدا ﻣﻰکﻨد و چرا؟‬

‫‪23‬‬
 ‫ﮔروپﻫاى خﻮن‬
‫ﮔاﻫــﻰ اوقــات شــخص ﻣرﻳــض بــﻪ خــﻮن شــخص دﻳﮕــرى ضــرورت دارد تــا بــﻪ آن‬
‫زرق شــﻮد‪ .‬در اﻳــﻦ صــﻮرت خﻴﻠــﻰ ﻣﻬــﻢ اســت تــا ﮔروپ ﻫــاى خــﻮن شــخص خﻮن‬
‫دﻫﻨــده وخــﻮن ﮔﻴرﻧــده با ﻫﻤدﻳﮕــر تﻮافق داشــتﻪ باشــﻨد‪ .‬خﻮن اﻧســان بــﻪ ﮔروپﻫاى‬
‫‪ AB . B . A‬و ‪ O‬دستﻪ بﻨدى ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫ﻫرﮔاه خﻮن شــخص خﻮن ﮔﻴرﻧده با خﻮن شــخص خﻮن دﻫﻨده‪ ،‬تﻮافق ﻧداشــتﻪ باشد‪ ،‬باعث‬
‫ترســب ﻳا ﻟختﻪ شدن خﻮن شخص ﮔﻴرﻧده ﮔردﻳده‪ ،‬در ﻧتﻴجﻪ تب شدﻳد و بﻨدش شراﻳﻴﻦ را‬
‫بﻪ وجﻮد ﻣﻰآورد و ﻣﻨجر بﻪ ﻣرگ آن شــخص خﻮاﻫد ﮔردﻳد‪ .‬دﻳاﮔرام اﻧتقال خﻮن در شــکﻞ‬
‫(‪ )3-2‬ﻧشــان داده شده اســت‪ .‬در اﻳﻦ دﻳاﮔرام‪ ،‬تﻴرﻫا ﻧشان دﻫﻨدة تﻮافق خﻮن شخص خﻮن‬
‫دﻫﻨده و ﮔﻴرﻧده ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ﻓﻜتـﻮر ‪ : Rh‬ﻣادة دﻳﮕرى در خﻮن برخﻰ افــراد وجﻮد دارد کﻪ اوﻟﻴﻦ بار در خﻮن ﻳک ﻧﻮع‬
‫شــادى بﻪ ﻧام ‪ Rhesus‬کشف شــده و بﻪ ﻧام فکتﻮر‪ Rh‬ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ .‬اشخاصﻰ کﻪ خﻮن شان‬
‫اﻳﻦ ﻣاده را دارد بﻪ ﻧام ‪ Rh‬ﻣثبت ( ‪ ) Rh +‬و آنﻫاﻳﻰ کﻪ خﻮن شان اﻳﻦ ﻣاده را ﻧدارد بﻪ ﻧام‬
‫‪ Rh‬ﻣﻨفﻰ ( ‪) Rh -‬ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫ﻫر ﻳک از چﻬار ﮔروپ ‪ AB . B . A‬و ‪ O‬ﻣﻴتﻮاﻧد ‪ Rh‬ﻣثبت ﻳا ‪ Rh‬ﻣﻨفﻰ باشــد‪ .‬اﻳﻦ فکتﻮر‬
‫ﻧﻴز در اﻧتقال خﻮن ﻣد ﻧظر ﮔرفتﻪ ﻣﻰشــﻮد‪ .‬ﻫﻴچ خﻮن ‪ Rh‬ﻣثبت را بﻪ ‪ Rh‬ﻣﻨفﻰ ﻧﻤﻰتﻮان‬
‫اﻧتقال داد‪.‬‬

‫‪A‬‬

‫‪A‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪AB‬‬ ‫‪AB‬‬

‫‪B‬‬

‫‪B‬‬ ‫شکﻞ (‪ )3-2‬دﻳاﮔرام اﻧتقال خﻮن‬

‫‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫‪.‬‬
 ‫رگﻫاى خﻮن‬
‫تﻴﻮبﻫاى ﻣﻨشعب ﻫستﻨد کﻪ در سرتاسر‬
‫بدن وجﻮد داشــتﻪ‪ ،‬دربﻴﻦ آنﻫا خﻮن‬
‫سر و بازوﻫا‬
‫جرﻳان ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫رگﻫاى خﻮن سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬شراﻳﻴﻦ‪،‬‬
‫ورﻳدﻫا و ﻣﻮى رگﻫا‪.‬‬
‫شـراﻳﻴﻦ (‪:)Arteries‬‬
‫شش ﻫا‬
‫رگﻫاﻳــﻰ کﻪ از قﻠــب برآﻣده‪ ،‬بﻪ‬
‫ﻧقــاط ﻣختﻠف بدن تقســﻴﻢ شــده‪،‬‬
‫بﻪ ﻧام شــرﻳانﻫا ﻳاد ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬شرﻳانﻫا‬
‫قﻠب‬
‫خــﻮن صاف (خﻮن داراى اکســﻴجﻦ زﻳاد)‬
‫را بﻪ تﻤام بخشﻫاى بدن ﻣﻰرســاﻧﻨد‪.‬‬
‫شــرﻳان رﻳﻮى‪ ،‬ﻳﮕاﻧﻪ شرﻳاﻧﻰ است‬
‫کﻪ خﻮن ﻧاصاف (خﻮن با اکسﻴجﻦ‬
‫کــﻢ و کاربﻦ داى اکســاﻳد زﻳاد)‬
‫را از قﻠب بﻪ شــش ﻫا ﻣﻰ رســاﻧد‪.‬‬
‫شرﻳانﻫا داراى جدار ضخﻴﻢ بﻮده‪،‬‬ ‫جﮕر‬

‫درقســﻤتﻫاى عﻤﻴقتر ﻧسبت بﻪ‬ ‫کاﻧال ﻫضﻤﻰ‬

‫سطح بدن ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫ورﻳدﻫـا (‪ :)Veins‬رگﻫاﻳــﻰ‬
‫ﮔرده ﻫا‬
‫اﻧــد کــﻪ خــﻮن را از بخشﻫــاى‬
‫ﻣختﻠــف بــدن جﻤــع و بــﻪ قﻠــب‬
‫ﻣﻰ رساﻧﻨد‪ .‬تﻤام ورﻳدﻫا بﻪ استثﻨاي‬
‫ورﻳد رﻳﻮى خﻮن ﻧاصاف دارﻧد‪ .‬ورﻳد‬ ‫تﻨﻪ و پاﻫا‬
‫رﻳﻮى خــﻮن صاف را از شــشﻫا بﻪ‬ ‫شکﻞ (‪ )3-3‬ﻣسﻴر دوران‬
‫کﻮچک و بزرگ خﻮن‬

‫‪25‬‬
‫قﻠب ﻣﻰرســاﻧد‪ .‬بﻴشتر ورﻳدﻫا در ﻣســﻴر خﻮد درﻳچﻪ ﻫاﻳﻰ (‪ )Valves‬دارﻧد کﻪ از برﮔشت‬
‫خﻮن جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬ورﻳدﻫا ﻧســبت بﻪ شراﻳﻴﻦ داراى جدار ﻧازکتر‪ ،‬فشار کﻢتر خﻮن و‬
‫ﻧزدﻳک بﻪ سطح بدن (جﻠد) قرار دارﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻮى رگ ﻫا (‪ :)Capillaries‬شراﻳﻴﻦ کﻪ از قﻠب ﻣﻰبرآﻳﻨد بﻪ تﻤام بخشﻫاى بدن رفتﻪ بﻪ‬
‫شاخﻪﻫاى کﻮچکﻰ تقسﻴﻢ ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬اﻳﻦ شاخﻪﻫاى کﻮچک باز ﻫﻢ بﻪ شاخﻪﻫاى کﻮچک ترى‬
‫تقســﻴﻢ ﻣﻰ ﮔردﻧد‪ .‬باﻻخره در اﻧســاج بدن در کﻨار حجرات آﻧقدر بارﻳک و ﻧازک ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ‬
‫بدون ﻣاﻳکروســکﻮپ آنﻫا را ﻧﻤﻰتﻮان دﻳد‪ .‬اﻳﻦ رگ ﻫاى بارﻳک ﻣﻮى ﻣاﻧﻨد‪ ،‬بﻪﻧام ﻣﻮى رگ ﻫا‬
‫ﻳاد ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬ﻣﻮى رگ ﻫا در سرتاسر و جﻮد اﻧسان واقع اﻧد‪ .‬جذب ﻣﻮاد غذاﻳﻰ و تبادﻟﺔ ﮔازات‬
‫بﻴﻦ خﻮن و اﻧساج از طرﻳق ﻣﻮى رگ ﻫا صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫پﻴشــتر ﮔفتﻴﻢ کﻪ بﻪ استثﻨاي شرﻳان رﻳﻮى‪ ،‬تﻤام شــرﻳانﻫا داراى خﻮن صاف و بﻪ استثﻨاى ورﻳدرﻳﻮى‪،‬‬
‫تﻤام ورﻳدﻫا داراى خﻮن ﻧاصاف ﻣﻰباشﻨد‪ .‬عﻠت اﻳﻦ استثﻨاﻫا را در چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد؟‬

‫ﻗﻠب‬
‫قﻠب از ﻳک ﻧﻮع عضﻠﺔ خاص کﻪ بﻪ ﻧام عضﻠﺔ قﻠبﻰ ﻳاد ﻣﻰ شﻮد‪ ،‬ساختﻪ شده است و بﻪ داخﻞ‬
‫قفس سﻴﻨﻪ بﻴﻦ شش ﻫا اﻧدکﻰ بﻪطرف چپ و اقع شده و ذرﻳعﺔ غشا ﻳا پردة ﻧازک پرﻳکاردﻳﻮم‬
‫(‪ )Pericardium‬احاطﻪ ﮔردﻳده است‪ .‬پردة ﻣذکﻮر دوﻻ بﻮده‪ ،‬از ﻣاﻳع پر ﻣﻰباشد تا قﻠب را‬
‫از ساﻳﻴده شدن ﻣحافظت ﻧﻤاﻳد‪ .‬جساﻣت قﻠب ﻫر اﻧسان برابر ﻣشت او ﻣﻰ باشد‪.‬‬
‫جﻮفﻫـاى ﻗﻠـب‪ :‬قﻠــب بــﻪ دو حصــﺔ راســت و چــپ تقســﻴﻢ شــده‪ ،‬اﻳﻦ دو قســﻤت‬
‫بــاز ﻫــﻢ بﻪ صــﻮرت عرضاﻧــﻰ بــﻪ قســﻤتﻫاى باﻻﻳــﻰ و پاﻳاﻧﻰ تقســﻴﻢ ﮔردﻳده اســت‪.‬‬
‫قســﻤتﻫاى باﻻﻳﻰ کــﻪ دﻳﻮار عضﻠــﻰ ﻧازکتــرى دارﻧد بﻪ ﻧــام دﻫﻠﻴزﻫــا (‪ )Atriums‬و‬
‫قسﻤتﻫاى پاﻳﻴﻨﻰ آن کﻪ دﻳﻮار عضﻠﻰ ضخﻴﻢترى دارﻧد بﻪﻧام بطﻦ ﻫا (‪ )Ventricles‬ﻳاد ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫بدﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬قسﻤت راست قﻠب بﻪ دﻫﻠﻴز راست و بطﻦ راست و قسﻤت چپ قﻠب بﻪ دﻫﻠﻴز چپ‬
‫و بطﻦ چپ جدا ﮔردﻳده است‪.‬‬
‫درﻳــچــﻪﻫــاى ﻗــﻠــب‪ :‬جـــﻮف ﻫـــاى راســــت و چـــپ قــﻠــب طــــﻮرى واقـــع‬

‫‪26‬‬
 ‫ورﻳد بزرگ باﻻﻳﻰ‬
‫شرﻳان ابﻬر‬

‫شرﻳان رﻳﻮى‬
‫شده اﻧد کﻪ دﻫﻠﻴز بﻪ دﻫﻠﻴز و بطﻦ بﻪ بطﻦ‬
‫راه ﻧدارد‪ .‬ﻟﻴکﻦ دﻫﻠﻴز راست بﻪ بطﻦ راست‬ ‫دﻫﻠﻴز چپ‬

‫و دﻫﻠﻴز چپ بﻪ بطﻦ چپ تﻮسط درﻳچﻪ ﻫا‬ ‫بطﻦ چپ‬

‫ارتباط دارﻧد‪ .‬قﻠب اﻧسان چﻬار درﻳچﻪ دارد‪.‬‬

‫دو درﻳچﺔ آن در بﻴﻦ دﻫﻠﻴز و بطﻦ و دو‬
‫درﻳچﺔ دﻳﮕر آن در بﻴﻦ بطﻦ و شرﻳان ﻫاى‬
‫بزرگ واقع ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫حرکت خﻮن ﻫﻤﻴشــﻪ تﻮســط باز و بســتﻪ‬
‫شدن درﻳچﻪﻫا کﻨترول ﻣﻰﮔردد و ﻳک طرفﻪ‬ ‫ورﻳد بزرگ پاﻳﻴﻨﻰ‬
‫ﻣﻰ باشــد‪ .‬در اثــر جرﻳان خــﻮن درﻳچﻪ ﻫا باز‬ ‫دﻫﻠﻴز راست‬
‫بطﻦ راست‬
‫ﻣﻰشــﻮﻧد و خﻮن از آن ﻫا عبــﻮر ﻣﻰکﻨد‪ .‬درﻳچﻪ ﻫا‬ ‫شکﻞ(‪ )3-4‬قﻠب اﻧسان‬
‫بﻪ شــکﻠﻰ قــرار ﮔرفتﻪ اﻧد کــﻪ ﻣاﻧع برﮔشــت خﻮن‬
‫ﻣﻰ شﻮﻧد‪.‬‬ ‫درﻳچﺔ شرﻳان رﻳﻮى در حاﻟت باز‬
‫درﻳچﺔ شرﻳان ابﻬر در حاﻟت باز‬
‫بﻴﻦ دﻫﻠﻴز راســت و بطﻦ راســت‪ ،‬درﻳچﺔ سﻪ پﻠﻪ ﻳﻰ‬
‫درﻳچﺔ سﻪ پﻠﻪ ﻳﻰ در‬
‫(‪ )Tricuspid‬و بﻴﻦ دﻫﻠﻴز چپ و بطﻦ چپ درﻳچﺔ‬ ‫حاﻟت بستﻪ‬

‫دو پﻠﻪﻳﻰ (‪ )Bicuspid‬ﻣﻮجﻮد ﻣﻰ باشد‪.‬‬

‫بﻴﻦ بطﻦ راست و شرﻳان رﻳﻮى‪ ،‬درﻳچﺔ شرﻳان رﻳﻮى و‬
‫بﻴﻦ بطﻦ چپ و شرﻳان ابﻬر‪ )Aorta( ،‬درﻳچﺔ شرﻳان‬
‫ابﻬر ﻣﻮقعﻴت دارد‪.‬‬ ‫درﻳچﺔ دو پﻠﻪ ﻳﻰ‬
‫در حاﻟت بستﻪ‬
‫رگﻫـاى ﻗﻠب‪ :‬قﻠب خﻮن را بﻪ تﻤام قســﻤتﻫاى‬ ‫درﻳچﺔ شرﻳان رﻳﻮى‬
‫در حاﻟت بستﻪ‬
‫بــدن پﻤپ ﻣﻰکﻨد‪ .‬آﻳــا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ حجــرات قﻠب‪،‬‬ ‫درﻳچﺔ شرﻳان ابﻬر‬
‫در حاﻟت بستﻪ‬
‫خﻮن ﻣﻮرد ضرورت خﻮد را از کدام طرﻳق ﻣﻰﮔﻴرﻧد؟‬
‫حجرات قﻠب از طرﻳق شــراﻳﻴﻦ اکﻠﻴﻠﻰ کﻪ از شرﻳان‬
‫ابﻬر ﻣﻨشــأ ﮔرفتﻪ و بﻪ سراســر عضﻠــﻪ قﻠبﻰ‪ ،‬خﻮن‬
‫ﻣﻰرســاﻧﻨد‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﻮرد ضرورت را درﻳافت ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد زاﻳد و ‪ CO2‬تﻮســط ورﻳدﻫاى اکﻠﻴﻠﻰ بﻪ دﻫﻠﻴز‬ ‫درﻳچﺔ سﻪ پﻠﻪ ﻳﻰ در‬
‫حاﻟت باز‬
‫راست قﻠب ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰﮔردﻧد‪.‬‬ ‫درﻳچﺔ دو پﻠﻪ ﻳﻰ‬
‫در حاﻟت باز‬
‫ﻣﻴﻜاﻧﻴزم ﻓﻌاﻟﻴت ﻗﻠب‪ :‬ﻫﻤﻴﻦ کﻪ خﻮن داخﻞ قﻠب‬
‫شکﻞ (‪ )3-5‬درﻳچﻪ ﻫاى قﻠب‬

‫‪27‬‬
‫ﻣﻰشﻮد‪ ،‬تا زﻣاﻧﻰ کﻪ دوباره خارج ﮔردد قﻠب ﻳک سﻠسﻠﻪ فعاﻟﻴت ﻫا را اﻧجام ﻣﻰ دﻫد کﻪ‬
‫اثر آن تﻮسط ضربان قﻠب‪ ،‬تشخﻴص ﻣﻰ شﻮد‪ .‬خﻮن پس از دوران در بدن از طرﻳق ورﻳدﻫاى‬
‫قﻠب بﻪ دﻫﻠﻴز راست ﻣﻰ رﻳزد؛ سپس در ﻫر ضربان قﻠب‪ ،‬دﻫﻠﻴزﻫا ﻣﻨقبض ﻣﻰ شﻮﻧد و خﻮن‬
‫بﻪ بطﻦ ﻫا ﻣﻰ رﻳزد‪ .‬با فشار خﻮن‪ ،‬درﻳچﻪ ﻫاى بﻴﻦ دﻫﻠﻴزﻫا و بطﻦ ﻫا ( سﻪ و دو پﻠﻪ ﻳﻰ) باز‬
‫ﻣﻰ شﻮﻧد‪ ،‬پس از پرشدن بطﻦ ﻫا ‪ ،‬آنﻫا ﻣﻨقبض ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬در اﻳﻦ حاﻟت درﻳچﻪ ﻫاى دو و‬
‫سﻪ پﻠﻪ ﻳﻰ بﻪ شدت بستﻪ شده‪ ،‬آوازى را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨﻨد کﻪ صداى اول قﻠب (ﻟپ) است؛‬
‫سپس درﻳچﻪ ﻫاى شرﻳان ابﻬر و شرﻳان رﻳﻮى باز ﻣﻰ شﻮﻧد و خﻮن از بطﻦ چپ بﻪ شرﻳان‬
‫ابﻬر و از بطﻦ راست بﻪ شرﻳان رﻳﻮى داخﻞ ﻣﻰ شﻮد‪ .‬در اﻳﻦ وقت اﻳﻦ درﻳچﻪ ﻫا بﻪ شدت‬
‫بستﻪ ﻣﻰ شﻮﻧد تا ﻣاﻧع برﮔشت خﻮن بﻪ بطﻦ ﻫا ﮔردﻧد‪ .‬آوازى کﻪ از اثر آن ﻫا پﻴدا ﻣﻰ شﻮد‬
‫صداى دوم قﻠب (دپ) است؛ سپس بﻪ ﻣدت کﻢتر از ﻳک ثاﻧﻴﻪ قﻠب‪ ،‬استراحت ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫ﻳــک قﻴــف را ﮔرفتﻪ‪ ،‬دﻫﻦ آن را با کاغذ ﻳا پﻼســتﻴک ببﻨدﻳد‪ .‬بﻪ اﻧجام قﻴف ﻳک پﻴپ را بســتﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫دﻫــﻦ قﻴــف را باﻻى قﻠــب و اﻧجام پﻴپ را بﻪ ﮔﻮش خــﻮد بﮕﻴرﻳد‪ .‬صداى قﻠب بﻪ طﻮر واضح شــﻨﻴده‬
‫ﻣﻰ شﻮد‪ .‬شاﮔردان باﻳد صداى اول و دوم قﻠب را شﻨﻴده‪ ،‬اﻧﻮاع آوازﻫا را تشخﻴص و بﻴان ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫اﮔر باﻻى رگﻫا‪ ،‬بﻪ خصﻮص رگ بﻨد دست (رﮔﻰ کﻪ از باﻻى استخﻮان ﮔذشتﻪ است) اﻧﮕشت‬
‫ﮔذاشتﻪ شﻮد‪ ،‬تأثﻴر ضربان قﻠب در رگ‪ ،‬احساس ﻣﻰشﻮد کﻪ بﻪﻧام ﻧبض ﻳاد ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬
‫در حاﻟــت عــادى‪ ،‬ضربان قﻠب اﻧســان در حدود ‪ 70‬ﻣرتبﻪ در ﻳک دقﻴقﻪ ﻣﻰباشــد‪ .‬در وقت‬
‫کار ثقﻴﻞ و ورزش و ﻳا داشــتﻦ تب‪ ،‬ضربان قﻠب زﻳاد تر ﻫﻢ ﻣﻰشــﻮد‪ .‬ضربان قﻠب در ﻣﻮش‬
‫صحراﻳﻰ از ‪ 200‬تا ‪ 400‬ﻣرتبﻪ و در فﻴﻞ دوازده ﻣرتبﻪ در ﻳک دقﻴقﻪ ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫چــرا تعداد ﻧبض اشــخاص در شــراﻳط ﻣختﻠف ﻣثال‪ :‬حاﻟت اســتراحت و درحاﻟت ورزش ﻧﻤــﻮدن از ﻫﻢ ﻣتفاوت‬
‫ﻣﻰ باشد؟‬

‫‪28‬‬
 ‫شرﻳان رﻳﻮى‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫شرﻳان ابﻬر ورﻳد بزرگ‬
‫ورﻳد رﻳﻮى‬ ‫تشرﻳح ﻗﻠب ﮔﻮسﻔﻨد‬
‫دﻫﻠﻴز راست‬
‫ﻳک قﻠب ساﻟﻢ ﮔﻮسفﻨد تﻬﻴﻪ کﻨﻴد‪.‬‬
‫دﻫﻠﻴز‬ ‫‪ -1‬ابتدا قســﻤتﻫاى خارجﻰ آن را خﻮب ﻣشــاﻫده کﻨﻴد‪ .‬سعﻰ کﻨﻴد‬
‫چپ‬
‫دﻫﻴﻠزﻫا و بطﻦﻫاى آن را از خارج تشخﻴص دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -2‬پﻨســﻞ ﻳا خﻮد کارى را داخﻞ رﮔﻰ ﻧﻤاﻳﻴد کﻪ بﻪ آخر قﻠب برســد؛‬
‫بطﻦ راست‬ ‫ســپس در اﻣتداد خﻮدکار‪ ،‬قﻠــب را با قﻴچﻰ باز کﻨﻴد‪ .‬بــا اﻳﻦ کار باﻳد‬
‫بطﻦ چپ‬
‫دﻫﻠﻴز چپ و بطﻦ چپ پﻴدا شﻮد‪.‬‬
‫ﻣسﻴر برش‬ ‫‪ -3‬ﻣﻮازى با اﻳﻦ برش‪ ،‬ﻳک برش دﻳﮕر ﻫﻢ در طرف راست قﻠب بدﻫﻴد‪،‬‬
‫شکﻞ (‪)3-6‬قﻠب ﮔﻮسفﻨد‬ ‫تا بتﻮاﻧﻴد داخﻞ دﻫﻠﻴز راست و بطﻦ راست را ببﻴﻨﻴد‪.‬‬
‫ﻧتائج ﻣشاﻫدات خﻮد را با ﻫﻢصﻨفان خﻮﻳش شرﻳک سازﻳد‪.‬‬
‫دوران خﻮن‪ :‬دوران خﻮن بﻪ دو بخش دوران بزرگ و دوران کﻮچک جدا ﻣﻰ شﻮد‪ .‬ﻫﻤان طﻮر کﻪ‬
‫در شــکﻞ (‪ )3-3‬صفحﺔ (‪ )25‬دﻳدﻳد‪ .‬عﻤﻠﻴﺔ جرﻳان خﻮن از بطﻦ چپ قﻠب بﻪ تﻤام قســﻤت ﻫاى‬
‫بدن و برﮔشت دوبارة آن را بﻪ دﻫﻠﻴز راست قﻠب بﻪ ﻧام دوران بزرگ خﻮن ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫عﻤﻠﻴﺔ جرﻳان خﻮن از بطﻦ راســت قﻠب بﻪ ششﻫا و برﮔشت آن از ششﻫا بﻪ دﻫﻠﻴز چپ قﻠب بﻪ ﻧام‬
‫دوران کﻮچک خﻮن ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ .‬شکﻞ (‪)3-3‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫ﻳک ﮔروه از شاﮔردان در ﻣقابﻞ صﻨف سﻴستﻢ دوران خﻮن را تﻮسط پﻮقاﻧﻪﻫاى سرخ رﻧگ و آبﻰ رﻧگ ﻣطابق شکﻞ‬
‫(‪ )3-3‬بﻪ کﻤک ﻣعﻠﻢ صاحب تﻤثﻴﻞ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫ﻟﻤﻒ (‪ : )Lymph‬ﻫر ﻣرتبﺔ کﻪ قﻠب خﻮن را پﻤپ ﻣﻰکﻨد‪ ،‬از اثر فشار زﻳاد ﻳک ﻣقدار ﻣﻮاد‬
‫ﻣﻨحــﻞ از جدار ﻧازک ﻣﻮى رگ ﻫا در بﻴﻦ خاﻟﻴﮕاه اﻧســاج رﻫا ﻣﻰشــﻮد و دوباره بﻪ رگ ﻫاى‬
‫ﻣذکﻮر بر ﻧﻤﻰ ﮔردد‪ .‬کروﻳات سفﻴد از جدار ﻣﻮى رگﻫا بﻪ خاﻟﻴﮕاه اﻧساج داخﻞ ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬آﻧچﻪ‬
‫در خاﻟﻴﮕاه اﻧســاج وجﻮد دارد‪ ،‬ﻣاﻳع ﻟﻤفاوى را تشــکﻴﻞ ﻣﻰ دﻫد کﻪ وارد رگ ﻫاى ﻣخصﻮص‬
‫(رگ ﻫاى ﻟﻤفاوى) شده‪ ،‬دوباره بﻪ جرﻳان خﻮن ﻣﻰرسد‪ .‬رگﻫاى ﻟﻤفاوى درﻳچﻪ ﻫاﻳﻰ دارﻧد‬
‫کﻪ ﻟﻤف را بﻪ ســﻤت خﻮن حرکت داده و ﻣاﻧع برﮔشــت آن ﻣﻰﮔردﻧد‪ .‬رگﻫاى ﻟﻤفاوى در‬
‫ﻣســﻴر خﻮد از عقدات ﻟﻤفاوى عبﻮر ﻣﻰکﻨﻨد کﻪ در اﻳﻦ عقدات‪ ،‬کروﻳات سفﻴد حضﻮر داشتﻪ‬

‫‪29‬‬
 ‫شرﻳاﻧﻰ کﻪ خﻮن را بﻪ عضﻠﺔ قﻠبﻰ‬
‫ﻣﻰ رساﻧد‬
‫و ﻣﻰتﻮاﻧﻨد بــا ﻣﻴکروب ﻫاى وارد شــده‪ ،‬در خﻮن ﻣبارزه‬
‫کﻨﻨد‪.‬‬
‫اختﻼلﻫاى دوران خﻮن‬
‫ســاﻻﻧﻪ صدﻫــا ﻫزار ﻧفــر در جﻬان از اثر چاقﻰ و فشــار‬
‫خﻮن ﻣﻰﻣﻴرﻧد‪ .‬اختﻼلﻫاى دوران خﻮن از سبب کشﻴدن‬
‫سﮕرت‪ ،‬اﻧدازة بﻠﻨد کﻠسترول (چربﻰ) در خﻮن‪ ،‬فشارﻫاى‬
‫کﻤﻰ ورزش بﻪ وجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ .‬ﮔرفتﻦ رژﻳﻢ غذاﻳﻰ‬ ‫روحﻰ و ِ‬
‫صحﻰ و ورزش ﻣﻨظﻢ ﻣﻰ تﻮاﻧد احتﻤال خطر اختﻼلﻫاى‬
‫دوران خﻮن را کاﻫش دﻫد‪.‬‬
‫جاﻳﻰ کﻪ ﻟختﺔ خﻮن شرﻳان را‬ ‫حﻤﻠﺔ ﻗﻠبﻰ‪ :‬حﻤﻠﺔ قﻠبﻰ در اثر بﻨدش شــرﻳانﻫاى قﻠب‬
‫ﻣسدود کرده‬
‫جاﻳﻰ کﻪ بﻪ اثر ﻧرسﻴدن اکسﻴجﻦ بﻪ‬ ‫کﻪ ﻣﻨتج بﻪ ﻧرســﻴدن خﻮن و اکســﻴجﻦ بﻪ حجرات قﻠب‬
‫عضﻠﺔ قﻠبﻰ آسﻴب رسﻴده است‬
‫ﻣﻰﮔردد‪ ،‬اﻳجاد ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬بﻨدش شــرﻳان قﻠب وقتﻰ واقع‬
‫شکﻞ ( ‪ )3-7‬شرﻳان اکﻠﻴﻠﻰ‬
‫ﻣﻰشــﻮد کﻪ کﻠســترول در جدار داخﻠﻰ رگﻫاى خﻮن بﻪ‬
‫قسﻢ ﻳک قشــر ﻳا ﻻﻳﻪ تشکﻴﻞ شﻮد‪ .‬اﻳﻦ تجﻤع کﻠسترول‬
‫سبب تﻨگ شدن و کﻢ شدن اﻻستﻴکﻴت رگ ﻫاى خﻮن ﻣﻰﮔردد‪ .‬کاﻫش جرﻳان خﻮن باعث‬
‫کاﻫش رســﻴدن اکسﻴجﻦ بﻪ حجرات قﻠب ﻣﻰشﻮد‪ .‬بدون اکسﻴجﻦ‪ ،‬حجرات قﻠبﻰ بﻪ سرعت‬
‫ﻣﻰﻣﻴرﻧد‪ .‬زﻣاﻧﻰ کﻪ حجرات قﻠبﻰ بﻪ اﻧدازة زﻳاد بﻤﻴرﻧد‪ ،‬قﻠب ﻣﻤکﻦ است از فعاﻟﻴت بازﻣاﻧد‪.‬‬
‫ﻓشـار بﻠﻨد خﻮن (‪ :)Hypertension‬قﻠب وقتﻰ ﻣﻨقبض ﻣﻰ شﻮد‪ ،‬خﻮن را بﻪ شدت داخﻞ‬
‫شــرﻳان ﻫا ﻣﻰ فرســتد کﻪ ﻣﻮجب وارد شدن فشــار بر دﻳﻮار رگﻫا ﻣﻰ ﮔردد‪ .‬اﻳﻦ فشار را‪ ،‬فشار‬
‫خﻮن ﻣﻰ ﻧاﻣﻨد و بﻪ وســﻴﻠﺔ فشار ســﻨج از شرﻳان بازو‪ ،‬اﻧدازه ﮔﻴرى ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬فشار بﻠﻨد خﻮن‬
‫عبارت از باﻻ رفتﻦ فشــار خﻮن‪ ،‬بﻪ صﻮرت غﻴر ﻧﻮرﻣال ﻣﻰ باشد‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ فشار خﻮن بزرگترﻳﻦ‬
‫احتﻤــال خطر براى اﻳجاد حﻤﻠﺔ قﻠبﻰ‪ ،‬ســکتﺔ قﻠبﻰ‪ ،‬ســکتﺔ ﻣغزى و اﻣراض ﮔرده‪ ،‬بﻪ شــﻤار‬
‫ﻣﻰ رود‪.‬‬

‫‪30‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ سﻮم‬
‫از جﻤﻠﺔ وظاﻳف عﻤدة خﻮن‪ ،‬اﻧتقال اکســﻴجﻦ‪ ،‬ﻣﻮاد غذاﻳﻰ‪ ،‬حجرات دفاعﻰ و ﻣﻮاد اضافﻰ‬
‫بﻴکاره و ﻟختﻪ شدن خﻮن ﻣﻰ باشد‪.‬‬
‫رگﻫاى خﻮن‪ ،‬شاﻣﻞ شرﻳانﻫا‪ ،‬ورﻳدﻫا و ﻣﻮى رگ ﻫا ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫چﻬار جزء اساســﻰ خﻮن عبارت اﻧد از‪ :‬پﻼزﻣا‪ ،‬کروﻳات ســرخ خﻮن‪ ،‬کروﻳات سفﻴد خﻮن و‬
‫صفحات دﻣﻮى‪.‬‬
‫ﻫر شخص ﻳکﻰ از ﮔروپﻫاى ‪ AB ، B ، A‬و ‪ O‬خﻮن را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫قﻠب اﻧســان از اﻧســاج عضﻠﻰ قﻠبﻰ ســاختﻪ شده و بﻪ قسﻤتﻫاى راســت و چپ تقسﻴﻢ‬
‫ﻣﻰﮔردد کﻪ تﻮســط دﻳﻮار ضخﻴﻢ از ﻫﻤدﻳﮕر جدا شــده اﻧد‪ .‬ﻫر ﻳک از قســﻤتﻫاى راست و‬
‫چپ باز ﻫﻢ بﻪ صﻮرت عرضاﻧﻰ بﻪ دو قســﻤت تقســﻴﻢ شده‪ ،‬کﻪ بﻪ ﻧام دﻫﻠﻴزﻫا و بطﻦﻫا ﻳاد‬
‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫در بﻴﻦ دﻫﻠﻴزﻫا و بطﻦﻫا و در بﻴﻦ بطﻦﻫا و شرﻳانﻫا درﻳچﻪ ﻫاى قرار دارﻧد کﻪ از برﮔشت‬
‫خﻮن جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫اختﻼلﻫاي دوران خﻮن از سبب کشﻴدن سﮕرت‪ ،‬اﻧدازة بﻠﻨد کﻠسترول درخﻮن‪ ،‬فشار ﻫاى‬
‫روحﻰ و کﻤﻰ ورزش ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫فشــار بﻠﻨد خﻮن ﻣﻰتﻮاﻧد باعث حﻤﻠﺔ قﻠبﻰ‪ ،‬ســکتﺔ قﻠبﻰ‪ ،‬ســکتﺔ ﻣغزى و اﻣراض ﮔرده‬
‫ﮔردد‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫‪31‬‬
 ‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ سﻮم‬
‫جاﻫاى خاﻟﻰ را باﻛﻠﻤات ﻣﻨاسب در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد تﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬سﻪ ﻧﻮع رگﻫاى خﻮن عبارت اﻧد از‪ ..............................، ...................... :‬و‪..............................‬‬
‫‪-2‬کروﻳات سرخ خﻮن در‪ ...........................................‬ساختﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪:‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻮاد جاﻣد خﻮن بﻪ ﻧام‪ ..................................‬ﻳاد ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫اﻟف) پﻼزﻣا‬
‫ب) کروﻳات‬
‫ج) ﻟﻤف‬
‫د) سﻴروم‬
‫جﻤﻠﻪﻫاى زﻳر را خﻮاﻧده‪ ،‬درصﻮرت درسـت بﻮدن (ص) و درصﻮرت ﻧادرسـت بﻮدن‬
‫(غ) بﮕذارﻳد‪.‬‬
‫)‬ ‫‪ -4‬شرﻳانﻫا‪ ،‬خﻮن ﻧاصاف را از حجرات بدن بﻪ قﻠب اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪( .‬‬
‫)‬ ‫‪ -5‬تعداد کروﻳات سفﻴد در ﻫر ﻣﻠﻰﻟﻴتر خﻮن ‪ 5‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﻰباشد‪( .‬‬
‫)‬ ‫‪ -6‬قﻠب اﻧسان سﻪ جﻮف‪ ،‬دو دﻫﻠﻴز و ﻳک بطﻦ دارد‪( .‬‬
‫سؤالﻫاى تشرﻳحﻰ‬
‫‪ -7‬خﻮن از کدام اجزاء ترکﻴب شده است؟‬
‫‪-8‬ﮔروپﻫاى خﻮن را ﻧام بﮕﻴرﻳد و چﮕﻮﻧﮕﻰ اﻧتقال خﻮن را بﻪ اساس ﮔروپﻫا تﻮسط دﻳاﮔرام‬
‫ﻧشان دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -9‬شرﻳان و ورﻳد از ﻫﻤدﻳﮕر چﻪ فرق دارد؟‬
‫‪ -10‬صداﻫاى اول و دوم قﻠب چﮕﻮﻧﻪ تﻮﻟﻴد ﻣﻰشﻮد؟ تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫ﻓصﻞ چﻬارم‬

‫سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‬
‫حجرات بدن ﻣﻮجــﻮدات زﻧده‪ ،‬فعاﻟﻴتﻫاى ﻣختﻠفﻰ را اﻧجام ﻣﻰ دﻫﻨد کﻪ‬
‫در اثــر آن ﻣﻮاد ﻣضره و بﻴــکاره بﻪ وجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد باﻳد از حجرات‬
‫خارج شــﻮﻧد تا حجرات فعاﻟﻴتﻫاى حﻴاتﻰ خﻮد را بﻪ طﻮر طبﻴعﻰ اﻧجام‬
‫داده بتﻮاﻧﻨــد‪ .‬خﻮن‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮاد را جﻤــع آورى و بﻪ اعضاى اطراحﻴﻪ ﻣﻨتقﻞ‬
‫ﻣﻰکﻨد تا از بدن خارج شﻮﻧد‪ ،‬ﻳکﻰ از اﻳﻦ ﻣـﻮاد کاربﻦ داى اکساﻳد است‪.‬‬
‫ﻫﻤان طـﻮرى کﻪ بﻴشــتر آﻣﻮختـﻴد در اثــر تﻨفس حجروى‪ ،‬کاربﻦ داى‬
‫اکســاﻳد در حجرات تﻮﻟﻴد و از طرﻳق شــشﻫا دراثر تﻨفس بﻪ خارج دفع‬
‫ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬حجرات بــدن ﻣﻮاد ﻣضرة دﻳﮕرى ﻧﻴز تﻮﻟﻴــد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد کﻪ باﻳد‬
‫طرح شﻮﻧد‪.‬‬
‫کدام ﻣﻮاد ﻣضرﻫستﻨد وچﮕﻮﻧﻪ طرح ﻣﻰشﻮﻧد؟‬
‫کدام اعضاى بدن اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣضر را دفع ﻣﻰ کﻨﻨد و چﮕﻮﻧﻪ؟‬
‫اعضاى اطراحﻰ چﻪ ﻧﻮع ساختﻤان داشتﻪ و چطﻮر باﻳد از آنﻫا حفاظت کرد؟‬
‫در ختﻢ اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻴتﻮاﻧﻴد بﻪ ﻫﻤچﻮ سﻮالﻫا جﻮاب دﻫﻴد‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫ﺿاﻳﻌات حجرات بدن‬
‫در اثر فعاﻟﻴتﻫاى حﻴاتﻰ حجرات بدن‪ ،‬از غذاى ﻫضﻢ و جذب شده‪ ،‬ﻳک ﻣقدار اﻧرژى و ﻣﻮاد‬
‫اضافﻰ؛ شــاﻣﻞ‪ :‬کاربﻦ داى اکساﻳد‪ ،‬اﻣﻮﻧﻴا‪ ،‬ﻳﻮرﻳا‪ ،‬اﻣﻼح اضافﻰ‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اسﻴد وآب اضافﻰ بدن‬
‫تﻮﻟﻴد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫طرق ﻣختﻠف براي دفع ﻣﻮاد فاضﻠﺔ حجرات بدن وجﻮد دارد‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬شــشﻫا‪ ،‬پﻮســت بدن‪،‬‬
‫جﮕر (کبد)‪ ،‬ﮔردهﻫا (کﻠﻴﻪﻫا) و رودة بزرگ‪ .‬جدول زﻳر اطراح ﻣﻮاد اضافﻰ را از سﻴستﻢﻫاى‬
‫ﻣختﻠف بدن ﻧشان ﻣﻲدﻫد‪.‬‬

‫بخش دفع کﻨﻨده‬ ‫عﻤﻠﻴﻪﻫاى تﻮﻟﻴد کﻨﻨده‬ ‫ﻣﻮاد فاضﻠﻪ‬

‫ششﻫا‬ ‫کاربﻦ داي اکساﻳد وبخارﻫاى آب تﻨفس درحجرات بدن‬

‫جﻠد‪،‬ﮔردهﻫا و جﮕر‬ ‫ﻫضﻢ پروتﻴﻨﻰ و فعاﻟﻴت حﻴاتﻲ حجرات‬ ‫اﻣﻼح‪ ،‬آب و ﻳﻮرﻳا‬

‫اطراح ﻣﻮاد فاضﻠﻪ را باﻳد ﻳکﻲ از ﻣﻬﻢترﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪﻫاى ﻣﻮجﻮد زﻧده داﻧست‪ .‬در اﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪ ﮔرده ﻫا‬
‫ﻧقش ﻣﻬﻢ را بﻪ عﻬده دارﻧد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬
‫بــدن اﻧســان باﻟغ داراى ‪ 5-6‬ﻟﻴتر خﻮن ﻣﻰباشــد‪ .‬خﻮن شــﻤا روزاﻧــﻪ ‪ 350‬ﻣرتبﻪ در‬
‫ﮔرده ﻫا دوران ﻣﻰﻧﻤاﻳد؛ بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬ﮔردهﻫاى شﻤا روزاﻧﻪ درحدود‪ 2000‬ﻟﻴترخﻮن را فﻠتر‬
‫ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫اﻋﻀاى سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‬

‫سﻴستﻢ اطراحﻴﻪ ﻣتشکﻞ از ﮔردهﻫا‪ ،‬حاﻟبﻴﻦ‪ ،‬ﻣثاﻧﻪ و ﻣجراي ادرار ﻣﻲباشد‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫ﮔردهﻫا‬
‫ﮔردهﻫا ﻳک جﻮره اعضاﻳﻰ اﻧد کﻪ خﻮن را از ﻣﻮاد فاضﻠﻪ پاک ﻣﻰ سازﻧد‪ .‬تعادل آب بدن‬
‫را تﻨظﻴﻢ و فشــار خﻮن را ثابت ﻧﮕﻪ ﻣﻴدارﻧد‪ .‬ﮔردهﻫا بﻪ دو طرف ســتﻮن فقرات در ﻧاحﻴﺔ‬
‫کﻤر‪ ،‬تحت حجاب حاجز (دﻳافراﮔﻢ) ودر بﻴﻦ اﻧســاج شــحﻤﻲ ﻣﻮقعﻴت دارﻧد کﻪ تﻮســط‬
‫غشاي ﻧازک پﻮشاﻧﻴده شده است‪ ،‬رﻧگ ﻧصﻮاري و شکﻞ ﻟﻮبﻴا ﻣاﻧﻨد دارﻧد‪ .‬رگﻫاي خﻮن‬
‫و تﻴﻮبﻫــاى اﻧتقــال دﻫﻨدة ادرار( حاﻟبﻴﻦ) در ﻣحﻞ فــرو رفتﻪﮔﻲ (ﻧاف ﮔرده) بﻪ داخﻞ‬
‫ﮔرده ارتباط دارﻧد‪.‬‬

‫ساختﻤان ﮔرده‬
‫اﮔر ﮔرده طﻮﻻً قطع ﮔردد؛ سﻪ قسﻤت عﻤده در آن دﻳده ﻣﻰشﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ) قسﻤت خارجﻲ ﻳا قشري آن کﻪ بﻪ ﻧام کارتکس (‪ )Cortex‬ﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫ب) قســﻤت وسطﻲ بﻪ ﻧام ﻣﻴدوﻻ (‪ )Medulla‬ﻳاد ﻣﻲشﻮد کﻪ از بخشﻫاى ﻫرم شکﻞ‬
‫بﻪ ﻧام پﻴراﻣﻴد (‪ )Pyramid‬ساختﻪ شده است‪.‬‬
‫ج) قســﻤت داخﻠﻲ آن خاﻟﻴﮕاهﻫاى جﻤع کﻨﻨدة ادرار اســت کﻪ بﻪ ﻧام ﻟﮕﻨچﻪ (‪)Pelvis‬‬
‫ﻳاد شده و بﻪ حاﻟبﻴﻦ وصﻞ است‪.‬‬

‫ﻣﻴدوﻻ‬

‫ﻟﮕﻨچﻪ‬

‫کارتکس‬

‫شکﻞ ( ‪ )4-1‬ساختﻤان ﮔرده‬

‫‪35‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫ﮔردة ﮔﻮسفﻨد را از قصاب حاصﻞ ﻧﻤﻮده و از بﻴﻦ اﻧساج شحﻤﻲ خارج ساختﻪ‪ ،‬شکﻞ ظاﻫري‪ ،‬رﻧگ و جساﻣت آن‬
‫را دقﻴق ﻣشاﻫده کﻨﻴد‪.‬‬
‫ﻣحﻞ اتصال رگﻫاي خﻮن و حاﻟب را بﻪ ﮔرده‪ ،‬ﻣشــخص ســاختﻪ و رگﻫاي خﻮن را با حاﻟب‬
‫تفکﻴک ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫بــا چاقﻮي تﻴز ﮔــرده را طﻮﻻً ببرﻳد و بﻪ ســاختﻤانﻫاى داخﻠﻲ دقت‬
‫ﻧﻤﻮده آن را رسﻢ کﻨﻴد‪.‬‬
‫چﻪ تفاوتﻫاﻳﻰ را بﻴﻦ طبقات قشري‪ ،‬ﻣﻴدوﻻ و‬
‫پﻠﻮﻳس ﻣشاﻫده ﻣﻲکﻨﻴد؟ﻳادداشت ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫شکﻞ (‪ )4-2‬تسﻠﻴخ ﮔردة ﮔﻮسفﻨد‬

‫حاﻟبﻴﻦ (‪ : )Ureters‬ﻣجرا ﻳا کاﻧالﻫاى‬

‫ادرار ﻫســتﻨدکﻪ در حدود ‪ 30‬ساﻧتﻰﻣتر‬
‫طــﻮل داشــتﻪ‪ ،‬ادرار را از ﮔردهﻫا بﻪ ﻣثاﻧﻪ‬
‫اﻧتقال ﻣﻲدﻫﻨد‪.‬‬
‫ﮔرده ﻫا‬
‫ﻣثاﻧـﻪ(‪ :)Urinary Bladder‬کﻴســﺔ‬
‫ارتجاعﻲ ﻧســبتاً ضخﻴﻢ اســت کــﻪ داخﻞ‬
‫خاﻟﻴــﮕاه ﻟﮕﻦ خاصــره قــرار دارد و با زﻳاد‬
‫شدن ادرار اﻧبســاط ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻫﻨﮕام دفع‬
‫ادرار‪ ،‬عضــﻼت صاف ﻣثاﻧﻪ اﻧقباض ﻧﻤﻮده و‬
‫فشــار وارد ﻣﻰﻧﻤاﻳد تا ادرار از طرﻳق حﻠقﻪ‬
‫حاﻟبﻴﻦ‬
‫عضﻼتﻰ ﻳا اســفﻨکترﻫاى(‪)Sphincters‬‬
‫ﻣثاﻧﻪ خارج شﻮد‪.‬‬
‫ﻣجراي ادرار (‪ :)Urethra‬ﻟﻮﻟﺔ بارﻳکﻰ‬
‫اســت کﻪ ادرار از طرﻳق آن از ﻣثاﻧﻪ خارج‬
‫ﻣﻲﮔــردد‪ .‬بعضﻰ بکترﻳا ســبب ﻣﻴکروبﻰ‬
‫ﻣثاﻧﻪ‬ ‫شــدن ﻣجراى ادرار و ﻣثاﻧﻪ شــده‪ ،‬باعث‬
‫تخرﻳــش‪ ،‬ســﻮزش و خارش ﻣــﻰ ﮔردد‪،‬‬
‫ﻣجراى ادرار‬ ‫ﮔاﻫــﻰ در ﻧتﻴجــﺔ تخرﻳش حتــا خﻮن در‬
‫ادرار پﻴدا ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫شکﻞ (‪) 4-3‬سﻴستﻢ اطراحﻴﻪ‬

‫‪36‬‬
‫ﻧﻔرونﻫا‪ :‬واحدﻫاي ساختﻤاﻧﻰ و تصفﻴﻪ کﻨﻨدة ﻣاﻳکروسکﻮپﻲ ﮔرده‪ ،‬بﻪ ﻧام ﻧفرون(‪)Nephron‬‬
‫ﻳاد ﻣﻲ شﻮﻧد کﻪ در ﻫر ﮔرده‪ ،‬تعداد آنﻫا بﻪ ﻳک ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﻰرسد‪ .‬در ابتداى ﻫر ﻧفرون شبکﺔ‬
‫اول ﻣﻮى رگﻫا در داخﻞ ﻣحفظﺔ بستﻪ بﻪ ﻧام کپسﻮل بﻮﻣﻦ (‪ )Bowman Capsule‬قرار‬
‫دارد و بﻪ تعقﻴب اﻳﻦ کپسﻮل تﻴﻮب بارﻳک طﻮﻳﻞ ﻣارپﻴچﻰ است کﻪ در وسط ﻣستقﻴﻢ ﮔردﻳده‬
‫بعد شکﻞ ‪ U‬ﻣاﻧﻨد را بﻪ خﻮد ﻣﻰ ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫کپسﻮل بﻮﻣﻦ‬ ‫ﻣﻮى رگ ﻫاى اوﻟﻰ‬

‫و شــبکﺔ دوم ﻣﻮى رگﻫا اطراف سر تا‬

‫ســر اﻳﻦ تﻴﻮب را فرا ﮔرفتﻪ است کﻪ بﻪ‬
‫شبکﺔ اول ﻣﻮى رگ ﻫا ﻣﻰپﻴﻮﻧدد‪ .‬ﻧفرونﻫا‬
‫در اﻧتﻬاى خﻮد بــﻪ ﻣجراﻫاى جﻤع کﻨﻨدة‬
‫ادرار وصــﻞ اﻧد‪ ،‬ﻧفرون ﻫا خــﻮن را تصفﻴﻪ و‬
‫روزاﻧﻪ ﻳک اﻟﻰ سﻪ ﻟﻴتر ادرار‪ ،‬تﻮﻟﻴد ﻣﻲکﻨﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫آﻳا ﻣﻴزان دفع ادرار در تابستان و زﻣستان ﻳکسان است؟ چرا؟‬
‫آﻳا رﻧگ ادرار در زﻣستان وتابستان ﻣتفاوت است؟ چرا؟‬

‫ﻣﻮى رگ ﻫاى‬
‫تشـﻜﻴﻞ ادرار‪ :‬خﻮن ﻧاصاف تﻮسط شرﻳانﻫا وارد ﮔرده شده‬ ‫دوﻣﻰ‬

‫در ﻧفرونﻫــا جرﻳان ﻣﻰﻳابــد‪ .‬در ابتدا بخــش پﻼزﻣاى خﻮن‬

‫ازطرﻳــق ﻣﻮىرگﻫــاى اوﻟﻰ جــذب و وارد ﻟﻮﻟﺔ ادرار شــده‬
‫در آﻧجــا تﻤام ﻣﻮاد ﻣفﻴده غذاﻳﻰ ﻣاﻧﻨــد آب ﻣﻮرد ﻧﻴاز‪ ،‬قﻨد‪،‬‬
‫آﻳﻮنﻫا‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫا و غﻴره تﻮسط ﻣﻮى رگﻫاى دوﻣﻰ در‬
‫خﻮن دوباره جذب ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬ﻣتباقﻰ آب اضافﻲ خﻮن تﻮأم با‬
‫ﻣﻮاد ﻣضرة آن ﻣاﻧﻨد اﻣﻮﻧﻴا‪ ،‬ﻳﻮرﻳا‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اســﻴد‪ ،‬اﻣﻼح اضافﻰ‬
‫و ســاﻳر ﻣرکبات کﻴﻤﻴاوي اضافﻰ بدن از تﻴﻮبﻫاى ﻧفرونﻫا‬ ‫تﻴﻮپ ‪ U‬شکﻞ‬
‫در خاﻟﻴﮕاهﻫاي ﻟﮕﻨچﻪ جﻤــع آوري ﻣﻲﮔردد‪ .‬خﻮﻧﻰ کﻪ ﻣﻮاد‬ ‫شکﻞ(‪ )4-4‬ساختﻤان ﻧفرون‬
‫اضافﻰ آن تصفﻴﻪ شده‪ ،‬تﻮسط ورﻳدﻫا از ﮔرده خارج و بﻪ دوران‬
‫خﻮن باز ﻣﻲﮔردد‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫دﻓﻊ ادرار‪ :‬ادرار جﻤع شده‪ ،‬در پﻠﻮﻳس(ﻟﮕﻨچﻪ) از طرﻳق حاﻟبﻴﻦ بﻪ ﻣثاﻧﻪ ﻣﻰرﻳزد‪ .‬ﻫﻨﮕاﻣﻲ‬
‫کﻪ در ﻣثاﻧﻪ ‪ 300 – 200‬ﻣﻠﻲﻟﻴتر ادرار جﻤع ﮔردﻳد‪ ،‬حجﻢ آن زﻳاد شده و عضﻼت اسفﻨکتر‬
‫داخﻠﻰ ﻣثاﻧﻪ بﻪ صﻮرت غﻴرارادى باز ﻣﻰﮔردد کﻪ براى طرح ادرار‪ ،‬ضرورت احساس ﻣﻲﮔردد؛‬
‫اﻣا عضﻠﻪﻫاى اسفﻨکتر خارجﻲ‪ ،‬ارادي بﻮده کﻪ بﻪ خﻮاست اﻧسان باز و ﻣثاﻧﻪ خاﻟﻲ ﻣﻲشﻮد‪.‬‬
‫ﻣثاﻧﻪ اﻟﻲ ‪ 800‬ﻣﻠﻲﻟﻴتر ﮔﻨجاﻳش دارد؛ وﻟﻲ در اﻳﻦ ﻣرحﻠﻪ دردﻧاک ﻣﻲباشد‪.‬‬

‫اختﻼلﻫاى ﮔرده‬
‫سﻨﮓ ﮔرده‪ :‬درﮔردهﻫا سﻨگ از کجا پﻴدا ﻣﻲشﻮد؟‬
‫در اثر عدم فعاﻟﻴت ﻧﻮرﻣال ﻧفرون ﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد اضافﻲ در ادرار دﻳده ﻣﻲ شﻮد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کﻠسﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣﮕﻨﻴزﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اسﻴد اضافﻲ کﻪ ﻣﻤکﻦ بعضﻰ اوقات در خاﻟﻴﮕاهﻫاى ﻟﮕﻨچﺔ ﮔردة بعضﻰ‬
‫اشخاص‪ ،‬رسﻮب و تبﻠﻮر ﻧﻤاﻳﻨدکﻪ تشکﻴﻞ سﻨگ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ترسب ﻣﻮاد جدﻳد روي رسﻮبﻫاى‬
‫قبﻠﻲ سبب بزرگ شدن سﻨگﻫا ﻣﻲﮔردد‪ .‬شراﻳط آب و ﻫﻮا‪ ،‬ﻧﻮع غذا و آب ﻣصرفﻲ در پﻴدا‬
‫شدن سﻨگ ﮔرده ﻧقش دارد‪.‬‬
‫ﮔاﻫﻰ سﻨگﻫاى ُخرد و رﻳزة ﮔرده از طرﻳق حاﻟبﻴﻦ بﻪ ﻣثاﻧﻪ ﻣﻲرسد‪ .‬ﻫﻨﮕاﻣﻲ کﻪ سﻨگﻫا از‬
‫حاﻟب عبﻮر ﻣﻲکﻨد‪ ،‬کﻨارﻫاى تﻴز آن حاﻟب را تخرﻳش و سبب بروز درد شدﻳد و خﻮنرﻳزي‬
‫ﻣﻲشﻮد‪ .‬سﻨگﻫاى کﻮچک کﻪ در ﻣثاﻧﻪ ﻣﻲرﻳزد‪ ،‬ﻫﻤراه ادرار طرح ﻣﻲشﻮد‪ .‬اﮔر سﻨگ‬
‫بزرگتر باشد‪ ،‬و در ﻟﮕﻨچﻪ ﻳا حاﻟب بﻤاﻧد باعث ﻣسدود شدن راه ادرار ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫ﻧﻔرﻳت (‪ :)Nephritis‬تعدادى از اﻣراض ﻣاﻧﻨد ﮔﻠﻮدردى‪ ،‬زﻫر ﻧاشﻰ از ﻣﻴکروب ﻫا و فعاﻟﻴت زﻳاد‬
‫و سرﻳع عﻮاﻣﻞ اﻣراض ﻣاﻧﻨد بکترﻳا در خﻮن‪ ،‬صدﻣﻪﻫاى شدﻳد را بﻪ ﮔردهﻫا ﻣﻰرساﻧﻨد کﻪ ﻣرﻳضﻰ‬
‫شدﻳد‪ ،‬بﻪ ﻧام ﻧفرﻳت (اﻟتﻬاب ﻧفرونﻫا) را درﮔردهﻫا بﻪ وجﻮد ﻣﻰ آورﻧد‪ .‬در صﻮرتﻰ کﻪ ﮔرده ﻫا‬
‫خﻮب فعاﻟﻴت ﻧکﻨﻨد‪ ،‬ﻣﻮاد فاضﻠﻪ در خﻮن باقﻰ ﻣﻰ ﻣاﻧﻨد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد باﻻى ساﻳر اعضاى ﻣﻬﻢ بدن‪،‬‬
‫ﻣاﻧﻨد قﻠب تأثﻴرﻧﻤﻮده و درصﻮرت عدم تﻮجﻪ بﻪ ﻣﻮقع‪ ،‬سبب ﻣرگ ﻣرﻳض ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫بعضﻲ از اﻧﻮاع آﻟﻮده کﻨﻨدهﻫاى ﻣحﻴط زﻳست بﻪ ﮔرده‪ ،‬صدﻣﻪ وارد ﻣﻲکﻨد‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫راهﻫاى جدﻳد تداوى ﮔرده‬
‫آﻳا ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬سﻨگ ﮔرده را بدون عﻤﻞ جراحﻲ از بدن کشﻴد؟‬
‫در قدﻳﻢ دوکتﻮران بطﻦ را باز ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﮔرده را شق و سﻨگ را خارج ﻣﻲ ساختﻨدکﻪ تداوي‬
‫سخت بﻮده است‪ .‬ﻣﮕر اکﻨﻮن با استفاده از تکﻨاﻟﻮژى جدﻳد تﻮسط اﻣﻮاج ﻣاوراي صﻮت‪،‬‬
‫سﻨگ ﻫا را در داخﻞ ﮔرده پارچﻪ ﻣﻲکﻨﻨد‪ ،‬بعد از دو ساعت‪ ،‬سﻨگ ﮔرده تخرﻳب و پارچﻪ ﻫاي‬
‫آن از ﻣجراي ادرار خارج ﻣﻲشﻮد کﻪ احتﻴاج بﻪ جرح و شق بدن ﻧدارد‪.‬‬

‫داﻧستﻨﻰﻫاى اﺿاﻓﻲ‬
‫براي داشتﻦ ﮔردهﻫاى ساﻟﻢ و جﻠﻮﮔﻴري از سﻨگ ﮔرده و ﻣثاﻧﻪ چﻨﻴﻦ تﻮصﻴﻪ ﻣﻲﮔردد‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﻣصرف ﻣﻮاد پروتﻴﻨﻲ افراط ﻧشﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬از ﻧﻮشﻴدن آبﻲ کﻪ ﻣﻨرالﻫاى زﻳاد دارد‪ ،‬خﻮد داري ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬براي کاستﻦ ﻣﻨرالﻫاى‬
‫آن‪ ،‬چﻨﻴﻦ آب را جﻮش داده‪ ،‬ﻣصرف ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬ورزش کافﻲ و فعاﻟﻴتﻫاى جسﻤﻲ داشتﻪ باشﻴد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣاﻳعات زﻳاد بﻨﻮشﻴد‪.‬‬

‫دﻳاﻟﻴز‪ ،‬ﮔردة ﻣصﻨﻮﻋﻲ(‪ : )Dialysis‬عﻠت خرابﻰ ﮔردهﻫا‪ ،‬ازدﻳاد ﻣﻮاد فاضﻠﻪ در خﻮن‪،‬‬
‫ﻣسﻤﻮﻣﻴت خﻮن‪ ،‬حساسﻴت در ﻣقابﻞ ادوﻳﻪ بﻪ خصﻮص اﻧتﻰ بﻴﻮتﻴکﻫا ‪ ،‬کاﻫش ﻧاﮔﻬاﻧﻰ فشار‬
‫خﻮن و غﻴره عﻮاﻣﻞ بﻮده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬درﻳﻦ حاﻟت ﮔردهﻫا ازکار افتاده بﻪ تﻮجﻪ فﻮرى ﻧﻴاز دارد‪،‬‬
‫درغﻴر آن بعد از دو اﻟﻰ سﻪ روز ﻣﻨجر بﻪ ﻣرگ ﻣﻰﮔردد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ ﮔردهﻫاى ﻣرﻳض از فعاﻟﻴت‬
‫بﻤاﻧد‪ ،‬خﻮن وى را تﻮسط دستﮕاه دﻳاﻟﻴز تصفﻴﻪ ﻣﻲکﻨﻨد‪ .‬طﻮرىکﻪ خﻮن ﻣرﻳض از ورﻳدﻫا در‬
‫اﻳﻦ دستﮕاه‪ ،‬وارد ﻧﻞ پﻴچ و تاب خﻮرده‪ ،‬از ﻧﻮع کاغذى بﻪﻧام سﻠﻮفان ﻣﻲﮔذرد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻞﻫا در‬
‫ظرفﻲ کﻪ حاوي ﻣحﻠﻮل ﻧﻤک طعام است‪ ،‬قرار دارد‪ .‬در اثﻨاي جرﻳان بطﻲ خﻮن در داخﻞ‬
‫ﻧﻞﻫاى دستﮕاه ﻣربﻮطﻪ‪ ،‬ﻳﻮرﻳا و ﻧﻤکﻫاي زﻳادي از جدار ﻧﻞ‪ ،‬بﻪ داخﻞ ﻣحﻠﻮل ﻧﻤک اﻧتشار‬

‫‪39‬‬
 ‫شکﻞ(‪ )4-5‬دستﮕاه طرح ﻣﻮاد‬
‫زاﻳد خﻮن ( ﮔرده ﻣصﻨﻮعﻲ)‬

‫ﻣﻲ ﻳابد‪ .‬خﻮن تصفﻴﻪ شدة ﻣرﻳض دوباره بﻪ بدﻧش پﻤپ ﻣﻲﮔردد‪ .‬اﻳﻦ عﻤﻞ بﻪ ﻧام دﻳاﻟﻴز ﻳاد‬
‫ﻣﻲﮔردد کﻪ بدون درد است؛ وﻟﻲ براي تصفﻴﻪ کاﻣﻞ خﻮن بﻪ چﻨد ساعت وقت ضرورت دارد کﻪ‬
‫باﻳد ﻫفتﻪﻳﻰ دو بار اﻧجام ﻳابد‪.‬‬
‫پﻴﻮﻧد ﮔرده‪ :‬پﻴﻮﻧد ﮔرده؛ ﻳعﻨﻲ ﮔردة ساﻟﻢ را بﻪ جاى ﮔردة تخرﻳب شده‪ ،‬ﻧصب ﻳا پﻴﻮﻧد ﻧﻤﻮدن‬
‫است‪ .‬بسﻴار بﻪ ﻣشکﻞ ﻣﻲتﻮان ﮔرده تخرﻳب شدﻳﻲ شخصﻲ را تبدﻳﻞ و در عﻮض ﮔردة ساﻟﻢ را‬
‫پﻴﻮﻧد ﻧﻤﻮد‪ .‬زﻳرا اﮔر بدن ﻣرﻳض‪ ،‬ﮔرده پﻴﻮﻧدي را جسﻢ بﻴﮕاﻧﻪ تﻠقﻲ کرده‪ ،‬آن را دفع کﻨد‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫حاﻟت ﻣشکﻞ را زﻳاد ﻣﻰسازد؛ بﻨابراﻳﻦ در پﻴﻮﻧد ﮔرده افرادى را در ﻧظر ﻣﻰﮔﻴرﻧد کﻪ خﻮنشان‬
‫با ﻫﻢ ﻣطابقت داشتﻪ باشد‪.‬‬
‫قبﻞ از عﻤﻞ جراحﻲ‪ ،‬ﻣقاوﻣت بدن شخص ﮔﻴرﻧدة ﮔرده را در ﻣقابﻞ عﻮاﻣﻞ بﻴﮕاﻧﻪ براي ﻣدتﻲ‬
‫ﻧسبتاً طﻮﻻﻧﻲ پاﻳﻴﻦ ﻣﻲآورﻧد و بﻪ تدرﻳج ﻣقاوﻣت بدن را زﻳاد ﻣﻲسازﻧد تا با ﮔردة جدﻳد تﻮافق‬
‫حاصﻞ و پﻴﻮﻧد بﻬتر اﻧجام ﮔﻴرد‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ چﻬارم‬
‫سﻴستﻢ اطراحﻴﻪ ﻣتشکﻞ از ﮔرده ﻫا‪ ،‬حاﻟبﻴﻦ‪ ،‬ﻣثاﻧﻪ و ﻣجراى ادرار ﻣﻰ باشد‪.‬‬
‫ﮔرده ﻫا داراى قسﻤت ﻫاى خارجﻰ‪ ،‬وسطﻰ و داخﻠﻰ اﻧد‪.‬‬
‫ﻧفرون ﻫا واحدﻫاى ساختﻤاﻧﻰ و تصفﻴﻪ کﻨﻨدة ﻣاﻳکروسکﻮپﻰ ﮔرده ﻫستﻨد‪.‬‬
‫ﻧفرونﻫاى ﮔرده‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣضرة خﻮن را تصفﻴﻪ‪ ،‬آب بدن را تﻨظﻴﻢ و فشار خﻮن را ثابت ﻧﮕﻪ‬
‫ﻣﻰدارد‪.‬‬
‫حاﻟبﻴﻦ‪ ،‬ادرار را از خاﻟﻴﮕاه ﻫاى ﻟﮕﻨچﺔ ﮔرده‪ ،‬بﻪ ﻣثاﻧﻪ اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫ﻣحتﻮﻳات داخﻞ ﻣثاﻧﻪ از طرﻳق ﻣجراى ادرار بﻪ خارج تخﻠﻴﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫بعضﻰ اوقات کﻠسﻴﻢ‪ ،‬ﻣﮕﻨﻴزﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اسﻴد وغﻴره‪ ،‬درخاﻟﻴﮕاه ﻫاى ﻟﮕﻨچﻪ رسﻮب‪ ،‬تراکﻢ‬
‫و تبﻠﻮرحاصﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬سﻨگ ﮔرده را اﻳجاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫بعضﻰ از اﻧﻮاع آﻟﻮده کﻨﻨده ﻫاى ﻣحﻴط زﻳست‪ ،‬ﻣاﻧﻨد فﻠزات سﻨﮕﻴﻦ و ﻧﻴز بعضﻰ از اﻣراض‬
‫و ﻣﻮاد زﻫرى در خﻮن باعث خرابﻰ ﮔردهﻫا ﻣﻰﮔردﻧد‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫سﻮالﻫاى ﻓصﻞ چﻬارم‬
‫جﻤﻠﻪﻫاى زﻳر را با ﻛﻠﻤﻪﻫاى ﻣﻨاسب در ﻛتابچﻪﻫاىتان پر ﻛﻨﻴد‪:‬‬
‫‪ -1‬واحدﻫاى تصفﻴﻪ کﻨﻨدة ﻣاﻳکروسکﻮپﻰ ﮔرده بﻪﻧام‪ .....................................‬ﻳادﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫‪-2‬ﮔرده از ‪ 3‬قسﻤت ‪ .................. ،.........................‬و ‪ ...........................‬ساختﻪ شده است‪.‬‬
‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪:‬‬
‫‪ -3‬زﻳادترﻳﻦ ﻣﻮاد فاضﻠﻪ ﻣاﻧﻨد‪ :‬آب اضافﻰ‪ ،‬اﻣﻼح و ﻳﻮرﻳا را ‪ .................‬ازبدن طرح ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫اﻟف) ششﻫا‬
‫ب) جﻠد بدن‬
‫ج ) جﮕر‬
‫د) ﮔرده ﻫا‬
‫‪ -4‬پﻠﻮﻳس ﻳا ﻟﮕﻨچﻪ در ‪ ...........‬ﮔرده است‪.‬‬
‫اﻟف) قسﻤت داخﻠﻰ‬
‫ب) قسﻤت وسطﻰ‬
‫ج) قسﻤت خارجﻰ‬
‫د) حاﻟبﻴﻦ‬
‫جﻤﻠﻪﻫاى ذﻳﻞ را در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد ﻳادداشت ﻧﻤﻮده‪ ،‬در صﻮرت درست بﻮدن در‬
‫ﻣﻘابﻞ آن حرف (ص) و در صﻮرت ﻧادرست بﻮدن حرف (غ) بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬
‫‪-5‬ﮔردهﻫا خﻮن را تصفﻴﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬تعادل آب بدن را تﻨظﻴﻢ و فشارخﻮن را ثابت ﻧﮕﻪ ﻣﻰدارﻧد‪) (.‬‬
‫‪ -6‬ادرار از ﻣثاﻧﻪ تﻮسط حاﻟبﻴﻦ بﻪ ﻟﮕﻨچﻪ ﻣﻰرﻳزد تا از طرﻳق آن از بدن طرح ﮔردد( )‬
‫‪ -7‬ادرار عبارت از آب‪ ،‬ﻳﻮرﻳا‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اسﻴد‪ ،‬اﻣﻼح وساﻳر ﻣرکبات کﻴﻤﻴاوى است کﻪ از خﻮن‬
‫)‬ ‫تﻮسط ﻧفرونﻫاى ﮔرده‪ ،‬تصفﻴﻪ ﻣﻰﮔردد‪( .‬‬

‫سؤالﻫاى تشرﻳحﻰ‬
‫‪ -8‬ادرار چﻴست و چﮕﻮﻧﻪ از خﻮن جدا ﻣﻲشﻮد؟‬
‫‪ -9‬سﻨگ ﮔرده را چﮕﻮﻧﻪ بدون عﻤﻞ جراحﻰ از بدن خارج ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؟‬
‫‪ -10‬در اثﻨاى تسﻠﻴخ ﮔرده‪ ،‬ساختﻤانﻫاى ﮔرده را چﮕﻮﻧﻪ ﻣشخص ﻧﻤﻮدﻳد؟ در رسﻢ ﻧشان‬
‫بدﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -11‬وظﻴفﺔ ﻣﻮىرگﻫاى اوﻟﻰ را با ﻣﻮىرگﻫاى دوﻣﻰ در ﻧفرون ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫ﻓصﻞ پﻨجﻢ‬
‫سﻴستﻢﻫاى اسﻜﻠﻴتﻰ و ﻋﻀﻼتﻰ‬
‫زﻣاﻧﻰ کﻪ شــﻤا کﻠﻤﺔ اســکﻠﻴت را ﻣﻰشــﻨﻮﻳد؛ ﻣﻤکﻦ است بﻪ فکر‬
‫بقاﻳــاى چﻴزﻫاﻳﻰ شــﻮﻳد کﻪ ﻣــرده اﻧد‪ .‬عدهﻳﻲ عقﻴــده دارﻧد کﻪ‬
‫استخﻮانﻫا‪ ،‬اﻧساج زﻧده ﻧﻤﻰباشﻨد؛ ﻟﻴکﻦ آنﻫا زﻧده و فعال ﻫستﻨد‪.‬‬
‫استخﻮانﻫا وظاﻳف ﻣختﻠفﻰ دارﻧد‪ ،‬از جﻤﻠﻪ تکﻴﻪﮔاه عضﻼت اﻧد وبﻪ‬
‫آنﻫا ﻫﻤکارى ﻣﻰکﻨﻨد؛ بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣثال‪ :‬عضﻼت اﻻشﻪ ﻫاى تان‪ ،‬شﻤا‬
‫را قادر بﻪ جﻮﻳدن غذا ﻣﻰســازﻧد و عضــﻼت بﻴﻦ قبرغﻪﻫاى قفس‬
‫ســﻴﻨﻪ‪ ،‬تﻨفس تان را ﻣﻤکﻦ ﻣﻰسازﻧد‪ .‬عضﻼت وظاﻳف دﻳﮕرى ﻧﻴز‬
‫دارﻧــد‪ .‬قﻠب تان خﻮن را دربدن بﻪ ﮔردش در ﻣﻰ آورد‪ .‬ﻣعدة شــﻤا‬
‫غذا را ﻫضﻢ ﻣﻰکﻨد‪ .‬اﻳﻦ ﻫا ﻫر دو از عضﻠﻪ ساختﻪ شده اﻧد‪ .‬درصﻨف‬
‫پﻨجﻢ شــﻤا دربارة اســکﻠﻴت و عضــﻼت تا حــدى آﮔاﻫﻰ حاصﻞ‬
‫ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬با ﻣطاﻟعﻪ و تکﻤﻴﻞ اﻳﻦ فصﻞ‪ ،‬شــﻤا با شــکﻞ‪ ،‬ساختﻤان‪،‬‬
‫وظﻴفﻪ و ﻣﻮقعﻴت اســتخﻮان ﻫا و عضﻼت آشﻨا شده‪ ،‬اﻣراض ﻣربﻮط‬
‫بﻪ استخﻮانﻫا‪ ،‬ﻣفاصﻞ و عضﻼت را ﻳکجا با اﻫﻤﻴت ورزش در رشد‬
‫و سﻼﻣتﻰ اسکﻠﻴت و عضﻼت درک و تشرﻳح کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫اسﻜﻠﻴت‬
‫اســکﻠﻴت‪ ،‬ﻣحــﻮر و تکﻴــﻪﮔاه عضــﻼت و اعضاى بدن اســت کﻪ بــﻪ اثر اﻧقبــاض عضﻼت‬
‫بــﻪ حرکــت ﻣﻰآﻳﻨــد‪ .‬اســتخﻮان ﻫا‪ ،‬غضروف ﻫــا و ﻣفصﻞﻫــا سﻴســتﻢ اســکﻠﻴت شــﻤا‬
‫را تشــکﻴﻞ ﻣﻰ دﻫﻨــد‪ .‬بــﻪ صــﻮرت عﻤــﻮم اســکﻠﻴت بــدن اﻧســان بــﻪ دو حصﻪ تقســﻴﻢ‬
‫ﻣﻰ شﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬اسکﻠﻴت ﻣحﻮرى(‪ :)Axial skeleton‬بﻪ صﻮرت ستﻮﻧﻰ است کﻪ اسکﻠﻴت ضﻤﻴﻤﻪﻳﻰ بﻪ‬
‫آن وصﻞ ﻣﻰباشــد و شاﻣﻞ استخﻮان ﻫاى جﻤجﻤﻪ‪ ،‬ستﻮن فقرات‪ ،‬قبرغﻪﻫا و استخﻮان سﻴﻨﻪ‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫‪ -2‬اســکﻠﻴت ضﻤﻴﻤﻪﻳــﻰ(‪ :)Appendicular skeleton‬کــﻪ تعــداد اســتخﻮانﻫاى آن از‬
‫اســکﻠﻴت ﻣحﻮرى بﻴشتر بﻮده‪ ،‬شاﻣﻞ استخﻮان ﻫاى دست‪ ،‬پا‪ ،‬ﻟﮕﻦ خاصره‪ ،‬طﻮقک و بﻴﻠک شاﻧﻪ‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫بﻪ طﻮر اوسط تعداد استخﻮانﻫاى بدن ﻳک اﻧسان باﻟغ‪ ،‬در حدود‪ 206‬عدد ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫قبرغﻪﻫا‬
‫}‬
‫جﻤجﻤﻪ‬

‫عﻴﻨک زاﻧﻮ‬ ‫زﻧد عﻠﻴا‬

‫ران‬ ‫طﻮقک‬

‫بازو‬
‫زﻧد سفﻠﻰ‬

‫استخﻮان بزرگ ساق‬

‫ﻟﮕﻦ خاصره‬
‫ستﻮن فقرات‬
‫استخﻮان کﻮچک ساق‬

‫شکﻞ(‪ )5-1‬اسکﻠﻴت بدن اﻧسان‬

‫‪44‬‬
 ‫وﻇﻴﻔﺔ استخﻮانﻫا‬
‫استخﻮانﻫا‪ ،‬وظاﻳف ﻣختﻠفﻰ را عﻬده دار ﻫستﻨد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣحاﻓﻈت‪ :‬اســتخﻮانﻫا‪ ،‬بســﻴاري از اعضــاي بدن را از آســﻴب ﻫاي ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ خارجﻲ‬
‫ﻣحافظت ﻣﻲ کﻨﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬قﻠب و شــش ﻫاي تان تﻮســط قبرغﻪﻫا‪ ،‬ﻧخاع شــﻮکﻲ تان‬
‫تﻮســط ستﻮن فقرات و ﻣغز تان تﻮسط جﻤجﻤﻪ ﻣحافظت ﻣﻲ شﻮﻧد؛ ﻫﻤچﻨان استخﻮانﻫا در‬
‫استﻮار ﻧﮕﻪ داشتﻦ بدن‪ ،‬ﻧقش عﻤدة را بازي ﻣﻲ کﻨﻨد‪.‬‬
‫‪ -2‬ذخﻴره‪ :‬اســتخﻮانﻫا‪ ،‬ﻣﻨرالﻫا را ذخﻴره ﻣﻲکﻨﻨد و در ﻣﻮقع ضرورت‪ ،‬بدن از آنﻫا کار‬
‫ﻣﻲﮔﻴرد؛ چﻨاﻧچﻪ در دوران حاﻣﻠﻪﮔﻲ براي تشــکﻴﻞ استخﻮانﻫاى طفﻞ از ﻧﻤکﻫا‪ ،‬کﻠسﻴﻢ و‬
‫فاســفﻮرس وجﻮد ﻣادر استفاده ﻣﻲﮔردد‪ .‬کﻠسﻴﻢ ذخﻴره شده از حجرات استخﻮان وارد خﻮن‬
‫شده‪ ،‬ﻣﻮرد استفادة ساﻳر ﻧقاط ﻧﻴازﻣﻨد بدن قرار ﻣﻲﮔﻴرد‪.‬‬
‫‪-3‬حرﻛت‪ :‬اسکﻠﻴت بدن شﻤا طﻮري ترتﻴب ﻳافتﻪ است کﻪ حرکت ﻣﻨاسب را با سرعت ﻻزم‬
‫فراﻫﻢ ﻣﻲسازد‪ .‬عضﻼت اسکﻠﻴتﻲ باﻻي استخﻮانﻫا کش ﻣﻲشﻮﻧد تا زﻣﻴﻨﺔ حرکت را ﻣساعد‬
‫ســازﻧد‪ .‬بدون اســتخﻮانﻫا‪ ،‬شﻤا بﻪ ساده ﮔﻰ قادر بﻪ ﻧشستﻦ‪ ،‬اﻳســتادن‪ ،‬قدم زدن و دوﻳدن‬
‫ﻧخﻮاﻫﻴد بﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬سـاختﻦ حجرات خﻮن‪ :‬در استخﻮانﻫاى شــﻤا ﻧسج ﻣخصﻮصﻰ‪ ،‬بﻪ ﻧام ﻣغز استخﻮان‬
‫(‪ )Bone marrow‬وجﻮد دارد‪ .‬بﻴشترﻳﻦ حجرات خﻮن در ﻣغز استخﻮان ساختﻪ ﻣﻲشﻮﻧد‪.‬‬

‫ساختﻤان استخﻮانﻫا‬
‫اســتخﻮان‪ ،‬ﻧسج ارتباطﻰ ﻣﻰباشــد کﻪ در آن حجرات اســتخﻮاﻧﻰ (‪ ،)Osteoblasts‬ﻣﻮاد‬
‫ﻣعدﻧﻰ و ﻣﻮاد عضﻮى وجﻮد دارد‪ .‬ﻣﻮاد ﻣعدﻧﻲ اســتخﻮان از ﻣرکباتﻰ ﻣثﻞ کﻠســﻴﻢ فاسفﻴت و‬
‫کﻠســﻴﻢ کاربﻮﻧﻴت تشــکﻴﻞ شــده و ســختﻰ اســتخﻮانﻫا ﻧﻴز ﻣربﻮط بﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮاد ﻣعدﻧﻰ‬
‫ﻣﻰباشــد‪ .‬بﻴشــتر اســتخﻮانﻫا در ابتداى کﻮدکﻰ بﻪ عﻠت کﻢ بﻮدن ذخﻴرة ﻣﻮاد ﻣعدﻧﻰ‪ ،‬ﻧرم و‬
‫ارتجاعﻰ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫در ﻣجﻤﻮع اﻧســاج استخﻮانﻫا از دو ﻧﻮع‪ ،‬ﻣتراکﻢ و اسفﻨجﻲ ساختﻪ شده است‪ .‬اﮔر حجرات‬
‫ﻧســج استخﻮان با ﻫﻢ فشرده و ﻣتراکﻢ باشــﻨد‪ ،‬بﻪ ﻧام استخﻮان ﻣتراکﻢ ﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪ .‬حجرات‬
‫اســتخﻮاﻧﻰ در اطراف کاﻧالﻫاى بارﻳک داخﻞ استخﻮان ﻣتراکﻢ قرار دارﻧد‪ .‬در ﻧسج استخﻮان‬
‫اسفﻨجﻲ حجرات بﻪ صﻮرت ﻧا ﻣﻨظﻢ در کﻨار ﻳکدﻳﮕر قرار دارﻧد و داراي حفرهﻫا ﻣﻲباشﻨد‪.‬‬
‫کاﻧالﻫاى اســتخﻮان ﻣتراکﻢ و حفرهﻫاى اســتخﻮان اسفﻨجﻰ را ﻧســج ﻣغز استخﻮان‪ ،‬پر ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫رگﻫاى خﻮن از طرﻳق کاﻧالﻫاى کﻮچک کﻪ در سطح استخﻮان وجﻮد دارﻧد داخﻞ و خارج ﻣﻰﮔردﻧد‪.‬‬

‫رگﻫاى خﻮن‬
‫ﻣغز‬
‫استخﻮان ﻣتراکﻢ‬ ‫غضروف‬

‫استخﻮان اسفﻨجﻰ‬
‫شکﻞ (‪ )5-2‬ساختﻤان استخﻮان اسفﻨجﻰ و ﻣتراکﻢ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫سـاﻣان و ﻣـﻮاد ﻣـﻮرد ﺿـرورت‪ :‬اســتخﻮان چﻮچﻪ ﻣرغ‪ ،‬ﻣــﻮاد پاک کﻨﻨــده‪ ،‬ظرف شﻴشــﻪ ﻳﻰ دﻫﻦ بــاز(‪،)jar‬‬
‫ﻣحﻠﻮل سرکﻪ‬
‫ﻃرزاﻟﻌﻤﻞ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻳک استخﻮان پاک چﻮچﻪ ﻣرغ را در ﻳک ظرف شﻴشﻪﻳﻰ ﻣﻤﻠﻮ از ﻣحﻠﻮل سرکﻪ بﮕذارﻳد‪.‬‬
‫‪ -2‬بعد از ﻳک ﻫفتﻪ استخﻮان را از ﻣحﻠﻮل سرکﻪ خارج ساختﻪ‪ ،‬با آب بشﻮﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬تغﻴﻴراتﻰ را کﻪ بﻪ چشﻢ ﻣﻰبﻴﻨﻴد و حس ﻣﻰکﻨﻴد‪ ،‬تشرﻳح کﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -4‬چطﻮر ﻣقاوﻣت استخﻮان‪ ،‬تغﻴﻴر ﻧﻤﻮده است؟‬
‫‪ -5‬ﻣحﻠﻮل سرکﻪ چﻪ چﻴز را از استخﻮان خارج کرده است؟‬

‫اﻧﻮاع استخﻮانﻫا‬

‫در بدن اﻧسان و ساﻳر فقارﻳﻪﻫا ‪ 3‬ﻧﻮع استخﻮان وجﻮد دارد‪:‬‬

‫‪-1‬استخﻮانﻫاى دراز؛ ﻣاﻧﻨد استخﻮان ران؛‬
‫‪ -2‬استخﻮانﻫاى کﻮتاه؛ ﻣاﻧﻨد بﻨدﻫاى اﻧﮕشتان؛‬
‫‪ -3‬استخﻮانﻫاى پﻬﻦ؛ ﻣاﻧﻨد جﻤجﻤﻪ؛‬

‫‪46‬‬
 ‫آﻳا ﻣثالﻫاى دﻳﮕري از استخﻮانﻫاى دراز‪ ،‬کﻮتاه و پﻬﻦ‪ ،‬داده ﻣﻲتﻮاﻧﻴد؟‬
‫تﻨﺔ استخﻮانﻫاى دراز و بخشﻫاى خارجﻲ استخﻮانﻫاى کﻮتاه و پﻬﻦ از ﻧسج ﻣتراکﻢ ﻣﻲ باشد‪.‬‬
‫دو سر استخﻮانﻫاى دراز و بخشﻫاي ﻣﻴاﻧﻲ استخﻮانﻫاي کﻮتاه‪ ،‬ﻣاﻧﻨد پﻨجﻪﻫاى دست و پا و‬
‫استخﻮانﻫاى پﻬﻦ ﻣاﻧﻨد استخﻮانﻫاى بﻴﻠک شاﻧﻪ و قبرغﻪﻫا از ﻧﻮع اسفﻨجﻲ ﻣﻲباشﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫از ﻧزدﻳکترﻳﻦ قصابﻲ ﻳک استخﻮان ران ﮔاو ﻳا ﮔﻮسفﻨد را بعد از ﮔرفتﻦ ﮔﻮشت آن تﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮده آﻧرا از وسط طﻮري‬
‫بشکﻨﻴد کﻪ قسﻤتﻫاى داخﻞ آن بﻪ وضاحت ﻣعﻠﻮم ﮔردد‪ .‬تفاوت ﻫاﻳﻲ را کﻪ در ساختﻤان استخﻮانﻫاى ﻣتراکﻢ‬
‫و اسفﻨجﻲ ﻣشاﻫده ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴد؛ بﻨﻮﻳسﻴد و رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻏﻀروف (‪)Cartilage‬‬
‫بخش ﻣﻬﻢ دﻳﮕرى از اسکﻠﻴت اﻧسان را غضروف تشکﻴﻞ ﻣﻰ دﻫد‪ .‬غضروف ﻣثﻞ استخﻮان ﻳک‬
‫ﻧسج ارتباطﻰ است؛ وﻟﻰ ﻧرم تر و اﻧعطاف پذﻳرتر از استخﻮان است ‪ .‬غضروفﻫا در بﻴﻦ بعضﻰ‬
‫استخﻮان ﻫا قرار ﻣﻰﮔﻴرﻧد تا ﻣاﻧع ساﻳﻴده شدن آنﻫا بﻪ ﻫﻤدﻳﮕر شﻮﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻔاصﻞ‬
‫ﻣفاصــﻞ ﻣحﻞ اتصال اســتخﻮانﻫا با ﻳکدﻳﮕر و ﻧقاط ضعﻴف اســکﻠﻴت ﻣﻲ باشــﻨد؛ بﻨابر اﻳﻦ‬
‫ﻧﮕﻪداري و ﻣحافظت از آنﻫا ﻻزم و ضروري اســت‪ .‬ﻣفصﻞﻫا را بر اســاس ســاختﻤان و ﻧﻮع‬
‫حرکت بﻪ سﻪ ﮔروه تقسﻴﻢ ﻣﻰکﻨﻨد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻔصﻞﻫاى ﻏﻴر ﻣتحرك‪ :‬ﻣفاصﻠﻰ کﻪ استخﻮانﻫاى شان در کﻨار ﻫﻢ بﻪ طﻮر ثابت قرار‬
‫ﮔرفتﻪ اﻧد؛ ﻣاﻧﻨد ﻣفصﻞ بﻴﻦ استخﻮان ﻫاي جﻤجﻤﻪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻔصﻞﻫاى ﻧﻴﻤﻪ ﻣتحرك‪ :‬ﻣفاصﻠﻲ کﻪ اجازة حرکت ﻣحدود را بﻪ استخﻮانﻫا ﻣﻲدﻫﻨد؛‬
‫ﻣاﻧﻨد ﻣحﻞ اتصال قبرغﻪﻫا بﻪ استخﻮان سﻴﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻔصﻞﻫاى ﻣتحرك‪ :‬ﻣفاصﻠﻲاﻧد کﻪ اســتخﻮانﻫاى آنﻫــا آزاداﻧﻪ حرکت ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫اســتخﻮانﻫاى داراي ﻣفصﻞ ﻣتحرک تﻮســط رشتﻪﻫاي بســﻴار قﻮي از ﻧﻮع اﻧساج ارتباطﻲ‪،‬‬
‫بﻪ ﻧام رباط (‪ )Ligament‬با ﻫﻢ وصﻞ ﻫســتﻨد‪ .‬اﮔر اســتخﻮانﻫا بﻪ وســﻴﻠﺔ اﻳﻦ رشتﻪﻫاى‬
‫ﻣحکﻢ‪ ،‬وصﻞ ﻧﻤﻰبﻮدﻧد‪ ،‬ﻣفصﻞﻫا بﻪ آســاﻧﻲ از ﻳکدﻳﮕر جدا ﻣﻲ شــدﻧد‪ .‬رباطﻫا و عضﻠﻪ ﻫا‪،‬‬
‫اســتخﻮان ﻫا را در ﻣحــﻞ ﻣفصﻞ ﻣتحــرک در اتصال بــا ﻳکدﻳﮕر ﻧﮕﻪ ﻣﻲ دارﻧــد‪ .‬در ﻣفاصﻞ‬
‫ﻣتحرک ﻣاﻳعﻲ بﻪ ﻧام ﻣاﻳع ﻣفصﻠﻲ (‪ )synovial‬قرار دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣاﻳع ﻟغزﻳدن دو اســتخﻮان‬
‫را در ﻣجــاورت ﻳکدﻳﮕر آســان ﻣﻲ کﻨــد و اصطکاک ﻣﻴان آن دو را کاﻫــش ﻣﻲدﻫد‪ .‬ﻣاﻳع‬

‫‪47‬‬
‫ﻣفصﻠﻲ ﻣﻨاســبترﻳﻦ ﻣاﻳع براي کاﻫش دادن اصطکاک ﻣﻴان دو ســطح اســت کﻪ روي ﻫﻢ‬
‫ﻣﻲ ﻟغزﻧد‪ .‬ﻣفاصﻞ ﻣتحرک اﻧﻮاع ﻣختﻠفﻰ دارﻧد کﻪ برخﻰ از آن ﻫا عبارت اﻧد از‪:‬‬
‫اﻟﻒ) ﻣﻔصﻞ تﻮپ و ﻛاسـﻪ ﻣاﻧﻨد‪ :‬اﻳﻦ ﻣفصﻞ بﻪ شــﻤا اجازه ﻣﻲدﻫد تا دست و پاى خﻮد‬
‫را بﻪ ﻫر طرف حرکت داده بتﻮاﻧﻴد‪ .‬اﻳﻦ ﻣفصﻞ باعث ﻣﻲ شﻮد کﻪ استخﻮانﻫا بتﻮاﻧﻨد بﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫جﻬتﻫا بچرخﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﻣحﻞ اتصال ســر اســتخﻮان ران (کﻪ شــکﻞ تﻮپ را دارد) بﻪ‬
‫اســتخﻮان ﻟﮕﻦ خاصره (کﻪ شــکﻞ کاســﻪ را دارد) از طرﻳق اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣفاصﻞ پﻴﻮﻧد ﻣﻲﻳابﻨد؛‬
‫چﻨاﻧچﻪ‪ ،‬ﻫﻨﮕاﻣﻲ کﻪ اﻳستاده اﻳد‪ ،‬ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد پاي خﻮد را بﻪ جﻠﻮ‪ ،‬عقب و چپ و راست حرکت‬
‫دﻫﻴد و سپس آن را بدور ﻣفصﻞ ران بچرخاﻧﻴد‪.‬‬
‫آﻳا ﻣﻲتﻮاﻧﻴد‪ ،‬ﻣثال دﻳﮕري از ﻣفصﻞ تﻮپ و کاسﻪ ﻣاﻧﻨد بﻴاورﻳد؟‬
‫ب)ﻣﻔصﻞ چپراست ﻣاﻧﻨد‪ :‬چﻨاﻧچﻪ چپراست دروازه اجازة باز و بستﻪ شدن آن را ﻣﻲدﻫد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣفصﻞ بﻪ اســتخﻮان اجازه ﻣﻰدﻫد تا فقــط در ﻳک جﻬت حرکت کﻨد؛ ﻣثﻞ‪ :‬ﻣفصﻞ بﻴﻦ‬
‫بﻨد اﻧﮕشتان کﻪ باعث ﻣﻰشﻮد آنﻫا روى ﻳکدﻳﮕر خﻢ شﻮﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻜرﻛﻨﻴد‬
‫آﻳا ﮔفتﻪ ﻣﻲتﻮاﻧﻴد‪ ،‬روغﻨﻴات ﻣاﻧﻨد ﮔرﻳس و غﻴره کﻪ در بﻴﻦ پرزهﻫاى ﻣﻮتر اســتعﻤال ﻣﻲشــﻮﻧد؛ چﻪ ﻧقشــﻲ را بازي‬
‫ﻣﻲکﻨﻨد؟ ﻧقش آن را با ﻣاﻳع ﻣفصﻠﻰ ﻣقاﻳسﻪ کﻨﻴد‪.‬‬
‫استخﻮان‬

‫پﻰ‬

‫ﻣاﻳع ﻣفصﻠﻰ‬ ‫تﻮپ‬

‫کاسﻪ‬

‫غضروف‬ ‫استخﻮان‬

‫ب) ساختﻤان ﻣفصﻞ ﻣتحرک‬ ‫شکﻞ (‪ )5-3‬اﻟف) ﻣفصﻞ تﻮپ و کاسﻪ ﻣاﻧﻨد‬

‫‪48‬‬
‫ﻣﻔصﻞﻫاى ﻣصﻨﻮﻋﻰ‪ :‬در ســال ‪ 1963‬ﻳک جراح اورتﻮپﻴدى برﻳتاﻧﻮى‪ ،‬با ســاختﻦ ﻣفصﻞ‬
‫ﻣصﻨﻮعﻰ ران با ﻟﮕﻦ خاصره ( ﻣفصﻞ تﻮپ و کاســﻪ ﻣاﻧﻨد) ﻳک اﻧکشــاف بﻰ ســابقﻪ را در تداوى‬
‫اﻣراض ﻣفصﻠﻰ بﻪ وجﻮد آورد‪ .‬ﻣﻮصﻮف‪ ،‬قســﻤت تﻮپ ﻣفصﻞ ران را از ﻳک فﻠز حﻴاتﻰ و قســﻤت‬
‫کاسﻪﻳﻲ آن را از پﻼستﻴک پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ (‪ )Polyethylene‬ساخت و کاسﺔ پﻼستﻴک را بﻪ ﻟﮕﻦ‬
‫خاصــره ﻣحکــﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ اختراع براى ﻣردم زﻳادى کﻤک کرد‪ ،‬طﻮر ﻣثال‪ :‬اطفاﻟﻰ را کﻪ با ﻟﮕﻦ‬
‫خاصرة ﻧازک و استخﻮانﻫاى ﻧاقص تﻮﻟد ﻣﻰشﻮﻧد و ﻳا ﻣرﻳضاﻧﻰ کﻪ درد شدﻳد اﻟتﻬاب ﻣفاصﻞ را‬
‫در ﻣفصﻞ تﻮپ و کاسﻪ ﻣاﻧﻨد خﻮد تحﻤﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬از ﻣعﻴﻮبﻴت داﻳﻤﻲ ﻧجات داد‪.‬‬
‫صدﻣات و اﻣراض اسﻜﻠﻴتﻰ‬
‫بعضﻰ اوقات ﻳک قسﻤت سﻴستﻢ اسکﻠﻴتﻰ صدﻣﻪ ﻣﻰبﻴﻨد‪.‬‬
‫اســتخﻮان ﻫا ﻣﻤکﻦ است کسر ﻧﻤاﻳﻨد و ﻳا بشکﻨﻨد‪ .‬ﻣفاصﻞ ﻧﻴز ﻣﻰ تﻮاﻧﻨد صدﻣﻪ ببﻴﻨﻨد‪ .‬ﻳک‬
‫ﻣفصﻞ بﻪ ﻫﻢ خﻮرده عبارت از ﻣفصﻠﻰ است کﻪ در آن ﻳک ﻳا بﻴشتر استخﻮانﻫا از جاى خﻮد‬
‫بﻴرون آﻣده باشــﻨد‪ .‬ﻳک صدﻣﻪ دﻳﮕر ﻣفصﻠﻰ کﻪ بﻪﻧام ســپرن (‪ ) sprain‬ﻳاد ﻣﻰ شﻮد وقتﻰ‬
‫واقع ﻣﻰشﻮد کﻪ ﻳک ﻳا چﻨد رشتﻪﻳﻰ رباط بسﻴار کش شده‪ ،‬تاب خﻮرده ﻳا پاره شﻮد‪.‬‬
‫ﮔاﻫﻰ بﻪ اثر وارد آﻣدن ضربﻪ‪ ،‬اســتخﻮانﻫا ﻣﻰ شکﻨﻨد‪ .‬شکستﻪﮔﻰ استخﻮانﻫا ﻣشکﻞ ﻣﻬﻤﻰ‬
‫اســت و باﻳد بﻪ زودي براى ﻣعاﻟجﺔ آنﻫا اقدام ﮔردد‪ .‬ترﻣﻴﻢ اﻳﻦ عارضﻪ را داکتران ﻣتخصص‬
‫اﻧجام ﻣﻰدﻫﻨد؛ زﻳرا کار بسﻴار دقﻴق است‪ .‬چﻨدساعت پس از شکستﻪﮔﻰ‪ ،‬ﻟختﺔ بزرگ خﻮن‬
‫در اطراف ﻣحﻞ آن تشــکﻴﻞ ﻣﻰشــﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕام‪ ،‬تعدادى از حجرات ﻣخصﻮص در ﻣحﻞ‬
‫شکســتﻪﮔﻰ شروع بﻪ ساختﻦ ﻣادة استخﻮاﻧﻰ ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬درطﻮل ﻫفتﻪ ﻫاى بعد‪ ،‬ﻟختﺔ خﻮن از‬
‫بﻴﻦ ﻣﻰرود و ﻧسج استخﻮاﻧﻰ جدﻳدى‪ ،‬ﻣحﻞ شکستﻪﮔﻰ را پر ﻣﻰکﻨد‪.‬‬

‫ﻟختﻪ خﻮن‬

‫شکﻞ (‪ )5-4‬ترﻣﻴﻢ شکستﮔﻰ استخﻮان‬

‫‪49‬‬
‫پﻮکﻰ اســتخﻮان ﻣرﻳضﻰ دﻳﮕرى اســت کﻪ سبب ﻣﻰشﻮد ﻧسج اســتخﻮانﻫا کﻢتر ﻣتراکﻢ و‬
‫ﻳا فشــرده ﮔردﻧد‪ .‬در اﻳﻦ حاﻟت اســتخﻮانﻫا ضعﻴف شده‪ ،‬بســﻴار بﻪ آساﻧﻰ ﻣﻰشکﻨﻨد‪ .‬سﻦ‬
‫پﻴشــرفتﻪ و خﻮراک بدون کﻴفﻴت‪ ،‬و اجتﻨاب از ورزش احتﻤال پﻮکﻰ اســتخﻮان را بﻴشــتر‬
‫ﻣﻰ سازد‪ .‬عﻠت آن کﻢ شدن ذخﻴرة کﻠسﻴﻢ و فاسفﻮرس در استخﻮان است‪ .‬زنﻫا (درسﻦ باﻻ‬
‫تراز ‪ 50‬ســال) بﻴشتر ﻧســبت بﻪ ﻣردﻫا بﻪ پﻮکﻰ استخﻮان دچار ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از دﻻﻳﻞ اﻳﻦ‬
‫اســت کﻪ ﻣقدارى از کﻠسﻴﻢ و فاسفﻮرس ذخﻴروى وجﻮدشان درجرﻳان حاﻣﻠﻪﮔﻰ بﻪ ﻣصرف‬
‫ﻣﻰرسد ‪.‬‬
‫ﻻزم اســت کﻪ در ﻫﻨﮕام ﻧﻮجﻮاﻧﻰ و جﻮاﻧﻰ فرصت را از دســت ﻧــداده‪ ،‬با اجراى تﻤرﻳﻦﻫاى‬
‫ﻣﻨظﻢ سپﻮرتﻰ و خﻮردن غذاﻫاى قﻮت دﻫﻨده کﻪ داراى اﻧﻮاع ﻟبﻨﻴات و ﻣﻨرالﻫا باشد؛ غﻠظت‬
‫و فشرده ﮔﻰ استخﻮان ﻫاى تان را در طﻮل حﻴات حفظ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬
‫بﻴشترﻳﻦ عﻠت کﻤر دردىﻫا ﻧزدﻳک شــدن صفحﺔ غضروفــﻰ ﻣﻬرهﻫاى کﻤر با ﻫﻤدﻳﮕر‬
‫اســت کﻪ در ﻧتﻴجــﻪ بﻪ ﻧخاع ﻳــا اعصاب اطراف آن فشــار وارد ﻣﻰآورد‪ .‬احســاس درد‬
‫شــدﻳد ﻫﻢ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اســت‪ .‬افراد ﻣبتﻼ باﻳد با اﻧجام ورزشﻫاى خاص ﻳا استراحت‪،‬‬
‫کارى کﻨﻨــد کﻪ صفحﺔ غضروفﻰ دوباره بﻪ جاى اوﻟﻰ خﻮد برﮔردد‪ .‬در غضروف رگ خﻮن‬
‫وجﻮد ﻧدارد؛ بﻨابراﻳﻦ درصﻮرت آســﻴب دﻳده ﮔﻰ بﻪ کﻨدى بﻬبﻮد ﻣﻰﻳابد و در سﻨﻴﻦ باﻻ‪،‬‬
‫فرسﻮده ﮔﻰ آن جبران ﻧﻤﻰشﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻀﻼت‬
‫آﻳا ﮔاﻫﻰ کﻮشش ﻧﻤﻮده اﻳد کﻪ براى ﻳک ﻟحظﻪ بﻨشﻴﻨﻴد‪ ،‬طﻮرى کﻪ ﻫﻴچ کدام از عضﻠﻪﻫاى شﻤا‬
‫حرکت ﻧکﻨد؟ اﻳﻦ ﻧاﻣﻤکﻦ اســت! در بعضﻰ از قســﻤتﻫاى بدن شﻤا‪ ،‬عضﻼت بﻪ ارادة شﻤا کار‬
‫ﻧﻤﻰ کﻨﻨد؛ ﻣثال‪ :‬حرکت غذا در ﻣرى و روده بﻪ ارادة شﻤا صﻮرت ﻧﻤﻰ ﮔﻴرد‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫ساختﻤان ﻋﻀﻼت‬
‫عضﻼت از حجرات ﻣخصﻮصﻰ بﻪ ﻧام اﻟﻴاف ﻳا رشــتﻪﻫاى عضﻠﻰ ساختﻪ شده‪ ،‬کﻪ درکﻨار ﻳک‬
‫دﻳﮕر قرار ﮔرفتﻪ اﻧد‪ .‬داخﻞ حجرات عضﻠﻰ‪ ،‬رشــتﻪ ﻫاى بارﻳکﻰ از ﻧﻮع پروتﻴﻦ وجﻮد دارد کﻪ‬
‫ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪ ،‬ﻣﻨقبض ﻳا کﻮتاه شــﻮﻧد‪ .‬وقتﻰ ﻫﻤﻪ حجرات ﻳک عضﻠﻪ با ﻫﻢ ﻣﻨقبض شﻮﻧد‪ ،‬عضﻠﻪ‬
‫ﻧﻴز ﻣﻨقبض ﻣﻰشﻮد و در ﻧتﻴجﻪ باعث حرکت ﻳک عضﻮ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻋﻀﻼت‬
‫عضﻼت سﻪ ﻧﻮع ﻣﻰباشﻨد‪ .‬عضﻼت ﻣخطط ﻳا اسکﻠﻴتﻰ‪ ،‬ﻟشﻢ و قﻠبﻰ‪.‬‬

‫حجره عضﻠﻪ قﻠبﻰ‬

‫حجره عضﻠﻪ اسکﻠﻴتﻰ‬

‫حجره عضﻠﻪ ﻟشﻢ‬ ‫اﻟف)‬

‫ﻳک رشتﻪ عضﻠﻰ‬

‫ب)‬

‫شکﻞ (‪)5-5‬‬
‫اﻟف) اﻧﻮاع عضﻠﻪ اسکﻠﻴتﻲ‪ ،‬ﻟشﻢ وقﻠبﻲ‬
‫ب) ساختﻤان عضﻼت اسکﻠﻴتﻲ‬

‫‪51‬‬
 ‫اﻟـﻒ) ﻋﻀـﻼت اسـﻜﻠﻴتﻰ‪ :‬در‬
‫اﻧســان عضﻠــﺔ اســکﻠﻴتﻰ تقرﻳبــاً‬
‫‪ % 40‬وزن بــدن را تشــکﻴﻞ‬
‫ﻣﻰ دﻫد‪ .‬عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ جﻬت‬
‫عضﻠﺔ دو سر در حاﻟت اﻧقباض‬
‫حرکــت بــا اســتخﻮان ﻫاى بدن‬
‫عضﻠﺔسﻪ سر درحاﻟت‬
‫وصﻞ ﻫســتﻨد و ﻣﻰ تﻮاﻧﻨد صدﻫا‬ ‫استراحت‬

‫ﻧﻮع حرکت را بــﻪ وجﻮد بﻴاورﻧد‪.‬‬

‫عضﻠﺔ دو سر درحاﻟت استراحت‬
‫ﻣﻰ تﻮان بســﻴارى از اﻳﻦ حرکات‬
‫را با تﻤاشاى ﻳک ورزشکار و حتا‬
‫عضﻠﺔ سﻪ سر در حاﻟت اﻧقباض‬
‫با تﻤاشــاى ﻳک شــخص ﻣتبسﻢ‬
‫و ﻳــا ﻳک شــخص پﻴشــاﻧﻰ ترش‬
‫ﻣشــاﻫده کرد‪ .‬وقتــﻰ بخﻮاﻫﻴﻢ حرکــت ﻧﻤاﻳﻴﻢ‬
‫پﻴــام از ﻣغز بﻪ حجرات عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ اﻧتقال‬
‫ﻣﻰ ﻳابــد کﻪ باعــث اﻧقبــاض عضﻠﻪ شــده در ﻧتﻴجﻪ‬
‫حرکت بــﻪ وجﻮد ﻣﻰ آﻳــد‪ .‬حجرات عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ‪،‬‬
‫ﻣخطط بﻪ ﻧظر ﻣﻰرســﻨد و ﻫر کدام چﻨد ﻫســتﻪ دارﻧد‪ .‬عضﻼت‬
‫اســکﻠﻴتﻰ با اســتخﻮانﻫا وصﻞ بﻮده‪ ،‬رشــتﻪﻫاى چرم ﻣاﻧﻨد اﻧســاج‬
‫ارتباطﻰ‪ ،‬عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ را با اســتخﻮانﻫا وصﻞ ﻣﻰســازد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫رشــتﻪﻫا بﻪ ﻧام پﻰ (‪)Tendon‬ﻳاد ﻣﻰ شــﻮﻧد‪ .‬ﻫرﮔاه ﻳک عضﻠﻪ کﻪ‬
‫دو اســتخﻮان را با ﻫﻢ وصﻞ ساختﻪ اســت کﻮتاهتر شﻮد‪ ،‬استخﻮان ﻫا‬
‫ﻧزدﻳــکتر بــﻪ ﻫﻢ کش ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬بﻪ طــﻮر ﻣثال‪ :‬رشــتﻪﻫاى پﻰ‪،‬‬
‫عضﻠﺔ دو ســر(‪ )Biceps‬را بﻪ اســتخﻮان شاﻧﻪ و استخﻮان بازوىتان‬ ‫شــکﻞ ( ‪ ) 5-6‬عضﻠﺔ دو ســر و‬
‫وصﻞ ﻣﻰســازد‪ .‬وقتﻰ کﻪ عضﻠﺔ دوســر اﻧقباض ﻧﻤاﻳد ‪ ،‬بازوى شــﻤا‬ ‫سﻪ سر بازو‬

‫بﻪطرف شــاﻧﺔتان خﻢ ﻣﻰ شﻮد‪ .‬عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ بﻴشتر بﻪ صﻮرت‬

‫جﻮرهﻳﻰ کار ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻً ﻳک عضﻠﺔ جﻮرهﻳﻰ ﻳک قســﻤت بدن‬
‫را خﻢ ﻣﻰ کﻨد‪ ،‬عضﻠﺔ دﻳﮕر ﻫﻤان جﻮره‪ ،‬آن قســﻤت بدن را راســت‬
‫ﻣﻰ کﻨــد‪ .‬عضﻠﻪ ﻳﻰ کﻪ ﻳک قســﻤت بدن را خﻢ ﻣﻰکﻨــد‪ ،‬بﻪ ﻧام خﻢ‬
‫کﻨﻨده (‪ )Flexor‬و عضﻠﻪ ﻳﻰ کﻪ آن قســﻤت بدن را راست ﻣﻰسازد‬
‫بﻪ ﻧام راســت کﻨﻨده (‪ )Extensor‬ﻳاد ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬در صﻮرت ﻧﻴاز بﻪ‬

‫‪52‬‬
‫دراز شدن ﻳک عضﻠﻪ‪ ،‬ﻻزم است تا عضﻠﺔ ﻣخاﻟفﻰ وجﻮد داشتﻪ باشد کﻪ بتﻮاﻧد با اﻧقباض خﻮد آن‬
‫را کش ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬شــکﻞ ( ‪ ،)5-6‬عضﻠﺔ دوســر بازو خﻢ کﻨﻨده و عضﻠﺔ ســﻪ سر بازو ﻳک عضﻠﺔ‬
‫راست کﻨﻨده است‪.‬‬
‫ب )ﻋﻀﻼت ﻟشﻢ‪ :‬عضﻼت ﻟشﻢ بخشﻫاى ِ ﻣخطط عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ را ﻧدارﻧد‪ .‬حجرهﻫاى‬
‫اﻳﻦ عضﻼت دراز و دوک ﻣاﻧﻨد بﻮده و در ﻫر کدام فقط ﻳک ﻫســتﻪ دﻳده ﻣﻰشــﻮد‪ .‬عضﻼت‬
‫ﻟشــﻢ‪ ،‬بﻪ طﻮر عﻤﻮم بﻪصﻮرت ورقﻪﻳﻰ در آﻣده اﻧد و دﻳﻮار سﻴســتﻢ ﻫضﻤﻰ‪ ،‬رگﻫاى خﻮن‪،‬‬
‫ﻣجراﻫاى تﻨفســﻰ و تکثرى را ﻣﻰسازﻧد‪ .‬عضﻼت ﻟشﻢ ﻧسبت بﻪ دو ﻧﻮع عضﻠﺔ دﻳﮕر بﻪصﻮرت‬
‫کﻨــد ﻳا آﻫســتﻪ عﻤﻞ ﻣﻰ کﻨﻨــد و با ﻣصرف اﻧــرژى اﻧدک‪ ،‬ﻣدت بﻴشــترى در حال اﻧقباض‬
‫ﻣﻰ ﻣاﻧﻨد‪ .‬ﻳکﻰ از ﻧقشﻫاى عضﻼت ﻟشــﻢ جﻠﻮ راﻧدن ﻣﻮاد در طﻮل رودهﻫا و ﻫﻢ تﻨظﻴﻢ قطر‬
‫رگﻫاى خﻮن است اﻧقباض اﻳﻦ عضﻼت تحت کﻨترول شﻤا ﻧﻴست‪.‬‬
‫ج ) ﻋﻀﻠﺔ ﻗﻠبﻰ‪ :‬قﻠب فقارﻳﻪﻫا از اﻳﻦ عضﻠﻪ ســاختﻪ شده کﻪ بﻪ ظاﻫر خستﻪﮔﻰ ﻧا پذﻳر بﻪ‬
‫ﻧظر ﻣﻰرســد‪ .‬حجرات اﻳﻦ عضﻠﻪ ﻣخطط و حرکتﻫاى آن غﻴر ارادى ﻣﻰباشــد‪ .‬عضﻠﺔ قﻠبﻰ‬
‫شاﻣﻞ حجراتﻰ است کﻪ ﻧسبت بﻪ ﻫﻢ ﻣﻨشعب بﻮده و داراى دو ﻫستﻪ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫در سﻼﻳد تﻬﻴﻪ شده‪ ،‬حجرات اﻧﻮاع عضﻼت را تحت ﻣاﻳکروسکﻮپ ﻣشاﻫده ﻧﻤﻮده و اشکال آنﻫا را در کتابچﻪ ﻫاى تان‬
‫رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻓﻌاﻟﻴت ﻋﻀﻼت‪ :‬فعاﻟﻴت عضﻼت ﻣﻰ تﻮاﻧد ارادى و ﻳا غﻴر ارادى باشــد‪ .‬عضﻼتﻰ کﻪ‬
‫فعاﻟﻴت آن تحت کﻨترول شــﻤا باشــد عضﻼت ارادى و ﻫرﮔاه فعاﻟﻴت عضﻼت تحت کﻨترول‬
‫شــﻤا ﻧباشــد؛ بﻪﻧام عضﻼت غﻴر ارادى ﻳاد ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬عضﻼت ﻟشــﻢ و عضﻼت قﻠبﻰ از جﻤﻠﻪ‬
‫عضﻼت غﻴر ارادى اﻧد‪ .‬عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ ﻣﻰ تﻮاﻧد‪ ،‬ارادى و ﻳا غﻴر ارادى باشد‪ ،‬بﻪطﻮر ﻣثال‪:‬‬
‫شﻤا ﻫر وقتﻰ کﻪ خﻮاستﻪ باشﻴد چشﻤانتان را باز و بستﻪ کرده ﻣﻴتﻮاﻧﻴد‪ ،‬ﻻکﻦ چشﻤان شﻤا‬
‫ﻫﻤچﻨان بﻪصﻮرت اتﻮﻣاتﻴک (خﻮدکار) ﻧﻴز پﻠک ﻣﻰزﻧد‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫حرﻛات ورزشﻲ‬
‫تﻤرﻳﻨات ﻣﻨظﻢ چﻪ تأثﻴرى باﻻى سﻴستﻢ عضﻼتﻰ شﻤا دارد؟‬
‫چطﻮرﻣﻰتﻮاﻧﻴدﻧﻴروىعضﻼتﻰتانرا افزاﻳشدﻫﻴد؟ﻧﻴرووطاقتعضﻠﻪﻫا‪،‬ﻣربﻮطبﻪتعدادرشتﻪﻫاى‬
‫عضﻠﻪ ﻧﻤﻰباشد؛ طﻮرى کﻪ ﻣعﻠﻮم است تعداد رشتﻪﻫا ‪ ،‬اساساً قبﻞ از تﻮﻟد ﻳعﻨﻰ در رحﻢ ﻣادر تثبﻴت‬
‫شده ﻣﻰباشد‪ .‬ﻧﻴروى عضﻠﻪ بﻪ ضخاﻣت رشتﻪ ﻫاى عضﻼتﻰ و تعداد آنﻫا کﻪ در ﻳک وقت اﻧقباض‬
‫ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ارتباط دارد‪ .‬رشتﻪﻫاى ضخﻴﻢ تر عضﻼتﻰ‪ ،‬قﻮى تر اﻧد ورزش ﻣﻨظﻢ سبب تقﻮﻳت‬
‫و بزرﮔﻰ عضﻼت ﻣﻰ شﻮد‪ .‬ورزش باعث ﻣﻰشﻮد تا بدن ﻣا از ﻣزﻳتﻫاى زﻳر برخﻮردار شﻮد‪:‬‬
‫داشـتﻦ ﻋﻀﻼت ﻗﻮى‪ :‬ﻣﻨظﻮر از عضﻼت قﻮى عضﻼت بســﻴار بزرگ و خارق اﻟعاده ﻧﻴســت‪.‬‬
‫کافﻰ اســت عضﻼت ﻣا براى اﻧجام دادن کار خﻮد آﻣادهﮔﻰ کافﻰ داشتﻪ باشﻨد‪ .‬ورزش کردن‬
‫بﻪطــﻮر ﻣﻨظﻢ‪ ،‬باعث بﻪ کار افتادن عضﻼت و آﻣــاده بﻮدن آنﻫا براى اﻧجام کار ﻫاى ضرورى‬
‫ﻣﻰ شﻮد‪ .‬ورزش کردن ﻫﻤچﻨان باعث افزاﻳش حجﻢ عضﻠﻪ ﻫا ﻧﻴز ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫تﻮاﻧاﻳــﻰ بدن ﻣا براى اﻧجام فعاﻟﻴتﻫاى ثقﻴﻞ ﻳا طﻮﻻﻧﻰ بســتﻪﮔﻰ بــﻪ اﻳﻦ دارد کﻪ چقدر‬
‫ورزش ﻣﻰکﻨﻴﻢ‪ .‬اﻟبتﻪ براى اﻧجام ورزش باﻳد ﻣصﻤﻢ بﻮده و از ارادة کافﻰ برخﻮردار باشﻴﻢ ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻫﻨــﮕام ورزش عضﻼت ﻣا بﻪ اکســﻴجﻦ بﻴشــترى ضرورت دارد؛ بﻨابراﻳــﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕام ورزش تﻨفس‬
‫شــدﻳدتر و تﻨدتر ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬عضﻼت تﻨفسﻰ در اثر کار شــدﻳد تر تقﻮﻳت ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬افراد ورزشکار‪،‬‬
‫آﻫستﻪتر اﻣا عﻤﻴقتر از کساﻧﻰ کﻪ کﻢتر ورزش ﻣﻰکﻨﻨد‪ ،‬تﻨفس ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫در ﻫﻨﮕام ورزش ضربان قﻠب ﻣا تﻨد تر و شــدﻳد تر ﻣﻰ شــﻮد؛ بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬تﻮاﻧاﻳﻰ عضﻠﺔ قﻠب ﻣا‬
‫افزاﻳش ﻣﻰﻳابد‪ .‬ﻣقدار خﻮﻧﻰ کﻪ پس از ﻫر اﻧقباض در افراد ورزشــکار از قﻠب خارج ﻣﻰ شﻮد‬
‫بﻴشتر از افرادى است کﻪ کﻤتر ورزش ﻣﻰ کﻨﻨد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ ﻣﻴزان تﻮاﻧاﻳﻰ دستﮕاه دوران خﻮن‬
‫در رساﻧدن خﻮن بﻴشتر بﻪ عضﻼت بدن بستﻪﮔﻰ بﻪ ﻣﻴزان ورزش روزاﻧﻪ دارد‪.‬‬
‫صدﻣات ﻋﻀﻼت‬
‫ﻫر پروﮔرام ورزش باﻳد بﻪطﻮر آﻫستﻪ آغاز شﻮد‪ .‬آغاز ﻧﻤﻮدن تﻤرﻳﻦﻫا بﻪطﻮر آﻫستﻪ بﻪ ﻣعﻨاى‬
‫اﻳﻨســت کﻪ شﻤا کﻢتر آسﻴب پذﻳر ﻣﻰشﻮﻳد‪ .‬شﻤا باﻳد براى اجراى تﻤرﻳﻦ‪ ،‬بدن خﻮد را ﮔرم‬
‫و آﻣاده ﻧﻤاﻳﻴد تا بﻪ عضﻼت شﻤا صدﻣﻪ ﻧرسد‪.‬‬
‫ﮔاﻫــﻰ اتفــاق ﻣﻰافتد کﻪ ﻳکﻰ از عضﻼت ارادى‪ ،‬اﻧقباض طﻮﻻﻧــﻰ و غﻴر ارادى پﻴدا ﻣﻰ کﻨد‬
‫کــﻪ بﻪ اﻳﻦ حاﻟت‪ ،‬اﻧقباض درد ﻧاک عضﻠﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد و در افراد ســاﻟﻢ بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل بعد از‬
‫حرکات ثقﻴﻞ ورزشــﻰ صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪ .‬عﻠت آن‪ ،‬فقدان ﻣﻮقتﻰ اکســﻴجﻦ و ﻣﻮاد غذاﻳﻰ در‬

‫‪54‬‬
‫عضﻠﻪ اســت‪ .‬با ﻣاساژ دادن وبﻪ آﻫســتﻪﮔﻰ اداﻣﺔ دادن بﻪ فعاﻟﻴت‪ ،‬ﻣﻰتﻮان اﻧقباض درد ﻧاک‬
‫عضﻠــﻪ را رفع کرد‪ .‬افرادى کﻪ تﻤرﻳﻦﻫاى بﻴش از حد اجرا ﻣﻰ کﻨﻨد‪ ،‬ﻣﻤکﻦ اســت‪ ،‬بﻪ اﻟﻴاف‬
‫عضﻼتﻰ خﻮد آسﻴب برساﻧﻨد‪ ،‬در ﻧتﻴجﻪ پﻰﻫا اﻟتﻬابﻰ ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ اﻳﻦ حاﻟت را بﻪ ﻧام اﻟتﻬاب‬
‫پﻲﻫا ﻳاد ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬بﻴشــتر براى صحتﻳابﻰ چﻨﻴﻦ پﻰﻫاى صدﻣﻪ دﻳده‪ ،‬اســتراحت طﻮﻻﻧﻰ‬
‫ضرورت است‪.‬‬
‫بعضاً ﻣردم کﻮشــش ﻣﻰکﻨﻨد تا عضﻼت خﻮد را تﻮســط خﻮردن بعضﻰ دواﻫا تقﻮﻳت ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫خﻮردن اﻳﻦ چﻨﻴﻦ دواﻫا در درازﻣدت ســبب ﻣشــکﻞﻫاى زﻳاد صحــﻰ‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬تخرﻳب قﻠب‪،‬‬
‫جﮕر و ﮔردهﻫا و فشار بﻠﻨد خﻮن ﻣﻰﮔردﻧد‪ .‬ﻫرﮔاه اﻳﻦ ﻧﻮع دواﻫا قبﻞ از بﻪ پختﻪﮔﻰ رسﻴدن‬
‫استخﻮانﻫا‪ ،‬استفاده شﻮﻧد سبب تﻮقف ﻧﻤﻮى استخﻮانﻫا ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ پﻨجﻢ‬

‫اسکﻠﻴت ﻣحﻮر و تکﻴﻪ ﮔاه عضﻼت و اعضاى بدن است‪.‬‬
‫اســتخﻮانﻫا جســﻢ را ﻣحافظت ﻧﻤﻮده و ﻣﻨرالﻫا را ذخﻴــره ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؛ ﻫﻤچﻨان زﻣﻴﻨﺔ‬
‫حرکت را ﻣساعد ساختﻪ و کروﻳات خﻮن را ﻣﻰسازﻧد‪.‬‬
‫ﻣفصﻞﻫا ﻣحﻞ اتصال استخﻮانﻫا با ﻳک دﻳﮕر ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫صدﻣات سﻴســتﻢ اسکﻠﻴتﻰ شــاﻣﻞ کسر‪ ،‬شکستﻦ استخﻮان ﻫا‪ ،‬بﻴجا شدن و ﻳا پاره شدن‬
‫رشتﻪ ﻫاى رباط باشد‪.‬‬
‫صدﻣﻪﻫا و اﻣراض سﻴستﻢ اسکﻠﻴتﻰ پﻮکﻰ استخﻮان و سپرن ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫استخﻮانﻫا سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬استخﻮانﻫاى دراز‪ ،‬کﻮتاه و پﻬﻦ‪.‬‬
‫عضﻼت سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ‪ ،‬عضﻼت ﻟشﻢ و عضﻼت قﻠبﻰ؛‬
‫عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ بﻪ طﻮر جﻮرهﻳﻰ و بر عکس ﻳکدﻳﮕر کار ﻣﻰکﻨﻨد؛‬
‫عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ ﻣﻨقبض ﻣﻰشﻮﻧد تا باعث حرکت استخﻮانﻫا ﮔردﻧد؛‬
‫ورزش ﻣﻨظﻢ از بﻴﻤارىﻫاى قﻠبﻰ و رگﻫاى خﻮن جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰ کﻨد و تﻮاﻧاﻳﻰ بدن ﻣا را‬
‫براى اﻧجام کارﻫاى روزاﻧﻪ افزاﻳش ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ساختﻤان ﻧسجﻰ استخﻮانﻫا از دو ﻧﻮع ﻣتراکﻢ واسفﻨجﻰ ﻣﻰباشد‪،‬‬
‫داخﻞ کاﻧالﻫاى ﻣابﻴﻨﻰ استخﻮانﻫاى ﻣتراکﻢ وحفرهﻫاى استخﻮانﻫاى اسفﻨجﻰ از ﻧسج‬
‫ﻣغز استخﻮانﻫا ﻣﻤﻠﻮ ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ﻣفصﻞﻫا بﻪ سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬غﻴرﻣتحرک‪ ،‬ﻧﻴﻤﻪ ﻣتحرک وﻣتحرک؛‬
‫آن رشــتﻪﻫاى ﻧســج ارتباطﻰ کﻪ عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ را با استخﻮان ﻫا وصﻞ ﻣﻰ سازد بﻪ ﻧام‬
‫پﻰ ﻳاد ﻣﻰ شﻮد ‪.‬‬

‫سﻮال ﻫاى ﻓصﻞ پﻨجﻢ‬

‫جاﻫاى خاﻟﻰ را با ﻛﻠﻤات ﻣﻨاسب تﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤاﻳﻴد ‪:‬‬
‫‪ -1‬بﻪ طﻮر ﻣتﻮسط تعداد استخﻮانﻫاى بدن اﻧسان ‪ ..............‬ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫‪ -2‬اسکﻠﻴت بدن اﻧسان بﻪ دو حصﺔ ‪ .............‬و ‪ ................‬تقسﻴﻢ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫در صﻮرت درسـت بـﻮدن (ص) ودرصﻮرت ﻧادرسـت بـﻮدن ( غ) درﻛتابچﻪﻫاىتان‬

‫بﻨﻮﻳسﻴد‪:‬‬
‫)‬ ‫‪ -3‬کروﻳات سرخ خﻮن در ﻣغز استخﻮان تﻮﻟﻴد ﻣﻰشﻮﻧد‪( .‬‬
‫‪ -4‬عضﻠﺔ ﻟشﻢ ﻧسبت بﻪ عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ و قﻠبﻰ بسﻴار بﻪ سرعت عﻤﻞ ﻣﻰ کﻨد ( )‬
‫سﻮالﻫاى تشرﻳحﻰ‬
‫‪ -5‬چﻪ تفاوتﻰ ﻣﻴان استخﻮان ﻣتراکﻢ و استخﻮان اسفﻨجﻰ ﻣﻮجﻮد است؟‬
‫‪ –6‬وظاﻳف عﻤدة استخﻮانﻫا را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻣفصﻞﻫاى ﻣتحرک را با ﻣثال واضح سازﻳد‪.‬‬
‫‪ -8‬اﻧﻮاع عضﻼت را ﻧام بﮕﻴرﻳد و تشرﻳح کﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -9‬چﻨد ﻧﻮع آسﻴب ﻳا صدﻣات عضﻼتﻰ وجﻮد دارد؟ تشرﻳح کﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -10‬عضﻼت ﻟشﻢ در کدام قسﻤتﻫاى بدن ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد؟‬
‫‪ -11‬غضروف را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد و ﻫﻢ بﮕﻮﻳﻴد کﻪ چﻪ کارى را اﻧجام ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫ﻓصﻞ ششﻢ‬

‫سﻴستﻢ ﻋصبﻰ و اﻋﻀاى حسﻰ‬

‫ﻼ آﻣﻮختﻴد کﻪ اعضاي حســﻰ ﻣاﻧﻨد چشــﻢ‪،‬ﮔﻮش‪ ،‬بﻴﻨﻲ‪ ،‬زبان و‬ ‫قبــ ً‬
‫جﻠد بــدن اطﻼعات فراواﻧﻲ را از دﻧﻴاى اطراف بﻪ ﻣا ﻣﻲ دﻫﻨد‪ .‬درک‬
‫ﻣحرک ﻫاي ﻣحﻴطﻲ بﻪ وســﻴﻠﺔ حﻮاس اﻣکان پذﻳر بﻮده‪ ،‬ﻣا را قادر‬
‫ﻣﻲ سازد تا بﻪ وجﻮد ﻣحرک ﻫا پﻲ ببرﻳﻢ و ﻣتﻨاسب بﻪ آن عکس اﻟعﻤﻞ‬
‫را ﻧشــان بدﻫﻴﻢ‪ .‬پﻴامﻫاى حاصﻞ از اﻳﻦ پﻨج عضﻮ حسﻰ و ﻫﻤچﻨان‬
‫اطﻼعاتﻲ کﻪ از اعضاى بدن بﻪ طﻮر ﻧاخﻮدآﮔاه بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد سبب‬
‫ﻣﻲ شﻮد کﻪ بدن ﻣا کار خﻮد را بﻪ طﻮرﻣﻨظﻢ و درست اﻧجام دﻫد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻧظﻢ و ﻫﻤاﻫﻨﮕﻰ را سﻴستﻢﻫاى عصبﻰ اﻳجاد ﻣﻰکﻨد‪ .‬اﻳﻦ سﻴستﻢ از‬
‫چﻪ قسﻤت ﻫاﻳﻰ تشکﻴﻞ شده و چﮕﻮﻧﻪ عﻤﻞ ﻣﻰ کﻨﻨد؟‬
‫با ﻣطاﻟعﻪ اﻳﻦ فصﻞ‪ ،‬با ســاختﻤان و طرز کار سﻴستﻢ عصبﻲ اﻧسان‬
‫آشــﻨا ﻣﻰ شــﻮﻳد‪ ،‬سﻴســتﻢ اعصاب ﻣرکزي را از سﻴستﻢ اعصاب‬
‫ﻣحﻴطــﻲ تفکﻴک ﻧﻤــﻮده ﻣﻰ تﻮاﻧﻴد‪ ،‬سﻴســتﻢ عصبــﻲ ارادي را با‬
‫سﻴستﻢ عصبﻲ غﻴرارادي ﻣقاﻳسﻪ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪ ،‬با ساختﻤان پﻨج عضﻮ‬
‫حســﻰ‪ :‬ﮔﻮش‪ ،‬چشــﻢ‪ ،‬زبان‪ ،‬بﻴﻨﻰ و جﻠد و طرزکار شــان ﻣعرفت‬
‫حاصﻞ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴد و ﻣﻰآﻣﻮزﻳد کﻪ چﮕﻮﻧﻪ سﻴســتﻢ عصبﻲ و حﻮاس‬
‫پﻨج ﮔاﻧﻪﻳﻰ تان را حفظ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫سﻴستﻢ ﻋصبﻰ (‪)Nervous System‬‬
‫سﻴســتﻢ عصبﻰ از ﻣﻬﻤترﻳﻦ و ﻣغﻠقترﻳﻦ سﻴستﻢﻫاى بدن اﻧسان ﻣﻰباشد کﻪ بﻪ واسطﺔ آن‬
‫عﻮاﻣــﻞ ﻣحﻴطﻰ درک و تﻤام وظاﻳف جســﻢ را اداره و کﻨتــرول ﻣﻰکﻨد کﻪ واحد آن ﻧﻴﻮرون‬
‫است‪.‬‬
‫ﻧﻴﻮرون و ساختﻤان آن (‪) Neuron‬‬
‫واحدﻫاى ساختﻤاﻧﻰ و وظﻴفﻮى سﻴستﻢ عصبﻰ را ﻧﻴﻮرون ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻧﻴﻮرون ﻫا اﻧﻮاع ﻣختﻠفﻰ دارﻧد؛ و ﻣثﻞ ﻫر حجرة دﻳﮕر غشاى حجروى‪ ،‬ساﻳتﻮپﻼزم و ﻫستﻪ دارﻧد‪.‬‬
‫ﻫستﺔ ﻧﻴﻮرون در جسﻢ حجروى جاى داشتﻪ و ساﻳتﻮپﻼزم آن در اطراف ﻫستﻪ قرار دارد‪.‬‬

‫ﻫستﻪ‬
‫غشاى ﻣﻴﻠﻴﻦ‬ ‫جسﻢ حجروى‬

‫اکسﻮن‬
‫دﻧدراﻳتﻫا‬
‫شکﻞ(‪ )6-1‬ساختﻤان ﻧﻴﻮرون‬
‫اﻧتﻬاى اکسﻮن‬

‫ﻧﻴﻮرون از سﻪ قسﻤت ساختﻪ شده است‪:‬‬

‫‪ -1‬جســﻢ حجروى (‪ )Cell body‬عبارت از آن قســﻤت ﻧﻴﻮرون اســت کﻪ در آن ﻫستﻪ و‬
‫ساﻳتﻮپﻼزم قرار دارد‪.‬‬
‫‪ - 2‬دﻧدراﻳت (‪ : )Dendrite‬دﻧدراﻳت ﻫا کﻪ ﻣاﻧﻨد شاخﻪﻫاى درخت از جسﻢ حجروى ﻣﻨشاء‬
‫ﮔرفتﻪ‪ ،‬پﻴام را درﻳافت و بﻪ جسﻢ حجروى (‪ )Cell body‬ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫‪ – 3‬اکســﻮن ( ‪ : )Axon‬اکسﻮن ﻳک رشتﺔ طﻮﻳﻞ برآﻣده از جسﻢ حجروى ﻣﻰباشد کﻪ پﻴام‬
‫عصبﻰ را از جســﻢ حجروي اخذو تا اﻧتﻬاى ﻧﻴﻮرون ﻫداﻳت ﻣﻰ کﻨد‪ .‬بســﻴاري از اکســﻮنﻫاى‬
‫حجرات عصبﻲ را غشاى پروتﻴﻨﻲ و شحﻤﻲﻳﻰ بﻪ ﻧام ﻣﻴﻠﻴﻦ (‪ )Myelin‬پﻮشاﻧﻴده است‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫اﻧـﻮاع ﻧﻴـﻮرون‪ :‬ﻧﻴﻮرون ﻫــا ﻧظــر بﻪ‬
‫وظاﻳف شان سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻧﻴﻮرونﻫــاي حســﻲ‪ ،‬اطﻼعات را از‬
‫اعضاي حســﻲ ﻣاﻧﻨد جﻠد بﻪ ﻧخاع و ﻣغز‬
‫ﻣﻲ رساﻧﻨد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻴﻮرونﻫــاي حرکــﻲ‪ ،‬فرﻣانﻫــاى‬
‫ﻣغــز و ﻧخاع را بﻪ عضــﻼت اعضاي بدن‬
‫ﻣﻲ رساﻧﻨد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻧﻴﻮرونﻫاي ارتباطﻲ‪ ،‬بﻴﻦ ﻧﻴﻮرونﻫاي‬ ‫عضﻠﻪ‬
‫ﻧﻴﻮرون ارتباطﻰ‬
‫حسﻲ و حرکﻲ رابطﻪ برقرار ﻣﻲ کﻨﻨد‪.‬‬
‫ﻧﻴﻮرون حرکﻰ‬ ‫ﻧﻴﻮرون حسﻰ‬
‫شکﻞ(‪ ) 6-2‬اﻧﻮاع ﻧﻴﻮرون‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫بﻪ کﻤک شکﻞ باﻻ ساختﻤان ﻧﻴﻮرونﻫا را ﻧظر بﻪ وظاﻳفشان با ﻫﻤدﻳﮕر ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫سـﻴﻨاپس (‪ :)Synapse‬سﻴﻨاپس فضاى کﻮچک است کﻪ‬

‫بﻴﻦ اکســﻮن ﻳک ﻧﻴــﻮرون و دﻧدراﻳت ﻧﻴــﻮرون دﻳﮕر ارتباط‬
‫برقــرار ﻣﻰکﻨــد‪ .‬در فضاى ﻣذکــﻮر‪ ،‬از اﻧتﻬاى اکســﻮن پﻴام‬
‫رسان‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى (اسﻴتاﻳﻞ کﻮﻟﻴﻦ) ترشح ﻣﻰشﻮد کﻪ از‬
‫ﻧﻴﻮرون اول‬
‫طرﻳــق ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬پﻴامﻫاى عصبﻰ از ﻳک ﻧﻴﻮرون‬
‫بﻪ ﻧﻴﻮرون دﻳﮕر‪ ،‬اﻧتقال داده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫پﻴام رسان‬
‫کﻴﻤﻴاوى‬
‫ساختﻤان سﻴستﻢ ﻋصبﻲ اﻧسان‬
‫سﻴســتﻢ عصبﻲ‪ ،‬از ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا ﻧﻴﻮرون ســاختﻪ شــده است‪،‬‬
‫دربارة شراﻳط داخﻠﻲ و ﻣحﻴط اطراف بدن بﻪ صﻮرت دوامدار‬
‫اطﻼعات را جﻤعآوري ﻣﻲ کﻨد و پس از ﻫﻤاﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬تشخﻴص‬
‫و تعبﻴر بﻪ آنﻫا پاسخ ﻣﻲ دﻫد‪ .‬ﻧﻴﻮرون ﻫا چﮕﻮﻧﻪ در دستﮕاه‬ ‫ﻧﻴﻮرون دوم‬
‫عصبــﻲ‪ ،‬ســازﻣان ﻳافتﻪ اﻧــد؟ طــﻮري کﻪ در شــکﻞ (‪)6-4‬‬
‫ﻣﻲ بﻴﻨﻴد‪ ،‬سﻴســتﻢ عصبﻲ اﻧسان از دو بخش اصﻠﻲ سﻴستﻢ‬
‫شکﻞ(‪ )6-3‬اﻧتقال پﻴام عصبﻰ در سﻴﻨاپس‬
‫‪59‬‬
‫اعصاب ﻣرکزي و سﻴســتﻢ اعصاب ﻣحﻴطﻲ‪ ،‬تشــکﻴﻞ ﮔردﻳده اســت‪ .‬دستﮕاه عصبﻰ ﻣرکزى‬
‫شاﻣﻞ ﻣغز و ﻧخاع شﻮکﻰ است‪ .‬سﻴستﻢ عصبﻰ ﻣحﻴطﻰ شاﻣﻞ تعداد زﻳادى از اعصاب ﻣختﻠف‬
‫ﻣﻰباشد‪ .‬عصب ﻣجﻤﻮعﻪ ﻳﻰ از آکسﻮن ﻫا و دﻧدراﻳت ﻫا است‪.‬‬

‫سﻴسـتﻢ اﻋصـاب ﻣرﻛزي‪ :‬ﻣغز و ﻧخاع شــﻮکﻲ ﻣرکزﻫــاى ﻧظارت بر اعﻤــال حﻴاتﻲ بدن‬
‫ﻣﻰباشﻨد‪ .‬ﻳعﻨﻲ اطﻼعات درﻳافت شدة ﻣحﻴطﻲ و داخﻠﻲ بدن را تشخﻴص و تعبﻴرﻣﻰ کﻨﻨد و‬
‫بﻪ آنﻫا پاسخ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )6-4‬ارتباط دستﮕاه عصبﻲ ﻣرکزى را‬

‫با اعصاب ﻣحﻴطﻲ ﻧشان ﻣﻰدﻫد کﻪ سﻴستﻢ‬
‫اعصــاب ﻣرکزى بــﻪ آبﻰ‪ ،‬سﻴســتﻢ اعصاب‬
‫ارادى سبز و سﻴستﻢ اعصاب غﻴرارادى سرخ‬
‫رﻧگ ﻧشان داده شده است‪.‬‬

‫‪60‬‬
 ‫ﻣﻐز‬
‫ﻣغز در بﻴﻦ جﻤجﻤﻪ واقع اســت کﻪ ﻣرکز اصﻠﻲ درﻳافت و تفســﻴر آﮔاﻫﻰﻫا در بدن ﻣﻴباشد‪.‬‬
‫وظﻴفﻪ تحﻠﻴﻞ افکار‪ ،‬عﻮاطف‪ ،‬رفتارﻫا‪ ،‬احســاس‪ ،‬حافظﻪ و کﻨترول دﻳﮕر فعاﻟﻴت ﻫاى حﻴاتﻰ‬
‫آن است؛ ﻣغز شاﻣﻞ‪ :‬دﻣاغ اکبر‪ ،‬دﻣاغ اصغر و ساقﺔ ﻣغز ﻣﻲ باشد‪.‬‬

‫دﻣـاغ اﻛبـر‪ :‬بزرﮔترﻳﻦ بخش ﻣغز اســت کﻪ برروى آن فرو رفتﻪﮔﻲ ﻫا و برجســتﻪ ﮔﻲ ﻫاى‬
‫زﻳادى‪ ،‬دﻳده ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬فرو رفتﻪﮔﻲ عﻤﻴقﻰ از پﻴش رو بﻪ طرف عقب‪ ،‬دﻣاغ را بﻪ دو ﻧﻴﻤکرة‬
‫راســت و چپ تقســﻴﻢ ﻣﻰ کﻨد‪ .‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل ﻧﻴﻢ کرة چپ پﻴام ﻫاي حســﻲ را از قسﻤت‬
‫راست بدن درﻳافت و حرکتﻫاى آن را کﻨترول ﻣﻲکﻨد و بر عکس ﻧﻴﻤکرة راست دﻣاغ اکبر‪،‬‬
‫پﻴامﻫاي حســﻲ را از قسﻤت چپ بدن درﻳافت و حرکتﻫاى آن را کﻨترول ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪ .‬دﻣاغ‬
‫اکبر قدرت ﻳادﮔﻴري‪ ،‬حافظﻪ و ادراک را دارد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )6-5‬ساختﻤان دﻣاغ اکبر‬

‫‪61‬‬
‫در ﻧﻴﻤکره ﻫــاى دﻣاغ اکبــر‪ ،‬ﻣرکزﻫاى ﻣﻬﻢ تقﻮﻳت و اﻧتقال پﻴامﻫــاي عصبﻲ وجﻮد دارد کﻪ‬
‫اطﻼعــات را بﻴــﻦ بخش ﻫاي ﻣختﻠف ﻣغــز رد و بدل ﻣﻲکﻨﻨد‪ .‬از جﻤﻠﺔ اﻳــﻦ ﻣراکز تﻼﻣﻮس‬
‫اســت‪ .‬اطﻼعات حسﻲ از اغﻠب ﻧقاط بدن در تﻼﻣﻮس ﮔرد ﻫﻢ ﻣﻲ آﻳﻨد‪ ،‬تقﻮﻳت ﻣﻲ شﻮﻧد و بﻪ‬
‫بخش ﻫاي ﻣربﻮط‪ ،‬در قشــر دﻣاغ اکبر فرستاده ﻣﻲ شﻮﻧد‪ .‬در زﻳر تﻼﻣﻮس‪ ،‬ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس قرار‬
‫دارد کﻪ بســﻴاري از اعﻤال حﻴاتﻲ ﻣربﻮط بﻪ فعاﻟﻴت ﻫــاي حﻴاتﻲ بدن‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬ضربان قﻠب و‬
‫تﻨفس را تﻨظﻴﻢ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس ﻣرکز احساس ﮔرسﻨﻪﮔﻲ‪ ،‬تشﻨﻪﮔﻲ و تﻨظﻴﻢ حرارت‬
‫بدن ﻣﻲ باشد‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ فعاﻟﻴت غدهﻫاى ترشح کﻨﻨدة ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا را تﻨظﻴﻢ ﻣﻴﻨﻤاﻳد‪.‬‬
‫دﻣاغ اصﻐر‪ :‬در قســﻤت تحتاﻧﻰ دﻣاغ اکبر‪ ،‬عقب ساقﻪ ﻣغز‪ ،‬دﻣاغ اصغر ﻣﻮقعﻴت دارد کﻪ از‬
‫دو ﻧﻴﻤکره‪ ،‬تشکﻴﻞ شده است‪ .‬دﻣاغ اصغر ﻣﻬﻢترﻳﻦ ﻣرکز ﻫﻤاﻫﻨﮕﻲ حرکتﻫا و تﻨظﻴﻢ حاﻟت‬
‫تــﻮازن و تعادل بدن اســت و براي اﻧجام اﻳﻦ اعﻤال اطﻼعاتــﻲ را از عضﻼت‪ ،‬ﻣفصﻞ ﻫا‪ ،‬جﻠد‪،‬‬
‫چشﻢ ﻫا و ﮔﻮش ﻫا درﻳافت ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬

‫دﻣاغ اکبر‬

‫تﻼﻣﻮس‬

‫ﻫاﻳپﻮ تﻼﻣﻮس‬

‫ساقﻪ ﻣغز‬

‫دﻣاغ اصغر‬

‫ﻧخاع ﻣستطﻴﻞ‬

‫ﻧخاع شﻮکﻰ‬

‫شکﻞ (‪ )6-6‬بخش ﻫاى ﻣختﻠف ﻣغز‬

‫‪62‬‬
 ‫صدﻣﻪ بﻪ دﻣاغ اصغر‪ ،‬باعث از دست دادن کﻨترول حرکتﻫاى ﻧﻮرﻣال اعضاي بدن ﻣﻲﮔردد‪.‬‬
‫سـاﻗﺔ ﻣﻐـز‪ :‬تحــت دﻣاغ اکبر‪ ،‬ســاقﺔ ﻣغز قــرار دارد کﻪ از ﻳک ســﻮ بﻪ ﻧخاع شــﻮکﻰ و از‬
‫ســﻮي دﻳﮕر بﻪ دﻣاغ اکبر و دﻣاغ اصغر ﻣتصﻞ اســت‪ .‬در ساقﺔ ﻣغز ﻧخاع ﻣستطﻴﻞ(‪Medulla‬‬
‫‪ )oblongata‬قــرار دارد کﻪ در تﻨظﻴــﻢ فعاﻟﻴتﻫاى غﻴر ارادى بدن‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬اعضاى تﻨفســﻰ‪،‬‬
‫ﻫضﻤﻰ و قﻠب ﻧقش دارد‪.‬‬

‫ﻧخاع شﻮﻛﻲ‬
‫اﻳﻦ بخش داخﻞ ســتﻮن فقرات از ﻧخاع ﻣســتطﻴﻞ اﻟﻲ کﻤر ﻣﻮقعﻴــت دارد‪ .‬ﻣغز‪ ،‬اطﻼعات و‬
‫پﻴامﻫا را از طرﻳق ﻧخاع شــﻮکﻲ درﻳافت ﻣﻰ کﻨد‪ .‬ﻧخاع شــﻮکﻲ بﻪ رشتﻪ ﻫاى عصبﻰ ﻣتصﻞ‬
‫است‪ .‬ﻫر عصب ﻧخاع شﻮکﻰ‪ ،‬ﻳک رشتﺔ بطﻨﻰ و ﻳک رشتﺔ ظﻬرى دارد‪ .‬رشتﺔ بطﻨﻰ داراى‬
‫ﻧﻴﻮرونﻫاي حرکﻲ اســت کﻪ پﻴام عصبﻰ را از دســتﮕاه عصبﻲ ﻣرکزي بﻪ عضﻼت و غدهﻫا‪،‬‬
‫ﻣﻨتقﻞ ﻣﻲ کﻨد‪ .‬رشــتﺔ ظﻬرى داراى ﻧﻴﻮرونﻫاي حسﻲ است کﻪ اطﻼعات را از ﮔﻴرﻧده ﻫاي‬
‫حسﻲ بﻪ دستﮕاه عصبﻲ ﻣرکزي وارد ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬
‫ﻧخاع شــﻮکﻰ عﻼوه بر اﻧتقال پﻴامﻫا بﻪ ﻣغز‪ ،‬ﻣرکز بعضﻲ از عکس اﻟعﻤﻞ ﻫاى بدن ﻧﻴز اســت‪.‬‬
‫عکس اﻟعﻤﻞ عبارت از پاســخ ﻧاﮔﻬاﻧﻲ و غﻴرارادي عضﻼت بﻪ ﻣحرک ﻫا است؛ چﻨاﻧچﻪ وقتﻰ‬
‫پاﻫاى شــﻤا در وضعﻴتﻰ کﻪ در شــکﻞ ﻣﻰ بﻴﻨﻴد بﻪ حاﻟت آوﻳزان قرار ﮔﻴرﻧد؛ اﮔربﻪ پﻰ زاﻧﻮ‬
‫ضربﺔ وارد شﻮد‪ ،‬پا ﻧاﮔﻬان بﻪ سﻤت جﻠﻮ حرکت ﻣﻰ کﻨد‪ .‬ضربﺔ واردشده بﻪ پﻰ‪ ،‬ﻧﻴﻮرون حسﻰ‬
‫ﻣتصــﻞ بﻪ عضﻠﺔ جﻠﻮ ران را تحرﻳک ﻣﻰ کﻨد‪ .‬ﻧﻴﻮرون حســﻰ پﻴام عصبــﻰ را از طرﻳق ﻧخاع‬
‫شﻮکﻰ بﻪ ﻣغز ارسال ﻣﻰ کﻨد و ﻧﻴﻮرون حرکﻰ ﻣربﻮط‪ ،‬تحرﻳک ﻣﻰ شﻮد و در ﻧتﻴجﻪ عضﻠﺔ جﻠﻮ‬
‫ران ﻣﻨقبض ﻣﻰ شﻮد و پا بﻪ سرعت باﻻ ﻣﻰ آﻳد‪ .‬ﻧﻴﻮرون حسﻰ ﻫﻤچﻨﻴﻦ ﻳک ﻧﻴﻮرون ارتباطﻰ‬
‫را در ﻧخــاع تحرﻳــک ﻣﻰ کﻨد و آن‪ ،‬ﻧﻴﻮرون حرکﻰ ﻣربﻮط بﻪ عضﻠﺔ عقب ران را از فعاﻟﻴت باز‬
‫ﻣﻰ دارد‪ .‬در ﻧتﻴجﻪ اﻳﻦ عضﻠﻪ در حال استراحت قرار ﻣﻰ ﮔﻴرد‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫ﻧخاع شﻮکﻲ در اثر جراحت ﻫاي عﻤﻴق‪ ،‬ترﻣﻴﻢ ﻧﻤﻲ شﻮد و ﻧﻴﻮرونﻫاي تخرﻳب شده‪ ،‬پﻴامﻫاي‬
‫عصبﻲ را ﻣﻨتقﻞ ﻧﻤﻲ کﻨﻨد و ﻣﻤکﻦ اســت‪ ،‬دســتﻫا ‪ ،‬پاﻫا و ﻳاﻫر دو فﻠــج ﮔردﻧد؛ بﻨابرآن از‬
‫صدﻣﻪ دﻳدن ﻧخاع شﻮکﻲ تاحد اﻣکان باﻳد جﻠﻮﮔﻴري شﻮد‪.‬‬
‫عضﻠﺔ جﻠﻮ ران‬

‫زردپﻰ زاﻧﻮ‬
‫عضﻼت عقب ران‬

‫رشتﺔ ظﻬرى‬ ‫ﻧﻴﻮرون ارتباطﻰ‬

‫ﻧﻴﻮرون حسﻰ‬

‫ﻣقطع عرضﻰ ﻧخاع‬

‫ﻧﻴﻮرون حرکﻰ عضﻼت عقب ران‬

‫ﻧﻴﻮرون حرکتﻰ عضﻠﺔ جﻠﻮ ران‬
‫شکﻞ (‪ )6- 7‬عکس اﻟعﻤﻞ پﻰ زاﻧﻮ‬ ‫رشتﺔ بطﻨﻰ‬

‫سﻴستﻢ اﻋصاب ﻣحﻴﻄﻲ‬

‫اﻳﻦ سﻴســتﻢ شــاﻣﻞ ‪ 31‬جﻮره عصب ﻧخاع شــﻮکﻰ و ‪ 12‬جﻮره عصب ﻣغزي اســت کﻪ سﻴستﻢ‬
‫اعصاب ﻣرکزي را بﻪ تﻤام بخشﻫاى بدن ارتباط ﻣﻲ دﻫد‪ .‬سﻴســتﻢ اعصاب ﻣحﻴطﻲ شــاﻣﻞ دو‬
‫بخش حســﻲ و حرکﻲ اســت‪ .‬بخش حسﻲ اطﻼعات اعضاي حسﻲ را بﻪ دستﮕاه عصبﻲ ﻣرکزي‬
‫اﻧتقال ﻣﻲ دﻫد و بخش حرکﻲ ارسال پﻴام ﻫاي عصبﻲ را بﻪ اعضاي حرکﻲ بر عﻬده دارد و شاﻣﻞ‬
‫دو دستﮕاه ارادى و غﻴر ارادى ﻣﻲ باشد‪.‬‬
‫اﻋصاب ارادي‪ :‬شــاﻣﻞ ﻧﻴﻮرون ﻫاى حرکﻲ ﻣحﻴطﻲ اســت و عضﻼت اســکﻠﻴتﻲ را تحرﻳک‬
‫ﻣﻴﻨﻤاﻳد کﻪ تحت کﻨترول آﮔاﻫاﻧﺔ ﻣا قرار دارﻧد‪.‬‬
‫اﻋصاب ﻏﻴر ارادي (خﻮد ﻣختار)‪ :‬اعﻤال غﻴر ارادى بدن را ﻣاﻧﻨد اﻧقباض عضﻼت قﻠبﻲ و‬
‫ﻟشــﻢ و ﻫﻤچﻨﻴﻦ تﻨظﻴﻢ کار غدهﻫا را بﻪ صﻮرت اتﻮﻣات اﻧجام ﻣﻰ دﻫد کﻪ خارج از کﻨترول‬
‫ﻣا است‪.‬‬

‫‪64‬‬
 ‫تاثﻴر اﻋتﻴاد باﻻى سﻴستﻢ ﻋصبﻰ‬
‫ﻣﻮاد اعتﻴادآور‪ ،‬فعاﻟﻴت ﻫاى سﻴســتﻢ عصبﻰ را تغﻴﻴر ﻣﻰ دﻫﻨد و در حس کردن‪ ،‬تشخﻴص و‬
‫تعبﻴرکردن و پاسخ دادن بﻪ ﻣحرک ﻫاى خارجﻰ ﻣداخﻠﻪ ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬برخﻰ از اﻳﻦ ﻣﻮاد‪ ،‬سرعت‬
‫فعاﻟﻴت ﻫاى سﻴستﻢ عصبﻰ را افزاﻳش و برخﻰ دﻳﮕر‪ ،‬کاﻫش ﻣﻰ دﻫﻨد کﻪ در ﻫر صﻮرت تأثﻴر‬
‫بــد دارد‪ .‬اﻟکﻮل اﻳﻦ فعاﻟﻴت ﻫا را کاﻫش ﻣﻰ دﻫــد‪ .‬تصﻮر کﻨﻴد اﮔر فردى اﻟکﻮل ﻣصرف کرده‬
‫باشــد‪ ،‬درحﻴﻦ راﻧﻨدهﮔﻰ ﻧاﮔﻬان عابرى را ببﻴﻨد و بخﻮاﻫد‪ ،‬تﻮقف ﻧﻤاﻳد‪ ،‬او ﻧﻤﻰتﻮاﻧد بﻪ ﻣﻮقع‬
‫اﻳﻦ کار را اﻧجام دﻫد‪ .‬در اﻳﻦ صﻮرت چﻪ اتفاقﻰ ﻣﻰ افتد؟‬
‫با ورود برخﻰ ﻣﻮاد اعتﻴاد آور بﻪ ﻣغز‪ ،‬پﻴام رسان ﻫاى کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬بﻴشتر تﻮﻟﻴد ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬برخﻰ‬
‫از ﻣﻮاد اعتﻴادآور باعث ﻣﻰ شــﻮﻧد پﻴام رسان کﻴﻤﻴاوى ﻣدت بﻴشتر در فضاى سﻴﻨاپسﻰ باقﻰ‬
‫بﻤاﻧد و ﻧﻴﻮرون دوم سﻴﻨاپســﻰ را بﻴشــتر تحرﻳــک کﻨﻨد‪ .‬برخﻰ ﻣﻮاد اعتﻴــاد آور بﻪ تدرﻳج‬
‫جاﻧشﻴﻦ پﻴام رسان ﻫاى کﻴﻤﻴاوى ﻣﻰ شﻮﻧد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻰ‬
‫اﻋصاب ﻣحﻴﻄﻰ‬
‫ﻣرﻳضــﻰ ﻧﻮروپاتﻰ ﻣحﻴطﻰ در واقع اختﻼل در عصبﻫاﻳﻰ کﻪ از ﻣغز و ﻧخاع شــﻮکﻰ ﻣﻨشــا‬
‫ﮔرفتﻪ اﻧد‪ ،‬ﻣﻰباشــد‪ .‬ﻣرﻳضان ﻣبتﻼ بﻪ اﻳﻦ اختﻼل ﻣﻤکﻦ است خارش‪ ،‬بﻰ حسﻰ و احساس‬
‫غﻴرﻣعﻤﻮل‪ ،‬ضعف و دردﻫاى سﻮزاﻧﻨده در بدن خﻮد داشتﻪ باشﻨد‪.‬‬
‫بﻴﻤارىﻫاى ﻧﻮروپاتﻰ بﻪ دﻟﻴﻞ آســﻴب دﻳدﮔﻰ رشــتﻪﻫاى عصبﻰ کﻪ در بدن اﻳجاد شده‪ ،‬فرد‬
‫ﻣبتﻼ را دچار ﻣشــکﻞ ﻣﻰکﻨد‪ .‬عﻼئﻢ در افراد ﻣختﻠف ﻣتفاوت اســت چﻮن کﻪ آســﻴبﻫاى‬
‫عصبﻰ در آنﻫا ﻣﻰتﻮاﻧد ﻣتغﻴر باشد‪.‬‬
‫درﻣــان اﻳﻦ ﮔﻮﻧــﻪ از بﻴﻤارىﻫا ضرورى بﻮده و عدم اقدام بﻪ درﻣان‪ ،‬ﻣﻨجر بﻪ اﻳجاد ﻧاتﻮاﻧﻰ در‬
‫فرد ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫ﻫﻤاﻧطﻮر کﻪ پﻴش از اﻳﻦ ﮔفتﻪ شــد بﻪ اعصابﻰ کﻪ وارد ﻣغز و ﻧخاع شــده‪ ،‬اعصاب حسﻰ‪ ،‬و بﻪ‬
‫اعصابﻰ کﻪ از ﻣغز و ﻧخاع خارج ﻣﻰشﻮد‪ ،‬اعصاب حرکتﻰ ﻣﻰﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫اﮔر ﻫرﻳک از اعصاب حسﻰ و حرکتﻰ بﻪ تﻨﻬاﻳﻰ و ﻳا ﻫر دو با ﻫﻢ آسﻴب ببﻴﻨﻨد‪ ،‬ﻣﻰتﻮاﻧﻨد در‬
‫حﻮاس و ﻳا در حرکات ﻣرﻳض اختﻼل اﻳجاد کﻨﻨد‪.‬‬
‫ﻧﻮروپاتﻰ ﻣﻰتﻮاﻧد بﻪ دﻻﻳﻞ ﮔﻮﻧاﮔﻮﻧﻰ اﻳجاد شﻮد کﻪ از ﻣﻬﻢترﻳﻦ عﻠﻞ آن‪ ،‬بﻴﻤارىﻫاى ﻣتابﻮﻟﻴکﻰ‬
‫ﻧظﻴر دﻳابت(شکر)‪ ،‬کﻢ کارى تاﻳراﻳد‪ ،‬بﻴﻤارىﻫاى روﻣاتﻴسﻤﻰ‪ ،‬اﻣراض عروق و کﻢ خﻮﻧﻰ است‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫ﻫﻤچﻨﻴــﻦ برخﻰ از واﻳرسﻫا ﻣاﻧﻨــد واﻳرس زوﻧا ﻧﻴز ﻣﻰتﻮاﻧﻨد عاﻣﻠــﻰ در اﻳجاد ﻧﻮروپاتﻰ در‬
‫شخص باشﻨد‪.‬‬
‫عﻼئﻤﻰ ﻫﻤچﻮن ﻣﻮر ﻣﻮر شــدن و ﮔز ﮔز دست و پا‪ ،‬از جﻤﻠﻪ ﻣشکﻼتﻰ است کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد در‬
‫اثر اختﻼل در اعصاب حســﻰ‪ ،‬بروز کﻨد و بﻪ کاﻫش درک ﻻﻣســﻪ ﻣﻨجر شــﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮارد‬
‫ﮔاﻫﻰ بﻰحسﻰ دست و پا‪ ،‬بﻪ قدرى شدﻳد است کﻪ سﻮختﻦ و وارد شدن آسﻴبﻫاى سطحﻰ‬
‫بﻪ بدن براى ﻣرﻳض قابﻞ تشخﻴص ﻧﻴست‪.‬‬

‫اﻋﻀاي حسﻲ‬
‫اعضاى حسﻰ‪ ،‬داراى آخذهﻫاى حسﻲ ﻣﻰ باشﻨد کﻪ ﻣحرکﻫا را شﻨاساﻳﻲ ﻧﻤﻮده و اثر آنﻫا را بﻪ‬
‫پﻴام عصبﻲ تبدﻳﻞ و ذرﻳعﺔ رشتﻪﻫاى عصبﻰ بﻪ سﻴستﻢ اعصاب ﻣرکزي ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰکﻨﻨد تا کﻪ در‬
‫آﻧجا تشخﻴص و تعبﻴر ﮔردﻧد‪ .‬بﻴشتر آخذهﻫا در اعضاى حسﻲ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬جﻠد‪ ،‬چشﻢ‪ ،‬بﻴﻨﻲ‪ ،‬ﮔﻮش و‬
‫زبان ﻣتﻤرکز شده اﻧد‪ .‬جدول زﻳر اﻧﻮاع آخذهﻫاي حسﻲ را در بدن اﻧسان ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫ﻣحﻞ ﻋﻀﻮ حسﻲ‬ ‫ﻣحرك‬ ‫ﻧﻮع آخذه‬

‫جﻠد‬ ‫تغﻴﻴرحرارت ﻣحﻴطﻰ ﻳا داخﻞ بدن‬ ‫حرارت‬
‫بﻴشتر اﻧساج و اعضاي بدن‬ ‫آسﻴب و صدﻣﻪ بﻪ اﻧساج‬ ‫درد‬
‫جﻠد و ﮔﻮش‬ ‫حرکت‪ ،‬فشار و اﻫتزاز‬ ‫ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ‬
‫چشﻢ‬ ‫ﻧﻮر‬ ‫ﻧﻮرى‬
‫زبان و بﻴﻨﻲ‬ ‫ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوي‬ ‫کﻴﻤﻴاوي‬

‫‪66‬‬
 ‫حس ﻻﻣسﻪ (جﻠد)‬
‫آخذهﻫاى درد‪ ،‬حرارت‪ ،‬برودت و آخذهﻫاى ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ (حســاس بﻪ ﻟﻤس وفشــار) در جﻠد‬
‫بــدن ﻣا ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشــﻨد‪ .‬اﻳﻦ آخذه ﻫا دﻧدراﻳتﻫاى ﻣخصﻮصــﻰ از ﻳک ﻳا چﻨدﻳﻦ ﻧﻴﻮرون‬
‫ﻫســتﻨد کﻪ اثر ﻣحرک (اﻧﮕﻴزه) را بﻪ پﻴام عصبــﻲ تبدﻳﻞ ﻣﻲ کﻨﻨد؛ اﮔرﻣحرک ﻫاي ﻣختﻠف‬
‫چﻨان شدﻳد باشﻨد کﻪ احتﻤال صدﻣﻪ بﻪ اﻧساج را اﻳجاد ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ﻣاﻧﻨد ﮔرﻣﻲ ﻳا سردي شدﻳد‬
‫و فشار ﻳا ضربﻪ‪ ،‬آخذه ﻫاي درد را ﻧﻴز تحرﻳک ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫احســاس درد بســﻴار ﻣﻬﻢ اســت؛ زﻳرا ﻣا را از خطر‪ ،‬جراحت ﻳا ﻣرﻳضﻲ آﮔاه ﻣﻲ ســازد‪ .‬در‬
‫عضﻼت اســکﻠﻴتﻲ آخذه ﻫاي ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ قرار دارﻧد و وضعﻴت عضﻠﻪﻫا قســﻤت ﻫاي ﻣختﻠف‬
‫بدن را بﻪ دستﮕاه عصبﻲ ﻣرکزي‪ ،‬اطﻼع ﻣﻲ دﻫﻨد‪.‬‬

‫ﻣﻮ‬
‫آخذه ﻟﻤس‬
‫آخذه درد‬
‫آخذه سردى‬ ‫آخذه فشار‬

‫آخذه ﮔرﻣﻰ‬

‫شکﻞ (‪ )6-8‬ساختﻤان جﻠد بدن‬

‫پﻴﻮﻧد جﻠد‪ :‬اﻣروز در سﻮختﻪﮔﻰﻫاى شدﻳد ﻣخصﻮصاً سﻮختﻪﮔﻰ صﻮرت‪ ،‬بﻪ آساﻧﻰ از جﻠد‬
‫ﻣرﻳض براى پﻴﻮﻧد اســتفاده ﻣﻰ کﻨﻨد؛ ﻣثال‪ :‬از پﻮســت بازوى وى برداشتﻪ بﻪ صﻮرتش پﻴﻮﻧد‬
‫ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬ﻣﻮى رگ ﻫاى جاى پﻴﻮﻧد و قطعﺔ پﻴﻮﻧد شده؛ بﻪ زودى با ﻳکدﻳﮕر ارتباط پﻴدا کرده‪ ،‬جرﻳان‬

‫‪67‬‬
 ‫خﻮن آنﻫا با رگ ﻫاى بزرگ در ارتباط ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬ساحﺔ برداشتﻪ شده‪ ،‬بﻪ زودى ترﻣﻴﻢ ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫حس باصره (چشﻢ)‬
‫ﻣا با چشﻢﻫا ﻣﻲتﻮاﻧﻴﻢ رﻧگﻫا را ببﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬فاصﻠﻪﻫا را تشخﻴص بدﻫﻴﻢ و جزئﻴات اشﻴا و حرکات ظرﻳف را‬
‫فرق کﻨﻴﻢ‪.‬کره چشــﻢ سﻪ جدار (پرده) دارد کﻪ از خارج بﻪ داخﻞ بﻪ ترتﻴب صﻠبﻴﻪ‪ ،‬ﻣشﻴﻤﻴﻪ و شبکﻴﻪ ﻧام‬
‫دارﻧد‪.‬‬
‫پردة صﻠبﻴﻪ‪ :‬پردة صﻠبﻴﻪ کﻪ کرة چشﻢ را ﻣﻲپﻮشاﻧد‪ ،‬داراى رﻧگ سفﻴد است‪ .‬برآﻣده ﮔﻰ شفاف پﻴشروى آن‬
‫بﻪﻧام قرﻧﻴﻪ ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬کﻪ ﻧﻮر بﻪ آساﻧﻰ از آن ﻣﻰﮔذرد‪.‬‬
‫پردة ﻣشـﻴﻤﻴﻪ‪ :‬پردة وسطﻰ چشــﻢ بﻮده کﻪ تحت پردة صﻠبﻴﻪ واقع است‪ ،‬قسﻤت پﻴشروى اﻳﻦ پرده کﻪ داراى‬
‫حجرات رﻧﮕﻰ ﻣﻰباشد‪ ،‬رﻧگ چشﻢ را تعﻴﻴﻦ ﻣﻰکﻨد و بﻪﻧام عﻨبﻴﻪ ﻳاد ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫ســﻮراخ قسﻤت ﻣرکزى عﻨبﻴﻪ‪ ،‬ﻣردﻣک چشﻢ (‪ )Pupil‬ﻧاﻣﻴده ﻣﻲشﻮد کﻪ در عقب آن عدسﻴﻪ ﻣحدب‬
‫(‪ )Lens‬قرار دارد‪ .‬عضﻠﻪ ﻣشﻴﻤﻴﻪ سبب کﻮچک و بزرگ شدن سﻮراخ ﻣردﻣک چشﻢ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫پردة شـبﻜﻴﻪ‪ :‬اﻳﻦ ﻳک پردة داخﻠﻰ و حســاس چشﻢ اســت‪ .‬ﻧﻮر از ﻣردﻣک عبﻮر و بﻪ عدسﻴﻪ‪ ،‬برخﻮرد‬
‫ﻣﻰ کﻨد‪ .‬عدســﻴﻪ تصﻮﻳر را روى پردة ﻧازک شــبکﻴﻪ کﻪ داخﻠﻰ ترﻳﻦ پرده چشــﻢ است بﻪ شکﻞ سرچپﻪ‬
‫تشــکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪ .‬اﻳﻦ تصﻮﻳر بﻪ وســﻴﻠﺔ عصب بﻴﻨاﻳﻰ بﻪ ﻣغز فرســتاده ﻣﻰشــﻮد‪ .‬ﻣغز اﻳﻦ تصﻮﻳر را بﻪ‬
‫شــکﻞ واقعﻰ وراست تفســﻴر ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪ .‬شبکﻴﻪ‪ ،‬دو ﻧﻮع حجرات ﻣخروطﻰ و استﻮاﻧﻪﻳﻰ دارد کﻪ حجرات‬
‫استﻮاﻧﻪ ﻳﻰ در ﻧﻮر ضعﻴف و حجرات ﻣخروطﻰ در ﻧﻮر قﻮى بﻴشتر تحرﻳک ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬شکﻞ (‪)6-11‬حجرات‬
‫صﻠبﻴﻪ‬ ‫ﻣشﻴﻤﻴﻪ‬

‫شبکﻴﻪ‬

‫عﻨبﻴﻪ‬
‫ﻟکﺔ زرد‬

‫ﻧقطﺔ کﻮر‬

‫ﻣردﻣک‬

‫زﻻﻟﻴﻪ‬ ‫عصب بﻴﻨاﻳﻰ‬

‫قرﻧﻴﻪ‬ ‫زجاجﻴﻪ‬

‫شکﻞ(‪ )6-10‬ساختﻤان چشﻢ‬

‫‪68‬‬
‫ﻣخروطﻰ‪ ،‬بﻪ ﻣا تﻮاﻧاﻳﻰ دﻳدن رﻧگ و جزئﻴات ظرﻳف اشــﻴا را ﻧﻴز‪ ،‬ﻣﻰ دﻫﻨد‪ .‬فضاى پشــت عدسﻴﻪ را ﻣادة‬
‫شــفاف زجاجﻴﻪ پر کرده اســت‪ .‬فضاى جﻠﻮ عدسﻴﻪ را ﻣاﻳع شفافﻰ‪ ،‬بﻪ ﻧام زﻻﻟﻴﻪ پر ﻧﻤﻮده‪ ،‬کﻪ از ﻣﻮى رگﻫا‬
‫ترشح ﻣﻰشﻮد‪ .‬در جاﻳﻰ کﻪ عصب بﻴﻨاﻳﻰ بﻪ شبکﻴﻪ وصﻞ ﻣﻰشﻮد ﻧقطﺔ کﻮر وجﻮد دارد‪ .‬ﻫرﮔاه تصﻮﻳر بﻪ آن‬
‫ﻧقطﻪ اصابت ﻧﻤاﻳد‪ ،‬قابﻞ دﻳد ﻧﻤﻰباشــد؛ زﻳرا آخذهﻫاى ﻧﻮرى (حجرات ﻣخروطﻰ و اســتﻮاﻧﻪﻳﻰ) در آن ﻧقطﻪ‬
‫وجﻮد ﻧدارﻧد‪.‬‬
‫حجرة استﻮاﻧﻪ اى‬

‫جسﻢ حجروى‬
‫شکﻞ (‪ )6-11‬حجرات‬
‫استﻮاﻧﻪ اى و ﻣخروطﻰ‬

‫حجرة ﻣخروطﻰ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫ساﻣان وﻣﻮاد ﻣﻮرد ﺿرورت‪ :‬چشﻢ ﮔاو و بکس تسﻠﻴخ‪.‬‬
‫ﻃرزاﻟﻌﻤﻞ‪ :‬بخشﻫاى خارجﻰ چشــﻢ را بررسﻰ و کﻮشــش ﻧﻤاﻳﻴد‪ ،‬عضﻼت روى کرة چشﻢ را پس از جدا کردن‬
‫چربﻰﻫــا ببﻴﻨﻴد ﻫﻤچﻨﻴﻦ صﻠبﻴﻪ‪ ،‬قرﻧﻴﻪ و عصب بﻴﻨاﻳﻰ را ﻣشــاﻫده کﻨﻴد‪ .‬با کارد تســﻠﻴخ کﻤﻰ عقب تر از ﻣحﻞ‬
‫اتصــال صﻠبﻴــﻪ بﻪ قرﻧﻴﻪ را بﻪ آﻫســتﻪﮔﻰ ســﻮراخ کﻨﻴد‪ .‬ﻣاﻳعﻰ کﻪ در اﻳﻦ حاﻟت خارج ﻣﻰشــﻮد زﻻﻟﻴﻪ اســت‪.‬‬
‫دورادورکرة چشــﻢ را ببرﻳد‪ ،‬عدســﻴﻪ با ﻣاﻳع زجاجﻴﻪ کﻪ حاﻟت جﻠﻰ دارد‪ ،‬خارج ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬داخﻞ کرة چشــﻢ را‬
‫ﻣشاﻫده کﻨﻴد‪ .‬زجاجﻴﻪ را با زﻻﻟﻴﻪ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬
‫ابﻦ ﻫﻴثﻢ کﻪ اروپاﻳﻴان او را اﻟحازن ﻣﻰ ﻧاﻣﻨد‪ .‬داﻧشــﻤﻨد ﻣســﻠﻤان قرن چﻬارم ﻫجرى در‬
‫کتابــش (اﻟﻤﻨاظر) اوﻟﻴﻦ بار بخش ﻫاى چشــﻢ را صﻠبﻴﻪ‪ ،‬زجاجﻴﻪ و شــبکﻴﻪ‪ ...‬ﻧام ﮔذارى‬
‫ﻧﻤﻮد و چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ دﻳدن اشــﻴا را تﻮضﻴح داد و ثابت ﻧﻤﻮدکﻪ ﻧﻮر‪ ،‬پس از تابﻴدن بر اشﻴا و‬
‫اجسام اﻧعکاس ﻧﻤﻮده و وارد عدسﻴﺔ چشﻢ ﻣﻰشﻮد‪ ،‬عدسﻴﻪ‪ ،‬تصﻮﻳر را روى پردة شبکﻴﻪ‬
‫ﻣﻰاﻧدازد‪ .‬پردة شــبکﻴﻪ از راه عصب بﻴﻨاﻳﻰ باﻣغز ارتباط دارد‪ .‬بعدﻫا ابﻦ ســﻴﻨا‪ ،‬ابﻮرﻳحان‬
‫بﻴروﻧــﻰ و دﻳﮕران ﻧظر او را تاﻳﻴد ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬ترجﻤــﺔ اﻟﻤﻨاظر تا اواﻳﻞ قرن ﻫفدﻫﻢ ﻫجرى‬

‫‪69‬‬
 ‫قﻤــرى‪ ،‬ﻳکﻰ از کتابﻫاى درســﻰ پﻮﻫﻨتﻮنﻫاى اروپا بﻮد‪ .‬قبﻞ از آن داﻧشــﻤﻨدان برطبق‬
‫ﻧظرﻳﺔ اقﻠﻴدس‪ ،‬تصﻮر ﻣﻰ ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ ﻧﻮر از چشﻢ بﻴﻨﻨده‪ ،‬بﻪ اشﻴا ﻣﻰتابد و باعث دﻳدن آن ﻫا‬
‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫اختﻼلﻫاى چشـﻢ‪ :‬با افزاﻳش ســﻦ ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬عدسﻴﺔ چشــﻢ ﻫا ﻣکدر شده و بﻪ تدرﻳج‬
‫بﻴﻨاﻳــﻰ کاﻫش ﻳابد‪ .‬بﻪ اﻳﻦ ﻣرﻳضﻰ‪ ،‬آب ﻣروارﻳد (‪ )Cataract‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد کﻪ با عﻤﻞ جراحﻰ‬
‫عدسﻴﻪ را خارج و در عﻮض آن عدسﻴﺔ ﻣصﻨﻮعﻰ را ﻧصب ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫اﮔر قطر کرة چشــﻢ بﻴش از اﻧدازه بزرگ شــﻮد‪ ،‬تصﻮﻳر اشﻴاى دور‪ ،‬درجﻠﻮ شبکﻴﻪ تشکﻴﻞ ﻣﻰشﻮد‪،‬‬
‫در ﻧتﻴجﻪ شــخص ﻧﻤﻰتﻮاﻧد اشﻴاى دور را واضح ببﻴﻨد و بﻪ ﻧزدﻳک بﻴﻨﻰ ﻣبتﻼ است کﻪ ضرورت بﻪ‬
‫عﻴﻨکﻫاى با عدسﻴﺔ ﻣقعر دارد‪.‬‬
‫در حاﻟتﻰ کﻪ کرة چشــﻢ بﻴش از حد کﻮچک باشــد‪ ،‬تصﻮﻳر اشــﻴاى ﻧزدﻳک در پشت شبکﻴﻪ‬
‫تشــکﻴﻞ ﻣﻰ شﻮد کﻪ شــخص ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪ ،‬اشــﻴاى ﻧزدﻳک را واضح ببﻴﻨد و بﻪ دور بﻴﻨﻰ ﻣبتﻼ‬
‫است و ضرورت بﻪ عﻴﻨک ﻫاى با عدسﻴﺔ ﻣحدب دارد‪.‬‬
‫ﻣحﻞ تشکﻴﻞ تصﻮﻳر‬

‫عدسﻴﻪ ﻣقعر‬ ‫ﻣحﻞ تشکﻴﻞ تصﻮﻳر‬

‫اﻟف‬

‫کره چشﻢ طبﻴعﻰ‬

‫عدسﻴﻪ ﻣحدب‬
‫ﻣحﻞ تشکﻴﻞ تصﻮﻳر‬ ‫ﻣحﻞ تشکﻴﻞ تصﻮﻳر‬

‫ب‬

‫کره چشﻢ طبﻴعﻰ‬

‫شکﻞ(‪ )6-12‬اﻟف) ﻧزدﻳک بﻴﻨﻰ ب)‬
‫دور بﻴﻨﻰ چشﻢ و رفع آنﻫا با عﻴﻨک‬ ‫حس ساﻣﻌﻪ (ﮔﻮش)‬
‫ﮔﻮش‪ ،‬اﻣﻮاج صﻮتﻰ را بﻪ پﻴامﻫاى عصبﻰ تبدﻳﻞ و بﻪ ﻣرکز شﻨﻮاﻳﻰ در ﻣغز ارسال ﻣﻰ دارد‪ .‬عﻼوه‬
‫بر آن‪ ،‬بخش ﻫاﻳﻰ از ﮔﻮش در حفظ تعادل بدن ﻧقش دارﻧد‪.‬ﮔﻮش از سﻪ قسﻤت خارجﻰ‪ ،‬وسطﻰ‬
‫و داخﻠﻰ ساختﻪ شده است‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫ﮔﻮش خارجﻰ‪ :‬ﮔﻮش خارجﻰ‪ ،‬شــاﻣﻞ پکﺔ ﮔﻮش و ﻣجراى آن است کﻪ اﻣﻮاج صﻮتﻰ را اخذ‬
‫و بﻪ ﮔﻮش وســطﻰ ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰ ســازد‪ .‬داخﻞ ﻣجراى ﮔﻮش ﻣﻮﻫاى ظرﻳفﻰ وجﻮد دارد کﻪ ﻫﻮا‬
‫را تصفﻴﻪ ﻣﻰ کﻨد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ غدهﻫاى داخﻞ ﻣجرا‪ ،‬ﻣادة ﻣﻮم ﻣاﻧﻨدى ترشــح ﻣﻰ کﻨﻨد کﻪ از‬
‫ورود ﻣﻮاد خارجﻰ بﻪ ﮔﻮش‪ ،‬جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬پردة صﻤاخ (طبﻞ ﮔﻮش)‪ ،‬ﮔﻮش خارجﻰ را‬
‫از ﮔﻮش وســطﻰ جدا ﻣﻰ ســازد‪ .‬اﻣﻮاج صﻮتﻰ بﻪ پردة صﻤاخ‪ ،‬اصابت ﻣﻰ کﻨد وآن را بﻪ اﻫتزاز‬
‫در ﻣﻰ آورد‪ .‬و اﻣﻮاج صﻮتﻰ بﻪ ﮔﻮش وسطﻰ اﻧتقال ﻣﻰ ﻳابد‪.‬‬
‫ﮔـﻮش وسـﻄﻰ‪ :‬در عقــب پــردة صﻤــاخ‪ ،‬ﮔﻮش وســطﻰ قــرار دارد کﻪ ســﻪ اســتخﻮان‬
‫کﻮچــک بﻪﻧــام چکش‪ ،‬ســﻨدان و رکاب درآن وجﻮد دارﻧد‪ .‬اﻳﻦ اســتخﻮان ﻫا تقﻮﻳت کﻨﻨدة‬
‫اﻣــﻮاج صﻮتــﻰ ﻫســتﻨد و اﻣــﻮاج را بﻪ ﮔــﻮش داخﻠﻰ ﻣﻨتقــﻞ ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬تﻴﻮب ﻳﻮستاشــﻴﻦ‬
‫(‪ ،)Eustachian tube‬ﮔﻮش وســطﻰ را بﻪ حﻠقﻮم ارتباط ﻣﻰدﻫد تا فشار ﻫﻮاى دو طرف‬
‫پردة صﻤاخ ﻳکسان شﻮد‪.‬‬

‫ﻣجراﻫاى ﻧﻴﻢ داﻳروى‬

‫سﻨدان‬
‫عصب تعادﻟﻰ‬
‫چکش‬
‫عصب شﻨﻮاﻳﻰ‬
‫پکﻪ ﮔﻮش‬

‫حﻠزون‬

‫تﻴﻮب ﻳﻮستاشﻴﻦ‬
‫رکاب‬
‫پردة صﻤاخ‬ ‫شــکﻞ ( ‪)6 -1 3‬‬
‫ساختﻤان ﮔﻮش‬

‫‪71‬‬
‫ﮔﻮش داخﻠﻰ‪ :‬ﮔﻮش داخﻠﻰ‪ ،‬شــاﻣﻞ دوبخش (حﻠزوﻧﻰ و ﻣجراﻫاى ﻧﻴﻢ داﻳروى) اســت‪ .‬در‬
‫داخﻞ کاﻧال حﻠزون ﮔﻮش ﻧﻮعﻰ آخذه ﻫاى ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ بﻪ ﻧام حجرات ﻣژک دار وجﻮد دارد کﻪ‬
‫اطراف آن را ﻣاﻳع پرکرده است‪ .‬اﻳﻦ ﻣاﻳع با حرکت استخﻮان ﻫاى ﮔﻮش وسطﻰ بﻪ اﻫتزاز در‬
‫ﻣﻰ آﻳد‪ .‬اﻫتزاز ﻣاﻳع باعث تحرﻳک حجرات ﻣژکدار ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬اﻳﻦ تحرﻳک بﻪصﻮرت پﻴامﻫاى‬
‫عصبﻰ از طرﻳق عصب شﻨﻮاﻳﻰ‪ ،‬بﻪ ﻣغز ﻣﻰ رسد‪.‬‬
‫عﻼوه بر شــﻨﻴدن‪ ،‬ﮔﻮش در حفظ تعادل بدن ﻧﻴز‪ ،‬اﻫﻤﻴت دارد‪ .‬در ﮔﻮش داخﻠﻰ سﻪ ﻣجراى‬
‫ﻧﻴــﻢ داﻳروى وجﻮد دارد کﻪ بر ﻳکدﻳﮕر عﻤﻮد اﻧد‪ .‬آخذه ﻫاى ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ داخﻞ آن‪ ،‬از اثر تغﻴﻴر‬
‫ﻣﻮقعﻴت ســر تحرﻳک ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬وقتﻰ شــخص جا بﻪ جا ﻣﻰشﻮد‪ ،‬ﻣاﻳع داخﻞ اﻳﻦ ﻣجراﻫا بﻪ‬
‫حرکــت در ﻣﻰ آﻳــد و ﻣژه ﻫاى اﻳﻦ حجرات خــﻢ و پﻴامﻫاى عصبﻰ تﻮﻟﻴد و بﻪ ﻣغز ارســال‬
‫ﻣﻰ شﻮد‪ .‬بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬ﻣغز ﻣﻰ تﻮاﻧد جﻬت ﻣﻮقعﻴت بدن را تعﻴﻴﻦ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫اختﻼلﻫاى ﮔﻮش‪ :‬ﻣﻮقعﻰ کﻪ پردة صﻤاخ‪ ،‬در ﻣعرض صداى شدﻳد و ﻧاﮔﻬاﻧﻰ‪ ،‬ﻣثﻞ صداى‬
‫اﻧفجار ﻳا ضربﺔ شــدﻳد قرار ﻣﻰ ﮔﻴرد‪ ،‬اختﻼل شــﻨﻮاﻳﻰ بﻪ وجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ ،‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ ترشحات‬
‫ﻣﻮم ﻣاﻧﻨد ﻣجراى ﮔﻮش‪ ،‬ﻣﻤکﻦ است خشک و ﻣحکﻢ شده‪ ،‬روى پردة صﻤاخ را بپﻮشاﻧﻨد‪،‬کﻪ‬
‫باعث اختﻼل شــﻨﻮاﻳﻰ ﻣﻰ شﻮد‪ .‬اختﻼل دﻳﮕرى‪ ،‬ﻧاشــﻰ از عصب حسﻰ است‪ ،‬دراﻳﻦ حاﻟت‪،‬‬
‫با وجﻮد ﻧبﻮدن اﻣﻮاج صﻮتﻰ‪ ،‬صداى زﻧگ ﻣتداوم در ﮔﻮش شــﻨﻴده ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬عﻠت اصﻠﻰ اﻳﻦ‬
‫اختﻼل تاکﻨﻮن ﻣعﻠﻮم ﻧﻴســت‪ .‬ﻣﻴکروبﻰ شدن ﮔﻮش درکﻮدکان‪ ،‬طﻮر ﻣزﻣﻦ ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬بﻪ‬
‫شــﻨﻴدن کﻠﻤات ﻟطﻤﻪ بزﻧد و اﮔر در چﻨد سال اول زﻧده ﮔﻰ رفع ﻧشﻮد‪ ،‬ﻣﻤکﻦ است اختﻼل‬
‫کﻼﻣﻰ در سراسر زﻧده ﮔﻰ دوام ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫بﻪ ﻣﻨظﻮر تقﻮﻳت صدا براى افرادى کﻪ در شــﻨﻴدن ﻣشــکﻞ دارﻧد از آﻟﺔ شــﻨﻮاﻳﻰ اســتفاده‬
‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫حس ذاﻳﻘﻪ (زبان)‬
‫ﻫزاران جﻮاﻧﺔ ذاﻳقﻪ (‪ )Taste buds‬در سطح زبان تﻤرکز ﻳافتﻪ است‪ .‬ﻫر جﻮاﻧﻪ داراى پﻨجاه‬
‫تا صد ﻧﻴﻮرون حســﻰ ﻣﻰباشــد کﻪ ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى در ﻣاﻳع جﻮاﻧﻪﻫا حﻞ ﮔردﻳده و چﻬار ﻣزة‬
‫اصﻠﻰ؛ ﻳعﻨﻰ شﻴرﻳﻨﻰ‪ ،‬شﻮرى‪ ،‬تﻠخﻰ و ترشﻰ را تشخﻴص ﻣﻰ دﻫﻨد‪.‬‬

‫‪72‬‬
 ‫ﻣﻨفذ چشاﻳﻰ‬

‫حجرة چشاﻳﻰ‬

‫حجرة ﻧﮕﻬبان‬
‫سطح زبان‬

‫تﻠخﻰ‬

‫ترشﻰ‬ ‫رشتﻪ ﻫاى عصبﻰ‬

‫شﻮرى‬
‫شکﻞ(‪ )6-14‬ساختﻤان زبان‬
‫جﻮاﻧﺔ چشاﻳﻰ‬

‫شﻴرﻳﻨﻰ‬

‫ﻧﻮک زبان ﻣزة شــﻴرﻳﻨﻰ‪ ،‬کﻨاره ﻫاى آن شــﻮرى و ترشﻰ و قســﻤت اخﻴر آن تﻠخﻰ را حس‬
‫ﻣــﻰ ﻧﻤاﻳد‪ .‬با حﻞ شــدن ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫاى غذا در ﻟعاب دﻫﻦ‪ ،‬اﻳــﻦ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫا حجرات آخذه ﻫا‬
‫را تحرﻳــک کــرده‪ ،‬کﻪ در ﻧتﻴجﻪ‪ ،‬آنﻫا پﻴامﻫــاى عصبﻰ را تﻮﻟﻴد‪ ،‬و بﻪ ﻣغــز در ﻣرکز ذاﻳقﻪ‬
‫ﻣﻰ فرستﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت (تﻌﻴﻴﻦ ﻣﻨاﻃﻖ ذاﻳﻘﻪ زبان)‬

‫ساﻣان و ﻣﻮاد ﻣﻮرد ﺿرورت‪ :‬ﻣﻴﻠﺔ شﻴشﻪﻳﻰ‪ ،‬سرکﻪ‪ ،‬آب پاک‪ ،‬ﻧﻤک طعام‪ ،‬شکر‪ ،‬آسپرﻳﻦ‪ ،‬بﻴکر کﻮچک ‪ 4‬عدد‪،‬‬
‫قﻠﻢ و کاغذ‪.‬‬
‫ﻃرز اﻟﻌﻤﻞ‪ :‬ﻳک قسﻤت سرکﻪ و دو برابر آن آب را در بﻴکر پاک اﻧداختﻪ‪ ،‬بعد از شﻮر دادن‪ ،‬ذرﻳعﺔ ﻣﻴﻠﻪ بﻪ ﻣﻨاطق‬
‫ﻣختﻠف ﻧﻮک‪،‬کﻨارهﻫا‪ ،‬ﻣرکز و قســﻤت اخﻴر زبان ﻳکﻰ از دوســتان تان کﻪ چشــﻢ آن بستﻪ شده باشد‪ ،‬بﻪ ترتﻴب‬
‫بچکاﻧﻴد‪ .‬دوستتان ﻫر قطره را کﻪ احساس ﻣﻰ کﻨد‪ ،‬بﮕﻮﻳﻴد کﻪ روى کاغذ بﻨﻮﻳسد‪ .‬ﻣحﻠﻮل ﻧﻤک طعام تﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮده‬
‫بﻪ ﻫﻤﻴﻦ ترتﻴب عﻤﻞ کﻨﻴد و با حﻞ کردن آســپرﻳﻦ در آب‪ ،‬ﻣحﻠﻮل رقﻴق کﻪ ﻣزة تﻠخ دارد تﻬﻴﻪ کﻨﻴد و ﻣحﻠﻮل‬
‫شــکر کﻪ ﻣزة شــﻴرﻳﻦ دارد تﻬﻴﻪ و ﻣثﻞ قبﻞ عﻤﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬ﻧتاﻳج حاصﻠﻪ را ﻳادداشت ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬تﻮجﻪ کﻨﻴد پس از ﻫر‬
‫آزﻣاﻳش ﻣﻴﻠﻪ را پاک بشﻮﻳﻴد‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫حس شاﻣﻪ (بﻴﻨﻰ)‬
‫آخذه ﻫاى کﻴﻤﻴاوى کﻪ بﻮﻫا را تشخﻴص ﻣﻰ دﻫﻨد‪ ،‬در سقف حفرة بﻴﻨﻰ قرار دارﻧد‪ .‬ترکﻴبﻫاى‬
‫کﻴﻤﻴاوى ﻣﻮجﻮد در ﻫﻮا‪ ،‬آخذه ﻫاى شــاﻣﻪ را تحرﻳک ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬اﻳﻦ حجرات پس از تحرﻳک‬
‫شــدن‪ ،‬پﻴامﻫاى عصبﻰ را تﻮﻟﻴد‪ ،‬و بﻪ ﻣرکز شــاﻣﻪ در ﻣغز ارســال ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬حس شاﻣﻪ بر‬
‫درک ﻣزة غذا تاثﻴر دارد؛ ﻣثال‪ :‬وقتﻰ رﻳزش و زکام باشــﻴﻢ‪ ،‬بﻪ ﻧظر ﻣﻰ آﻳد کﻪ غذا اغﻠباً ﻣزه‬
‫ﻧدارد‪.‬‬

‫بخش بﻮﻳاﻳﻰ ﻣغز‬

‫حجرات آخذه‬

‫شکﻞ(‪ )6-15‬آخذه ﻫاى کﻴﻤﻴاوى بﻴﻨﻰ‬

‫‪74‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ ششﻢ‬
‫ﻧﻴﻮرون ﻫا‪ ،‬واحدﻫاى ساختﻤاﻧﻰ و وظﻴفﻮى سﻴستﻢ عصبﻰ ﻫستﻨد کﻪ ﻧظر بﻪ وظاﻳف شان‬
‫سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬حسﻰ‪ ،‬حرکﻰ و ارتباطﻰ‪.‬‬
‫از جسﻢ حجروى ﻧﻴﻮرون‪ ،‬دو ﻧﻮع رشتﻪ‪ :‬ﻳکﻰ اکسﻮن و دﻳﮕرى دﻧدراﻳت ﻣﻨشأ ﻣﻰﮔﻴرد‪.‬‬
‫سﻴســتﻢ عصبﻰ اﻧسان از دو بخش اصﻠﻰ ﻳکﻰ اعصاب ﻣرکزى و دﻳﮕرى ﻣحﻴطﻰ تشکﻴﻞ‬
‫شده است‪.‬‬
‫ﻣحﻠﻰ را کﻪ ﻳک ﻧﻴﻮرون بﻪ ﻧﻴﻮرون دﻳﮕر ارتباط ﻣﻰ ﮔﻴرد‪ ،‬سﻴﻨاپس ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬
‫سﻴستﻢ اعصاب ﻣرکزى از ﻣغز و ﻧخاع شﻮکﻰ تشکﻴﻞ شده است‪.‬‬
‫ﻣغز شاﻣﻞ دﻣاغ اکبر‪ ،‬دﻣاغ اصغر و ساقﺔ ﻣغزى ﻣﻰ باشد‪.‬‬
‫ﻧخاع شﻮکﻰ‪ ،‬ﻣرکز بعضﻰ از عکس اﻟعﻤﻞ ﻫا‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬عکس اﻟعﻤﻞ پﻰ زﻳر زاﻧﻮ است‪.‬‬
‫ﻣغز ﻣرکز تحﻠﻴﻞ کﻨﻨدة آﮔاﻫﻰﻫا اســت کﻪ ﻣرکز افکار‪ ،‬عﻮاطف‪ ،‬رفتار‪ ،‬ادراک‪ ،‬احســاس‪،‬‬
‫قضاوت و حافظﻪ را بﻪ عﻬده دارد‪.‬‬
‫سﻴســتﻢ اعصاب ﻣحﻴطﻰ شاﻣﻞ دو بخش‪ ،‬حسﻰ و حرکﻰ ﻣﻰباشدکﻪ عبارت از ‪ 31‬جﻮره‬
‫عصب ﻧخاعﻰ (ﻧخاع شﻮکﻰ) و‪ 12‬جﻮره عصب ﻣغزى است‪.‬‬
‫اعضاﻳﻰ‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬چشﻢ‪ ،‬ﮔﻮش‪ ،‬بﻴﻨﻰ‪ ،‬زبان و جﻠد بدن اطﻼعات فراواﻧﻰ را از ﻣحﻴط ﻣاحﻮل‬
‫بﻪ ﻣا ﻣﻰ دﻫﻨد‪ ،‬طﻮرى کﻪ ﻫرﻳکﻰ از آنﻫا‪ ،‬عﻮاﻣﻞ ﻣحﻴطﻰ را بﻪ پﻴامﻫاى عصبﻰ تبدﻳﻞ و بﻪ‬
‫ﻣغز ﻣﻰ فرستﻨد‪.‬‬
‫کرة چشﻢ سﻪ جدار صﻠبﻴﻪ‪ ،‬ﻣشﻴﻤﻴﻪ و شبکﻴﻪ دارد‪.‬‬
‫در شبکﻴﻪ آخذهﻫاى ﻧﻮرى‪ ،‬حجرات استﻮاﻧﻪﻳﻰ و ﻣخروطﻰ اﻧد‪.‬‬
‫ﮔــﻮش داخﻠــﻰ‪ ،‬دو بخش ﻳکﻰ حﻠزوﻧﻰ و دﻳﮕرى ﻣجراﻫاى ﻧﻴــﻢ داﻳروى دارد کﻪ اوﻟﻰ در‬
‫شﻨﻮاﻳﻰ و دوﻣﻰ در تعادل بدن ﻧقش دارﻧد‪.‬‬
‫ﻧﻴﻮرون حسﻰ ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬درجﻮاﻧﻪﻫاى ذاﻳقﺔ زبان قرار دارد‪.‬‬

‫‪75‬‬
 ‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ ششﻢ‬
‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬و در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد بﻨﻮسﻴد‬
‫‪ -1‬بخشﻰ از ﻧﻴﻮرون کﻪ پﻴام عصبﻰ را درﻳافت ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ ،‬عبارت است از‪:‬‬
‫اﻟف) اکسﻮن‬
‫ب ) جسﻢ حجروى‬
‫ج ) دﻧدراﻳتﻫا‬
‫د ) ﻣﻴﻠﻴﻦ‬
‫‪ -25‬صدﻣﻪ بﻪ ‪ .......‬باعث از دست دادن کﻨترول حرکات ﻧﻮرﻣال اعضاى بدن ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫اﻟف) دﻣاغ اکبر‬
‫ب) دﻣاغ اصغر‬
‫ج ) ساقﺔ ﻣغز‬
‫د) ﻧخاع شﻮکﻰ‬
‫‪ -3‬آخذهﻫاى درد‪ ،‬حرارت و ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ در ‪ ...........‬بدن ﻣا است‪.‬‬
‫اﻟف) جﻠد‬
‫ب) زبان‬
‫ج) ﮔﻮش‬
‫د) بﻴﻨﻰ‬

‫جﻤﻠـﻪﻫاى زﻳر را در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد ﻳادداشـت ﻛرده‪ ،‬جاﻫاى خاﻟﻰ را با ﻛﻠﻤﻪﻫاى‬

‫ﻣﻨاسب تﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ ........................... -4‬درحفظ تعادل بدن اﻫﻤﻴت دارد‪.‬‬
‫‪ -5‬در ساقﺔ ﻣغز ‪ .........................‬قرار دارد کﻪ ﻣرکز تﻨظﻴﻢ فعاﻟﻴت ﻫاى سﻴستﻢ ﻫضﻤﻰ است‪.‬‬
‫سﻮال ﻫاى تشرﻳحﻰ‬
‫‪ -6‬فرق رشتﻪﻫاى عصبﻲ ظﻬرى را از رشتﻪﻫاى عصبﻲ بطﻨﻰ بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -7‬وظاﻳف تﻼﻣﻮس و ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس را بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬
‫‪ -8‬ﻳک ﻧﻴﻮرون را رسﻢ و ﻧام ﮔذارى ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫ﻓصﻞ ﻫﻔتﻢ‬

‫سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‬
‫(‪)Endocrine System‬‬
‫در بدن اﻧسان‪ ،‬با در ﻧظر داشت پﻴچﻴده ﮔﻲﻫاى‬
‫داخﻠــﻰ ﻣﻮجﻮدﻳت ﻫﻤاﻫﻨﮕﻲ و ﻫﻤکاري دقﻴق‬
‫و بﻪ وقت و زﻣان آن بﻴﻦ سﻴســتﻢ ﻫاي ﻣختﻠف‬
‫بدن ضروري است‪ .‬ﻫﻤاﻫﻨﮕﻲ بﻴﻦ سﻴستﻢﻫا و‬
‫اعضاي ﻣختﻠف بدن را سﻴســتﻢ ﻫاي عصبﻲ و‬
‫اﻧدوکراﻳﻦ تاﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪ .‬سﻴستﻢ اﻧدوکراﻳﻦ‬
‫فعاﻟﻴت ﻫاى بدن را از طرﻳق ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى کﻪ‬
‫بﻪﻧام ﻫﻮرﻣﻮن ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬تﻨظﻴﻢ ﻣﻰﻧﻤاﻳد کﻪ‬
‫در ﻣقاﻳســﻪ با تﻨظﻴﻢ عصبﻰ سرعت عﻤﻞ آن‪،‬‬
‫کﻨدتر است‪.‬‬
‫آﻳــا تا کﻨﻮن فکر کردهاﻳد‪ :‬چــرا ﻫﻨﮕام ترس و‬
‫ﻫﻴجان ضربان قﻠب شﻤا زﻳاد ﮔردﻳده و رﻧگتان‬
‫تغﻴﻴر ﻣﻲخﻮرد؟ ﻳا اﻳﻦ کﻪ عﻠت ﻣبتﻼ شدن بﻪ‬
‫ﻣرض شکر چﻴست؟‬
‫با ﻣطاﻟعﻪ و تکﻤﻴﻞ اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد بﻪ چﻨﻴﻦ‬
‫ســﻮالﻫا‪ ،‬جﻮاب دﻫﻴد و با ﻳک تعداد غدهﻫاى‬
‫تﻮﻟﻴد کﻨﻨده ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا‪ ،‬ﻣثﻞ‪ :‬غده ﻫاي ﻧخاﻣﻴﻪ‬
‫ﻳا ﻫاﻳپﻮفﻴز‪ ،‬غدهﻫاى جﻨسﻰ‪ ،‬پاﻧکراس‪ ،‬تاﻳراﻳد‪،‬‬
‫ادرﻳﻨال‪ ،‬آشــﻨا شــده و کﻨتــرول فعاﻟﻴتﻫاى‬
‫اﻧدوکراﻳﻦ را خﻮاﻫﻴد داﻧست‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫ﻏدهﻫاى سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‬
‫سﻴستﻢ اﻧدوکراﻳﻦ عبارت از ﻣجﻤﻮع ﻳک تعداد زﻳادي غده ﻫاي‬
‫کﻮچک است کﻪ در قســﻤتﻫاى ﻣختﻠف بدن ﻣﻮقﻴعت دارﻧد‬
‫و غــدهﻫاى ﻣذکــﻮر‪ ،‬ﻣﻮادي را بﻪ ﻧام ﻫﻮرﻣﻮن ترشــح ﻳا افراز‬
‫ﻣﻲکﻨﻨد‪.‬‬
‫ﻫﻮرﻣــﻮن ﻣادة کﻴﻤﻴاوى اســت کﻪ در حجــرات غدهﻫاى‬
‫اﻧدوکراﻳﻦ تﻮﻟﻴد و بﻪ طﻮر ﻣســتقﻴﻢ داخﻞ خﻮن شــده‪ ،‬در‬
‫سرتاســر بدن حرکت ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد تا بــﻪ حجرة ﻣﻮرد ﻧظر ﻳا‬
‫حجرة ﻫدف برســد‪ .‬حجراتﻰ کﻪ ﻫﻮرﻣﻮن بــاﻻي آن تاثﻴر‬
‫ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد بﻪ ﻧام حجرات ﻫدف ﻳاد ﻣﻲ شــﻮﻧد و ﻫر حجره فقط‬
‫شکﻞ (‪ )7-1‬غدة تاﻳراﻳد‬
‫بﻪ ﻧــﻮع خاص ﻫﻮرﻣﻮن‪ ،‬عکساﻟعﻤﻞ ﻧشــان ﻣﻲ دﻫد‪ .‬عکساﻟعﻤﻞ‬
‫حجره‪ ،‬ﻣربﻮط بﻪ آخذه ﻫاي خاص است کﻪ درآن قرار دارد‪ .‬حجراتﻲ‬
‫کــﻪ فاقد آخذهﻫاى ﻫﻮرﻣﻮن ﻣربﻮط اﻧد‪ ،‬ﻫﻴچ ﮔﻮﻧﻪ عکساﻟعﻤﻞ در‬
‫ﻣقابﻞ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا ﻧشان ﻧﻤﻲ دﻫﻨد‪.‬‬
‫غــدهﻫــاى اﻧدوکراﻳﻦ ﻣجــرا ﻳا کاﻧــال ﻣشــخص ﻧدارﻧد و‬
‫ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاﻳﻰ کﻪ از آنﻫا افراز ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬بﻪ طﻮر ﻣســتقﻴﻢ‬
‫بﻪ جرﻳان خﻮن و ﻳا ﻣاﻳع اطراف حجره ﻣﻲ رﻳزﻧد و تﻮســط‬
‫جرﻳان خﻮن بﻪ حجرة ﻫدف رســﻴده و در آﻧجا سبب اﻧجام‬
‫عﻤــﻞ در حجره ﻣﻲ ﮔردﻧــد‪ .‬برعکس غدهﻫــاى اﻧدوکراﻳﻦ‪،‬‬
‫شکﻞ (‪ )7-2‬ساختﻤان و ﻣﻮقعﻴت‬ ‫غدهﻫاى دﻳﮕري بﻪﻧــام غدهﻫاى اﮔزوکراﻳــﻦ (‪)Exocrine‬‬
‫غدة ادرﻳﻨال‪.‬‬
‫داراي ﻣجرا ﻳا کاﻧال ﻣشــخص بﻮده‪ ،‬ﻣــﻮاد را از طرﻳق کاﻧالﻫاى‬
‫ﻣذکــﻮر بﻪ ﻣحﻴط داخﻞ ﻳا بﻴــرون از حجرات بدن اﻧتقال‬
‫ﻣﻲدﻫﻨــد؛ ﻣثــﻞ‪ :‬غدوات عرقﻴــﻪ‪ ،‬غــدوات ﻟعابﻴﻪ و‬
‫غدوات ﻫضﻤﻲ‪ .‬بعضﻲ غــدوات ﻣثﻞ غدة پاﻧکراس‬
‫ﻫﻢ اﻧدوکراﻳﻦ (درون رﻳز) و ﻫﻢ اﮔزوکراﻳﻦ (بﻴرون‬
‫رﻳز) ﻣﻲ باشــد‪ .‬بخش اﮔزوکراﻳﻦ آن‪ ،‬اﻧزاﻳﻢ ﻫا را بﻪ‬
‫شکﻞ (‪ )7-3‬ساختﻤان‬
‫تخﻤدانﻫا در سﻴستﻢ‬ ‫خاطر ﻫضﻢ ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ترشــح ﻣﻲ کﻨد؛ در حاﻟﻲ کﻪ‬
‫تکثرى جﻨس ﻣؤﻧث‪.‬‬
‫بخــش اﻧدوکراﻳﻦ آن دو ﻧﻮع ﻫﻮرﻣﻮن را کﻪ ســطح ﮔﻠﻮکﻮز را در‬
‫بدن تﻨظﻴﻢ ﻣﻲ کﻨﻨد؛ ترشح ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬
‫افراز ﻫﻮرﻣﻮنﻫا بﻪ صﻮرت ﻣستقﻞ ﻧبﻮده‪ ،‬تﻮﻟﻴد و رﻫا ساختﻦ آنﻫا در خﻮن بﻪ ﻫﻢ آﻫﻨﮕﻰ‬
‫سﻴســتﻢ ﻫاى عصبﻰ و ﻫﻮرﻣﻮﻧﻰ وابســتﻪ ﻣﻰباشد و از طرﻳق اﻳﻦ ﻫﻢ آﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬ﻧظﻢ خاص‬
‫ﻼ از ﻫﻤدﻳﮕر ﻣجزا‬‫در وظاﻳف بدن تأﻣﻴﻦ ﻣﻰ ﮔردد‪ .‬سﻴســتﻢ ﻫاى عصبﻰ و اﻧدوکراﻳﻦ کاﻣ ً‬
‫ﻧﻤﻰباشــﻨد؛ زﻳرا اکثر غدهﻫا اﻧدوکراﻳﻦ تﻮســط ﻣﻴکاﻧﻴزم عصبﻰ تﻨبﻪ ﻳا ﻧﻬﻰ ﻣﻰ شــﻮﻧد‪.‬‬
‫عکس اﻟعﻤﻞ ﻣﻮضعﻰ سﻴســتﻢ عصبﻰ ســرﻳع و از ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا بطﻰتر ﻣﻰ باشــد‪ .‬سﻴستﻢ‬
‫عصبﻰ پﻴامﻫا را از طرﻳق رشــتﻪﻫاى عصبﻰ و سﻴســتﻢ اﻧدوکراﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا را از طرﻳق‬
‫رگﻫاى خﻮن بﻪ حجرات ﻣﻮرد ﻧظر ﻣﻰ رساﻧد‪.‬‬

‫ﻏدة ﻫاﻳپﻮﻓﻴز ﻳا ﻧخاﻣﻴﻪ‬

‫(‪)Pituitary Gland‬‬
‫ﻧخاﻣﻴــﻪ ﻳک غــدة اﻧدوکراﻳــﻦ بــﻮده‪ ،‬در زﻳر‬
‫ﻣغــز و زﻳــر ﻫاﻳپﻮتﻼﻣــﻮس‪ 1‬قــرار دارد‬
‫وجســاﻣت آن برابــر ﻳــک داﻧــﺔ ﻧخــﻮد‬
‫ﻣﻲ باشد‪ .‬غدة ﻧخاﻣﻴﻪ در کﻨترول و تحرﻳک‬
‫ســاﻳر غدهﻫاى اﻧدوکراﻳﻦ بﻪ خاطر تﻮﻟﻴد و‬
‫ترشــح ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا اثر ﻣﻬﻢ داشــتﻪ و ﻧسبت‬
‫بﻪ غدهﻫاى دﻳﮕر‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي بﻴشــتري تﻮﻟﻴد‬
‫ﻣﻲﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫غــدة ﻧخاﻣﻴــﻪ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫــاي ﻣختﻠــف ﻣﻲ ســازد کــﻪ ﻣﻬﻢ ترﻳــﻦ‬ ‫ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس‬
‫آن ﻫــا ﻫﻮرﻣــﻮن رشــد و ﻧﻤــﻮ ﻣﻲ باشــد‪ .‬اﻳــﻦ ﻫﻮرﻣــﻮن ســبب‬ ‫شکﻞ (‪ )7-4‬ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس‬
‫رشــد و ﻧﻤــﻮي بــدن ﻣﻲ شــﻮد و بــر تﻤــام حجــرات بــدن اثــر‬
‫ﻣﻲ ﮔــذارد؛ اﻣــا اســتخﻮانﻫا و عضــﻼت ﻫدف ﻫــاي اصﻠــﻲ آن‬
‫‪ Hypothalamus( -1‬آن قسﻤت ﻣغز است کﻪ فعاﻟﻴتﻫاى سﻴستﻢ عصبﻰ و‬
‫سﻴستﻢ اﻧدوکراﻳﻦ را ﻫﻤاﻫﻨگ ساختﻪ و بسﻴارى از فعاﻟﻴتﻫاى ﻣربﻮط بﻪ تعادل‬
‫بدن را کﻨترول ﻣﻰﻧﻤاﻳد)‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫ﻣﻲ باشــد‪ .‬ﻫﻮرﻣــﻮن رشــد در اثﻨــاى‬
‫خــﻮاب بــﻪ بﻴشــترﻳﻦ ﻣقدار ترشــح‬
‫شــده‪ ،‬بــﻪ خــﻮن ﻣﻲ رســد‪ .‬ترشــح‬
‫ﻫﻮرﻣــﻮن رشــد بــا ازدﻳاد ســﻦ کﻢ‬
‫ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬ترشــح بﻴش ازحد ﻫﻮرﻣﻮن‬
‫ﻣذکﻮر در دوران رشــد و ﻧﻤﻮ باعث رشد‬
‫غﻴر ﻧﻮرﻣال و قد خﻴﻠﻲ بﻠﻨد‪ ،‬و در صﻮرت ترشــح‬
‫کﻤتر از حد ﻣعﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮى کﻤتر صﻮرت ﮔرفتﻪ‪ ،‬سبب کﻮتاﻫﻲ زﻳاد‬
‫قد ﻣﻲ ﮔردد شکﻞ (‪.)7-6‬‬
‫غدة ﻧخاﻣﻴﻪ‬

‫شکﻞ (‪ )7-5‬غدة ﻫاﻳپﻮفﻴز ﻳا ﻧخاﻣﻴﻪ‬

‫شکﻞ (‪ )7-6‬تأثﻴرترشح بﻴش از‬

‫حد ﻣعﻴﻦ و کﻤتر از حد ﻣعﻴﻦ‬
‫ﻫﻮرﻣﻮن ﻧﻤﻮ را ﻧشان ﻣﻰ دﻫد‪.‬‬

‫ﻏدة تاﻳراﻳد (‪)Thyroid Gland‬‬

‫غــدة تاﻳراﻳد در قســﻤت پﻴشــروى ﮔــردن و باﻻى حﻨجــره واقع بﻮده و بﻪ شــکﻞ ‪ H‬دﻳده‬

‫‪80‬‬
‫(‪)1‬‬
‫ﻣﻲشــﻮد‪ .‬شــکﻞ (‪ ،)7-1‬غــدة تاﻳراﻳد‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮنﻫاﻳــﻰ را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨد کﻪ ســرعت ﻣتابﻮﻟزم‬
‫بــدن را تﻨظﻴﻢ ﻣــﻲﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻫــر ﮔاه ﻣقدار آﻳﻮدﻳــﻦ در غذا کﻢ شــﻮد‪ ،‬حجﻢ غــدة تاﻳراﻳد زﻳاد‬
‫ﻣﻰﮔــردد و اﻳﻦ حاﻟت را بﻪ ﻧام جاغــﻮر (‪ )Goiter‬ﻣﻲﻧاﻣﻨد‪ .‬براي اﻳﻦ کﻪ بﻪ ﻣرض جاغﻮر ﻣبتﻼ‬
‫ﻧشﻮﻳﻢ‪ ،‬باﻳد از ﻧﻤک آﻳﻮدﻳﻦ دار استفاده کﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )7-7‬طفﻞ ﻣبتﻼ بﻪ جاغﻮر را‬

‫ﻧشانﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫کﻤبﻮد ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي تاﻳراﻳد در کﻮدکان سبب تﻮقف رشد فزﻳکﻲ و ذﻫﻨﻲ ﻣﻲ شﻮد و در کﻼن‬
‫ســاﻻن کﻤبﻮد اﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن ســبب سر ﮔﻴچﻰ و خشــکﻲ جﻠد ﻣﻲ شﻮد و اﮔر درکﻼن ساﻻن‬
‫ﻣقدار ﻫﻮرﻣﻮن تاﻳراﻳد زﻳادتر افراز شﻮد‪ ،‬ﻣﻲ تﻮاﻧد سبب عصباﻧﻴت و بﻲ ﻧظﻤﻲ در خﻮاب ﮔردد‪.‬‬
‫از جﻤﻠﺔ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي غدة تاﻳراﻳد ﻫﻮرﻣﻮن تﻴروکســﻴﻦ (‪ )Thyroxin‬است کﻪ آزاد ساختﻦ‬
‫اﻧرژي را از غذا کﻨترول ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬
‫ﻫرﮔاه غدة تاﻳراﻳد بﻴش ازحد ﻣعﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮن تﻴروکسﻴﻦ را ترشح ﻧﻤاﻳد‪ ،‬در بزرﮔساﻻن سبب‬
‫افزاﻳش ﻣتابﻮﻟزم بدن و تﻮﻟﻴد عرق بﻴشتر بﻪ عﻠت بﻠﻨد رفتﻦ درجﻪ حرارت بدن‪ ،‬ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻣتابﻮﻟزم عبــارت از ﻣجﻤــﻮع تعاﻣــﻼت کﻴﻤﻴــاوي اســت کــﻪ در ﻳــک جســﻢ زﻧــده صــﻮرت‬
‫ﻣﻲﮔﻴرد‪ .‬در ﻣﻮرد ﻣتابﻮﻟزم در صﻨف دﻫﻢ بﻪ صﻮرت ﻣفصﻞ ﻣعﻠﻮﻣات داده خﻮاﻫد شد‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫ﻏدة پاراتاﻳراﻳد (‪)Parathyroid gland‬‬
‫غــدة پاراتاﻳراﻳد بﻪ صﻮرت ‪ 4‬برآﻣــدهﮔﻲ کﻮچک در‬
‫پشــت غدة تاﻳراﻳد ﻣﻮقعﻴت دارد‪ .‬ﻫﻮرﻣــﻮن پاراتاﻳراﻳد‬
‫تاﻳراﻳد ( از پشت)‬
‫ﻣقدار کﻠسﻴﻢ را در بدن‪ ،‬کﻨترول ﻣﻲ کﻨد‪ .‬ﻫﻮرﻣﻮن پاراتاﻳراﻳد‬
‫وقتﻲ ترشــح ﻣﻲ شﻮد کﻪ کﻠسﻴﻢ در خﻮن کﻢ ﮔردد‪ .‬فعاﻟﻴت‬
‫بﻴش از حد غدة پاراتاﻳراﻳد باعث افزاﻳش کﻠســﻴﻢ در خﻮن و‬
‫کاﻫش ذخﻴره کﻠسﻴﻢ در استخﻮان ﻫا و دﻧدان ﻫا شده‪ ،‬سبب‬
‫پارا تاﻳراﻳد‬ ‫ضعﻴفﻲ و شکستﻪﮔﻲ استخﻮان ﻫا ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫ﻏدهﻫاى ﻓﻮق ﻛﻠﻴﻪ (‪)Adrenal Glands‬‬

‫قصبة اﻟرﻳﻪ‬

‫شکﻞ(‪ )7-8‬غدهﻫاى تاﻳراﻳد و‬

‫پاراتاﻳراﻳد‬ ‫اﻳﻦ غدهﻫاى در باﻻي ﻫر ﮔرده چسپﻴده اﻧد و ﻫﻮرﻣﻮنﻫاى ﻣختﻠف‬
‫افراز ﻣﻲکﻨﻨد‪ .‬طﻮري کﻪ در شــکﻞ ﻣﻲبﻴﻨﻴد اﻳﻦ غدهﻫا از دو بخش‬
‫ﻣرکزي و قشــري تشکﻴﻞ ﮔردﻳده اســت‪ .‬ﻫﻮرﻣﻮن قسﻤت‬
‫بخش قشرى‬
‫ﻣرکــزي آن کﻪ بــﻪ ﻧام ادرﻳﻨاﻟﻴﻦ ﻳاد ﻣﻰشــﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕام‬
‫ترس‪ ،‬ﻫﻴجان ﻳا شــراﻳط جﻨــگ و ﮔرﻳز؛ ﻣثال‪ :‬در‬
‫بخش ﻣرکزى‬
‫ﻫﻨــﮕام حﻤﻠﺔ حﻴﻮاﻧات وحشــﻲ و ﻳا ﻟحظﻪﻫاى‬
‫قبﻞ از شــروع اﻣتحان ترشــح ﮔردﻳده‪ ،‬باعث‬
‫باﻻ رفتﻦ ضربان قﻠب‪ ،‬افزاﻳش تﻨفس و تغﻴﻴر‬
‫رﻧگ ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫قســﻤت قشــري آن‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮﻧــﻲ را بــﻪ ﻧام‬
‫‪ Noradrinalin‬ترشح ﻣﻲکﻨد کﻪ ﻣﻮجب‬
‫تﻨظﻴﻢ ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن ﻣﻰشــﻮد و در ﻫﻨﮕام‬
‫ترس ﻣقدار ﮔﻠﻮکﻮز را افزاﻳش داده و سبب باﻻ‬
‫شکﻞ (‪ )7-9‬غده فﻮق کﻠﻴﻪ‬ ‫رفتﻦ ﻧﻴروى جسﻤاﻧﻰ ﻣﻲشﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫تأثﻴرات ﻫﻮرﻣﻮن ادرﻳﻨاﻟﻴﻦ را با ﻫﻮرﻣﻮن ﻧﻮرادرﻳﻨاﻟﻴﻦ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬با ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫ﻏدهﻫاى جﻨسﻲ (‪)Sexual glands‬‬
‫تخﻤدان ﻫا و خصﻴﻪ ﻫا‪ ،‬ﮔاﻣت ﻫا را ﻣﻲ سازﻧد و ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاﻳﻲ را افراز ﻣﻲ کﻨﻨد کﻪ فعاﻟﻴتﻫاى‬
‫سﻴســتﻢ تکثرى و خﻮاص جﻨســﻰ را تﻨظﻴــﻢ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬تخﻤدان ﻫــا در زﻧان ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي‬
‫اســتروجﻦ (‪ )Estrogen‬و پروجسترون (‪ )Progesterone‬و خصﻴﻪ ﻫا در ﻣردان ﻫﻮرﻣﻮن‬
‫تستﻮسترون (‪ )Testosterone‬را ترشح ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻫﻮرﻣــﻮن اســتروجﻦ در زﻧان باعث بﻠﻮغﻴت و بروز صفات جﻨســﻲ زﻧاﻧﻪ شــده‪ ،‬در حاﻟﻲ کﻪ‬
‫ﻫﻮرﻣﻮن پروجســترون جﻬت آﻣاده ساختﻦ رحﻢ براي حاﻣﻠﻪﮔﻲ و تﻨظﻴﻢ حرارت بدن است‪.‬‬
‫ﻫر ﮔاه ﻫﻮرﻣﻮن پروجســترون در زﻧان کﻢ شﻮد‪ ،‬خﻮاص زﻧاﻧﻪ بﻪ خﻮاص ﻣرداﻧﻪ تغﻴﻴر ﻧﻤﻮده و‬
‫سبب ﻧﻤﻮي رﻳش در زﻧان ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤچﻨان ﻫﻮرﻣﻮن تستﻮســترون کﻪ تﻮســط خصﻴﻪ ﻫا در ﻣردان تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮد‪ ،‬اﮔر در دوران‬
‫بﻠﻮغ از حد ﻣعﻴﻦ کﻤتر ترشح شﻮد‪ ،‬خﻮاص زﻧاﻧﻪ در ﻣردان ظاﻫر ﻣﻲ شﻮد‪ ،‬طﻮري کﻪ آواز ﻣرد‬
‫بارﻳک ﻣﻲ ﻣاﻧد و پستان وي بزرگ ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫بﻪ ﻫﻤﻴﻦ ترتﻴب‪ ،‬با شــروع دورة بﻠﻮغ در دختران برجســتﻪﮔﻲ سﻴﻨﻪ ﻫا‪ ،‬پﻨدﻳده ﮔﻲ و بزرگ‬
‫شدن اﻧدک ﻟب ﻫا و ﻣﻬﻢتر از ﻫﻤﻪ شروع عادت ﻣاﻫﻮار از ﻣشخصات آن ﻣﻲباشد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )7-10‬غدة جﻨسﻰ در ﻣرد‬

‫‪83‬‬
 ‫ﻏدة پاﻧﻜراس (‪)Pancreatic Gland‬‬
‫پاﻧکراس غده ﻳﻰ اســت‪ ،‬ﮔﻼبﻲ کﻢرﻧگ‪ ،‬در باﻻى اثﻨا عشــر‪ ،‬زﻳر ﻣعده قرار دارد و از دو ﻧﻮع‬
‫ﻧسج ساختﻪ شده است‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻧساجﻰ کﻪ اﻧزاﻳﻢ ﻫضﻤﻲ ترشح ﻣﻲ کﻨد و در ﻫضﻢ ﻣﻮاد غذاﻳﻲ کﻤک ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻧساجﻰ کﻪ دو ﻧﻮع ﻫﻮرﻣﻮن بﻪﻧام اﻧسﻮﻟﻴﻦ وﮔﻠﻮکاﮔﻮن ترشح ﻣﻲﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )7-11‬غده پاﻧکراس‬

‫اﻧسﻮﻟﻴﻦ (‪)Insulin‬‬
‫ﻫﻮرﻣﻮﻧﻰ اســت کﻪ ســطح ﮔﻠﻮکﻮز را در خﻮن تﻨظﻴﻢ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد؛ ﻳعﻨﻲ در وقت ضرورت ﻣقدار‬
‫ﮔﻠﻮکﻮز خﻮن را پاﻳﻴﻦ ﻣﻲ آورد‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ اﻧســﻮﻟﻴﻦ جﮕــر را تحرﻳک ﻣﻲ کﻨد تا ﮔﻠﻮکﻮز را بﻪ‬
‫ﮔﻼﻳکﻮجﻦ ﻳا ﻧشاﻳستﺔ حﻴﻮاﻧﻲ تبدﻳﻞ و در آن جا ذخﻴره ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻫر ﮔاه ﻣقدار اﻧســﻮﻟﻴﻦ کﻢ شــﻮد‪ ،‬ﻣقدار ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن بﻠﻨد ﻣﻲ رود و ﻣرض شکر بﻪ وجﻮد‬
‫ﻣﻲ آﻳد‪ .‬در ﻣراحﻞ ابتداﻳﻲ ﻣﻰ تﻮان با ﮔرفتﻦ رژﻳﻢ غذاﻳﻰ خاص و ورزش از پﻴشــرفت ﻣرض‬
‫جﻠﻮﮔﻴري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫شــخص ﻣبتﻼ بﻪ ﻣرض شــکر احساس تشﻨﻪﮔﻰ کرده و آب زﻳاد ﻣﻲ ﻧﻮشد کﻪ از اثر آن‪ ،‬دفع‬
‫ادرار وي زﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫شخص ﻣرﻳض در ﻣراحﻞ ﻧﻬاﻳﻲ بﻴﻤاري‪ ،‬ﻻغر و بﻲ حﻮصﻠﻪ شده‪ ،‬قدرت دﻳدش کﻢ ﻣﻲشﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻮرﻣﻮن ﮔﻠﻮﻛاﮔﻮن (‪)Glucagons‬‬
‫ﻫﻮرﻣﻮﻧﻰ است کﻪ در پاﻧکراس تﻮﻟﻴد شده و بر خﻼف اﻧسﻮﻟﻴﻦ عﻤﻞ ﻣﻲ کﻨد؛ ﻳعﻨﻲ ﮔﻼﻳکﻮجﻦ‬
‫را بﻪ ﮔﻠﻮکﻮز تبدﻳﻞ و سطح ﮔﻠﻮکﻮز را در خﻮن بﻠﻨد ﻣﻲ برد‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬
‫کساﻧﻰ کﻪ بﻪ ﻣرض شکر ﻣبتﻼ اﻧد و براى کﻨترول ﻣقدار شکر در خﻮن از اﻧسﻮﻟﻴﻦ استفاده‬
‫ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد؛ باﻳد تﻮجﻪ ﻧﻤاﻳﻨد کﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﮔر اﻧسﻮﻟﻴﻦ از ﻣقدار ﻣعﻴﻦ‪ ،‬کﻤتر پﻴچکارى شﻮد‪ ،‬ﻣﻮجب زﻳاد شدن ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن‬
‫ﮔردﻳده و باﻻخره سبب بﻰ ﻫﻮشﻰ ﻣرﻳض و حتا سبب ﻣرگ وي شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬از اﻳﻦ رو‬
‫اﻧسﻮﻟﻴﻦ باﻳد بﻪ صﻮرت ﻣﻨظﻢ و ﻣقدار ﻣعﻴﻦ بﻪ ﻣرﻳض پﻴچکارى شﻮد‪ .‬غﻠظت زﻳاد قﻨد در‬
‫خﻮن بﻪ ﻣرور زﻣان سبب ضعف‪ ،‬سرﮔﻴجﻰ‪ ،‬ﻧابﻴﻨاﻳﻰ‪ ،‬عدم کفاﻳت کﻠﻴﻪ‪ ،‬بﻰ ﻧظﻤﻰ عصبﻰ‪،‬‬
‫قﻠبﻰ و عروقﻰ در اﻧسان ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬تزرﻳق ﻣقدار زﻳاد اﻧسﻮﻟﻴﻦ باعث کاﻫش ﻧاﮔﻬاﻧﻲ ﮔﻠﻮکﻮز خﻮن شده کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد‪ ،‬باعث‬
‫ضعــف و بﻰ حاﻟﻰ ﻣرﻳض ﮔردد؛ اﮔــر ﻣرﻳض بﻪ زودى ﻣقدار ﻻزم قﻨد ﻧﮕﻴرد‪ ،‬در وقت کﻢ‬
‫تﻠف ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬

‫ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاى جدار ﻣﻌده و اﻣﻌاء‬

‫حجرات ﻫﻮرﻣﻮﻧﻲ در جﻬاز ﻫضﻤﻰ ﻧﻴز قرار دارﻧد؛ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﮔسترﻳﻦ (‪ )Gastrine‬ﻫﻮرﻣﻮﻧﻰ‬
‫است کﻪ در جدار ﻣعده تﻮﻟﻴد ﻣﻰ شﻮد و سبب تحرﻳک ترشح تﻴزاب ﻧﻤک در ﻣعده ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬
‫وقتﻰ کﻪ ﻣحتﻮﻳات ﻣعده بﻪ اﻣعاى کﻮچک ﻣﻰرسد ﻫﻮرﻣﻮن سکرﻳتﻴﻦ (‪ )Secretine‬از آﻧجا‬
‫ترشح ﻣﻰ شﻮد کﻪ اﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن پاﻧکراس را تحرﻳک ﻣﻰکﻨد تا عصارة ﻫضﻤﻰ ترشح ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫‪85‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ ﻫﻔتﻢ‬
‫سﻴســتﻢ اﻧدوکراﻳﻦ شــاﻣﻞ ﻳک تعداد غدواتﻰ اســت کﻪ ﻫﻮرﻣﻮنﻫا را ترشــح و بﻪ خﻮن‬
‫ﻣﻰ رﻳزد تا بﻪ قسﻤت ﻫاى ﻣختﻠف بدن برسد‪.‬‬
‫ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس و غدة ﻧخاﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻣرکز کﻨترول کﻨﻨدة عﻤده براى ساختﻦ بسﻴارى از ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا‬
‫است‪.‬‬
‫کﻤبﻮد آﻳﻮدﻳﻦ در غدة تاﻳراﻳد سبب تﻮﻟﻴد جاغﻮر ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫غدة پاراتاﻳراﻳد ﻣقدار کﻠسﻴﻢ را درخﻮن تﻨظﻴﻢ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫غدهﻫاى ادرﻳﻨال در باﻻى ﮔرده قرار داشتﻪ و از دو بخش تشکﻴﻞ شده است‪ :‬ﻳکﻰ بخش‬
‫ﻣرکزى و دﻳﮕر بخش قشرى‪.‬‬
‫غدة پاﻧکراس ﻫﻮرﻣﻮنﻫاى اﻧسﻮﻟﻴﻦ و ﮔﻠﻮکاﮔﻮن را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫تخﻤدان ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاى استروجﻦ و پروجسترون تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨد؛ در حاﻟﻴکﻪ خصﻴﻪ ﻫا ﻫﻮرﻣﻮن‬
‫تستﻮسترون را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا در ساختﻦ ﮔاﻣت ﻫا و تحرﻳک اﻧکشاف ثاﻧﻮى‬
‫جﻨسﻰ ﻣثﻞ بزرگ شدن پستان در زﻧان و کشﻴدن رﻳش و بروت در ﻣردان تأثﻴر دارد‪.‬‬
‫ﮔسترﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن جدار ﻣعده است کﻪ سبب تحرﻳک ترشح تﻴزاب ﻧﻤک ﻣﻰشﻮد و سکرتﻴﻦ‬
‫ﻫﻮرﻣﻮن جدار اﻣعاى کﻮچک اســت کﻪ غدة پاﻧکــراس را تحرﻳک ﻣﻰکﻨد تا عصاره ﻫضﻤﻰ افراز‬
‫ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ ﻫﻔتﻢ‬
‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬و در کتابچﻪ ﻫاى خﻮد بﻨﻮسﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬غدة‪.....................................‬ترشح ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاى دﻳﮕر را کﻨترول ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬
‫اﻟف) پاﻧکراس و غدة تاﻳراﻳد‪ ،‬ب) ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس‪ ،‬ج) غدة ادرﻳﻨال و پاﻧکراس‬
‫د) ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس و غدة ﻧخاﻣﻴﻪ‬
‫‪ -2‬ترشح بﻴش از حد ﻣعﻴﻦ اﻧسﻮﻟﻴﻦ سبب ﻣﻰ شﻮد کﻪ‪:‬‬
‫اﻟف) سطح ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن بﻠﻨد برود‪ .‬ب) سطح ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن پاﻳﻴﻦ برود‪.‬‬
‫ج) ﻣﻮاد اضافﻰ آزاد شﻮد‪ .‬د) جاغﻮر تﻮﻟﻴد ﻧشﻮد‪.‬‬
‫سؤالﻫاى تشرﻳحﻰ‪:‬‬
‫‪ -3‬عﻠت ﻣرض شکر را شرح دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -4‬وظﻴفﻪ سﻴستﻢ اﻧدوکراﻳﻦ را تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -5‬اﮔر ﻫﻮرﻣﻮن رشد از حد ﻣعﻴﻦ اضافﻪ و ﻳا کﻢ شﻮد‪ ،‬چﻪ واقع ﻣﻲ شﻮد؟‬
‫‪ -6‬چرا ﻫﻨﮕام ﻫﻴجان ضربان قﻠب زﻳاد شده و رﻧگ اﻧسان تغﻴﻴر ﻣﻲخﻮرد؟‬
‫‪86‬‬
 ‫ﻓصﻞ ﻫشتﻢ‬

‫سﻴستﻢ تﻜثري‬
‫بســﻴاري از ﻣردم در بارة فعاﻟﻴت جﻨســﻲ و تﻮﻟﻴد ﻣثﻞ خﻮد اطﻼعﻲ بس‬
‫اﻧدک و ابتداﻳﻲ دارﻧد‪ ،‬کﻪ اﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻢ خطرﻧاک و ﻫﻢ ﻣاﻳﺔ تأسف است؛ زﻳرا‬
‫ﻫر ﻳک از ﻣا بارﻫا در ﻣعرض ســﻮال ﻫاﻳﻲ قرار ﻣﻰ ﮔﻴرﻳﻢ از قبﻴﻞ اﻳﻨکﻪ‪:‬‬
‫ﻣا در چﻪ شــراﻳطﻲ و چﻪ ﻫﻨﮕام صاحب فرزﻧد خﻮاﻫﻴﻢ شد؟ ﻫدف اصﻠﻲ‬
‫عﻤﻠﻴﺔ تکثر در اﻧســان عبارت از اتحاد سپرم و تخﻤﻪ با ﻫﻤدﻳﮕر‪ ،‬اﻧکشاف‬
‫جﻨﻴﻦ و بﻪ دﻧﻴا آوردن طفﻞ ﻣﻲباشد‪ .‬اعضا‪ ،‬غدهﻫا وﻫﻮرﻣﻮنﻫاى سﻴستﻢ‬
‫تکثري وسﻴﻠﺔ رسﻴدن بﻪ اﻳﻦ ﻫدف بﻮده‪ .‬تقرﻳباً ‪ 9‬ﻣاه پس از ﻳکجا شدن‬
‫ســپرم و تخﻤــﻪ‪ ،‬ﻳک ﻣادر طفﻞ خﻮد را بﻪدﻧﻴا ﻣــﻲ آورد‪ .‬چطﻮر در بدن‬
‫اﻧسانﻫا سپرم و تخﻤﻪ ساختﻪ ﻣﻰشﻮﻧد؟‬
‫در فصﻞ قبﻞ شــﻤا با ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي ﻣختﻠف بــدن‪ ،‬از جﻤﻠﻪ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي‬
‫جﻨسﻲ کﻪ از غدهﻫاى جﻨسﻲ ترشح ﻣﻲ شﻮﻧد‪ ،‬آشﻨا شدﻳد‪ .‬در اﻳﻦ فصﻞ‬
‫شﻤا با ساختﻤانﻫاى عﻤدة تکثري ﻣرد و زن و وظاﻳف آنﻫا‪ ،‬تﻮﻟﻴد سپرم‬
‫و تخﻤﻪ‪ ،‬اﻟقاح و ﻣراحﻞ حاﻣﻠﻪﮔﻲ و اﻫﻤﻴت عکس برداري اﻟتراسﻮﻧد آشﻨا‬
‫ﻣﻲ شــﻮﻳد‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ از خطرات اﻣراض ﻣقاربتﻲ جﻨسﻲ آﮔاه شده و خﻮد‬
‫را ﻣحافظت کرده ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫سﻴستﻢ تﻜثري ﻣذﻛر‬
‫سﻴستﻢ تکثري ﻣذکر‪ ،‬شاﻣﻞ خصﻴﻪﻫاى اپﻰ دﻳداﻳﻤس‪،‬‬
‫ﻣثاﻧﻪ‬ ‫ﻧﻞﻫاى اﻧتقال دﻫﻨده سپرم‪ ،‬غدةﻫاى پروستات و کﻴﻮپر‬
‫غدةپروستات‬
‫و ﻣجــراى ادرار ﻣﻰ باشــﻨد‪ ،‬شــکﻞ (‪ .)8-1‬خصﻴﻪﻫا‬
‫ســپرمﻫا را تﻮﻟﻴد ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻫﻨﮕام ﻣقاربت جﻨســﻰ‬
‫ﻣجراى دفع ادرار‬ ‫بﻪ سﻴســتﻢ تکثرى ﻣؤﻧث اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪ .‬شــکﻞ‬
‫(‪ )8-1‬خصﻴﻪ ﻫا‪ ،‬اعضاﻳﻲ اﻧد کﻪ ســپرم و ﻫﻮرﻣﻮن‬
‫کﻴسﻪ خصﻴﻪ‬
‫تستﻮسترون(‪ )Testosterone‬را ﻣﻲسازﻧد‪.‬‬
‫تستﻮســترون عبــارت از ﻫﻮرﻣﻮن اساســﻲ جﻨس‬
‫ﻣذکر ﻣﻲ باشد کﻪ تﻨظﻴﻢ و تﻮﻟﻴد سپرم و اﻧکشاف‬
‫خصﻮصﻴات ﻣرداﻧﻪ را کﻨترول ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬
‫(اﻟف)‬
‫خصﻴﻪ ﻫــا در دورة جﻨﻴﻦ داخﻞ خاﻟﻴﮕاه شــکﻢ‬
‫تشکﻴﻞ ﻣﻲ شــﻮﻧد؛ وﻟﻲ قبﻞ از تﻮﻟد وارد کﻴسﺔ‬
‫خصﻴــﻪ کﻪ خارج از خاﻟﻴﮕاه شــکﻢ قــرار دارد‪،‬‬
‫ﻣﻲ شــﻮﻧد‪( .‬درجــﻪ حــرارت طبﻴعــﻲ بدن ‪37‬‬
‫درجــﻪ ســاﻧتﻲ ﮔراد) براي ﻧﻤﻮي کاﻣﻞ ســپرم‬
‫ﻣﻨاسب ﻧﻴست و ساختﻦ سپرم در درجﺔ حرارت‬
‫پاﻳﻴﻦ تر از آن صــﻮرت ﻣﻲﮔﻴرد‪ .‬درجﺔ حرارت‬
‫کﻴســﺔ خصﻴﻪ ‪ 3‬درجﻪ پاﻳﻴﻦ تر از درجﺔ حرارت‬
‫بخش ﻫــاي ﻣرکزي بدن اســت؛ بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬براي‬
‫ﻣثاﻧﻪ‬ ‫تﻮﻟﻴد سپرم ﻣﻨاسب است‪ .‬در بدن ﻳک ﻣرد باﻟغ‬
‫غده پروستات‬ ‫روزاﻧﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا سپرم تﻮﻟﻴد ﻣﻲشﻮد‪.‬‬
‫اپﻴدى دﻳد اﻳﻤس‬
‫ســپرم ﻫاي تﻮﻟﻴــد شــده در خصﻴﻪ ﻫــا در ﻳک‬
‫خصﻴﻪ‬
‫ســاختﻤان تﻴﻮپﻲ شــکﻞ بﻪ ﻧــام اپﻲ دﻳداﻳﻤس‬
‫کﻴسﻪ خصﻴﻪ‬ ‫(‪ )Epididymis‬ذخﻴــره و در آن جــا باﻟــغ‬
‫ﻣﻲ شــﻮﻧد و تﻮاﻧاﻳﻲ حرکت کردن را بﻪ دســت‬
‫شکﻞ (‪ )8-1‬ساختﻤان سﻴستﻢ تکثرى ﻣرد‬ ‫(ب)‬
‫اﻟف ‪ -‬از جﻨاح‪ ،‬ب ‪ -‬از روبرو‬

‫‪88‬‬
‫ﻣﻲآورﻧــد کﻪ ﻫﻨﮕام تحرﻳک پس از ﮔذشــتﻦ از ﻟﻮﻟﻪﻫاى دﻳﮕر‪ ،‬از طرﻳق ﻣجراي ادرار خارج‬
‫ﻣﻲﮔردد‪ .‬ســپرم ﻫا ﻫﻨــﮕام عبﻮر از ﻣجراﻫاى ادرار با ﻣاﻳعﻲ کــﻪ از غدهﻫاى خاص ﻣثﻞ غدة‬
‫پروســتات ترشح ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬ﻣخﻠﻮط ﻣﻲشــﻮﻧد‪ .‬ســپرم ﻫا از ﻣﻮاد ﻣﻮجﻮد در اﻳﻦ ﻣاﻳع تغذﻳﻪ‬
‫ﻣﻲ کﻨﻨد و اﻳﻦ ﻣاﻳع بﻪ حرکت سپرم ﻫا ﻧﻴز کﻤک ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬
‫سـاختﻤان سـپرم باﻟﻎ ‪ :‬چﻨاﻧچﻪ در شکﻞ ( ‪ )8-2‬ﻧشان داده شده است‪ .‬ﻳک حجرة سپرم‬
‫باﻟغ از سﻪ قسﻤت سر‪ ،‬تﻨﻪ و دم ساختﻪ شده است‪.‬‬
‫در قســﻤت سر سپرم ﻳک ﻫستﻪ و ﻳک ﻣقدار کﻤﻲ ساﻳتﻮپﻼزم ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشد؛ ﻫﻤچﻨان در‬
‫قسﻤت باﻻﻳﻲ سر سپرم‪ ،‬کﻴسﺔ حاوي اﻧزاﻳﻢ ﻫاﻳﻲ وجﻮد دارد کﻪ آنﻫا قشر بﻴروﻧﻲ تخﻤﻪ را‬
‫تخرﻳب ﻧﻤﻮده و ســپرم را کﻤک ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد تا بﻪداخﻞ تخﻤﻪ ﻧفﻮذ کرده و با آن اﻟقاح ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫قسﻤت وسطﻲ ﻳا تﻨﻪ‪ ،‬داراي ﻣقدار زﻳاد ﻣاﻳتﻮکاﻧدرﻳا ﻣﻲباشد‪ ،‬کﻪ اﻧرژي ﻻزم را براي حرکت‬
‫سپرم تﻬﻴﻪ ﻣﻲﻧﻤاﻳد تا خﻮد را بﻪ داخﻞ سﻴستﻢ تکثري ﻣﻮﻧث بﻪ پﻴش براﻧد‪ .‬در عﻤﻞ اﻟقاح‪،‬‬
‫تﻨﻬا سر سپرم داخﻞ تخﻤﻪ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬دم حجرة سپرم ﻳک شﻼق قﻮي است کﻪ با حرکت ﻫاي‬
‫خﻮد‪ ،‬ســپرم را بﻪ پﻴش ﻣﻲراﻧد‪ .‬اﻧرژي براي حرکت ســپرم تﻮسط ﻣاﻳتﻮکاﻧدرﻳاﻳﻲ کﻪ در تﻨﺔ‬
‫سپرم وجﻮد دارد تأﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﮔردد‪.‬‬

‫سر‬
‫دم‬ ‫تﻨﻪ‬

‫ﻣاﻳتﻮ کاﻧدرﻳا‬

‫ﻫستﻪ‬ ‫کﻴسﺔ داراى اﻧزاﻳﻢ‬

‫شکﻞ (‪ )8-2‬ساختﻤان سپرم اﻧسان‬

‫باﻟغ‬

‫‪89‬‬
 ‫سﻴستﻢ تﻜثري ﻣؤﻧث‬

‫سﻴســتﻢ تکثري ﻣؤﻧث کﻪ در شکﻞ (‪ )8-3‬ﻧشان داده شده است‪ ،‬وظاﻳف تﻮﻟﻴد ﻫﻮرﻣﻮنﻫاى‬
‫جﻨسﻲ‪ ،‬تخﻤﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻮ‪ ،‬اﻧکشاف تخﻤﺔ اﻟقاح شده و جﻨﻴﻦ و باﻻخره تﻮﻟد طفﻞ را بﻪ عﻬده دارد‪.‬‬
‫دو عدد تخﻤدان کﻪ شــکﻞ تخﻢ ﻣرغ را دارا ﻣﻲ باشــﻨد در داخﻞ خاﻟﻴﮕاه شــکﻢ قرار دارﻧد‪.‬‬
‫تخﻤدان ﻫا اعضاي تﻮﻟﻴد کﻨﻨدة تخﻤﻪ ﻣﻲ باشــﻨد؛ ﻫﻤچﻨان تخﻤدان ﻫا ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي اساســﻲ‬
‫جﻨــس ﻣﻮﻧث را کﻪ عبــارت از ﻫﻮرﻣﻮن اســتروجﻦ (‪ )Estrogen‬و ﻫﻮرﻣﻮن پروجســترون‬
‫(‪ )Progesterone‬ﻣﻲ باشــﻨد ﻧﻴــز تﻮﻟﻴد ﻣــﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮنﻫا آزاد شــدن تخﻤﻪ را‬
‫تﻨظﻴﻢ و صفات ﻣشخص زﻧاﻧﻪ را اﻧکشاف ﻣﻲدﻫﻨد‪.‬‬
‫تخﻤدانﻫاى ﻧﻮزاد ﻫﻨﮕام تﻮﻟد بﻪ طﻮر ﻣجﻤﻮعﻰ حدود دو ﻣﻴﻠﻴﻮن تخﻤﺔ ﻧا باﻟغ دارﻧد‪ .‬در زﻣان‬
‫بﻠﻮغ بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل در ﻫر ﻣاه فقط ﻳک تخﻤﻪ باﻟغ ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬در طﻮل زﻧده ﮔﻲ جﻨس ﻣؤﻧث‪،‬‬
‫تﻨﻬا ‪ 300‬تا ‪ 400‬تخﻤﺔ او باﻟغ ﻣﻲشــﻮﻧد‪ .‬ساﻳر تخﻤﻪﻫاى ﻧا باﻟغ‪ ،‬بدون آﻧکﻪ باﻟغ شﻮﻧد‪ ،‬غﻴر‬
‫فعال ﻣﻲ ﮔردﻧد‪ .‬حجرة جﻨسﻲ ﻣادة باﻟغ تخﻤﻪ (‪ )Ovum‬ﻧاﻣﻴده ﻣﻲشﻮد‪ .‬اﻧدازة تخﻤﻪ بسﻴار‬
‫بزرﮔتر از سپرم است‪ ،‬بﻪ طﻮري کﻪ تخﻤﻪ حتﻲ با چشﻢ ﻧﻴز قابﻞ ﻣشاﻫده است‪.‬‬
‫در ﻫر ‪ 28‬روز ﻳکبار‪ ،‬ﻳک تخﻤﻪ از ﻳکﻲ از تخﻤدان ﻫا آزاد شــده‪ ،‬داخﻞ ﻧفﻴره (‪Fallopian‬‬
‫‪ )tube‬ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬ﻫر ﻳک از تخﻤدان ﻫا ذرﻳعﺔ ﻧفﻴره بﻪ رحﻢ راه دارد‪ .‬ﻧفﻴره ﻣســﻴري است کﻪ‬
‫تخﻤﻪ از طرﻳق آن از تخﻤدان بﻪ سﻤت رحﻢ حرکت ﻣﻲ کﻨد‪ .‬عضﻼت ﻟشﻢ دﻳﻮار ﻧفﻴره بﻪطﻮر‬
‫ﻣتﻨاوب ﻣﻨقبض ﻣﻲشﻮﻧد تا تخﻤﻪ را بﻪ سﻤت رحﻢ حرکت دﻫﻨد‪.‬‬
‫عبﻮر تخﻤﻪ در ﻧفﻴره‪ ،‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل‪ 3‬تا ‪ 4‬روز را در بر ﻣﻲ ﮔﻴرد؛ اﮔر تخﻤﻪ در ﻣدت ‪24-48‬‬
‫ساعت پس از آزاد شدن اﻟقاح ﻧشﻮد‪ ،‬تﻮاﻧاﻳﻲ اﻟقاح را از دست ﻣﻲدﻫد و تخرﻳب ﻣﻲشﻮد‪ .‬عﻤﻞ‬
‫اﻟقاح بﻴشــتر در ﻧفﻴره صﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴرد‪ .‬بعد از عﻤﻞ اﻟقاح‪ ،‬زاﻳﮕﻮت (‪ )Zygote‬تشکﻴﻞ شده‬
‫و داخﻞ رحﻢ ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬رحﻢ عضﻮ عضﻼتﻲ و ﻣﻴان خاﻟﻲ است و ﻫﻨﮕاﻣﻲکﻪ زن باردار ﻧﻴست‪،‬‬
‫تقرﻳباً بﻪ اﻧدازة ﻳک ﻣشت وى ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫تخﻤدان ﻫا تخﻤﻪﻫا را طﻲ ﻳک سﻠسﻠﻪ وقاﻳع کﻪ در ﻣجﻤﻮع دوران تخﻤدان ﻧاﻣﻴده ﻣﻲ شﻮﻧد‪،‬‬

‫‪90‬‬
‫آﻣاده و آزاد ﻣﻲ کﻨﻨد‪ .‬آزاد شدن ﻳک تخﻤﻪ از تخﻤدان‪ ،‬تخﻤﻪ ﮔذاري (‪ )Ovulation‬ﻧاﻣﻴده‬
‫ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬ﻣدت دوران تخﻤدان در اشخاص و در دوره ﻫاي ﻣختﻠف ﻣتفاوت است؛ اﻣا بﻪ طﻮر‬
‫ﻣعﻤﻮل ‪ 28‬روز طﻮل ﻣﻲ کشد‪.‬‬

‫تخﻤدان ﻫا‬

‫رحﻢ‬ ‫تخﻤــدان‬
‫ﻧفﻴره‬

‫ﮔردن رحﻢ‬

‫شکﻞ(‪ )8-3‬ساختﻤان سﻴستﻢ‬

‫تکثرى ﻣؤﻧث‬
‫دوران تخﻤدان (تخﻤﻪ ﮔذارى)‬

‫‪91‬‬
 ‫دوران حﻴض(‪)Menstrual cycle‬‬
‫از زﻣان بﻠﻮغ تا ســﻦ ‪ 45‬ساﻟﻪ ﮔﻲ در سﻴستﻢ تکثري زنﻫا‪ ،‬تغﻴﻴرات ﻣاﻫﻮار صﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴرد‪،‬‬
‫اﻳﻦ تغﻴﻴرات کﻪ جســﻢ زن ﻫا را براي حاﻣﻠﻪ شــدن آﻣاده ﻣﻲ ســازد بﻪ ﻧام دوران حﻴض ﻳاد‬
‫ﻣﻲ ﮔردد‪.‬‬
‫اوﻟﻴﻦ روزي کﻪ خﻮن و پارچﻪ ﻫاى ﻧســج از رحﻢ بﻴرون ﻣﻲ آﻳد روز اول دورة حﻴض حســاب‬
‫ﻣﻲ شﻮد‪ .‬اﻳﻦ خﻮﻧرﻳزي تقرﻳباً ‪ 5‬روز دوام ﻣﻲ کﻨد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ دورة حﻴض پاﻳان ﻣﻲ ﻳابد‪ ،‬جدار‬
‫رحﻢ ضخﻴﻢ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬تخﻤﻪ ﮔذاري تقرﻳباً در روز چﻬاردﻫﻢ دوران حﻴض واقع ﻣﻲ شﻮد‪ .‬ﻫرﮔاه‬
‫تخﻤــﻪ در ﻣدت ﻣعﻴﻨﻪ اﻟقاح ﻧشــﻮد‪ ،‬تخﻤﻪ تخرﻳب و دوباره حﻴض شــروع و تخﻤﻪ را بﻴرون‬
‫ﻣﻲ کﻨد‪ .‬دوران دوباره آغاز ﻣﻲ شﻮد کﻪ ﻣعﻤﻮﻻً ‪ 28‬روز را در بر ﻣﻲ ﮔﻴرد‪.‬‬
‫اﻟﻘاح (‪ :)Fertilization‬ﻫﻨﮕام آﻣﻴزش جﻨســﻰ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا ســپرم در دستﮕاه تﻮﻟﻴد ﻣثﻞ‬
‫ﻣؤﻧث داخﻞ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬براي اﻟقاح‪ ،‬حد اقﻞ ﻳکﻲ از اﻳﻦ سپرمﻫا باﻳد از غشاي تخﻤﺔ قابﻞ باروري‬
‫بﮕذرد؛ اﻣا اﻳﻦ کار آﻧقدر ﻫﻢ بﻪ آساﻧﻲ صﻮرت ﻧﻤﻰﮔﻴرد؛ زﻳرا سپرم ﻫا تا رسﻴدن بﻪ تخﻤﻪ با‬
‫ﻣﻮاﻧع زﻳادي ﻣﻮاجﻪ ﻣﻲ شﻮﻧد‪ .‬ﮔذشتﻪ از آن تخﻤﻪ ﻫا فقط تا ﻣدت زﻣان ﻣحدودي پس از آزاد‬
‫شدن‪ ،‬در کاﻧال ﻧفﻴره باقﻲ ﻣﻲ ﻣاﻧﻨد و قابﻞ باروري اﻧد‪.‬‬
‫ﻼ ذکرﮔردﻳد از جﻤﻠﺔ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا ســپرم‪ ،‬صرف‬‫حاﻣﻠـﻪﮔﻲ (‪ :)Pregnancy‬طــﻮري کﻪ قب ً‬
‫چﻨــد صد ﻣحدود آن ﻫا بﻪ طرف ﻧفﻴره راه پﻴدا ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬از آن جﻤﻠﻪ چﻨد ســپرم تخﻤﻪ را‬
‫احاطﻪ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد و بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل تﻨﻬا ﻳک سپرم قشر خارجﻲ تخﻤﻪ را شکافتﻪ‪ ،‬داخﻞ تخﻤﻪ‬
‫ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬ﻫﻢ زﻣان با اﻳﻦ واقعﻪ بﻪ اطراف تخﻤﻪ ﻳک غشــا تشــکﻴﻞ ﻣﻲ شــﻮد تا ﻣاﻧع داخﻞ‬
‫شــدن سپرم ﻫاي دﻳﮕري بﻪ تخﻤﻪ شــﻮد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ ﻫستﺔ سپرم با ﻫستﺔ تخﻤﻪ اتحاد ﻧﻤاﻳد‪،‬‬
‫تخﻤﻪ اﻟقاح ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬تخﻤﺔ اﻟقاح شده از ﻧفﻴره بﻪ طرف رحﻢ ﻣﻲرود‪ .‬اﻳﻦ سفر ‪ 5‬تا ‪ 6‬روز را‬
‫در بر ﻣﻲ ﮔﻴرد‪ .‬در ﻫﻨﮕام اﻳﻦ سفر زاﻳﮕﻮت بﻪ طرف اﻧقسام حجروي رفتﻪ و چﻨدﻳﻦ بار تقسﻴﻢ‬
‫ﻣﻲ شﻮد‪ .‬بعد از روز ﻳازدﻫﻢ تا دوازدﻫﻢ اﻟقاح‪ ،‬زاﻳﮕﻮت بﻪ شکﻞ تﻮپ بسﻴار کﻮچک حجرات در‬
‫آﻣده کﻪ بﻪ ﻧام جﻨﻴﻦ (‪ )Embryo‬ﻳاد ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬جﻨﻴﻦ خﻮد را در جدار رحﻢ غرس ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫در آﻧجا ﻻﻧﻪ ﻣﻲ کﻨد‪ .‬بعد از روز ششﻢ اﻟقاح عﻤﻞ غرس تکﻤﻴﻞ ﻣﻲ شﻮد و زن حاﻣﻠﻪ است‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫بعد از عﻤﻠﻴﺔ غرس‪ ،‬جﻮره (‪ )Placenta‬بﻪ ﻧﻤﻮ آغاز ﻣﻲ کﻨد‪ .‬جﻮره ﻳک عضﻮ ﻣخصﻮص تبادﻟﺔ‬
‫دو طرفﺔ ﻣﻮاد اســت‪ .‬جﻮره ﻳک شــبکﻪ ﻳﻰ از رگ ﻫاي خﻮن است کﻪ براي ﻧطفﻪ اکسﻴجﻦ و‬
‫ﻣﻮاد غذاﻳﻲ را از خﻮن ﻣادر‪ ،‬تﻬﻴﻪ ﻣﻲ کﻨد‪ .‬ﻫﻤچﻨان ﻣﻮاد فاضﻠﻪ ﻳﻰ کﻪ تﻮسط ﻧطفﻪ تﻮﻟﻴد ﻣﻲ‬
‫شــﻮد‪ ،‬از طرﻳق جﻮره خارج ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬خﻮن ﻣادر و خﻮن ﻧطفﻪ بســﻴار ﻧزدﻳک بﻪ ﻫﻢ در جﻮره‬
‫جرﻳان ﻣﻲ کﻨﻨد؛ ﻻکﻦ بﻪ طﻮر ﻧﻮرﻣال آنﻫا با ﻫﻢ ﻣخﻠﻮط ﻧﻤﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫تﻮﻟد چﻨد ﮔاﻧﻪ ﮔﻲ‪ :‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل در ﻫر ﻣاه ﻳک تخﻤﻪ از تخﻤدان آزاد ﻣﻲ شﻮد؛ اﻣا ﮔاﻫﻲ‬
‫ﻣﻤکﻦ اســت اﻳﻦ تعداد بﻪ ‪ 2‬و ‪ 3‬عدد ﻫﻢ برســد‪ .‬اﻟقاح شــدن ﻫﻤزﻣان اﻳﻦ تخﻤﻪﻫا ســبب‬
‫پﻴداﻳش دوﮔاﻧﻪ ﮔﻲ و ﻳا چﻨدﮔاﻧﻪ ﮔﻲ ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬کﻪ با ﻫﻢ غﻴر ﻣشــابﻪ اﻧد‪ .‬اﻧسانﻫا ﻣﻲ تﻮاﻧﻨد‪،‬‬
‫چﻬارﮔاﻧﻪ ﮔﻲ‪ ،‬پﻨج ﮔاﻧﻪ ﮔﻲ و ﻳا بﻴشــتر از آن را بﻪ دﻧﻴا بﻴاورﻧد چﻨد ﮔاﻧﻪ ﮔﻲﻫا بﻪ ﻧدرت واقع‬
‫ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫آﻳا شــﻤا ﮔاﻫﻲ دوﮔاﻧﻪ ﮔﻲ ﻣشــابﻪ ﻳا ﻳکســان را دﻳده اﻳد؟ بعضﻲ اوقات آنﻫا بﻪ حدي با ﻫﻢ‬
‫ﻣشــابﻪ ﻣﻲ باشــﻨد کﻪ حتﻲ واﻟدﻳﻦ شــان ﻣﻤکﻦ اســت براي جدا کردن آنﻫا ﻣشکﻞ داشتﻪ‬
‫باشــﻨد‪ .‬دوﮔاﻧﻪ ﮔﻲ ﻫاي ﻣشــابﻪ حاصﻞ اﻟقاح ﻳک تخﻤﻪ با ﻳک سپرم اﻧد‪ .‬در اﻳﻦ حاﻟت قبﻞ از‬
‫آﻧکﻪ عﻤﻞ غرس اﻧجام ﮔﻴرد‪ ،‬دو دســتﻪ حجرات پدﻳد ﻣﻲ آﻳﻨد کﻪ ﻫر دســتﺔ آن ﻳک طفﻞ را‬
‫بﻪ وجﻮد ﻣﻰآورد‪ .‬دوﮔاﻧﻪ ﮔﻲ ﻫاي ﻣشابﻪ از ﻟحاظ ارثﻲ با ﻫﻢ ﻳکسان ﻣﻲ باشﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫شــاﮔردان در ﻣﻮرد دو ﮔاﻧﮕﻲ ﻫاي ﻣشــابﻪ و غﻴرﻣشــابﻪ از جﻤﻠﻪ خﻮﻳشاوﻧدان و ﻳا اشــخاص دﻳﮕر تحقﻴق ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع آوري و در ﻣقابﻞ صﻨف ارائﻪ کﻨﻨد‪.‬‬

‫‪93‬‬
‫از ﻧﻄﻔـﻪ تـا بﻪ جﻨﻴﻦ‪ :‬بعد از عﻤﻠﻴﺔ اﻟقاح در اخﻴر ﻫفتﻪ ســﻮم ﻧطفﻪ در حدود ‪ 2‬ﻣﻴﻠﻲ ﻣتر‬
‫طﻮل دارد و تﻮســط ﻳک غشــاي ﻧازک بﻪﻧام اﻣﻨﻴﻮن (‪ )Amnion‬احاطﻪ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬اﻣﻨﻴﻮن از‬
‫ﻳــک ﻧﻮع ﻣاﻳع پر بﻮده و حفاظت ﻧطفﻪ را از آســﻴب و ضربﻪﻫا بــﻪ عﻬده دارد‪ .‬درﻫفتﻪ پﻨجﻢ‬
‫دوران حاﻣﻠﻪﮔﻰ بﻨد ﻧاف ساختﻪ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬و بعد اعضاى دﻳﮕر ﻣاﻧﻨد‪ ،‬قﻠب‪ ،‬ﻣغز‪ ،‬رگﻫاى خﻮن‪،‬‬
‫ﮔﻮشﻫا‪ ،‬ﻧخاغ شــﻮکﻰ‪ ،‬چشﻢ و دســتﻫا و پاﻫا در ﻣراحﻞ ﻣختﻠف تشکﻴﻞ ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬قبﻞ از‬
‫تﻮﻟد‪ ،‬جﻨﻴﻦ اﻧدکﻲ در رحﻢ پاﻳﻴﻦ تر ﻣﻲ آﻳد و سر بﻴشتر ﻧزدﻳک ﮔردن رحﻢ قرار ﻣﻲ ﮔﻴرد‪.‬‬

‫شکﻞ(‪)8-4‬ﻣراحﻞ رشد جﻨﻴﻦ‬

‫‪94‬‬
‫تﻮﻟد ﻳا وﺿﻊ حﻤﻞ‪ :‬در ﻫفتﻪ ﻫاي سﻰ و ﻫفتﻢ و سﻰ و ﻫشتﻢ‪ ،‬جﻨﻴﻦ بﻪ طﻮرکاﻣﻞ اﻧکشاف‬
‫ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل ﻳک دورة کاﻣﻞ حاﻣﻠﻪ ﮔﻲ تقرﻳباً ‪ 40‬ﻫفتﻪ طﻮل ﻣﻲ کشد‪ .‬بﻪ طﻮر‬
‫واقعﻲ زﻣاﻧﻲ کﻪ وﻻدت شــروع ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬رحﻢ ﻣادر بﻪ ﻳک سﻠسﻠﻪ اﻧقباضات عضﻼتﻲ شروع‬
‫ﻣﻲ کﻨد کﻪ بﻪ ﻧام درد وﻻدت ﻳاد ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل اﻳﻦ اﻧقباضات‪ ،‬جﻨﻴﻦ را بﻪ پﻴش‬
‫ﻣﻲ راﻧد و طفﻞ ﻣتﻮﻟد ﻣﻲ شﻮد و در فاصﻠﺔ بعد از چﻨد دقﻴقﻪ جﻮره ﻫﻢ دفع ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬
‫غــذاي زن حاﻣﻠــﻪ باﻳــد داراي کاﻟﻮري کافﻲ و سرشــار از پروتﻴﻦﻫــاى حﻴﻮاﻧﻲ و ﻧباتﻲ‪،‬‬
‫ســبزي ﻫا ‪،‬ﻣﻴﻮهﻫاى تازه و خشــک و ﻣقادﻳر ﻣﻨاسبﻲ از ﻣﻮاد قﻨدي و چربﻲ باشد‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫دوران‪ ،‬ﻧﻴاز ﻣادر بﻪ کﻠسﻴﻢ ‪،‬فاسفﻮرس‪ ،‬آﻫﻦ و آﻳﻮدﻳﻦ افزاﻳش پﻴدا ﻣﻲ کﻨد‪ .‬اﮔر آﻫﻦ کافﻲ‬
‫بﻪ ﻣادر ﻧرسد‪ ،‬او و کﻮدکش ﻣﻤکﻦ است دچار کﻢ خﻮﻧﻲ شﻮﻧد‪.‬‬
‫باﻳد ﻣادر خﻮاب و اســتراحت کافﻲ داشتﻪ باشد و از فشارﻫاي رواﻧﻲ دور باشد‪ .‬اضطراب و‬
‫تــرس ﻣادر‪ ،‬اثرﻫاى ﻧاﻣطﻠﻮبﻲ روي جﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔذارد‪ .‬ﻣادر باﻳد ورزش کﻨد و عضﻼت بدن‬
‫خﻮد را تقﻮﻳت ﻧﻤاﻳد تا وضع حﻤﻞ راحت تري داشتﻪ باشد‪ .‬قدم زدن در ﻫﻮاي آزاد بﻬترﻳﻦ‬
‫ﻧﻮع ورزش براي ﻣادران حاﻣﻠﻪ است‪.‬‬
‫در اﻳﻦ دوران‪ ،‬ﻣادر براي جﻠﻮﮔﻴرى از ﻣصاب شدن بﻪ اﻣراض باﻳد بﻪ ﻧظافت و صحت بدن‬
‫خﻮد و جﻨﻴﻦ تﻮجﻪ زﻳادي داشتﻪ باشد‪ .‬بر عﻼوه تحت ﻣعاﻳﻨات ﻻزم تﻮسط داکتر از قبﻴﻞ‬
‫بررسﻲ وزن‪ ،‬فشار خﻮن و فعاﻟﻴت اﻧدامﻫاى بدن و ﻧﻴز بررسﻲ سﻼﻣت جﻨﻴﻦ قرار ﮔﻴرد‪.‬‬
‫قرار ﮔرفتﻦ ﻣادر در ﻣعرض زﻳاد اشــعﻪ ‪ ،X‬اســتعﻤال ﻣﻮاد ﻣخدر‪ ،‬اﻟکﻮل‪ ،‬ســﮕرت و حتﻲ‬
‫برخﻲ دواﻫا ﻣﻨجر بﻪ صدﻣﻪ بﻪ جﻨﻴﻦ خﻮاﻫد شد‪.‬‬

‫سـﻮﻧﻮﮔراﻓﻲ‪ :‬تصﻮﻳربرداري سﻮﻧﻮﮔرافﻲ بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل در زﻧان حاﻣﻠﻪ استفاده ﻣﻲ شﻮد‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ روش با کﻤک اﻣﻮاج اﻟتراســﻮﻧد تصاوﻳري از درون بدن تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮد کﻪ بﻪ کﻤک آن ﻫا‬
‫جساﻣت جﻨﻴﻦ‪ ،‬جﻨسﻴت و سﻦ آن تعﻴﻴﻦ ﻣﻲ شﻮد و عﻼﻳﻤﻲ کﻪ سﻼﻣت جﻨﻴﻦ را ﻧشان دﻫد‬
‫از جﻤﻠﻪ حرکتﻫاى قﻠب آن از سﻮﻧﻮﮔرافﻲ بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد‪ .‬بسﻴاري از ﻧارساﻳﻲ ﻫاي جﻨﻴﻦ‬
‫با اﻳﻦ روش قابﻞ تشخﻴص است‪.‬‬

‫‪95‬‬
‫تــا دﻫﻪ ‪ 60‬ﻣﻴﻼدي اشــعﻪ ‪ X‬تﻨﻬا راه ﻣطاﻟعﺔ اعضاي داخﻠﻲ بــدن‪ ،‬بدون دخاﻟت جراح بﻮد؛‬
‫اﻣا اکﻨﻮن از تصﻮﻳر ســﻮﻧﻮﮔرافﻲ بﻪ حﻴث ﻳک روش بﻲ خطر اســتفادة زﻳاد ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬ﻣﻮارد‬
‫اســتعﻤال دﻳﮕر آن‪ ،‬تصﻮﻳربرداري از اعضاي داخﻠﻲ‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬قﻠب‪ ،‬ﮔرده ﻫا‪ ،‬اعضاي تﻨاســﻠﻲ و‬
‫غﻴره ﻣﻲ باشد‪.‬‬
‫ﻋﻘاﻣت‪ :‬زﻧان ﻣﻤکﻦ اســت عقﻴﻢ باشــﻨد و ﻧتﻮاﻧﻨد بﻪ طﻮر کاﻣﻞ تخﻤﻪ را در تخﻤدان تﻮﻟﻴد‬
‫ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬عﻠﻞ عقاﻣت زﻧان عﻮاﻣﻠﻲ اســت کﻪ از رســﻴدن سپرم بﻪ باﻻي کاﻧال ﻧفﻴره جﻠﻮﮔﻴري‬
‫ﻣﻲ کﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬شکﻞ ﮔردن رحﻢ و ﮔرفتﻪﮔﻲ ﻣسﻴر ﻳک ﻳا ﻫر دو ﻧفﻴره از اﻳﻦ عﻮاﻣﻞ‬
‫اســت؛ اﻣا عقاﻣت ﻫﻤﻴشــﻪ ﻣربﻮط بﻪ ﻧﻮاقص در ســاختﻤان و ﻳا ﻧﻮاقص در فعاﻟﻴت سﻴســتﻢ‬
‫تکثري زن ﻧﻴست‪ .‬ﻣﻤکﻦ تﻮﻟﻴد سپرم در ﻣرد کافﻲ ﻧباشد و در ﻧتﻴجﻪ سپرم ﻫا ﻧتﻮاﻧﻨد خﻮد را‬
‫بﻪ تخﻤﻪ برساﻧﻨد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻً اﮔر تعداد سپرم ﻫاي ساﻟﻢ از ‪ 20‬ﻣﻴﻠﻴﻮن در ﻫر ﻣﻠﻲ ﻟﻴتر ﻣﻨﻰ کﻤتر‬
‫باشــد فرد عقﻴﻢ است‪ .‬ﮔاﻫﻲ ﻫﻢ بﻴشتر ســپرم ﻫاﻳﻲ کﻪ در ﻣردان تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮﻧد‪ ،‬ضعﻴف و‬
‫ﻧاقص ﻣﻲ باشــﻨد و ﻧﻤﻲ تﻮاﻧﻨد‪ ،‬تخﻤﻪ را اﻟقاح کﻨﻨد کﻪ در ﻧتﻴجﻪ حاﻟت عقﻴﻤﻲ پﻴش ﻣﻲآﻳد‪.‬‬
‫اﻣراض جﻨسﻲ ﻣقاربتﻲ از قبﻴﻞ سﻮزاک ﻣﻲ تﻮاﻧد ﻣﻨجر بﻪ عقاﻣت در زﻧان و ﻣردان شﻮﻧد‪.‬‬
‫اﻧتﻘال اﻣراض از ﻃرﻳﻖ ﻣﻘاربتﻫاى جﻨسﻲ‪ :‬اﻣراضﻲ ﻫستﻨد کﻪ ﻣﻲ تﻮاﻧﻨد از ﻳک شخص‬
‫ﻣصاب بﻪ شخص ساﻟﻢ در اثﻨاي ﻣقاربت جﻨسﻲ سراﻳت کﻨﻨد‪ .‬اﻳﻦ اﻣراض ساﻻﻧﻪ تعداد زﻳادي‬
‫از ﻣردم را ﻣبتﻼ ﻣﻲ سازد‪.‬‬
‫از جﻤﻠﺔ اﻳﻦ اﻣراض ســﻮزاک‪ ،‬ســفﻠﻴس‪ ،‬اﻳدز و غﻴره ﻣﻲ باشــﻨد‪ .‬ﻣرض اﻳــدز خطرﻧاک تر و‬
‫کشﻨده تر از اﻣراض دﻳﮕر است؛ زﻳرا تا ﻫﻨﻮز ادوﻳﺔ ﻣشخص براي تداوى آن پﻴدا ﻧشده است‪.‬‬
‫اﻳدز (‪ :)AIDS( )1‬اﻳدز در ســال ‪ 1980‬شــﻨاختﻪ شــد‪ .‬تاکﻨﻮن حدود ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻴﻮن اﻧسان بﻪ‬
‫آن ﻣصاب ﮔردﻳده کﻪ از جﻤﻠﻪ تا حال حدود ‪ 16‬ﻣﻴﻠﻴﻮن آن تﻠف شده اﻧد‪ .‬عاﻣﻞ ﻣرض اﻳدز‪،‬‬
‫وﻳروســﻲ بﻪﻧام (‪ 2)HIV‬اســت‪ .‬اﻳﻦ وﻳروس بﻪ ﮔروپ خاصﻲ از کروﻳات سفﻴد خﻮن حﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻲ کﻨد‪ .‬در ﻧتﻴجﻪ قدرت دفاعﻲ بدن بﻪ ﻣرور زﻣان کﻢ ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬ســراﻧجام با ﻣبتﻼ شــدن‬
‫بــﻪ ﻣرﻳضﻲﻫاى ســاده‪ ،‬جان خﻮد را از دســت ﻣﻲ دﻫد‪ .‬در حقﻴقت وﻳــروس اﻳدز با تخرﻳب‬
‫کروﻳات سفﻴد خﻮن‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ را براي فعاﻟﻴت عﻮاﻣﻞ ﻣرﻳضﻲ زا (باکتريﻫا‪ ،‬وﻳروسﻫا‪ ،‬فﻨجﻲ و‬

‫‪1-Acquired Immuno Deficiency Syndrom‬‬

‫‪2-Humain Immuno Deficiency‬‬

‫‪96‬‬
‫غﻴره) ﻣساعد ﻣﻰسازد‪ HIV .‬از خﻮن و غشاﻫاي ﻣخاطﻲ‪ ،‬ﻣاﻧﻨد غشاﻫاي ﻣخاطﻲ کاﻧالﻫاى‬
‫تﻨاسﻠﻲ وارد بدن ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻼﻳﻢ اﻳدز‪ :‬از زﻣان ورود وﻳروس اﻳدز بﻪ بدن تا آشــکار شــدن عﻼﻳﻢ بﻴﻤاري اﻳدز ﻣﻤکﻦ‬
‫است‪ ،‬چﻨد روز تا چﻨد سال (بﻪ طﻮر ﻣثال تا ‪ 10‬سال) فاصﻠﻪ باشد‪ .‬فرد در اﻳﻦ ﻣدت اﮔر چﻪ‬
‫در ظاﻫر بﻴﻤار ﻧﻴســت؛ اﻣا ﻧاقﻞ وﻳروس اســت و ﻣﻲ تﻮاﻧد افراد دﻳﮕر را آﻟﻮده کﻨد‪ .‬تشخﻴص‬
‫قطعﻲ ‪ HIV‬با اﻧجام آزﻣاﻳش خﻮن اﻣکان پذﻳر است‪.‬‬
‫راهﻫاى ورود وﻳروس اﻳدز بﻪ بدن‪ :‬وﻳروس اﻳدز‪ ،‬ﻣﻤکﻦ اســت‪ ،‬از سﻪ راه وارد بدن اﻧسان‬
‫شﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬تزرﻳق خﻮن آﻟﻮده بﻪ وﻳروس اﻳدز و ﻳا استفاده از وساﻳﻞ تﻴز و برﻧده ﻳﻰ کﻪ بﻪ واﻳرس اﻳدز‬
‫ﻣﻠﻮث باشد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬سرﻧج‪ ،‬سﻮزن‪ ،‬تﻴغ رﻳش تراشﻲ و وساﻳﻞ خال کﻮبﻲ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻧتقال وﻳروس از طرﻳق تﻤاس جﻨسﻲ از فرد آﻟﻮده بﻪ واﻳرس‪ ،‬بﻪ فرد ساﻟﻢ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻧتقال وﻳروس از ﻣادر آﻟﻮده بﻪ وﻳروس اﻳدز بﻪ ﻧﻮزاد در ﻣراحﻞ حاﻣﻠﻪﮔﻲ و شﻴردادن‪.‬‬
‫تحقﻴقات ﻧشــان ﻣﻲ دﻫد کﻪ وﻳروس اﻳدز از راه ﻫﻮا‪ ،‬آب‪ ،‬غذا‪ ،‬دســت دادن‪ ،‬صحبت کردن‪،‬‬
‫روبﻮسﻲ‪ ،‬اشک و ادرار از فرد آﻟﻮده بﻪ فرد ساﻟﻢ ﻣﻨتقﻞ ﻧﻤﻲ شﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻜرﻛﻨﻴد‬
‫‪ -1‬کدام ﻳک از ﻣاﻳعات بدن ﻣﻲ تﻮاﻧﻨد‪ HIV‬را اﻧتقال دﻫﻨد و کدام ﻣاﻳعات ﻧﻤﻲ تﻮاﻧﻨد؟‬
‫‪ -2‬آﻳا اﻧتقال خﻮن ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬سبب اﻧتقال‪ HIV‬شﻮد؟‬
‫‪ -3‬آﻳا تزرﻳق ﻣﻮاد ﻣخدر ﻣﻤکﻦ است باعث آﻟﻮدﮔﻲ بﻪ ‪ HIV‬ﮔردد؟‬

‫‪97‬‬
‫تداوى اﻳدز‪ :‬اﻳدز از جﻤﻠﺔ اﻣراضﻰ است کﻪ در حال حاضر عﻼج قطعﻰ ﻧدارد؛ بﻠکﻪ با ﻣصرف‬
‫داروﻫاى ﻣختﻠف سعﻰ ﻣﻰشﻮد از پﻴشرفت ﻣرض و فعاﻟﻴت وﻳروس آن جﻠﻮﮔﻴرى بﻪ عﻤﻞ‬
‫آﻳد‪.‬‬
‫از آﻧجا کﻪ بشــر تﻮاﻧســتﻪ اســت‪ ،‬براى بعضﻰ از اﻣراض ﻣﻴکروبﻰ کﻪ زﻣاﻧﻰ عاﻣﻞ ﻣرگ و ﻣﻴر‬
‫زﻳادى بﻮدﻧد‪ ،‬واکسﻴﻦ بسازد‪ .‬ﻣحققان بر اﻳﻦ تﻼش اﻧد کﻪ براى اﻳدز ﻧﻴز واکسﻴﻦ بسازﻧد؛ اﻣا‬
‫با وجﻮد تﻼش بســﻴار‪ ،‬آنﻫا ﻫﻨﻮز ﻣﻮفق ﻧشده اﻧد؛ بﻨابراﻳﻦ در حال حاضر تﻨﻬا راه جﻠﻮﮔﻴرى‬
‫از ابتــﻼ بــﻪ ﻣرض اﻳدز‪ ،‬آﻣﻮزش و پرﻫﻴز از رفتارﻫاﻳﻰ اســت کﻪ ﻣا را در ﻣعرض آﻟﻮده ﮔﻰ بﻪ‬
‫اﻳﻦ وﻳروس قرار ﻣﻰ دﻫد‪.‬‬
‫ﻣا ﻧســبت بﻪ ســﻼﻣت خﻮد ﻣسئﻮل ﻫســتﻴﻢ و باﻳد از آن ﻣراقبت کﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ وظﻴفﺔ ﻣاست کﻪ‬
‫خﻮد را از ﻣبتﻼ شــدن بﻪ اﻣراض حفظ کﻨﻴﻢ و ﻣراقب صحت و ســﻼﻣت خﻮد و دﻳﮕران باشﻴﻢ؛‬
‫بﻨابراﻳﻦ باﻳد بﻪ ﻫر چﻴز و ﻫر کس کﻪ سﻼﻣت ﻣا را بﻪ خطر ﻣﻮاجﻪ ﻣﻰسازد « ﻧﻪ » بﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬باﻳد‬
‫بﻪ رفتارﻫاى پر خطر؛ ﻣاﻧﻨد روابط جﻨســﻰ ﻧا ﻣشــروع‪ ،‬بﻰ بﻨد و بارى‪ ،‬کشﻴدن سﮕرت و غﻴره‬
‫ﻣﻮاد ﻧشــﻪ آور« ﻧﻪ» بﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬اشــخاص ﻣبتﻼ بﻪ اﻳﻦ ﻣرض باﻳد بﻪ ﻣرکز تﻮصﻴﻪ و تداوى ﻣراجعﻪ‬
‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫‪ -1‬ﮔفتﻪ ﻣﻰشﻮد‪ :‬خطر افرادى کﻪ در ﻣرحﻠﺔ آﻟﻮده ﮔﻰ بدون عﻼﻣت ﻫستﻨد‪ ،‬بسﻴار بﻴش تر از افراد داراى عﻼﻳﻢ‬
‫است‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد بحث کﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻳکﻰ از دســتﻮرﻫاى دﻳﻦ ﻣبﻴﻦ اســﻼم پرﻫﻴز از بﻰ بﻨد و بارى در روابط فردى و اجتﻤاعﻰ اســت‪ .‬رعاﻳت اﻳﻦ‬
‫دستﻮر دﻳﻨﻰ چﻪ تأثﻴر بر سﻼﻣت جسﻤﻰ و رواﻧﻰ فرد‪ ،‬خاﻧﻮاده و اجتﻤاع دارد؟‬
‫‪ -3‬فکر کﻨﻴد‪ ،‬رفتار ﻣا با ﻳک بﻴﻤار ﻣبتﻼ بﻪ اﻳدز چﮕﻮﻧﻪ باﻳد باشد؟‬
‫‪ -4‬بﻪ ﻧظر شﻤا‪ ،‬آﻳا حتﻤاً باﻳد فرد آﻟﻮده ﻳا ﻣبتﻼ بﻪ اﻳدز را از ساﻳر افراد جاﻣعﻪ‪ ،‬جدا کرد؟‬
‫‪ -5‬بﻪ ﻧظر شــﻤا‪ ،‬ﻣکتب براى حفظ و ارتقاى ســﻼﻣت جﻮاﻧان چﻪ ﻣﻰ تﻮاﻧد‪ ،‬اﻧجام دﻫد؟ پﻴشــﻨﻬادﻫاى خﻮد را در‬
‫صﻨف بﻪ بحث بﮕذارﻳد‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ ﻫشتﻢ‬
‫سﻴســتﻢ تکثري جﻨس ﻣذکر ســپرمﻫا را تﻮﻟﻴد و از طرﻳق آن بﻪ سﻴســتﻢ تکثري جﻨس‬
‫ﻣﻮﻧث اﻧتقال ﻣﻲ ﮔردد‪.‬‬
‫تستﻮســترون عبارت از ﻫﻮرﻣﻮن اساســﻲ جﻨس ﻣذکر ﻣﻲ باشد کﻪ تﻮسط خصﻴﻪ ﻫا ترشح‬
‫ﻣﻲ شﻮد و تﻨظﻴﻢ و تﻮﻟﻴد سپرم و اﻧکشاف خصﻮصﻴتﻫاى ﻣرداﻧﻪ را کﻨترول ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬
‫سپرم از سﻪ قسﻤت سر‪ ،‬تﻨﻪ و دم ساختﻪ شده است‪.‬‬
‫دم سپرم ﻳک شﻼق قﻮي است کﻪ با حرکتﻫاى خﻮد‪ ،‬سپرم را بﻪ پﻴش ﻣﻲ راﻧد‪.‬‬
‫سﻴستﻢ تکثري جﻨس ﻣؤﻧث تخﻤﻪ را تﻮﻟﻴد ﻣﻲ کﻨد‪ .‬تخﻤﺔ اﻟقاح شده را تغذﻳﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻧﻤﻮ‬
‫ﻣﻲ دﻫد‪ .‬و ﻫﻤچﻨان ﻧﻮزاد را بﻪ دﻧﻴا ﻣﻲ آورد‪.‬‬
‫در جﻨس ﻣؤﻧث دو عدد تخﻤدان کﻪ شکﻞ تخﻢ ﻣرغ را دارد‪ ،‬در داخﻞ خاﻟﻴﮕاه شکﻢ قرار‬
‫دارﻧد‪.‬‬
‫استروجﻦ و پروجسترون‪ ،‬دو ﻫﻮرﻣﻮن جﻨسﻰ ﻣؤﻧث است کﻪ آزاد شدن تخﻤﻪ را تﻨظﻴﻢ و‬
‫صفات ﻣشخصﺔ زﻧاﻧﻪ را اﻧکشاف ﻣﻲ دﻫﻨد‪.‬‬
‫ﻫر ﻳک از تخﻤدانﻫا‪ ،‬ذرﻳعﺔ کاﻧال ﻧفﻴره بﻪ رحﻢ راه دارد‪.‬‬
‫اﻧقباض عضﻼت ﻟشﻢ دﻳﻮار ﻧفﻴره‪ ،‬تخﻤﻪ را بﻪ سﻤت رحﻢ حرکت ﻣﻲ دﻫد‪.‬‬
‫رحﻢ عضﻮ عضﻼتﻲ و ﻣﻴان خاﻟﻲ است و ﻫﻨﮕاﻣﻲ کﻪ زن حاﻣﻠﻪ ﻧﻴست تقرﻳباً بﻪ اﻧدازة ﻳک‬
‫ﻣشت وى است‪.‬‬
‫در ﻫفتﻪ پﻨجﻢ دوران اﻧکشــاف جﻨﻴﻦ‪ ،‬قﻠب‪ ،‬ﻣغز‪ ،‬رگ ﻫاى خﻮن و اعضاى دﻳﮕر ســاختﻪ‬
‫شده‪ ،‬بﻪ سرعت ﻧﻤﻮ ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫ﻣعﻤﻮﻻً ﻳک دورة حاﻣﻠﻪﮔﻲ تقرﻳباً ‪ 40‬ﻫفتﻪ طﻮل ﻣﻲ کشد‪.‬‬
‫داکترﻫا بﻴشتر براي دﻳدن جﻨﻴﻦ در داخﻞ رحﻢ ﻣادر از سﻮﻧﻮﮔرافﻲ استفاده ﻣﻲ کﻨﻨد‪.‬‬
‫اﻧســانﻫا ﻣعﻤــﻮﻻً در ﻫــر وﻻدت ﻳک طفﻞ بﻪ دﻧﻴــا ﻣﻲ آورﻧد؛ ﻻکﻦ بدﻧﻴــا آوردن اطفال‬
‫دوﮔاﻧﮕﻲ‪ ،‬سﻪ ﮔاﻧﮕﻲ و ﻳا بﻴشتر از آن ﻧﻴز اﻣکان دارد‪.‬‬
‫از ﻣشکﻞ ﻫاي سﻴستﻢ تکثري ﻣﻲ تﻮان از عقاﻣت و اﻣراض ﻣقاربتﻲ جﻨسﻲ ﻧام برد‪.‬‬
‫اســتفاده از تﻴغ رﻳش تراشــﻲ‪ ،‬سﻮرﻧج‪ ،‬سﻮزن و وساﻳﻞ خال کﻮبﻲ کﻪ بﻪ خﻮن آﻟﻮدة عاﻣﻞ‬
‫اﻳدز ﻣﻠﻮث باشﻨد‪ ،‬سبب اﻧتقال وﻳروس ‪ HIV‬ﻣﻲ ﮔردﻧد‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ ﻫشتﻢ‬
‫جاﻫاي خاﻟﻲ را با ﻛﻠﻤﻪﻫاى ﻣﻨاسب در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد پر ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬قسﻤت وسطﻲ ﻳا تﻨﺔ سپرم داراي ﻣقدار زﻳادي ‪ .............................‬ﻣﻲ باشد کﻪ اﻧرژي ﻻزم‬
‫را براي حرکت سپرم تﻬﻴﻪ ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬
‫‪ -2‬از وظاﻳف عﻤدة سﻴستﻢ تکثري ﻣؤﻧث ‪ .................. ، ...............‬و ‪ .................‬ﻣﻲ باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬تخﻤﺔ اﻟقاح شده بﻪ ﻧام ‪ .....................‬ﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -4‬در سراسر طﻮل زﻧده ﮔﻲ جﻨس ﻣؤﻧث تﻨﻬا ‪ ...........................‬تخﻤﺔ او باﻟغ ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫اﻟف) دو ﻣﻴﻠﻴﻮن‬
‫ب) ‪ 300‬تا ‪400‬‬
‫ج) ﻳک ﻣﻴﻠﻴﻮن‬
‫د) ﻫﻴچ کدام‬
‫‪ -5‬اوﻟﻴﻦ روزي کﻪ خﻮن و پارچﻪﻫاى ﻧســج از رحﻢ بﻴرون ﻣﻲ آﻳد‪ ،‬روز اول دورة ‪..................‬‬
‫حساب ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫اﻟف) تخﻤﻪ ﮔذاري‬
‫ب) حﻴض‬
‫ج) اﻟقاح‬
‫د)ﻫﻴچ کدام‬
‫سﻮال ﻫاى تشرﻳحﻰ‬
‫‪ -6‬تستﻮسترون تﻮسط کدام عضﻮ تﻨاسﻠﻲ ﻣرد‪ ،‬ساختﻪ ﻣﻲ شﻮد وچﻪ وظﻴفﻪ دارد؟‬
‫‪ -7‬چرا خصﻴﻪﻫا کﻤﻲ قبﻞ از تﻮﻟد‪ ،‬وارد کﻴســﺔ خصﻴﻪ کﻪ خارج از خاﻟﻴﮕاه شــکﻢ قرار دارد‪،‬‬
‫ﻣﻲ شﻮﻧد؟ واضح سازﻳد‪.‬‬
‫‪ -8‬ﻳک سپرم باﻟغ از کدام بخش ﻫا ساختﻪ شده است؟‬
‫‪ -9‬ﻫﻮرﻣﻮنﻫاى استروجﻦ و پروجسترون در جﻨس ﻣؤﻧث چﻪ وظﻴفﻪ دارﻧد؟‬
‫‪ -10‬ﻧطفﻪ و جﻨﻴﻦ از ﻫﻢ چﻪ فرق دارﻧد؟‬

‫‪100‬‬
 ‫ﻓصﻞ ﻧﻬﻢ‬

‫ﻣشﻜﻼت ﻣحﻴﻄﻲ و حﻞ آنﻫا‬

‫شــاﻳد شــﻤا در ﻣﻮرد آب‪ ،‬ﻫﻮا و خاک آﻟﻮده و ﻳا در ﻣﻮرد تخرﻳب‬
‫و از بﻴــﻦ رفتﻦ جﻨﮕﻞﻫا ﻳا ﻧازک شــدن طبقــﺔ اوزون و خطر آن‬
‫اخطار ﻫاﻳﻲ را شﻨﻴده باشﻴد‪.‬‬
‫آﻳــا اخطارﻫــاى دﻳﮕرى ﻫــﻢ در ﻣﻮرد آﻟــﻮده ﮔﻰﻫــاى ﻣحﻴطﻰ‬
‫شﻨﻴده اﻳد؟‬
‫بعد از اﻧقﻼب صﻨعتﻲ ســال ‪ 1700‬ﻣﻴﻼدي ﻣردم بﻴشــتر ﻣتکﻲ بﻪ‬
‫ﻣاشــﻴﻦﻫا ﮔردﻳدﻧد کﻪ در ﻧتﻴجــﺔ آن‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣضرة ﻳــﻰ زﻳاد داخﻞ‬
‫ﻫﻮا‪ ،‬آب و خــاک ﮔردﻳد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ اﻧداختﻦ ﻣــﻮاد اضافﻲ و بﻴکاره‪،‬‬
‫افزاﻳش روزﻣرة ﻧفﻮس و اﻧکشــاف سرﻳع صﻨعت و تخﻨﻴک در جﻬان‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ عﻮاﻣﻠﻲاﻧد کﻪ ســبب اﻳجاد دشﻮارىﻫا در ﻣحﻴط زﻳست شده و‬
‫زﻧدهﮔﻲ اﻧسانﻫا را بﻪ خطر ﻣﻮاجﻪ ﻣﻲسازﻧد؛ بﻨابراﻳﻦ براي زﻧدهﮔﻲ‬
‫ﻣصﻮن باﻳد ازآﻟﻮدهﮔﻲ ﻣحﻴطزﻳست خﻮد جﻠﻮﮔﻴري ﻧﻤاﻳﻴﻢ تا ﻣشکﻼت‬
‫ﻣحﻴط زﻳســت ﻧداشــتﻪ باشﻴﻢ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻟحاظ شــﻤا در اﻳﻦ فصﻞ با‬
‫ﻣشــکﻼت ﻣحﻴطﻲ‪ ،‬حﻞ ﻣشکﻼت ﻣحﻴطﻲ و اجزاي آن آشﻨاﻳﻲ ﻻزم‬
‫حاصﻞ ﻣﻲﻧﻤاﻳﻴد تا بتﻮاﻧﻴد در جﻠﻮﮔﻴري از آﻟﻮدهﮔﻲ ﻣحﻴط زﻳســت‬
‫خﻮد ســﻬﻢ بﮕﻴرﻳد و دﻳﮕران را از ضررﻫاي آﻟﻮدهﮔﻲ ﻣحﻴط زﻳست با‬
‫خبر ساختﻪ و درحﻞ ﻣشکﻼت ﻣحﻴطﻲ با آنﻫا کﻤک ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪101‬‬
 ‫آﻟﻮده ﮔﻲﻫاى ﻣحﻴﻂ زﻳست‬

‫آﻟﻮده ﮔﻰ عبارت از تغﻴﻴر ﻧاخﻮاستﻪ در ﻣحﻴط زﻳست است؛ طﻮرى کﻪ از اثر آن کﻴفﻴت ﻣحﻴط‬
‫زﻳســت پاﻳﻴﻦ آﻳد‪ .‬آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫا ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬طبﻴعﻰ باشﻨد؛ ﻳعﻨﻰ ﻣﻨشأ آنﻫا از خﻮد طبﻴعت‬
‫باشــد؛ ﻣاﻧﻨد طﻮفان ﻫاﻳﻰ کﻪ سبب برخاستﻦ ﮔردوخاک ﻣﻰ شــﻮﻧد و ﻳا آتش فشان ﻫاﻳﻰ کﻪ‬
‫ﻣقدار زﻳادى دود و ﮔازﻫاى ﻣختﻠف تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨﻨد؛ اﻣا اﻣروز آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫاﻳﻰ کﻪ ﻣﻨشــأ آنﻫا‬
‫فعاﻟﻴت اﻧســاﻧﻰ اســت خطرﻫاى زﻳاد براى سﻼﻣت ﻣحﻴط زﻳست و ﻣﻮجﻮدات زﻧده دارد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻧﻮع آﻟﻮده ﮔﻰﻫا را‪ ،‬آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫاى ﻣصﻨﻮعﻰ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد؛ زﻳرا ﻣﻨشأ آنﻫا در طبﻴعت وجﻮد ﻧدارد‬
‫ﻣاﻧﻨد آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫﻮا بر اثر دود فابرﻳکﻪ ﻫا و ﻣﻮترﻫا‪.‬‬
‫آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫﻮا‪ ،‬آب و خاک از اﻧﻮاع آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫاﻳﻰ است کﻪ ﻣشکﻼت ﻣحﻴطﻰ را بﻪ وجﻮد آورده‬
‫است‪ .‬در اﻳﻨجا بﻪ طﻮر جداﮔاﻧﻪ ﻫر ﻳک از آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫا را تﻮضﻴح ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬

‫آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا (‪)Air pollution‬‬

‫ﻫــر ﮔاه ﻳک ﻳا چﻨد ﻣادة آﻟﻮده کﻨﻨدة ﻫﻮا با غﻠظتﻰ ﻣعﻴﻦ براي ﻣدتﻲ در ﻫﻮا ﻣﻮجﻮد باشــد‪،‬‬
‫طﻮري کﻪ بﻪ اﻧســان‪ ،‬ﻧبات‪ ،‬حﻴﻮان و اشــﻴاء زﻳان رساﻧده و باعث پاﻳﻴﻦ آﻣدن کﻴفﻴت ﻣحﻴط‬
‫زﻳست ﮔردد‪ ،‬آن ﻫﻮا را ﻫﻮاي آﻟﻮده ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد آﻟﻮده کﻨﻨدة ﻫﻮا شــاﻣﻞ ﮔازﻫا و دود فابرﻳکﻪﻫا‪ ،‬ﻣﻮترﻫا‪ ،‬ﻣاشﻴﻦ آﻻت‪ ،‬داشﻫاى ﻣختﻠف‪،‬‬
‫دود بخاري‪ ،‬زغال ســﻨگ‪ ،‬تﻴــﻞ‪ ،‬دود چﻮب‪ ،‬ﮔازطبﻴعﻲ‪ ،‬ﮔردوخاک و غﻴره ﻣﻰباشــد‪ .‬دود و‬
‫ﮔازﻫاى کﻪ تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮﻧد؛ شاﻣﻞ‪ :‬کاربﻦ داي اکساﻳد‪ ،‬کاربﻦ ﻣﻮﻧﻮ اکساﻳد‪ ،‬سﻠفر داي اکساﻳد‪،‬‬
‫اکســاﻳد ﻫاي ﻧاﻳتروجﻦ و بعضﻲ ﻫاﻳدرو کاربﻦ ﻫا بــﻮده‪ ،‬کﻪ ﻫر کدام بﻪ ﻧﻮعﻲ باعث آﻟﻮده ﮔﻲ‬
‫ﻫﻮا ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫ﻫــرﮔاه ﻣقــدار اﻳﻦ ﮔازﻫا در فضا زﻳاد شــﻮد‪ ،‬بــاﻻي حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات تأثﻴــر ﻣﻨفﻲ ﻧﻤﻮده و‬
‫براي صحت اﻧســانﻫا ﻣضر و خطرﻧاک ﻣﻲ باشــد؛ چﻨاﻧچﻪ اﮔر ﮔاز ســﻠفر داي اکساﻳد کﻪ از‬

‫‪102‬‬
‫سﻮختﻦ زغال سﻨگ تﻮﻟﻴد ﻣﻰﮔردد‪ ،‬تﻨفس شﻮد سبب تخرﻳش چشﻢ‪ ،‬بﻴﻨﻲ و ششﻫا شده و‬
‫حتﻲ سبب ﻣرگ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬سﻠفرداي اکساﻳد براي ﻧباتات ﻧﻴز ضرر دارد؛ زﻳرا سﻠفر داي اکساﻳد‬
‫از طرﻳق سﻮراخ ﻫاي حجرات برگ‪ ،‬داخﻞ آن شده و در ﻣﻮجﻮدﻳت رطﻮبت ﻫﻤراه آب‪ ،‬تﻴزاب‬
‫ﮔﻮﮔرد (‪ )H2SO4‬را ﻣﻲ سازد‪.‬‬
‫تﻴزاب ﮔﻮﮔرد باعث پژﻣردهﮔﻲ و حتا از بﻴﻦ رفتﻦ حجرات برگ ﮔردﻳده و روي آنﻫا ﻟکﻪﻫاى‬
‫زرد رﻧگ تﻮﻟﻴد ﻣﻲکﻨد‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ تﻴزاب ﮔﻮﮔرد باعث فرسﻮدهﮔﻰ ساختﻤانﻫا و فﻠزﻫاى روى‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫کاربﻦ داي اکســاﻳد ﻳک آﻟﻮدة کﻨﻨده عﻤدةﻳﻰ ﻫﻮا بﻮده‪ ،‬کﻪ ﻳک قســﻤت آن تﻮســط ﻧباتات‬
‫جذب و از آن در ساختﻦ ﻣﻮاد غذاﻳﻲ کار ﻣﻲ ﮔﻴرﻧد و قسﻤت دﻳﮕر آن بﻪ دورادور زﻣﻴﻦ ﻳک‬
‫طبقﺔ کاربﻦ داي اکســاﻳد را تشکﻴﻞ ﻣﻲ دﻫد‪ ،‬زﻣاﻧﻲ کﻪ حرارت آفتاب بﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲ رسد‪ ،‬ﻳک‬
‫ﻣقــدار آن تﻮســط زﻣﻴﻦ جذب و ﻣقدار دﻳﮕر آن‪ ،‬ﻣﻨعکس ﻣﻲ ﮔــردد؛ وﻟﻲ طبقﻪ کاربﻦ داي‬
‫اکساﻳد حرارت ﻣذکﻮر را جذب ﻧﻤﻮده و ﻧﻤﻰﮔذارد کﻪ از سطح زﻣﻴﻦ فرار ﻧﻤاﻳد شکﻞ (‪.)9-1‬‬
‫کاربﻦ داي اکساﻳد حرارت جذب شده را بﻪ تدرﻳج بﻪ اتﻤﻮسفﻴر زﻣﻴﻦ آزاد ﻧﻤﻮده و سبب بﻠﻨد‬
‫رفتﻦ درجﺔ حرارت در روي زﻣﻴﻦ ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )9-1‬آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا تﻮسط دود فابرﻳکﻪ‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫درصﻨف ﻫفتﻢ با عﻤﻠﻴﺔ ترکﻴب ضﻴاﻳﻰ درﻧباتات آشتا شده اﻳد‪ .‬عﻤﻠﻴﺔ ﻣذکﻮر چﻪ ﻧقشﻰ در رفع آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫﻮا دارد؟‬

‫‪103‬‬
 ‫آﻟﻮده ﮔﻲ آب (‪)Water Pollution‬‬
‫طبق تعرﻳف سازﻣان صحﻲ جﻬان‪ ،‬آب وقتﻲ آﻟﻮده ﮔفتﻪ ﻣﻲ شﻮد کﻪ بر اثر فعاﻟﻴت اﻧساﻧﻲ‪ ،‬در‬
‫ترکﻴب ﻳا خﻮاص آن بﻪ طﻮر ﻣستقﻴﻢ و غﻴر ﻣستقﻴﻢ چﻨان تغﻴﻴراتﻰ وارد شﻮد کﻪ بر اثر اﻳﻦ‬
‫تغﻴﻴرات آب براي ﻣصرفﻰ کﻪ پﻴش از آن در حاﻟت طبﻴعﻲ بﻪ کار ﻣﻲ رفت‪ ،‬ﻧاﻣطﻠﻮب ﮔردد‪،‬‬
‫ﻳا بﻪ عبارت دﻳﮕر ﻫرﮔاه ﻣقدار ﻣﻮاد خارجﻲ در آب بﻪ حدي برســد کﻪ اســتفاده از آن سبب‬
‫بروز اثرﻫاى زﻳان آور ﮔردد‪ ،‬آن را آﻟﻮده ﻣﻰﻧاﻣﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻲ داﻧﻴﻢ کﻪ آب اضافﻪ تر از ‪ 2‬حصﺔ ســطح زﻣﻴﻦ را پﻮشــاﻧده است‪ .‬صرف‪ 3‬فﻴصد آن آب‬
‫‪3‬‬
‫تازه ﻣﻲ باشد کﻪ ﻣقدار زﻳاد آن در قطبﻴﻦ بﻪ شکﻞ ﻳخ وجﻮد دارد‪ .‬آب تازة جﻬﻴﻞ ﻫا‪ ،‬درﻳاﻫا‪،‬‬
‫چشﻤﻪﻫا و چاه ﻫا صرف ﻳک دﻫﻢ فﻴصد آب روي زﻣﻴﻦ را تشکﻴﻞ داده است‪ .‬حﻴات ﻧباتات‪،‬‬
‫حﻴﻮاﻧات‪ ،‬اﻧسانﻫا و دﻳﮕر ﻣﻮجﻮدات زﻧده بﻪ آب ارتباط دارد‪ .‬ﻣتأسفاﻧﻪ اﻧداختﻦ و رﻫا ساختﻦ‬
‫آب و ﻣﻮاد فاضﻠﺔ خاﻧﻪ ﻫا‪ ،‬شــﻬرﻫا‪ ،‬فابرﻳکﻪ ﻫا‪ ،‬آب فاضﻠﺔ کشت و زراعت در درﻳاﻫا‪ ،‬چشﻤﻪ ﻫا‬
‫و چاه ﻫا باعث آﻟﻮده ﮔﻲ آب و شﻴﻮع بﻴﻤاري ﻫاي ﻣختﻠف ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫آب ﻫاي فاضﻠﺔ زراعت در حقﻴقت آب ﻫاﻳﻲ است کﻪ از اثر استعﻤال کﻮد حﻴﻮاﻧﻲ‪ ،‬کﻮد کﻴﻤﻴاوي‪،‬‬
‫دواﻫاي حشــره کش ﻣثﻞ‪ DDT‬و اﻧﻮاع دﻳﮕر دواﻫا‪ ،‬آﻟﻮده شــده‪ ،‬بعد از رســﻴدن بﻪ آبﻫاى‬
‫درﻳاﻫا‪ ،‬چشﻤﻪ ﻫا و چاه ﻫا‪ ،‬استفاده از آن‪ ،‬ﻧﻪ تﻨﻬا بﻪ اﻧسان ﻫا ضرر دارد؛ بﻠکﻪ براي ﻣاﻫﻲ ﻫا و‬

‫شکﻞ (‪ )9-2‬آﻟﻮده ﮔﻰ آب‬

‫‪104‬‬
 ‫حتا براي پرﻧده ﮔاﻧﻰ کﻪ از ﻣاﻫﻲ ﻫاي ﻣذکﻮر تغذﻳﻪ ﻣﻲ کﻨﻨد ﻧﻴز ﻣضر و خطرﻧاک است‪.‬‬
‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ ﻣﻮجﻮدات ذره بﻴﻨﻲ ﻣثﻞ بکترﻳاﻫا و وﻳروس ﻫا ﻧﻴز باعث آﻟﻮده ﮔﻲ آب شده و سبب‬
‫تﻮﻟﻴد اﻣراض ﻣختﻠف ﻣﻲ شــﻮﻧد‪ ،‬رﻳختﻦ تﻴﻞ در ســطح آب ﻧﻴز باعث آﻟﻮده ﮔﻲ آب ﻣﻲ شﻮد‪،‬‬
‫زﻳرا طبقﺔ تﻴﻞ کﻪ باﻻي آب تشــکﻴﻞ ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬ﻣاﻧع دخﻮل شعاع آفتاب و آکسﻴجﻦ درآب‬
‫ﮔردﻳده و بعضاً باعث ﻣرگ زﻧده جان ﻫاي بحري ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬آﻟﻮده ﮔﻲ آب بر خﻼف آﻟﻮده ﮔﻲ‬
‫ﻫﻮا و آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ ﻳک ﻣســئﻠﺔ شﻬري حساب ﻧﻤﻲ شﻮد؛ بﻠکﻪ ﻣسئﻠﻪ آﻟﻮده ﮔﻲ آب‪ ،‬عﻼوه‬
‫بر شــﻬرﻫا بﻪ ﻣحﻴط ﻫاي دﻫاتﻲ ﻧﻴز کشــاﻧﻴده شده اســت؛ زﻳرا درﻳاﻫا‪ ،‬چشﻤﻪ ﻫا و چاﻫا در‬
‫دﻫات ﻧﻴز بﻪ اثر بﻲ احتﻴاطﻲ اﻧسان ﻫا آﻟﻮده ﻣﻲ شﻮد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ آب ﻫاي زﻳر زﻣﻴﻦ از اثر ﻧفﻮذ‬
‫آبﻫــاى ﻧاپاک ﻣبرزﻫا‪ ،‬خﻨدقﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوي فابرﻳکﻪ ﻫا و آب ﻫاﻳﻲ کﻪ از اثر شستشــﻮي‬
‫ﻟباس‪ ،‬ظروف آشــپزخاﻧﻪ و ﻣﻮترﻫا و ﻧﻴز آبﻴاري زﻣﻴﻦ ﻫاي زراعتﻲ در زﻣﻴﻦ جذب ﻣﻲ شﻮﻧد‪،‬‬
‫آﻟﻮده ﻣﻲ ﮔردد کﻪ ﻣتأسفاﻧﻪ ﻫﻴچ طرﻳقﻪ ﻣﻮثري براي جﻠﻮﮔﻴري از آﻟﻮده ﮔﻲ آن در ﻧظر ﮔرفتﻪ‬
‫ﻧشــده است‪ .‬بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬کﻮشش شــﻮد تا ﻣبرز از چاه ﻣﻨزل بﻪ قدر کافﻲ دورتر اعﻤار و آبﻫاى‬
‫تشــﻨاب‪ ،‬آشــپزخاﻧﻪ و کاﻻ شﻮﻳﻰ را ﻧﮕذارﻳﻢ کﻪ بﻪ چاه ﻫا‪ ،‬چشــﻤﻪ ﻫا و درﻳاﻫاکﻪ ﻣﻨابع ﻣﻬﻢ‬
‫آبﻫاى ﻣﻮرد استفاده ﻣاست‪ ،‬داخﻞ شﻮﻧد‪.‬‬

‫آﻟﻮده ﮔﻲ خاك (‪)Soil Pollution‬‬

‫خاک بخشــﻲ از قشــر زﻣﻴﻦ اســت کﻪ در اثر تﻤاس با اجزاي زﻧده و غﻴر زﻧدة ﻣحﻴط تغﻴﻴر‬
‫ﻣﻲ کﻨد‪ .‬قشر خاکﻲ زﻣﻴﻦ کﻪ ﻧبات در آن ﻣﻰروﻳد‪ ،‬ﻣﻲ تﻮاﻧد از‪ 1‬اﻟﻰ‪ 3‬ﻣتر عﻤق داشتﻪ باشد‬
‫کﻪ از اثر ﻣتﻼشــﻲ شــدن کاﻣﻞ ﻳا ﻧﻴﻤﻪ کاﻣﻞ ســﻨگﻫا و صخرهﻫا ﻫﻤراه با ﻣﻮاد عضﻮي در‬
‫ﻣراحﻞ ﻣختﻠف بﻪ وجﻮد آﻣده است‪.‬‬
‫در ﻫر ﻣحﻴط‪ ،‬ﻳک ﻧﻮع خاک ﻣخصﻮص بﻪ وجﻮد ﻣﻲ آﻳد کﻪ از ﻟحاظ ﮔذشت زﻣان و ﻣشخصات‬
‫کﻴﻤﻴاوي تفاوت ﻣﻲ داشــتﻪ باشد؛ چﻮن از خاک بﻪ ﻣﻨظﻮر کشت و زراعت استفاده ﻣﻲ شﻮد‬
‫بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬اﻧســان ﻫا بــراي از بﻴﻦ بردن ﻣرضﻫا و آفتﻫاى زراعتــﻲ و بﻬبﻮد کﻤﻴت وکﻴفﻴت‬
‫ﻣحصﻮﻻت زراعتﻲ‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوي ﻣختﻠفﻲ‪ ،‬چﻮن حشره کش ﻫا‪ ،‬ادوﻳﻪ ﻫا‪ ،‬جﻬت از بﻴﻦ بردن‬

‫‪105‬‬
‫کرم ﻫا و ﻣﻴکروب ﻫاي ﻧباتﻲ‪ ،‬کﻮد کﻴﻤﻴاوي و دواي ضدﮔﻴاﻫاى ﻫرزه را اســتعﻤال ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‬
‫استعﻤال دواﻫاي ﻣذکﻮر‪ ،‬عﻼوه بر اﻳﻦ کﻪ حشرهﻫاى ﻣضره‪ ،‬ﻣﻴکروبﻫا و ﮔﻴاﻫاي ﻫرزه را از‬
‫بﻴﻦ ﻣﻲ برﻧد‪ ،‬ســبب آﻟﻮده ﮔﻲ خاک ﻧﻴز ﻣﻲ شﻮﻧد‪ .‬آﻟﻮده ﮔﻲ خاک باعث آﻟﻮده ﮔﻲ ﻣحصﻮﻻت‬
‫زراعتﻲ ﮔردﻳده و ﻫﻨﮕاﻣﻲ کﻪ اﻧســانﻫا از ﻣحصﻮﻻت ﻧباتﻲ و ﻳا از ﻣحصﻮﻻت حﻴﻮاﻧاتﻲ کﻪ از‬
‫ﻧباتات آﻟﻮده بﻪ ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوي تغذﻳﻪ ﻣﻲ شﻮﻧد‪ ،‬استفاده ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬زﻧده ﮔﻲ شان با خطر ﻣﻮاجﻪ‬
‫ﮔردﻳده و بعضﻲ اوقات سبب ﻣرگ آن ﻫا ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫آﻟﻮده ﮔﻲ صدا (‪)Sound Pollution‬‬

‫بﻪ طﻮر عﻤﻮم‪ ،‬صداﻫاﻳﻲ کﻪ اﻧســان ﻣاﻳﻞ بﻪ شــﻨﻴدن آن ﻧﻴست‪ ،‬حتا صداي ﻣﻮسﻴقﻲ‪ ،‬کﻪ بﻪ‬
‫طﻮر ﻧاخﻮاســتﻪ بﻪ ﮔﻮش اﻧســان برسد و ســبب بر ﻫﻢ خﻮردن آراﻣش اﻧسان شﻮد‪ ،‬آﻟﻮده ﮔﻲ‬
‫صدا ﻳا آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ ﻳاد ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬بﻪ عبارت دﻳﮕر‪ ،‬آﻟﻮده ﮔﻰ صﻮتﻰ وقتﻰ است کﻪ صداﻫا‬
‫بﻠﻨد و اﻧﻮاعﻰ از صداﻫاى ﻧاخﻮاستﻪ در ﻣحﻴط باشد‪ .‬درک ﻧﻮع صدا بﻪ عﻨﻮان آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ‬
‫بــﻪ طرز تﻠقﻲ فرد‪ ،‬دربارة صدا ارتباط ﻣﻲ ﮔﻴرد؛ ﻳعﻨﻲ صداي خﻮش آﻳﻨد براي ﻳک شــخص‪،‬‬
‫ﻣﻤکﻦ است صداي ﻧاخﻮش آﻳﻨد براي شخص دﻳﮕري باشد‪.‬‬
‫از آن جاﻳﻲ کﻪ ﻣحﻴط آرام و بدون ســرو صدا‪ ،‬بﻪ خصﻮص در ﻫﻨﮕام استراحت‪ ،‬خﻮاب‪ ،‬اﻧجام‬
‫فعاﻟﻴت ﻫاي فکري از جﻤﻠﺔ ﻧﻴاز ﻫاي اساســﻲ اﻧســان بﻪ شــﻤار ﻣﻲ رود؛ ﻟذا ﻫر صداﻳﻲ کﻪ بﻪ‬
‫ﻧحﻮي آراﻣش اﻧسان را ﻣختﻞ کﻨد‪ ،‬آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ ﻣحسﻮب ﻣﻲ شﻮد‪ .‬اﻳﻦ آﻟﻮده ﮔﻲ برخﻼف‬
‫دﻳﮕر آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫا ﻣخصﻮص ﻣحﻴطﻫاى شﻬري و ﻣﻨاطق پرجﻤعﻴت و ﻣﻨاطق صﻨعتﻲ ﻣﻲ باشد؛‬
‫بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ســر و صداي ﻧاشــﻲ از حرکت ﻣﻮترﻫا‪ ،‬ﻣاشــﻴﻦ آﻻت ســاختﻤاﻧﻲ‪ ،‬کارخاﻧﻪ ﻫا‪،‬‬
‫صداي ﻫــاي بﻠﻨدتر از حــد رادﻳﻮ‪ ،‬تﻠﻮﻳزﻳﻮن‪ ،‬صداي بﻠﻨد طﻴاره و غﻴره عﻮاﻣﻠﻲ اﻧد کﻪ ســبب‬
‫آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ ﻣﻲ ﮔردﻧد‪.‬‬
‫آﻟﻮده ﮔﻰ صﻮتﻰ چﻪ عﻮاقبﻲ را بار ﻣﻲ آورد؟‬

‫‪106‬‬
‫اثرات آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ بر اﻧســان بﻪ صﻮرت عﻤﻮم‪ ،‬شــاﻣﻞ اختﻼلﻫاﻳــﻰ روحﻲ‪ ،‬بر ﻫﻢ خﻮردن‬
‫تﻤرکز فکري و کاﻫش قدرت شــﻨﻮاﻳﻲ اســت‪ ،‬ﻧباﻳد تصﻮر شﻮد کﻪ عادت کردن بﻪ سر و صداي‬
‫زﻳاد و بﻠﻨد‪ ،‬دﻻﻟت بر ﻣصﻮﻧﻴت در برابر آن اســت؛ بﻠکﻪ اﻳﻦ عادت در حقﻴقت کاﻫش حساسﻴت‬
‫بﻮده و اثرﻫاى ﻧاﮔﻮار خﻮد را بﻪ تدرﻳج برجاي خﻮاﻫد ﮔذاشت‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫ﻫر ﻳکﻰ از شاﮔردان صداﻫاﻳﻰ را کﻪ باعث ﻣختﻞ شدن آراﻣش شان ﻣﻰ شﻮد در کتابچﺔ خﻮد ﻟست کرده و در ﻣحضر‬
‫ﻫﻢصﻨفان خﻮد بﻴان ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫حﻞ ﻣشﻜﻼت ﻣحﻴﻄﻲ‬

‫با ازدﻳاد ﻧفﻮس در جﻬان براي ﻣﻨابعﻰ کﻪ اﻧسانﻫا از آن استفاده ﻣﻲ کﻨﻨد ضرورت بﻴشتر ﻣﻲ ﮔردد؛‬
‫ﻣثــﻞ‪ :‬غــذا‪ ،‬ﻣﻮاظبت صحﻲ‪ ،‬خاﻧﻪ‪ ،‬تراﻧســپﻮرت و غﻴره کﻪ ﻫﻤﻪﻳﻰ اﻳﻦ ﻧﻴازﻫا باﻻي ﻣحﻴط زﻳســت‬
‫تأثﻴرات خﻮد را بﻪ جا ﻣﻲ ﮔذارد‪ .‬ﻫرﮔاه ﻣردم از اﻳﻦ ﻣﻨابع بﻪ صﻮرت درست و عاقﻼﻧﻪ استفاده ﻧکﻨﻨد‬
‫در حقﻴقت بﻪ آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا‪ ،‬آب و خاک ﻣﻲ افزاﻳﻨد کﻪ در اﻳﻦ صﻮرت ﻣحﻴط طبﻴعﻲ ســاﻟﻢ از بﻴﻦ‬
‫رفتﻪ و در ﻧتﻴجﻪ اﻧﻮاع ﻣﻮجﻮدات زﻧده ﻧﻴز از بﻴﻦ خﻮاﻫﻨد رفت؛ وﻟﻲ راه ﻫاﻳﻲ ﻣﻮجﻮد است کﻪ اﻧسانﻫا‬
‫ﻣﻲ تﻮاﻧﻨد ﻣحﻴط را ﻣحافظت ﻧﻤاﻳﻨد کﻪ قرار ذﻳﻞ تﻮضﻴح داده ﻣﻲ شﻮﻧد‪:‬‬
‫ﻛﻢ ﻛردن آﻟﻮده ﮔﻲ ﻣحﻴﻄﻲ‪ :‬ﮔاﻫﻲ فکر کردهاﻳد کﻪ براي حفظ ﻣحﻴط زﻳست و از بﻴﻦ بردن‬
‫آﻟﻮدهﮔﻲﻫا رعاﻳت کدام ﻧکات ضروري است؟ بﻪ کدام طرﻳقﻪﻫا ﻣﻲتﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬آﻟﻮدهﮔﻲﻫاي ﻣحﻴطﻲ را‬
‫کﻢ بسازﻳﻢ؟‬
‫آﻟﻮده ﮔــﻲ ﻣحﻴط را ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ بﻪ طرﻳقﻪ ﻫاي ﻣختﻠف کﻢ بســازﻳﻢ؛ ﻣثال‪ :‬تــا حد اﻣکان در زﻧده ﮔﻲ‬
‫روزﻣره از اشــﻴاﻳﻲ اســتفاده شﻮد کﻪ باعث آﻟﻮده ﮔﻲ ﻧشــﻮﻧد؛ ﻳعﻨﻰ‪ ،‬براي فاصﻠﻪﻫاى کﻢ از باﻳسکﻞ‬
‫استفاده شﻮد ﻧﻪ از ﻣﻮتر؛ زﻳرا دود ﻣﻮتر سبب آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا ﻣﻲ شﻮد و ﻳا از ﻣاشﻴﻦ آﻻت و ﻣﻮترﻫاﻳﻲ‬
‫استفاده شﻮد کﻪ داراى فﻠترﻫاى تصفﻴﺔ دود باشﻨد‪.‬‬
‫در خاﻧﻪ ﻫا‪ ،‬فابرﻳکﻪ ﻫا‪ ،‬ﻣارکﻴت ﻫا و ادارهﻫاى دوﻟتﻲ تﻮجﻪ شــﻮد تا اشــﻴاي بﻴکاره ﻣثﻞ پﻼســتﻴک‪،‬‬
‫باقﻴﻤاﻧدة ســبزي ﻫا‪ ،‬ﻣﻴﻮه ﻫا و ﻣﻮاد غذاﻳﻲ پســﻤاﻧده و دﻳﮕر ﻣﻮاد اضافﻲ و بﻴکاره را بﻪ صﻮرت ﻣﻨظﻢ‬
‫در خرﻳطﻪ اﻧداختﻪ و بﻪ زباﻟﻪ داﻧﻲ ﻧزدﻳک اﻧتقال داده شــﻮد‪ .‬از اﻧداختﻦ کثافات و اشــﻴاي بﻴکاره در‬
‫سرک ﻫا و پارک ﻫا جﻠﻮﮔﻴري ﻧﻤﻮده و در پاک ﻧﮕﻪ داشتﻦ ﻣحﻴط زﻳست تﻮجﻪ شﻮد‪.‬‬

‫‪107‬‬
‫سطح آﮔاﻫﻲ ﻣردم در ﻣﻮرد آﻟﻮده ﮔﻲ ﻣحﻴط و تاثﻴرات ﻣﻨفﻲ آن بر صحت و سﻼﻣتﻲ اﻧسان و دﻳﮕر‬
‫حﻴﻮاﻧات باﻻ برده شﻮد‪.‬‬
‫استﻔاده ﻳا استﻌﻤال دوباره (‪ :)Reuse‬آﻳا ﮔاﻫﻲ ظروف چﻴﻨﻲ شکستﺔ خاﻧﻪ را عﻮض اﻳﻦ کﻪ‬
‫دور اﻧدازﻳد‪ ،‬ترﻣﻴﻢ کرده اﻳد؟‬
‫اﮔر اﻳﻦ کار را کرده باشﻴد‪ ،‬در حقﻴقت با استفادة ﻣجدد آنﻫا بعد از ترﻣﻴﻢ ﻫﻢ بﻪ صرفﻪ جﻮﻳﻰ ﻣﻨابع‬
‫کﻪ چﻴﻨﻰ از آن ســاختﻪ ﻣﻰ شــﻮد و ﻫﻢ بﻪ اقتصاد و پاکﻲ ﻣحﻴط زﻳســت خﻮد کﻤک کرده اﻳد؛ زﻳرا‬
‫استفادة ﻣجدد از اشﻴا ﻳک طرﻳقﺔ ﻣﻬﻢ حفاظت از ﻣﻨابع ﻣﻲ باشد‪ .‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ ترتﻴب‪ ،‬استفادة ﻣجدد از‬
‫تاﻳرﻫاي کﻬﻨﻪ‪ ،‬چﻮب‪ ،‬ﻣﻮاد تعﻴﻤراتﻲ و غﻴره طرﻳقﻪ ﻫاي حفاظت از ﻣﻨابع و کﻤک بﻪ اقتصاد خاﻧﻮاده‬
‫و در ﻧﻬاﻳت کﻤک بﻪ اقتصاد کشﻮر است‪.‬‬

‫دوران دوباره(‪ :)Recycle‬ﻳکﻲ از ﻣثال ﻫاي دﻳﮕر استفاده دوباره‪،‬‬

‫عبــارت از دوران دوباره اســت و دوران دوباره در حقﻴقت جﻠﻮﮔﻴري‬
‫از ضاﻳع شــدن ﻣﻮاد است‪ .‬بعضﻲ اوقات از ﻣﻮاد قابﻞ دوران‪ ،‬ﻣﻲ تﻮان‬
‫عﻴﻦ ﻣﻮاد اوﻟﻲ را ساخت؛ ﻣثال کاغذ قابﻞ دوران را ﻣﻲ تﻮان بﻪ کاغذ‬
‫جدﻳد تبدﻳﻞ و از آن طبق سابق استفاده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣثالﻫاي دﻳﮕري از ﻣﻮاد قابﻞ دوران عبارت اســت از‪ :‬پﻼستﻴک‪ ،‬کاغذ‪،‬‬
‫قطﻲﻫاي اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ‪ ،‬چﻮب‪ ،‬شﻴشــﻪ‪ ،‬آﻫﻦ و غﻴره‪ .‬اﮔر از کاغذ قابﻞ دوران‬
‫ﻣجددا ً کاغذ ساختﻪ شــﻮد در حقﻴقت درختﻫاﻳﻰ را کﻪ براي ساختﻦ‬
‫کاغذ‪ ،‬تﻮﻟﻴد آکســﻴجﻦ‪ ،‬سرســبزي ﻣحﻴط و حفاظت خــاک از آنﻫا‬
‫استفاده ﻣﻲﮔردد از قطع کردن ﻧجات داده اﻳﻢ‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ استفادة ﻣجدد‬
‫از قطﻲﻫاي اﻟﻤﻮﻧﻴﻤﻲ قابﻞ دوران دوباره‪ ،‬از ‪ 95%‬ﻣصرف اﻧرژي کﻪ براي‬
‫تبدﻳــﻞ ﻧﻤﻮدن ﻣﻨرال اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ بﻪ اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ بﻪ کار رفتﻪ اســت‪ ،‬جﻠﻮﮔﻴري‬
‫بﻪعﻤﻞ ﻣﻲآﻳد‪.‬‬
‫شکﻞ (‪ )9-3‬دوران دوباره اشﻴاء‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫شــاﮔردان از ﻣحﻴط دور و پﻴش خﻮد اشــﻴاى قابﻞ دوران دوباره را جﻤع آورى ﻧﻤﻮده‪ ،‬بعد ﻫر ﻳکﻰ از آنﻫا در‬
‫ﻣﻮرد اشﻴاﻳﻰ کﻪ جﻤع کرده است‪ ،‬تﻮضﻴح داده و طرﻳق استفادة ﻣجدد از آنﻫا را بﻴان ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪108‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ ﻧﻬﻢ‬
‫ﻫر عاﻣﻠﻰ کﻪ حاﻟت پاک ﻣحﻴط زﻳست را بﻪ تغﻴﻴري کﻪ ﻣردم خﻮاﻫان آن ﻧﻤﻰباشﻨد سبب‬
‫ﮔردد‪ ،‬بﻪ ﻧام آﻟﻮده ﮔﻲ ﻣحﻴط ﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫افزاﻳش روزﻣرة ﻧفﻮس و اﻧکشــاف روز افزون صﻨعت در جﻬان ﻫﻤﻪ عﻮاﻣﻠﻰ است کﻪ سبب‬
‫دشﻮارى ﻫا در ﻣحﻴط زﻳست ﻣﻲ ﮔردد‪.‬‬
‫آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا عبارت از داخﻞ شــدن ﮔازات و دودﻫاﻳﻲ حاصﻞ از ســﻮختﻦ زغال ســﻨگ‪،‬‬
‫پطرول‪ ،‬ﮔازطبﻴعﻲ و چﻮب بﻪ ﻫﻮا ﻣﻲ باشد‪.‬‬
‫خاک تﻮســط کﻮد کﻴﻤﻴاوي‪ ،‬دواﻫاى حشــره کش‪ ،‬دواﻫاي ضد ﮔﻴاﻫان ﻫرزه و ادوﻳﻪﻫاى‬
‫ضد آفتﻫاى ﻧباتﻰ و حﻴﻮاﻧﻰ آﻟﻮده ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫آب تﻮســط ﻣﻮاد اضافﻲ و بﻴکارة آشــپزخاﻧﻪ ﻫا‪ ،‬فابرﻳکﻪ ﻫا‪ ،‬شــﻬرﻫا‪ ،‬آب ﻫاي اضافﻲ بعد از‬
‫آبﻴاري کشت و زراعت کﻪ بﻪ درﻳاﻫا‪ ،‬چشﻤﻪ ﻫا و چاه ﻫا راه پﻴدا ﻣﻲ کﻨد‪ ،‬آﻟﻮده ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ ﻧﻬﻢ‬

‫سﻮال ﻫاى خاﻧﻪ خاﻟﻰ‬
‫‪ -1‬ﻳکﻲ از اجزي آﻟﻮده کﻨﻨدة ﻫﻮا عبارت از ‪ ....................‬است‪.‬‬
‫اﻟف) ﮔازﻫاﻳدروجﻦ‬
‫ب) ﮔاز آکسﻴجﻦ‬
‫ج) ﮔاز کاربﻦ ﻣﻮﻧﻮ اکساﻳد‬
‫د) ﻫﻴچ کدام‬
‫‪ -2‬ﻳکﻲ از حشره کش ﻫاﻳﻲ کﻪ سبب آﻟﻮده شدن خاک ﻣﻲ شﻮد عبارت از ‪ ...................‬است‪.‬‬
‫اﻟف) آسپرﻳﻦ‬
‫ب) ‪DDT‬‬
‫ج) ﻧﻤک طعام‬
‫د) اﻟف و ج‬
‫‪ -3‬عﻮاﻣﻞ آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا را ﻧام ﮔرفتﻪ و بﮕﻮﻳﻴد کﻪ آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا براى صحت اﻧســان چﻪ ضرر‬
‫دارد؟‬
‫‪ -4‬عﻮاﻣﻞ آﻟﻮده ﮔﻲ خاک را بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -5‬طرﻳقﻪ ﻫاي حﻞ پرابﻠﻢ ﻫاي ﻣحﻴطﻲ را ﻧام ﮔرفتﻪ و ﻳکﻲ از آنﻫا را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -6‬کاربﻦ داى اکساﻳد براى ﻧباتات و حﻴﻮاﻧات چﻪ فاﻳده دارد؟‬
‫‪ -7‬چطﻮر ﻣﻰ تﻮاﻧﻴد آﻟﻮده ﮔﻰ ﻣحﻴط زﻳست را کاﻫش دﻫﻴد؟‬

‫‪109‬‬