Professional Documents
Culture Documents
Artykuł2
Artykuł2
inteligencji
Badania specyficznych zdolnoÊci poznawczych mogà pomóc w wyjaÊnieniu,
jak geny kszta∏tujà nasz intelekt
L
udzie ró˝nià si´ we wszystkich – jesteÊmy tym, co umiemy. Jasne jest na wi´kszoÊç z nich zacz´∏a reprezento-
aspektach tego, co potocznie przyk∏ad, ˝e nikt nie rodzi si´ ze znajo- waç bardziej wywa˝one podejÊcie,
okreÊla si´ inteligencjà. Uwidacz- moÊcià s∏ów, lecz musimy si´ ich na- w którym zak∏ada si´, ˝e rozwój po-
nia si´ to nie tylko w nauce od przed- uczyç. A zatem uczenie si´ by∏oby me- znawczy nast´puje w wyniku wspó∏-
szkola po uniwersytet, ale tak˝e na co chanizmem odpowiedzialnym za zró˝- dzia∏ania natury i wychowania. W cià-
dzieƒ. Na przyk∏ad w zasobie s∏ów i ich nicowanie obserwowane w zasobie s∏ow- gu ostatnich dziesi´cioleci badania
rozumieniu, w zdolnoÊciach do odczy- nictwa poszczególnych ludzi. Ró˝nice genetyczne dowiod∏y, ˝e dziedziczenie
tywania mapy lub w orientacji prze- indywidualne wynika∏yby zaÊ prawdo- wywiera znaczny wp∏yw na kszta∏to-
strzennej, w liczbie zapami´tanych nu- podobnie z odmiennych doÊwiadczeƒ wanie zdolnoÊci intelektualnych. Na-
merów telefonicznych lub w ∏atwoÊci ka˝dego cz∏owieka – na przyk∏ad ze ukowcy zaczynajà nawet Êledziç ge-
obliczania reszty. Zró˝nicowanie jest stopnia, w jakim rodzice modelowali ny zwiàzane z funkcjami poznawczy-
tak powszechne, ˝e uwa˝a si´ je za naj- i wzmacniali rozwój j´zykowy dziecka, mi. Odkrycia te nie podwa˝ajà jednak
zupe∏niej oczywiste. Spróbujmy jednak lub z poziomu nauczania w szkole. twierdzenia, ˝e czynniki Êrodowisko-
zastanowiç si´, co sprawia, ˝e ludzie sà Na poczàtku naszego stulecia ró˝ni- we oddzia∏ujà na procesy uczenia si´.
tak odmienni. ce w zdolnoÊciach poznawczych psy- Wskazujà jedynie, ˝e zró˝nicowanie ge-
Wydaje si´, ˝e êród∏em ró˝nic w zdol- cholodzy t∏umaczyli przede wszystkim netyczne ma wp∏yw na ∏atwoÊç, z jakà
noÊciach poznawczych jest Êrodowisko wp∏ywem Êrodowiska. Jednak ostatnio ludzie si´ uczà.
JENNIFER
BALNYC
dzieci zwykle dzielà po∏o- O L N O Â CI WER samym
lub
w´ genów z ka˝dym z ro- TEST Z
D
w o o takim n a p ra-
k r e Ê l s∏o t y l k o jed
dziców i rodzeƒstwem, naj- e z a est
rz´dzi kreÊlone. J
wy˝sza korelacja wyników : W k a˝dym w o p o d
E o
testu – oczekiwana jedynie na UMIENI eniu jak s∏
1. ROZ z n acz naprzó y
d
podstawie podobieƒstwa ge- i ˝ o n y m ê . s i l n ie n i a∏
zb l wie d wsp a
netycznego – wynosi 0.5. a odpo cznie
wid∏ow b ∏ yskawi silny
ów
Badania hawajskie wykaza- wnie y cej s∏
k o gwa∏to y ogromn i e najwi´
∏y, ˝e w zakresie specyficznych a.sz y b
wa∏to w n o˝l i w
˝ny g pisz m
zdolnoÊci poznawczych cz∏on- b.pot´ g u 3 min na
ci à ó-
kowie rodzin sà w istocie bar- WNA: W , o kt
N O Âå S¸O na liter´ p
.
e j rzeczy
dziej podobni do siebie ni˝ oso- 2. P ¸ Y N jw i ´ c
h si´ jak na
by nie spokrewnione. Obliczone ajàcyc wymieƒ
zaczyn u 3 m i n
korelacje zarówno zdolnoÊci W ciàg kie.
à p∏as
werbalnych, jak i przestrzennych K A T E GORIE: dzieç, ˝e s
3. owie
wynosi∏y przeci´tnie 0.25. Jednak o˝na p
rych m
nie wystarcza to do rozstrzygni´-
cia, czy zdolnoÊci poznawcze sà
przekazywane w rodzinie dzi´ki
genom, czy te˝ dzi´ki wp∏ywom
Êrodowiska. Aby wyjaÊniç to zagadnie- ni˝ bliêni´ta dwujajowe. Dzi´ki korela- takimi parami badacze zdo∏ali oszaco-
nie, genetycy odwo∏ujà si´ do dwóch cjom uzyskanym w tego rodzaju bada- waç udzia∏ genów w podobieƒstwie ro-
„eksperymentów”: bliêniactwa (ekspe- niach mo˝na okreÊliç, do jakiego stopnia dzinnym). Z drugiej strony, korelacja
ryment natury) oraz adopcji (ekspery- geny sà odpowiedzialne za zmiennoÊç w wynikach testów mi´dzy osobami nie
ment spo∏eczny). w ca∏ej populacji. Przybli˝onego osza- spokrewnionymi genetycznie, ale wy-
Fundamentem genetyki behawioral- cowania odziedziczalnoÊci dokonuje- chowanymi w tej samej rodzinie umo˝-
nej sà badania bliêniàt. W tego rodzaju my, mno˝àc przez dwa ró˝nic´ mi´dzy liwia ocen´ wp∏ywów Êrodowiska na
studiach porównuje si´ podobieƒstwo korelacjà bliêniàt jedno- i dwujajowych. podobieƒstwo w rodzinie.
bliêniàt jednojajowych majàcych iden- Najlepszym sposobem oceny udzia∏u Badania zdolnoÊci poznawczych u
tyczny genotyp z podobieƒstwem bliê- natury i Êrodowiska w podobieƒstwie bliêniàt prowadzone w czterech krajach
niàt dwujajowych jedynie z mniej wi´- rodzinnym jest badanie przypadków przynios∏y w ciàgu ponad 30 lat spójne
cej po∏owà tych samych genów. JeÊli dzieci adoptowanych. Z jednej strony, rezultaty [ilustracja na stronie 40]. Ko-
zdolnoÊci poznawcze sà uwarunkowa- pozwala porównywaç osoby spokrew- relacje mi´dzy bliêni´tami jednojajowy-
ne genetycznie, to identyczne bliêni´ta nione genetycznie, które jednak nie sà mi by∏y u dzieci, m∏odzie˝y i doros∏ych
jednojajowe powinny mieç w testach poddane wp∏ywom tego samego Êrodo- znacznie wy˝sze ni˝ mi´dzy bliêni´tami
poznawczych wyniki bardziej zbli˝one wiska (na podstawie korelacji mi´dzy dwujajowymi zarówno w testach zdol-
d samego poczàtku psycholodzy nie byli zgodni co do natu- Poniewa˝ zdolnoÊci poznawcze sà powiàzane z ogólnà inteli-
O ry inteligencji. Jedni twierdzili, ˝e jest ona zdolnoÊcià zdeter-
minowanà dziedzicznie, podczas gdy inni podkreÊlali rol´ uczenia
gencjà, nie zaskakuje, ˝e wiele zwiàzanych z nimi odkryç jest po-
wtórzeniem tego, co ju˝ wiadomo o zdolnoÊciach ogólnych. Na
si´ i wychowania. Niektórzy opisywali inteligencj´ jako ogólnà ce- przyk∏ad odziedziczalnoÊç zdolnoÊci werbalnych i niewerbalnych
ch´ le˝àcà u podstaw wszelkich funkcji poznawczych, ale byli jest zgodna z zasadami odkrytymi dla odziedziczalnoÊci ogólnej
i tacy, którzy rozumieli jà raczej jako zbiór niezale˝nych, specyficz- inteligencji. Opisany przez autorów trend – w którym wp∏yw ge-
nych zdolnoÊci, takich jak talent artystyczny lub smyka∏ka do ma- netyczny na specyficzne zdolnoÊci poznawcze wydaje si´ na-
tematyki, nie majàcych ze sobà nic wspólnego. rastaç w dzieciƒstwie, osiàgajàc poziom typowy dla doros∏ych
Odkrycia genetyczne ostatnich dziesi´cioleci przekona∏y wi´k- w po∏owie okresu dojrzewania – znany by∏ badaczom ogólnych
szoÊç psychologów, ˝e dziedziczenie wywiera znaczny wp∏yw na zdolnoÊci poznawczych.
inteligencj´. Okazuje si´, ˝e a˝ 50% indywidualnej zmiennoÊci Poniewa˝ miarà inteligencji ogólnej, czyli czynnika g, jest po-
w przypadku inteligencji mo˝e wynikaç z wp∏ywu czynników ge- wiàzanie zdolnoÊci werbalnych i przestrzennych, gen zwiàzany
netycznych. Wi´kszoÊç psychologów przekona∏a si´ równie˝ do z tymi zdolnoÊciami musi byç te˝ odpowiedzialny za inteligencj´
rozumienia inteligencji jako zdolnoÊci ogólnej. Terminy „ogólna ogólnà i vice versa. Par´ miesi´cy temu w Psychological Scien-
zdolnoÊç poznawcza”, czyli „czynnik g” (general), odzwierciedla- ce Plomin wraz ze wspó∏pracownikami doniós∏ o odkryciu pierw-
jà oczywisty zwiàzek pomi´dzy specyficznymi zdolnoÊciami po- szego genu zwiàzanego z ogólnymi zdolnoÊciami poznawczymi.
znawczymi. Ludzie, którzy dobrze sobie radzà z zadaniami jedne- Choç powinno to u∏atwiç zrozumienie natury funkcji poznawczych,
go typu, zwykle uzyskujà podobne wyniki w innych testach zapewne rozp´ta kolejnà dyskusj´. W badaniach inteligencji bo-
zdolnoÊci poznawczych – twierdzà Plomin i DeFries. Ta korelacja wiem odkrycia nie uciszajà sporów, lecz je rozniecajà.
jest podstawà konstrukcji testów na inteligencj´ pozwalajàcych
obliczyç IQ na podstawie oceny wielu wyspecjalizowanych funk- KAREN WRIGHT jest niezale˝nà dziennikarkà popularnonauko-
cji poznawczych. wà zamieszka∏à w New Hampshire.
IANSEN
e
Thomasa J. Boucharda, Jr., i f
g
C. CHRIST
Matthew McGue oraz ich ko-
legów z University of Minnesota, drugie
JENNIFER
zaÊ przez mi´dzynarodowy zespó∏ pod
kierunkiem Nancy L. Pedersen z Karo-
linska Institute ze Sztokholmu – obej- ciƒstwie podobieƒstwo mi´dzy biolo-
mowa∏y bliêni´ta wychowywane od- gicznymi matkami i ich dzieçmi odda-
dzielnie. Wykaza∏y one oko∏o 50-procen- nymi do adopcji jest tak samo du˝e jak mi do adopcji wzrasta od oko∏o 0.1
towà odziedziczalnoÊç zarówno zdol- mi´dzy kontrolnymi rodzicami i ich po- w wieku trzech lat do oko∏o 0.3 u szes-
noÊci werbalnych, jak i przestrzennych. ciechami – zarówno w zdolnoÊciach nastolatków. Podobnie jest ze zdolno-
W prowadzonych obecnie badaniach werbalnych, jak i przestrzennych. Na- Êciami przestrzennymi. Pewne genetycz-
(Colorado Adoption Project), rozpo- tomiast wyniki dzieci i ich przybranych nie uwarunkowane przemiany funkcji
cz´tych w 1975 roku, dà˝ymy do okre- rodziców sà zupe∏nie odmienne. Rezul- poznawczych zachodzà najprawdopo-
Êlenia wzgl´dnej roli genów i Êrodo- tat ten, potwierdzony w wielu bada- dobniej we wczesnych latach szkolnych,
wiska oraz poznania trendów w zdol- niach, przemawia za tezà, ˝e wspólne mniej wi´cej w siódmym roku ˝ycia. Wy-
noÊciach poznawczych, a tak˝e odkry- Êrodowisko nie wp∏ywa na podobieƒ- niki (zgodne z rezultatami badaƒ bliê-
cia, w jakim stopniu poszczególne ro- stwo mi´dzy cz∏onkami rodziny. Jest niàt) wykazujà, ˝e u szesnastolatków
dzaje zdolnoÊci poznawczych sà ze sobà ono przypuszczalnie wynikiem wy∏àcz- czynniki genetyczne sà odpowiedzialne
powiàzane. Nasze prace obejmujà po- nie dziedziczenia, wp∏yw Êrodowiska za 50% zmiennoÊci w zdolnoÊciach wer-
równanie korelacji mi´dzy przesz∏o 200 zaÊ prowadzi raczej do zró˝nicowania. balnych i 40% w przestrzennych.
adoptowanymi dzieçmi i ich biologicz- Wyniki Colorado Adoption Project Colorado Adoption Project oraz inne
nymi i przybranymi rodzicami z korela- ujawniajà równie˝ interesujàcy trend. badania przyczyni∏y si´ równie˝ do wy-
cjami mi´dzy dzieçmi wychowywany- Okazuje si´, ˝e wp∏yw genów nasila si´ jaÊnienia ró˝nic i podobieƒstw pomi´-
mi przez biologicznych rodziców, które w dzieciƒstwie i u nastolatków odziedzi- dzy poszczególnymi rodzajami zdolno-
stanowià grup´ kontrolnà [ilustracja na czalnoÊç osiàga poziom typowy dla do- Êci poznawczych. We wspó∏czesnej
stronie 41]. ros∏ych. I tak w przypadku zdolnoÊci neurobiologii kognitywnej przyjmuje
Badania te przynoszà pewne zaska- werbalnych korelacja mi´dzy biologicz- si´ modu∏owy model inteligencji, w któ-
kujàce rezultaty. Na przyk∏ad w dzie- nymi rodzicami a ich dzieçmi oddany- rym ró˝ne procesy poznawcze sà od-
W BADANIU BLIèNIÑT mierzono korelacje mi´dzy zdolnoÊciami werbalnymi (wykres górny) i przestrzennymi (wykres dolny) bliê-
niàt jedno- i dwujajowych. Kiedy zestawiono rezultaty, okaza∏o si´, ˝e geny wywierajà znaczny wp∏yw na specyficzne zdolnoÊci poznaw-
cze – od dzieciƒstwa a˝ po staroÊç. We wszystkich grupach wiekowych wyniki bliêniàt jednojajowych sà bardziej zbli˝one ni˝ rezulta-
ty bliêniàt dwujajowych. Odkrycie to jest sprzeczne z utrwalonym przekonaniem, ˝e wp∏yw czynników genetycznych maleje z wiekiem.
1.0
KORELACJA MI¢DZY BLIèNI¢TAMI
(WZRASTAJÑCE PODOBIE¡STWO)
ZDOLNOÂCI WERBALNE
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
DZIECI¡STWO DOJRZEWANIE M¸ODOÂå WIEK ÂREDNI STAROÂå
KORELACJA MI¢DZY BLIèNI¢TAMI
(WZRASTAJÑCE PODOBIE¡STWO)
1.0
ZDOLNOÂCI PRZESTRZENNE
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
DZIECI¡STWO DOJRZEWANIE M¸ODOÂå WIEK ÂREDNI STAROÂå
BADANIA COLORADO ADOPTION PROJECT wykaza∏y, ˝e zarówno w zdolnoÊciach werbalnych (wykres górny), jak i w zdolnoÊciach
przestrzennych (wykres dolny) dzieci adoptowane osiàga∏y wyniki podobne do rezultatów swoich biologicznych rodziców (bia∏e s∏up-
ki) w stopniu nie mniejszym ni˝ dzieci wychowywane przez biologicznych rodziców (szare s∏upki). Natomiast rezultaty dzieci adopto-
wanych nie zbli˝a∏y si´ do wyników przybranych rodziców (czarne s∏upki). Âwiadczy∏oby to, ˝e wi´ksza cz´Êç podobieƒstwa rodzinne-
go w zakresie zdolnoÊci poznawczych nie jest zas∏ugà czynników Êrodowiskowych, lecz genetycznych.
0.35
KORELACJA RODZICE–DZIECKO
ZDOLNOÂCI WERBALNE
0.30
0.25
0.20
0.15
0.10
0.05
0.00
–0.05
3 LATA 4 LATA 7 LAT 9 LAT 10 LAT 12 LAT 14 LAT 16 LAT
(WZRASTAJÑCE PODOBIE¡STWO)
0.35
KORELACJA RODZICE–DZIECKO
ZDOLNOÂCI PRZESTRZENNE
0.30
0.25
JENNIFER C. CHRISTIANSEN
0.20
0.15
0.10
0.05
0.00
–0.05
3 LATA 4 LATA 7 LAT 9 LAT 10 LAT 12 LAT 14 LAT 16 LAT
WIEK DZIECI
LICZBA OSÓB
PIERWSZYCH
kerowi z Instytutu Genetyki Z PAR BLIèNIÑT burzenia umys∏owe. Dotyczy
ZABURZENIA
Behawioralnej w University of CZYTANIA to genów odpowiedzialnych
Colorado. za fenyloketonuri´ czy zespó∏
W przypadku dysleksji u ∏amliwego chromosomu X –
bliêniàt jedno- i dwujajowych choroby zwiàzane z opóênie-
analiza polega na iloÊciowych niem umys∏owym. Defekty
pomiarach zdolnoÊci czytania ÂREDNIA BLIèNIAKI pojedynczych genów, towa-
(stopnia zaburzenia – przyp. DYSLEKTYCZNYCH rzyszàce dystrofii mi´Êniowej
BLIèNIÑT JEDNOJAJOWYCH
LICZBA OSÓB
t∏um.), nie zaÊ na poszukiwa- Duchenne’a, zespo∏owi Le-
niu wspólnej diagnozy dyslek- scha-Nyhana, neurofibroma-
sji dziecka [ilustracja z prawej]. tozie typu 1 i zespo∏owi Wil-
JeÊli zaburzenia czytania sà liamsa, mogà równie˝ byç
uwarunkowane genami, które zwiàzane ze specyficznymi za-
majà równie˝ wp∏yw na nor- burzeniami poznawczymi wy-
malne zró˝nicowanie w zdol- ÂREDNIA BLIèNIAKI st´pujàcymi w tych schorze-
noÊciach czytania, to w grupie DYSLEKTYCZNYCH niach [patrz: Howard M.
JENNIFER C. CHRISTIANSEN
BLIèNIÑT DWUJAJOWYCH
LICZBA OSÓB
LICZBA OSÓB
CZYTANIA
rach, czyli w odcinkach DNA, o któ-
rych wiadomo, ˝e zajmujà okreÊlone mi´dzy ró˝nymi cechami i zachowa-
miejsca na chromosomach i mogà ró˝- niami a le˝àcymi u ich podstaw me-
niç si´ nieco u poszczególnych osób. NISKIE WYNIKI CZYTANIA WYSOKIE chanizmami biologicznymi. Mo˝liwe
Odmienna wersja markera podobnie stanie si´ tak˝e precyzyjniejsze Êle-
jak inna wersja genu nazywana jest MODEL CECHY ILOÂCIOWEJ dzenie rozwojowych efektów dzia∏a-
allelem. Poniewa˝ ludzie majà po- Warianty wielu genów zwiàzanych z czytaniem nia genów oraz zdefiniowanie inter-
dwójny zestaw wszystkich chromo- powodujà obni˝enie wyników akcji mi´dzy czynnikami genetycz-
somów (poza determinujàcymi p∏eç nymi a Êrodowiskowymi.
m´skà chromosomami X i Y), to ma- Odkrycie genów odpowiedzialnych
jà te˝ dwa allele dowolnego markera za zaburzenia i upoÊledzenia funkcji
DNA. A zatem rodzeƒstwo mo˝e poznawczych pozwoli klinicystom na
i´c mi a
i´c mi a
àgn cy lom
i
am
am
i´c ch i
àgn cy m
àgn cy llel
dzieliç jeden z dwóch alleli markera, opracowanie bardziej skutecznych te-
osi i˝ajà kilko
llel
osi i˝ajà wie
llel
oba lub nie dzieliç ˝adnego. Innymi ia a rapii oraz diagnozowanie osób z ry-
obn oby z
obn by z
ia
ob oby
s∏owy, pod wzgl´dem ka˝dego mar- zykiem zaburzeƒ, zanim pojawià si´
o
Os
Os
kera rodzeƒstwo mo˝e byç podobne Os u nich pierwsze objawy. Ten scena-
jak bliêni´ta jednojajowe (które majà riusz zacz´to ju˝ realizowaç w przy-
takie same allele), jak bliêni´ta dwu- padku genu zwanego Apo-E4 zwià-
jajowe (z po∏owà wspólnych alleli) lub zanego z demencjà i os∏abieniem
JENNIFER C. CHRISTIANSEN
jak rodzeƒstwo adoptowane (bez zdolnoÊci poznawczych u ludzi w po-
wspólnych alleli). desz∏ym wieku. OczywiÊcie ta nowa
ZABURZENIA
LICZBA OSÓB