ÄÖÍÉÀ ÓØÀà ßÄßÁÈÉÉÀÒÛÍÄÀÍ ÑÅ×ÌßËßÐ

ËÖÈÑ ÊÅÐÎËË

ÀËÈÑÀ ÌÞÚÖÇßËßÐ
ÞËÊßÑÈÍÄß

ÐÅÄÉÀÐÄ ÊÈÏËÈÍÃ

ÌÀÓÃËÈ

ÆÎÇÅ ÃÎÌÅÑ ÔÅÐÐÅÉÐÀ

ÚßÑÓÐ ÆÎÀÍÛÍ ÃßÐÈÁß

ÌÀÚßÐÀËÀÐÛ

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ-2005
Áó êèòàá “Ëéóèñ Êåðîëë. Àëèñà ìþúöçÿëÿð þëêÿñèíäÿ” (Áàêû, Ýÿíúëèê, 1986) âÿ
“Ðåäéàðä Êèïëèíã. Ìàóãëè” (Áàêû, Ýÿíúëèê, 1986) íÿøðëÿðè
ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðúöìÿ åäÿíëÿð: Àéäûí Èáðàùèìîâ

Ìóñòàôà ßôÿíäèéåâ
Úÿëèë Íàüûéåâ

803.387 - dc 21
AZE
Ëöèñ Êåðîëë. Àëèñà ìþúöçÿëÿð þëêÿñèíäÿ.
Ðåäéàðä Êèïëèíã. Ìàóãëè.
Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðà. Úÿñóð Æîàíûí ãÿðèáÿ ìàúÿðàëàðû.
Áàêû, “Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2005, 448 ñÿù.

Äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí áèð ÷îõ íöìàéÿíäÿëÿðè þç éàðàäûúûëûãëàðûíäà íàüûë

æàíðûíà äà ýåíèø éåð âåðìèø, éàçûëû ÿäÿáèééàòûí áó øÿêëèíäÿ óøàãëàðûí èíäè äÿ
ñåâÿ-ñåâÿ îõóäóãëàðû ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð ãÿëÿìÿ àëìûøëàð.
“Äöíéà óøàã ÿäÿáèééàòûíäàí ñå÷ìÿëÿð”èí òÿãäèì îëóíàí úèëäèíäÿ òàíûí-
ìûø èíýèëèñ éàçû÷ûñû Ëöèñ Êåðîëëóí áöòöí äöíéàäà ìÿøùóð “Àëèñà ìþúöçÿëÿð
þëêÿñèíäÿ” àäëû ñåùðëè íàüûë-ïîâåñòè, Àâðîïà ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè
íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí, Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòû Ðåäéàðä Êèïëèíãèí çàùèðè ìàúÿ-
ðà÷ûëûã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ âÿ äÿðèí èäåéà-áÿäèè ìÿçìóíóíà ýþðÿ ÷îõ ñåâèëÿí
“Ìàóãëè” ÿñÿðè âÿ øþùðÿòëè Ïîðòóãàëèéà éàçû÷ûñû Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðàíûí,
ñåùðëè íàüûëëàð àëÿìèíèí àá-ùàâàñûíûí óñòàëûãëà úàíëàíäûðàí ïàðëàã “Úÿñóð
Æîàíûí ãÿðèáÿ ìàúÿðàëàðû” íàüûë-ðîìàíû òîïëàíìûøäûð.

ISBN 9952-416-58-9
© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2005
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
 ÃßÐÁÈ ÀÂÐÎÏÀ
ÉÀÇÛ×ÛËÀÐÛÍÛÍ ÍÀÜÛËËÀÐÛ
(Ë.ÊÅÐÎËË, Ð.ÊÈÏËÈÍÃ, Æ.Ã.ÔÅÐÐÅÉÐÀ)

Äöíéà ÿäÿáèééàòû éàðàíäûüû ýöíäÿí ìöõòÿëèô, ôÿðãëè éîëëàðëà èíêè-

øàô åòìèø, áèçèì ýöíöìöçÿ ÷îõøàõÿëè, ÷îõ÷àëàðëû áèð ìÿíÿâè ôåíîìåí
øÿêëèíäÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Áó ÿäÿáèééàòäà øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüû, ÿñà-
òèð, éàçûëû ÿäÿáèééàò íöìóíÿëÿðè éà áèð-áèðëÿðèíè ÿâÿçëÿéÿ-ÿâÿçëÿéÿ,
ìÿíÿâè-åñòåòèê äÿéÿðëÿð åñòàôåòèíè áèð-áèðëÿðèíÿ þòöðÿ-þòöðÿ, éà äà áèð-
áèðëÿðèíäÿí àñûëû îëìàäàí, åéíè âàõòäà, ïàðàëåë øÿêèëäÿ èíêèøàô åòìèøäèð.
Ìÿëóì ùÿãèãÿòäèð êè, äöíéà éàçûëû ÿäÿáèééàòû ùÿëÿ ëàï èëêèí ÷àüëàð-
äàí áàøëàéàðàã øèôàùè éàðàäûúûëûã ìàòåðèàëëàðûíäàí ãèäàëàíìûø âÿ áó
ãèäàëàíìà áó ýöí äÿ äàâàì åòìÿêäÿäèð. Äöíéàíûí áöòöí áþéöê
éàçû÷ûëàðû øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíûí âÿ ÿñàòèðèí çÿíýèí ìàòåðèàëëàðûíäàí
ýåíèíÿ-áîëóíà éàðàðëàíìûø, áÿëêÿ åëÿ îíà ýþðÿ äÿ áþéöê éàçû÷û îëìóøëàð.
Òöêÿíìÿç õÿçèíÿ îëàí õàëã éàðàäûúûëûüû âÿ ÿñàòèð éàçûëû ÿäÿáèééàòûí
éàðàíìàñûíäà âÿ èíêèøàô åäÿðÿê áóýöíêö ñÿâèééÿéÿ ýÿëèá ÷àòìàñûíäà,
ùå÷ øöáùÿñèç êè, ÿâÿçñèç ðîë îéíàìûøäûð.
Äöíéà ÿäÿáèééàòû åéíè çàìàíäà ùÿì äÿ ÷îõ ìàðàãëû ôîðìàëàðà
ìàëèêäèð. Òàðèõèí ìöõòÿëèô êÿñèêëÿðèíäÿ, äöíéàíûí ôÿðãëè þëêÿëÿðèíäÿ
áÿäèè ÿäÿáèééàò ôÿðãëè æàíðëàðäà, ÿäÿáè íþâëÿðäÿ âÿ áÿäèè ôîðìàëàðäà
éàðàíûá èíêèøàô åòìèøäèð. Ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðèí ùÿëÿ ëàï ãÿäèì äþâðëÿð-
äÿí áèð-áèðëÿðè èëÿ ãàéíàéûá ãàðûøìàñû – èíòåãðàñèéàñû öìóìáÿøÿðè
ÿäÿáè äÿéÿðëÿðèí éàðàíìàñûíà, öìóìäöíéà ÿäÿáè-áÿäèè ñèñòåìëÿðèí
ôîðìàëàøìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. ßí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã
Øÿðã-Ãÿðá ÿäÿáè áèðëèéè ìþâúóä îëìóø âÿ áÿøÿðèééÿò áó áèðëèêäÿí ÷îõ
øåé ãàçàíìûøäûð. Äöíéà éàçûëû ÿäÿáèééàòû éàðàíäûüû ýöíäÿí ùÿì àéðû-
àéðû ìèëëè ìÿäÿíèééÿòëÿð áèð-áèðëÿðèíÿ òÿñèð åòìèø, ùÿì äÿ ÿäÿáè ÿëà-
ãÿëÿðèí ýåíèøëÿíìÿñè ïðîñåñè äÿðèíëÿøìèøäèð. Éàçûëû ÿäÿáèééàòäà ÿäÿáè
òÿñèðëÿðëÿ éàíàøû, ôîëêëîð òÿñèðëÿðè, õàëã éàðàäûúûëûüû ÿëàãÿëÿðè äÿ ÷îõ
ýåíèø øÿêèëäÿ îëìóøäóð.
Øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíûí áèð ÷îõ íþâëÿðè, æàíðëàðû ùÿëÿ ëàï ãÿäèì
çàìàíëàðäàí áàøëàéàðàã éàçûëû ÿäÿáèééàòà éîë òàïìûø, áó ÿäÿáè íöìó-
íÿëÿðèí àðàñûíäà þçöíÿ ìþùêÿì éåð åëÿìèøäè. Àðòûã ùå÷ êèì Ùîìåðèí
4
“Èëèàäà” âÿ “Îäèññåéà” äàñòàíëàðûíûí õàëã äàñòàíëàðû ÿñàñûíäà éàðàí-
ìàñû ôàêòûíû èíêàð åòìèð (Ùÿð÷ÿíä êè, áó äàñòàíëàðûí õàëã ÿäÿáèééàòû
íöìóíÿñè îëäóüóíó äà äåéÿíëÿð âàð). Áÿëêÿ äÿ åëÿ áó òèïëè ÿñÿðëÿðäÿí
ñîíðà äöíéà éàçûëû ÿäÿáèééàòûíäà åïèê äàñòàí íþâö êþêëö øÿêèëäÿ ìþù-
êÿìëÿíìèøäèð. Ãÿðáè Àâðîïà õàëã ÿäÿáèééàòûíûí ÷îõ éàéûëìûø íöìó-
íÿëÿðèíäÿí îëàí áàëëàäà âÿ ñîíåòëÿð äÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòäà þçöíÿ åëÿ
ìþùêÿì éåð åëÿìèøäèð êè, àç ãàëà îíëàðûí øèôàùè ÿäÿáèééàòäàí ýÿëìÿñè
óíóäóëìóøäóð. Øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ïîïóëéàð íþâëÿðèíäÿí áèðè
îëàí íàüûë æàíðû äà òÿõìèíÿí åéíè òàëåéè éàøàìûøäûð. Ùÿëÿ ëàï ãÿäèì
çàìàíëàðäàí (Ãÿäèì Ìèñèð ÿäÿáèééàòûíäàí) áàøëàéàðàã íàüûë æàíðû éàçûëû
ÿäÿáèééàòûí àéðûëìàç ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìèø, áó ÿäÿáè ôîðìàäà áèð-áèðèí-
äÿí ãèéìÿòëè áÿäèè ÿñÿðëÿð éàçûëìûøäûð.
Äöíéà ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ íàüûëâàðû öñëóáäà, äàùà êîíêðåò äåñÿê,
ëàï åëÿ ñûðô íàüûë æàíðûíäà éàçûëàí ÿñÿðëÿðè ñàéìàãëà ãóðòàðìàã îëìàç.
Ãÿäèì Ðîìà ÿäÿáèééàòûíäà Àïóëåé þçöíöí ìÿøùóð “Ìåòàìîðôîçà”
(“Ãûçûë åøøÿê”) ðîìàíûíû ìÿùç ôàíòàñòèê íàüûë öñëóáóíäà ãÿëÿìÿ àëìûø-
äûð. Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ, õöñóñèëÿ, Îðòà ÿñðëÿðäÿ âÿ Èíòèáàù äþâðöíäÿ
ùÿì Øÿðã, ùÿì äÿ Ãÿðá éàçûëû ÿäÿáèééàòëàðûíäà íàüûë æàíðû äàùà ýåíèø
éåð òóòìàüà áàøëàéûð. Íàüûë æàíðûíûí éàçûëû ÿäÿáèééàòäà áåëÿ ýåíèø øÿêèëäÿ
èøëÿíìÿñèíèí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè, ÷îõ ýöìàí êè, “Ìèí áèð ýåúÿ”
âÿ áèð ñûðà äèýÿð Øÿðã íàüûëëàðûíûí äöíéàíûí ìöõòÿëèô õàëãëàðû àðàñûíäà
÷îõ ýåíèø éàéûëìàñû îëìóøäóð.
“Ìèí áèð ýåúÿ” òÿñèðëÿðè âÿ íàüûë öíñöðëÿðè ÿââÿëúÿ Í.Ýÿíúÿâèíèí
ïîåìàëàðûíäà, õöñóñÿí “Éåääè ýþçÿë” ÿñÿðèíäÿ, Äàíòåíèí “Èëàùè êîìå-
äèéà”ñûíäà, Ú.×îñåðèí “Êÿíòåðáåðè ùåêàéÿëÿðè”íäÿ, Ú.Áîêêà÷÷îíóí
“Äåêàìåðîí”óíäà, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ Ì. äå Ñåðâàíòåñ Ñààâåäðàíûí
“Äîí Êèõîò” âÿ Ô.Ðàáëåíèí “Ãàðãàíòóà âÿ Ïàíòàãðóåë” ðîìàíëàðûíäà
òàì ïàðëàãëûüû èëÿ þç èôàäÿñèíè òàïäû. Ùå÷ øöáùÿñèç êè, Ú.Ñâèôòèí “Ãóëëè-
âåðèí ñÿéàùÿòè” âÿ Ä.Äåôîíóí “Ðîáèíçîí Êðóçî” ðîìàíëàðû äà áèëàâà-
ñèòÿ íàüûë÷ûëûã ÿíÿíÿëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà éàðàíìûøäûð.
XVIII ÿñðèí ñîíëàðû – XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ãÿðáè Àâðîïà þí ðî-
ìàíòèçì âÿ ðîìàíòèçì ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðû òÿøÿêêöë òàïìàüà áàøëàéàíäà
áó ÿäÿáèééàòëàðäà íàüûë æàíðûíà ìàðàã äàùà äà àðòäû. Õàëã íàüûëëàðûíà
õàñ îëàí õöñóñè ìàúÿðà îâãàòû, ñåùðëè àëÿì, ÿë÷àòìàç ÿôñàíÿâè àëÿìèí
ðåàëëûãëà ÷óëüàëàíìàñû áó ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðûí àíà õÿòòèíè òÿøêèë åòäèéè
ö÷öí áó úÿðÿéàíëàðà äàõèë îëàí éàçû÷ûëàð òåç-òåç íàüûë ôîðìàñûíà ìöðà-
úèÿò åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áåêôîðò, Óîëïîë âÿ Êàçîò XVIII ÿñðèí ñîíëà-
5
ðûíäà Èíýèëòÿðÿäÿ, Âîäñâîðò, Òèê âÿ Ùîôìàí XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ
Àëìàíèéàäà äÿùøÿòëè âÿ ñåùðëè-ôàíòàñòèê íàüûëëàð ôîðìàñûíäà ãèéìÿòëè
ÿñÿðëÿðè éàçäûëàð.
XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäà, Ãÿðáè Àâðîïà ÿäÿáèééàòëàðûíäà ðîìàíòèçì
âÿ òÿíãèäè ðåàëèçì ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðû ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäèéè äþâðäÿ íàüûë
æàíðû ÿí ïîïóëéàð ÿäÿáè íþâëÿðäÿí áèðè îëäó. Ãðèì ãàðäàøëàðû, Ùàóô,
Æ.Ñàíä, Î.Áàëçàê, Ù.Ùåéíå êèìè ìÿøùóð Àâðîïà éàçû÷ûëàðû äà þç éàðà-
äûúûëûãëàðûíäà íàüûë æàíðûíà ýåíèø éåð àéûðäûëàð. Áåëÿëèêëÿ, XIX ÿñðèí
60-70-úè èëëÿðèíÿ ãÿäÿð Ãÿðáè Àâðîïà éàçûëû áÿäèè ÿäÿáèééàòûíäà íàüûë
æàíðû ýåíèø øÿêèëäÿ èøëÿíìèø âÿ úèëàëàíìûø, áþéöê áèð èíêèøàô éîëó êå÷-
ìèø, êèôàéÿò ãÿäÿð òÿúðöáÿ òîïëàìûøäûð.
Àâðîïà ÿäÿáèééàòûíäà ìîäåðíèñò, äåêàäåíò ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿðèí éàðàí-
ìàñû èëÿ äöíéà ÿäÿáèééàòû òàðèõèíÿ éåíè íÿôÿñ, éåíè îâãàò ýÿëìèøäèð.
Êëàññèê ÿíÿíÿâè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíè èíêàð åäÿí, êå÷ìèøÿ, ÿíÿíÿ÷èëèéÿ àç
ãàëà íèùèëèñò ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿí Àâðîïà ìîäåðíèñòëÿðè âÿ äåêàäåíò÷è-
ëÿðè õàëã ÿäÿáèééàòû ñåùðèíäÿí éàõà ãóðòàðà áèëìÿìèøëÿð, þç éàðàäûúû-
ëûãëàðûíäà áó ÿäÿáèééàòûí ÿíÿíÿëÿðèíäÿí ýåíèíÿ-áîëóíà èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.
Ùÿòòà, áèð ÷îõ ìîäåðíèñò éàçû÷ûëàð ÿí ãÿäèì õàëã éàðàäûúûëûüû íöìó-
íÿëÿðèíè ìöàñèðëÿøäèðÿðÿê îíëàðà ìîäåðíèñè ìÿíà âåðìèøëÿð. Áó äà áèð
äàùà îíó ñöáóò åäèð êè, õàëã ÿäÿáèééàòû, õöñóñèëÿ äÿ õàëã íàüûëëàðû åëÿ
óíèâåðñàë ñÿúèééÿ äàøûéûð êè, îíóí ìàòåðèàëëàðûíäàí èñòÿíèëÿí äþâðäÿ,
èñòÿíèëÿí ôîðìàäà èñòèôàäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð.
Áåëÿëèêëÿ, ýþðöíäöéö êèìè, ÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã áó ýöí-
ëÿðÿ ãÿäÿð äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí ÿí áþéöê íöìàéÿíäÿëÿðè – êîðèôåéëÿðè
øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíäàí éàðàðëàíìûø, þç éàðàäûúûëûãëàðûíäà íàüûë
ÿíÿíÿëÿðèíÿ ýåíèø éåð àéûðìûøëàð. Áó éàçû÷ûëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ùÿòòà
íàüûë äà éàçìûøëàð. Éàçû÷ûëàðûí øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíà áåëÿ ìöíà-
ñèáÿò áÿñëÿìÿñè, îíóí ìàòåðèàëëàðûíäàí áåëÿ ôÿàë èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè âÿ
þç éàðàäûúûëûãëàðûíäà íàüûë æàíðûíà áåëÿ ýåíèø éåð àéûðìàëàðû ìöÿééÿí
ìÿãñÿäëÿ åäèëìèøäèð. Éàçû÷ûëàðûí íàüûë éàçìàñûíûí, íàüûë ÿíÿíÿëÿðèíÿ
ìöðàúèÿò åòìÿñèíèí áàøëûúà ñÿáÿáè áó ÿäÿáè ôîðìàíûí úÿëáåäèúèëèéè âÿ
áþéöê åñòåòèê ïîòåíñèàëà ìàëèê îëìàñûäûð. Áóíäàí áàøãà, ÿí úèääè èúòèìàè
ïðîáëåìëÿðèí äÿ íàüûë ôîðìàñûíäà èôàäÿ îëóíìàñû, îíëàðûí äàùà àíëà-
øûãëû îëìàñûíà âÿ ïðîáëåìëÿðèí äàùà àñàíëûãëà ÷þçöëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûð.
Íÿùàéÿò, íàüûëëàð äàùà ÷îõ óøàãëàð ö÷öí áþéöê ìàðàã êÿñá åäèð. Óøàãëàð
èñÿ úÿìèééÿòèí ýÿëÿúÿéèäèð. Îíëàðûí ìÿíÿâè-ÿõëàãè, åòèê âÿ åñòåòèê úÿùÿò-
äÿí äàùà ñàüëàì âÿ äöçýöí òÿðáèéÿëÿíìÿñè áÿäèè ÿäÿáèééàòûí ãàðøûñûíäà
6
äàéàíàí ÿí âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Îíó äà ãåéä åòìÿê
ëàçûìäûð êè, áþéöêëÿð íàüûëû ùå÷ äÿ àç ñåâìèðëÿð. Îíëàð þç äàõèëëÿðèíäÿ
îëàí âÿ ðåàë àëÿìäÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäèêëÿðè öëâè ùèññëÿðÿ, àðçóëàðà, èäåàë-
ëàðà ìÿùç íàüûëëàðäà ãîâóøìàüà ÷àëûøûðëàð. Äîüðóäóð, îëà áèëñèí êè, áÿçè
áþéöêëÿð áóíó áîéóíëàðûíà àëìàã èñòÿìèðëÿð, áó ùèññëÿðèíè íÿ èëÿñÿ þðò-
áàñäûð åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð, àíúàã äàõèëäÿ îíëàð äà íàüûëû ÷îõ ñåâèðëÿð.
Áåëÿëèêëÿ, ùå÷ äÿ åëÿ ùåñàá åòìÿê ëàçûì äåéèëäèð êè, íàüûëëàð éàëíûç
óøàãëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóð, ÿéëÿíúÿ ìÿãñÿäèëÿ éàçûëûð. ßí ãÿäèì
çàìàíëàðäàí áàøëàéàðàã óëó áàáàëàðûìûç íàüûë éàðàäàðêÿí ùÿì óøàã-
ëàðûí, ùÿì äÿ áþéöêëÿðèí ìÿíÿâè-ÿõëàãè òÿëÿáàòëàðûíû íÿçÿðÿ àëûðäûëàð.
Äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí ÿí “úèääè” éàçû÷ûëàðû äà ìÿùç íàüûëûí áó õöñóñèé-
éÿòèíÿ èñòèíàä åäÿðÿê áó æàíðäà ÿñÿðëÿð éàçìûøëàð.
Äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí ÷îõ ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè îëàí ìÿøùóð èíýèëèñ
éàçû÷ûëàðû Ëöèñ Êåðîëë, Ðåäéàä Êèïëèíã âÿ êå÷ÿí éöçèëèí òàíûíìûø Ïîðòó-
ãàëèéà (Ïîðòÿýèç) éàçû÷ûñû Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðà äà þç éàðàäûúûëûüûíäà
íàüûë æàíðûíà ýåíèø éåð àéûðìûø, éàçûëû ÿäÿáèééàòûí áó ôîðìàñûíäà ÷îõ
ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçìûøëàð.

***
XIX éöç èëäÿ àëìàí éàçû÷ûëàðû Å.-Ò.À. Ùîôìàí, À.ôîí Øàìèññî,
Ãðèì ãàðäàøëàðû, Â.Ùàóô, ìÿøùóð Äàíèìàðêà íàüûë÷ûñû Ù.-Õ.Àíäåðñåí
þç éàðàäûúûëûãëàðûíäà íàüûëâàðèëèê öñëóáóíà âÿ àéðûúà íàüûë ôîðìàñûíà
öñòöíëöê âåðìèøäèëÿð. Áó ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Ãÿðáè Àâðîïàíûí áèð ñûðà
ýþðêÿìëè éàçû÷ûëàðû áÿäèè ÿäÿáèééàòûí äèýÿð ôîðìàëàðû èëÿ éàíàøû íàüûë
æàíðûíäà äà ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçìûøëàð êè, áóíëàðäàí áèðè äÿ ýþðêÿìëè
èíýèëèñ éàçû÷ûñû Ëöèñ Êåðîëë îëìóøäóð.
×àðëç Ëöòâèú Äî÷ñîí áöòöí äöíéàäà Ëöèñ Êåðîëë àäû èëÿ òàíûíìûøäûð.
Îíëàð ùÿì åéíè àäàì îëóá, ùÿì äÿ éîõ. ×.Ë.Äî÷ñîí Îêñôîðä øÿùÿðèíäÿ
Êðàéñò ×åð÷ ðóùàíè êîëëåúèíèí äåêàíû èøëÿéèá, ãûðõ èëÿ éàõûí ðèéàçèééàò
äÿðñè äåéèá, Îêñôîðä óíèâåðñèòåòèíèí ïðîôåññîðó îëóá, ùÿòòà áÿçÿí ðóùà-
íèëèê äÿ åëÿìèøäèð. Ëöèñ Êåðîëë èñÿ ÷îõ èñòåäàäëû éàçû÷û îëìóøäóð, þçö äÿ
áèð-áèðèíäÿí ìàðàãëû ÷îõëó áÿäèè âÿ åëìè ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð, õöñóñèëÿ äÿ
îíóí ìþúöçÿëÿð àëÿìèíÿ äöøìöø Àëèñà ùàããûíäà ñþéëÿäèéè àüëàñûüìàç
ìàúÿðàëàð, ñåùðëè ùàäèñÿëÿð, øÿí âÿ ãîðõóëó ÿùâàëàòëàð äöíéàíûí áöòöí
óøàãëàðûíûí âÿ áþéöêëÿðèíèí ÷îõ õîøóìà ýÿëìèøäèð. Ùÿòòà îêñôîðäëóëàðûí
þçëÿðè áåëÿ óçóí ìöääÿò Ëöèñ Êåðîëë èìçàñû èëÿ ãÿðèáÿ ÿñÿðëÿð éàçàí
7
àäàìûí êèì îëäóüóíó áèëìÿìèøëÿð âÿ ýöíëÿðèí áèð ýöíö ïðîôåññîð
×.Ë.Äî÷ñîí äåäèêäÿ êè, áó ÿñÿðëÿðè î éàçûá âÿ Ëöèñ Êåðîëë àäèúÿ îëàðàã
îíóí ÿäÿáè òÿõÿëëöñöäöð, ùå÷ êèì îíà èíàíìàìûøäûð. Ìöàñèðëÿðèíèí,
ùÿòòà òàíûøëàðûíûí ÷îõóñó: “Íåúÿ?! Áó îëà áèëìÿç! Áó úàíñûõûúû ãóðó,
õûðäà÷û àäàì ùå÷ áåëÿ ÿéëÿíúÿëè êèòàáëàð éàçà áèëÿð?” – äåéÿ òÿÿúúöáëÿ
áèð-áèðëÿðèíèí öçöíÿ áàõìûøëàð.
Ëöèñ Êåðîëë, éÿíè ×àðëç Ëöòâèú Äî÷ñîí 1832-úè èëäÿ Äåðñáåðè àäëû
êè÷èê áèð êÿíääÿ ðóùàíè àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí àòàñû ×àðëç
Äî÷ñîí êÿíä ðóùàíèñè, àíàñû Ôðåíñèñ Úåéí Ëöòâèú èñÿ åâäàð ãàäûí îëìóø-
äóð. Ëöèñèí àòàñû ÷îõ éàõøû òÿùñèë àëìûø, Îêñôîðääà èëàùèééàòû, êëàññèê
äèëëÿðè âÿ ðèéàçèééàòû äÿðèíäÿí þéðÿíìèøäèð. ×àðëç àèëÿíèí áþéöê óøàüû
èäè âÿ îíóí ö÷ ãàðäàøû, éåääè áàúûñû âàðäû. Óøàãëûã èëëÿðèíè ×àðëç äîüóë-
äóüó Äåðñáåðè ÿéàëÿòèíäÿ êå÷èðòìèø, îí áèð éàøû òàìàì îëàíäà îíëàðûí
àèëÿñè Éîðêøèðëÿ Äàðùåì àðàñûíäà éåðëÿøÿí Êðîôòà êþ÷ìöøëÿð. Îíóí
àòàñûíà áóðàäà éåíè ðóùàíè âÿçèôÿñè âåðèëìèøäè. Îí èêè éàøûíäà îëàðêÿí
×àðëçû ìÿêòÿáÿ ãîéóðëàð. Î, ÿââÿëúÿ Ðè÷ìîíä, ñîíðà èñÿ ìÿøùóð Ðåãáè
ìÿêòÿáëÿðèíäÿ îõóìóøäóð. Î, õöñóñèëÿ ðèéàçèééàòà âÿ êëàññèê äèëëÿðÿ
ìàðàã ýþñòÿðèðäè. Áóðàäà òÿùñèëè áàøà âóðàíäàí ñîíðà ×àðëç Îêñôîðääà
Êðàéñò ×îð÷ êîëëåúèíäÿ òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìèø âÿ áóíäàí ñîíðà îíóí
áöòöí ùÿéàòû Îêñôîðäëà áàüëû îëìóøäóð. Îêñôîðä óíèâåðñèòåòèíäÿ
òÿùñèëèíè áàøà âóðàíäàí ñîíðà îíó óíèâåðñèòåòäÿ èøëÿìÿê ö÷öí ñàõëà-
éûðëàð âÿ áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà îíà ïðîôåññîð âÿçèôÿñè âåðèðëÿð. ×àðëç
þìðöíäÿ áèðúÿ äÿôÿ âÿòÿíèíäÿí êÿíàðà ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìûø, îíäà äà Ðóñè-
éàéà ýåòìèøäèð.
Äîêòîð Äî÷ñîí òÿíùà ùÿéàò òÿðçè êå÷èðìèø, þìðö áîéó êÿêÿëÿìÿê-
äÿí âÿ úÿñàðÿòñèçëèêäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêìèø, éåíè òàíûøëûãëàðäàí ãà÷ìûøäûð.
Óíèâåðñèòåòäÿ ùàìû îíó ïåäàíò áèð àäàì êèìè òàíûéûðäû. Î, ùÿì äÿ
éóõóñóçëóãäàí ÿçèééÿò ÷ÿêèðäè. Áÿçÿí ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè éàòàüûíäà óçà-
íàðàã áàø ñûíäûðàí ðèéàçè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó.
Ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ ×àðëç Äî÷ñîí ðÿññàì îëìàã àðçóñó èëÿ éàøàéûðäû.
Ë.Êåðîëë þç ÿñÿðëÿðè ö÷öí êàðàíäàø âÿ êþìöðëÿ ÷îõëó èëëöñòðàñèéàëàð ÷ÿêèð
âÿ ôîòîãðàôèéà èëÿ ìÿøüóë îëìàüû ÷îõ ñåâìèø âÿ ùÿòòà. 1855-úè èëäÿ î,
ðÿñì ÿñÿðëÿðèíèí áèð íå÷ÿñèíè “Òàéìñ”ûí éóìîðèñòèê ÿëàâÿñèíÿ ýþí-
äÿðèð, ëàêèí îíëàðû ãÿáóë åòìèðëÿð. Áó çàìàí Êåðîëë ôîòîãðàôèéà èëÿ
ìÿøüóë îëìàã ãÿðàðûíà ýÿëèð. Î, ôîòîàïàðàò àëûð âÿ î çàìàí ö÷öí ÷îõ
÷ÿòèí îëàí áó ñÿíÿòëÿ ÷îõ úèääè øÿêèëäÿ ìÿøüóë îëìàüà áàøëàéûð âÿ òåç-
ëèêëÿ áó ñàùÿäÿ äÿ áþéöê íàèëèééÿòëÿð ãàçàíûð.
8
 Î, ÕÛÕ ÿñðèí ÿí éàõøû ôîòîãðàôû îëìóøäóð âÿ îíóí ÷ÿêäèéè ôîòî øÿ-
êèëëÿð ùÿòòà ÕÕ ÿñðèí òàìàøà÷ûñûíû äà âàëåù åäèð.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ýÿëÿúÿê éàçû÷û ïàðêäà îéíàéàí ö÷ ãûç óøàüûíûí
ôîòîøÿêëèíè ÷ÿêìèø âÿ îíóí ÿñë Àëèñà èëÿ òàíûøëûüû áåëÿ áàøëàíìûøäûð. Áó
ãûçëàðäàí áèðè Àëèñà Ëèääåëë èäè. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, Àëèñàíûí øÿêëè
1977-úè èëäÿ Ñîòáè àóêñèîíóíäà (ùÿððàúûíäà) áèð ôîòîøÿêèë ö÷öí î çàìàí
ýþðöíìÿìèø áèð ãèéìÿòÿ – 5 ìèí ôóíòà ñàòûëìûøäûð. Ñîíðàëàð áó ãûç
éàçû÷ûíûí “Àëèñà ìþúöçÿëÿð àëÿìèíäÿ” àäëû ñåùðëè íàüûë-ïîâåñòèíèí áàø
ãÿùðÿìàíûíà ÷åâðèëìèøäèð.
Ë.Êåðîëë äöíéàäà ùÿð øåéäÿí âÿ ùàìûäàí ÷îõ óøàãëàðû ñåâèðäè.
Îíóí ôèêðèíúÿ (ÿñëèíäÿ áó ùÿãèãÿòÿí äÿ áåëÿäèð) áþéöêëÿð ÿñë ùèññèé-
éàòäàí ìÿùðóìäóðëàð. Èéèðìè äþðä éàøëû éàçû÷û ýöíäÿëèéèíäÿ áåëÿ áèð
ãåéä åòìèøäèð: “Ìÿí ôèêèðëÿøèðÿì êè, ìÿíèì ýþðäöéöì óøàãëàðûí áþéöê
áèð ùèññÿñè þç òÿáèÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ùåéâàíëàðäàí åëÿ äÿ óçàüà ýåòìÿéèáëÿð.
Îíëàðûí éàëíûç áèð ãèñìè ùÿéàòäà ìàðàã êÿñá åäÿí éåýàíÿ øåéëÿð
ùàããûíäà ìàðàãëàíûðëàð”.
Ãàðàãàáàã, àäàìàéîâóøìàç Ë.Êåðîëë óøàãëàðûí àðàñûíà äöøÿí êèìè
òàìàì äÿéèøèðäè. Î, èíàíûëìàç äÿðÿúÿäÿ øÿí âÿ ìàðàãëû ùÿìñþùáÿò
îëóðäó. Ìÿêòóáëàðûíûí áèðèíäÿ î, éàçûðäû: “Ìÿí áàøà äöøÿ áèëìèðÿì
óøàãëàðû íåúÿ ñåâìÿìÿê îëàð. Îíëàð ìÿíèì ùÿéàòûìûí ö÷äÿí áèðèíè
òÿøêèë åäèð”. Ë.Êåðîëë óøàãëàðëà óçóí-óçàäû ñÿéàùÿòëÿð åäèð, îíëàðû òåàò-
ðà àïàðûð, åâèíÿ ãîíàã ÷àüûðûð, óéäóðäóüó ÷îõñàéëû ùåêàéÿëÿðëÿ îíëàðû
ÿéëÿíäèðèð âÿ ýöëìÿëè øÿêèëëÿð ÷ÿêèðäè.
Þç ñàêèò èø îòàüûíà ÷ÿêèëÿí ×.Äî÷ñîí áàëàúà äîñòëàðûíà ìÿêòóáëàð
éàçûðäû. Ìÿøùóð èíýèëèñ øàèðè Ó.Ù.Îäåíèí äåäèéè êèìè, áó ìÿêòóáëàð þç
ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ ùå÷ äÿ éàçû÷ûíûí íàüûëëàðûíäàí ýåðè ãàëìûðäû. Åéíè
çàìàíäà áó ìÿêòóáëàð ñàéÿñèíäÿ Êåðîëëóí äöíéàýþðöøöíö äàùà àéäûí
àíëàìàã ìöìêöí îëóð. Îíóí áàëàúà äîñòëàðû îëàí Áåòòèéÿ, Åäèò Úåááÿ,
Ìàãäåëåíÿ, Àäàéà âÿ Ùåðòðóäàéà öíâàíëàäûüû ìÿêòóáëàð èëê íþâáÿäÿ
áÿäèè ÿùÿìèééÿòè èëÿ, ñîíðà èñÿ äÿðèí ùèññèééàòû âÿ ñÿìèìèééÿòè èëÿ äèã-
ãÿòè úÿëá åäèð. Êåðîëóí ìÿêòóáëàðûíäà òåç-òåç “ö÷ ãûç – Ëèääåëëÿð”äÿí
áÿùñ îëóíóð. Áó ãûçëàð Êðàéñò ×þð÷ êîëëåúèíèí ðåêòîðóíóí ãûçëàðû èäè.
Îíëàðûí àäëàðû Ëîðèíà-Øàðëîòòà, Àëèñà âÿ Åäèò èäè. Áó âàõò Àëèñàíûí îí
éàøû âàð èäè. Ìÿùç åëÿ 1862-úè èëèí 4 èéóëóíäà Ùîäñòîó ÷àéûíäà ýÿçèíòè
çàìàíû áó ãûçëàðà äàíûøäûüû ùåêàéÿëÿð ñîíðàëàð “Ìþúöçÿëÿð àëÿìèíäÿ
Àëèñàíûí ìàúÿðàëàðû” ÿñÿðèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Ãàéûãäà îíëàðëà
ýÿçèíòèéÿ ÷ûõàí Äàêâîðò áó ýöíö áåëÿ õàòûðëàéûð: “Ìÿí ãàéûüûí àðõà
9
ùèññÿñèíäÿ îòóðóá àâàð ÷ÿêèðäèì, î èñÿ ãàéûüûí ãàáàã ùèññÿñèíäÿ îòóð-
ìóøäó. Íàüûë äåìÿê îëàð êè ìÿíèì ÷èéèíëÿðèì öçÿðèíäÿ éàðàíûðäû. Àëèñà
Ëèääåëë áèçèì ãàéûüûí ñöêàí÷ûñû èäè. Éàäûìäàäûð, ìÿí ýåðèéÿ, îíà òÿðÿô
äþíöá ñîðóøäóì: Äî÷ñîí áöòöí áóíëàðûí ùàìûñûíû ñèç þçöíöç óéäó-
ðóðñóíóç?”. Î èñÿ úàâàá âåðäè: “Áÿëè ìÿí îíëàðû áÿäàùÿòÿí éàðàäû-
ðàì”. Àëèñà îíäàí õàùèø åòäè êè, áó íàüûëû ãÿëÿìÿ àëñûí. Î, ÿââÿëúÿ áî-
éóí ãà÷ûðòäû, ñîíðà èñÿ îíóí õàùèøèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ñþç âåðäè. 13
íîéàáðäà î, ýöíäÿëèéèíÿ ãåéä åòìèøäèð: “Àëèñà ö÷öí íàüûë” éàçìàüà
áàøëàäûì – öìèäâàðàì êè, îíó Ìþâëóä áàéðàìûíà êèìè áèòèðÿðÿì.
Ë.Êåðîëëóí áó ÿñÿðè 1865-úè èëäÿ Ìàêìèëëàíäà èøûã öçö ýþðìöøäöð.
ßñÿðèí ÿñàñ ñöæåòè Àëèñàíûí ýþðäöéö ãÿðèáÿ éóõóëàð ÿñàñûíäà ãóðóë-
ìóøäóð. 1867-úè èëäÿ Ë.Êåðîëë Ëîíäîíäà Àëèñà Òåîäîðà Ðåéêñ àäëû
áàøãà áèð Àëèñà èëÿ äÿ òàíûø îëìóø, ñîíðàëàð áó ãûçûí þçö äÿ éàçû÷û îëìóø-
äóð. Éàçû÷û áó ìþâçóíóí äàâàìû îëàí èêèíúè “Àëèñà ýöçýö àðõàñûíäà”
íàüûë-ïîâåñòèíè áåø èëÿ éàçûá ãóðòàðìûøäûð.
“Ìþúöçÿëÿð àëÿìèíäÿ Àëèñàíûí ìàúÿðàëàðû” íàüûë ïîâåñòèíèí áàø
ãÿùðÿìàíû Àëèñà àäëû éåääè éàøëû áèð âèêòîðèàí ãûçäûð. Î, áöòöí âèêòîðèàí
óøàãëàðûí õåéèðõàùëûã òÿúÿññöìöäöð: õîøãûëûãäûð, úèääèäèð, îíóí øÿõñè
ëÿéàãÿò ùèññè ýöúëöäöð. Áó ãûç éóõóäà Ìþúöçÿëÿð àëÿìèíÿ âÿ Ýöçýö àð-
õàñûíà ñÿéàùÿò åäèð. Àëèñà áóðàäà þç ìÿíòèãè âÿ ãàíóí-ãàéäàëàðû èëÿ éà-
øàéàí úöðáÿúöð ôàíòàñòèê âàðëûãëàð âÿ íàüûë ãÿùðÿìàíëàðû èëÿ ãàðøûëàøûð.
Àëèñàíûí äöøäöéö àëÿìè, òÿðÿääöä åòìÿäÿí úÿôÿíýèéàò àëÿìè àäëàí-
äûðìàã îëàð. ßââÿëà îíà ýþðÿ áó àëÿì úÿôÿíýèéàò àëÿìèäèð êè, áó ùàäè-
ñÿëÿð ôàíòàçèéàëàð àëÿìèíäÿ éàøàéàí áèð óøàüûí éóõóñóíäà úÿðÿéàí
åäèð. Èêèíúè äÿ êè, áó áöòöí þìðö áîéó ðèéàçèééàòëà ìÿøüóë îëìóø áèð
ïðîôåññîðóí óéäóðäóüó ãåéðè-àäè íàüûëëàðäûð.
Áó àëÿìäÿ òÿñâèð îëóíàí ãÿùðÿìàíëàð âÿ ÷îõñàéëû ïåðñîíàæëàð ãåéðè-
àäè õàñèééÿòÿ ìàëèêäèðëÿð: îíëàð ýþðäöêëÿðè ùÿð øåéÿ ãóëï ãîéóðëàð, òåç
êöñöðëÿð, èíúèéèðëÿð, ÿñÿáèäèðëÿð. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, Àëèñà
àñàíëûãëà áó ïåðñîíàæëàðëà äèë òàïûð, îíëàðûí õàñèééÿòëÿðèíÿ óéüóíëàøìà-
üà ÷àëûøûð, ùÿéàòû íåúÿ âàðñà, åëÿúÿ ãÿáóë åäèð, áèð ñþçëÿ òàëåéèí ùþêìö
èëÿ áàðûøìàëû îëóð. Ìþúöçÿëÿð àëÿìèíèí âÿ Ýöçýöàðõàñû àëÿìèí áöòöí
áó èçàù îëóíìàéàí ãÿðèáÿëèêëÿðèíÿ, ãåéðè-àäèëèêëÿðèíÿ áàõìàéàðàã áó-
ðàíûí þç ìÿíòèãè, þç ãàéäà-ãàíóíëàðû ìþâúóääóð. Áó àëÿìäÿ ùÿð øåé
ùÿðôè ìÿíàäà ãàâðàíûëûð, îáðàçëûëûã, ìåòàôîðà þç èëêèí ôóíêñèéàñûíû èòèðèð,
áóðàäà ñþç îéóíóíà (êàëàìáóðà) éåð éîõäóð âÿ ïàðàäîêñ ìÿíòèãè äö-
øöíúÿíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð.
10
 Àëèñàíûí ãàðøûñûíäà ãÿðèáÿ áèð àëÿì à÷àí ìÿíòèã – ùå÷ äÿ ÿøéàëàðûí,
øåéëÿðèí ìÿíòèãè èëÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí ñþçöí ìÿíòèãè äåéèëäèð. Ë.Êåðîëë
áó íàüûëëàðûíû éóõó øÿêëèíäÿ òÿñâèð åòäèéèíÿ ýþðÿ áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð áó
ãåéðè-àäè éàçû÷ûíûí éàðàäûúûëûüûíû ïñèõîàíàëèç ôîðìàñûíäà äà òÿùëèë åòìèø-
ëÿð. Ùÿòòà áó ÿñÿðëÿðè ñöððåàëèçìèí áàøëàíüûúû ùåñàá åäÿíëÿð äÿ îëìóøäóð.
Ë.Êåðîëë “Äåéèíýÿíèí îâó” âÿ “Ñèëâèéà âÿ Áðóíî” àäëû ÿñÿðëÿð äÿ
éàçìûøäûð. Áóíëàðäàí áàøãà äà î, ÷îõëó-÷îõëó ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð, ëàêèí
îíóí àäûíû áöòöí äöíéàäà èëê íþâáÿäÿ Àëèñà ùàããûíäà ñþéëÿäèéè íàüûë-
ëàðû òàíûòìûøäûð.
ÕÕ ÿñð èíýèëèñ ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè
îëàí Âèðúèíèéà Âóëôóí äåäèéè ñþçëÿð áó áþéöê éàçû÷ûíûí ÿäÿáè ïîðòðåòè-
íè òàì øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèð. Î, äåéèð êè, Ë.Êåðîëë ÿñë ïðîôåññîð èäè, ùÿì
äÿ ÷îõ õåéèðõàù, ÷îõ ïàê âÿ äóïäóðó ñó êèìè áèð àäàì îëìóøäóð. Áàõ
áó õàñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ îíó óøàãëàð äà, áþéöêëÿð äÿ ÷îõ ñåâìèøëÿð.
Âèðúèíèéà Âóëô äåéèðäè: “Àíúàã áó øÿôôàô òÿìèçëèê àðõàñûíäà ãåéðè-àäè
ìþùêÿì êðèñòàë äàéàíûð. Îíóí äà àëòûíäà óøàãëûã ýèçëÿíìèøäèð. Óøàãëûã
îíäà, òàìàìèëÿ, áöòöí äîëüóíëóüó èëÿ ãàëìûøäûð... Î, ùå÷ êèìÿ ìöéÿñ-
ñÿð îëìàéàí áèð øåé åòìèøäèð – óøàãëûã àëÿìèíÿ ãàéûäà áèëìèøäèð; îíó
åëÿ òÿñâèð åòìèøäèð êè, áèç äÿ óøàãëàøìûøûã... Àëèñà êèòàáëàðûäûð êè, îíëàðû
îõóéàíäà áèç äÿ óøàã îëóðóã”.
Þìðöíöí àõûðëàðûíà êèìè ôîòîøÿêèëëÿð ÷ÿêÿí âÿ ýþçÿë ÿñÿðëÿð éàçàí
Ë.Êåðîëë 1898-úè èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð.

***
Áó êèòàáà ÿñÿðè äàõèë åäèëÿí èêèíúè éàçû÷û Ðåäéàðä Êèïëèíãäèð.
Àâðîïà ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí, ìÿø-
ùóð èíýèëèñ éàçû÷ûñû, Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòû Ðåäéàðä Êèïëèíãèí äÿ éàðà-
äûúûëûüûíäà íàüûë æàíðû áþéöê éåð òóòóð. 1907-úè èëäÿ “ìöøàùèäÿ÷èëèê,
ïàðëàã ôàíòàçèéà, éåòêèí èäåéà âÿ ùåêàéÿ éàðàòìà ãàáèëèééÿòèíÿ ýþðÿ”
ÿäÿáèééàò öçðÿ Íîáåë ìöêàôàòûíû àëàí Ð.Êèïëèíã ÷îõñàéëû ùåêàéÿ âÿ
øåð, äþðä ðîìàí âÿ óøàãëàð ö÷öí ö÷ íàüûë êèòàáû éàçìûøäûð.
Úîçåô Ðåäéàðä Êèïëèíã 1865-úè èëèí äåêàáð àéûíû 30-äà Ùèíäèñòàíûí
Áîìáåé øÿùÿðèíäÿ çèéàëû àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Äåêîðàòîðëóã âÿ
ùåéêÿëòÿðàøëûã ñàùÿëÿðèíäÿ åëÿ äÿ óüóð ãàçàíà áèëìÿéÿí Ð.Êèïëèíãèí àòàñû
Úîí Ëîâêóä Êèïëèíã ýÿíú àðâàäû èëÿ áèðëèêäÿ äàèìè ìààøû îëàí èø éåðè,
ñàêèò ùÿéàò âÿ úÿìèééÿòäÿ ìöÿééÿí ìþâãå òóòìàã ìÿãñÿäèëÿ Ùèíäèñ-
òàíà ñÿôÿð åòìèø âÿ óçóí ìöääÿò áó ÿñðàðÿíýèç Øÿðã þëêÿñèíäÿ éàøàìûø-
11
äûð. Ðåäéàðä äà áóðàäà àíàäàí îëìóøäóð. Óøàã àíàäàí îëàíäà îíóí àòàñû
Áîìáåé øÿùÿðèíäÿ èíúÿñÿíÿò ëèñåéèíèí äèðåêòîðó âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿéèðäè.
Àëòû éàøûíà ãÿäÿð Ð.Êèïëèíã ùèíäëè äàéÿëÿðèí íÿçàðÿòè àëòûíäà ýþçÿë
áèð àèëÿäÿ éàøàìûø, ãàéüûñûç ýöíëÿð êå÷èðìèøäèð. Ùèíäèñòàíëû äàéÿ âÿ
õèäìÿò÷èëÿð îíóí íàçû èëÿ îéíàìûø, îíó ÷îõ ÿðêþéöí áþéöòìöøëÿð.
Óøàã éàøëàðûíäàí ùèíäëè äàéÿëÿðèí, õèäìÿò÷èëÿðèí âÿ óøàãëàðûí ÿùàòÿ-
ñèíäÿ éàøàäûüûíäàí î, èíýèëèñäÿí ÷îõ, áèð ùèíäëè êèìè áþéöéöðäö. Òÿñà-
äöôè äåéèë êè, óøàã éàøëàðûíäà Êèïëèíã éåðëè ùèíäè âÿ óðäó äèëëÿðèíè
äîüìà àíà äèëè – èíýèëèñ äèëèíäÿí äÿ éàõøû áèëèðäè. Ñîíðàëàð þç óøàãëûã
èëëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí éàçû÷û, áó èëëÿðè ùÿéàòûíûí èäåàë äþâðö, ÿñë úÿí-
íÿòäÿ éàøàäûüû èëëÿð êèìè òÿñâèð åäèðäè.
Áèðäÿí áó èäåàë äöíéà äàüûëäû, áó úÿííÿò áèð õöëéà êèìè ãåéá îëäó,
Ðåäéàðäû, êè÷èê áàúûñû èëÿ áèðëèêäÿ Èíýèëòÿðÿéÿ, óçàã ãîùóìëàðûíûí ùèìà-
éÿñèíäÿ éàøàìàüà ýþíäÿðäèëÿð. Îíóí éàøàäûüû åâèí ñàùèáÿñè ÷îõ òÿëÿáêàð
âÿ úèääè áèð ãàäûí èäè. Î, åëÿ èëê ýöíäÿí þçöíö ÷îõ ñÿðáÿñò àïàðàí áàëàúà
Ðåäéàðäû ñåâìèð. Áåëÿúÿ, Êèïëèíãèí ÿçàáëû ýöíëÿðè áàøëàéûð. Éàçû÷ûíûí
“Öìèäñèçëèê åâè” àäëàíäûðäûüû áó éåðäÿ î, òÿùãèð îëóíóð, äþéöëöð, éåðëè-
éåðñèç äàíëàãëàðëà âÿ ãàäàüàëàðëà öçëÿøèð, ÿçàá ÷ÿêèð. Áóðàäà, þçöíöí
äåäèéè êèìè, î, “íèôðÿò åòìÿê åëìèíÿ ñàùèá îëóð”. Ýþçëÿíèëìÿäÿí äîüìà-
ëàðûíäàí àéðû äöøìÿñè âÿ âÿðäèø åòäèéè àçàä éàøàéûø òÿðçèíäÿí ìÿùðóì
îëìàñû îíóí ùÿéàòûíû êþêöíäÿí äÿéèøèð, î, ùàìûäàí ãèñàñ àëìàã àðçóñó
èëÿ éàøàéûð, àíúàã ôèçèêè úÿùÿòäÿí ÷îõ çÿèô îëäóüó ö÷öí ùå÷ úûíãûðûíû äà
÷ûõàðäà áèëìèð. ßñëèíäÿ èñÿ, Ðåäéàðä ùå÷ ñÿí äåéÿí åëÿ äÿ ìþùêÿì
èðàäÿëè ãèñàñ÷û äà äåéèëäè. Ñîíðàëàð, î, ìÿøùóð éàçû÷û îëäóüó çàìàí, þç
äöøìÿíëÿðèíäÿí áó ãèñàñûíû ÿñÿðëÿðèíäÿ éàðàòäûüû îáðàçëàð âàñèòÿñèëÿ àëûð
(“Ìàóãëè” íàüûë ïîâåñòèíèí ìÿíôè ãÿùðÿìàíëàðû).
“Öìèäñèçëèê åâè”íäÿ éàøàäûüû àëòû èë Ðåäéàðäà áàùà áàøà ýÿëèð. Î,
áÿðê õÿñòÿëÿíèð, áèð íå÷ÿ àé ùÿòòà ýþçëÿðè òóòóëóð, óçóí ìöääÿò äÿëè îëìàã
âÿçèééÿòèíäÿ ãàëûð. Àíàñûíûí âàõòûíäà þçöíö éåòèðìÿñè óøàüû, ñþçöí ÿñë
ìÿíàñûíäà, þëöìäÿí õèëàñ åäèð. Áó äÿùøÿòëè ìöùèòäÿí àéðûëìàñûíà
áàõìàéàðàã, ùÿìèí èëëÿðèí òÿñèðè îíóí ùÿéàòûíäà äÿðèí, ñèëèíìÿç èçëÿð
áóðàõûð. Áó èëëÿðèí àúû íÿòèúÿñè êèìè î, áöòöí þìðö áîéó ãàðàáàñìàäàí
ÿçàá ÷ÿêìèø, ãîðõó, äÿùøÿò è÷ÿðèñèíäÿ éàøàìûøäûð êè, áöòöí áóíëàð éàçû-
÷ûíûí áÿäèè òÿõÿééöëöíöí òÿðêèá ùèññÿñè îëìóø âÿ îíóí øåð, ùåêàéÿ âÿ
íàüûëëàðûíäà þç èôàäÿñèíè òàïìûøäûð.
Àíàñû èëÿ Ùèíäèñòàíà ãàéûäàíäàí ñîíðà îíó Äåðîí (êèøèëèê) ìÿêòÿ-
áèíÿ ãîéóðëàð. “Èìïåðèéàíûí ãóðóúóëàðûíû” éåòèøäèðÿí áó ìÿêòÿáäÿ
12
óøàãëàðäàí àíúàã áèëèê äåéèë, ùÿì äÿ ìöòèëèê, ÿìðëÿðÿ êîð-êîðàíÿ òàáå
îëìàã òÿëÿá îëóíóðäó. Áó ìÿêòÿá äÿ Ð.Êèïëèíãèí ùÿéàòûíäà ÿñàñëû ðîë
îéíàìûøäûð. Þìðöíöí áåø èëèíè êå÷èðäèéè áó ìÿêòÿáäÿ î, äàùà àüûð, äàùà
úàíñûõûúû øÿðàèòëÿ ãàðøûëàøûð. Áèð ñþçëÿ éàüûøäàí ÷ûõûá, éàüìóðà äöøöð.
“Öìèäñèçëèê åâè”íäÿ îëäóüó êèìè áóðàäà äà ÷îõ úèääè, éàðûìùÿðáè
ãàíóí-ãàéäàëàð ìþâúóä èäè âÿ áó ãàéäàëàðû ïîçàíëàðû àüûð úÿçàëàð ýþç-
ëÿéèðäè; áóðàäà áþéöê éàøëûëàð êè÷èê éàøëûëàðû, ýöúëöëÿð – çÿèôëÿðè èñòèñ-
ìàð åäèðäè, àçàäëûã èñÿ ÿí áþéöê ãÿáàùÿò ñàéûëûðäû. ßýÿð “Öìèäñèçëèê
åâè”íäÿ Ðåäéàðä áèð àäàìûí çîðàêûëûüûíà ìÿðóç ãàëûðäûñà, áóðàäà îíóí
ùöãóãëàðûíû áþéöê áèð òÿøêèëàò òàïäàëàéûðäû. Ñîíðàëàð Ð.Êèïëèíã áó êþòÿê
òÿðáèéÿñèíÿ ùÿòòà áÿðàÿò äÿ ãàçàíäûðûð. Îíóí ôèêðèíúÿ, áó òÿðáèéÿ öñóëó
âàúèáäèð âÿ ÿäàëÿòëèäèð, ÷öíêè î, àäàìû îíóí ö÷öí àéðûëìûø âÿçèôÿíè
(ùÿéàòäà ùàìûíûí ìöÿééÿí âÿçèôÿñè âàð) ãåéäñèç-øÿðòñèç éåðèíÿ
éåòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäèð, ãàíóí-ãàéäàëàðà òàáå îëìàüà àëûøäûðûð.
Ð.Êèïëèíã îí éåääè éàøûíäà òÿùñèëèíè áóðàäà áàøà âóðóð. Éàøûíûí àç
îëìàñûíà áàõìàéàðàã î, àðòûã õåéëè áèøìèø, áÿðêèìèø âÿ ìöÿééÿí òÿú-
ðöáÿ ãàçàíìûøäû. Ìàääè âÿñàèòè îëìàäûüû ö÷öí î, òÿùñèëèíè äàâàì åòäè-
ðÿ áèëìèð âÿ ñÿùùÿòè éîë âåðìÿäèéèíÿ (îíóí ãîëóíóí áèðè ãûñà èäè) ýþðÿ
ùÿðáè êàðéåðàäàí äà èìòèíà åòìÿëè îëóð. Áó âàõò Ðåäéàðä ãÿòè øÿêèëäÿ
éàçû÷û îëìàã ãÿðàðûíà ýÿëìèøäè. ×öíêè, îíóí øàèðëèê èñòåäàäû ùÿëÿ øàýèðä
îëäóüó äþâðäÿ þçöíö ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàìûø âÿ î, øåèð éàçìàüà
áàøëàìûøäû. Ùèíäèñòàíà, âàëèäåéíëÿðèíèí éàíûíà ãàéûäàí ýÿëÿúÿê éàçû÷û
áèð ìöääÿò Ëàõîð øÿùÿðèíäÿ ÷àï îëóíàí “Âÿòÿíäàø âÿ ùÿðáè ãÿçåò”äÿ
ìöõáèð âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿéèð. Ìöñòÿìëÿêÿ÷è áèð äþâëÿòèí ãÿçåò èø÷èñè êèìè,
î, ÷îõëó ñÿéàùÿò åäèð, éöçëÿðëÿ àäàìëà ýþðöøöð âÿ ìöðÿêêÿá, áÿçÿí ëàï
÷ûõûëìàç âÿçèééÿòëÿðÿ äöøöð, áàøûíà ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàð ýÿëèð, ùÿð àí
þëöì âÿ òÿùëöêÿ èëÿ ãàðøûëàøûð.
Æóðíàëèñòëèê ôÿàëèééÿòè Ð.Êèïëèíãèí äöíéàýþðöøöíö çÿíýèíëÿøäèðèð
âÿ ùÿéàòà ìöíàñèáÿòèíè äÿéèøèð. Î, ùÿì ìöñòÿìëÿêÿ÷è èíýèëèñëÿðäÿí,
ùÿì äÿ éåðëè ÿùàëèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èíòåðâöëÿð ýþòöðöð, ìöùàðè-
áÿ âÿ éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿð áàðÿäÿ ðåïîðòàæëàð éàçûð, ÿòðàô ìöùèòÿ äèã-
ãÿò éåòèðèð, äÿðèí ìöøàùèäÿëÿð àïàðûð. Ùÿòòà Áðèòàíèéàíûí Ùèíäèñòàíäàêû
áàø êîìàíäàíû Ãÿíäàùàðëû Ðîáåðòñ áåëÿ îíóí éåðëè øÿðàèò âÿ ìöùèò
ùàããûíäà ñþéëÿäèéè ôèêèð âÿ ìÿñëÿùÿòëÿðëÿ ùåñàáëàøûð. Ïåøÿêàð æóðíà-
ëèñòëèê ôÿàëèééÿòè Ðåäéàðäà èìêàí âåðèð êè, î, þçöíÿìÿõñóñ Ùèíäèñòàí
ùÿéàòûíû, éåðëè ÿùàëèíèí ìÿèøÿòèíè, ïñèõîëîýèéàñûíû, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè, çÿí-
ýèí ÿñàòèðëÿðèíè âÿ øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíû äÿðèíäÿí þéðÿíñèí. Áöòöí
13
áó áèëèêëÿð ùÿì ýÿëÿúÿêäÿ îíóí äàùà óüóðëà áóðàäà ôÿàëèééÿò ýþñ-
òÿðìÿñèíÿ, ùÿì äÿ îðèæèíàë áèð éàçû÷û-ñÿíÿòêàð êèìè éåòèøìÿñèíÿ øÿðàèò
éàðàòìûøäûð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, Ð.Êèïëèíã þç ÿñÿðëÿðèíèí áþéöê ÿêñÿ-
ðèééÿòèíèí ìþâçóñóíó ìÿùç Ùèíäèñòàí ùÿéàòûíäàí ýþòöðìöøäöð. Éåðè
ýÿëìèøêÿí îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Êèïëèíã äåìÿê îëàð êè, áöòöí
áàøãà Ãÿðá éàçû÷ûëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã Øÿðãÿ, Ùèíäèñòàíà áèð åêçîòèê
þëêÿ êèìè áàõìàìûøäûð. Áó ìþúöçÿëÿð äèéàðû îíóí èêèíúè âÿòÿíè èäè âÿ
î, þìðöíöí áþéöê áèð ùèññÿñèíè áóðàäà êå÷èðìèø, áó éåðëÿðÿ ÷îõ éàõøû
áÿëÿä îëìóøäó.
Áèð ìöääÿò ãÿçåòäÿ èøëÿäèêäÿí ñîíðà î, éåíèäÿí Èíýèëòÿðÿéÿ ãàéûòìûø
âÿ îí áèð èë áóðàäà éàøàìûøäûð. Ùèíäèñòàíäà éàøàäûüû äþâðëÿðäÿ àïàðäûüû
ìöøàùèäÿëÿð, éàøàäûüû ùèññëÿð âÿ òîïëàäûüû òÿúðöáÿëÿð îíóí áÿäèè éàðàäû-
úûëûüûíûí ôîðìàëàøìàñûíà, éàçû÷û òÿõÿééöëöíöí äÿðèíëÿøìÿñèíÿ âÿ ÿñÿð-
ëÿðèíèí èäåéà-ìÿçìóí èñòèãàìÿòëÿðèíèí ìöÿééÿí îëóíìàñûíà èìêàí âåð-
ìèøäèð. Ùèíäèñòàí, Øÿðã ìþâçóñó Ð.Êèïëèíãèí “Äåïàðòàìåíò íÿüìÿëÿðè”
êèòàáûíäà òîïëàíìûø øåðëÿðèíèí äÿ áàøëûúà ìþâçóñó îëóíìóøäóð. Áèð ãÿäÿð
ñîíðà, 1887-1889-úó èëëÿðäÿ Êèïëèíã “Ùèíäèñòàí äÿìèð éîëó êèòàáõà-
íàñû” áöëëåòåíèíäÿ ùåêàéÿëÿðèíè ÷àï åòäèðìèøäèð. Áó ùåêàéÿëÿðèí äÿ
ìþâçóëàðû áàøëûúà îëàðàã Ùèíäèñòàí ùÿéàòûíäàí ýþòöðöëìöøäöð.
Èëê áÿäèè ÿñÿðëÿðèíäÿ (èñòÿð øåèðëÿð îëñóí, èñòÿðñÿ äÿ ùåêàéÿëÿð)
Ð.Êèïëèíã èíýèëèñ, Àâðîïà îõóúóëàðû ö÷öí Ùèíäèñòàí ùÿéàòûíû áèð åêçî-
òèêà êèìè âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, î äþâðäÿ ùÿì Èíýèëòÿðÿäÿ, ùÿì äÿ öìó-
ìèééÿòëÿ áöòöí Àâðîïàäà Øÿðã ìþâçóñó ÿñàñ åòèáàðèëÿ åêçîòèêà ìÿã-
ñÿäèëÿ âåðèëèðäè. Ú.Ù.Áàéðîíóí, (“Øÿðã ïîåìàëàðû”, “×àéëä Ùàðîëäóí
ñÿéàùÿòè” âÿ “Äîí Æóàí”, Ï.Á.Øåëëèíèí “Èñëàìûí öñéàíû” âÿ Â.Ñêîòòóí
“Òèëñèì”) ÿñÿðëÿðèíäÿ Øÿðã ìþâçóñó áèëàâàñèòÿ åêçîòèê ñÿúèééÿ äàøû-
éûðäû. Åéíè çàìàíäà, Ð.Ë.Ñòèâåíñîíóí âÿ Ð.Ùàããàðäûí åêçîòèê ÿñÿðëÿðè
Àâðîïà (Ãÿðá) îõóúóëàðû òÿðÿôèíäÿí ÷îõ áþéöê ìàðàãëà ãàðøûëàíûðäû.
Åëÿúÿ äÿ, Ò.Ùàðäè, Ú.Ìåðåäèò âÿ Ù.Úåéìñ ïñèõîëîæè-ìàúÿðà ðîìàíëà-
ðûíäà Øÿðã-Ãÿðá ãàðøûäóðìàñû ïðîáëåìëÿðèíÿ ýåíèø éåð àéûðûðäûëàð.
Êèïëèíã áó èêè äöíéàíûí áåëÿ ãàðøûëàøäûðûëìàñû âÿ áèð-áèðè èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà
ãîéóëìàñû èëÿ ðàçûëàøìûðäû. Òÿñàäöôè äåéèë êè, “Øÿðã âÿ Ãÿðá ùàããûíäà
áàëëàäà” øåðèíäÿ î, éàçûðäû:

Åù, Ãÿðá åëÿ Ãÿðáäèð, Øÿðã äÿ êè, Øÿðã,

Àéðûëìàéûíúà ìÿùøÿð ýöíöíÿ ãÿäÿð Ýþé Éåðäÿí,
×ûõìàéàúàã îíëàð þç ìÿùâÿðèíäÿí.
14
 Äöíéàíûí ñîíóíäà ýöúëöëÿð äóðñà öç-öçÿ,
Îíäà íÿ Øÿðã îëàúàã, íÿ Ãÿðá îëàúàã,
Òàéôà, âÿòÿí, ñîé äà îëìàéàúàã éåðëè-äèáèíäÿí.

Ð.Êèïëèíãèí áöòöí áàøãà Ãÿðá éàçû÷ûëàðûíäàí ôÿðãëè äöøöíìÿéÿ

ÿñàñû âàð èäè. ×öíêè î þçöíö äàùà ÷îõ øÿðãëè, ùèíäèñòàíëû ñàéûðäû, áó éåð-
ëÿð îíóí ö÷öí ðÿãèá, äöøìÿí þëêÿ äåéèëäè, ÿëáÿòòÿ êè, áó éåðëÿð îíóí
ö÷öí åêçîòèêà äà îëà áèëìÿçäè, ÷öíêè î, Øÿðãÿ éàõøû áÿëÿä èäè, øÿðãëèëÿð
îíóí ö÷öí äîüìà èäèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, Ð.Êèïëèíã åêçîòèêàäàí ùå÷ èì-
òèíà äà åòìèðäè. Îíóí éàðàäûúûëûüûíäà åêçîòèêà ýþçÿëëèê, úàçèáÿäàðëûã,
ìàúÿðà÷ûëûã âàñèòÿñèäèð, ìÿçìóíäàí ÷îõ ôîðìàäûð. Öìóìèééÿòëÿ, Øÿðã
ùÿéàòû Ð.Êèïëèíãÿ ÷îõ øåé þéðÿòìèøäèð, Øÿðãëÿ áàüëû îíóí ìÿíèìñÿäèéè
ùèêìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ðåàëëûüûí àðõàñûíäà ýèçëÿíìÿê, ùÿãèãè ñèôÿòèíè
ýþñòÿðìÿìÿê ùèêìÿòè îëìóøäóð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ ùÿéàò ðåàëëûãëàðûíäàí
ãà÷ìàã ö÷öí Ð.Êèïëèíã íàüûë éàçûð, þçö äÿ ÿñë Øÿðã íàüûëû. Îíóí íàüûë
àëÿìè, ùÿì ðÿìçäèð, ùÿì ùÿãèãÿò, ùÿì ÿôñàíÿäèð, ùÿì äÿ ðåàëëûã. Ðèêêè-
Òèêêè-Òàâè äÿ, Ìàóãëè äÿ ðåàë, ùÿéàòäàí ýþòöðöëìöø îáðàçëàðäûð.
Ð.Êèïëèíã ÿñÿðëÿðèíäÿ áàøëûúà îëàðàã ýöúëö èíñàí îáðàçû éàðàäûð.
Òÿñàäöôè äåéèë êè, îíó “äÿìèð Ðåäéàðä” àäëàíäûðûðäûëàð. Îíóí ãÿùðÿ-
ìàíëàðû – èíýèëèñ çàáèòëÿðè âÿ ùèíäëè-èíýèëèñëÿð ãóðàí, éàðàäàí àäàìëàð
èäè, îíëàð ùÿðÿêÿò, èø àäàìëàðû èäè. Îíëàð éîëëàð ÷ÿêìÿê, êþðïöëÿð ñàë-
ìàã, õÿñòÿëÿðè ìöàëèúÿ åòìÿê, çÿèôëÿðè ìöäàôèÿ åòìÿê, òèêèá-ãóðìàã
ö÷öí äöíéàíûí àõûðûíà áåëÿ ýåòìÿéÿ ùàçûð îëàí èíñàíëàð èäè. Áó “àü
àäàìëàð” äöíéàäà ìÿäÿíèééÿò äàøûéûúûëàðû âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìÿëè
èäèëÿð. Éàçû÷û áó èäåéàéà âÿ éà èäåîëîýèéàéà î ãÿäÿð àëóäÿ îëóð êè, ùÿòòà
èôðàòà âàðûð âÿ äåéèð êè, èíêèøàô åòìèø èìïåðèàëèçì âÿ èìïåðèàëèñò þëêÿëÿð
ýåðè ãàëìûø “âÿùøè” èíñàíëàðû, þëêÿëÿðè èøûãëûüà ÷ûõàðäûð, îíëàðà ìÿäÿ-
íèééÿò áÿõø åäèð, àü ýöíÿ ÷ûõàðäûð.
Ð.Êèïëèíãèí áÿäèè éàðàäûúûëûüû ÷îõ ìöðÿêêÿá, çèääèééÿòëè øÿðàèòäÿ
âÿ ìöùèòäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Èéèðìè äþðä éàøûíäà îëàðêÿí î, Àìåðèêà
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûíà ñÿôÿð åòìèø âÿ áèð íå÷ÿ èë áó þëêÿäÿ éàøàìûøäûð.
Éàçû÷û ùÿëÿ Àìåðèêàäà îëäóüó äþâðäÿí áàøëàéàðàã áÿäèè éàðàäûúûëûüûíû
äàâàì åòäèðìÿêëÿ éàíàøû ùÿì äÿ èúòèìàè-ñèéàñè ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë
îëìóø, áèð ñûðà äþâëÿò èøëÿðèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäèð. Ñèéàñè äöíéà-
ýþðöøëÿðèíÿ ýþðÿ î, êîíñåðâàòîðëàðûí òÿðÿôèíäÿ äàéàíàðàã ëèáåðàëëàðà
ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Áöòöí áó èúòèìàè-ñèéàñè ôÿàëèééÿò îíóí äöí-
éàýþðöøöíöí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöÿééÿí ðîë îéíàìûø âÿ áÿäèè éàðà-
äûúûëûüûíà äà òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð.
15
 Äþâðöíöí ÷îõ íöôóçëó ñèéàñè õàäèìëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëàí Ð.Êèïëèíã
ùÿì äÿ Àâðîïàäà èìïåðèàëèñò ÿäÿáèééàòûíûí éàðàäûúûñû îëìóø âÿ ìöñ-
òÿìëÿêÿ÷èëèê èäåîëîýèéàñûíû èäåàëèçÿ âÿ òÿðÿííöì åòìèøäèð. Îíóí ôèê-
ðèíúÿ, ìÿäÿíè úÿùÿòäÿí äàùà èíêèøàô åòìèø, þíúöë éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòàí
èíýèëèñëÿð ýåðè ãàëìûø, èíêèøàô åòìÿìèø õàëãëàðà ìÿäÿíèééÿò ýÿòèðèð,
îíëàðû äöíéàíûí ãàáàãúûë õàëãëàðû ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûðëàð. Áåëÿëèêëÿ,
éàçû÷û Èíýèëòÿðÿíèí Ùèíäèñòàíäà, Àôðèêàäà âÿ áèð ñûðà äèýÿð Øÿðã þëêÿ-
ëÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê, ãÿñáêàð÷ûëûã, òàëàí÷ûëûã ñèéàñÿ-
òèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Éàçû÷û ùÿì äÿ áó äåäèêëÿðèíÿ öðÿê-
äÿí èíàíûðäû. Áó èäåéàëàð õöñóñèëÿ îíóí “Èøûã ñþíäö”, “Úÿñóð äÿíèç÷èëÿð”
âÿ “Êèì” ðîìàíëàðûíäà, ÷îõñàéëû ùåêàéÿëÿðèíäÿ âÿ ñèëñèëÿ øåðëÿðèíäÿ
ïàðëàã øÿêèëäÿ èôàäÿ îëóíìóøäóð.
Äöíéà ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ èëê íþâáÿäÿ áåëÿ “úèääè” ÿñÿðëÿðè èëÿ
ìÿøùóð îëàí, çàùèðÿí çÿùìëè, ãàøãàáàãëû âÿ áèð ãÿäÿð äÿ “ÿòèàúû”
Ð.Êèïëèíã óøàãëàðû öðÿêäÿí ñåâìèø, áó áàëàúà ìÿõëóãëàðûí äàõèëè-
ìÿíÿâè àëÿìèíè, ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðûíû, äóéüó âÿ äöøöíúÿëÿðèíè, àðçó
âÿ ãàéüûëàðûíû ÷îõ éàõøû áèëìèø, îíëàðûí ïñèõîëîýèéàñûíà äÿðèíäÿí áÿëÿä
îëìóø âÿ ùå÷ êèìèí ýþçëÿìÿäèéè ùàëäà óøàãëàð ö÷öí (ùÿì äÿ áþéöêëÿð
ö÷öí) áèð-áèðèíäÿí ãèéìÿòëè âÿ ýþçÿë íàüûëëàð éàçìûøäûð. “Óøàãëàð ö÷öí
åëÿ-áåëÿ íàüûëëàð” àäëàíàí êèòàáûíà äàõèë îëàí ÿñÿðëÿðè èëê íþâáÿäÿ þç
äÿðèí èäåéàñû, áþéöê ÿõëàãè-òÿðáèéÿâè ÿùÿìèééÿòè, éöêñÿê áÿäèè õöñó-
ñèééÿòëÿðè, ãåéðè-àäè ýþçÿë èôàäÿ âÿ òÿñâèð âàñèòÿëÿðè, îáðàçëàð ñèñòåìè
èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð.
Àðòûã áèð ÿñðÿ éàõûíäûð êè, äöíéàíûí ìöõòÿëèô ýóøÿëÿðèíäÿ éàøàéàí
óøàãëàð (ùÿì äÿ áþéöêëÿð) áó “çÿùìëè, ãàøãàáàãëû” èíýèëèñ áàáàíûí
“Áàëèíàíûí áîüàçû íÿ ö÷öí äàðäûð”, “Äÿâÿíèí áåëèíäÿêè ùþðýöúö íåúÿ
ÿìÿëÿ ýÿëèá”, “Êÿðýÿäàíûí äÿðèñè íèéÿ êÿëÿ-êþòöðäö”, “Þçáàøûíà ýÿçÿí
ïèøèê”, “Ðèêêè-Òèêêè-Òàâè” êèìè âÿ íå÷ÿ-íåúÿ áåëÿ äÿðèí ìÿíàëû, ìÿçÿëè
âÿ øèðèí íàüûëëàðûíà ãóëàã àñûðëàð.
Ð.Êèïëèíãèí ÿí ìÿøùóð ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè äÿ “Ìàóãëè” íàüûë ïîâåñ-
òèäèð. Áó ïîâåñò èëê íþâáÿäÿ çàùèðè ìàúÿðà÷ûëûã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ âÿ
äÿðèí èäåéà-áÿäèè ìÿçìóíóíà ýþðÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. ßýÿð Ð.Êèï-
ëèíãèí äèýÿð “úèääè” ñÿúèééÿëè ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ áó ÿñÿðëÿðèí ãÿùðÿìàí-
ëàðûíûí, îáðàç âÿ ïåðñîíàæëàðûíûí òÿñâèðèíäÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð ñòàòèêëèê,
îõøàðëûã âàðñà, áó ïîâåñòäÿ òÿñâèð îëóíàí áöòöí ãÿùðÿìàíëàð Àòà âÿ
Àíà úàíàâàð, õåéèðõàù Àéû Áàëó, èýèä ãàðà ïàíòåð, êÿëÿêáàç âÿ åéíè
çàìàíäà àüûëëû Ôèë Õàòõè, èðè Èëàí Êàà, ãàíè÷ÿí, ãÿääàð éûðòûúû ïÿëÿíý
16
Øèðõàí, éàëòàã, èêèöçëö âÿ ðèéàêàð ÷àããàë Òàáàêè, åëÿúÿ äÿ äèýÿð ïåðñî-
íàæëàðûí ùàìûñû þç õàñèééÿòëÿðè, äàâðàíûøëàðû âÿ ôÿðäè úèçýèëÿðè èëÿ ñå÷è-
ëèðëÿð âÿ éàääàøëàðà ùÿêê îëóíóðëàð.
“Ìàóãëè” ïîâåñòèíèí áàø ãÿùðÿìàíû áèð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ùåé-
âàíëàðûí àðàñûíà äöøÿí, òÿçÿúÿ àíàäàí îëàí âàõòäàí äèøè ãóðäóí ùèìà-
éÿñè àëòûíäà âÿ îíó ñöäö èëÿ áþéöéÿí, Èíñàí áàëàñû (áÿäÿíè òöêñöç îëäó-
üóíó ýþðÿ ùåéâàíëàð îíó ãóðáàüàéà áÿíçÿäèðäèëÿð) Ìàóãëèäèð. Èíñàíëàð
àðàñûíäà îëäóüó êèìè, ùåéâàíàò àëÿìèíäÿ äÿ Õåéèð âÿ Øÿð ãöââÿëÿð
ùþêì ñöðöð. Ìöÿëëèô áó ìÿñÿëÿäÿ ùåéâàíàò àëÿìèíÿ öñòöíëöê âåðèð,
éÿíè ùåéâàíëàð èíñàíëàðà íèñáÿòÿí äàùà õåéèðõàùäûð. ßñÿðäÿêè ùàäè-
ñÿëÿð íàüûë øÿêëèíäÿ âåðèëñÿ äÿ áó ùàäèñÿëÿð ýåð÷ÿêëèêëÿ, ðåàë ùÿéàòëà
òàìàìèëÿ óéüóí ýÿëèð, ñÿñëÿøèð âÿ éàçû÷û èíñàíëàðëà éàíàøû èíñàí õàñèééÿòëè
ùåéâàíëàðûí äà äîëüóí, èíàíäûðûúû, òÿáèè ïñèõîëîæè ïîðòðåòëÿðèíè éàðàäûð,
îíëàðûí äàõèëè-ìÿíÿâè àëÿìèíè, ùÿòòà þçöíÿìÿõñóñ “ùèññ âÿ ùÿéÿúàí-
ëàðûíû” áþéöê ìÿùàðÿòëÿ òÿñâèð åäèð.
Òÿñàäöôè äåéèë êè, ìÿøùóð èíýèëèñ øàèðè Ó.Á.Éåéòñ Ð.Êèïëèíã íÿñëèíÿ
äàõèë îëàí éàçû÷ûëàðû ôàúèÿâè íÿñèë àäëàíäûðìûøäû. “Éåðèí ýþéäÿí àéðûëäû-
üû ìÿùøÿð ýöíöíö” ýþðìÿê ìÿùç áó íÿñëÿ ìÿíñóá îëìóøäóð. Éàøàäû-
üû äþâðöí, ìöùèòèí öìóìè ñÿúèééÿñèíäÿí ýÿëÿí áÿäáèíëèéÿ, ðóù äöø-
êöíëöéöíÿ, öìèäñèçëèéÿ áàõìàéàðàã, Êèïëèíã ýöúëö àäàì èäè. Î, áöòöí
ÿñÿðëÿðèíäÿ èøûüà úàí àòûðäû, èíñàíëàðà, äöíéàéà õèäìÿò åòìÿê èñòÿéèðäè.
Î äþâðäÿ Øÿðã ùàããûíäà ôîðìàëàøìûø ìÿíôè, íåãàòèâ ôèêèðëÿðèí
ÿêñèíÿ îëàðàã Ðåäéàðä Êèïëèíã áþéöê Àñèéà ìÿäÿíèééÿòèíè èíêàð
åòìèðäè. ßêñèíÿ, î, âàð ýöúö èëÿ ÷àëûøûðäû êè, åëÿ äÿ ñàäÿ îëìàéàí Øÿðã
ìÿäÿíèééÿòèíè äÿðê åòñèí, ùÿòòà äöíéàéà äà áèð øÿðãëè ýþçö èëÿ áàõìàüà
÷àëûøûðäû. Áåëÿëèêëÿ, áó áþéöê éàçû÷û ÿýÿð áèð òÿðÿôäÿí èíýèëèñ èìïåðèà-
ëèçìèíèí øÿðÿôèíÿ íÿüìÿëÿð ãîøóðäóñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí èíñàíëûã ìàíè-
ôåñòèíè éàðàäûðäû.

***
XX éöçèëëèêäÿ äÿ íàüûë äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà àïàðûúû èñòèãàìÿòëÿð-
äÿí áèðè îëàðàã ãàëûð. Êå÷ÿí ÿñðèí áèð ÷îõ ýþðêÿìëè éàçû÷ûëàðû ãÿäèì
ÿñàòèð âÿ ôîëêëîð ìàòåðèàëëàðûíà ìöðàúèÿò åäÿðÿê ìöàñèð èíñàíëàðûí, áÿøÿ-
ðèééÿòèí áóýöíêö äÿðä-ñÿðëÿðèíè, ãàéüûëàðûíû, ïðîáëåìëÿðèíè à÷ìàüà
÷àëûøìûøëàð. Áåëÿ éàçû÷ûëàðäàí áèðè äÿ XX ÿñðäÿ éàøàìûø ýþðêÿìëè Ïîð-
òóãàëèéà (Ïîðòÿýèç) éàçû÷ûñû Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðà îëìóøäóð.
17
 XX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà äöíéà òàðèõèíäÿ ÷îõñàéëû ìþùòÿøÿì ùàäè-
ñÿëÿð áàø âåðìèøäèð. Éàâàø-éàâàø äöíéàíûí ñèéàñè àá-ùàâàñû äÿéèø-
ìÿéÿ áàøëàéûð. Àâðîïàíû áöðöéÿí, áöòöí äöíéà ö÷öí, áÿøÿðèééÿò ö÷öí
áèð òÿùëöêÿ îëàí ìèëëÿò÷è-øîâèíèçì ñèéàñÿòè – ôàøèçì èôëàñà óüðàéûð,
èíñàíëàð éåíè, äåìîêðàòèê äÿéÿðëÿð óüðóíäà ìöáàðèçÿ åòìÿéÿ áàøëàéûð.
Äöíéàíûí ñèéàñè õÿðèòÿñèíäÿ éåíè ðÿíýëÿð, éåíè ñÿðùÿäëÿð éàðàíìàüà
áàøëàéûð. Áóíóíëà áåëÿ, ùÿëÿ áó ýöí äÿ íÿèíêè èäåàë, ùå÷ íîðìàë úÿìèé-
éÿòäÿí äàíûøìàã ìöìêöí äåéèë. Äöíéàíûí áèð òÿðÿôèíäÿ àúëûã âÿ
ñÿôàëÿò, äèýÿð òÿðÿôèíäÿ úàù-úàëàë, åéø-èøðÿò ùþêì ñöðöð. Éåíÿ ýöúëö
çÿèôè ÿçèð, ýöúëö ùàãëû, çÿèô ùàãñûç ñàéûëûð. ßñàñÿí Øÿðã þëêÿëÿðèíè áöðöìöø
ìöùàðèáÿ ùÿð ýöí éöçëÿðëÿ ýöíàùñûç ìöñÿëìàíûí ùÿéàòûíà ñîí ãîéóð.
Áèð îâóú ñèéàñÿò èøáàçëàðûíûí ùîããàëàðû ñàéÿñèíäÿ åëÿ áó ýöí äÿ Ôÿëÿñ-
òèíäÿ, ßôãàíûñòàíäà, Áàëêàíëàðäà, Èðàãäà âÿ Ãàðàáàüäà íå÷ÿ-íå÷ÿ ãàäûí-
óøàã, ãîúà-úàâàí äöíéàñûíû äÿéèøèð, øÿùèä îëóð. Ìèí èëëÿðäÿí áÿðè äàâàì
åäÿí áó ÷ÿêèøìÿëÿðäÿ äöíéàíûí ÿí éûðòûúû âàðëûüû îëàí èíñàíëàð âÿùøè-
úÿñèíÿ áèð-áèðèíèí ÿòèíè éåéèð, ãàíûíû è÷èð. Èíñàíïÿðâÿðëèê (ùóìàíèçì),
äåìîêðàòèéà àíëàéûøëàðû áþéöê, äàùà ýöúëö äþâëÿòëÿðèí êè÷èê, äàùà çÿèô
äþâëÿòëÿð öçÿðèíäÿ àüàëûã åòìÿñè ö÷öí áèð âàñèòÿ, áèð äåêîðàñèéàéà ÷åâ-
ðèëìÿêäÿäèð. Áó ýöí öñòöíëöê Ãÿðáäÿäèð, ýöú ìÿðêÿçè Ãÿðáÿ êå÷èá,
Ãÿðá Øÿðã öçÿðèíäÿ ùþêìðàíëûã åäèð, ñàíêè áó Ãÿðá ìèí èëëÿðäÿí áÿðè
è÷èíäÿ áÿñëÿäèéè, ÿñðëÿð áîéó ÿçèçëÿéÿ-ÿçèçëÿéÿ ãîðóéóá ñàõëàäûüû Øÿðãÿ
îëàí êèí-êöäóðÿòèíè öçÿ ÷ûõàðäàðàã, îíäàí ãèñàñ àëûð.
Àíúàã ÿäÿáèééàò, ñÿíÿò áó ùèññëÿðäÿí ùÿìèøÿ óçàã îëóá, ùÿìèøÿ
áó ñèéàñÿò äÿëëàëëàðûíû èôøà åäèá, èíñàíëàðû áèðëèéÿ, ãàðäàøëûüà ÷àüûðûá.
Ìÿøùóð Ïîðòóãàëèéà éàçû÷ûñû Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðà äà ìÿùç áåëÿ
éàçû÷ûëàðäàí áèðè îëìóøäóð. Æ.Ã.Ôåððåéðà áþéöê äåìîêðàòèê ÿíÿíÿëÿðè
îëàí Ïîðòóãàëèéàäà éàøàìûø âÿ éàçûá-éàðàòìûøäûð. Îíóí áÿäèè éàðàäû-
úûëûüû äöíéà ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ áèð ìþâãåéÿ ìàëèêäèð.
Äöíéà ÿäÿáèééàòûíà ìîäåðíèñò øàèð âÿ íàñèð êèìè äàõèë îëàí, íåîðåà-
ëèçì ÿäÿáè úÿðÿéàíûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðà
äàùà ÷îõ “Úÿñóð Æîàíûí ãÿðèáÿ ìàúÿðàëàðû” ðîìàíû èëÿ òàíûíìûøäûð. Áó
êèòàá áÿøÿðèééÿòèí áóýöíêö ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ðåàë-ÿôñàíÿâè
áèð íàüûëäûð. Áÿëè-áÿëè, ðåàë âÿ ÿôñàíÿâè áèð íàüûë. ×öíêè áó êèòàá ÿíÿ-
íÿâè íàüûë öñëóáóíà óéüóí îëàðàã ôàíòàñòèê, ÿôñàíÿâè ôîðìàäà éàçûëñà äà,
áóðàäà áóýöíêö áÿøÿðèééÿòè íàðàùàò åäÿí ïðîáëåìëÿðèí ÿêñÿð ùèññÿñè òàì
ðåàëëûãëà òÿñâèð åäèëìèøäèð. Æ.Ã.Ôåððåéðàíûí áó êèòàáû ùå÷ øöáùÿñèç êè,
äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà áó ôîðìàäà éàçûëìûø íÿùÿíý ÿñÿðëÿðèí äàâàìû èäè.
18
Æ.Ã.Ôåððåéðà áó ÿñÿðèíè éàçàðêÿí Ô.Ðàáëåíèí “Ãàðãàíòóà âÿ Ïàíòàãðóåë”, Ì. äå
Ñåðâàíòåñèí “Äîí Êèõîò”, Ú.Ñâèôòèí “Ãóëëèâåðèí ñÿéàùÿòëÿðè” êèìè íöìó-
íÿâè ÿñÿðëÿðèíäÿí ãèäàëàíìûø, èëùàì àëìûøäûð. Ë.Êåðîëóí Àëèñàñû êèìè,
Ôåððåéðàíûí äà Úÿñóð Æîàíû þç íàüûë äöíéàñûíà ñÿéàùÿò åäèð, áöòöí áàøãà
íàüûë ãÿùðÿìàíëàðû êèìè, î äà áÿðêÿ-áîøà äöøöð, ùÿéàòûí àüûð, þëöìúöë
ñûíàãëàðûíäàí êå÷èð, øÿðèí êþêöíö êÿñìÿê, èíñàíëàðû áÿëàëàðäàí, äÿðä-
ÿëÿìäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí îëìàçûí ÿçàáëàðûíû, èøýÿíúÿëÿðèíè ÷ÿêìÿëè
îëóð. Áó ãÿùðÿìàí åëÿ Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðàíûí þçö èäè.
Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðà 1900-úö èëäÿ Ïîðòó øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëóá.
Æîçåíèí 17 éàøû îëàíäà Ëèññàáîíäà èëê ìóñèãè ÿñÿðè – “Êÿíä èäèëëèéàñû”
ñèìôîíèéàñû èôà åäèëèð. Åëÿ ùÿìèí èëäÿ îíóí “Äàü çàíáàãëàðû” àäëû èëê
ëèðèê øåðëÿð êèòàáû ÷àï îëóíóð. Èêè èëäÿí ñîíðà áó èñòåäàäëû ýÿíú ãÿëÿìèíè
ñöíýöéëÿ ÿâÿç åäÿðÿê “Òÿëÿáÿ àëàéû” ñûðàëàðûíäà ìîíàðõèéà÷ûëàðëà
ìöáàðèçÿ åòìÿê ö÷öí úÿáùÿéÿ ýåäèð. 21 éàøûíäà îëàðêÿí Æîçå Ãîìåñ
Ôåððåéðàíûí “Óçàã” àäëû èêèíúè øåðëÿð êèòàáû ÷àïäàí ÷ûõûð.
Æ.Ã.Ôåððåéðà 1924-úö èëäÿ Ëèññàáîí Óíèâåðñèòåòèíèí ùöãóã ôàêöëòÿ-
ñèíè áèòèðèð. Òÿùñèëèíè áàøà âóðàí êèìè î Íîðâå÷ÿ ýåäèð âÿ áåø èë ìöä-
äÿòèíäÿ Êðèñòèàíçóíä (Îñëî) øÿùÿðèíäÿ êîíñóë âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿéèð.
1926-úû èëäÿ áàø âåðìèø ôàøèñò ÷åâðèëèøè çàìàíû î, ùÿëÿ Êðèñòèàíçóíä
øÿùÿðèíäÿ èäè âÿ àíúàã áóíäàí 4 èë ñîíðà âÿòÿíÿ ãàéûòìûøäûð.
Îíóí âÿòÿíÿ ãàéûòäûüû 30-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ïîðòóãàëèéàäà
ñèéàñè äóðóì ýÿðýèíëÿøÿðÿê ñîí ùÿääÿ ÷àòìûøäû. Äèêòàòîð Îëèâåéðà Ñàëà-
çàðûí ýöúö ýöíö-ýöíäÿí àðòûðäû. Ëèññàáîí ñöðÿòëÿ ôàøèñò Áåðëèíè âÿ Ðîìàñû
èëÿ éàõûíëàøûðäû. 1936-1939-úó èëëÿðäÿ Ïîðòóãàëèéà Ïèðåíåé éàðûìàäà-
ñûíäà ôàøèñò Àëìàíèéàñû âÿ Èòàëèéàñûíûí ôîðïîñòóíà ÷åâðèëìèøäè. Áó âàõò
äöíéàíû ìöùàðèáÿ àëîâó áöðöäö. Øåð äåéÿí, íÿüìÿ îõóéàí òóòè äèëëÿð
ñóñìàüà ìÿúáóð åäèëäè. Ìÿùç áó ÿðÿôÿäÿ Æ.Ã.Ôåððåéðà àíëàäû êè, îíóí
ïåøÿñè øàèðëèêäèð. Î, éàçûðäû: “1931-úè èëèí 8 ìàé ýåúÿñèíäÿ, Ìàðêåç-
äå-Ôðîíòåéð êö÷ÿñèíèí ñÿêèëÿðèíè òÿïèêëÿäèéèì âàõò ìÿíÿ áÿäàùÿòÿí
ÿéàí îëäó: ìÿíèì ÿñë èñòåäàäûì – ÿñë ïîåçèéàäûð”. Àíúàã ìöùàðèáÿíèí
áàøëàíìàñû, äöíéàíûí áåëÿ ãàðûøìàñû Æ.Ã.Ôåððåéðàíû áÿäèè éàðàäûúûëûã-
äàí ìÿùðóì åòìèøäè. Éàëíûç 40-úû èëëÿðèí ñîíëàðûíäà, èéèðìè éåääè èëëèê
ôàñèëÿäÿí ñîíðà î, éåíèäÿí ÿëèíÿ ãÿëÿì àëäû âÿ 1948-úè èëäÿ “Ïîåçèéà
I” øåðëÿð òîïëóñóíó ÷àï åòäèðÿ áèëäè. 1950-úè èëäÿ îíóí “Ïîåçèéà II”
êèòàáû èøûã öçö ýþðöð.
Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà, áöòöí Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ
îëäóüó êèìè, Ïîðòóãàëèéàäà äà áÿäèè ÿäÿáèééàòûí ôîðìàñû âÿ ìÿçìóíó
19
äÿéèøèëìÿéÿ, éåíèëÿøìÿéÿ áàøëàéûð, ìîäåðíèñò ÿäÿáè úÿðÿéàíëàð þí ïëàíà
êå÷èð. Æ.Ã.Ôåððåéðà äà Àâðîïàäà ýåäÿí áó ÿäÿáè ïðîñåñèí ôÿàë èøòèðàê-
÷ûñû èäè âÿ î äà éåíè ÿäÿáèééàòûí éàðàäûúûëàðûíäàí áèðè êèìè ÷ûõûø åäèð.
“Ïîåçèéà I” âÿ “Ïîåçèéà II” êèòàáëàðû ÷àï îëóíàíäàí ñîíðà ÿäÿáè òÿíãèä
îíóí ùàããûíäà éàçûðäû: “Áó òîïëóëàð áèçÿ èìêàí âåðäè êè, áèç íåîðåàëèñò
úÿðÿéàíà ãîøóëàí ÿí äÿéÿðëè áèð ïîåçèéà ôèãóðó èëÿ òàíûø îëàã”.
Ùÿìèí äþâðäÿ Ïîðòóãàëèéàäà ãàáàãúûë çèéàëû òÿáÿãÿñè ìÿùç íåî-
ðåàëèçì úÿðÿéàíû ÿòðàôûíäà áèðëÿøìèøäè êè, îíëàðûí ÿí ïàðëàã íöìàéÿí-
äÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ Æ.Ã.Ôåððåéðà èäè. Èñòåäàäëû áÿñòÿêàð, ýþçÿë øàèð, áþéöê
íÿñð óñòàñû, Ïîðòóãàëèéà ôîëêëîðóíóí áèëèúèñè îëàí Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðà
ùÿì äÿ õàëãûíûí ìèëëè øÿðÿôèíè ãîðóéàí ìöòÿðÿããè çèéàëûëàðäàí áèðè èäè.
1950-1962-úè èëëÿðäÿ î, áèð íå÷ÿ ùåêàéÿëÿð òîïëóñó ÷àï åòäèðìèøäèð.
Áóíëàðäàí õöñóñèëÿ “Èíñàí éàøàìàéàí äöíéà”, “Þçýÿ âàðëûãëàð
äöíéàñû”, “Ëèññàáîí ñèðëÿðè” ÿñÿðëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Áó êèòàáëàðäà
Ïîðòóãàëèéàíûí ìöàñèð ùÿéàòû áöòöí ÷ûëïàãëûüû èëÿ ðåàëèñòúÿñèíÿ òÿñâèð
îëóíìóøäóð. 1963-úö èëäÿ Æ.Ã.Ôåððåéðàíûí ÿí ïàðëàã ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè
îëàí “Úÿñóð Æîàíûí ãÿðèáÿ ìàúÿðàëàðû” íàüûë-ðîìàíû ÷àïäàí ÷ûõûð âÿ
áó ÿñÿð òåçëèêëÿ ùÿì éàçû÷ûíûí þç âÿòÿíèíäÿ, ùÿì äÿ âÿòÿíèíäÿí ÷îõ-
÷îõ óçàãëàðäà îõóúóëàðûí ñåâèìëè ÿñÿðèíÿ ÷åâðèëèð. Áó ðîìàí þç öñëó-
áóíà, ôîðìà âÿ ìÿçìóíóíà ýþðÿ äàùà ÷îõ ðîìàí-ñàòèðàäûð. Ãðîòåñê
ôîðìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí éàçû÷û äöíéàíûí áöòöí áþéöê ñàòèðèê éàçû÷ûëàðû
êèìè, äþâðöíöí áèð ÷îõ âàúèá, ÿùÿìèééÿòëè, àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíè ýþñ-
òÿðìÿê âÿ îíëàðà þç êÿñêèí, òÿíãèäè ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìÿê ö÷öí íàüûë
ôîðìàñûíû ñå÷ìèøäèð. Íåúÿ êè, áèð âàõòëàð Ô.Ðàáëå, Å.-Ò.À.Ùîôìàí, À.
ôîí Øàìèññî âÿ À.Äîäå áåëÿ åòìèøëÿð.
“Úÿñóð Æîàíûí ãÿðèáÿ ìàúÿðàëàðû” ðîìàíûíûí áàø ãÿùðÿìàíû ãîðõó
áèëìÿéÿí Æîàíäûð, áÿëè, Úÿñóð Æîàíäûð. Áó ðîìàíäà òÿñâèð îëóíàí Æîà-
íûí éàøàäûüû êÿíä äÿ, ñîíðà îíóí äöøäöéö ÿôñàíÿâè íàüûë àëÿìè äÿ
ãåéðè-àäè, ãÿðèáÿ éåðëÿðäèð. Áó éåðëÿðèí àäàìëàðû äà ãÿðèáÿ àäàìëàðäûð.
Æîàíûí áàøûíà ýÿëÿí ìàúÿðàëàð äà ãÿðèáÿ ìàúÿðàëàðäûð. Áåëÿëèêëÿ, áó
êèòàáäà òÿñâèð îëóíàí ùÿð øåé âÿ ùàìû ãÿðèáÿäèð âÿ áàøëûúàñû äà îäóð êè,
ùÿì äÿ îíëàðûí ùàìûñû ðåàëäûð, ùÿéàòèäèð âÿ öìóìáÿøÿðèäèð.
Æîàí äèýÿð ùÿìéåðëèëÿðè êèìè, ÷îõ ãÿðèáÿ áèð éåðäÿ – Àüëà Ñîíðà Äà
Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíäÿ éàøàéûð. Ìöÿëëèô áó êÿíäè âÿ îíóí ñàêèí-
ëÿðèíè õöñóñè áèð éóìîð ùèññè èëÿ áåëÿ òÿñâèð åäèð: “...áó êÿíäèí ñàêèíëÿðè
– ñÿùÿðäÿí àõøàìàúàí ýþç éàøû àõûäàí áó çàâàëëû àüëàüàíëàð, þç êþëýÿ-
ëÿðèíäÿí áåëÿ ãîðõóðäóëàð. ...áó àüçû ñåëèêëèëÿð ùÿëÿ êþðïÿëèêäÿí àüëà-
20
ìàüà âÿ àù-íàëÿ ÷ÿêìÿéÿ âÿðäèø åëÿìèøäèëÿð, îíëàð ýåúÿ-ýöíäöç þçëÿ-
ðèíèí ìèñêèí äàõìàëàðûíäà îòóðóðäóëàð, áàéûðäà èñÿ ñàíêè áóëóäëàðûí
ýþçëÿðè íÿì éåðäÿ èäè âÿ ìèíëÿðëÿ àüëàüàí ñþéöä (ýþç éàøûíû óäàíëàð
ö÷öí áó ñþéöäëÿð ÿçèç-õÿëÿô èäè) þç ãÿìëè êèðïèêëÿðèíäÿí ýþç éàøû àõû-
äûðäûëàð” âÿ ñ. Áó êÿíääÿí áèð íÿôÿð – Æîàí ÷ûõûð, î, ãÿðàðà àëûð êè, àüëà-
ìàãäàí áèð øåé ÷ûõìàç âÿ ùå÷ êèìèí úÿñàðÿò åòìÿäèéè áèð àääûì àòûð,
êÿíäèí éàõûíëûüûíäà îëàí äèâàðû àøûá ñåùðëè íàüûë äöíéàñûíà ãÿäÿì áàñûð
âÿ áóðàäà î, ñàéñûç-ùåñàáñûç äÿùøÿòëÿð, ãåéðè-àäè ùàäèñÿëÿð âÿ ÷îõ ãÿðèáÿ
âàðëûãëàðëà ðàñòëàøûð.
Æîàíûí áó íàüûë àëÿìèíäÿ ðàñò ýÿëäèéè èëê ùàäèñÿ õöñóñèëÿ äèããÿòè
úÿëá åäèð. Äèâàðûí î òàéûíäà îíóí ãàðøûñûíà íàüûëëàðäà îëäóüó êèìè, èêè
éîë ÷ûõûð; øÿð, áÿäáÿõòëèê éîëó âÿ õåéèð, õîøáÿõòëèê éîëó. Òÿáèèäèð êè, Æîàí,
õåéèð, õîøáÿõòëèê éîëóíó ñå÷èð. Àíúàã áó éîëëà ýåòìÿê ö÷öí, ãàéäàéà
ýþðÿ àäàìûí áîéíóíó âóðóðëàð, ÷öíêè õîøáÿõò îëìàã ö÷öí áàø ëàçûì
äåéèë. ßêñèíÿ î, öñòÿëèê ùÿëÿ õîøáÿõò îëìàüà ìàíå äÿ îëóð. Òÿáèèäèð êè,
Úÿñóð Æîàí áàøñûç ãàëìàãäàíñà ÷ÿòèí éîëó, áÿäáÿõòëèê éîëóíó ñå÷èð.
Áåëÿëèêëÿ, Æîàíûí ìÿøÿããÿòëè ýöíëÿðè áàøëàéûð.
Áó ðîìàí ÿñàñ åòèáàðèëÿ ãîðõó âÿ úÿñàðÿò ìîòèâëÿðèíÿ ùÿñð åäèëèá.
Áöòöí ÿñÿð áîéó éàçû÷û ìöõòÿëèô ìöìêöí éîëëàðëà ãÿùðÿìàíûíà ãîðõó
ùèññèíè àøûëàìàüà ÷àëûøûð, ãÿùðÿìàí èñÿ áó ùèññëÿ, ãîðõó èëÿ ìöáàðèçÿ
àïàðûð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, éàçû÷û áó ÿñÿðäÿ Úÿñóð Æîàíûí ÿêñè îëàí Ãîð-
õàã Æîàí îáðàçûíû äà éàðàòìûøäûð. Áåëÿ áèð õöñóñè, ãåéðè-àäè ÿäÿáè ïðè-
éîìäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô ùÿéàòûí ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðèíè, ìöõòÿëèô
ïðîáëåìëÿðèíè îáðàçëû ôîðìàäà ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð.
Íàüûë öñëóáóíó, íàüûë÷ûëûã ïðèíñèïëÿðèíè êèôàéÿò ãÿäÿð éàõøû ìÿ-
íèìñÿéÿí Æ.Ã.Ôåððåéðà ñåùðëè àëÿì àá-ùàâàñûíû ìÿùàðÿòëÿ éàðàäûð.
Áóðàäà, ñåùðëè íàüûëëàðäà îëàí ïÿðèëÿð, ñåùðëè ÷óáóã äà âàð, áóðàäà áàøñûç
àäàì, àäàìûí àéàüûíû äèøëÿéÿí äàøëàð, Æîàíû òîï êèìè îéíàäàí àüàúëàð,
ãðàìàôîí àäàìëàð, ñåùðëè ãÿñð, áó ãÿñðèí ãåéðè-àäè ñàêèíè âÿ ñ., âÿ è.
íå÷ÿ-íå÷ÿ áåëÿ íàüûë îáðàçëàðû, ïåðñîíàæëàðû âÿ ãÿùðÿìàíëàðû âàð. Ìöÿë-
ëèô, áèëÿðÿêäÿí áó òàðèõè áèëèíìÿéÿí ñåùðëè ãÿùðÿìàíëàðëà éàíàøû ÿí
ìöàñèð ìîòèâëÿðÿ, ùÿòòà åëìè-ôàíòàñòèê îáðàçëàðà äà ìöðàúèÿò åäèð. Áåëÿ-
ëèêëÿ, éàçûúû êå÷ìèøëÿ áó ýöíö, áó ýöíëÿ ñàáàùû îáðàçëû øÿêèëäÿ áàüëà-
ìàüà ÷àëûøûð.
Áó ñåùðëè àëÿìäÿ ñåùðëè ÷óáóã Î.Áàëçàêûí Øàãðåí äÿðèñè ðîëóíó èôà
åäèð, Ø.Ïåððîíóí “×ÿêìÿëè ïèøèéèíäÿ” îëàí íÿùÿíý âÿ Ãðèì ãàðäàø-
ëàðûíûí òÿñâèð åòäèéè Þëöì ïÿðèñè áó ðîìàíäà òàì ìöàñèð ñÿïýèäÿ âåðèëèð.
21
Áóðàäà òÿééàðÿëÿð, éåðèí àëòû èëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí ìàøûíëàð, ãðàìàôîíëàð,
àñôàëò éîëëàð âÿ áó éîëëàðëà ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí àâòîìàøûíëàð âàð êè,
áöòöí áóíëàð ÿñÿðèí ìöàñèð ðóùäà ñÿñëÿíìÿñèíÿ éàðäûì åäèð. ßñÿðèí
áàøëûúà èäåéàñû äà ìÿùç åëÿ áó ìöàñèð ðóùëà áàüëûäûð. Ôåððåéðà, äþâðöíöí
áèð ÷îõ åéáÿúÿð ùàäèñÿëÿðèíè áó ìîòèâëÿð, îáðàçëàð âÿ ñöæåòëÿð âàñèòÿñèëÿ
èôàäÿ åòìèøäèð. Áó ÿñÿð, ÿñëèíÿ ãàëàíäà, ùÿì äÿ ñèéàñè ïàìôëåòäèð. Éàçû-
÷ûíûí âÿòÿíè Ïîðòóãàëèéàäà, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí äöíéàäà âÿ Àâðîïà
þëêÿëÿðèíäÿ î äþâðäÿ áàø âåðÿí áèð ñûðà ñèéàñè ùàäèñÿëÿð áó ÿñÿðäÿ êÿñêèí
ñàòèðèê, áÿçÿí èñÿ éóìøàã éóìîðèñòèê ôîðìàëàðäà òÿñâèð îëóíìóø âÿ ìöÿë-
ëèô áöòöí áó íåãàòèâ ùàëëàðà þçöíöí áèð çèéàëû ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìèøäèð.
ßñÿðèí ùÿëÿ ëàï ÿââÿëèíäÿ ìöÿëëèô äèïëîìàòëàðëà áàüëû ôèêðèíè áåëÿ
áèëäèðèð: “...åñòåòèê òÿëÿáëÿðÿ óéüóí îëàðàã, áèçèì áöòöí õàðèúäÿ îëàí
äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèìèç (íÿ åòìÿê îëàð, îíëàðûí èøè áåëÿäèð)
õöñóñè öñòöíëöêäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð: áèëèðñÿí, áóðàäà âÿçèééÿò áàøãàäûð,
úÿððàùëàð îíëàðûí áàøëàðûíû êÿñìèð, éàëíûç ñàìàí ÷þïö èëÿ îíëàðûí áåéèí-
ëÿðèíè ñîðóðëàð. Áåëÿ êè, ãûðàãäàí áàõàíäà îíëàðûí áàøû àäè áàøäûð. Èíýè-
ëèñëÿð, ìÿñÿëÿí, ýþðñöíëÿð êè...”. Ìöÿëëèô áó äèïëîìàò òèïëÿðèíè þç þëêÿ-
ñèíèí éàõûí òàðèõèíäÿí ýþòöðöá. Áåëÿ êè, îíëàðëà òàíûø îëìàã èñòÿñÿí
ÁÌÒ-íèí Áàø Àññàìáëåéàñûíäà Ïîðòóãàëèéà äèïëîìàòëàðûíûí ÷ûõûøëà-
ðûíà íÿçÿð ñàëìàã êèôàéÿòäèð.
Ðîìàíäà Òÿðñ-Ìÿññÿá øÿùÿðè òÿñâèð îëóíóá. Áó øÿùÿðäÿ èíñàíëàð
òÿïÿñè öñòÿ ýÿçèð, òÿðñ-ìÿññÿá èø ýþðöð, àüëàìàã ëàçûì îëàíäà ýöëöð,
ýöëìÿê ëàçûì îëàíäà àüëàéûðëàð, ÷èìÿðëèêäÿ ïàëòàðëà, ãîíàãëûãäà ÷èìÿðëèê
ïàëòàðûíäà ýÿçèðëÿð âÿ ñ. Áó äåòàëû äà éàçû÷û ðåàë ùÿéàòäàí ýþòöðöá: î
âàõò Ëèññàáîíäà êÿëëÿ-ìàéàëëàã ýÿçìÿéÿíëÿðè ôàøèñò ùÿáñõàíàëàðûíäà
âÿ êîíñëàýåðëÿðèíäÿ “ìöàëèúÿ” åäèðäèëÿð.
Ðîìàíûí ÷îõ ìàðàãëû éåðëÿðèíäÿí áèðè äÿ ìöÿëëèôèí èíúÿñÿíÿò âÿ
ÿäÿáèééàòà ìöíàñèáÿòèíè èôàäÿ åäÿí éåðèäèð. Éàçû÷û þçö ìîäåðíèñò
(íåîðåàëèçì) ÿäÿáè úÿðÿéàíûí íöìàéÿíäÿñè îëìàñûíà áàõìàéàðàã,
ùÿìèí äþâðäÿ Àâðîïàíû áöðöéÿí åéáÿúÿð, áÿçÿí ìÿíàñûç, ñàõòà âÿ
óéäóðìà ÿäÿáè ìÿêòÿáëÿðÿ ÷îõ ìÿíôè ìöíàñèáÿò áÿñëÿìèø, îíëàðû ÿí
êÿñêèí öñóëëàðëà òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìóøäóð. “Ãàíàäëû ãðàìàôîí” ôÿñëèí-
äÿ áó ìþâçóéà ùÿñð îëóíìóø áèð ïàð÷àäà ìöÿëëèô õöñóñèëÿ ýåíèø éàéûë-
ìûø åêçèñòåíñèàëèçìÿ ìöíàñèáÿòèíè áåëÿ áèëäèðìèøäèð:
“Êèòàá ìàüàçàñûíäà éàçû÷ûëàð ñàòûúûëàðà áåëÿ ìöðàúèÿò åëèéèðäèëÿð:
– Çÿùìÿò îëìàñà, Ïàðèñäÿí ýþíäÿðèëìèø àõûðûíúû âàëëàðû ýþñòÿðèí.
– Áèçäÿ ìàâè êÿäÿð ñîóñóíäà Óëòðàðàñèîíàë èððàñèîíàëèçì âàð.
22
 – ßëà!
– Áèð äÿ, ÷ÿùðàéû öìèä ñîóñóíäà Èíôðàèððàñèîíàë èððàñèîíàëèçì òÿêëèô
åëèéÿ áèëÿðèê.
– Õàðèãÿ!
– Áóíäàí áàøãà, Åøèòìÿ öçðÿ Ìÿêòÿáëÿð éåíè ìÿêòÿáèíèí âàëëàðû
âàð. Éåíè åñòåòèê íîðìàäû! Ñèçÿ ñÿññèç âÿ úèñèìñèç äöíéà îëàí òÿëàòöì-
ëÿð ýÿëèá ÷àòàíäà, ãàïàëû ýþçëÿðëÿ éàçìàã ëàçûìäû.
– Ìþúöçÿ!
Âÿ éàçû÷ûëàð ãîëòóãëàðûíûí àëòûíäà ùàçûð ìÿíÿâè ìÿìóëàòëàð àïàðà-
ðàã, ìàüàçàíû òÿðê åëèéèðäèëÿð. Ùÿð úöð, î úöìëÿäÿí äÿ äàùèéàíÿ
ìÿìóëàòëàð...”
Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû, Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðà ùÿéàòà èíàìëà áàõûð,
Úÿñóð Æîàíûí Ãîðõàã Æîàíà, åëÿúÿ äÿ îíó ÿùàòÿ åäÿí áöòöí ñàõòà ïÿðè-
ëÿðÿ, öçìÿêëÿ ãóðòàðìàéàí ýþëÿ, àäàìû àüàúà ÷åâèðÿí ãöââÿëÿðÿ, Æîàíû
ùèññÿ-ùèññÿ óäàí ñåùðëè ÷óáóüà, ñåùðëè ãÿñðÿ âÿ îðàäàêû þëöì ìÿëÿéèíÿ,
áÿäùåéáÿò íÿùÿíýÿ ãàëèá ýÿëÿúÿéèíÿ èíàíûð. Úÿñóð Æîàí ãîðõóíóí þçöíÿ
ãàëèá ýÿëèð. Áó èøäÿ, ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, õåéèðõàù ãöââÿëÿð – áàë ðÿíýëè
ñà÷ëàðû îëàí ãûçúûüàç, Ãûðìûçû ïàïàã ãîúà, Æîçå Ãîìåñ Ôåððåéðàíûí þçö
îíóí êþìÿéèíÿ ýÿëèð (äöíéà õàëè äåéèë, ùÿëÿ õåéèð ãöââÿëÿð âàð!). Áèð
äÿ êè, ùå÷ íÿ îëìàñà äà éåð öçöíäÿ ýþçÿë, èøûãëû íàüûëëàð âàð. Þçö äÿ
áåëÿ íàüûëëàðû áèçèì àâðîïàëû ãàðäàø âÿ áàúûëàðûìûç, áàáà âÿ íÿíÿëÿðè-
ìèç äàíûøûðñà äåìÿê ùÿð øåé éàõøû îëàúàã. Âÿññàëàì!

Úÿëèë Íàüûéåâ

23
 Û ôÿñèë

ÄÎÂØÀÍ ÉÓÂÀÑÛ ÈËß ÖÇÖÀØÀÜÛ

Àëèñà ñàùèëäÿ, áþéöê áàúûñûíûí éàíûíäà îòóðóá, áîø-áåêàð

äàðûõûðäû. Áàøûíû ãàòàñû ùå÷ áèð ìÿøüóëèééÿò éîõ èäè. Äîüðóäóð, î,
áèð-èêè äÿôÿ áîéëàíûá, áàúûñû îõóéàí êèòàáà áàõäû, àíúàã îðàäà íÿ
øÿêèë âàð èäè, íÿ äÿ éàçûíû îõóéà áèëäè. Î äöøöíäö: “Øÿêèëñèç,
îõóéà áèëìÿäèéèí êèòàáûí íÿ ÿùÿìèééÿòè âàð”.
Ãûç äèëõîð-äèëõîð äöøöíìÿéÿ áàøëàäû (ÿëáÿòòÿ, áåëÿ èñòè ýöíäÿ
äöøöíìÿê äÿ àñàí èø äåéèëäè, áàøû ùå÷ èøëÿìèðäè) êè, ãûç÷è÷ÿéèí-
äÿí ÷ÿëÿíý ùþðìÿê, ÿëáÿòòÿ, ïèñ îëìàçäû, àììà áóíóí ö÷öí ýÿ-
ðÿê àéàüà äóðàéäû, ýåäèá ãûç÷è÷ÿéè äÿðÿéäè. Åëÿ áó çàìàí éàíûí-
äàí ãûðìûçû ýþçëö àü äîâøàí ãà÷äû.
Áóðàäà, ÿëáÿòòÿ, ãåéðè-àäè áèð øåé éîõ èäè. Äîâøàíûí þç-þçö-
íÿ “Àù ôÿëàêÿò, ôÿëàêÿò! Ìÿí ýåúèêèðÿì!” äåìÿñè äÿ Àëèñàéà î
ãÿäÿð ãåéðè-àäè ýþðöíìÿäè. Ñîíðàëàð Àëèñà áóíó õàòûðëàéàíäà
àüëûíà ýÿëäè êè, àõû áóíà òÿÿúúöáëÿíìÿëè èäè. Î çàìàí èñÿ îíà ùÿð
øåé òÿáèè ýþðöíìöøäö.
Äîâøàí æèëåòèíèí úèáèíäÿí ñààò ÷ûõàðûá áàõäû, ñîíðà äàùà äà
áÿðê ãà÷äû, áóíó ýþðÿí Àëèñà éåðèíäÿí ñû÷ðàäû, ÷öíêè áèðäÿí àüëû-
íà ýÿëäè êè, ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð íÿ æèëåò ýåéÿí, íÿ äÿ úèáèíäÿí ñààò
÷ûõàðàí äîâøàí ýþðìÿéèá. Ãûç ìàðàãëà îíóí äàëûíúà úóìäó,
õîøáÿõòëèêäÿí ëàï âàõòûíäà Äîâøàíûí ãÿôèëäÿí ùàñàðûí éàíûíäàêû
áþéöê äîâøàí éóâàñûíà ýèðäèéèíè ýþðäö.
Àëèñà úÿëä Äîâøàíûí àðäûíúà éóâàéà ýèðäè âÿ ùå÷ ôèêèðëÿøìÿäè
êè, îíó éóâàäàí êèì ÷ûõàðàúàã.
25
 Äîâøàíûí éóâàñû ÿââÿë éåðàëòû éîë êèìè äöç èäè, ñîíðà ýþçëÿ-
íèëìÿäÿí åëÿ áèð ó÷óðóì ÷ûõäû êè, ãàðøûñûíà, Àëèñà þçöíö ñàõëàéà
áèëìÿéèá, äÿðèí ãóéóéà äöøäö.
Éà ãóéó ÷îõ äÿðèí èäè, éà äà î ùÿääèíäÿí àðòûã éàâàø åíèðäè –
÷öíêè áó ìöääÿòäÿ ÿòðàôà áàõìàüà âÿ íÿ áàø âåðÿúÿéè áàðÿäÿ
äöøöíìÿéÿ îíóí êèôàéÿò ãÿäÿð âàõòû âàðäû. Àëèñà ÷àëûøäû êè, ÿââÿë
àøàüûíû ýþðñöí, ñîíðà ùàðà äöøÿúÿéèíè áèëìÿéÿ úÿùä åòäè. Àøàüû
÷îõ ãàðàíëûã èäè, ùå÷ íÿ ýþðìÿê îëìóðäó.
Ãûç ãóéó äèâàðëàðûíà áàõäû: îðäà áóôåò âÿ êèòàá ëÿìÿëÿðè ýþð-
äö. Ùÿð òÿðÿôäÿ ïàéàëàðäàí õÿðèòÿëÿð âÿ øÿêèëëÿð àñûëìûøäû. Î,
àøàüû ó÷à-ó÷à ëÿìÿëÿðèí áèðèíäÿí, öñòöíäÿ “ÏÎÐÒÀÜÀË ÌÀÐ-
ÌÅËÀÄÛ” éàçûëìûø áàíêà ýþòöðäö, àììà ÷îõ ìÿéóñ îëäó, áàíêà
áîìáîø èäè. Àëèñà îíó àøàüû àòìàüà úÿñàðÿò åòìÿäè, ÷öíêè êèìè
èñÿ çÿäÿëÿéÿúÿéèíäÿí ãîðõäó. Ôöðñÿò òàïûá áàíêàíû éàíûíäàí
þòöá-êå÷äèéè áóôåòèí áèðèíÿ ãîéäó.
– Áÿëè, – Àëèñà äöøöíäö, – áåëÿ áèð ó÷óøäàí ñîíðà ìÿíèì
ö÷öí íÿðäèâàíäàí éåðÿ éûõûëìàã áîø øåéäèð. Åâäÿ ìÿíè éàìàíúà
ãî÷àã ñàéàúàãëàð ùà! Íÿðäèâàí íÿäèð! Ìÿí äàìäàí áåëÿ éûõûë-
ñàì, ñÿñèìè äÿ ÷ûõàðìàðàì. (Áó ëàï ùÿãèãÿòÿ áÿíçÿéèðäè).
Àøàüû, àøàüû, àøàüû... Áó ó÷óøóí ÿââÿë-àõûð ñîíó ÷àòàúàãìû
ýþðÿñÿí?
Î óúàäàí äåäè:
– Ìàðàãëûäûð, ýþðÿñÿí, áó ìöääÿòäÿ ìÿí íÿ ãÿäÿð ìÿñàôÿ
ó÷ìóøàì? Éÿãèí êè, Éåðèí ìÿðêÿçèíÿ éàõûíëàøûðàì. Ìÿíúÿ
Éåðèí ìÿðêÿçè ìèí àëòû êèëîìåòð äÿðèíëèéèíäÿäèð. (×öíêè Àëèñà
ñèíèôäÿ äÿðñ çàìàíû áóíà îõøàð áèð øåé åøèòìèøäè. Ùÿð÷ÿíä,
äöøäöéö âÿçèééÿò Àëèñàéà þç áèëèéèíè ýþñòÿðìÿéÿ éîë âåðìÿñÿ äÿ
– àõû áóðäà îíó äèíëÿéÿí éîõ èäè – ùàë-ùàçûðäà êå÷ìèø äÿðñëÿðè
òÿêðàðëàìàã ö÷öí ìöíàñèá ôöðñÿò éàðàíìûøäû). Áÿëè, áó òÿõìèíÿí
äÿãèã ìÿñàôÿ èäè. Èíäè äÿ áèëìÿê èñòÿéèðäè Éåðèí ùàíñû Óçóíëóã
âÿ Åí äÿðÿúÿñèíäÿäèð? (Óçóíëóã âÿ Åí äÿðÿúÿëÿðè áàðÿäÿ áèð
òÿñÿââöðö îëìàéàí Àëèñà, åëìè èñòèëàùëàð èøëÿòìÿéè ÷îõ ñåâÿðäè).
Î éåíèäÿí ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìàðàãëûäûð, áÿëêÿ éåðèí îðòàñûíäàí êå÷èá î òàéà ÷ûõàúàüàì?
Áàøû öñòÿ ýÿçÿí àäàìëàðûí è÷èíÿ äöøñÿéäèì, íÿ ýöëìÿëè îëàð!
26
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, îíëàðûí àäû àíòè... àíòèïàòèéàäûð... (Àíúàã èíäè
ðàçû ãàëäû êè, íÿ éàõøû îíó åøèäÿí éîõäóð, ÷öíêè àõûðûíúû ñþç ÷îõ
äà äîüðó äåéèëìÿìèøäè). Àíúàã ìÿí êèìäÿíñÿ ñîðóøìàëûéàì:
Õàíûì, çÿùìÿò îëìàñà, äåéèí ýþðöì, ñèçèí þëêÿíèí àäû íÿäèð?!
Áóðà ùàðàäûð? Éåíè Çåëàíäèéà, éîõñà Àâñòðàëèéàäûð? (Áóíó äåéÿ-
äåéÿ î, ðåâåðàíñ åòìÿéÿ ÷àëûøäû – òÿñÿââöð åäèí: ùàâàäà ðåâåðàíñ
åòìÿê! Áÿëêÿ ñèç äÿ áåëÿ åäÿ áèëÿðäèíèç?) – Ùÿ àâàì ãûçúûüàçäûð,
– äåéèá îíëàð ìÿíèì ùàããûìäà äöøöíÿúÿêëÿð! Éîõ, áóíó ÿñëà
ñîðóøìàã îëìàç; áÿëêÿ äÿ þëêÿíèí àäû áèð éåðäÿ éàçûëûá.
Àøàüû, àøàüû, àøàüû... Áàøãà èø ýþðìÿê ãåéðè-ìöìêöí îëäóüó
ö÷öí Àëèñà, þç-þçöéëÿ äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Òÿñÿââöð åäèðÿì, àõøàì Äèíà ìÿíñèç íåúÿ äàðûõàúàã! (Äèíà
ïèøèêäèð). Ýöìàí åäèðÿì êè, ÷àé è÷èëÿíäÿ, îíà äà áèð íÿëáÿêè ñöä
âåðìÿéè óíóòìàçëàð. Äèíà, ÿçèçèì, åëÿ èñòÿéèðÿì êè, èíäè áóðäà
ìÿíèì éàíûìäà îëàñàí! Òÿÿññöô êè, áóðäà ñè÷àí éîõäóð, àììà ñÿí
ùàâàäà éàðàñà, (áèëèðñÿíìè éàðàñà äà ñè÷àíà îõøàéûð) éà äà ãûðõà-
éàã òóòà áèëÿðäèí. Ìàðàãëûäûð, ïèøèê ãûðõàéàüû éåéèðìè ýþðÿñÿí?
Ñîíðà Àëèñà ìöðýöëÿäè, éóõóëó-éóõóëó òÿêðàðëàìàüà áàøëàäû:
– Ïèøèê éàðàñàíû éåéèðìè ýþðÿñÿí? Ïèøèê éàðàñàíû éåéèðìè
ýþðÿñÿí? Áÿçÿí äÿ, – éàðàñà ïèøèéè éåéèð, – äåéèðäè. (×öíêè ãûç
áó èêè ñóàëûí ùå÷ áèðèíÿ úàâàá âåðÿ áèëìÿäèéèíäÿí, àðàñûíäà ôÿðã
ýþðìöðäö).
Ñîíðà î, äîüðóäàí éóõóëàäû âÿ áåëÿ áèð éóõó ýþðäö: Äèíàíûí
ïÿíúÿñèíäÿí òóòóá ýÿçèð âÿ úèääèééÿòëÿ äåéèð: “Äèíà, èíäè äöçöíö
äå, þìðöíäÿ éàðàñà, éà ãûðõàéàã éåìèñÿí?” –Áèðäÿí, Øàï, Øàðàï!
Øàï – Î, ÷ûð-÷ûðïûíûí, ãóðó éàðïàãëàðûí öñòÿ äöøäö âÿ áóíóíëà äà
ó÷óø ãóðòàðäû.
Àëèñà çÿððÿ ãÿäÿð äÿ ÿçèëìÿäè. Áèð ýþç ãûðïûìûíäà î àéàüà
ãàëõäû. Éóõàðû áàõäû, ëàêèí áàøûíûí öñòö òàìàì ãàðàíëûã èäè. Ãàð-
øûäà óçóí áèð éîë ýþðöíäö. Áó éîë áîéó ñöðÿòëÿ ãà÷àí Àü Äîâøàí
ùÿëÿ äÿ óçàãäàí ýþðöíöðäö. Áèð ñàíèéÿ äÿ èòèðìÿê îëìàçäû. Àëèñà
åëÿ âàõòûíäàúà éåë êèìè ýþòöðöëäö, ÷öíêè òèíè áóðóëóá, ýþçäÿí
èòÿí Àü Äîâøàíûí ñþçëÿðèíè åøèòäè:
– Àé àìàí, éàçûã ãóëàãëàðûì, áûüëàðûì! Ìÿí íÿ éàìàí ýåúè-
êèðÿì!
27
 Àëèñà òèíè áóðóëóá îíà ÷àòûíúà Äîâøàí ýþðöíìÿç îëäó: ãûç
èøûãëû, àë÷àã òàâàíëû óçóí çàëà ýÿëèá ÷ûõìûøäû. Òàâàíäàí éàí-éàíà
ñàëëàíìûø ÷ûðàãëàð çàëû èøûãëàíäûðûðäû.
Çàëûí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ ÷îõëó ãàïû âàðäû, àììà ùàìûñû áàüëû
èäè. Àëèñà çàëûí ùÿð èêè òÿðÿôèíè ýÿçÿ-ýÿçÿ áèð-áèð ãàïûëàðû à÷ìàã
èñòÿäè – áàúàðìàäû, ñîíðà äà íåúÿ âÿ íÿ âàõò áóðäàí ÷ûõàúàüûíû
äöøöíÿ-äöøöíÿ êÿäÿðëÿ çàëûí îðòàñûíà ãàéûòäû.
Áèðäÿí Àëèñà ãàðøûäà ãàëûí øöøÿäÿí äöçÿëìèø ö÷àéàãëû, áàëàúà
ìàñà ýþðäö. Ìàñàíûí öñòöíäÿ êè÷èê áèð ãûçûë à÷àð âàðäû. Î, äÿðùàë
ôèêèðëÿøäè êè, à÷àð çàëäàêû ãàïûëàðûí ùàíñû áèðèíÿñÿ äöøÿ áèëÿð. ßôñóñ,
éà à÷àð éåðè ÷îõ èðè èäè, éà äà à÷àð ÷îõ êè÷èê èäè. À÷àð ãàïûëàðûí ùå÷
áèðèíÿ äöøìÿäè. Àíúàã çàëû èêèíúè äÿôÿ äîëàíäûãäà èëê äÿôÿ
ýþðìÿäèéè îéóíúàã ïÿðäÿéÿ éàíàøäû. Ïÿðäÿíèí äàëûíäà, îòóç ñàíòè-
ìåòð ùöíäöðëöéöíäÿ áàëàúà ãàïû âàðäû. Àëèñà à÷àðû ãàïûíûí à÷àð
éåðèíÿ ñàëäû – à÷àðûí ãàïûéà äöøìÿñè ãûçû áÿðê ñåâèíäèðäè.
Àëèñà ãàïûíû à÷äû. Ñè÷îâóë éóâàñûíäàí àçúà åíëè áèð éîë ýþðäö.
Î, äèçëÿðè öñòÿ äóðóá è÷ÿðè áàõäû. Ñèçèí ùå÷ õÿéàëûíûçà äà ýÿëìÿ-
éÿí ÷îõ ýþçÿë áèð áàü÷à ýþðäö. Àëèñà áó ãàðàíëûã çàëäàí ÷ûõìàã
âÿ éàðàøûãëû ýöë ëÿêëÿðè, ñÿðèí ôÿââàðÿëÿðè îëàí ùÿìèí î áàü÷àäà
ýÿçìÿê èñòÿäè! Ëàêèí î, ãàïûäàí áàøûíû äà áåëÿ è÷ÿðè ñàëà áèëìÿäè.
“Áàøûìû ñàëà áèëñÿì äÿ, – çàâàëëû Àëèñà äöøöíäö, – õåéðè éîõäóð.
Áÿñ ÷èéèíëÿðèì? Àù, êàø ìÿí òåëåñêîï êèìè éûüûëà áèëÿéäèì. Áó
èøÿ íåúÿ áàøëàéàúàüûìû áèëñÿéäèì, çÿíí åäèðÿì êè, þùäÿñèíäÿí
ýÿëÿðäèì”.
Áèëèðñèíèçìè, ñîí çàìàíëàð Àëèñàíûí áàøûíà î ãÿäÿð ãåéðè-àäè
ùàäèñÿëÿð ýÿëèðäè êè, ãûç àç ãàëà ùÿð øåéèí ìöìêöí îëäóüóíà
èíàíìàüà áàøëàìûøäû.
Ãàïûíûí àüçûíäà ýþçëÿìÿê ôàéäàñûç èäè. Îíà ýþðÿ ýåðè, – ìà-
ñàéà òÿðÿô ãàéûòäû. Î àç äà îëñà öìèä åäèðäè êè, ìàñàíûí öñòäÿ
áàøãà áèð à÷àð, éà äà íèñàíûí òåëåñêîï êèìè éûüûëàì áèëÿúÿéèíè
þéðÿäÿí áèð êèòàá òàïàúàã. Áó äÿôÿ ìàñàíûí öñòöíäÿ êè÷èê øöøÿ
ýþðäö. Àëèñà äöøöíäö: “Øöáùÿñèç êè, øöøÿ ÿââÿë áóðäà éîõ èäè”.
Øöøÿéÿ áàüëàíìûø êàüûç ïàð÷àñûíäà ÷îõ ýþçÿë, èðè ùÿðôëÿðëÿ
“ÌßÍÈ È×” ñþçëÿðè éàçûëìûøäû.
28
 “Ìÿíè è÷” äåìÿéÿ íÿ âàð êè, ëàêèí àüûëëû, áàëàúà Àëèñà ÷îõ äà
òÿëÿñìÿäè.
– Éîõ, ÿââÿëúÿ áàõûì ýþðöì îðäà “Çÿùÿð” ñþçö éàçûëìàéûá
êè. – Î, éàíüûí, âÿùøè ùåéâàíëàð, áàøãà õîøàýÿëìÿç ùàäèñÿëÿðèí
ãóðáàíû îëàí óøàãëàð ùàããûíäà òåç-òåç ìÿçÿëè ÿùâàëàòëàð îõóéàðäû.
×öíêè áó óøàãëàð, äîñòëàðûíûí þéðÿòäèêëÿðè ñàäÿ ãàíóíëàðû éàäà
ñàëìàã è ñ ò ÿ ì è ð ä è ë ÿ ð . Ìÿñÿëÿí; ÿýÿð ñèç áÿðê êþçÿðìèø àòÿø-
êåøè ÿëèíèçäÿ ÷îõ ñàõëàñàíûç ÿëèíèçè éàíäûðàð, ÿýÿð ñèç áû÷àãëà ÿëèíèçè
ä ÿ ð è í ä ÿ í êÿññÿíèç, ìöòëÿã ãàí àõàð. Àëèñà ùå÷ âàõò éàäûíäàí
÷ûõàðòìûðäû êè, ÿýÿð ñèç “Ç ÿ ù ÿ ð ” éàçûëìûø øöøÿäÿí áèð õåéëè
è÷ñÿíèç, ÷îõ ýöìàí êè, òåç, éà ýåú ãàðíûíûç ïîçóëàð.
Ëàêèí øöøÿäÿ “Ç ÿ ù ÿ ð ” éàçûëìàìûøäû. Îíà ýþðÿ Àëèñà öðÿê
åäèá, øöøÿíèí è÷èíäÿêèíèí äàäûíà áàõäû. Ëÿççÿòëè îëäóüóíó ýþðöá,
(ùÿãèãÿòÿí äÿ áó ìàéå àëáàëû òîðòó, ïå÷åíéå, àíàíàñ, ãûçàðìûø
ùèíäòîéóüó, ãàéìàãëû ñàããûç êîíôåòè, ñöä âÿ éóìóðòà ãàòûøûüûíûí
äàäûíû âåðèðäè) øöøÿíè ëàï áàøûíà ÷ÿêäè.

***
Àëèñà ãûøãûðäû:
– Þçöìö ãÿðèáÿ ùèññ åäèðÿì! Ñàíêè òåëåñêîï êèìè éûüûëûðàì!
Äîüðóäàí äà, èíäè îíóí áîéó èéèðìè-èéèðìè áåø ñàíòèìåòð èäè.
Àëèñàíûí öçö ýöëäö, ÷öíêè éàäûíà äöøäö êè, áàëàúà ãàïûäàí î ýþçÿë
áàü÷àéà ýèðìÿê ö÷öí åëÿ áó áîéäà îëìàã ëàçûì èäè. Àììà,
Àëèñà äàùà êè÷èëìÿéÿúÿéèíÿ ÿìèí îëìàã ö÷öí èêè-ö÷ äÿãèãÿ äÿ
ýþçëÿäè. Î, áèð àç ùÿéÿúàíëû èäè. “Áó åëÿ îëà áèëÿð êè, – Àëèñà äö-
øöíäö, – ìÿí øàì êèìè ÿðèéèá òàìàìèëÿ éîõ îëàì. Ìàðàãëûäûð,
ýþðÿñÿí îíäà íÿéÿ îõøàéàðàì?” – Î, ñþíìöø øàìûí àëîâóíó
òÿñÿââöð åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Ëàêèí áàúàðìàäû. ×öíêè èíäèéÿ êèìè
áóíà áÿíçÿð áèð øåéè ùå÷ éóõóñóíäà äà ýþðìÿìèøäè.
Áèð àç êå÷äè, äàùà êè÷èëìÿéÿúÿéèíÿ ÿìèí îëäó âÿ íÿùàéÿò,
áàü÷àéà ýèðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Çàâàëëû Àëèñàíûí áÿëàëû áàøû! Î,
ãàïûéà éàõûíëàøäûãäà ìÿëóì îëäó êè, ãûçûë à÷àðû óíóäóá; à÷àðûí
äàëûíúà ãàéûòäû, ýþðäö êè, îíó ýþòöðìÿéÿ áîéó ÷àòìûð; øöøÿ ìàñà-
íûí öçÿðèíäÿêè à÷àðû àéäûíúà ýþðöðäö, àììà ìàñàíûí àéàüûíäàí
29
éàïûøûá éóõàðû ÷ûõìàüà íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà áàúàðìàäû, ÷öíêè
ìàñàíûí àéàüû ÷îõ ñöðöøêÿí èäè. Ãûçûë à÷àðû ÿëäÿ åòìÿê òÿøÿááö-
ñöíöí ôàéäàñûç îëäóüóíó ýþðöá, çàâàëëû áàëàúà éîðóëóá äþøÿìÿ-
éÿ äöøäö, àúû-àúû àüëàäû.
Ñîíðà Àëèñà ñÿðò òÿðçäÿ þç-þçöíÿ äåäè:
– Áÿñäèð çàðûäûí! Áèðúÿ áó ÷àòìûðäû. Àüëàìàãëà éàðà ñàüàë-
ìàç. Ìÿñëÿùÿò ýþðìÿçäèì ýþçöíöí éàøûíû òþêÿñÿí.
Î ÷îõäàíäûð êè, þçöíÿ éàõøû ìÿñëÿùÿòëÿð âåðìÿéÿ àäÿò åòìèøäè
(ùÿð÷ÿíä îíëàðû íàäèð ùàëäà éåðèíÿ éåòèðèðäè) âÿ ùÿðäÿí þçöíö åëÿ
ñÿðò äàíëàéûðäû êè, ýþçëÿðè éàøàðûðäû. Áèð äÿôÿ þç-þçöéëÿ êðîêåò
îéíàéàí çàìàí þçöíö àëäàòäûüûíà ýþðÿ, þçöíÿ ãóëàãáóðìàñû
âåðìèøäè. Öìóìèééÿòëÿ, áó ãÿðèáÿ óøàã, èêè ìöõòÿëèô àäàìû áèð
ñèôÿòäÿ ýþðìÿê ùÿâÿñèíäÿ èäè. “Èíäè èñÿ þçöìö èêè àäàì êèìè
ýþðìÿê, – çàâàëëû Àëèñà äöøöíäö, – ìÿíàñûçäûð. Çÿííèìúÿ, ìÿíèì
èíäèêè âÿçèééÿòèì òÿêúÿ áèð ëÿéàãÿòëè àäàìà ÷àòà-÷àòìàéà!”
Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà î, ìàñàíûí àëòûíäà êè÷èê øöøÿ ãóòó
ýþðäö. Ãûç ãóòóíó à÷äû, áàëàúà áèð ïèðîã òàïäû. Ïèðîãóí öñòö õûðäà
êèøìèøëÿ, ýþçÿë õÿòëÿ éàçûëìûøäû: “ÌßÍÈ ÉÅ”.
Àëèñà äåäè:
– Éàõøû, ìÿí ïèðîãó éåéÿðÿì. ßýÿð áîéóì óçàíñà à÷àðû
ýþòöðÿ áèëÿðÿì, ÿýÿð ãûñàëñà, îíäà ñöðöíöá ãàïûíûí àëòûíäàí
êå÷ÿðÿì. Ùÿð èêè ùàëäà ìÿí áàü÷àéà ýèðÿ áèëÿðÿì. Áóíóí íåúÿ
áàø âåðÿúÿéèíèí ãåéäèíÿ ãàëìàéàúàüàì!
Î, áèð òèêÿ óääó, “ùÿð èêè ùàëäà! Ùÿð èêè ùàëäà!” – ñþçëÿðèíè
íèýàðàí÷ûëûã è÷èíäÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åòäè. Àëèñà óçàíäûüûíû,
éàõóä ãûñàëäûüûíû áèëìÿê ö÷öí ÿëè èëÿ áàøûíû òóòäó.
Î, áèð òèêÿ óääó, “ùÿð èêè ùàëäà! Ùÿð èêè ùàëäà!” – áèð ñþçëÿ,
ïèðîã éåéÿí ùÿð áèð êÿñ áåëÿ îëóð. Àììà Àëèñà ãåéðè-àäè ùàäèñÿ-
ëÿðèí ìöòëÿã áàø âåðÿúÿéèíÿ âÿðäèø åòìèøäè, áóíà ýþðÿ èíäèêè àäè
âÿçèééÿòèí ýåäèøè îíà äþçöëìÿç äÿðÿúÿäÿ äàðûõäûðûúû ýþðöíäö.
Ãûç òÿëÿì-òÿëÿñèê ïèðîãó éåéèá ãóðòàðäû.

30
 ÛÛ ôÿñèë
ÝÞÇ ÉÀØÛ ÝÞËÖ
Ãÿðèáÿäèð, ÷îõ ãÿðèáÿäèð! – äåéÿ Àëèñà ãûøãûðäû. – (Î åëÿ òÿÿú-
úöáëÿíìèøäè êè, ñàäÿ ñþçëÿðëÿ ôèêðèíè èôàäÿ åäÿ áèëìèðäè, þçöíäÿí
òÿçÿ ñþçëÿð óéäóðìàüà áàøëàäû). – Èíäè ìÿí Éåð öçöíäÿ ìèñëè ýþ-
ðöíìÿìèø ëàï áþéöê òåëåñêîï êèìè óçàíûðàì! ßëâèäà, äàáàíúûãëà-
ðûì! (×öíêè î, àøàüû, àéàãëàðûíà áàõäûãäà, îíëàð åëÿ óçàãëàøìûøäû
êè, ñàíêè òàìàì ýþçäÿí èòìèøäè). Àù, ìÿíèì éàçûã, áàëàúà àéàã-
ëàðûì! Ýþðÿñÿí èíäè ñèçÿ áÿñ úîðàáû, àéàããàáûíû êèì ýåéäèðÿúÿê!
ßìèíÿì êè, ìÿí áóíó åäÿ áèëìÿðÿì. Ìÿí èíäè ÷îõ óçàãäàéàì,
ñèçèí ãåéäèíèçÿ ãàëà áèëìÿðÿì, þçöíöç þç äÿðäèíèçÿ ãàëûí...
“Ëàêèí îíëàðà ãàðøû ìöòëÿã ìÿðùÿìÿòëè îëìàã ëàçûìäûð. – Àëèñà
äöøöíäö. – Éîõñà, áèð äÿ ýþðäöí êè, ìÿíè èñòÿäèéèì éåðÿ àïàð-
ìàäûëàð. Èúàçÿíèçëÿ, ùÿð éåíè èëäÿ îíëàðà áèð úöò òÿçÿ áàøìàã
áàüûøëàéàúàüàì!”
Ãûç áó èøèí ïëàíûíû þë÷öá-áè÷ìÿéÿ áàøëàäû. Î äöøöíäö: “Îíëàðû
êóðéåðëÿ ýþíäÿðìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿê. Ìÿçÿëè îëàúàã: þç àéàãëà-
ðûìà ùÿäèééÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì! Öíâàíû äà ÷îõ ãÿðèáÿ îëàúàã:
Àëèñàíûí åâè
Óçóí õàë÷à êö÷ÿñè
øÿõñÿí ñàü àéàã ùÿçðÿòëÿðèíÿ
– Ìÿí éàìàí áîøáîüàçëûã åäèðÿì! Íÿ äåéèðñÿí äå, áîéóì
àçû ö÷ ìåòð âàð. Íÿùàéÿò, î, ãûçûë à÷àðû ýþòöðäö âÿ òÿëÿñèê áàü÷à-
íûí ãàïûñûíà òÿðÿô ýåòäè.
Çàâàëëû Àëèñà! Î, áþéðö öñòÿ óçàíäûñà äà áàü÷àéà àíúàã áèð
ýþçö èëÿ áàõà áèëäè. Èíäè è÷ÿðè ýèðìÿéÿ úÿùäè ÿââÿëêèíäÿí äÿ
öìèäñèç èäè. Ãûç éåíÿ ùþíêöðöá àüëàäû.
Ñîíðà äåäè:
– Ùå÷ óòàíìûðñàí! Áþéöê ãûçñàí, (áåëÿ äåìÿéÿ òàìàìèëÿ èõ-
òèéàðû âàðäû) àììà áó úöð áàüûðûðñàí! ßìð åäèðÿì, áó äÿãèãÿ ñÿñèíè
êÿñ!
Ëàêèí ãûç î ãÿäÿð ýþç éàøû àõûòäû êè, ÿòðàôäà áþéöê áèð ýþë
éàðàíäû.
31
 Áèð àç êå÷ìèø î, óçàãäàí éöíýöë àéàã ñÿñè åøèòäè âÿ òåç
ýþçöíö ñèëäè êè, ýþðñöí ýÿëÿí êèìäèð. Áèð ÿëèíäÿ áàëà ýåéèëÿí äÿðè
ÿëúÿê, î áèðèíäÿ áþéöê éåëïèê òóòìóø, ýþçÿë ýåéèìëè Àü Äîâøàí
ýåðè ãàéûäûðäû. Î, çàë áîéóíúà òÿíýíÿôÿñ ãà÷à-ãà÷à áóðíóíóí
àëòûíäà ìûçûëäàéûðäû:
– Àù, ùåðñîýèíéà, ùåðñîýèíéà! Àù! Ìÿí îíó ýþçëÿòìÿëè îëñàì
ãÿçÿáëÿíÿúÿê!
Àëèñà åëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ èäè êè, êèì îëóðñà-îëñóí êþìÿê èñòÿ-
éÿúÿêäè. Îíà ýþðÿ Äîâøàí éàõûíëàøàíäà ãûç éàâàø ñÿñëÿ, ãîðõà-
ãîðõà äåäè:
– Áàüûøëàéûí... õàùèø åäèðÿì.
Äîâøàí áÿðê äèêñèíäè, äÿðè ÿëúÿéè âÿ éåëïèéè éåðÿ ñàëäû, áàúàð-
äûüû ãÿäÿð ñöðÿòëÿ ãà÷ûá, ãàðàíëûãäà éîõ îëäó.
Àëèñà éåëïèéè, ÿëúÿéè éåðäÿí ãàëäûðäû âÿ çàë ÷îõ èñòè îëäóüóíäàí
éåëïèêëÿéÿ-éåëïèêëÿéÿ äåäè:
– Ýþð ùà! Áó ýöí ùÿð øåé íÿ ãÿðèáÿäèð, äöíÿí èñÿ ùÿð øåé
ùÿìèøÿêè ãàéäàäà èäè. Ìàðàãëûäûð, ýþðÿñÿí ìÿí áèð ýåúÿäÿ äÿéè-
øèëìèøÿììè? Ãîéóí áèð ôèêèðëÿøèì, ñÿùÿð éóõóäàí äóðàíäà ùÿìè-
øÿêè êèìè èäèì? Äåéÿñÿí éàäûìà äöøöð, áèð àçúà þçöìö áàøãà úöð
ùèññ åäèðäèì. Éàõøû, ÿýÿð ìÿí – ìÿí äåéèëÿìñÿ, îíäà áÿñ öìó-
ìèééÿòëÿ ìÿí êèìÿì? Àù áó íÿ ÷ÿòèí òàïìàúà èìèø!
Î, òàíûäûüû éàøûäëàðûíäàí áèðèíÿ ÷åâðèëèá-÷åâðèëìÿäèéèíè áèë-
ìÿê ö÷öí îíëàðû áèð-áèð õÿéàëûíäàí êå÷èðäè.
– ßìèíÿì êè, Àäà äåéèëÿì, ÷öíêè îíóí óçóí, áóðóã-áóðóã
ñà÷û âàð, ìÿíèì èñÿ ñà÷ûì ãÿòè áóðóëìóð. ßìèíÿì êè, Ìàáåë îëà
áèëìÿðÿì, ÷öíêè ìÿí ñàâàäëûéàì, î èñÿ... Åù, î ÷îõ àç áèëèð! Áèð
äÿ êè î – îäóð, ìÿí èñÿ – ìÿí. Åù! Áöòöí áó èøëÿð íåúÿ äÿ äîëà-
øûãäûð! Áàõàã ýþðÿê êå÷ìèøäÿ áèëäèéèìèí ùàìûñûíû èíäè áèëèðÿì-
ìè? Èúàçÿíèçëÿ: äþðä äÿôÿ áåø îí èêè, äþðä äÿôÿ àëòû îí ö÷, äþðä
äÿôÿ éåääè... Åù! Áó öñóëëà ìÿí ùå÷ âàõò èéèðìèéÿ ÷àòìàðàì. Áèð
äÿ êè, âóðìà úÿäâÿëèíè áèëìÿê, ùÿëÿ ùå÷ áèð øåé äåìÿê äåéèë.
Úîüðàôèéàéà áàõàã: Ëîíäîí – Ïàðèñèí ïàéòàõòûäûð. Ïàðèñ – Ðîìà-
íûí ïàéòàõòûäûð, Ðîìà äà... Éîõ, ÿìèíÿì êè, áöòöí áóíëàð äöç
äåéèë. Äåéÿñÿí ìÿí ÷åâðèëèá Ìàáåë îëìóøàì! “Ø ÿ í à ð û ì ÿ ñ -
ê ÿ í è í ä ÿ ...” øåðèíè ýþðöì ÿçáÿðäÿí äåéÿ áèëÿðÿììè?
32
 Î ñàíêè ìöÿëëèìÿéÿ úàâàá âåðèðìèø êèìè äþøëöéöíäÿ ÿëëÿðèíè
úöòëÿäè âÿ øåðè äåìÿéÿ áàøëàäû. Ëàêèí ñÿñè õûðûëòûëû âÿ ãÿðèáÿ ÷ûõûðäû,
ñþçëÿðè äÿ äöçýöí äåìèðäè:

Î éåðäÿ êè, òÿíáÿë Íèë1

Éàðûá êå÷èð ñÿùðàíû.
Áàëà òèìñàù öçÿðÿê
Ãàìûøëûãäàí áîéëàíûð.

Çÿðëè ãóéðóüóíó î
×ûðïûð ñÿñëÿíÿí ñóéà.
Ãûçûëû çèðåùèíÿ
Éàüûø éàüäûðûð ýóéà.

À÷ûá àüçûíû ýöëöð

(Ñÿí ýöëÿììÿçñÿí áåëÿ!)
Êþðïÿúÿ áàëûãëàðû
Óäìàã÷ûí, òóòóð äèëÿ.

– ßìèíÿì êè, øåðè áàøäàí-àéàüà ñÿùâ äåéèðÿì! – Çàâàëëû

Àëèñà ãûøãûðäû âÿ øåðèí ýåðèñèíè ñþéëÿìÿê èñòÿäèêäÿ ýþçö éåíÿ
éàøàðäû. – Øöáùÿñèç ìÿí, áó ýöíäÿí ñîíðà Ìàáåëÿì. Ìÿí îíëà-
ðûí ìÿíôóð åâèíäÿ éàøàìàëû îëàúàüàì. Éîõ, áó áàðÿäÿ áèð äàùà
ôèêèðëÿøìÿëèéÿì! ßýÿð ìÿí – Ìàáåëÿìñÿ, éàõøûñû áóäóð åëÿ áóðà-
äàúà ãàëûì. Îíëàð ÿáÿñ éåðÿ áàøëàðûíû ãóéóéà ñàëëàéûá: “Éóõàðû ÷ûõ,
ÿçèçèì!” ìÿíè ÷àüûðàúàãëàð. Ìÿí èñÿ àíúàã éóõàðû áàõûá ñîðóøà-
úàüàì: “Ìÿíÿ ÿââÿëúÿ äåéèí ýþðöì ìÿí èíäè êèìÿì?” Îíëàðûí
äåäèêëÿðè àä õîøóìà ýÿëñÿ, áóðäàí ÷ûõàðàì, õîøóìà ýÿëìÿñÿ,
áàøãà àäàì îëàíà ãÿäÿð áóðàäà ãàëàðàì... Àìàí àëëàù! – Àëèñà
éåíÿ ýþç éàøëàðû è÷èíäÿ ÷ûüûðäû. – Ìÿí èíäè, äîüðóäàí äà, èñòÿéè-
ðÿì êè, îíëàð áàøëàðûíû ãóéóéà ñàëëàéûá ìÿíè ñÿñëÿñèíëÿð. Áóðàäà
òÿê-òÿíùà ãàëìàãäàí ëàï úàíà ýÿëäèì!”
Î áóíó äåéèá, þç ÿëëÿðèíÿ áàõäû âÿ òÿÿúúöáëÿíäè, äàíûøäûüû
ìöääÿòäÿ Äîâøàí áàëàúà, äÿðè ÿëúÿéèíäÿí áèðèíè ýåéìèøäè. “Áó-
__________
1
Øåðëÿðèí òÿðúöìÿñè Ôèêðÿò Ñàäûüûíäûð.
33
íó íåúÿ åäÿ áèëÿðäèì? – äåéÿ äöøöíäö. – Äåéÿñÿí éåíÿ êè÷èë-
äèì”. Î, àéàüà ãàëõäû âÿ ìàñàéà éàõûíëàøäû êè, îíóí âàñèòÿñèëÿ
áîéóíó þë÷ñöí. Áÿëè, èíäè î, òÿõìèíÿí èêè ôóò ùöíäöðëöêäÿ èäè,
àììà ñöðÿòëÿ êè÷èëèðäè. Òåçëèêëÿ àíëàäû êè, áóíóí ñÿáÿáè ÿëèíäÿ
òóòäóüó éåëïèêäèð. Òàìàì êè÷èëèá éîõ îëìàìàã ö÷öí åëÿ âàõòûí-
äàúà òÿëÿñèê îíó éåðÿ òóëëàäû.
– Ìÿí ýöúëÿ õèëàñ îëäóì! – Àëèñà ýþçëÿíèëìÿç äÿéèøèêëèêäÿí
éàìàí ãîðõäó, – àììà ùÿëÿ äÿ ñàëàìàò ãàëìàüûíäàí ðàçû èäè, – ùÿ,
èíäè äÿ áàü÷àéà!
Î úÿëä ýåðè, áàëàúà ãàïûéà òÿðÿô ãà÷äû! Ãàïû éåíÿ áàüëû, ãûçûë
à÷àð äà ÿââÿëêè êèìè øöøÿ ìàñàäà èäè. “Èøèì ÿââÿëêèíäÿí äÿ ïèñ
îëäó, – ãûç äöøöíäö. – Ìÿí ùå÷ âàõò èíäèêè ãÿäÿð êè÷èëìÿìèøäèì!
Õÿáÿðäàð åäèðÿì êè, áó áîéäà êè÷èëìÿê ïèñäèð, îëäóãúà ïèñäèð!”.
Áèðäÿí îíóí àéàüû ñöðöøäö, áèð àíäà – øàïï! – Àëèñà ÷ÿíÿñèíÿ
ãÿäÿð øîð ñóéà äöøäö. Èëê íþâáÿäÿ àüëûíà ýÿëäè êè, éÿãèí äÿíèçÿ
äöøöá.
Þç-þçöíÿ äåäè:
– ßýÿð áåëÿäèðñÿ, äÿìèðéîë ãàòàðû èëÿ ãàéûäà áèëÿðÿì. – Àëèñà
þìðöíäÿ áèðúÿ äÿôÿ äÿíèç ñàùèëèíäÿ îëìóøäó âÿ áåëÿ áèð íÿòèúÿ-
éÿ ýÿëìèøäè êè, Èíýèëòÿðÿ ñàùèëëÿðèíèí ùàíñû éåðèíäÿ îëóðñóíóçñà-
îëóí, äÿíèçèí ùÿð éåðèíäÿ ñîéóíìàã ö÷öí ÷îõëó êè÷èê îòàã, òàõòà
áåëëÿ ãóì ãàçûéàí ÷îõëó óøàã, ìåáåëëÿ òÿúùèç åäèëìèø áèð ñûðà åâ
âÿ äÿìèðéîë ñòàíñèéàñû ýþðÿúÿêñèíèç. Àëèñà öçìÿê áàúàðûðäû, àììà
áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà àíëàäû êè, áàéàã áîéó äîããóç ôóò ùöí-
äöðëöêäÿ îëàíäà àüëàéûá òþêäöéö ýþç éàøû ýþëöíäÿäèð.
Ýþëö óçóíóíà âÿ åíèíÿ öçÿðÿê ãóðóéà ÷ûõìàüà úÿùä åäÿí
Àëèñà äåäè:
– Åëÿ àüëàäûüûì ö÷öí òÿÿññöô åäèðÿì! Úÿçà îëàðàã èíäè þç ýþç
éàøëàðûì è÷èíäÿ áîüóëìàëûéàì! ßëáÿòòÿ, áó ÷îõ ãÿðèáÿ îëàúàã.
Ëàêèí áó ýöí ùÿð øåé ãÿðèáÿäèð.
Áó çàìàí î, ëàï éàõûíäà ñóäà øàïïûëòû åøèòäè âÿ íÿ îëäóüóíó
áèëìÿê ö÷öí éàõûíà öçäö. ßââÿëúÿ åëÿ áèëäè êè, áó ñó èíÿéè, éà äà
áåýåìîíòäóð. Ëàêèí ÷îõ êè÷èëäèéè éàäûíà äöøäöêäÿ äèããÿòëÿ áàõ-
äû âÿ þçö êèìè ñöðöøöá ýþëÿ äöøìöø áèð ñè÷àí ýþðäö.
34
 Àëèñà äöøöíäö: “Ýþðÿñÿí áó ñè÷àíëà äàíûøìàüûí ìÿíàñû âàð-
ìû?” Áóðäà ùÿð øåé ãåéðè-òÿáèèäèð âÿ ìÿí ÿìèíÿì êè, î äàíûøà
áèëèð. Ùÿð ùàëäà éîõëàìàã ÷ÿòèí äåéèë”. Î, ñþçÿ áàøëàäû:
– Àé ñè÷àí! Ñèç ýþëäÿí ÷ûõìàã ö÷öí áèð éîë áèëèðñèíèçìè? Ìÿí
áàéàãäàí î ãÿäÿð öçìöøÿì êè, éîðóëìóøàì, àé Ñè÷àí! (Àëèñà åëÿ
áèëèðäè êè, Ñè÷àíëà ÿí äöçýöí äàíûøûã öñóëó áåëÿäèð: î ùå÷ âàõò áóíà
îõøàð âÿçèééÿòÿ äöøìÿìèøäè, ãàðäàøûíûí ëàòûí ãðàììàòèêàñû êèòà-
áûíäà îõóäóüó éàäûíà äöøäö: “Ñè÷àí – ñè÷àíû – ñè÷àíëà – ñè÷àí
ùàãäà!”).
Ñè÷àí øöáùÿ èëÿ îíà áàõûðäû, ñàíêè õûðäà ýþçö èëÿ îíà ýþç âóðóð,
ëàêèí úàâàá âåðìèðäè.
“Áÿëêÿ èíýèëèñúÿ áàøà äöøìöð. – Àëèñà äöøöíäö. – Ýöìàí
åäèðÿì êè, áó ñè÷àí ùÿëÿ èñòèëà÷û Âèëùåëìëÿ ýÿëìèø ôðàíñûç Ñè÷à-
íûäûð”. (×öíêè îíóí òàðèõäÿí áèëäèéè áöòöí ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí
áó ùàäèñÿäÿí íå÷ÿ èë êå÷äèéèíè ÷îõ äà äÿãèã òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðäè)
– Î áó äÿôÿ ôðàíñûçúà ñþçÿ áàøëàäû:
– Óå ìà øà? (Ìÿíèì ïèøèéèì ùàðäàäûð?) – Îíóí ôðàíñûç äÿðñ-
ëèéèíäÿí áèëäèéè èëê úöìëÿ áó èäè.
Ñè÷àí ýþçëÿíèëìÿäÿí ñóäàí ñû÷ðàäû âÿ äÿùøÿòäÿí òèòðÿäè.
– Àù, öçð èñòÿéèðÿì! – äåéÿ òåç ñÿùâèíè äöçÿëäÿí Àëèñà éàçûã
ùåéâàíûí ùèññèééàòûíû òÿùãèð åòäèéèíÿ ýþðÿ ãöññÿëÿíäè. – Ìÿí
òàìàì óíóòìóøäóì êè, ñèç ïèøèêëÿðè ñåâìèðñèíèç.
– Ïèøèêëÿðè ñåâìèðÿì! – Ñè÷àí êÿñêèí, úîøãóí ñÿñëÿ ãûøãûðäû.
– Ìÿíèì éåðèìÿ ñÿí îëñàéäûí, ïèøèêëÿðè ñåâÿðäèíìè?
Àëèñà ìöëàéèì ñÿñëÿ äåäè:
– ×îõ ýöìàí êè, éîõ. Áóíà àúûüûíûç òóòìàñûí! Àììà òÿÿññöô
êè, áèçèì ïèøèéèìèç Äèíàíû ñèçÿ ýþñòÿðÿ áèëìèðÿì; çÿííèìúÿ îíó
áèðúÿ äÿôÿ ýþðñÿíèç, ïèøèêëÿðè áÿéÿíÿðñèíèç. Î, ÷îõ ýþçÿë, ñàêèò
ùåéâàíäûð. – Àëèñà òÿíáÿë-òÿíáÿë ýþëäÿ öçÿðÿê ñàíêè þç-þçöéëÿ
äàíûøûðìûø êèìè äàâàì åäèðäè. – Ïèøèê ñîáàíûí éàíûíäà óçàíûá,
ïÿíúÿñèíè éàëàéûð, öç-ýþçöíö éóéóð... Îíó éåäèçäèðÿíäÿ åëÿ
ìåùðèáàí âÿ ñÿëèãÿëè îëóð êè... Ñè÷àíëàðû òóòìàãäà ìÿùàðÿòèíÿ äÿ
ñþç îëà áèëìÿç!.. Îé, ìÿíè áàüûøëàéûí – Àëèñà éåíÿ ãûøãûðäû, ÷öí-
êè Ñè÷àí òöêëÿðèíè ãàáàðòäû, áó äÿôÿ ÿìÿëëè-áàøëû ùèðñëÿíäèéè àøêàð
ùèññ îëóíäó. – ßýÿð èñòÿìèðñèíèçñÿ, äàùà áó áàðÿäÿ äàíûøìàðûã!
35
 Ãóéðóüóíóí óúóíà ãÿäÿð òèð-òèð ÿñÿí Ñè÷àí ãûøãûðäû:
– Áÿëè, áèç áó áàðÿäÿ äàíûøìàéàúàüûã! Ýóéà êè, ìÿí áó áà-
ðÿäÿ äàíûøìàã èñòÿéèðäèì! Áèç ñè÷àíëàð ùÿìèøÿ ïèøèêëÿðÿ íèôðÿò
åäèðèê: îíëàð èéðÿíú, ìóðäàð, àë÷àã ùåéâàíäûð! Ìÿí áó ñþçö åøèò-
ìÿê èñòÿìèðÿì!
Ñþùáÿòè äÿéèøìÿéÿ ÷îõ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿí Àëèñà äåäè:
– Äàùà áó áàðÿäÿ äàíûøìàðàì. – Ñèç... Ñèç... èòëÿðè ñåâèðñèíèç?
Ñè÷àí úàâàá âåðìÿäè. Àëèñà åùòèðàñëà äàâàì åòäè:
– Áèçèì åâèí éàíûíäà ÷îõ ýþçÿë, áàëàúà áèð èò âàð... Ïàðëàã
ýþçëö, áàëàúà òåðéåð, áèëèðñèíèçìè...ì...î! Áàõ, áåëÿ óçóí, ãûâðûì
øàáàëûäû òöêëÿðè âàð! Ñèç îíà íÿ àòñàíûç, ùÿð øåéè ãàïàð, äàë àéàã-
ëàðû öñòÿ äóðóá éåìÿê èñòÿéÿð, î, öìóìèééÿòëÿ ùÿð èøè áàúàðûð! Îíóí
áàúàðäûãëàðûíûí éàðûñû äà éàäûìà äöøìöð. Áèëèðñèíèçìè î, ôåðìåðèí
èòèäèð, ñàùèáè äåéèð êè, î, ÷îõ ôàéäàëû ùåéâàíäûð. Ãèéìÿòè äÿ éöç
ôóíòäóð! Ôåðìåð äåéèð êè, òåðéåð áöòöí ñè÷îâóëëàðû ìÿùâ åäèð âÿ
“îé, ÿçèçèì!” – Àëèñà ïÿðò îëàðàã ãûøãûðäû. – Òÿÿññöô åäèðÿì,
ìÿí éåíÿ ñèçè ùèðñëÿíäèðäèì! – ×öíêè Ñè÷àí èðè äàëüàëàðû éàðàðàã
áàúàðäûãúà òåç öçöá îíäàí àðàëàíäû.
Àëèñà íÿâàçèøëÿ Ñè÷àíû ÷àüûðäû:
– ßçèç Ñè÷àí! Ýåðè ãàéûäûí. Ñèçèí õîøóíóçà ýÿëìèðñÿ, áóíäàí
ñîíðà áèç íÿ èòäÿí, íÿ äÿ ïèøèêäÿí ñþùáÿò à÷àðûã.
Áóíó åøèäÿí Ñè÷àí ÷þíäö âÿ éàâàø-éàâàø ýåðè, Àëèñàéà òÿðÿô
öçäö; îíóí öçö àüàïïàã èäè. (Àëèñà äöøöíäö, “ùèðñèíäÿíäèð”) Ñè÷àí
áîüóã, òèòðÿê ñÿñëÿ äåäè:
– Ñàùèëÿ ÷ûõàã, ìÿí áàøûìà ýÿëÿí ÿùâàëàòû áàøäàí-àéàüà ñÿíÿ
äàíûøàðàì. Î çàìàí áàøà äöøÿðñÿí íÿ ö÷öí ìÿí ïèøèéÿ, èòÿ íèôðÿò
åäèðÿì.
Ñóäàí ÷ûõìàã âàõòû èäè: ýþëÿ äöøìöø Ãàç âÿ Äðîíò, Òóòóãóøó,
Ëîðè âÿ Ãàðòàë, úöðáÿúöð áàøãà ãÿðèáÿ ãóøëàð âÿ ùåéâàíëàð ñóäà
ãàéíàøûðäûëàð. Àëèñà áàøäà îëìàãëà áöòöí äÿñòÿ ñàùèëÿ òÿðÿô öçäö.

36
 ÛÛÛ ôÿñèë
ÊÞÍÖËËÖ ÚÛÄÛÐ Âß ÄÀÂÀÌÛ
Ñàùèëäÿ ÷îõ ãÿðèáÿ äÿñòÿ òîïëàøìûøäû: àüûðëûãäàí ãàíàäëàðû
éåðëÿ ñöðöíÿí ãóøëàð, äÿðèñè áÿäÿíèíÿ éàïûøìûø ùåéâàíëàð. Ùàìû-
ñû äà éàìéàø, ùèðñëè, íàðàçû!
ßëáÿòòÿ, áèðèíúè, ÿí âàúèá èø ãóðóíìàã èäè; îíëàð áó áàðÿäÿ
ìÿñëÿùÿòëÿøèðäèëÿð. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà Àëèñà ñûõûëìàäàí
ñþùáÿò åäèðäè. Ñàíêè îíëàðû ÷îõäàí òàíûéûðäû. Î, óçóí-óçàäû Ëîðè
èëÿ ùþúÿòëÿøäè. Íÿùàéÿò, ãàøãàáàüûíû ñàëëàìûø Ëîðè äåäè:
– Ìÿí ñÿíäÿí áþéöê îëäóüóìà ýþðÿ äàùà éàõøû áèëèðÿì.
Îíóí éàøûíûí íÿ ãÿäÿð îëäóüóíó òÿñÿââöð åòìÿéÿí Àëèñà áóíóíëà
ðàçûëàøà áèëìÿçäè. Ëîðè èñÿ éàøûíû äåìÿêäÿí ãÿòè èìòèíà åòäè âÿ
áåëÿëèêëÿ äÿ ñþùáÿò áèòäè.
Ýþðöíöð îíëàðûí è÷èíäÿ õöñóñè ùþðìÿòè îëàí Ñè÷àí íÿùàéÿò
áèëäèðäè:
– ßéëÿøèí âÿ ìÿíÿ ãóëàã àñûí! Ìÿí ñèçè ÷îõ òåçëèêëÿ ãóðó-
äàðàì.
Ùàìû î ñààò Ñè÷àíû äþâðÿéÿ àëäû. Àëèñà ýþçëÿðèíè îíäàí ÷ÿê-
ìèðäè, ÷öíêè ÿìèí èäè êè, òåç ãóðóíìàñà, ìþùêÿì õÿñòÿëÿíÿúÿê.
Ñè÷àí òÿêÿááöðëÿ äåäè:
– Ùûì! Ùàçûðñûíûçìû? Èíäè äàíûøàúàüûì ÿùâàëàò áèëäèêëÿðèìèí
ÿí ãóðóñóäóð. Õàùèø åäèðÿì ñàêèò îëóí! Èíýèëòÿðÿíè èñòèëà åòìÿê
ö÷öí Ðîìà ïàïàñûíûí õåéèð-äóàñûíû àëàí Èñòèëà÷û Âèëùåëì øàùëàðà
åùòèéàúû îëàí èíýèëèñëÿð òÿðÿôèíäÿí òåçëèêëÿ òÿðêñèëàù åäèëäè. Äàùà
ñîíðà èíýèëèñëÿð òàú àëûíìàñûíà âÿ èñòèëàéà òàìàìèëÿ àëûøäûëàð. Åäâèí,
Ìîðêàð, Ìåðñèéà, Íîðòóìáðèéà ãðàôëàðû...
Ëîðè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ äåäè...
– Óô!
– Öçð èñòÿéèðÿì! – Ñè÷àí íàðàçûëûãëà îíà áàõäû, ëàêèí ÷îõ ùþð-
ìÿòëÿ åòèðàç åòäè. – Ñèç íÿ äåäèíèç?
– Ìÿí ñóñìóøàì, – äåéÿ Ëîðè òÿëÿñèê úàâàá âåðäè.
Ñè÷àí äåäè:
– Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, ñèç íÿñÿ äåäèíèç. Äàâàì åäèðÿì. Åäâèí,
Ìîðêàð, Ìåðñèéà, Íîðòóìáðèéà ãðàôëàðû îíóí òÿðÿôèíÿ êå÷äèëÿð.
37
Ùÿòòà âÿòÿíèíè ñåâÿí áàø Êåíòåðáåðèéà êåøèøè Ñòèãàíä áó ùÿðÿêÿòè
áÿéÿíäè...
Þðäÿê ñîðóøäó:
– Íÿéè áÿéÿíäè?
– Áóíó áÿéÿíäè! – äåéÿ Ñè÷àí ÷îõ àúûãëà úàâàá âåðäè. – Ñèç,
ÿëáÿòòÿ êè, “áóíóí” íÿ îëäóüóíó áèëèðñèíèç?
– Ìÿí áèð øåé òàïàíäà “ÁÓÍÓÍ” íÿ îëäóüóíó ÷îõ éàõøû áèëè-
ðÿì, – Þðäÿê äåäè. – Ùÿìèøÿêè êèìè áó, ãóðáàüà, éà äà ñîõóëúàí
îëóð. Ìÿñÿëÿ áàø êåøèøèí ìÿùç íÿéè òàïìàñûíäàäûð?
Ñè÷àí îíóí ñóàëûíà ôèêèð âåðìÿäè, ëàêèí òÿëÿñèê äàâàì åòäè:
– Î, Åäãàð Àòåëèíãëÿ áèðëèêäÿ Âèëùåëìè ãàðøûëàìàüà ÷ûõäû âÿ
òàúû îíà òÿêëèô åòìÿéè äîüðó áèëäè. ßââÿëúÿ Âèëùåëì þçöíö ÷îõ
ñàäÿ àïàðûðäû. Ëàêèí íîðìàíëûëàðûí ùÿéàñûçëûüû... Ìÿíèì ÿçèçèì,
èíäè þçöíö íåúÿ ùèññ åäèðñÿí? – äåéÿ î, ýþçëÿíèëìÿäÿí Àëèñàéà
ìöðàúèÿò åòäè.
– ßââÿëêè êèìè éàìéàøàì, – äåéÿ Àëèñà ìÿéóñ ùàëäà úàâàá
âåðäè. – Äåéÿñÿí ùå÷ ãóðóìóðàì.
Àéàüà äóðàí Äðîíò âöãàðëà äåäè:
– Åëÿ èñÿ ìÿíèì òÿêëèôèì âàð, èúëàñû êÿñÿê âÿ áàøãà áèð òÿäáèð
òþêÿê.
Ãàðòàë äåäè:
– Èíýèëèñúÿ äàíûøûí! Ìÿí áó óçóí ñþçëÿðè áàøà äöøìöðÿì âÿ
ÿìèíÿì êè, ñèç äÿ ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðñöíöç.
Ãàðòàë òÿáÿññöìöíö ýèçëÿòìÿê ö÷öí áàøûíû ñàëëàäû, ãóøëàðûí
áÿçèñè ãàããûëäàäû.
– Äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, – äåéÿ Äðîíò èíúèê ùàëäà äàâàì åòäè,
– ãóðóìàüûìûç ö÷öí ÿí éàõøû öñóë êþíöëëö úûäûð òÿøêèë åòìÿêäèð.
Àëèñà ñîðóøäó:
– Êþíöëëö úûäûð íÿäèð? – ãûç áèð î ãÿäÿð äÿ áóíó áèëìÿê èñòÿ-
ìèðäè. Äðîíò èñÿ áàøãà áèðèíèí äÿ ñóàëûíû ýþçëÿéèðìèø êèìè äàéàíäû.
Ëàêèí ùå÷ êèì ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû.
– Ùÿ, – Äðîíò äåäè, – áàøà ñàëìàüûí ÿí éàõøû öñóëó ýþñòÿð-
ìÿêäèð!
Äðîíòóí íÿ åòäèéèíè ñèçÿ ñþéëÿìÿê èñòÿéèðÿì. ×öíêè ãûø ýöí-
ëÿðèíèí áèðèíäÿ áÿëêÿ ñèç äÿ áåëÿ áèð øåé åòìÿê èñòÿäèíèç.
38
 ßââÿëúÿ, î, äàèðÿéÿ îõøàð ôîðìàäà úûäûð éîëó ÷ÿêäè, (“áóíóí
äÿãèã îëìàñûíûí ìÿíàñû éîõäóð” – äåäè) ñîíðà äà ùàìû úûäûð áîéó
èñòÿäèéè éåðäÿ äóðäó. “Áèð, èêè, ö÷, èðÿëè!” – êîìàíäàñû äà ùå÷
âåðèëìÿäè. Ùÿð êÿñ èñòÿäèéè âàõò ãà÷ûð, èñòÿäèéè âàõò äàéàíûðäû.
Áåëÿëèêëÿ, éàðûøûí ãóðòàðìàñûíû áèëìÿê îëìóðäó. Àììà áöòöí
äÿñòÿ éàðûìúà ñààò ãà÷äûãäàí ñîíðà ãóïãóðó ãóðóäó. Äðîíò ýþç-
ëÿíèëìÿäÿí êîìàíäà âåðäè:
– Éàðûø ãóðòàðäû!
Ùåéâàíëàð âÿ ãóøëàð îíó äþâðÿéÿ àëûá, àüûð-àüûð íÿôÿñëÿðèíè
äÿðÿðÿê ñîðóøäóëàð: “Áÿñ ãàëèá ýÿëÿí êèì îëäó?”
Äðîíò úèääè ôèêèðëÿøìÿìèø áó ñóàëà úàâàá âåðÿ áèëìÿçäè. Î,
áàðìàüûíû àëíûíà äèðÿéèá (ñèç àäÿòÿí Øåêñïèðè øÿêèëëÿðäÿ áó âÿçèé-
éÿòäÿ ýþðöðñöíöç), áèð ìöääÿò äàéàíäû, ùàìû ñÿññèçúÿ ýþçëÿ-
éèðäè. Íÿùàéÿò Äðîíò äåäè:
– Ùàìû óäóá âÿ ùàìû äà ìöêàôàò àëìàëûäûð.
Ùàìû õîðëà ñîðóøäó:
– Ìöêàôàòû êèì âåðÿúÿê?
– ßëáÿòòÿ î, – äåéÿ Äðîíò Àëèñàíû ýþñòÿðÿðÿê úàâàá âåðäè âÿ
ùàìû ñÿñ-êöéëÿ ãûçû äþâðÿéÿ àëäû.
– Ìöêàôàò! Ìöêàôàò!
Àëèñà íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè. Î, öìèäñèç ùàëäà ÿëèíè úèáèíÿ
ñàëäû âÿ áèð ãóòó íàáàò ÷ûõàðòäû (õîøáÿõòëèêäÿí øîð ñó ãóòóíóí
è÷èíÿ êå÷ìÿìèøäè). Ãûç ùàìûéà áèð-áèð íàáàò ïàéëàéûá ãóðòàðäû.
Ñè÷àí äåäè:
– Áèëèðñèíèçìè, àõû î þçö äÿ ìöêàôàòëàíìàëûäûð.
Äðîíò ãÿòèééÿòëÿ äåäè:
– ßëáÿòòÿ. – Î, Àëèñàäàí ñîðóøäó. – Úèáèíäÿ äàùà íÿ âàð?
Àëèñà êÿäÿðëè-êÿäÿðëè äåäè:
– Áèðúÿ öñêöê âàð.
– Áóðà âåð, – äåéÿ Äðîíò òÿëÿá åòäè.
Ùàìû éåíÿ îíóí ÿòðàôûíà òîïëàøäû âÿ Äðîíò áó ñþçëÿðëÿ öñêö-
éö ãûçà âåðäè:
– Ñÿíäÿí õàùèø åäèðèê áó ýþçÿë öñêöéö ãÿáóë åäÿñÿí.
Îíóí ãûñà íèòãèíäÿí ñîíðà äÿñòÿ ðàçûëûãëà ãûøãûðäû.
39
 Àëèñà áàø âåðÿí ÿùâàëàòûí ìÿíàñûç îëäóüóíó äöøöíäö, àììà
ãóøëàð âÿ ùåéâàíëàð åëÿ úèääè èäèëÿð êè, î, ýöëìÿéÿ úöðÿò åòìÿäè.
Ãûç ôèêèðëÿøèá úàâàá òàïà áèëìÿäèéèíäÿí ÿäÿáëÿ áàø ÿéäè, òÿìòÿ-
ðàãëû ýþðöíìÿéÿ ÷àëûøàðàã öñêöéö àëäû.
Ñîíðà ùàìû íàáàòà ýèðèøäè. ×àõíàøìà âÿ ùàé-êöé ãîïäó,
÷öíêè áþéöê ãóøëàð øèêàéÿòëÿíèðäèëÿð êè, íàáàòûí “äàäûíà äà áàõ-
ìàäûëàð”, áàëàúàëàð èñÿ áîüóëäóãëàðûíäàí êöðÿêëÿðèíÿ ÷îõëó ãàïàç
âóðóëäó. Íÿùàéÿò, íàáàò ãóðòàðäû. Ùàìû éåíÿ Ñè÷àíû äþâðÿéÿ àëûá,
îíäàí éåíè áèð øåé äàíûøìàüû õàùèø åòäè.
Àëèñà Ñè÷àíà äåäè:
– Ñèç ÿùâàëàòû ñîíà ÷àòäûðìàëûñûíûç. – Ñè÷àíûí éåíÿ äÿ èíúè-
ìÿñèíäÿí ãîðõàí ãûç ãÿòèééÿòñèçëèêëÿ ïû÷ûëäàäû: – Íÿ ö÷öí “Ï”
âÿ “È”-éÿ íèôðÿò åòìÿéèíèç áàðÿäÿ äàíûøìàüà ñþç âåðìèøäèíèç.
– Äàíûøàðàì. Àíúàã ìÿíèì ÿùâàëàòûì ÷îõ óçóí âÿ êÿäÿðëè-
äèð, – äåéÿ Ñè÷àí, öçöíö Àëèñàéà òóòàðàã, àù ÷ÿêäè.
Àëèñà òÿÿúúöáëÿ àøàüû, Ñè÷àíûí ãóéðóüóíà áàõûá äåäè:
– Ñþç éîõ êè, á ó í ó í äàâàìû óçóíäóð. Àììà íÿ ö÷öí ñèç
îíà êÿäÿðëè äåéèðñèíèç? – Ñè÷àí þç ÿùâàëàòûíû äàíûøìàüà áàøëàäûüû
çàìàí ãûç õåéëè áàø ñûíäûðûðäû.
Áó äÿôÿ
Ãàíûí ýåäèá,
Éàõøû äöøäöí
ßëèìÿ.
Òàëàí÷ûëûã,
Îüóðëóã.
Ñÿíèí ïåøÿí
áó îëóá.
Íÿ åëÿìèñÿí
áèð-áèð
ñàéàúàüàì
ñÿíÿ ìÿí.
Áó ýöí àíúàã
áóíóí÷öí
áîø-áåêàðàì
ñÿùÿðäÿí”.
40
Òåðéåðÿ
òóòóá
öçöíö,
Ñè÷àí äà
äåäè
ñþçöíö:
”Ùàêèìñèç
âÿ
âÿêèëñèç.
Ìÿùêÿìÿ
àüëàñûüìàç,
ùàé-êöéö
áîøëàéûí,
Ñåð!
Ìÿí åäèðÿì
åòè
ðàç!”
Êöï
ãàðûñû
äèëëÿíäè.
Äåäèêëÿðè
áàøäàí-áàøà
ùèéëÿäèð.
“Ìÿí
ãàíóíè ùàêèìÿì.
Âÿêèë äÿ
Ìÿí þçöìÿì,
Øàùèä äÿ
Ìÿí þçöìÿì.
Ìÿí íÿ äåñÿì
îëàúàã
Áóíà ùå÷ éîõäóð
øöáùÿì.
Âàðñà ÿýÿð
äàíûøàí,
41
 àç äàíûøñûí,
àç äèíñèí,
ñÿí
ãàòèë
âÿ
îüðóñàí,
úÿçàí
þëöìäöð
ñÿíèí!”

Ñè÷àí ãÿçÿáëÿ Àëèñàéà äåäè:

– Ñÿí äèããÿòñèçñÿí! Íÿ ùàãäà äöøöíöðñÿí? Äèëëÿí áèð ýþðÿê!
– Áàüûøëàéûí, – äåéÿ Àëèñà ÷îõ òÿâàçþêàðëûãëà úàâàá âåðäè.
– Çÿííèìúÿ ñèç, áåøèíúè äþíýÿéÿ ÷àòäûíûç.
Ñè÷àí ÿñÿáèëèêëÿ ãûøãûðäû:
– Ñÿí ùÿð øåéè òÿðñèíÿ áàøà äöøöðñÿí! Ìÿíè ùÿëÿ ùå÷ êèì áåëÿ
óòàíäûðìàìûøäûð...
– ÓÑÀÍÌÛÑÛÍÛÇ! – Àëèñà äöç åøèòìÿéèá îíóí ñþçöíö êÿñäè.
Ùÿìèøÿ áàúàðäûüû ãÿäÿð éàõøûëûã åòìÿéÿ ùàçûð îëàí ãûç, ãàéüûêåø-
ëèêëÿ Ñè÷àíà áàõäû: – Àù, èúàçÿ âåðèí íÿäÿí óñàíäûüûíûçû áèëèì!
Äóðóá ýåòìÿê èñòÿéÿí Ñè÷àí äåäè:
– Ìÿíèì ùå÷ íÿéÿ åùòèéàúûì éîõäóð. Ñÿí áîø äàíûøûüûíëà
ìÿíè òÿùãèð åäèðñÿí.
– Ìÿí ùå÷ äÿ áó íèééÿòäÿ äåéèëäèì! – äåéÿ çàâàëëû Àëèñà öçð
èñòÿäè. – Ñèç ÷îõ òåç èíúèéèðñèíèç!
Ñè÷àí úàâàá âåðìÿéèá ìûðûëäàäû.
– Õàùèø åäèðÿì ýåðè ãàéûäûí âÿ ÿùâàëàòû äàíûøûá ãóðòàðûí!
– äåéÿ Àëèñà îíó ÷àüûðäû.
Ùàìû áèð àüûçäàí îíà ãîøóëäó.
– Áÿëè, õàùèø åäèðèê ãóðòàðûí!
Ñè÷àí èñÿ áàøûíû òÿðïÿäèá, òåç ÷ûõûá ýåòäè.
– ×îõ òÿÿññöô êè, îíó ñàõëàìàã ìöìêöí äåéèë! – Î, ýþçäÿí
èòÿíäÿí ñîíðà Ëîðè àù ÷ÿêäè.
Ãîúà Éåíýÿú äÿ âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá ãûçûíà äåäè:
42
 – Àù! Ìÿíèì ÿçèçèì! Ãîé áó ñÿíÿ äÿðñ îëñóí, ùÿìèøÿ þçöíö
ñàõëàìàüû áàúàð!
– Àç äàíûø, àòà! – äåéÿ ãûçû áèð ãÿäÿð êîáóä úàâàá âåðäè.
– Ñÿí èëáèçè äÿ þçöíäÿí ÷ûõàðòìàüà ãàäèðñÿí!
Ùå÷ êèìÿ ìöðàúèÿò åòìÿéÿí Àëèñà óúàäàí äåäè:
– ßýÿð áèçèì Äèíà áóðäà îëñàéäû, íÿ åäÿúÿéèìè áèëÿðäèì. Äè-
íà òåç îíó ýåðè ãàéòàðàðäû!
– Úÿñàðÿò åäèá ñîðóøà áèëÿðÿììè: î Äèíà êèìäèð? – äåéÿ Ëîðè
ñîðóøäó.
Àëèñà ìÿìíóíèééÿòëÿ úàâàá âåðäè – ñåâèìëèñè áàðÿäÿ î ùÿìè-
øÿ äàíûøìàüà ùàçûð èäè.
– Äèíà áèçèì ïèøèêäèð. Ñèç òÿñÿââöð åäÿ áèëìÿçñèíèç êè, î,
ñè÷àíëàðû íåúÿ ìÿùàðÿòëÿ òóòóð... âÿ... åù, áèðúÿ ýþðÿéäèíèç î ãóø-
ëàðû íåúÿ ãîâóð! Î, áàëàúà ãóøó áèð ñàíèéÿäÿ óäóð.
Áó ñþçëÿð áöòöí äÿñòÿíè ùÿéÿúàíà ñàëäû. Áÿçè ãóøëàð î ñààò
ãà÷äûëàð. Ãîúà Ñàüñàüàí áöçöøÿ-áöçöøÿ äåäè:
– Ìÿí ùþêìÿí åâÿ ýåòìÿëèéÿì, ýåúÿíèí ñîéóã ùàâàñû áîüà-
çûìà çèéàíäûð.
Ñàðû áöëáöë ãîðõà-ãîðõà áàëàëàðûíû ÷àüûðäû:
– Áóðà ýÿëèí, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì! ×îõ ýåúäèð, ñèç èíäè ýÿðÿê
éàòàüûíûçäà îëàéäûíûç.
Ùÿðÿ áèð áÿùàíÿ èëÿ ãà÷ûá äàüûëäû. Àëèñà òÿê ãàëäû.
Î êÿäÿðëÿ äåäè:
– Ìÿí Äèíàíû éàäà ñàëäûüûì ö÷öí ÷îõ ùåéôñèëÿíèðÿì. Äåéÿ-
ñÿí áóðäà, àøàüûäà îíó ñåâÿí éîõäóð, áóíà áàõìàéàðàã ÿìèíÿì
êè, î, äöíéàäà ÿí éàõøû ïèøèêäèð. Àù, ìÿíèì ÿçèç Äèíàì! Ñÿíè áèð
äÿ ýþðìÿê ìÿíÿ ãèñìÿò îëàúàãìû?! – Þçöíö òÿê-òÿíùà ùèññ
åäÿí, òàìàì ðóùäàí äöøÿí Àëèñà, éåíÿ àüëàìàüà áàøëàäû.
Áèð àç êå÷ìèø î éåíÿ óçàãäàí ýÿëÿí çÿèô àéàã òàïïûëòûñû åøèòäè
âÿ ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿðèíè ãàðàíëûüà çèëëÿäè. Ãûç ùÿëÿ äÿ áó öìèä-
äÿ èäè êè, Ñè÷àí, þç ãÿðàðûíû äÿéèøèá ýåðè äþíÿúÿê, ùåêàéÿòèíè íÿãë
åäèá ãóðòàðàúàã.

43
 ÛÂ ôÿñèë
ÄÎÂØÀÍ ÁÀËÀÚÀ ÁÈËËÈ ÅÂß ÉÎËËÀÉÛÐ
Áó, Àü Äîâøàí èäè. Î éàâàø-éàâàø ýåðè ãà÷ûðäû âÿ ñàíêè íÿñÿ
èòèðìèø êèìè éîëäà ùÿð øåéÿ äèããÿòëÿ áàõûðäû. Àëèñà îíóí äîíãóë-
òóñóíó åøèäèðäè:
– Ùåðñîýèíéà! Ùåðñîýèíéà! Àù, ìÿíèì ÿçèç ÿëëÿðèì! Àù, ìÿ-
íèì äÿðèì, áûüûì! Î, ÿìð åäÿúÿê êè, ìÿíè þëäöðñöíëÿð. Ìöòëÿã
ÿìð åäÿúÿê, áóíà ñþç îëà áèëìÿç! Ùå÷ áèëìèðÿì éåëïèéè, ÿëúÿê-
ëÿðè ùàðäà èòèðìèøÿì!
Àëèñà î ñààò áàøà äöøäö êè, Äîâøàí éåëïèéè âÿ áèð úöò àü äÿðè
ÿëúÿéè àõòàðûð, î äà öðÿê à÷ûãëûüû èëÿ ÿòðàôà ýþç ýÿçäèðìÿéÿ áàø-
ëàäû. ßòðàôäà ùå÷ íÿ éîõ èäè – ýþëäÿ öçìÿéÿ áàøëàäûüû âàõòäàí
ùÿð øåé ñàíêè äÿéèøìèøäè – áþéöê çàë, øöøÿëè ìàñà, áàëàúà ãàïû
éåðëè-äèáëè éîõ îëìóøäó.
Òåçëèêëÿ Äîâøàí, Àëèñàíûí äà íÿ èñÿ àõòàðäûüûíû ýþðäö âÿ
àúûãëà îíó ñÿñëÿäè:
– Ùåé, Ìåðè Àííà, ñÿí áóðäà íÿ åäèðñÿí? Òåç åâÿ ãà÷, ìÿíÿ
áèð úöò ÿëúÿê âÿ éåëïèê ýÿòèð! Äè, òåç îë!
Àëèñà åëÿ ãîðõäó êè, Äîâøàíûí ñÿùâ åòäèéèíè áåëÿ äåìÿéèá, î
ñààò ýþñòÿðèëÿí ñÿìòÿ ãà÷äû.
– Î ìÿíè þç ãóëëóã÷óñó áèëäè, – ãûç ãà÷à-ãà÷à äåäè, – ÿñëèíäÿ
ìÿíèì êèì îëäóüóìó áèëñÿéäè, ÷îõ òÿÿúúöáëÿíÿðäè! Íÿ èñÿ,
éàõøûñû áóäóð ýåäèá éåëïèéè âÿ ÿëúÿêëÿðè îíà ýÿòèðèì. ßëáÿòòÿ,
ÿýÿð òàïñàì.
Àëèñà åëÿ áóíó äåìèøäè êè, ãàïûñûíûí ìèñ ëþâùÿúèéèíäÿ “À.
Äîâøàí” àäû ùÿêê åäèëìèø òÿìèç, êè÷èê áèð åâ ýþðäö. Ãûç ãàïûíû
äþéìÿìèø åâÿ ýèðäè, éöéöðöá ïèëëÿêÿíëÿðäÿí ãàëõäû. Î ãîðõóðäó
êè, ÿñë Ìåðè Àííàéà ðàñò ýÿëÿúÿê âÿ éåëïèéè, ÿëúÿêëÿðè òàïìàìûø
åâäÿí ãîâóëàúàã.
– Àü Äîâøàíûí ãóëëóüóíäà îëìàã íÿ ãÿðèáÿäèð, – äåéÿ Àëèñà
þç-þçöíÿ äåäè. – Ýöìàí åäèðÿì êè, áèð àçäàí Äèíàíûí äà áóéðóã
ãóëó îëàúàüàì.
Î òÿñÿââöð åòäè: “Ìèññ Àëèñà! Òåç îë, áóðà ýÿë, áèç ýÿçìÿéÿ
ýåäèðèê!”. “Áó ñààò, äàéÿ! Ìÿí ñè÷àí éóâàñûíûí êåøèéèíè ÷ÿêìÿëè-
44
éÿì êè, Äèíà ãàéûäàíà ãÿäÿð ñè÷àí ãà÷ìàñûí...” Ëàêèí Äèíà äà
èíñàíëàðà Àü Äîâøàí êèìè ùþêì åòñÿ, øöáùÿñèç îíó åâäÿí ãîâàðëàð.
Áó çàìàí î, áàëàúà, ñÿëèãÿëè îòàüà ýèðäè. Ïÿíúÿðÿíèí éàíûí-
äàêû ìàñàäà (ýöìàí åòäèéè êèìè) éåëïèê âÿ èêè, éà ö÷ úöò ÷îõ
êè÷èê àü äÿðè ÿëúÿê âàðäû. Îòàãäàí ÷ûõìàã èñòÿéèðäè êè, ýþçö ýöç-
ýöíöí éàíûíäà äóðàí áàëàúà øöøÿ ãàáà ñàòàøäû. Áó äÿôÿ øöøÿäÿ
“È× ÌßÍÈ” ñþçëÿðè éàçûëìûø êàüûç éîõ èäè. Àììà áóíà áàõìà-
éàðàã Àëèñà øöøÿíè à÷äû âÿ äîäàüûíà àïàðäû.
– Áèëèðÿì êè, ìÿí ùÿð äÿôÿ íÿ èñÿ éåñÿì, éà è÷ñÿì ìàðàãëû
ùàäèñÿ áàø âåðèð. Ýþðÿê èíäè íÿ îëàúàã. Çÿííèìúÿ éåíÿ áþéöéÿ-
úÿéÿì: úûðòäàí áîéäà îëìàã ëàï çÿùëÿìè àïàðäû.
Ùÿãèãÿòÿí äÿ åëÿ îëäó, ùÿì äÿ ýþçëÿäèéèíäÿí ÷îõ òåç: øöøÿíè
éàðû åòìÿìèøäè êè, áàøûíûí òàâàíà äÿéäèéèíè ùèññ åòäè âÿ ÿçèëìÿñèí
äåéÿ áîéíóíó ÿéìÿëè îëäó. Î òÿëÿñèê øöøÿíè éåðèíÿ ãîéóá äåäè:
– Äàùà áÿñäèð! Ýöìàí åäèðÿì, äàùà áþéöìÿéÿúÿéÿì. Ãàïû-
äàí åëÿ èíäè äÿ ÷ûõà áèëìÿðÿì. Ùåéô êè, ÷îõ è÷äèì!
ßôñóñëàð îëñóí êè, ùåéôñèëÿíìÿê ýåú èäè. Î ùÿëÿ áþéöéöðäö,
òåçëèêëÿ äèçëÿðè öñòÿ äþøÿìÿéÿ åíìÿëè îëäó; áèð äÿãèãÿ êå÷ìÿìèø
ýþðäö êè, éåíÿ äÿ áþéöéöð. Ãûç äèðñÿéèíè ãàïûéà ñþéêÿéèá î áèðè
ÿëèéëÿ áàøûíäàí éàïûøìàã èñòÿäè. Ëàêèí î, äóðìàäàí áþéöéöðäö,
íÿùàéÿò, ÿëèíèí áèðèíè ïÿíúÿðÿäÿí ÷ûõàðòìàëû, àéàüûíûí áèðèñèíè èñÿ
áàúàäàí éóõàðû óçàòìàëû îëäó. Î äåäè:
– Áóíäàí ñîíðà íÿ îëóðñà-îëñóí äàùà ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿðÿì!
Áóíäàí ñîíðà ýþðÿñÿí áàøûìà íÿ ýÿëÿúÿê?
Õîøáÿõòëèêäÿí êè÷èê ñåùðëè øöøÿíèí òÿñèðè ãóðòàðäû âÿ Àëèñà
äàùà áþéöìÿäè. Ëàêèí îòàã éåíÿ ÿââÿëêè êèìè äàðûñãàë âÿ íàðà-
ùàò èäè. Îòàãäàí ÷ûõìàã ìöìêöí îëìàäûüûíäàí î, þçöíö ÷îõ
áÿäáÿõò ùèññ åòäè. “Åâäÿ íåúÿ äÿ ðàùàò èäè”, – çàâàëëû Àëèñà äö-
øöíäö. – Îðäà àäàì íÿ áþéöéöá-êè÷èëèðäè, íÿ äÿ ñè÷àíëàðûí âÿ
äîâøàíëàðûí ÿìðè èëÿ îòóðóá-äóðóðäó! Ìÿí äîâøàí éóâàñûíà äöø-
äöéöì ö÷öí ÷îõ ùåéôñèëÿíèðÿì – àììà áóðäà éàøàìàã íÿ ãÿ-
ðèáÿäèð! Ýþðÿñÿí áàøûìà íÿ îéóí ý ÿ ë è á ? Ìÿí ñåùðëè íàüûëëàðû
îõóéàíäà òÿñÿââöð åäèðäèì êè, éàçûëàíëàð ùàìûñû óéäóðìàäûð –
èíäè èñÿ ìÿí þçöì îðäàêû ÿñàñ ñóðÿòäÿí áèðèéÿì! Ìÿíèì ùàã-
45
ãûìäà êèòàá éàçûëìàëû èäè... äîüðóäàí äà, éàçûëìàëû èäè. Ìÿí áþ-
éöéÿíäÿ ìöòëÿã þçöì éàçàúàüàì. – Áóíäàí äà àðòûã áþéöìÿê,
– êÿäÿðëÿ ÿëàâÿ åòäè. – Ùÿð ùàëäà áóíäàí àðòûã áþéöìÿéÿ áóðäà
éåð éîõäóð.
“Åëÿ èñÿ – Àëèñà äöøöíäö, – ìÿí äàùà ùå÷ âàõò áþéöìÿ-
éÿúÿéÿì? Áèð òÿðÿôäÿí áó éàõøûäûð – ùå÷ âàõò ãîúà ãàðû îëìàéà-
úàì, î áèðè òÿðÿôäÿí ïèñäèð – ÷öíêè ùÿìèøÿ äÿðñ îõóéàúàì! Àù,
áó ìÿíèì ùå÷ õîøóìà ýÿëìÿäè!”.
“Àé ñÿôåù Àëèñà! – äåéÿ þç-þçöíÿ åòèðàç åòäè. – Ìÿýÿð áóðäà
äÿðñ ùàçûðëàìàã îëàð? Áóðà ñÿí ýöúëÿ ñûüûðñàí, êèòàáëàðà éåð ùàíû?
Áåëÿëèêëÿ, î ôèêèðëÿøèá, ìÿñÿëÿíè ùÿðòÿðÿôëè ýþòöð-ãîé åäèðäè.
Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà ÷þëäÿí êèìèíñÿ ñÿñèíè åøèòäè. Äèããÿòëÿ
ãóëàã àñäû:
– Ìåðè Àííà! Ìåðè Àííà! – äåéÿ ÷ûüûðûðäûëàð. – Òåç îë, ìÿíèì
ÿëúÿêëÿðèìè âåð!
Ñîíðà ïèëëÿêÿíäÿ éöíýöë àéàã òàïïûëòûñû åøèäèëäè. Àëèñà áèëèðäè:
Äîâøàí ãà÷ûð êè, îíóí íÿ èø ýþðäöéöíö ýþðñöí. Ãûç ãîðõóäàí åëÿ
òèòðÿäè êè, åâè éåðèíäÿí îéíàòäû. Àëèñà òàìàì óíóòìóøäó êè, èíäè î,
ìèí äÿôÿ Äîâøàíäàí áþéöêäöð âÿ ãîðõìàüà ùå÷ áèð ÿñàñ éîõäóð.
Äîâøàí àðòûã ãàïûíûí éàíûíäà äóðóá îíó à÷ìàüà ÷àëûøûðäû.
Àëèñàíûí äèðñÿéè ãàïûéà ñûõûëäûüûíäàí ãàïû è÷ÿðè à÷ûëìûðäû. Îíà
ýþðÿ äÿ áó íèééÿò áàø òóòìàäû.
– Åëÿ èñÿ åâèí î áàøûíäàêû ïÿíúÿðÿäÿí êå÷ÿðÿì!
“Êå÷ÿ áèëìÿçñÿí!” – äåéÿ Àëèñà äöøöíäö âÿ ïÿíúÿðÿíèí
éàíûíäàí Äîâøàíûí àääûìëàðûíû åøèäèíúÿéÿ ãÿäÿð ýþçëÿäè âÿ
ãÿôèëäÿí ÿëèíè óçàäûá îíó òóòìàã èñòÿäè. Àëèñà ùå÷ êèìè òóòà áèë-
ìÿäè, àíúàã çÿèô ãûøãûðòû âÿ êèìèíñÿ éûõûëäûüûíû, áèð äÿ ñûíàí øöøÿ
úèíýèëòèñè åøèòäè. Î, ãÿðàðà ýÿëäè êè, ÷îõ ýöìàí Äîâøàí øèòèëëèéèí
÷ÿð÷èâÿñèíÿ, éà äà áóíà îõøàð áèð øåéèí öñòÿ äöøöá.
Ñîíðà äà Äîâøàíûí àúûãëû ñÿñè åøèäèëäè:
– Ïàò! Ïàò! Ùàðäàñàí, àé Ïàò?
Àëèñàíûí èíäèéÿ ãÿäÿð åøèòìÿäèéè ñÿñ úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì àüàì, àðõàéûí îëóí, ìÿí áóðäàéàì! Àëìà àüàúëà-
ðûíû áåëëÿéèðÿì!
46
 – “Àëìà àüàúëàðûíû áåëëÿéèðÿì”. Ùÿãèãÿòÿí äÿ áåëÿäèð! –
Äîâøàí ÿñÿáè ùàëäà äåäè. – Áóðà ýÿë, êþìÿê åëÿ áóðäàí ÷ûõûì!
(Ñûíàí øöøÿëÿðèí úèíýèëòèñè åøèäèëäè). Ïàò, èíäè ìÿíÿ äå ýþðöì î
ïÿíúÿðÿäÿêè íÿäèð?
– ßúÿá èøäèð à! Î ÿëäèð, ìÿíèì àüàì. (“ÿëäèð-ð-ð” åøèäèëäè).
– “ßëäèð!” Àé ñÿíè, ãàçûí áèðè ãàç! Ùå÷ þìðöíäÿ î éåêÿëèêäÿ
ÿë ýþðìöñÿí? Îðà áàõ, ïÿíúÿðÿéÿ ñûüûøìûð.
– Äîüðóäóð, ñûüûøìûð, ìÿíèì àüàì, àììà î ÿëäèð êè, âàð.
– ßëèí îðäà íÿ èøè âàð, ýåò âÿ îíó ðÿää åëÿ!
Áóíäàí ñîíðà õåéëè ñöêóò ÷þêäö. Àëèñà àðà-ñûðà ïû÷ûëòû åøèäèð-
äè: “Áó ÿùâàëàò ùå÷ õîøóìà ýÿëìèð, ìÿíèì àüàì, èíàíûí êè, ùå÷
õîøóìà ýÿëìèð!” – “ßìðèìè éåðèíÿ éåòèð, ãîðõàã!” Íÿùàéÿò, ãûç
éåíÿ ÿëèíè óçàòäû âÿ éåíÿ ÿëè áîøà ÷ûõäû. Èíäè èêè çÿèô ãûøãûðòû åøè-
äèëäè, ñûíàí øöøÿëÿð èñÿ ÿââÿëêèíäÿí äÿ áÿðê úèíýèëäÿäè. “Ýþð áèð
áóðäà íÿ ãÿäÿð øèòèëëèê âàð! – Àëèñà äöøöíäö. – Ìàðàãëûäûð, ýþðÿñÿí
îíëàð èíäè íÿ åäÿúÿêëÿð? ßýÿð îíëàð ìÿíè ïÿíúÿðÿäÿí ÷ûõàðòìàã
ôèêðèíäÿäèðëÿðñÿ, äåìÿëèéÿì êè, åëÿ ìÿí þçöì äÿ áóíó
àðçóëàéûðàì! ×öíêè áóðäà ãàëìàã èñòÿìèðÿì!”
Î áèð àç äà ýþçëÿäè, ëàêèí ùå÷ íÿ åøèòìÿäè. Íÿùàéÿò, áàëàúà
àðàáà ÷àðõëàðûíûí òàããûëòûñû âÿ åéíè çàìàíäà äàíûøûã ñÿñëÿðè åøèòäè.
Î, òÿê-òöê ñþçëÿðè ñå÷ÿ áèëäè: “Î áèðè íÿðäèâàí ùàíû?” “Ìÿí êè
áèðèíè ýÿòèðìèøÿì! Î áèðè Áèëëäÿäèð”. “Áèëë, àé îüëàí, îíó áóðà
ýÿòèð!” – “Áóðà! Áó òèíÿ ñþéêÿéèí”. “Éîõ, ÿââÿëúÿ îíëàðû áèð-
áèðèíÿ áàüëàéûí – äèâàðûí éàðûñûíà ýöúëÿ ÷àòûð”. “Éîõ, áåëÿ äÿ
÷àòàð. ×îõ úàí éàíäûðìà”, “Áèëë, áóðà ýÿë. Èïäÿí éàïûø!” – “Äàì
ó÷óëìàç êè?” – “Áèëèí êè, äàìûí êèðÿìèòèíèí áèðè òÿðïÿíèð!” – Àé
àìàí, éåðÿ äöøöð! Áàøûíûçû ÷ÿêèí!” (Áÿðê ÷àòûðòû åøèäèëäè). Äå
ýþðöì áóíó êèì åëÿäè? “Ìÿíúÿ Áèëë”. “Êèì áàúàäàí äöøÿúÿê?”
– “Éîõ, ìÿíäÿí êå÷äè! Ñèç äöøÿúÿêñèíèç!” – “Áó ìÿíèì ùå÷ äÿ
õîøóìà ýÿëìèð! Ìÿí îðà ýèðÿ áèëìÿðÿì. Áàúàäàí Áèëë äöøìÿ-
ëèäèð!” – “Ùåé, Áèëë! Àüà äåéèð êè, áàúàéà ñÿí ýèðìÿëèñÿí!”.
– Ùÿ! Äåìÿëè áàúàéà Áèëë ýèðìÿëèäèð, – Àëèñà þç-þçöíÿ äåäè.
– Îíëàð äåéÿñÿí ùÿð øåéè Áèëëèí áîéíóíà àòûðëàð! Éîõ, éîõ, ìÿí
Áèëëèí éåðèíäÿ îëìàã èñòÿìÿçäèì; äîüðóäóð, áóõàðû ÷îõ äàðäûð.
Àììà, çÿííèìúÿ, Áèëëÿ áèð òÿïèê èëèøäèðÿ áèëÿðÿì!
47
 Àëèñà àéàüûíû áóõàðûíûí éàíûíäà ñàõëàäû âÿ ýþçëÿìÿéÿ áàøëà-
äû. Íÿùàéÿò, ëàï éàõûíëûãäà áàëàúà áèð ùåéâàíûí (íÿ îëäóüóíó
áèëìÿäè) ñöðöøÿ-ñöðöøÿ áàúàäàí äöøäöéöíö ùèññ åòäè. Ñîíðà “Áó
Áèëëäèð” äöøöíöá, îíà òåç áèð òÿïèê èëèøäèðäè âÿ èøèí äàëûíû ýþçëÿäè.
Ãûç ùàìûíûí áèð ñÿñëÿ ãûøãûðäûüûíû åøèòäè:
– “Îäóð. Áèëë ó÷óð!” – Ñîíðà òÿê Äîâøàíûí ñÿñè åøèäèëäè: “Ùåé,
÷ÿïÿðèí éàíûíäàêûëàð, òóòóí îíó!” Ñöêóò ÷þêäö, ñîíðà éåíèäÿí
ùàé-êöé ãîïäó: “Îíóí áàøûíû ãàëäûðûí!” “Èíäè áðåíäè è÷èðäèí”.
“Îíó ñèëêÿëÿìÿéèí”. “Äîñòóì, þçöíö íåúÿ ùèññ åäèðñÿí?” “Ñÿíÿ
íÿ îëäó?” “ßòðàôëû äàíûø ýþðÿê!”.
Íÿùàéÿò, çÿèô, úèâèëòèëè ñÿñ åøèäèëäè (“Î – Áèëëäèð” – Àëèñà ãÿðàðà
ýÿëäè). “Ùå÷ þçöì äÿ éàõøû áèëìèðÿì... Òÿøÿêêöð åäèðÿì, äàùà
ëàçûì äåéèë... Èíäè áèð àç éàõøûéàì... Åëÿ ùÿéÿúàíëûéàì êè, ñèçÿ
ùå÷ íÿ äåéÿ áèëìèðÿì... Ãàðøûìà éàéëû øåéòàíà áÿíçÿð áèð øåé
÷ûõäû âÿ ìÿí ðàêåò êèìè ýþéÿ ó÷äóì! Ìÿí áèëäèéèì áó ãÿäÿð-
äèð”. – “Åëÿäèð êè, âàð, äîñòóì, ñÿí ó÷óðäóí!” – óúàäàí ñÿñëÿð
åøèäèëäè. “Áèç åâè òàìàìèëÿ éàíäûðìàëûéûã”, – Äîâøàí äåäè.
Áó âàõò Àëèñà âàð ýöúö èëÿ ãûøãûðäû: “ßýÿð åâè éàíäûðñàíûç,
Äèíàíû öñòöíöçÿ áóðàõàúàüàì!”
Áèðäÿí-áèðÿ òàì ñöêóò ÷þêäö. Àëèñà äöøöíäö: “Ìàðàãëûäûð,
ýþðÿñÿí îíëàð èíäè íÿ åòìÿê ôèêðèíäÿäèðëÿð? ßýÿð áèð äàìúû àüûë-
ëàðû ãàëûáñà, äàìû ñþêÿðëÿð”. Áèð-èêè äÿãèãÿäÿí ñîíðà åâèí ÿòðà-
ôûíäà éåíèäÿí ùÿðÿêÿò úàíëàíäû âÿ Àëèñà Äîâøàíûí ñÿñèíè åøèòäè:
– Áàøëàíüûú ö÷öí áèð äîëó àðàáà áÿñ åäÿð!
“Íÿ àðàáàñû?” – Àëèñà äöøöíäö. Ëàêèí íèýàðàí÷ûëûã ÷îõ ÷ÿê-
ìÿäè; î äÿãèãÿúÿ ïÿíúÿðÿéÿ ÷îõëó êè÷èê äàø àòûëäû, áÿçèëÿðè îíóí
öçöíÿ äÿ äÿéäè.
“Ìÿí áóíà ñîí ãîéìàëûéàì” – Î, áåëÿ äöøöíöá ãûøãûðäû:
– Éàõøûñû áóäóð äàø àòìàéûí! – Éåíèäÿí ñöêóò ÷þêäö.
Àëèñà ýþðäö êè, äàøëàð äþøÿìÿéÿ äöøÿí êèìè äþíöá êè÷èê
ïèðîãëàð îëóð. Î, áèð àç òÿÿúúöáëÿíäè âÿ áàøûíà ìàðàãëû áèð ôèêèð
ýÿëäè: “Áó ïèðîãëàðäàí áèðèíè éåñÿì, éÿãèí êè, áîéóì äÿéèøÿð.
Áèð ùàëäà êè, ìÿíèì àðòûã áþéöìÿéèìÿ èìêàí éîõäóð, äåìÿëè,
ïèðîã ìÿíè êè÷èëòìÿëèäèð”.
48
 Î, ïèðîãëàðäàí áèðèíè óääó âÿ ýþðäö êè, äÿðùàë êè÷èëìÿéÿ áàø-
ëàéûð, ñåâèíäè. Ãàïûäàí êå÷ÿ áèëèíúÿéÿ ãÿäÿð êè÷èëÿí êèìè î, ãà-
÷ûá åâäÿí ÷ûõäû âÿ ÷þëäÿ áèð äÿñòÿ ãóø âÿ ùåéâàí ýþðäö. Éàçûã,
áàëàúà êÿðòÿíêÿëÿ Áèëëè àðàëûüà àëìûøäûëàð. Áèëëè òóòìóø èêè ùèíä
äîíóçó, ùÿðäÿíáèð îíà øöøÿäÿí íÿ èñÿ è÷èðèðäèëÿð. Àëèñàíû ýþðÿí
êèìè ùàìû îíóí öñòöíÿ úóìäó. Î èñÿ áàúàðäûãúà ñöðÿòëÿ ãà÷äû âÿ
òåçëèêëÿ òÿùëöêÿñèç áèð éåðÿ, ãàëûí ìåøÿéÿ äöøäö.
– Èëê íþâáÿäÿ, – Àëèñà ìåøÿäÿ äîëàíàðàã, þç-þçöíÿ äåéèðäè,
– ìÿí, àäè áîéóìà ÷àòìàëûéàì, ñîíðà î ýþçÿë áàü÷àéà ýåäÿí
éîëó òàïìàëûéàì. Çÿííèìúÿ, áó, ÿí éàõøû ïëàíäûð!
Ñþç éîõ êè, áó ñàäÿ âÿ àéäûí ãóðóëìóø ÿëà ïëàí èäè. Ëàêèí
ãàðøûéà áèðúÿ ÷ÿòèíëèê ÷ûõûðäû: îíó íåúÿ ùÿéàòà êå÷èðÿúÿéè áàðÿäÿ
Àëèñàíûí çÿððÿ ãÿäÿð äÿ òÿñÿââöðö éîõ èäè.
Î ãîðõà-ãîðõà úÿíýÿëëèéè ýþçäÿí êå÷èðÿíäÿ áàøû öñòÿ ãûðûã-
ãûðûã èò ùöðöøö åøèòäè. Òåç éóõàðû áàõìàüà ìÿúáóð îëäó. Èðè, ýèð-
äÿýþç, áþéöê áèð êö÷öê éóõàðûäàí àøàüû îíà áàõûð, ýàù áèð, ýàù
äà î áèðè ïÿíúÿñèíè óçàäàðàã ãûçà òîõóíìàüà úÿùä åäèðäè.
– Àé éàçûã! – Àëèñà áåëÿ äåéèá ùÿòòà ôèò ÷àëûá, îíà éàëòàãëûã åëÿ-
ìÿê èñòÿäè. Ëàêèí î äÿãèãÿ ãîðõäó, ÷öíêè ôèêðèíÿ ýÿëäè êè, áÿëêÿ
êö÷öê àúäûð âÿ éàëòàãëûüà áàõìàéàðàã áèð äÿ ýþðäöí êè, ãàïäû.
Àëèñà íÿ åòäèéèíè äöøöíìÿäÿí áèð áóäàã ñûíäûðûá êö÷öéÿ óçàòäû.
Êö÷öê äþðäàéàã ùàâàéà àòûëäû, áóäàãäàí éàïûøäû, ñåâèíúëÿ
çèíýèëäÿäè âÿ ùÿòòà þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà áóäàüû ïàð÷àëàéûð.
Àëèñà àðõàéà àøìàñûí äåéÿ ùöíäöð ãàíãàë êîëóíóí àðõàñûíäà ýèç-
ëÿíäè. Ãûç êîëóí î áèðè òÿðÿôèíäÿí áàõàð-áàõìàç, êö÷öê éåíÿ
áóäàüûí öñòÿ àòûëûá, îíäàí éàïûøìàüà úÿùä åäÿðêÿí òÿïÿñè öñòÿ
êÿëëÿìàéàëëàã àøäû. Àëèñà áóíó ãîøãó àòû èëÿ îéóíà áÿíçÿòäè âÿ
ùÿð äÿãèãÿ êö÷öéÿ òàïäàã îëàúàüûíäàí ãîðõàðàã, ãà÷à-ãà÷à ãàí-
ãàëûí áàøûíà äþâðÿ âóðäó. Áó âàõò êö÷öê õûðûëòû èëÿ ùöðÿ-ùöðÿ áèð
íå÷ÿ äÿôÿ äàëà ÷ÿêèëèá, ñöðÿòëÿ áóäàüà ùöúóì åòäè. Íÿùàéÿò,
ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ äèëèíè ÷ûõàðûá, ýþçëÿðèíè éàðû éóìóá, Àëèñàäàí
õåéëè óçàãäà øþíýöäö.
Àëèñà ýþðäö êè, ãà÷ìàã ö÷öí ÿëâåðèøëè âÿçèééÿò éàðàíûá. Ãûç
ýþòöðöëäö. Òàìàì ýöúäÿí äöøöíúÿ, òÿíýíÿôÿñ, êö÷öéöí ùöðìÿñè
åøèäèëìÿç îëóíúàéà ãÿäÿð ãà÷äû.
49
 Àëèñà äèíúèíè àëìàã ö÷öí ãàéìàã÷è÷ÿéèíÿ ñþéêÿíèá, éàðïàã-
ëàðûíûí áèðè èëÿ öçöíö éåëëÿéÿðÿê äåäè: – Àììà íÿ ýþçÿë êö÷öê
èäè! Îíà úöðáÿúöð ôîêóñëàð þéðÿäÿðäèì, ÿýÿð... ÿýÿð áîéóì óéüóí
îëñàéäû! Àù! Ìÿí òàìàì óíóòìóøàì êè, éåíèäÿí áþéöìÿëèéÿì.
Ôèêèðëÿøÿê ýþðÿê áóíó í å ú ÿ åòìÿê îëàð? Çÿííèìúÿ, áèð øåé
éåìÿëè, éà è÷ìÿëèéÿì, àììà íÿ? – Áàõ áó, ÷ÿòèí ñóàëäûð.
Ùÿãèãÿòÿí äÿ, íÿ? – Áó, úèääè ñóàë èäè. Àëèñà ÿòðàôäàêû ýöëëÿðÿ,
îòëàðà ýþç ýÿçäèðäè, ëàêèí éåìÿëè, è÷ìÿëè ùå÷ áèð øåé òàïà áèëìÿäè.
Éàõûíëûãäà þçö áîéäà ÷îõ áþéöê áèð ýþáÿëÿê áèòìèøäè. Ãûç
ýþáÿëÿéèí àëòûíà, éàíëàðûíà áàõäû, ñîíðà àüëûíà ýÿëäè êè, ãîé öñòö-
íÿ äÿ áèð áàõñûí.
Àëèñà áàðìàãëàðû öñòÿ ãàëõûá äèããÿòëÿ ýþáÿëÿéèí ÷ÿòèðèíÿ
áàõäû. Ãûç î äÿãèãÿ ÷ÿòèðèí öñòÿ ÿëëÿðè ãîéíóíäà ÿéëÿøìèø ìàâè
ðÿíýëè, áþéöê Òûðòûëû ýþðäö. Î íÿèíêè ãûçà, öìóìèééÿòëÿ ùå÷ áèð
øåéÿ çÿððÿ ãÿäÿð äÿ ôèêèð âåðìÿéèá, ñàêèòúÿ óçóí ãÿëéàí ÷óáó-
üóíó ñöìöðöðäö.

 ôÿñèë
ÒÛÐÒÛËÛÍ ÌßÑËßÙßÒÈ
Òûðòûë âÿ Àëèñà õåéëè äèíìÿçúÿ áèð-áèðèíÿ áàõäûëàð. Íÿùàéÿò,
Òûðòûë ãÿëéàíûí ÷óáóüóíó àüçûíäàí ÷ûõàðòäû âÿ ùÿâÿññèç, éóõóëó
ñÿñëÿ îíà ìöðàúèÿò åòäè:
– Ñÿí êèìñÿí?
Áåëÿ áàøëàíüûú ñþùáÿòè äàâàì åòäèðìÿéÿ ðóùëàíäûðìûðäû. Àëèñà
áèð ãÿäÿð öðÿêñèç úàâàá âåðäè:
– Åëÿ áó äÿãèãÿ ìÿí...ìÿí þçöì äÿ áèëìèðÿì, ñåð... Ìÿí
àíúàã áó ýöí ñÿùÿð éóõóäàí äóðàíäà êèì îëäóüóìó áèëèðäèì, ëà-
êèí ñîíðà ìÿí áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿéèøèëìèøÿì.
– Ñÿí íÿéè íÿçÿðäÿ òóòóðñàí? – äåéÿ Òûðòûë úèääè ñîðóøäó:
– Áàøà ñàë ýþðöì!
– Òÿÿññöô êè, äåäèéèì ñþçö àéäûíëàøäûðà áèëìèðÿì, ñåð, – äåéÿ
Àëèñà úàâàá âåðäè. – ×öíêè ìÿí, ìÿí äåéèëÿì, ýþðöðñöíöç äÿ!
50
 Òûðòûë äåäè:
– Ýþðìöðÿì.
– Òÿÿññöô êè, áóíäàí àðòûã àéäûíëàøäûðà áèëìèðÿì, – Àëèñà ÷îõ
íÿçàêÿòëÿ úàâàá âåðäè, – ÷öíêè åëÿ ìÿí þçöì äÿ ùå÷ íÿ áàøà
äöøìöðÿì. Áèð ýöíäÿ áîéóìóí áó ãÿäÿð äÿéèøèëìÿéè, äîüðóäàí
äà, ýþðöíìÿìèø áèð èøäèð.
Òûðòûë äåäè:
– Éàëàí äåéèðñÿí!
– Áÿëêÿ äÿ ñèç ùÿëÿ áó ôèêèðäÿñèíèç. – Àëèñà åòèðàç åòäè, – àììà
áàðàìàéà, ñîíðà äà êÿïÿíÿéÿ ÷åâðèëÿíäÿ ìÿí äåéÿ áèëÿðÿì êè,
ñèçèí äÿ áàøûíûç áèð àç ôûðëàíàúàã, äåéèëìè?
Òûðòûë äåäè:
– Ùå÷ äÿ éîõ!
– Áÿëêÿ äÿ ñèç þçöíöçö áàøãà úöð ùèññ åäÿúÿêñèíèç, – äåéÿ
Àëèñà åòèðàç åòäè. – Ìÿíèì áàøûì èñÿ ìöòëÿã ôûðëàíûðäû.
– Ñÿíèí! – Òûðòûë íèôðÿòëÿ ãûøãûðäû. – Àõû ñÿí êèìñÿí?
Áó ñóàë îíëàðû éåíèäÿí ñþùáÿòèí áàøëàíüûúûíà ýÿòèðäè.
Àëèñà Òûðòûëûí ÷îõ ñÿðò, ãûñà ìöëàùèçÿëÿðèíäÿí ÿñÿáèëÿøìèøäè.
Î, øàõ äóðóá ãÿòèééÿòëÿ äåäè:
– ßââÿëúÿ, ñèç úàâàá âåðèí ýþðöì êèìñèíèç?!
– Íèéÿ? – äåéÿ Òûðòûë ñîðóøäó.
Áó éåíè êàðûõäûðûúû ñóàë èäè âÿ Àëèñà áóíà óéüóí ùå÷ áèð úàâàá
òàïà áèëìÿäè. Ùÿì äÿ Òûðòûëûí ãàíû ãàðà îëäóüóíó ýþðäöéöíäÿí
äþíöá ýåòìÿê èñòÿäè.
– Ãàéûò! – äåéÿ Òûðòûë îíó ÷àüûðäû. – Ñÿíÿ âàúèá áèð øåé äåìÿ-
ëèéÿì.
Áó öìèäâåðèúè ñÿñëÿíèðäè, ÿëáÿòòÿ, Àëèñà ýþáÿëÿéÿ òÿðÿô äþíäö.
Òûðòûë äåäè:
– Ñàêèò îë!
Àëèñà áàúàðäûüû ãÿäÿð ãÿçÿáèíè ñàõëàéûá ñîðóøäó:
– Åëÿ áó?
– Éîõ!! – äåéÿ Òûðòûë úàâàá âåðäè.
Àëèñà äöøöíäö êè, ñàêèòúÿ äóðóá ýþçëÿìÿéèí çèéàíû îëìàç.
×öíêè îíóí áàøãà áèð èøè éîõ èäè. Ýöìàí åòìÿê îëàðäû êè, áÿëêÿ
Òûðòûë áóíäàí ñîíðà äèããÿòÿëàéèã áèð øåé äåéÿúÿê!
51
 Òûðòûë äèíìÿçúÿ áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ãÿëéàíû òöñòöëÿòäè. Íÿùàéÿò,
ÿëëÿðèíè àðàëàäû, ãÿëéàíû àüçûíäàí ÷ûõàðòäû âÿ ñîðóøäó:
– Äåìÿëè, ñÿí áó ôèêèðäÿñÿí êè, äÿéèøèëìèñÿí, åëÿìè?
– Áÿäáÿõòëèêäÿí åëÿäèð, – Àëèñà äåäè. – Ìÿí ÿí ñàäÿ øåéëÿðè
éàäà ñàëà áèëìèðÿì... îí äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ áèð áîéäà ãàëà áèëìèðÿì.
– Íÿéè éàäà ñàëà áèëìèðñÿí? – äåéÿ Òûðòûë ñîðóøäó.
– Ìÿí “Øÿí àðû ìÿñêÿíèíäÿ...” øåðèíè äåìÿê èñòÿäèì,
ìèñðàëàðû ãàðûøäûðäûì! – äåéÿ Àëèñà êÿäÿðëÿ áèëäèðäè.
– “Ñÿí ãîúàñàí, Âèëéàì àòà!” – øåðèíè ÿçáÿð ñþéëÿ! – äåéÿ
Òûðòûë ÿìð åòäè.
Àëèñà ãîëëàðûíû ÷àðïàçëàéûá ñþçÿ áàøëàäû:
– Âèëéàì àòà, – ñîðóøäó áèð äÿôÿ úàâàí îüëàí, –
Ñà÷-ñàããàëûí àüàðûá, éàìàíúà ãîúàëìûñàí.
Àììà êè, òà ñÿùÿðäÿí áàøû öñòÿ ýÿçèðñÿí,
Áó, ãîúàéà éàðàøìàç, ýþçëÿ, áàøñûç ãàëàðñàí.
– ×îõäàííàí àëûøìûøàì, éàõøû áèëèðÿì èíäè,
Ùÿð äÿéÿíäÿ ÿçèëìÿç, ìÿíèì êÿëëÿì ìóì äåéèë.
Îðäà áåéèí äÿ éîõäóð, îäóð êè, ùå÷ âàõò, ùå÷ íÿ
Áåéèíñèç áèð êÿëëÿéÿ çÿðÿð âóðìàç, áóíó áèë.
Ýÿíú éåíÿ ñóàë âåðäè, ÿë ÷ÿêìÿäè ãîúàäàí:
– Äàáàíáàëûüû êèìè äèøëÿðèí éîõäóð, äöíÿí
Áÿñ íåúÿ îëäó êè, éåïéåêÿúÿ áèð ãàçû
Ñöìöêëÿðè ãàðûøûã áèð îòðóìà éåìèñÿí?
– Ñÿíèí éàøäà îëàíäà ùàêèì îëìàã èñòÿäèì,
Ìÿùêÿìÿ çàëëàðûíäà êå÷äè ýöí-ýöçÿðàíûì.
Ùþêìëÿðè çþâúÿìëÿ ýþòöð-ãîé åëÿìÿêäÿí
×ÿíÿì áÿðêèéèá, äàø äà öéöäÿð äÿéèðìàíûì.
– Áó íåúÿ îéóíäóð êè, – éåíÿ ñîðóøäó – îüëó:
Ùÿääèíäÿí àðòûã øèøìàí îëà-îëà ñÿí èíäè,
Áÿñ íåúÿ îëäó î ýöí ëàï ìàéàëëàã àøàðàã,
×èéíèíëÿ äÿ ãàïûíû à÷ûá åâÿ òÿïèëäèí.
Áàøûíà ãàïàç âóðóá, äèëëÿíäè ìöäðèê ãîúà:
– Äöçäöð, éàøûìà ýþðÿ çèðÿêÿì ìÿí áèð ãÿäÿð.
52
 ×öíêè îéíàãëàðûìà áó ìÿëùÿìäÿí ñöðòìöøÿì.
Ñÿíÿ óúóç ñàòàðàì, ëàçûìûí îëñà ÿýÿð.
– Âèëéàì àòà! Ñÿíèí áó ùàçûðúàâàáëûüûíà
Ãîíóì-ãîíøó, åâ-ùÿéÿò ìÿÿòòÿë ãàëûá éàìàí.
Ñÿí áóðíóíóí óúóíäà èëàíáàëûüû òóòóá,
Öñòÿëèê ðÿãñ åäèðñÿí, äîüðóäóðìó áó éàëàí.
Áó äþðäöíúö ñóàëà ãîúà úàâàá âåðìÿäè,
Àììà äåäè êè, – îüóë, ñûñãàñàí, ãóðòàð äàùà,
Äàíûøìà öçöëÿðñÿí, êÿñ ñÿñèíè äåéèðÿì,
Éîõñà ïèëëÿêÿí áîéó àøàüû àòàðàì ùà!

Òûðòûë äåäè:
– Äöç äåìèðñÿí.
– Òÿÿññöô êè, áèð î ãÿäÿð äöç äåìèðÿì – Àëèñà öðÿêñèç áîé-
íóíà àëäû, – áÿçè ñþçëÿðè äîüðóäàí äà ñÿùâ ñàëìûøàì.
– Áàøäàí-àéàüà ñÿùâäèð, – Òûðòûë äåäè. Àðàéà áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ
ñàêèòëèê ÷þêäö.
Ñþçÿ áèðèíúè Òûðòûë áàøëàäû:
– Ñÿí íÿ áîéäà îëìàã èñòÿéèðñÿí?
– Àù, ìÿí àçà äà ãàíå îëàðàì, – äåéÿ Àëèñà òÿëÿñèê úàâàá
âåðäè. – Ëàêèí, áèëèðñèíèçìè, òåç-òåç äÿéèøìÿê äÿ éàõøû äåéèë!
Òûðòûë äåäè:
– Áèëìèðÿì.
Àëèñà úàâàá âåðìÿäè: þìðö áîéó îíà áó ãÿäÿð åòèðàç åäÿí îë-
ìàìûøäû âÿ î ùèññ åòäè êè, þçöíäÿí ÷ûõûð.
– Èíäè ðàçûñàíìû? – Òûðòûë ñîðóøäó.
Àëèñà äåäè:
– ßýÿð åòèðàç åòìèðñèíèçñÿ, áèð àçàúûã áþéöñÿì ïèñ îëìàç.
– Ñþç éîõ êè, èíäèêè áîéóí ÷îõ éàõøûäûð! – äåéÿ åòèðàç åäÿí Òûð-
òûë, àúûãëà àéàüà äóðäó (îíóí äà áîéó åëÿ Àëèñàíûí áîéó ãÿäÿðäè).
Àëèñà ñþçöíö èíàíäûðìàã ö÷öí éàëâàðà-éàëâàðà äåäè:
– Àõû ìÿí áó áîéäà éàøàìàüà âÿðäèø åòìÿìèøÿì! – Ñîíðà
äà äöøöíäö: “Êàø áöòöí áó úàíëûëàð ÷îõ äà äÿéìÿäöøÿð îëìà-
éàéäûëàð!”
53
 Òûðòûë:
– Âÿðäèø åäÿðñÿí! – äåéèá ÷óáóüó àüçûíà àëàðàã éåíÿ òöñòö-
ëÿòìÿéÿ áàøëàäû.
Àëèñà áó äÿôÿ Òûðòûëûí éåíèäÿí ñþçÿ áàøëàìàñûíû ñÿáèðëÿ ýþç-
ëÿéèðäè. Áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà Òûðòûë ÷óáóüó àüçûíäàí ÷ûõàðòäû, èêè
äÿôÿ ÿñíÿéèá ñèëêÿëÿíäè. Ñîíðà äà ýþáÿëÿéèí öñòöíäÿí äöøöá, îò-
ëóüà òÿðÿô ñöðöíÿ-ñöðöíÿ äåäè:
– Áèð òÿðÿôè ñÿíè áþéöäÿúÿê, î áèðè òÿðÿôè êè÷èëäÿúÿê!
Àëèñà äöøöíäö: – “Íÿéèí áèð òÿðÿôè? Íÿéèí î áèðè òÿðÿôè?
– Ýþáÿëÿéèí!”
Òûðòûë ñàíêè Àëèñàíûí öðÿéèíäÿêèíè åøèòìèøäè. Áó êÿëìÿíè äåéèá
þçö äÿ éîõà ÷ûõäû.
Àëèñà áèð äÿãèãÿ ùÿðÿêÿòñèç äóðóá, ýþáÿëÿéèí ùèññÿëÿðèíè
àéûðä åòìÿê ö÷öí ôèêèðëÿøäè. Ýþáÿëÿê ýèïýèðäÿ îëäóüóíäàí ãûç
ãÿðàðà ýÿëäè êè, áó, ÷îõ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð. Àììà, áóíà áàõìàéà-
ðàã î, èêèÿëëè ýþáÿëÿêäÿí éàïûøäû, áàúàðäûãúà áÿðê äàðòäû âÿ ïàïà-
üûíäàí èêè ùèññÿ ãîïàðòäû.
– Èíäè äÿ ýÿë òàï ýþðöì ùàíñû ùàíñû ùèññÿäèð?
Ýþáÿëÿéèí òÿñèðèíè éîõëàìàã ö÷öí ñàü ÿëèíäÿ òóòäóüó ùèññÿ-
äÿí áèð àç äèøëÿäè.
Ãûç î ñààò ÷ÿíÿñèíäÿ áÿðê çÿðáÿ ùèññ åòäè: ÷ÿíÿñè àéàüûíà
äÿéìèøäè.
Î, áåëÿ ýþçëÿíèëìÿç äÿéèøèêëèêäÿí ñîí äÿðÿúÿ ãîðõäó, ÷îõ
òåç êè÷èëäèéèíäÿí ùèññ åòäè êè, áèð àí äà ýåúèêìÿìÿëèäèð. Àëèñà òåç
î áèðè ùèññÿíè àüçûíà àïàðäû. ×ÿíÿñè àéàüûíà åëÿ ñûõûëìûøäû êè, àü-
çûíû ýöúëÿ à÷äû. Ëàêèí ãûç ñîë ÿëèíäÿêè ùèññÿäÿí áèð òèêÿ óäà áèëäè.

***
– Àùà, áàøûìû ðàùàò òÿðïÿäÿ áèëèðÿì! – Àëèñà âÿúäëÿ ãûøãûðäû.
Ëàêèí áèð àç ñîíðà ÷èéèíëÿðèíè ýþðÿ áèëìÿäèêäÿ òÿøâèøÿ äöøäö.
Àëèñà àøàüû áàõäû âÿ ãåéðè-àäè óçóí áèð áîéóí ýþðäö. Áó áîéóí
àøàüûäàí, õåéëè óçàãäàí, éàøûë éàðïàãëàð äÿíèçèíäÿ øöìøàä àüàú
ýþâäÿñè êèìè óúàëûðäû.
54
 – Î éàøûëëûã íÿ îëà áèëÿð? – Àëèñà äåäè. – Ìÿíèì ÷èéèíëÿðèì
íåúÿ îëäó? Àù, ìÿíèì éàçûã ãîëëàðûì, íåúÿ îëóá êè, ìÿí ñèçè ùå÷
éåðäÿ ýþðÿ áèëìèðÿì?
Àëèñà äàíûøà-äàíûøà ãîëëàðûíû òÿðïÿäèðäè. Ëàêèí óçàãäàêû éàøûë
éàðïàãëàðûí çîðëà ýþçÿ ÷àðïàí äàëüàëàíìàñûíäàí áàøãà áèð øåé
ýþðìöðäö. Ýþðöíöð, ÿëëÿðèíè áàøûíà éàõûíëàøäûðìàüà èìêàíû îë-
ìàäûüûíäàí Àëèñà áàøûíû ÿëëÿðèíÿ éàõûíëàøäûðìàüà ÷àëûøäû âÿ áîé-
íóíóí èëàí êèìè àñàíëûãëà ùÿð òÿðÿôÿ ÿéèëäèéèíè ýþðäöêäÿ ñåâèíäè.
Àëèñà áîüàçûíû çÿðèô áèð òÿðçäÿ ÿéèá éàøûë éàðïàãëàð äÿðéàñûíà áàø
âóðìàã èñòÿéèðäè êè (Àëèñà ýþðäö áó éàøûë éàðïàãëàð éàëíûç âÿ
éàëíûç èíäèúÿ àëòûíäà ýÿçäèéè àüàúëàðûí áàøëàðû èäè), áèðäÿí ñÿðò
ôûøãûðûã ñÿñè îíó ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åòäè: èðè áèð ýþéÿð÷èí
ó÷à-ó÷à îíóí ëàï öçöíÿ éàíàøäû âÿ ãàíàäëàðû èëÿ áÿðê-áÿðê ãûçûí
öçöíÿ ÷ûðïäû. Ñîíðà äà Àëèñàéà:
– Ñÿí èëàíñàí – äåäè.
– Ìÿí èëàí äåéèëÿì! – Àëèñà ùèðñëÿ ãûøãûðäû. – ßë ÷ÿê
ìÿíäÿí!
– Òÿêðàð åäèðÿì êè, èëàíñàí! – Ýþéÿð÷èí áó äÿôÿ áèð àç ñàêèò
úèâèëäÿéèá ùþíêöðòöéÿ áÿíçÿð áèð ñÿñëÿ ÿëàâÿ åòäè. – Ìÿí ÿëèì-
äÿí ýÿëÿíè åòäèì, ëàêèí òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäèì!
Àëèñà äåäè:
– Ìÿí çÿððÿ ãÿäÿð äÿ ñÿíè áàøà äöøìöðÿì!
– Ìÿí àüàúëàðûí äèáèíäÿ, ñàùèëëÿðäÿ, ÷ÿïÿðëÿðèí àðàñûíäà éóâà
òèêäèì, – äåéÿ Ýþéÿð÷èí îíà ãóëàã àñìàäàí äàâàì åòäè. – Ëàêèí
äàä èëàíëàðûí ÿëèíäÿí! Äåìÿ, ùå÷ éåðäÿ ýèçëÿíìÿê ìöìêöí
äåéèëìèø!
Àëèñàíûí ùåéðÿòè ýåò-ýåäÿ àðòûðäû, ëàêèí áó ôèêðÿ ýÿëäè êè, Ýþéÿð-
÷èí ñþçöíö ãóðòàðìàìûø äàíûøìàüûí ìÿíàñû éîõäóð.
Ýþéÿð÷èí äåäè:
– Åëÿ áèë éóìóðòà öñòÿ îòóðóá, áàëà ÷ûõàðòìàüûí çÿùìÿòè àç-
äûð, ùÿëÿ öñòÿëèê èëàí ãîðõóñóíäàí íÿ ýåúÿì âàð, íÿ ýöíäöçöì!
Ö÷ ùÿôòÿäèð áèð ñàíèéÿ áåëÿ ýþçöìö éóìà áèëìèðÿì!
Îíóí íÿäÿí äàíûøäûüûíû àíëàìàéàí Àëèñà äåäè:
– ×îõ òÿÿññöô åäèðÿì êè, ñÿíè äèíú ãîéìóðëàð.
55
 – Áóäóð, ìåøÿäÿ ÿí óúà àüàú ñå÷äèì, – Ýþéÿð÷èí ëàï ôÿðéàäà
êå÷äè, – ôèêèðëÿøäèì êè, èëàíëàðäàí úàíûì ãóðòàðäû. Îíëàð èñÿ áó-
ðóëà-áóðóëà ýþéäÿí äöøäöëÿð. Óô! Àé èëàíëàð!
Àëèñà äåäè:
– Àõû ñèçÿ äåéèðÿì êè, ìÿí èëàí äåéèëÿì. Ìÿí...ìÿí...
– Éàõøû! Åëÿ èñÿ áÿñ íÿñÿí? – äåéÿ Ýþéÿð÷èí ñîðóøäó.
– Ýþðöðÿì êè, íÿ èñÿ óéäóðìàã èñòÿéèðñÿí.
Ýöí ÿðçèíäÿ áàøûíà ýÿëÿíëÿðè éàäûíà ñàëàí Àëèñà, þçö äÿ
èíàíìàäàí äåäè:
– Ìÿí... ìÿí áàëàúà ãûçàì.
Ýþéÿð÷èí íèôðÿòëÿ äåäè:
– Äîüðóäàí äà ìàðàãëû ùàäèñÿäèð! Ìÿí þìðöìäÿ ÷îõ áàëàúà
ãûç ýþðìöøÿì, àììà ù å ÷ á è ð è í è í áåëÿ áîéíó îëìàéûá! Éîõ-
éîõ! Ñÿí èëàíñàí! Èíàä åòìÿê éåðñèçäèð, ìÿí áó ôèêèðäÿéÿì êè, ñÿí
äåéÿúÿêñÿí êè, þìðöíäÿ áèð äÿíÿ äÿ îëñóí éóìóðòà éåìÿìèñÿí!
– ßëáÿòòÿ, é å ì è ø ÿ ì . – Ùÿìèøÿ äöç äàíûøàí Àëèñà úàâàá
âåðäè. – ×öíêè áàëàúà ãûçëàð äà èëàíëàð êèìè éóìóðòà éåéèðëÿð!
– Ùå÷ èíàíìûðàì, – äåéÿ Ýþéÿð÷èí åòèðàç åòäè, – ÿýÿð áåëÿ-
äèðñÿ, îíäà áàëàúà ãûçëàð äà èëàíëàðûí áàøãà áèð íþâöäöð.
Áó éåíè ôèêèð Àëèñàíû äöøöíäöðäö, î, áèð-èêè äÿãèãÿ ñóñäó.
Ýþéÿð÷èí èñÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ìÿí áèðúÿ øåéè éàõøû áàøà äöøäöì êè, ñÿí éóìóðòà àõòàðûð-
ñàí. Áóíäàí ñîíðà ìÿíèì ö÷öí ùå÷ íÿéèí ìÿíàñû éîõäóð, èñòÿ-
éèðñÿí áàëàúà ãûç îë, èñòÿéèðñÿí èëàí îë!
– Ì ÿ í è ì ö÷öí èñÿ ÷îõ áþéöê ìÿíàñû âàð! – Àëèñà òÿëÿñèê
åòèðàç åòäè. – Ñÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ìÿí éóìóðòà àõòàðûðàì, ñÿùâ
åäèðñÿí, ÷öíêè ìÿí ÷èé éóìóðòà õîøëàìûðàì.
Éåíèäÿí éóâàñûíà ãîíàí Ýþéÿð÷èí àúûãëà ãûøãûðäû:
– Åëÿ èñÿ ðÿää îë áóðäàí!
Î, ÿéèëÿ-ÿéèëÿ àüàúëàðûí àðàñû èëÿ êå÷ìÿéÿ áàøëàäû. Áóäàãëàð
Àëèñàíûí áîéíóíà èëèøèðäè. Àëèñà ùÿð äÿãèãÿ äàéàíûá áóäàãëàðû àðà-
ëàéûá êå÷èðäè. Áèð àçäàí ýþáÿëÿéèí ùèññÿëÿðè ãûçûí éàäûíà äöøäö. Î,
÷îõ åùòèéàòëà èøÿ ýèðèøäè: ýàù áèðèíäÿí, ýàù î áèðèíäÿí äèøëÿäèêúÿ,
ýàù áþéöéöá, ýàù êè÷èëèðäè. Íÿùàéÿò, þç àäè áîéóíà ÷àòà áèëäè.
56
 Áó åëÿ óçóí ÷ÿêäè êè, ãûç ÿñë áîéóíà ÷àòäûãäà ÿââÿëúÿ þçöíö
ãÿðèáÿ ùèññ åòäè. Ëàêèí áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà âÿçèééÿòÿ àëûøäû,
ùÿìèøÿêè êèìè þç-þçöéëÿ äàíûøìàüà áàøëàäû:
– Ùÿ, àðòûã ïëàíûìûí éàðûñû éåðèíÿ éåòäè! Áöòöí áó èøëÿð íåúÿ äÿ
ìÿíàñûçäûð! Ùå÷ áèëìèðÿì áèð ñàíèéÿäÿí ñîíðà íÿéÿ ÷åâðèëÿúÿéÿì.
Áóíà áàõìàéàðàã, þç áîéóìà ÷àòìûøàì. Èíäè èëê íþâáÿäÿ ýÿðÿê î
ýþçÿë áàü÷àéà ýèðÿì, àììà í å ú ÿ åäèì êè, îðà ýèðÿ áèëèì!
Î, äàíûøà-äàíûøà ýþçëÿíèëìÿäÿí à÷ûã ÷ÿìÿíëèéÿ ÷ûõäû. ×ÿìÿí-
ëèêäÿ, äþðä ôóò ùöíäöðëöéöíäÿ êè÷èê áèð åâ âàðäû.
“Áó åâ ùÿð êÿñèíäèðñÿ, – Àëèñà äöøöíäö, – îíëàðûí ãàáàüûíà áó
áîéäà ÷ûõìàã ìöìêöí äåéèë, – éîõñà îíëàð ìÿíè ýþðöá, ãîðõàðëàð”.
Î éåíÿ ñàü ÿëèíäÿ òóòäóüó áàéàãêû ýþáÿëÿêäÿí ÷åéíÿäè âÿ
êè÷èëèá åâÿ éàíàøäû.

ÂÛ ôÿñèë
×ÎØÃÀ Âß ÈÑÒÈÎÒ
Î, áèð-èêè äÿãèãÿ äóðóá ÷àøãûí-÷àøãûí åâÿ áàõäû âÿ íÿ åäÿ-
úÿéèíè áèëìÿäè. Áèðäÿí ìåøÿäÿí áèð ëèâðåéàëû ëàêåé ÷ûõäû. (Ãûç
ãÿðàðà ýÿëäè êè, áó ëàêåéäèð, ÷öíêè ëèâðåéàëû èäè. Öçäÿí áàëûüà îõ-
øàéûðäû). Î, áàðìàãëàðû èëÿ áÿðê-áÿðê åâèí ãàïûñûíû äþéäö. Ãàïûíû
ýèðäÿñèôÿò, ãóðáàüà êèìè äîìáàëàíýþç áàøãà áèð ëèâðåéàëû ëàêåé
à÷äû. Ëàêåéëÿðèí èêèñèíèí äÿ ïóäðàëàíìûø ñà÷ëàðû áóðóã-áóðóã èäè.
Áöòöí ýþðäöêëÿðè èëÿ ìàðàãëàíàí ãûç ìåøÿäÿí ÷ûõäû. Îüðóí-
îüðóí åâÿ éàíàøäû.
Ëàêåé-Áàëûã, ãîëòóüóíäàí þçö êèìè áþéöê áèð ìÿêòóá ÷ûõàðò-
äû, òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ î áèðè ëàêåéÿ òÿãäèì åäèá äåäè:
– Êðàëè÷à, Ùåðñîýèíéàíû êðîêåò îéóíóíà äÿâÿò åäèð!
Ëàêåé-Ãóðáàüà, ñþçëÿðèí éåðèíè áèð àç äÿéèøèá åëÿ î úöð äÿ
òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ òÿêðàð åòäè:
– Êðàëè÷àäàíäûð! Ùåðñîýèíéà êðîêåò îéóíóíà äÿâÿò îëóíóð!
Ñîíðà îíëàð áèð-áèðèíÿ áàø ÿéäèëÿð âÿ áóðóã ñà÷ëàðû ãàòûøäû.
57
 Áöòöí áóíëàðû ýþðÿí Àëèñà, åëÿ áÿðêäÿí ýöëäö êè, ýöëìÿéèíè
ýèçëÿòìÿê ö÷öí ìåøÿéÿ òÿðÿô ãà÷äû. Î áèð äÿ äþíöá áàõàíäà
Ëàêåé-Áàëûã ýåäèá, î áèðèñè èñÿ ýþçëÿðèíè ìàéìàãúàñûíà ýþéÿ
çèëëÿéèá éåðäÿ ãàïûíûí àüçûíäàúà îòóðìóøäó.
Àëèñà ãîðõà-ãîðõà ãàïûéà éàíàøäû âÿ äþéäö.
Ëàêåé äåäè:
– Ãàïûíû èêè ñÿáÿáÿ ýþðÿ äþéìÿê ôàéäàñûçäûð: áèðèíúèñè, îíà
ýþðÿ êè, ìÿí äÿ ñÿíèí êèìè ãàïûíûí áó òÿðÿôèíäÿéÿì, èêèíúèñè,
îíëàð åâèí è÷èíäÿ åëÿ ùàé-êöé ñàëûáëàð êè, ùå÷ êèì ñÿíè åøèòìÿç.
Äîüðóäàí äà, åâèí è÷èíäÿí äÿùøÿòëè ùàé-êöé åøèäèëèðäè – àðàì-
ñûç óëàìà, àñãûðìà âÿ ùÿðäÿíáèð åëÿ ãîðõóëó ýóðóëòó ãîïóðäó êè,
ñàíêè íÿëáÿêè âÿ éà êöï õûíúûì-õûíúûì îëóðäó.
– Ëöôò åäèí, – äåéÿ Àëèñà ñîðóøäó, – åëÿ èñÿ äåéèí ýþðöì ìÿí
è÷ÿðè íåúÿ ýèðèì?
– ßýÿð àðàìûçäà ãàïû îëñàéäû, – äåéÿ îíà ôèêèð âåðìÿéÿí íþ-
êÿð ñþçöíÿ äàâàì åòäè, – áÿëêÿ äÿ ãàïû äþéìÿéèí ìÿíàñû îëàðäû.
Ìèñàë ö÷öí, ñÿí è÷ÿðèäÿ äóðàðäûí âÿ ãàïûíû äþéÿ áèëÿðäèí, ìÿí äÿ
ñÿíè áóðàõà áèëÿðäèì, ÷öíêè...
Î äàíûøà-äàíûøà ÿââÿëêè êèìè åëÿ ùåé ýþéÿ áàõûðäû âÿ Àëèñà
äöøöíäö êè, áó ùþðìÿòñèçëèêäèð. “Àëèñà äåéÿñÿí î áàøãà úöð äÿ
åäÿ áèëìÿçäè, àõû îíóí ýþçëÿðè êÿëëÿñèíäÿäèð. Áóíóíëà áåëÿ, ùå÷
îëìàñà ñóàëëàðà úàâàá âåðÿ áèëÿðäè”.
Î, áÿðêäÿí òÿêðàð åòäè:
– Ìÿí è÷ÿðè íåúÿ ýèðèì?
Ëàêåé äåäè:
– Ìÿí ñàáàùà ãÿäÿð áóðäà îòóðàúàüàì...
Áó çàìàí ãàïû áèð àíëûüà à÷ûëäû âÿ è÷ÿðèäÿí òóëëàíìûø áþéöê
áèð áîøãàá Ëàêåéèí áàøûíà òÿðÿô ó÷äó; îíóí áóðíóíà òîõóíäó âÿ
àðõàäàêû àüàúà äÿéÿðÿê õûíúûì-õûíúûì îëäó. Ñàíêè ùå÷ áèð øåé
îëìàìûø êèìè Ëàêåé ÿââÿëêè ñÿñëÿ äàâàì åòäè:
– ...áÿëêÿ äÿ î áèðè ýöíÿ ãÿäÿð.
– Ìÿí è÷ÿðè íåúÿ ýèðÿ áèëÿðÿì? – Àëèñà áèð àç äà áÿðêäÿí
ñîðóøäó:
Ëàêåé äåäè:
58
 – Ñÿíè ùå÷ îðà áóðàõàðëàð?
ßñë ìÿñÿëÿ äÿ áó èäè.
Øöáùÿñèç êè, áåëÿ èäè. Ëàêèí Ëàêåéèí äàíûøûã òÿðçè Àëèñàíûí
õîøóíà ýÿëìÿäè. “Äîüðóäàí äà, – î ìûçûëäàíäû, – áó ìÿõëóãàò
íÿäÿíñÿ ùÿìèøÿ åòèðàç åäèð. ×îõ ïèñ âÿðäèøäèð. Áó äà êè ùÿð êÿñè
äÿëè åäÿ áèëÿð!”
Íþêÿð ñàíêè áó âÿçèééÿòè ÿëâåðèøëè áèëèá äåäèéè ñþçëÿðè áÿçè
äÿéèøèêëèêëÿðëÿ òÿêðàð åòäè:
– Ìÿí áóðäà èíäè, ñîíðà äà ùÿð ýöí îòóðàúàüàì..
– Áÿñ ìÿí íÿ åäÿúÿì? – äåéÿ Àëèñà ñîðóøäó.
– Êåôèí íÿ èñòÿñÿ? – äåéÿ íþêÿð úàâàá âåðèá, áàøëàäû ôûøãûðûã
÷àëìàüà.
Àëèñà öìèäñèç ñÿñëÿ äåäè:
– Åù, îíóíëà äàíûøìàüûí ìÿíàñû éîõäóð! Áóíóí êè ùå÷ àüëû
éîõäóð! – äåéèá ãàïûíû à÷äû âÿ åâÿ ýèðäè.
Î, òöñòö èëÿ äîëó áþéöê áèð ìÿòáÿõ ýþðäö. Ùåðñîýèíéà îðòàäà,
ö÷àéàãëû êÿòèëäÿ ÿéëÿøèá, ñöäÿìÿð óøàüà äàéÿëèê åäèðäè. Îúàüûí
öñòÿ ÿéèëìèø àøïàç, ýöìàí êè, àüçûíà ãÿäÿð øîðáà èëÿ äîëó ãàçàíû
ãàðûøäûðûðäû.
Àëèñà áÿðêäÿí àñãûðäû:
– Øöáùÿñèç, áó øîðáàíûí èñòèîòó ÷îõäóð.
Äîüðóäàí äà, èñòèîòóí àúûñû ùÿð éàíû òóòìóøäó. Ùåðñîýèíéà äà
ùÿð äÿãèãÿ àñãûðûðäû. Óøàã ùåé àñãûðûð âÿ ñóñìàã áèëìÿäÿí ùþí-
êöð-ùþíêöð àüëàéûðäû.
Ìÿòáÿõäÿ àíúàã àøïàç, áèð äÿ îúàüûí éàíûíäà óçàíìûø ýöëÿ-
ðöçëö Ìÿñòàí àñãûðìûðäû.
ßäÿá ýþçëÿìÿéèá, ñþçÿ áèðèíúè áàøëàäûüû ö÷öí Àëèñà ãîðõäó
âÿ ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ äåäè:
– Öçð èñòÿéèðÿì, ìÿíè áàøà ñàëà áèëÿðñèíèçìè íÿ ö÷öí ñèçèí
Ìÿñòàíûí àüçû ÿéðèäèð?
– ×öíêè áó ×åøèð1 Ìÿñòàíûäûð. Îíó ãûäûãëàéàíäà äà ýöëöð, ãû-
äûãëàìàéàíäà äà, – äåéÿ Ùåðñîýèíéà úàâàá âåðäè. – ×îøãà!
__________
1
× å ø è ð – Èðëàíäèéà ñàùèëëÿðèíäÿ Áþéöê Áðèòàíèéà ãðàôëûüû.
59
 Î, ñîí ñþçö åëÿ éöêñÿêäÿí äåäè êè, Àëèñà àç ãàëäû ùîïïàíñûí,
ëàêèí î äÿãèãÿ äÿ ýþðäö êè, áó ñþç îíà éîõ, óøàüà àèääèð. Áóíà
ýþðÿ äÿ ãûç úÿñàðÿòÿ ýÿëäè âÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ìÿí áèëìèðäèì êè, ×åøèð ïèøèêëÿðè ùÿìèøÿ ýöëöð. ßñëèíÿ
áàõñàí, ìÿí ùå÷ áèëìèðäèì êè, ïèøèêëÿð ýöëìÿéè áàúàðûð.
Ùåðñîýèíéà äåäè:
– Îíëàðûí ùàìûñû ýöëìÿéè áàúàðûð. Ïèøèêëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè èñÿ
åëÿ-áåëÿúÿ äÿ ýöëöð.
– Ìÿí ùå÷ áèð äÿíÿ äÿ ýöëÿí ïèøèê ýþðìÿìèøÿì, – äåéÿ Àëè-
ñà ùþðìÿòëÿ åòèðàç åòäè. Î, íÿùàéÿò, úèääè ñþùáÿòÿ áàøëàäûüûíäàí
ðàçû èäè.
Ùåðñîýèíéà äåäè:
– Øöáùÿñèç êè, ñÿí þìðöíäÿ ÷îõ àç øåé ýþðìöñÿí.
Áó òÿíáåù Àëèñàíûí õîøóíà ýÿëìÿäè, î äöøöíäö êè, ñþùáÿòè
äÿéèøìÿê ëàçûìäûð. Ãûç áóíóí ö÷öí ìöíàñèá ìþâçó àõòàðàíà
ãÿäÿð àøïàç øîðáà ãàçàíûíû îúàãäàí ýþòöðäö âÿ ÿëèíÿ êå÷ÿíè î
ñààò Ùåðñîýèíéàíûí âÿ óøàüûí öñòÿ òóëëàìàüà áàøëàäû. ßââÿëúÿ
îúàã ìàøàñû ó÷äó, ñîíðà äà ãàçàíëàð, ãàáëàð, íèì÷ÿëÿð äîëó êèìè
éàüäû. Àòûëàí øåéëÿð Ùåðñîýèíéàéà äÿéäèêäÿ áåëÿ î, ôèêèð âåð-
ìèðäè. Îíñóç äà ñóñìàã áèëìÿéÿí óøàã åëÿ ôÿðéàä åäèðäè êè, áó
àòûëàí øåéëÿðäÿí îíà äÿéèá-äÿéìÿìÿñèíè äåìÿê îëìàçäû.
– Àìàí àëëàù, ñèç íÿ åäèðñèíèç?! – Àëèñà äÿùøÿòèíäÿí éåðèíäÿ
ùîïïàíàðàã ãûøãûðäû. – Àù, îíóí ãÿøÿíý áóðíó ñûíäû êè!
(Ùÿãèãÿòÿí äÿ ÷îõ áþéöê áèð òàâà àç ãàëà êþðïÿíèí áóðíóíó
ãîïàðàúàãäû).
– ßýÿð ùÿð êÿñ þç èøè èëÿ ìÿøüóë îëñàéäû, – äåéÿ Ùåðñîýèíéà
õûðûëòûëû ñÿñëÿ ìûçûëäàíäû, – Éåð êöðÿñè èíäèêèíÿ íèñáÿòÿí äàùà òåç
ôûðëàíàðäû.
Àç äà îëñà áèëèéèíè ýþñòÿðìÿéÿ ñåâèíÿí Àëèñà äåäè:
– Áó ôàéäàñûç îëàðäû. ×öíêè îíäà ýåúÿ-ýöíäöç áèð-áèðèíÿ
ãàðûøàðäû! Éåð êöðÿñè èéèðìè äþðä ñààò ÿðçèíäÿ þç îõó ÿòðàôûíäà
òàì áèð äþâðÿ âóðóð. Ñèç ìÿêòÿáè áèòèðìèñèíèç, îíà ýþðÿ ýÿðÿê...
– Áàëòàéà ýÿëäèêäÿ èñÿ, – Ùåðñîýèíéà ÷ûüûðäû, – ãûçûí áîéíó
âóðóëñóí.
60
 Àëèñà ãîðõà-ãîðõà àøïàçà áàõäû: ýþðÿñÿí î, äåéèëÿíÿ ÿìÿë
åòìÿê íèééÿòèíäÿäèðìè? Àøïàç èñÿ èøýöçàðëûãëà øîðáàíû áóëàéûðäû
âÿ ñàíêè Ùåðñîýèíéàíûí äåäèéèíè åøèòìèðäè. Àëèñà ñþçöíöí ýåðè-
ñèíè äåäè:
– Ùå÷ áèëìèðÿì, èéèðìè äþðä èäè, éîõñà êè, îí èêè ñààò? Ìÿí...
Ùåðñîýèíéà óúàäàí äåäè:
– Àù, ìÿíè éîðìà! Ìÿíèì ùÿìèøÿ ðÿãÿìëÿðäÿí çÿùëÿì ýå-
äÿðäè!
Î, ëàéëàéà áÿíçÿð ìàùíû îõóéà-îõóéà éåíÿ óøàüû éûðüàëàäû.
Ùåðñîýèíéà ùÿð áèð ñÿòèðäÿí ñîíðà óøàüû âàð ýöúö èëÿ ñèëêÿëÿéèðäè.
Óøàüû ÿçèçëÿìÿ
Èøäèð ÷å÷ÿñÿ ÿýÿð,
Îíà êþòÿê ýÿðÿêäèð.
Éîõñà ëàï çÿùëÿ òþêÿð.

Õîð (Àøïàç âÿ óøàã äà ãîøóëàðàã):

– Ó-ó! Ó-ó! Ó-ó!
Ùåðñîýèíéà ìàùíûíûí èêèíúè áÿíäèíÿ êå÷ÿíäÿ î êè âàð óøàüû
àòûá-òóòìàüà áàøëàäû. Êþðïÿíèí áàüûðòûñûíäàí Àëèñà ÷ÿòèíëèêëÿ
ñþçëÿðè ñå÷ÿ áèëäè:
Êþòÿêëÿäèì óøàüû,
Éàìàí ÷å÷ÿéèð, éàìàí!
Èñòèîò èéëÿìÿê êè,
Åäèëìÿéèá ãàäàüàí.
Õîð:
– Ó-ó! Ó-ó! Ó-ó!
– Èñòÿéèðñÿíñÿ áèð àç îíà äàéÿëèê åëÿ! – Ùåðñîýèíéà áó ñþçëÿðè
äåéÿðÿê óøàüû Àëèñàíûí öñòÿ òóëëàäû. – Ìÿí Êðàëè÷à èëÿ êðîêåò
îéóíóíà ùàçûðëàøìàëûéàì.
Î, òÿëÿñèê îòàãäàí ÷ûõäû. Àøïàç äàëûíúà òàâàíû àòäûñà äà äÿéìÿäè.
Àëèñà ÷ÿòèíëèêëÿ óøàüû ñàõëàéûðäû, ÷öíêè áó, àéàãëàðûíû âÿ ÿëëÿ-
ðèíè ùÿð òÿðÿôÿ àòàí ãÿðèáÿ ãóðóëóøëó áàëàúà úàíëû èäè. “Ëàï äÿíèç
óëäóçóäóð”, – Àëèñà äöøöíäö. Àëèñà îíó òóòäóüó çàìàí çàâàëëû
áàëàúà úàíëû, áóõàð ìàøûíû êèìè ïûããûëäàéûðäû, ýàù èêèãàò îëóð, ýàù
61
äöçÿëèðäè. Áåëÿ êè, èëê äÿãèãÿëÿðäÿ îíó ñàõëàìàã ö÷öí Àëèñà âàð
ýöúöíö ñÿðô åòìèøäè.
Ãûç, þç äàéÿëèê öñóëóíó òàïàí êèìè (áóíóí ö÷öí óøàüû áóðóá
äöéöí åòìÿëè, ñîíðà ñàü ãóëàüûíû ñîë àéàüûíà áÿðê-áÿðê ñûõìàëû)
êþðïÿíè òÿìèç ùàâàéà ÷ûõàðòäû.
“ßýÿð óøàüû áóðäà ãîéñàì, – Àëèñà äöøöíäö, – øöáùÿñèç îí-
ëàð, áèð-èêè ýöíÿ êþðïÿíè þëäöðÿðëÿð: áÿñ óøàüû áóðäà ãîéìàã íå-
úÿ, úèíàéÿò ñàéûëìàçìû?”. Î áó ñþçëÿðè áÿðêäÿí äåäè âÿ áàëàúà
úàâàá éåðèíÿ õîðóëäàäû. (Î, àñãûðìàüûíû êÿñìèøäè).
Àëèñà äåäè:
– Õîðóëäàìà! Èñòÿéèíè õîðóëòó èëÿ áèëäèðìÿê ÿäÿáñèç ùÿðÿêÿòäèð.
Êþðïÿ áèð äÿ õîðóëäàéàíäà íÿ áàø âåðäèéèíè áèëìÿê ö÷öí Àëè-
ñà íàðàùàò÷ûëûãëà îíóí öçöíÿ áàõäû. Øöáùÿñèç, áó ñîí äÿðÿúÿ
ôûíäûãáóðóí óøàã îëäóüó ö÷öí äîíóçà îõøàéûðäû. Ýþçëÿðè äÿ óøàã
ýþçëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ÷îõ õûðäà èäè. Öìóìèééÿòëÿ, îíóí áöòöí çà-
ùèðè ýþðöíöøö Àëèñàíûí õîøóíà ýÿëìÿäè.
“Áÿëêÿ î àíúàã ùû÷ãûðûð?” – äöøöíäö âÿ áàëàúàíûí ýþçöíäÿ ýþç
éàøëàðûíûí îëóá-îëìàäûüûíû áèëìÿê ö÷öí îíóí ýþçëÿðèíÿ áàõäû.
Éîõ, ýþç éàøëàðû éîõ èäè.
Àëèñà úèääèééÿòëÿ äåäè:
– ßçèçèì, ÿýÿð ñÿí ÷îøãà îëìàã èñòÿéèðñÿíñÿ, áèç àéðûëûðûã.
Èíäè èñÿ þçöí áèë!
Éàçûã áàëàúà úàíëû éåíÿ ùû÷ãûðäû (âÿ éà õîðóëäàäû! Ìÿùç íÿ åòäè-
éèíè ãÿò åòìÿê ìöìêöí äåéèëäè), îíëàð áèð ãÿäÿð äèíìÿçúÿ ýåòäèëÿð.
“Áó úàíëûíû åâèìèçÿ ýÿòèðñÿì, îíóíëà íÿ åäÿúÿéÿì...” –
Àëèñà áó ùàãäà äöøöíìöøäö êè, áèðäÿí áàëàúà éåíÿ åëÿ áÿðê õî-
ðóëäàäû êè, ãûç òÿøâèøëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû. Èíäè ùå÷ áèð øöáùÿ
ãàëìàìûøäû: î éàí-áó éàíû éîõ èäè, áó, ÷îøãà èäè. Àëèñà ãÿðàðà
ýÿëäè êè, îíó åâÿ àïàðìàã àõìàãëûãäûð. Î, áàëàúà úàíëûíû éåðÿ
ãîéäó. Áàëàúà î ñààòúà ìåøÿéÿ òÿðÿô ãà÷äû. Àëèñà ôÿðÿùëÿ îíóí
àðõàñûíúà áàõäû:
“Î áåëÿúÿ áþéöñÿéäè, – Àëèñà äöøöíäö, – ÷îõ åéáÿúÿð óøàã
îëàðäû. Èíäè èñÿ ìÿíúÿ î ÷îõ éàðàøûãëû áèð ÷îøãàäûð!” Ãûç, éàõøû
÷îøãà îëà áèëÿúÿê áöòöí òàíûø óøàãëàðû éàäà ñàëäû. Öðÿéèíäÿí êå÷-
äè êè, “÷åâðèëìÿíèí éîëóíó áèëñÿéäèì...”
62
 Áèðäÿí äèêñèíäè: áèð íå÷ÿ àääûìëûãäà áóäàãäà ×åøèð Ìÿñòàíû
ýþðäö.
Àëèñàíû ýþðÿí ïèøèê ýöëöìñÿäè. “Ýþçöìÿ ìåùðèáàí ýþðö-
íöð...” – Àëèñà äöøöíäö. Àììà Ìÿñòàíûí ÷îõ óçóí äûðíàãëàðû,
÷îõëó èðè äèøëÿðè âàðäû. Îíà ýþðÿ ãûç ãÿðàðà ýÿëäè êè, Ìÿñòàíëà
ùþðìÿòëÿ äàíûøñûí.
– ×åøèð Ìÿñòàíû, – î, ãîðõà-ãîðõà ñþçÿ áàøëàäû, ÷öíêè Ìÿñ-
òàíûí áó àääàí õîøó ýÿëèá-ýÿëìÿéÿúÿéèíÿ ÿìèí äåéèëäè. Ëàêèí
Ìÿñòàí ýöëöìñÿäè. – Ùÿëÿ êè õîøóíà ýÿëèð. – Âÿ äàâàì åòäè. –
Ëöòôÿí äåéÿ áèëÿðñèíèçìè, ìÿí áóðäàí íåúÿ ÷ûõûá ýåäÿ áèëÿðÿì?
– Î àñûëûäûð ùàðà ýåòìÿéèíäÿí, – äåéÿ Ìÿñòàí úàâàá âåðäè.
Àëèñà äåäè:
– Ìÿùç ùàðà ýåäÿúÿéèìèí ìÿíèì ö÷öí ôÿðãè éîõäóð...
– Åëÿ èñÿ ùàíñû éîëëà ýåäÿúÿéèíèí äÿ ìÿíàñû éîõäóð, – äåéÿ
Ìÿñòàí åòèðàç åòäè.
Àëèñà àéäûíëàøäûðìàã íèééÿòè èëÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Ýåú-òåç ùÿð ùàëäà áèð éåðÿ ÷ûõàðàì.
Ìÿñòàí äåäè:
– ßýÿð ñÿí áóðäàí ëàçûìûíúà óçàãëàøñàí, éÿãèí êè, åëÿ î úöð
äÿ îëàúàã.
Àëèñà ùèññ åòäè êè, áóíà åòèðàç åòìÿê îëìàç âÿ áàøãà áèð ñóàë
âåðäè:
– Áó ÿòðàôäà êèì éàøàéûð ýþðÿñÿí?
– Áó òÿðÿôäÿ, – äåéÿ Ìÿñòàí ñàü ïÿíúÿñèíè ùàâàäà éåëëÿäè, –
Øëéàïà÷û éàøàéûð, áó òÿðÿôäÿ èñÿ, – î áèðè ïÿíúÿñèíè éåëëÿäè, Ìàðò
Äîâøàíû. Îíëàðû ýþðìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, áÿðè áàøäàí äåéèì êè, èêèñè
äÿ äÿëèäèð.
Àëèñà äåäè:
– Àõû ìÿí äÿëèëÿðèí àðàñûíäà ýÿçèá-äîëàíìàã èñòÿìèðÿì.
– Àù, ñÿíèí ùå÷ áèð ÷àðÿí ãàëìàéûá, – Ìÿñòàí äåäè. – Áóðäà
áèç ùàìûìûç: ìÿí äÿ, ñÿí äÿ äÿëèéèê.
– Ñèç íÿ áèëèðñèíèç êè, ìÿí äÿëèéÿì? – äåéÿ Àëèñà ñîðóøäó.
– Ñþçñöç êè, ñÿí äÿëèñÿí, – ïèøèê úàâàá âåðäè, – éîõñà áóðà
äöøìÿçäèí.
Àëèñà áó äÿëèëëÿ ðàçû îëìàñà äà, ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
63
 – Áÿñ þçöíöçöí äÿëè îëìàüûíûçû íÿäÿí áèëèðñèíèç?
– ßââÿëà, èòäÿí áàøëàéàã, èò äÿëè äåéèë, ðàçûñàíìû?
– Ôÿðç åäÿê êè, äÿëè äåéèë, – Àëèñà úàâàá âåðäè.
Ïèøèê äåäè:
– Åëÿ èñÿ äàâàì åäÿê. Èò ùèðñëè îëàíäà äîíãóëäàíûð, ðàçû îëàí-
äà ãóéðóüóíó áóëàéûð. Ìÿí èñÿ ðàçû îëàíäà äîíãóëäàíûðàì. Ùèðñëè
îëàíäà ãóéðóüóìó áóëàéûðàì. Îíà ýþðÿ ìÿí äÿëèéÿì.
– Ìÿí áóíó äîíãóëäàìà éîõ, ìûðûëäàìà àäëàíäûðûðàì.
Ìÿñòàí äåäè:
– Èñòÿäèéèí êèìè àäëàíäûð. Ñÿí áó ýöí Êðàëè÷à èëÿ êðîêåò îéíà-
éàðñàíìû?
– Ìÿìíóíèééÿòëÿ, – äåéÿ Àëèñà úàâàá âåðäè, – òÿÿññöô êè, äÿâÿò
åäèëìÿìèøÿì.
– Îðàäà ýþðöøÿðèê, – äåéèá Ìÿñòàí éîõ îëäó.
Àëèñà òÿÿúúöáëÿíìÿäè, ÷öíêè áóðäà áàø âåðÿí ãÿðèáÿëèêëÿðÿ
äàùà âÿðäèø åòìèøäè. Ãûç Ìÿñòàíûí éîõ îëäóüó éåðÿ áàõûðäû êè, î
éåíÿ ãÿôèëäÿí ïåéäà îëäó.
Ìÿñòàí äåäè:
– Ùÿ, éåðè ýÿëìèøêÿí äå ýþðöì î óøàã íÿ îëäó? Àç ãàëà óíóò-
ìóøäóì.
– Î äþíöá ÷îøãà îëäó. – Àëèñà ñàêèòúÿ úàâàá âåðäè. Ñàíêè
Ìÿñòàí ùå÷ ãåéá îëìàìûøäû.
– Ìÿí äÿ åëÿ î ôèêèðäÿ èäèì! – äåéèá Ìÿñòàí éåíÿ éîõ îëäó.
Ìÿñòàíûí áèð äÿ ãàéûäàúàüûíà öìèä åäÿí Àëèñà, áèð àç ýþç-
ëÿäè. Ëàêèí Ìÿñòàí ýþðöíìöðäö. Ãûç áèð-èêè äÿãèãÿäÿí ñîíðà
äåéèëäèéè êèìè Ìàðò Äîâøàíûíûí éàøàäûüû ñÿìòÿ ýåòäè.
– Øëéàïà÷ûëàðû ÿââÿëëÿð äÿ ýþðìöøÿì, – ãûç äöøöíäö, – îíà
ýþðÿ Ìàðò Äîâøàíûíû ýþðìÿê äàùà ìàðàãëûäûð. Èíäè ìàéäûð, ÷îõ
ýöìàí êè, î, äÿëè äåéèë – ùÿð ùàëäà ìàðòäàêû êèìè äÿëè îëìàç.
Ãûç áóíó äåéèá òåç éóõàðû áàõäû. Ìÿñòàí éåíÿ àüàúûí áóäà-
üûíäà èäè.
Ìÿñòàí ñîðóøäó: – Ñÿí “÷àøãà” äåäèí, éà “÷îøãà”?
– Ìÿí ÷îøãà äåäèì. – Àëèñà úàâàá âåðäè. – Ìÿí èñòÿìÿçäèì
êè, ñèç áåëÿ òåç ãåéá îëóá, ýþðöíÿñèíèç: ÷öíêè áóíó ùÿð êÿñ ýþðñÿ,
áàøû ýèúÿëëÿíÿð.
64
 Ìÿñòàí äåäè:
– Éàõøû.
Èíäè î, ãóéðóüóíóí óúóíäàí áàøëàéàðàã òÿáÿññöìöíÿ ãÿäÿð
éàâàø-éàâàø ÿðèéèá éîõ îëóðäó. Þçö äÿ ýþçäÿí èòäèêäÿí ñîíðà
áåëÿ òÿáÿññöìö õåéëè âàõò ãàëûðäû.
“Ìÿí òÿáÿññöìñöç Ìÿñòàí ýþðìöøÿì, – Àëèñà äöøöíäö
– àììà Ìÿñòàíñûç òÿáÿññöì – éîõ! Ìÿí þìðöìäÿ áåëÿ ãÿðèáÿ
øåé ýþðìÿìèøÿì”.
Ãûç áèð àç ýåòìèøäè êè, Ìàðò Äîâøàíûíûí åâè ýþðöíäö. Àëèñà
ãÿðàðà ýÿëäè êè, áó åâ ìöòëÿã Äîâøàíûí îëàð, ÷öíêè áàúàëàð äîâ-
øàí ãóëàãëàðûíû õàòûðëàäûðäû, äàìû èñÿ õÿçëÿ þðòöëìöøäö.
Åâ åëÿ áþéöê èäè êè, ãûç, ñîë ÿëèíäÿêè ýþáÿëÿêäÿí áèð àç äèø-
ëÿäè, áîéó èêè ôóòà ÷àòäû âÿ áóíäàí ñîíðà éàõûíëàøìàüà úöðÿò åòäè.
Ùÿòòà éåíÿ äÿ î, åâÿ òÿðÿô à÷ûã-àøêàð ãîðõà-ãîðõà ýåäèðäè âÿ
äöøöíöðäö:
– Ôÿðç åäÿê êè, Ìàðò Äîâøàíû äÿëèäèð. Èíäè ìÿí îíóí ÿâÿçèíÿ
Øëéàïà÷û èëÿ äàùà ÷îõ ýþðöøìÿê èñòÿðäèì.

ÂÛÛ ôÿñèë
ÀÜÛËÑÛÇ ×ÀÉ ÌßÐÀÑÈÌÈ
Åâèí ãàðøûñûíäà, àüàúûí àëòûíäà Ìàðò Äîâøàíû âÿ Øëéàïà÷û
ìàñà àðõàñûíäà îòóðóá ÷àé è÷èðäèëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäà îòóðàí Ôûí-
äûã÷û Éóõóúóë áÿðê éóõóéà ýåòìèøäè. Ìàðò Äîâøàíû âÿ Øëéàïà÷û
îíà äèðñÿêëÿíèá ñþùáÿò åäèðäèëÿð.
Àëèñà äöøöíäö: “Éóõóúóëóí éåðè ÷îõ íàðàùàòäûð. Éàõøû êè, î
éàòûá âÿ áóíó ùèññ åòìèð”.
Ìàñàíûí èðè îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ö÷ö äÿ áèð êöíúÿ ñûõûëìûøäû.
Îíëàð Àëèñàíû ýþðúÿê ãûøãûðäûëàð:
– Éåð éîõäóð! Éåð éîõäóð!
– Áóðäà íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí éåð âàð! – Àëèñà äåäè âÿ íàðàçû ùàëäà
ìàñàíûí î áàøûíäàêû áþéöê êðåñëîäà ÿéëÿøäè.
Ìàðò Äîâøàíû òÿêëèô åòäè:
– ×àõûð èñòÿéèðñèíèç?
65
 Àëèñà ìàñàéà áàõäû, àíúàã ÷àéäàí áàøãà ùå÷ íÿ ýþðìÿäè.
– Ìÿí ÷àõûð-çàä ýþðìöðÿì, – äåäè.
Ìàðò Äîâøàíû äåäè:
– Áóðäà ùå÷ ÷àõûð éîõäóð.
– Åëÿ èñÿ ìÿíÿ ÷àõûð òÿêëèô åòìÿê ùþðìÿòñèçëèêäèð! – äåéÿ
Àëèñà åòèðàç åòäè.
Ìàðò Äîâøàíû äåäè:
– Åéíè çàìàíäà äÿâÿò îëóíìàìûø êå÷èá ÿéëÿøìÿê äÿ ùþð-
ìÿòñèçëèêäèð.
Àëèñà äåäè:
– Ìÿí áèëìèðäèì êè, áó ìàñàéà àíúàã ñèçèíäèð. Ñöôðÿ ÷îõ-
àäàìëûã à÷ûëûá.
Áèð ìöääÿò äèããÿòëÿ Àëèñàíû ýþçäÿí êå÷èðÿí Øëéàïà÷ûíûí èëê
äåäèéè ñþç áó îëäó.
– Ñÿí ñà÷ûíû âóðäóðìàëûñàí.
– Ñèç ìÿíèì øÿõñè èøëÿðèìÿ ãàðûøìàéûí, – äåéÿ Àëèñà ñÿðò úà-
âàá âåðäè, – áó ÿäÿáñèçëèêäèð!
Áó òþùìÿòè åøèäÿí Øëéàïà÷ûíûí ýþçëÿðè áÿðÿëäè. Àíúàã éåíÿ
ñîðóøäó:
– Ãàðüà èëÿ éàçû ìàñàñûíûí íÿ îõøàðëûüû îëà áèëÿð? – “Ìÿí øà-
äàì êè, îíëàð òàïìàúàéà êå÷äèëÿð”.
Î áÿðêäÿí ÿëàâÿ åäÿðÿê äåäè:
– ßìèíÿì êè, áó òàïìàúàíû òàïà áèëÿðÿì.
Ìàðò Äîâøàíû ñîðóøäó:
– Ýöìàí åäèðñÿí êè, òàïà áèëÿðñÿí?
Àëèñà äåäè:
– Åëÿäèð êè, âàð.
– Îíäà ñþéëÿ ýþðÿê íÿ ôèêèðäÿñÿí, – äåéÿ Ìàðò Äîâøàíû òÿêëèô
åòäè.
– Ìÿí åëÿ äÿ åäèðÿì. – Àëèñà òÿëÿñèê úàâàá âåðäè. – Äöøöí-
äöéöìö äåéèðÿì. Ùÿð ùàëäà... Ùÿð ùàëäà ìÿí íÿ äåäèéèìè äö-
øöíöðÿì – áó äà êè, åéíè øåéäèð.
– Ùå÷ äÿ åéíè øåé äåéèë. – Øëéàïà÷û åòèðàç åòäè. – Áóíà ÿñàñÿí
äåéÿ áèëÿðñÿíìè “Ìÿí éåäèéèìè ýþðöðÿì” âÿ éà “Ìÿí ýþðäöéö-
ìö éåéèðÿì”èí äÿ ìÿíàñû åéíèäèð.
66
 – Áóíà ÿñàñÿí äåìÿê îëàðìû êè, – Ìàðò Äîâøàíû ÿëàâÿ åòäè –
“Èñòÿäèêëÿðèìèí ùàìûñû þçöìäÿäèð” âÿ éà “Þçöìäÿêèëÿðèí ùàìû-
ñûíû èñòÿéèðÿì”èí ìÿíàñû åéíèäèð.
– Ùÿëÿ áÿëêÿ áèð äåéÿñÿí êè, – ýþðöíöð, éóõóäà ñþùáÿò åäÿí
Éóõóúóë ÿëàâÿ åòäè. – “Ìÿí éàòàíäà íÿôÿñ àëûðàì” âÿ éà “Ìÿí
íÿôÿñ àëàíäà éàòûðàì”ûí äà ìÿíàñû åéíèäèð.
Øëéàïà÷û äåäè:
– Ñÿíèí ö÷öí åëÿ áóíëàð äà åéíè øåéäèð!
Áóíäàí ñîíðà ñþùáÿò êÿñèëäè âÿ îíëàð áèð äÿãèãÿ ñÿññèç îòóð-
äóëàð. Àëèñà áó ìöääÿòäÿ ãàðüàëàð âÿ éàçû ìàñàëàðû áàðÿäÿ áèë-
äèêëÿðèíè éàäà ñàëìàüà ÷àëûøäû, ëàêèí ÷îõ àç øåé õàòûðëàéà áèëäè.
Ñöêóòó áèðèíúè Øëéàïà÷û ïîçäó.
Öçöíö Àëèñàéà òóòàðàã ñîðóøäó:
– Áó ýöí àéûí íå÷ÿñèäèð?
Î, úèáèíäÿí ñààòû ÷ûõàðòäû, íàðàùàòëûãëà ýþçäÿí êå÷èðäè, òåç-
òåç ñèëêÿëÿéèá ãóëàã àñäû:
Àëèñà áèð àç ôèêèðëÿøèá äåäè:
– Àéûí äþðäöäöð.
– Èêè ýöí ýåðè ãàëûá! – Øëéàïà÷û àù ÷ÿêäè. Î, ùèðñëÿ Ìàðò Äîâ-
øàíûíà áàõäû âÿ ÿëàâÿ åòäè. – Ñÿíÿ äåìèøäèì êè, êÿðÿ éàüû èëÿ
ìåõàíèçìèíè éàüëàìà.
– Î, ÿëà éàü èäè. – Ìàðò Äîâøàíû ýöíàùêàðúàñûíà úàâàá âåðäè.
– Åëÿäèð, ëàêèí éàüëà áèðýÿ ÷þðÿê ãûðûíòûëàðû äà è÷ÿðè äîëóá! –
äåéÿ Øëéàïà÷û ìûçûëäàäû. – Ñÿí ìåõàíèçìè ÷þðÿê áû÷àüû èëÿ éàü-
ëàìàìàëû èäèí.
Ìàðò Äîâøàíû ñààòû ýþòöðöá ãàøãàáàãëà îíà áàõäû. Ñîíðà ÷àé
ôèíúàíûíà ñàëûá éåíÿ áàõäû. Ëàêèí î, éåíè áèð øåé ôèêèðëÿøìÿäè âÿ
òÿêðàð åòäè.
– ßëà éàü èäè.
Àëèñà ìàðàãëà Ìàðò Äîâøàíûíûí ÷èéíè öñòäÿí ñààòà áàõûðäû.
– Íÿ ìÿçÿëè ñààòäûð, – äåéÿ ãûç òÿÿúúöáëÿíäè. – Àéûí ýöíëÿ-
ðèíè ýþñòÿðèð, ñààòû èñÿ ýþñòÿðìèð.
– Íèéÿ? – Øëéàïà÷û ìûðûëäàíäû. – Ìÿýÿð ñÿíèí ñààòûí èëè
ýþñòÿðèð?
67
 – ßëáÿòòÿ, éîõ! – Àëèñà ùàçûðúàâàáëûãëà äåäè. – ×öíêè îíëàð
ùÿìèøÿ åéíè èëè ýþñòÿðèð.
Øëéàïà÷û äåäè:
– Áàõ, ìÿíèìêè äÿ î úöðäöð.
Àëèñà ïÿðò îëìóøäó: ÷öíêè Øëéàïà÷ûíûí ñþçëÿðè èíýèëèñúÿ äåéèë-
äèéèíÿ áàõìàéàðàã ìÿíàñûç èäè.
Àëèñà áàúàðäûãúà íÿçàêÿòëÿ äåäè:
– Ìÿí ñèçè áàøà äöøìöðÿì.
– Éóõóúóë éåíÿ éàòûá. – Øëéàïà÷û äåäè âÿ èñòè ÷àéäàí áèð àç
îíóí áóðíóíà òþêäö.
Éóõóúóë ñÿáèðñèçëèêëÿ áàøûíû éåëëÿäè âÿ ýþçëÿðèíè à÷ìàäàí äåäè:
– ßëáÿòòÿ, åëÿ ìÿí þçöì äÿ îíó äåìÿê èñòÿéèðäèì.
Øëéàïà÷û éåíÿ öçöíö Àëèñàéà òóòàðàã ñîðóøäó:
– Òàïìàúàíû òàïäûí?
Àëèñà äåäè:
– Éîõ, òÿñëèì îëóðàì. Áÿñ úàâàáû íÿäèð?
Øëéàïà÷û äåäè:
– Ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì.
Ìàðò Äîâøàíû äåäè:
– Ìÿí äÿ áèëìèðÿì.
– Çÿííèìúÿ, ñèç âàõòûíûçû äàùà ñÿìÿðÿëè êå÷èðÿ áèëÿðäèíèç,
– äåéÿ Àëèñà äèëëÿíäè. – Úàâàáñûç òàïìàúàëàð äåìÿêëÿ ñèç âàõ-
òûíûçû ùÿäÿð éåðÿ èòèðèðñèíèç.
Øëéàïà÷û äåäè:
– Ñÿí ÿýÿð âàõòà ìÿíèì ãÿäÿð áÿëÿä îëñàéäûí, äåìÿçäèí êè,
î ùÿäÿð éåðÿ èòèð. Âàõò þçýÿ øåéäèð.
Àëèñà äåäè:
– Áàøà äöøìöðÿì, ñèç íÿ äåìÿê èñòÿéèðñèíèç.
– Àõû ùàðäàí áàøà äöøÿñÿí! – äåéÿ Øëéàïà÷û åòèðàç åòäè âÿ êè-
íàéÿ èëÿ áàøûíû áóëàäû. – Ìÿí áåëÿ ýöìàí åäèðÿì êè, ñÿí þìðöí-
äÿ áèð äÿôÿ äÿ Âàõò èëÿ äàíûøìàìûñàí!
– Áÿëêÿ äÿ äàíûøìàìûøàì. – Àëèñà åùòèéàòëà úàâàá âåðäè.
– Ëàêèí ìóñèãè äÿðñèíè þéðÿíÿíäÿ, ìÿí âàõòû äåéÿ-äåéÿ ùåñàá-
ëàéûðäûì.
68
 Øëéàïà÷û äåäè:
– Ùÿ! Îíäà ùÿð øåé àéäûíäûð. Îíó áèôøòåêñ êèìè äþéÿíäÿ
çÿùëÿñè ýåäèð. ßýÿð Âàõò èëÿ àðàí ñàç îëñàéäû, ÿãðÿáè èñòÿäèéèí
ñààòûí öñòÿ ÷ÿêÿðäèí. Ôÿðç åäÿê êè, èíäè ñÿùÿð ñààò äîããóçäóð –
ìÿêòÿáäÿ äÿðñëÿðèí áàøëàíàí âàõòûäûð. Âàõòà èøàðÿ åòìÿêëÿ áèð
ýþç ãûðïûìûíäà, î, ÿãðÿáè ëàçûì îëàí éåðÿ ÷ÿêÿúÿê! Èêèíèí éàðûñû
– íàùàð âàõòûäûð!
– Ìÿí äÿ åëÿ áóíó èñòÿéèðÿì, – Ìàðò Äîâøàíû ïû÷ûëäàäû.
– ßëáÿòòÿ, ãèéàìÿòäèð. – Àëèñà ôèêèðëè-ôèêèðëè äåäè: – ëàêèí îí-
äà... áèëèðñèíèçìè, ìÿí ùÿëÿ àúìàçäûì.
– ßââÿëúÿ åëÿ ùèññ åäÿðäèí, – Øëéàïà÷û åòèðàç åòäè, – ëàêèí ñÿí
ÿãðÿáëÿðè èñòÿäèéèí ãÿäÿð èêèíèí éàðûñûíäà ñàõëàéà áèëÿðäèí.
– Áÿëêÿ ñèç äÿ áó öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèðñèíèç? – äåéÿ Àëèñà ñî-
ðóøäó.
Øëéàïà÷û êÿäÿðëÿ áàøûíû áóëàäû:
– Ìÿí, éîõ! – äåéÿ úàâàá âåðäè. – Êå÷ÿí ìàðò àéûíäà î, äÿëè-
ëÿøÿí çàìàí áèçèì àðàìûç äÿéìèøäè, ñÿí áó áàðÿäÿ áèëèðñÿí (÷àé
ãàøûüû èëÿ Ìàðò Äîâøàíûíà èøàðÿ åòäè)... Áó ùàäèñÿ Ãûðìûçûòîõìàã
Êðàëè÷àíûí òÿøêèë åòäèéè áþéöê êîíñåðò çàìàíû áàø âåðìèøäè.
Êîíñåðòäÿ ìÿí áåëÿ îõóéóðäóì:

Äàëüàëàí, äàëüàëàí, ñåâèíäèð ìÿíè,

Ýþéäÿí Àéà ó÷à-ó÷à ñÿí...

Áÿëêÿ ñÿí, áó ìàùíûíû õàòûðëàéûðñàí?

Àëèñà äåäè:
– Áóíà áÿíçÿð áèð øåé åøèòìèøäèì.
– Îíóí àðäû-Øëéàïà÷û äàâàì åòäè, – áåëÿäèð:

Ìàâè ýåúÿäÿ óúàäàí

×àé äîëó ôèíúàí òÿê äàëüàëàíûðñàí,
Äàëüàëàí, äàëüàëàí!..

Áó âàõò Éóõóúóë áàøûíû ñèëêÿëÿéèá éóõóëó-éóõóëó çöìçöìÿ

åòìÿéÿ áàøëàäû. “Äàëüàëàí, äàëüàëàí, äàëüàëàí”. Áó çöìçöìÿ
69
åëÿ óçóí ÷ÿêäè êè, ñÿñèíè êÿññèí äåéÿ éàíûíäàêûëàð îíó ÷èìäèê-
ëÿäèëÿð.
Øëéàïà÷û äåäè:
– Áèðèíúè áåéòè äåéèá ãóðòàðìûøäûì êè, Êðàëè÷à éåðèíäÿí ñû÷-
ðàéûá áàüûðäû: “Î, âàõò þëäöðöð! Áàøû êÿñèëñèí!”
– Áó íåúÿ âÿùøè àìàíñûçëûãäûð! – äåéÿ Àëèñà ãûøãûðäû.
– Î ýöíäÿí áàøëàéàðàã, – Øëéàïà÷û êÿäÿðëÿ äàâàì åòäè,
– Âàõò, ìÿí äåéÿíè åòìÿê èñòÿìèð! Èíäè áèçèì ñààò ùÿìèøÿ àëòûíû
ýþñòÿðèð.
Ãÿôèëäÿí Àëèñà áåëÿ áèð ôèêðÿ ýÿëäè:
– Áÿëêÿ áóíà ýþðÿ ìàñàéà ÷îõëó ÷àé ãàá-ãàúàüû äöçöëöá.
Øëéàïà÷û àù ÷ÿêÿðÿê äåäè:
– Áÿëè, áóíà ýþðÿ. Áèç äàèìà ÷àé è÷èðèê, îíà ýþðÿ ôöðñÿò òàïûá
ãàáëàðû éóéà áèëìèðèê.
Àëèñà ñîðóøäó:
– Äåìÿëè, ñèç ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê ìàñàíûí äþâðÿñèíÿ äîëà-
íûðñûíûç?
– Åëÿäèð êè, âàð, – Øëéàïà÷û òÿñäèã åòäè: – áèçÿ òÿìèç ãàá-
ãàúàã ëàçûì îëàí êèìè éåðèìèçè äÿéèøèðèê.
Àëèñà öðÿêëÿíèá ñîðóøäó:
– Áÿñ éåíÿ ìàñàíûí áàøûíà ãàéûäàíäà íåúÿ?
Ìàðò Äîâøàíû ÿñíÿéÿ-ÿñíÿéÿ äåäè:
– Ôÿðç åäÿê êè, áèç ñþùáÿòè äÿéèøäèê. Áó äàíûøûãëàð ìÿíè éîð-
äó. Òÿêëèô åäèðÿì: úàâàí õàíûì áèçÿ áèð íàüûë ñþéëÿñèí.
Áó òÿêëèôäÿí àçúà ãîðõìóø Àëèñà åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
– ×îõ òÿÿññöô, ëàêèí ìÿí áèð äÿíÿ äÿ íàüûë áèëìèðÿì.
Øëéàïà÷û âÿ Ìàðò Äîâøàíû áèðýÿ ãûøãûðäûëàð:
– Åëÿ èñÿ Éóõóúóë äàíûøñûí! Àéûë, Éóõóúóë! – Èêè òÿðÿôäÿí
îíó ÷èìäèêëÿäèëÿð.
Éóõóúóë éàâàø-éàâàø ýþçëÿðèíè à÷äû. Õûðûëòûëû âÿ çÿèô ñÿñëÿ äåäè:
– Ìÿí éàòìàìûøàì. Àé óøàãëàð, ñèçèí áóðäà äåäèéèíèç ùÿð áèð
ñþçö åøèäèðÿì.
– Áèçÿ áèð ÿùâàëàò äàíûø! – Ìàðò Äîâøàíû òÿëÿá åòäè.
– Ùÿ, çÿùìÿò îëìàñà äàíûøûí! – äåéÿ Àëèñà õàùèø åòäè.
70
 – Þçöí äÿ òåç îë! – Øëéàïà÷û ÿëàâÿ åòäè. – Éîõñà áàøëàìàìûø
éåíÿ éóõóëàéàðñàí.
– ×îõ ãÿäèì çàìàíëàðäà ö÷ áàúû âàð èäè, – Éóõóúóë òÿëÿñèê
ñþçÿ áàøëàäû, – Åëçè, Ëåññè, Òèëëè! Áàúûëàð ãóéóíóí äèáèíäÿ éàøà-
éûðäûëàð.
– Áÿñ îíëàð îðäà íÿ éåéèðäèëÿð? – Éåìÿëè âÿ è÷ìÿëè ùÿð øåéÿ
äÿðèí ìàðàã ýþñòÿðÿí Àëèñà ñîðóøäó.
Éóõóúóë áèð àí ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà úàâàá âåðäè:
– Ïàòêà1.
Àëèñà åùòèéàòëà äåäè:
– Îíëàð ïàòêà éåéÿ áèëìÿçäèëÿð, ÷öíêè õÿñòÿëÿíÿðäèëÿð.
– Åëÿ îíëàð õÿñòÿ èäèëÿð, – Éóõóúóë äåäè, – áÿðê õÿñòÿ èäèëÿð.
Àëèñà áó úöð ãåéðè-àäè ùÿéàò òÿðçèíèí íÿéÿ îõøàìàñûíû
òÿñÿââöð åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Ëàêèí ùåéðÿòäÿí àíúàã ñîðóøà áèëäè.
– Àõû íÿ ö÷öí îíëàð ãóéóíóí äèáèíäÿ éàøàéûðäûëàð?
– ×àéäàí áèð àç ÷îõ òþê, – Ìàðò Äîâøàíû úèääèééÿòëÿ Àëèñàéà
äåäè.
– ßýÿð ìÿí ùå÷ íÿ òþêìÿìèøÿìñÿ, – Àëèñà èíúèê ùàëäà úàâàá
âåðäè, – íåúÿ áèð àç ÷îõ òþêÿ áèëÿðÿì?
– Ýþðöíöð, äåìÿê èñòÿéèðñÿí êè, àç òþêÿ áèëìèðñÿí, – Øëéàïà÷û
åòèðàç åòäè, – ùå÷ íÿäÿíñÿ ÷îõ òþêìÿê äàùà àñàíäûð.
Àëèñà äåäè:
– Ñèçäÿí ñîðóøàí éîõäóð.
Øëéàïà÷û òÿíòÿíÿëè øÿêèëäÿ ñîðóøäó:
– Èíäè áÿñ øÿõñèééÿòÿ òîõóíàí êèìäèð?
Àëèñà íÿ úàâàá âåðÿúÿéèíè ãÿòèééÿí áèëìèðäè. ×ÿòèí âÿçèééÿò-
äÿí ÷ûõìàã ö÷öí, þçöíÿ ÷àé òþêöá, áóòåðáðîä äöçÿëòäè. Ñîíðà äà
öçöíö Éóõóúóëà òóòäó âÿ ñóàëûíû òÿêðàð åòäè:
– Íÿ ö÷öí îíëàð ãóéóíóí äèáèíäÿ éàøàéûðäûëàð?
Éóõóúóë éåíÿ áèð-èêè äÿãèãÿ ôèêèðëÿøèá äåäè:
– Ïàòêà ãóéóñó èäè.
– Îëà áèëìÿç, – Àëèñà ÷îõ àúûãëà ñþçÿ áàøëàìûøäû êè, Øëéàïà÷û
èëÿ Ìàðò Äîâøàíû îíà ñóñ äåäèëÿð.
__________
1
Ï à ò ê à – òàìàìèëÿ øÿêÿðëÿøìèø íèøàñòà.
71
 Éóõóúóë èñÿ èíúèê ùàëäà äåäè:
– Ñÿí ÿýÿð íÿçàêÿòëè îëà áèëìèðñÿíñÿ, éàõøûñû áóäóð íàüûëû
þçöí ñîíà ÷àòäûð.
– Éîõ, õàùèø åäèðÿì, äàíûøûí, – Àëèñà éàëâàðäû. – Äàùà ñèçèí
ñþçöíöçö êÿñìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí ðàçûéàì, éåð öçöíäÿ áèðúÿ äÿíÿ
î úöð ãóéó îëà áèëÿðäè.
– “Áèð äÿíÿ!” Áèð äÿíÿ éîõ, ñàéñûç-ùåñàáñûç! – Éóõóúóë ùèä-
äÿòëÿ äåñÿ äÿ, íàüûëûíû äàâàì åòìÿéÿ ðàçû îëäó. – Áåëÿëèêëÿ äÿ áó
ö÷ áàúû... äàøûìàüû þéðÿíäèëÿð, áèëèðñèíèç...
– Îíëàð íÿ äàøûéûðäûëàð? – Âÿäèíè òàìàì óíóòìóø Àëèñà
ñîðóøäó.
– Ïàòêà. – Éóõóúóë áó äÿôÿ ôèêèðëÿøìÿìèø úàâàá âåðäè.
– Ìÿíÿ òÿìèç ôèíúàí ëàçûìäûð, – Øëéàïà÷û ñþùáÿòè êÿñäè,
– ýÿëèí éåðèìèçè äÿéèøÿê!
Áó ñþçëÿðëÿ î, éåðèíè äÿéèøäè, îíäàí ñîíðà äà Éóõóúóë äÿéèøäè.
Ìàðò Äîâøàíû Éóõóúóëóí éåðèíäÿ îòóðäó, Àëèñà èñÿ ÷îõ êþíöëñöç
Ìàðò Äîâøàíûíûí éåðèíè òóòäó. Áó éåð äÿéèøìÿêäÿí àíúàã Øëéà-
ïà÷û ãàçàíäû. Àëèñà èñÿ ÿââÿëêèíäÿí äÿ íàðàùàò èäè. ×öíêè Ìàðò
Äîâøàíû ñöä ãàáûíû íÿëáÿêèñèíÿ àøûðìûøäû.
Àëèñà áèð äÿ Éóõóúóëó ùèðñëÿíäèðìÿê èñòÿìÿäè âÿ åùòèéàòëà
ñþçÿ áàøëàäû:
– Ìÿí áèð øåéè áàøà äöøìöðÿì: îíëàð ïàòêàíû ùàðäàí àëûðäûëàð?
Øëéàïà÷û äåäè:
– Ñÿí ñóéó ñó ãóéóñóíäàí ÷ûõàðûðñàí, áåëÿëèêëÿ, ïàòêàíû äà
ïàòêà ãóéóñóíäàí ÷ûõàðìàëûñàí, áóíó äà áèëìèðñÿí, àé ñÿôåù!
– Àõû ö÷ áàúû ãóéóäà èäèëÿð... ãóéóíóí è÷èíäÿ. – Àëèñà ñîí
ñþçëÿðè ãóëàãàðäûíà ñàëûá, öçöíö Éóõóúóëà òóòäó.
– Ùÿ, ö÷ áàúû, – Éóõóúóë äåäè. – Ãóéóíóí è÷èíäÿ.
Éàçûã Àëèñà áó úàâàáäàí åëÿ ïÿðò îëäó êè, áèð ìöääÿò ñóñóá,
Éóõóúóëóí ñþçöíö êÿñìÿäè.
Éåíÿ éóõóëàìàüà áàøëàéàí Éóõóúóë, ÿñíÿéèá, ýþçëÿðèíè
îâóøäóðà-îâóøäóðà äàâàì åòäè:
– Îíëàð øÿêèë ÷ÿêìÿéè þéðÿíäèëÿð. Úöðáÿúöð øÿêèëëÿð ÷ÿêèðäè-
ëÿð. “Ì” èëÿ áàøëàíàí íÿ âàðäûñà...
72
 – Íÿ ö÷öí “Ì” èëÿ? – äåéÿ Àëèñà ñîðóøäó.
Ìàðò Äîâøàíû äåäè:
– Íÿ ö÷öí äÿ éîõ?
Àëèñà äèíìÿäè.
Áó çàìàí Éóõóúóë ýþçëÿðèíè éóìóá ìöðýöëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Ëàêèí Øëéàïà÷û îíó ÷èìäèêëÿäè âÿ î, çÿèô ñÿñëÿ ãûøãûðàðàã àéûëäû
âÿ éåíÿ äàâàì åòäè.
– “Ì” èëÿ áàøëàéàí ñþçëÿð, ìèñàë ö÷öí: ìÿñòàí, ìîðóã âÿ
úöðáÿúöð øåéëÿð... Áàõ, ñÿí äåéèðñÿí “úöðáÿúöð øåéëÿð”. Èíäèéÿ
ãÿäÿð “úöðáÿúöð øåéëÿð”èí øÿêèëëÿðèíè ýþðìöñÿí?
Àëèñà äåäè:
– ßýÿð ìÿíäÿí ñîðóøóðñóíóçñà, ôèêðèìÿ ýÿëìèð êè...
– Åëÿ èñÿ ñÿñèíè êÿñ, – äåéÿ Øëéàïà÷û ãûøãûðäû.
Áåëÿ êîáóäëóüà Àëèñà òàá ýÿòèðÿ áèëìÿçäè. Î, íèôðÿòëÿ àéàüà
ãàëõäû âÿ éîëà äöçÿëäè. Éóõóúóë î ñààò éóõóëàäû. Ýåðè ÷àüûðûëìà-
üûíà ùÿëÿ äÿ öìèä åäÿí Àëèñà, áèð-èêè äÿôÿ äàëà áàõäûñà äà, ìàñà
àðõàñûíäà îòóðàíëàðûí ùå÷ áèðè Àëèñàíûí ýåäèøèíÿ çÿððÿ ãÿäÿð äÿ
ôèêèð âåðìÿäèëÿð. Àõûðûíúû äÿôÿ î ýþðäö êè, Øëéàïà÷û âÿ Ìàðò
Äîâøàíû Éóõóúóëó ÷àéíèêèí è÷èíÿ ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð. Ìåøÿäÿí
êå÷ÿí Àëèñà äåäè:
– Ùÿð ùàëäà ìÿí áóðà ùå÷ âàõò ãàéûòìàéàúàüàì! Ìÿí ùÿëÿ
þìðöìäÿ áó úöð ìÿíàñûç ÷àé ìÿðàñèìè ýþðìÿìèøÿì!
Î, ñþçöíö ãóðòàðìàìûøäû êè, àüàúëàðûí áèðèíäÿ è÷ÿðè à÷ûëàí
ãàïû ýþðäö.
“×îõ ãÿðèáÿäèð! – Àëèñà äöøöíäö. – Áó ýöí ùÿð øåé ãÿðèáÿäèð.
Ìÿí ùåñàá åäèðÿì êè, îðà ýèðÿ áèëÿðÿì”. Ýèðäè äÿ.
Ãûç éåíÿ óçóí çàëäàêû êè÷èê øöøÿ ìàñàíûí éàíûíäà èäè.
– Èíäè èñÿ ìÿí, âàõòäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäÿúÿì, – þç-þçö-
íÿ äåäè âÿ à÷àðû ýþòöðöá, áàü÷àéà ýåäÿí ãàïûíû à÷äû.
Ñîíðà ýþáÿëÿêäÿí ýÿìèðìÿéÿ áàøëàäû. Áîéó áèð ôóò îëàíà
ãÿäÿð ýÿìèðäè. (Úèáèíäÿ áèð òèêÿ ýþáÿëÿê ãàëìûøäû.) Ñîíðà äàð
êå÷èäëÿ àøàüû åíäè, ñîíðà äà... íÿùàéÿò àë-ÿëâàí ÷è÷ÿê ëÿêëÿðè âÿ
ñÿðèí ôÿââàðÿëÿðè îëàí ýþçÿë áèð áàü÷àéà äöøäö.

73
 ÂÛÛÛ ôÿñèë
ÊÐÀËÈ×ÀÍÛÍ ÊÐÎÊÅÒ ÌÅÉÄÀÍ×ÀÑÛ
Áàü÷àíûí ýèðÿúÿéèíäÿ áþéöê ãûçûëýöë êîëó áèòìèøäè. Öñòöíäÿ
àü ýöëëÿð à÷ìûøäû. Ëàêèí éàíûíäà äóðìóø ö÷ áàüáàí èøýöçàðëûãëà
ýöëëÿðè ãûðìûçû ðÿíýÿ áîéàéûðäûëàð. Áó, Àëèñàéà ÷îõ ãÿðèáÿ ýÿëäè
âÿ ãûç éàõûíëàøäû êè, îíëàðûí èøèíè éàõøû ýþðñöí. Àëèñà òÿçÿúÿ
éàíàøìûøäû êè, îíëàðäàí áèðèíèí ñÿñèíè åøèòäè:
– Àñòà îë, àé Áåøëèê! Ðÿíýè öñòöìÿ ñû÷ðàòìà!
– Ìÿíèì òÿãñèðèì éîõäóð! – Áåøëèê àúûãëà ìûçûëäàíäû.
– Éåääèëèê äèðñÿéèìè èòÿëÿäè.
Éåääèëèê îíà áàõûá úàâàá âåðäè:
– Äîüðóäóð, Áåøëèê! Òÿãñèð ùÿìèøÿ áàøãàñûíäà îëóð!
Áåøëèê äåäè:
– Ñÿí èñÿ, éàõøûñû áóäóð, ñÿñèíè êÿñ. Ìÿí åëÿ äöíÿí åøèòìè-
øÿì, Êðàëè÷à ñÿíèí áàøûíû âóðäóðìàã èñòÿéèð.
Áèðèíúè äàíûøàí ñîðóøäó:
– Íÿ ö÷öí?
Éåääèëèê äåäè:
– Ñÿíÿ ãàëìàéûá, àé Èêèëèê!
– Éîõ, îíóí èøèäèð! – Áåøëèê åòèðàç åòäè. – Ìÿí äÿ îíà äåéÿ-
úÿéÿì: ÷öíêè ñÿí, ñîüàí ÿâÿçèíÿ, àøïàçà ëàëÿ ñîüàíëàðû ýÿòèð-
ìèøäèí.
Éåääèëèê ðÿíýñàç ôûð÷àñûíû éåðÿ òóëëàäû âÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Éîõ, áó áîéäà ùàãñûçëûã... – áèðäÿí î, Àëèñàíû ýþðäö âÿ î
äÿãèãÿ ñóñäó.
Éàíûíäàêûëàð äà ÷þíäö. Ùàìû Àëèñàéà áàø ÿéäè.
Àëèñà ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ äåäè:
– Ìÿíÿ äåéÿ áèëÿðñèíèçìè íÿ ö÷öí ñèç áó ãûçûëýöëëÿðè ðÿíýëÿ-
éèðñèíèç?
Áåøëèê âÿ Éåääèëèê ùå÷ íÿ úàâàá âåðìÿäèëÿð, àíúàã Èêèëèéÿ
áàõäûëàð.
Èêèëèê áîüóã ñÿñëÿ ñþçÿ áàøëàäû:
– Áèëèðñèíèçìè, ìèññ, èø áóðàñûíäàäûð êè, áóðäà ãûðìûçû ãûçûëýöë
êîëó áèòìÿëè èäè, áèç èñÿ ñÿùâÿí àü ãûçûëýöë êîëó ÿêìèøèê âÿ ÿýÿð
74
Êðàëè÷à áóíó ýþðñÿ, áèçèì ùàìûìûçûí áàøû âóðóëàúàã. Ìèññ, îíà
ýþðÿ áèç âàð ýöúöìöçëÿ ÷àëûøûðûã êè, î ýÿëìÿìèø...
Áó çàìàí íèýàðàí÷ûëûãëà éîëà áàõàí Áåøëèê ãûøãûðäû:
– Êðàëè÷à! Êðàëè÷à!
Ö÷ áàüáàí áèð àíäà öçöãîéëó éåðÿ éûõûëäûëàð. ×îõëó àääûì
ñÿñëÿðè åøèäèëäè âÿ Êðàëè÷àíû ýþðìÿê èñòÿéÿí Àëèñà äà ýåðè äþíäö.
ßââÿëúÿ ÿëëÿðèíäÿ äÿéÿíÿê òóòìóø îí ÿñýÿð, (ÿñýÿðëÿð äÿ î
ö÷ áàüáàí ôîðìàñûíäà èäèëÿð: îíëàð äöçáóúàãëû âÿ éàñòû îëóá,
êöíúëÿðèíäÿí ÿë-àéàãëàðû ÷ûõûðäû) ñîíðà îí ñàðàé ÿùëè ýþðöíäö.
Áàøäàí-àéàüà áðèëéàíò è÷èíäÿ îëàí ñàðàé ÿùëè äÿ ÿñýÿðëÿð êèìè
àääûìëàéûðäû. Îíëàðäàí ñîíðà êðàë óøàãëàðû ýÿëèðäè: óøàãëàð îí íÿ-
ôÿð èäè. ßë-ÿëÿ âåðìèø ãÿøÿíý áàëàëàð äà ãîøà-ãîøà ýåäèð, ñåâèíú-
ëÿ ùîïïàíûðäûëàð. Îíëàðûí ùàìûñû öðÿê íèøàíû èëÿ áÿçÿíìèøäèëÿð.
Ñîíðà ãîíàãëàð, ÿñàñ åòèáàðèëÿ Êðàë âÿ Õàíûìëàð ýþðöíäö. Àëèñà
ãîíàãëàðûí àðàñûíäà Àü Äîâøàíû òàíûäû. Î, ÿñÿáè-ÿñÿáè, ñóñìàã
áèëìÿäÿí òåç-òåç äàíûøûðäû âÿ ùÿð íÿ äåéèðäèñÿ ýöëöðäö. Äîâøàí
Àëèñàíû ýþðìÿäè âÿ éàíûíäàí êå÷èá-ýåòäè. Ñîíðà Ãûðìûçûòîõìàã
Âàëåò, ìîðóã ðÿíýëè ìÿõìÿð áàëûøäà êðàë òàúûíû àïàðûðäû. Áó ÿçÿ-
ìÿòëè íöìàéèøè òàìàìëàéàí ÃÛÐÌÛÇÛÒÎÕÌÀÃ ÊÐÀË Âß
ÊÐÀËÈ×À îëäó.
Àëèñà áàüáàíëàð êèìè öçöãîéëó éåðÿ éûõûëìàã èñòÿìèðäè. ×öí-
êè òÿíòÿíÿëè ìÿðàñèìëÿð çàìàíû áåëÿ áèð ãàéäàíûí ìþâúóä îëäó-
üóíó åøèòìÿìèøäè. “Áèð äÿ êè, ÿýÿð òàìàøà÷ûëàð öçöãîéëó éûõûë-
ñàéäû, – î äöøöíäö, – íöìàéèøëÿðèí íÿ ìÿíàñû îëàðäû”. Áóíà ýþðÿ
ãûç éåðèíäÿúÿ äóðóá ýþçëÿäè.
Íöìàéèø÷èëÿð Àëèñàéà éàõûíëàøàíäà ùàìû äàéàíäû âÿ îíà òà-
ìàøà åòìÿéÿ áàøëàäû. Êðàëè÷à ñÿðò ñÿñëÿ ñîðóøäó:
– Áó êèìäèð?
Ñóàë Ãûðìûçûòîõìàã Âàëåòÿ âåðèëìèøäè. Úàâàá éåðèíÿ î àíúàã
áàø ÿéèá ýöëöìñöíäö.
– Àõìàã! – äåéÿ Êðàëè÷à áàøûíû éåëëÿéèá, Àëèñàäàí ñîðóøäó:
– Àé áàëà, ñÿíèí àäûí íÿäèð?
– ßëàùÿçðÿòèí ãóëëóüóíà ÿðç îëñóí êè, ìÿíèì àäûì Àëèñàäûð,
– äåéÿ Àëèñà ùþðìÿòëÿ úàâàá âåðäè âÿ î ñààò äöøöíäö: “Ìÿí îí-
75
ëàðäàí íèéÿ ãîðõóì êè? Àõû, áèð äÿ êè, îíëàð àíúàã âÿ àíúàã áèð
äÿñò îéóí êàðòûäûðëàð”.
Êðàëè÷à ãûçûëýöëöí ÿòðàôûíäà éåðÿ ñÿðÿëÿíìèø áàüáàíëàðû ýþñ-
òÿðÿðÿê ñîðóøäó:
– Áÿñ îíëàð êèìäèð?
Îíëàð öçöãîéëó óçàíìûøäûëàð âÿ àðõàëàðûíäàêû íàõûøëàð åéíèëÿ
ãàëàí êàðòëàðà áÿíçÿéèðäè. Áóíà ýþðÿ Êðàëè÷à îíëàðûí áàüáàí,
ÿñýÿð, ñàðàé ÿùëè âÿ þç áàëàëàðû îëäóüóíó òàíûéà áèëìÿçäè.
Þç úÿñàðÿòèíÿ òÿÿúúöáëÿíìèø Àëèñà äåäè:
– Ìÿí íÿ áèëèì? Áó ìÿíèì èøèì äåéèë.
Ãÿçÿáèíäÿí ãûïãûðìûçû ãûçàðìûø Êðàëè÷à áèð àíëûüà îíà áàõäû
âÿ âÿùøè ùåéâàí êèìè úèéèëäÿäè:
– ÂÓÐÓÍ! Îíóí áàøûíû âóðóí!
– Áîø ñþçäöð! – Àëèñà áÿðêäÿí, ãÿòèééÿòëÿ äåäè âÿ Êðàëè÷à
ñóñäó.
ßëèíè Êðàëè÷àíûí ÿëè öñòÿ ãîéìóø Êðàë ãîðõà-ãîðõà äåäè:
– Ìÿíèì ÿçèçèì, àõû î, ëàï óøàãäûð!
Êðàëè÷à ãÿçÿáëÿ îíäàí öç äþíäÿðäè âÿ Âàëåòÿ ÿìð åòäè:
– Îíëàðû àðõàñû öñòÿ ÷åâèð!
Âàëåò àéàüû èëÿ ÷îõ åùòèéàòëà îíëàðû àðõàñû öñòÿ ÷åâèðäè. Êðàëè÷à
ãóëàãáàòûðûúû ñÿñëÿ ãûøãûðäû:
– Àéàüà ãàëõûí!
Ö÷ áàüáàí áèð àíäàúà àéàüà ãàëõûá Êðàëà, Êðàëè÷àéà, êðàë
óøàãëàðûíà âÿ öìóìèééÿòëÿ ùàìûéà áàø ÿéìÿéÿ áàøëàäûëàð.
– Áÿñäèð! – Êðàëè÷à àúûãëàíäû. – Çÿùëÿ òþêìÿéèí.
Ñîíðà öçöíö ãûçûëýöë êîëóíà òÿðÿô òóòäó âÿ äàâàì åòäè:
– Ñèç áóðäà íÿ åäèðäèíèç?
– ßëàùÿçðÿòèí ãóëëóüóíà ÿðç îëñóí, – Èêèëèê ÷îõ àúèçàíÿ ùàëäà
äåäè âÿ äèçëÿðè öñòÿ åíäè, – áèç èøëÿéèðäèê...
– Ýþðöðÿì! – Ãûçûëýöëëÿðè ýþçäÿí êå÷èðÿí Êðàëè÷à äåäè:
– Âóðóí îíëàðûí áàøûíû!
Ìÿðàñèì éîëóíà äàâàì åòäè âÿ áàüáàíëàðû úÿçàëàíäûðìàã
ö÷öí ýåðèäÿ àíúàã ö÷ ÿñýÿð ãàëäû. Áÿäáÿõò áàüáàíëàð Àëèñàäàí
êþìÿê èñòÿäèëÿð.
76
 – Ñèç úÿçàëàíìàéàúàãñûíûç! – äåéÿ Àëèñà îíëàðû éàõûíäàêû
áþéöê ýöë äèá÷ÿéèíäÿ ýèçëÿòäè.
ßñýÿðëÿð áèð-èêè äÿãèãÿ ÿòðàôû äîëàíûá àõòàðäûëàð, îíëàðû òàï-
ìàäûëàð, ñîíðà ñàêèòúÿ ýåäÿíëÿðèí äàëûíúà àääûìëàäûëàð.
– Áàøëàðû âóðóëäó? – äåéÿ Êðàëè÷à ãûøãûðäû.
ßñýÿðëÿð áàüûðäûëàð:
– ßëàùÿçðÿòèí ãóëëóüóíà ÿðç îëñóí êè, áàüáàíëàðûí áàøëàðû
áÿäÿíëÿðèíäÿí öçöëäö.
– Éàõøû îëäó! – Êðàëè÷à ãûøãûðäû. – Áÿëêÿ êðîêåò îéíàéàã?
Ñóñìóø ÿñýÿðëÿð Àëèñàéà áàõûðäûëàð, ÷öíêè ñóàë îíà àèä èäè.
– Îéíàéàã! – äåéÿ Àëèñà ñÿñëÿíäè.
– Îíäà ýåòäèê! – Êðàëè÷à áàüûðäû.
Áóíäàí ñîíðà íÿ îëàúàüûíà ìàðàã åäÿí Àëèñà íöìàéèøÿ
ãîøóëäó.
– Áó... Áó ýöí ãèéàìÿò ýöíäöð! – Ãûç áþéðöíäÿ ñÿñ åøèòäè:
Àü Äîâøàí òÿøâèøëÿ áàõà-áàõà îíóí éàíû èëÿ ýåäèðäè.
– ßëà ýöíäöð. – Àëèñà äåäè. – Áÿñ Ùåðñîýèíéà ùàíû?
– Ñ-ñ-ñóñ! – Äîâøàí òÿëÿñèê, áîüóã ñÿñëÿ äåäè. Î ãîðõà-ãîðõà
äàëà áàõäû, ñîíðà áàðìàãëàðû öñòÿ ãàëõûá äîäàüûíû ãûçûí ãóëàüûíà
éàïûøäûðäû âÿ ïû÷ûëäàäû: – Î, þëöìÿ ìÿùêóì åäèëèá!
– Çÿùìÿò îëìàñà, äåéèí ýþðöì íÿ ö÷öí? – äåéÿ Àëèñà ðèúà åòäè.
– Ñèç “òÿÿññöô îëñóí” äåäèíèç? – Äîâøàí òÿêðàðÿí ñîðóøäó:
– Éîõ, ìÿí åëÿ äåìÿäèì, – Àëèñà åòèðàç åòäè. – Ùå÷ òÿÿññöô-
ëÿíìÿê áàðÿñèíäÿ äÿ äöøöíìÿäèì. Ìÿí “íÿ ö÷öí?” – ñîðóøäóì.
Äîâøàí:
– Î, Êðàëè÷àíû øèëëÿëÿéèá, – äåäè.
Àëèñà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, ïûããûëäàäû.
– Àìàíäûð, äèíìÿ! – Äîâøàí ãîðõà-ãîðõà ïû÷ûëäàäû. – Êðàëè÷à
åøèäÿð! Áèëèðñÿíìè, î ýåúèêìèøäè. Êðàëè÷à äà äåìèøäè êè...
– Ùÿð êÿñ þç éåðèíÿ! – Êðàëè÷à ýóð ñÿñëÿ ãûøãûðäû âÿ ÿòðàôäà-
êûëàð áèð-áèðèíèí öñòöíäÿí êÿëëÿìàéàëëàã àøàðàã î éàí-áó éàíà
ãà÷ìàüà áàøëàäûëàð.
Ëàêèí áèð-èêè äÿãèãÿäÿí ñîíðà ãîíàãëàð éåðáÿéåð îëäóëàð âÿ
îéóí áàøëàíäû.
77
 Àëèñà þìðöíäÿ êðîêåò îéóíó ö÷öí áåëÿ ãÿðèáÿ ìåéäàí÷à
ýþðìÿìèøäè. Ìåéäàí÷à áàøäàí-áàøà ëÿêëÿíìèø âÿ øûðûìëàíìûø-
äû. Øàðëàðû – úàíëû êèðïèëÿð, ÷ÿêèúëÿðè – úàíëû äóðíàëàð ÿâÿç åäèðäè.
Èêèãàò ÿéèëèá, áàøûíû âÿ ÿëëÿðèíè éåðÿ äèðÿìèø ÿñýÿðëÿð èñÿ êðîêåò
ãàïûëàðû èäè.
Àëèñà äóðíà âàñèòÿñè èëÿ îéíàìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðäè. Ãûç ÷îõ
ðàùàòúà äóðíàíûí áÿäÿíèíè ãîëó àëòûíäà ýèçëÿòäè. Àéàãëàðûíû äà àøà-
üû ñàëëàäû. Ëàêèí ãûç ùÿð äÿôÿ äóðíàíûí áîéíóíó ñÿððàñòúà äöçÿëäèá,
áàøû èëÿ êèðïèíè âóðìàã èñòÿéÿíäÿ äóðíà ìöòëÿã áîéíóíó òåçúÿ
ùàëãàëàéûðäû âÿ ãûçûí ýþçëÿðèíÿ åëÿ òÿÿúúöáëÿ áàõûðäû êè, ãûç ïûããûë-
äàìàüà áàøëàéûðäû. Àëèñà îíóí áàøûíû àøàüû ÿéèá, òÿçÿäÿí îéóíà
áàøëàìàã èñòÿéÿíäÿ ïåøìàí÷ûëûãëà ýþðöðäö êè, êèðïè äþíöá ãà÷ìàã
èñòÿéèð. Áóíäàí áàøãà êèðïèíè ùàðà “âóðìàã” èñòÿéèðäèñÿ, ùÿð éàí
ëÿêëÿð âÿ øûðûìëàð èäè. Èêèãàò ÿéèëìèø ÿñýÿðëÿð èñÿ àðà âåðìÿäÿí
äöçÿëèðäèëÿð âÿ ìåéäàí÷àíûí áàøãà òÿðÿôèíÿ êå÷èðäèëÿð.
Àëèñà áó íÿòèúÿéÿ ýÿëäè êè, êðîêåò îëäóãúà ÷ÿòèí îéóíäóð.
Îéóí èøòèðàê÷ûëàðû íþâáÿ ýþçëÿìÿäÿí îéíàéûðäûëàð, åëÿ ùåé ñàâà-
øûðäûëàð, êèðïèëÿðÿ ýþðÿ ÿëáÿéàõà îëóðäóëàð. Òåçëèêëÿ Êðàëè÷à ÿñÿáè-
ëÿøäè. Î, ìåéäàí÷àäà ñöðÿòëÿ ãà÷àðàã, ùÿð äÿãèãÿ ãûøãûðûðäû:
– Áóíóí áàøû âóðóëñóí!
Éàõóä:
– Îíóí áàøû âóðóëñóí!
Àëèñàíûí íàðàùàò÷ûëûüû àðòûðäû: ÿëáÿòòÿ, î ùÿëÿ Êðàëè÷à èëÿ òîã-
ãóøìàéûá, ëàêèí ãûç áó òîããóøìàíû ùÿð àí ýþçëÿéèðäè. “Áÿñ îíäà,
– ãûç äöøöíöðäö, – ìÿí íÿ åäÿúÿì? Áóðäà éàìàí áàø âóðìàüû
õîøëàéûðëàð; íåúÿ îëóá êè, ùÿëÿ áó ãÿäÿðè ñàü ãàëûá!”
Àëèñà ÷ûõûø éîëó àõòàðûá òàïìàã ö÷öí ÿòðàôû ýþçäÿí êå÷èðèð âÿ
áóðäàí íåúÿ ñèâèøèá ãà÷ìàã áàðÿäÿ äöøöíöðäö. Áèðäÿí ùàâàäà
ãÿðèáÿ áèð øÿêèë ýþðäö; ÿââÿëúÿ ãûç òÿÿúúöáëÿíäè, ëàêèí áèð-èêè
äÿãèãÿ äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà Àëèñà áó òÿáÿññöìöí êèìÿ
ìÿõñóñ îëäóüóíó àíëàäû âÿ äöøöíäö:
– Î, ×åøèð Ìÿñòàíûäûð! Ùÿ, ñþùáÿò åòìÿéÿ áèð êÿñ òàïûëäû!
Äîäàãëàðû ýþðöíöá, äàíûøà áèëÿí êèìè Ìÿñòàí ñîðóøäó:
– Íåúÿñÿí?
78
 Àëèñà Ìÿñòàíûí ýþçëÿðè ýþðöíÿíÿ ãÿäÿð ýþçëÿäè, ñîíðà áàøûíû
áóëàäû, äöøöíäö êè: “ùÿëÿ êè ãóëàãëàðû, ùå÷ îëìàñà ãóëàüûíûí áèðè
ýþðöíìÿéèíúÿéÿ ãÿäÿð îíóíëà äàíûøìàüûí ìÿíàñû éîõäóð”.
Áèð äÿãèãÿ êå÷äè, Ìÿñòàíûí áàøû áöòþâëöêëÿ ýþðöíäö. Àëèñà
äóðíàíû éåðÿ ãîéäó âÿ áó ãÿðèáÿ êðîêåò îéóíó áàðÿäÿ äàíûøäû.
Ãûç ñåâèíèðäè êè, ùå÷ îëìàñà îíó äèíëÿéÿí âàð. Éÿãèí Ìÿñòàí
ãÿðàðà ýÿëäè êè, èíäè î, ëàçûìè ãÿäÿð ýþðöíöð âÿ äàùà áÿäÿíèíè
àøêàðà ÷ûõàðòìàäû.
– Ìÿí áåëÿ ùåñàá åäèðÿì êè, îíëàð êðîêåò îéóíóíäà ãàéäàéà
÷îõ äà ðèàéÿò åòìèðëÿð, – äåéÿ Àëèñà éàíûãëû ñÿñëÿ ñþçÿ áàøëàäû âÿ
þçëÿðè äÿ åëÿ äÿùøÿòëÿ ñàâàøûðëàð êè, áèð-áèðèíè åøèòìèðëÿð. Äåéÿ-
ñÿí îíëàðûí, ùå÷ áèð ãàéäà-ãàíóíó éîõäóð, îëñà äà ùå÷ êèì îíà
ðèàéÿò åòìèð. Ñèç òÿñÿââöð åäÿ áèëìÿçñèíèç êè, áöòöí ÿøéàëàð úàíëû
îëàíäà àäàì íåúÿ ÷àøûð. Ìèñàë ö÷öí èíäè ìÿí “êå÷ìÿëè” îëäó-
üóì ãàïû áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàí÷àíûí î áèðè áàøûíà ÷ÿêèëèð. Ùàçûð-
ëàøûá Êðàëè÷àíûí “øàð”ûíû âóðìàã èñòÿðêÿí, “øàð” ìÿíèì éàíàøäû-
üûìû ýþðúÿê ãà÷ûð.
– Êðàëè÷à íåúÿ, õîøóíà ýÿëèðìè? – äåéÿ Ìÿñòàí àñòàúà ñîðóøäó:
Àëèñà äåäè:
– Õîøóìà ýÿëìèð. Î åëÿ... – Áó çàìàí ãûç, Êðàëè÷àíûí àðõàäà
äóðóá, ýèçëèúÿ ñþùáÿòÿ ãóëàã àñäûüûíû ýþðäö âÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Ãÿëÿáÿéÿ àç ãàëûá, îéóíóí äàâàìûíà âàõò ñÿðô åòìÿéÿ äÿéìÿç.
Êðàëè÷à ýöëöìñÿäè âÿ êå÷èá ýåòäè.
– Ñÿí êèìíÿí ñþùáÿò åäèðñÿí? – äåéÿ Êðàë Àëèñàéà éàíàøûá
ñîðóøäó âÿ áèðäÿí Ìÿñòàíûí áàøûíû ýþðäö:
– Î ìÿíèì äîñòóì – ×åøèð Ìÿñòàíûäûð, – äåéÿ Àëèñà úàâàá
âåðäè. – Èúàçÿ âåðèí îíó Ñèçÿ òÿãäèì åäèì!
– Îíóí ñèð-ñèôÿòè ìÿíèì õîøóìà ýÿëìèð! – äåéÿ Êðàë åòèðàç
åòäè. – ßýÿð èñòÿñÿí, ìÿí îíà ëàéèãèíúÿ ùþðìÿò åäÿ áèëÿðÿì: ÿëè-
ìè þïìÿéÿ èúàçÿ âåðèðÿì.
Ìÿñòàí äåäè:
– Ìÿí èñÿ ãÿòèééÿí ÿëèíèçè þïìÿê èñòÿìèðÿì.
– ßäÿáñèç îëìà, – Êðàë äåäè, – ìÿíÿ äÿ åëÿ áàõìà.
Êðàë áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Àëèñàíûí àðõàñûíäà ýèçëÿíäè.
79
 – Ìÿñòàí Êðàëà áàõà áèëÿð, – äåéÿ Àëèñà åòèðàç åòäè. – Ìÿí áó
áàðÿäÿ áèð êèòàáäà îõóìóøàì, àììà ìÿùç ùàíñû êèòàá îëäóüó
èíäè éàäûìà äöøìöð.
– Ùÿð ùàëäà î ãîâóëìàëûäûð! – Êðàë ãÿòèééÿòëÿ äåäè âÿ áó
çàìàí éàíûíäàí êå÷ÿí Êðàëè÷àíû ÷àüûðäû. – Ìÿíèì ÿçèçèì! Ìÿí
èñòÿéèðÿì êè, ñÿí áó Ìÿñòàíû áó äÿãèãÿ éîõ åäÿñÿí!
Êðàëè÷à àüûð âÿ éöíýöë – áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã
ö÷öí áèðúÿ öñóë áèëèðäè.
– Áó ñààòúà áàøû âóðóëñóí!
– Úÿëëàäû ÷àüûðìàüà þçöì ýåäÿúÿì! – Êðàë òÿëÿñèê ýåòäè.
Àëèñà ãàéûäûá îéóíóí àðäûíà áàõìàã èñòÿéèðäè êè, áèðäÿí ãÿçÿá-
äÿí Êðàëè÷àíûí úèéèëòèñèíè åøèòäè. Àëèñà, íþâáÿëÿðèíÿ ýåúèêìèø ö÷
îéóí÷óéà þëöì ùþêìö âåðèëäèéèíè åøèòìèøäè. Öìóìèééÿòëÿ,
ìåéäàí÷àäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð ãûçûí õîøóíà ýÿëìèðäè. ×öíêè
îéóí åëÿ ãàðìàãàðûøûã èäè êè, ãûç þç íþâáÿñèíè èòèðìèøäè. Áóíà
áàõìàéàðàã ãûç êèðïèñèíè àõòàðìàüà ýåòäè.
Îíóí êèðïèñè áàøãà áèð êèðïè èëÿ äàëàøûðäû. Áèð êèðïè èëÿ î áèðè
êèðïèíè âóðìàã, Àëèñàéà ÷îõ ãÿðèáÿ ýþðöíäö. Áèðúÿ ÷ÿòèíëèê áóðà-
ñûíäà èäè êè, îíóí äóðíàñû ìåéäàí÷àíûí î áèðè áàøûíà êå÷èá âàð
ãöââÿñè èëÿ àüàúà ãîíìàüà úàí àòûðäû.
Î, äóðíàíû òóòóá ýåðè ýÿòèðäèéè çàìàí êèðïèëÿð éîõ îëìóøäó-
ëàð. “Àììà áóíóí ùå÷ ìÿíàñû éîõäóð, – Àëèñà äöøöíäö, – ÷öíêè
áöòöí ãàïûëàð ìåéäàí÷àíûí áó òÿðÿôèíäÿäèð”. Ãûç, äóðíà áèð äàùà
ãà÷à áèëìÿñèí äåéÿ îíó ãîëòóüóíäà ýèçëÿòäè âÿ äîñòó èëÿ ñþùáÿòè
äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí òÿëÿñèê ýåðè äþíäö.
Àëèñà ãàéûäûá ×åøèð Ìÿñòàíûíûí ÿòðàôûíäà áèð éûüûí àäàì ýþð-
äöêäÿ òÿÿúúöáëÿíäè. Áóðäà úÿëëàä, Êðàë âÿ Êðàëè÷à àðàñûíäà ìöáà-
ùèñÿ ýåäèðäè. Îíëàð ö÷ö äÿ áèðäÿí äàíûøûðäûëàð. ßòðàôûíäàêûëàðûí
èñÿ àüûçëàðû ñàíêè ìóìëàíìûøäû. Éàìàí íàðàçû èäèëÿð.
Àëèñà éàíàøàí êèìè ö÷ö äÿ ãûçà ìöðàúèÿò åäèá, ìöáàùèñÿëè
ñóàëûí ùÿëëèíäÿ êþìÿê èñòÿäèëÿð âÿ äÿëèëëÿðèíè òÿêðàðëàäûëàð. Ùàìû
áèð âàõòäà äàíûøäûãëàðûíà ýþðÿ î, ñþùáÿòèí íÿ áàðÿäÿ ýåòäèéèíè
÷ÿòèíëèêëÿ áàøà äöøäö.
Úÿëëàä ñöáóò åäèðäè êè, î, áàø âóðà áèëìÿç; êå÷ìèøäÿ ùå÷ âàõò áó
úöð èø ýþðìÿéèá âÿ áó éàøûíäà áåëÿ áèð øåéè þéðÿíìÿê äÿ èñòÿìèð.
80
 Êðàëûí äÿëèëè ãûñà èäè, áàøû îëàí ùÿð áèð êÿñèí áîéíó âóðóëà áè-
ëÿð. Áóíà ýþðÿ áîø-áîø äàíûøìàã ëàçûì äåéèë.
Êðàëè÷àíûí äÿëèëè áó èäè êè, ÿýÿð áèð ýþç ãûðïûìûíäà ÿìð éåðèíÿ
éåòèðèëìÿñÿ, î, áóðàäà îëàíëàðûí ùàìûñûíû áèð íÿôÿð êèìè åäàì
åäÿúÿê. (Áöòöí äÿñòÿíèí äÿ ãÿìýèí îëìàñûíà âÿ ãîðõìàñûíà ñÿáÿá
ìÿùç áó ñîí ñþçëÿð èäè).
Àëèñà äà äöøöíöá, èíàíäûðûúû áèð øåé òàïà áèëìÿäè. Àíúàã áåëÿ
äåäè:
– Ìÿñòàí Ùåðñîýèíéàíûíäûð. Éàõøû îëàð êè, ñèç áó áàðÿäÿ îíà
äà ìöðàúèÿò åäÿñèíèç.
Êðàëè÷à úÿëëàäà äåäè:
– Î, çèíäàíäàäûð. Úÿëä áóðà ýÿòèðèí!
Úÿëëàä éåë êèìè ýþòöðöëäö.
Î, ãà÷àí äÿãèãÿäÿí Ìÿñòàí, éàâàø-éàâàø àðàäàí ÷ûõìàüà
÷àëûøäû âÿ úÿëëàä Ùåðñîýèíéà èëÿ áèðýÿ ãàéûòäûãäà î, òàìàìèëÿ
ýþçäÿí èòäè. Êðàë âÿ úÿëëàä äÿëè êèìè êðîêåò ìåéäàí÷àñûíäà âóð-
íóõóá îíó àõòàðûðäûëàð, ãà÷àí úàìààò èñÿ éåíÿ îéóíà ýèðèøäè.

ÛÕ ôÿñèë
ÑÀÕÒÀ ×ÀÍÀÃËÛ ÁÀÜÀ – ÌÎÊ-ÒÀÐÒËÛÍ
ÙÅÊÀÉßÒÈ
ßçèç ãàðûúûüûì, òÿñÿââöð åäÿ áèëÿðñÿíìè ñÿíè áèð äÿ ýþðäöéö-
ìÿ íåúÿ øàäàì! – Ùåðñîýèíéà óúàäàí äåéèá, ìåùðèáàíúà Àëèñà-
íûí ãîëóíà ýèðäè âÿ îíëàð áèð éåðäÿ ýåòäèëÿð.
Àëèñà îíóí éàõøû ÿùâàëè-ðóùèééÿäÿ îëäóüóíó ýþðÿíäÿ ñåâèí-
äè âÿ äöøöíäö êè, ìÿòáÿõäÿ ýþðäöêëÿðè çàìàí Ùåðñîýèíéàíûí
ãÿçÿáëè îëìàñûíûí ñÿáÿáè àíúàã èñòèîò èìèø, “Ìÿí Ùåðñîýèíéà
îëàíäà, – þç-þçöíÿ (èíàìñûç äåäè), – èñòèîòó ìÿòáÿõÿ éàõûí ãîé-
ìàéàúàüàì. Øîðáà èñòèîòñóç äà éàõøûäûð... Ýþðöíöð, àäàìû ÿñÿáè
åäÿí áó èñòèîòäóð, – äåäèéèíäÿí ðàçû ãàëûá, äàâàì åòäè, – ñèðêÿ èñÿ
àäàìûí îâãàòûíû òÿëõ åäèð, ÷îáàíéàñòûüû ãàøãàáàãëû åäèð, àììà
...àðïà øÿêÿðè âÿ áóíà áÿíçÿð øåéëÿð, óøàãëàðà èíúÿëèê âåðèð... Ìÿí
81
èñòÿðäèì êè, áöòöí àäàìëàð áóíó áàøà äöøÿéäèëÿð: î çàìàí ùå÷
êÿñ øèðíèééàò àëìàãäà õÿñèñëèê åòìÿç...”
Ãûç Ùåðñîýèíéàíû òàìàì óíóòìóøäó, ãóëàüûíûí äèáèíäÿ îíóí
ñÿñèíè åøèòäèêäÿ äèêñèíäè.
– ßçèçèì, ñÿí íÿ èñÿ äöøöíöðñÿí âÿ ùå÷ ñþùáÿò åòìèðñÿí!
Ìÿí èíäèúÿ äåéÿ áèëìÿðÿì êè, áóíäàí íÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðòìàã îëàð,
ëàêèí áèð àç äöøöíöá äåéÿðÿì...
Àëèñà öðÿêëÿíèá äåäè:
– Áÿëêÿ äÿ áóðäà ùå÷ áèð íÿòèúÿ éîõäóð.
– Éîõ, éîõ, ÿçèçèì! Ùÿð øåéèí íÿòèúÿñè âàð, îíó àíúàã òàïìàã
ëàçûìäûð. – Áóíó äåéÿðÿê î, áÿðê-áÿðê Àëèñàíûí áþéðöíÿ ñûõûëäû.
Áåëÿ éàõûíëûã Àëèñàíûí ùå÷ õîøóíà ýÿëìÿäè: áèðèíúè, îíà ýþðÿ
êè, Ùåðñîýèíéà ÷îõ ÷èðêèí èäè, èêèíúè èñÿ, î, ÷ÿíÿñèíè Àëèñàíûí ÷èé-
íèíÿ ñûõìûøäû. Ùåðñîýèíéàíûí ÷ÿíÿñè èñÿ íàðàùàò âÿ èòè èäè. Ëàêèí
Àëèñà êîáóäëóã åëÿìÿäè. Çîðëà äà îëñà, òàá ýÿòèðèðäè.
Àëèñà ñþùáÿòè áèð ãÿäÿð äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí äåäè:
– Èíäè îéóí ÿââÿëêèíäÿí éàõøû ýåäèð.
– Åëÿäèð, – äåéÿ Ùåðñîýèíéà úàâàá âåðäè, – áóðäàí äà áåëÿ áèð
íÿòèúÿ ÷ûõûð: “Àù ìÿùÿááÿò! Ìÿùÿááÿò! Éåð êöðÿñèíè ôûðëàíìàüà
ìÿúáóð åäÿí îäóð!”
– Áÿçèëÿðè ñþéëÿéèð êè, – äåéÿ Àëèñà ïû÷ûëäàäû, – áóíà ñÿáÿá,
ùÿð êÿñèí þç èøè èëÿ ìÿøüóë îëìàñûäûð.
Ùåðñîýèíéà áàëàúà, èòè ÷ÿíÿñèíè Àëèñàíûí ÷èéíèíÿ äàùà áÿðê
áàòûðàðàã äåäè:
– ßëáÿòòÿ! Ñÿí äÿ ìÿí äåéÿíè äåéèðñÿí... Áóðäàí äà áåëÿ áèð
íÿòèúÿ ÷ûõûð: “Ìÿíàíûí ãåéäèíÿ ãàë, ñÿñëÿð èñÿ þçëÿðè þç ãåéäëÿ-
ðèíÿ ãàëàð”.
“Î íåúÿ äÿ ùÿð øåéäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðìàüû ñåâèð!” – Àëèñà
äöøöíäö.
Ùåðñîýèíéà áèð ãÿäÿð ñóñäóãäàí ñîíðà ñîðóøäó:
– Úöðÿò åäèá äåéÿ áèëÿðÿì êè, ñÿíèí áåëèíè ãóúàãëàìàäûüûì
ö÷öí òÿÿúúöáëÿíèðñÿí? ×öíêè ñÿíèí äóðíàí ìÿíè øöáùÿéÿ ñàëûð.
Éîõëàéà áèëÿðÿììè?
Ùÿð úöð ñûíàüûí êå÷èðèëìÿñèíè èñòÿìÿéÿí Àëèñà äåäè:
82
 – Î, äèøëÿéÿ áèëÿð.
Ùåðñîýèíéà äåäè:
– Òàìàìèëÿ äîüðóäóð! Äóðíà èëÿ õàðäàë ùÿð èêèñè àäàìû äèø-
ëÿéèð, äåìÿëè, áóðäàí áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõûð: “Áöòöí ãóøëàðûí ãàíàäû
âàð, ãóøäóð áöòöí ãàíàäëûëàð”.
Àëèñà åòèðàç åòäè:
– Àõû õàðäàë ãóø äåéèë.
Ùåðñîýèíéà äåäè:
– Äîüðóäóð, àäÿòÿí åëÿäèð. Ñÿí ùÿð øåéè ÷îõ ýþçÿë áàøà
äöøöðñÿí!
– Ìÿíúÿ, ìèíåðàëäûð, – äÿôÿ Àëèñà ÿëàâÿ åòäè.
– ßëáÿòòÿ, åëÿäèð. – Àëèñàíûí ùÿð áèð ñþçö èëÿ ðàçûëàøàí Ùåðñî-
ýèíéà òÿñäèã åòäè. – Õàðäàë ìÿäÿíëÿðè áó ÿòðàôäàäûð. Áóðäàí áåëÿ
íÿòèúÿ ÷ûõûð êè: “Íÿ ãÿäÿð ìÿíÿ éàõûíäûðñà, î ãÿäÿð ñÿíäÿí
óçàãäûð”.
Ùåðñîýèíéàíûí ñîí ñþçëÿðèíè åøèòìÿéÿí Àëèñà áÿðêäÿí äåäè:
– Ùÿ, áèëèðÿì! Î áèòêèäèð. Áèòêèéÿ îõøàìûð, àììà áèòêèäèð.
Ùåðñîýèíéà äåäè:
– Òàìàìèëÿ ðàçûéàì, áóðäàí áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõûð: “Çàùèðÿí
íåúÿ ýþðöíöðñÿíñÿ, åëÿ äÿ îë” âÿ éàõóä äàùà ñàäÿ äåñÿê: “Ùå÷
âàõò þçöíö áàøãàëàðûíûí ýþðöíäöéöíäÿí þçýÿ úöð òÿñÿââöð åòìÿ.
Áåëÿ êè, ñÿí áàøãàëàðûíûí ýþðöíäöéöíäÿí âÿ éàõóä ýþðöíÿ áèëÿ-
úÿéèíäÿí þçýÿ úöð îëìàéàñàí âÿ éàõóä îëà áèëìÿéÿñÿí”.
Àëèñà ùþðìÿòëÿ äåäè:
– Ìÿíúÿ, áóíó éàçñàì ëàï éàõøû áàøà äöøÿðÿì: ëàêèí ñèçèí
äåäèéèíèçè ùå÷ úöð èçëÿéÿ áèëìèðÿì.
Ùåðñîýèíéà ìÿðùÿìÿòëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí èñòÿñÿì, èíäèéÿäÿê äåäèêëÿðèìëÿ ìöãàéèñÿéÿ ýÿëìÿç
øåéëÿð ñþéëÿéÿ áèëÿðÿì.
Àëèñà äåäè:
– Ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì, áóíäàí äà óçóí úöìëÿëÿðëÿ þçöíöçö
éîðìàéûí.
– Àù, éîðóëìàãäàí äàíûøìà! – äåéÿ Ùåðñîýèíéà åòèðàç åòäè.
– Ìÿí èíäèéÿäÿê äåäèêëÿðèìèí ùàìûñûíû ñÿíÿ áàüûøëàéûðàì.
83
 “Äÿéÿðñèç áÿõøèøäèð! – Àëèñà äöøöíäö. – Ìÿí øàäàì êè, àä
ýöíöìäÿ áó úöð áÿõøèøëÿð òÿãäèì åòìèðëÿð!” – Ëàêèí äöøöíäöê-
ëÿðèíè óúàäàí äåìÿéÿ úàñàðÿò åòìÿäè.
– Éåíÿ ôèêðÿ ýåòäèí? – äåéÿ Ùåðñîýèíéà èòè ÷ÿíÿñèíè áèð äÿ
îíóí ÷èéíèíÿ áàñàðàã ñîðóøäó.
Áó âÿçèééÿòäÿí òÿíýÿ ýÿëìèø Àëèñà êÿñêèí úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì ôèêèðëÿøìÿéÿ èõòèéàðûì âàð!
Ùåðñîýèíéà äåäè:
– Ñÿíèí èõòèéàðûí, äîíóçëàðûí ó÷ìàã èõòèéàðû îëàí ãÿäÿðäèð
âÿ íÿò...
Áó éåðäÿ Àëèñà òÿÿúúöáëÿíäè, ÷öíêè Ùåðñîýèíéàíûí ñåâèìëè
“íÿòèúÿ” ñþçöíöí òÿí îðòàñûíäà ñÿñè êÿñèëäè âÿ Àëèñàäàí éàïûøäûüû
ÿëè ÿñìÿéÿ áàøëàäû. Àëèñà ýþçëÿðèíè ãàëäûðäû: “òóôàí áóëóäó êèìè
ãàðàãàáàã” Êðàëè÷à ÿëëÿðè äþøöíäÿ îíëàðûí ãàðøûñûíäà äàéàíìûøäû.
– Áó ýöí ãèéàìÿò ýöíäöð, äåéèëìè, ÿëàùÿçðÿò! – äåéÿ Ùåðñî-
ýèíéà áîüóã, çÿèô ñÿñëÿ ñþçÿ áàøëàäû.
– Ìÿí úèääè îëàðàã ñÿíÿ õÿáÿðäàðëûã åäèðÿì, – Êðàëè÷à àéàã-
ëàðûíû éåðÿ äþéÿðÿê äÿëèúÿñèíÿ ãûøãûðäû, – éà ñÿí ýþçöìÿ ýþðöí-
ìÿìÿëèñÿí, éà äà ñÿíèí áàøûí! Ñÿíÿ éàðûì äÿãèãÿäÿí äÿ àç âàõò
âåðèðÿì! Èíäè èøèíÿ áàõ!
Ùåðñîýèíéà áóíäàí íÿòèúÿ ÷ûõàðûá áèð ñàíèéÿäÿ éîõ îëäó.
– Îéóíà äàâàì åäÿê! – äåéÿ Êðàëè÷à Àëèñàéà ÿìð åòäè.
Àëèñà åëÿ ãîðõäó êè, áèð êÿëìÿ äÿ äåìÿéèá éàâàø-éàâàø îíóí
äàëûíúà, êðîêåò ìåéäàí÷àñûíà òÿðÿô ýåòäè.
Êðàëè÷àíûí îëìàìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ãîíàãëàð êþëýÿäÿ
äèíúÿëèðäèëÿð, ëàêèí Êðàëè÷à ýþðöíÿí êèìè ùàìû òÿëÿñèê îéóíà
áàøëàäû. Êðàëè÷à éàëíûç þòÿðè äåäè êè, áèð ñàíèéÿ ýåúèêÿí ýöíàù-
êàðëàð þëöìëÿ úÿçàëàíàúàãëàð...
Îéóí çàìàíû Êðàëè÷à àðà âåðìÿäÿí îéóí÷óëàðëà ñàâàøûð, åëÿ
ùåé “îíóí áàøû âóðóëñóí!”, éà äà “áóíóí áàøû âóðóëñóí!” – äåéÿ
áàüûðûðäû. Îíóí þëöìÿ ìÿùêóì åòäèêëÿðèíè “ãàïû” îëìàãäàí
àçàä åäèëÿí ÿñýÿðëÿð äÿðùàë íÿçàðÿò àëòûíà àëûðäûëàð. Áåëÿëèêëÿ,
òÿãðèáÿí éàðûì ñààò ÿðçèíäÿ áèð äÿíÿ äÿ îëñóí ãàïû ãàëìàäû âÿ
Êðàë, Êðàëè÷à âÿ Àëèñàäàí áàøãà áöòöí îéóí÷óëàð ùÿáñÿ àëûíäûëàð
âÿ þëöìÿ ìÿùêóì åäèëäèëÿð.
84
 Íÿùàéÿò, Êðàëè÷à îéóíó ãóðòàðäû âÿ áîüóã ñÿñëÿ Àëèñàéà äåäè:
– Ñÿí Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòëû ýþðìöñÿí?
– Éîõ! – äåéÿ Àëèñà úàâàá âåðäè. – Ìÿí ùå÷ áèëìèðÿì Ñàõòà
×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòë êèìäèð!
– Îíäàí Äàíà Áàøû øîðáàñû ùàçûðëàéûðëàð, – äåéÿ Êðàëè÷à áàøà
ñàëäû.
– Ìÿí èíäèéÿ ãÿäÿð íÿ îíó ýþðìöøÿì, íÿ äÿ îíóí áàðÿñèíäÿ
åøèòìèøÿì, – äåéÿ Àëèñà úàâàá âåðäè.
– Åëÿ èñÿ ýåäÿê, – äåéÿ Êðàëè÷à ÿìð åòäè, – î þç ùåêàéÿòèíè
ñÿíÿ äàíûøàð.
Îíëàð ýåäÿíäÿ Àëèñà åøèòäè êè, Êðàë ùÿáñ îëóíàíëàðûí ùàìûñûíà
éàâàøúà äåäè:
– Ñèç ÿôâ îëóíäóíóç!
“Íÿ éàõøû îëäó!” – äåéÿ Àëèñà äöøöíäö, ÷öíêè Êðàëè÷à òÿðÿ-
ôèíäÿí áó ãÿäÿð àäàìûí þëöìÿ ìÿùêóì îëóíäóüóíó ýþðäöêäÿ,
÷îõ ìÿéóñ îëìóøäó.
Òåçëèêëÿ îíëàð, ýöíåé éåðäÿ øèðèí-øèðèí éàòìûø Ãðèôîíà éàíàø-
äûëàð.
Êðàëè÷à äåäè:
– Àéàüà äóð, òÿíáÿë, áó úàâàí õàíûìû Ìîê-Òàðòëëà ýþðöøäöð
êè, î þç ùåêàéÿòèíè äàíûøñûí. Ìÿí èñÿ ãàéûäûá, úÿçàëàíäûðäûüûì
àäàìëàðûí åäàìûíäà èøòèðàê åòìÿëèéÿì. – Î, Àëèñà èëÿ Ãðèôîíó áèð
éåðäÿ ãîéóá ýåòäè.
Îíóí ýþðêÿìèíè áÿéÿíìÿñÿ äÿ, Àëèñà áó ãÿðàðà ýÿëäè êè,
çàëûì Êðàëè÷à èëÿ ýåòìÿê âÿ éà Ãðèôîíëà ãàëìàã åéíè äÿðÿúÿäÿ
òÿùëöêÿëèäèð; áóíà ýþðÿ äÿ ãûç ãàëäû.
Ãðèôîí ãàëõûá ýþçëÿðèíè îâóøäóðäó. Êðàëè÷à ýþçäÿí èòÿíÿ ãÿäÿð
äàëûíúà áàõäû, ñîíðà éàâàøúà ýöëäö.
– Ìÿçÿëèäèð! – äåäè Ãðèôîí, ãèñìÿí þçö-þçöíÿ äåäè, ãèñìÿí
äÿ, Àëèñàéà åøèòäèðäè.
– Ìÿçÿëè îëàí íÿäèð? – äåéÿ Àëèñà ñîðóøäó.
Ãðèôîí äåäè:
– ßëáÿòòÿ, î. Áöòöí áóíëàð îíóí óéäóðìàëàðûäûð: áóðäà ùå÷
âàõò, ùå÷ êèì åäàì îëóíìóð. Ýåòäèê!
85
 “Áóðäà ùÿð êÿñ “ýåòäèê” – äåéèð. – Ãðèôîíóí äàëûíúà òÿëÿñìÿ-
äÿí ýåäÿí Àëèñà äöøöíäö: – Ìÿíÿ ùå÷ âàõò áó ãÿäÿð ÿìð åäèë-
ìÿìèøäèð”.
Îíëàð áèð àç ýåòìèøäèëÿð êè, óçàãäà Ñàõòà ×àíàãëû áàüà-Ìîê-
Òàðòëû ýþðäöëÿð. Î, òÿê-òÿíùà ãàéàíûí öñòÿ îòóðìóøäó. Êÿäÿðëè
èäè. Àëèñà îíóí àù ÷ÿêäèéèíè åøèòäè: ñàíêè öðÿéè ìèí éåðäÿí éàðàëû
èäè. Àëèñà ãÿëáÿí îíà àúûäû.
– Î íÿ ö÷öí êÿäÿðëèäèð? – äåéÿ Ãðèôîíäàí ñîðóøäó.
Ãðèôîí åéíÿí ÿââÿë äåäèéèíè òÿêðàðëàäû:
– Ùÿð øåé îíóí óéäóðìàñûäûð: îíóí ùå÷ áèð äÿðäè-ãÿìè éîõ-
äóð. Ýåòäèê!
Îíëàð Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòëà éàíàøäûëàð. Ñàõòà
×àíàãëû áàüà ýþç éàøû è÷èíäÿ èðè ýþçëÿðèëÿ îíëàðà áàõäû, ëàêèí ùå÷
íÿ äåìÿäè.
– Áàõ, áó úàâàí õàíûì, – Ãðèôîí äåäè, – ñÿíèí ùåêàéÿòèíè áèë-
ìÿê èñòÿéèð.
– Äàíûøàðàì, – Ìîê-Òàðòë öìèäñèç, áîüóã ñÿñëÿ äåäè. – Èêèíèç
äÿ îòóðóí âÿ ìÿí äàíûøûá ãóðòàðàíà ãÿäÿð äèíìÿéèí!
Îíëàð îòóðäóëàð, áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ùå÷ êèì äàíûøìàäû. Àëèñà
äöøöíäö: “Î ùÿëÿ ñþçÿ áàøëàìàéûáñà, ýþðÿñÿí íÿ âàõò ãóðòà-
ðàúàã!” – Ëàêèí ãûç ñÿáðëÿ ýþçëÿéèðäè.
Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòë àù ÷ÿêäè âÿ íÿùàéÿò äèëëÿíäè:
– Áèð çàìàíëàð ìÿí, ùÿãèãÿòÿí äÿ, ÿñë ÷àíàãëû áàüà èäèì.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà õåéëè ñöêóò ÷þêäö. Ùÿðäÿí Ãðèôîíóí êÿ-
ñèê “ù-ê-ê-ð-ð-ù!” ÷ûüûðòûëàðû âÿ Ìîê-Òàðòëûí ùû÷ãûðòûñû ñöêóòó
ïîçóðäó. Àëèñà àéàüà ãàëõûá, “Ìàðàãëû ùåêàéÿòèíèçÿ ýþðÿ Ñèçÿ
òÿøÿêêöð åäèðÿì, ñåð” äåìÿê èñòÿéèðäè.
Ëàêèí î ùÿëÿ öìèäèíè èòèðìÿìèøäè: àõû áó ùåêàéÿòèí àðäû îëìà-
ëûäûð. Îíà ýþðÿ Àëèñà ñàêèòúÿ îòóðóá, ùå÷ íÿ äåìèðäè.
Ìîê-Òàðòë áèð ãÿäÿð òÿìêèíëÿ äàâàì åòäè:
– Áèç óøàã îëàíäà, – î, àðàäàáèð éöíýöëúÿ ùû÷ãûðûðäû, – äÿíèç-
÷èëÿð ìÿêòÿáèíÿ ýåäèðäèê. Ãîúà ×àíàãëû áàüà áèçèì ìöÿëëèìèìèç
èäè. Áèç àäÿòÿí îíó Ðîìàëû ×àíàãëû áàüà ÷àüûðûðäûã.
Àëèñà ñîðóøäó:
86
 – ßýÿð î, Ðîìàëû ×àíàãëû áàüà äåéèëäèñÿ, íÿ ö÷öí îíó åëÿ
÷àüûðûðäûíûç?
– ×öíêè î, ÿí ãîúà ×àíàãëû áàüàëàðäàí èäè âÿ áèçèì êÿëëÿìèçè
éàðàðñûç øåéëÿðëÿ äîëäóðàðäû! – äåéÿ Ìîê-Òàðòë àúûãëà úàâàá âåðäè.
– Ñÿí ùÿãèãÿòÿí äÿ àâàìñàí!
– Óòàí êè, áåëÿ àñàí øåéëÿðè áèëìèðñÿí! – äåéÿ Ãðèôîí ÿëàâÿ
åòäè. Ñîíðà îíëàð õåéëè âàõò äèíìÿç îòóðóá, ñÿáèðñèçëèêäÿí éåðèí
àëòûíà áåëÿ ýèðìÿéÿ ùàçûð îëàí çàâàëëû Àëèñàéà áàõäûëàð.
Íÿùàéÿò Ãðèôîí, Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòëà äåäè:
– Òåç îë, äîñòóì! Ùåêàéÿòèíè ãóðòàð, óçàòìà!
Ìîê-Òàðòë äåäèéè ñþçëÿðëÿ äàâàì åòäè:
– Áÿëè, áèç äÿíèç÷èëÿð ìÿêòÿáèíÿ ýåäèðäèê, àíúàã ñÿí áóíà
èíàíìàéà äà áèëÿðñÿí...
Àëèñà îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê äåäè:
– Ìÿí äåìÿäèì êè, èíàíìûðàì.
– Éîõ, äåéèðäèí. – Ìîê-Òàðòë åòèðàç åòäè.
Àëèñàíû äàíûøìàüà ãîéìàéàí Ãðèôîí ÿëàâÿ åòäè:
– Àüçûíû éóì!
Ìîê-Òàðòë ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áèç, ýþçÿë òÿùñèë àëäûã. Ùÿãèãÿòÿí äÿ, ùÿð ýöí ìÿêòÿáÿ
ýåäèðäèê...
Àëèñà äåäè:
– Ìÿí äÿ ùÿð ýöí ìÿêòÿáÿ ýåäèðäèì. Ñèç ÷îõ äà þéöíìÿéèí.
– Ñèçèí ìÿêòÿáäÿ ìÿúáóðè îëìàéàí äÿðñëÿð êå÷èëèðäè? – äåéÿ
Ìîê-Òàðòë ùÿéÿúàíëà ñîðóøäó.
– Áÿëè, – Àëèñà úàâàá âåðäè. – Áèçÿ ôðàíñûç äèëè âÿ ìóñèãè þé-
ðÿäèðäèëÿð.
Ìîê-Òàðòë ñîðóøäó:
– Ïàëòàð éóìàã äà?
– ßëáÿòòÿ, éîõ! – Àëèñà àúûãëà úàâàá âåðäè.
– Ùÿ-ÿ! Åëÿ èñÿ ñèçèí ìÿêòÿá éàõøû ìÿêòÿá äåéèëäè. – Ìîê-
Òàðòë þçöíäÿí ðàçû ãàëûá óúàäàí äåäè: Áèçèì ïðîãðàìûí ñîíóíäà
éàçûëìûøäû: “Ôðàíñûç äèëè, ìóñèãè âÿ ïàëòàð éóìàã – âàúèá äåéèë”.
– ßýÿð ñèç äÿíèçèí äèáèíäÿ éàøàéûðäûíûçñà, – Àëèñà äåäè, –
ïàëòàð éóìàüà î ãÿäÿð äÿ åùòèéàúûíûç îëìàçäû.
87
 Ìîê-Òàðòë àù ÷ÿêÿðÿê äåäè:
– Âàúèá îëìàéàí äÿðñëÿðè þéðÿíìÿéÿ ìÿíèì èìêàíûì éîë
âåðìèðäè. Ìÿí àíúàã ýöíäÿëèê êóðñëàðû êå÷ÿ áèëÿðäèì.
– Ñèçÿ íÿ þéðÿäèðäèëÿð? – äåéÿ Àëèñà ñîðóøäó:
– Ñþç éîõ êè, ÿââÿëúÿ àñãûðìàüû âÿ ðÿãñ åòìÿéè, – äåéÿ
Ìîê-Òàðòë úàâàá âåðäè. – Ñîíðà ùåñàáûí äþðä ãàíóíóíó: Ñöðöø-
ìÿíè, Åùòèðàìû, Ðàçûëûüû âÿ Òÿçéèãè.
Àëèñà úöðÿò åäèá ñîðóøäó:
– Ìÿí ùå÷ âàõò “Ñöðöøìÿ” ùàããûíäà åøèòìÿìèøÿì. Î íÿ
äåìÿêäèð?
Ãðèôîí ùåéðÿòëÿ ïÿíúÿñèíè ãàëäûðäû.
– “Ñöðöøìÿ”íèí íÿ îëäóüóíó ùå÷ âàõò åøèòìÿìèñÿí? – î,
óúàäàí äåäè. – Éÿíè áó ñþçöí ìÿíàñûíû äà áèëìèðñÿí?
– Ùÿ, – Àëèñà òÿðÿääöäëÿ äåäè: – Áó î äåìÿêäèð êè... íÿ èñÿ...
÷îõ ñöðöøêÿí îëóð...
– ßýÿð “Ñöðöøìÿ”íèí íÿ îëäóüóíó áèëìèðñÿíñÿ, ñÿí
ñàäÿëþâù ãûçñàí!
×àøìûø Àëèñà áó ìþâçó áàðÿäÿ áèð äàùà ñóàë âåðìÿê ùÿâÿ-
ñèíäÿí äöøäö, öçöíö Ñàõòà ×àíàãëû áàüà-Ìîê-Òàðòëà òóòäó âÿ
ñîðóøäó:
– Ñèçÿ äàùà íÿ þéðÿäèðäèëÿð?
– Îðäà Ãàñòðîíîìèéà äà âàðäû... – äåéÿ Ìîê-Òàðòë úàâàá
âåðÿðÿê êöðÿêøÿêèëëè àéàãëàðûíû éåëëÿéÿ-éåëëÿéÿ êå÷äèéè äÿðñëÿðè
ùåñàáëàìàüà áàøëàäû. – Ãÿäèì âÿ Éåíè Ãàñòðîíîìèéà, Äÿíèçøö-
íàñëûã. Ùÿðëÿíìÿ. Ùÿðëÿíìÿ ìöÿëëèìè ãîúà Èëàíáàëûüû èäè. Î,
àäÿòÿí, ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ ýÿëèá áèçÿ Ùÿðëÿíìÿíè, Äöçëÿíäèðìÿíè,
Ùàëãàâàðû Áóðóëìàíû þéðÿäèðäè.
– Î íåúÿ øåéäèð? – äåéÿ Àëèñà ñîðóøäó.
– Ìÿí îíó ýþñòÿðÿ áèëìÿðÿì, – äåéÿ Ìîê-Òàðòë úàâàá âåðäè,
– ÷öíêè î ãÿäÿð äÿ çèðÿê äåéèëÿì. Ãðèôîí èñÿ áó äÿðñè ùå÷ âàõò
þéðÿíìÿéèá.
Ãðèôîí äåäè:
– Âàõòûì éîõ èäè, – áóíóíëà áåëÿ ìÿí Êëàññèê-Ìöÿëëèìèí
éàíûíà ýåäèðäèì. Î, ãîúà õÿð÷ÿíý èäè.
88
 Ìîê-Òàðòë àù ÷ÿêÿðÿê äåäè:
– Î ùå÷ âàõò ìÿíèì ìöÿëëèìèì îëìàéûá. Éàäûìäàäûðñà, î,
Ëàòûí âÿ Éóíàí äèëèíäÿí äÿðñ äåéÿðäè.
– Òàìàìèëÿ äîüðóäóð, òàìàìèëÿ äîüðóäóð. – Ãðèôîí äà þç
íþâáÿñèíäÿ àù ÷ÿêÿðÿê äåäè âÿ ùÿð èêè úàíëû êöðÿêøÿêèëëè àéàãëàðû
èëÿ öçëÿðèíè þðòäöëÿð.
– Ñèç ýöíäÿ íå÷ÿ ñààò äÿðñ êå÷èðäèíèç? – äåéÿ ñþùáÿòè äÿéèø-
ìÿéÿ òÿëÿñÿí Àëèñà ñîðóøäó.
– Áèðèíúè ýöí îí ñààò, – äåéÿ Ìîê-Òàðòë úàâàá âåðäè. – Î áèðè
ýöí äîããóç ñààò âÿ èëàõûð...
Àëèñà áÿðêäÿí äåäè:
– Íÿ ãÿðèáÿ úÿäâÿëäèð!
Ãðèôîí äåäè:
– Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ êóðñëàð äàèìè èäè. Ýöíäÿí-ýöíÿ äÿðñëÿðèí
ñàéû àçàëûðäû...
Áó ôèêèð Àëèñàéà òàìàìèëÿ éåíè ýþðöíäö âÿ î äàíûøìàçäàí
ÿââÿë áèð àç ôèêèðëÿøìÿëè îëäó.
– Åëÿ èñÿ îí áèðèíúè ýöí áàéðàì îëìàëû èäè?
Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòë äåäè:
– ßëáÿòòÿ, áàéðàì èäè!
Àëèñà úÿëä ñîðóøäó:
– Áÿñ ñèç, îí èêèíúè ýöí íÿ åäèðäèíèç?
– Áÿñäèð äÿðñëÿðäÿí äàíûøäûã! – Ãðèôîí ñþùáÿòè êÿñäè. – Îíà
îéóíëàð áàðÿäÿ áèð øåé äàíûø!

Õ ôÿñèë
ÕßÐ×ßÍÝËßÐÈÍ ÐßÃÑÈ
Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòë äÿðèíäÿí àù ÷ÿêäè âÿ êöðÿê-
øÿêèëëè àéàüû èëÿ ýþçëÿðèíè þðòäö. Î, Àëèñàéà áàõûðäû âÿ äàíûøìàã èñ-
òÿéèðäè, ëàêèí áèð-èêè äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ ñÿñè ùþíêöðòö è÷èíäÿ áîüóëäó.
– Ýþðöíöð áîüàçûíäà ñöìöê ãàëûá! – äåéÿ Ãðèôîí îíó ñèëêÿ-
ëÿìÿéÿ âÿ áåëèíÿ éóìðóã âóðìàüà áàøëàäû. Íÿùàéÿò, Ìîê-Òàðòëà
89
éåíÿ äàíûøûã ãàáèëèééÿòè ýÿëäè âÿ éàíàãëàðûíäàí áóëàã êèìè àõàí
ýþç éàøëàðû è÷èíäÿ äàâàì åòäè:
– Áÿëêÿ ñÿíÿ äÿíèçèí äèáèíäÿ ÷îõ éàøàìàã ãèñìÿò îëìàéûá!
(“Îëìàéûá” – äåéÿ Àëèñà ñÿñëÿíäè)... âÿ ìÿí ýöìàí åäèðÿì êè,
ñÿí, ùå÷ âàõò Õÿð÷ÿíýëÿ ýþðöøìÿìèñÿí. – Àëèñà: – “Ìÿí áèð äÿôÿ
ñûíàãäàí...” – äåéÿ ñþçÿ áàøëàìûøäû êè, ëàêèí òÿëÿñèê ñóñäó âÿ
äåäè: – “Ùå÷ âàõò!”... Îíäà õÿð÷ÿíý ðÿãñèíèí íåúÿ ãèéàìÿò îëìà-
ñûíäàí ñÿíèí õÿáÿðèí éîõäóð.
Àëèñà äåäè:
– Éîõäóð. Î íåúÿ ðÿãñäèð êè?
Ãðèôîí äåäè:
– Ùÿ, ÿââÿëúÿ, ñèç, ñàùèëáîéó áèð úÿðýÿäÿ äöçöëöðñöíöç...
– Èêè úÿðýÿäÿ! – Ñàõòà ×àíàãëû áàüà-Ìîê-Òàðò ãûøãûðäû.
– Ñóèòèëÿð, ÷àíàãëû áàüàëàð âÿ èëàõûð... Ñîíðà ñèç, ìåäóçàëàðäàí
ñàùèëè òÿìèçëÿéèðñèíèç...
Ãðèôîí îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê äåäè:
– ßëáÿòòÿ, áó, áèð ãÿäÿð âàõò àïàðàúàã.
– ...ñèç èêè àääûì èðÿëè àòûðñûíûç...
Ãðèôîí ãûøãûðäû:
– Õÿð÷ÿíýëÿ éàíàøû äóðóðñóíóç.
Ìîê-Òàðòë äåäè:
– Äîüðóäóð, èêè àääûì àòûá, éîëäàøûíûçëà ãàðøûëàøûðñûíûç...
– Õÿð÷ÿíýëÿðè äÿéèøèá, ùÿìèí ãàéäàäà ýåðè äþíöðñöíöç, – äåéÿ
Ãðèôîí ñþùáÿòè äàâàì åòäèðäè.
– Áèëèðñèíèçìè, ñîíðà äà, – äåéÿ Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-
Òàðòë ñþçöíö äàâàì åòäèðäè, – ñèç õÿð÷ÿíýëÿðè ò...
– Òóëëàéûðñûíûç! – Ãðèôîí áàüûðàðàã ùàâàäà ùîïïàíäû.
– Áàúàðäûãúà óçàüà òóëëàéûðñûíûç...
– Îíëàðûí äàëûíúà öçöðñöíöç! – Ãðèôîí çèíýèëäÿäè.
– Äÿíèçäÿ êÿëëÿìàéàëëàã àøûðñûíûç! – äåéÿðÿê Ìîê-Òàðòë
äÿëèúÿñèíÿ î éàí-áó éàíà àòûëàðàã ãûøãûðäû.
Ãðèôîí ãóëàãáàòûðûúû ñÿñëÿ áàüûðäû:
– Éåíÿ õÿð÷ÿíýëÿðè äÿéèøèðñèíèç!
– Ñîíðà äà ýåðè, ñàùèëÿ òÿðÿô öçöðñöíöç.
90
 Ìîê-Òàðòë ãÿôèëäÿí çÿèô ñÿñëÿ äåäè:
– Áàõ, áèðèíúè ôèãóð áó úöðäöð.
Áàéàãäàí î éàí-áó éàíà äÿëèúÿñèíÿ àòûëûá-äöøÿí èêè úàíëû éåíÿ
äÿ ñóñàðàã éåðäÿ îòóðäóëàð âÿ êÿäÿðëÿ Àëèñàéà áàõäûëàð.
Àëèñà ãîðõà-ãîðõà äåäè:
– Áó, éÿãèí êè, ãèéàìÿò ðÿãñäèð.
Ìîê-Òàðòë ñîðóøäó:
– Ðÿãñÿ áàõìàã èñòÿéèðñÿí?
– ßëáÿòòÿ èñòÿéèðÿì, – äåéÿ Àëèñà úàâàá âåðäè.
Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòë Ãðèôîíà äåäè:
– Åëÿ èñÿ áèðèíúè ôèãóðäàí áàøëàéàã! Áèç áóíó õÿð÷ÿíýñèç äÿ
åäÿ áèëÿðèê. Ìàùíûíû êèì îõóéàúàã?
Ãðèôîí äåäè:
– Àù, ñÿí îõó! Ìÿí ñþçëÿðèíè óíóòìóøàì.
Îíëàð òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ Àëèñàíûí äþâðÿñèíäÿ ôûðëàíìàüà áàø-
ëàäûëàð. Ðÿãñ åäÿíëÿð ãàáàã ïÿíúÿëÿðèíè àùÿíýëÿ éåðÿ äþéÿðêÿí
âÿ ùÿðäÿíáèð Àëèñàíûí éàõûíëûüûíäàí êå÷ÿðêÿí ãûçûí áàðìàãëàðûíû
òàïäàëàéûðäûëàð. Åéíè çàìàíäà Ìîê-Òàðòë ÷îõ àñòà âÿ êÿäÿðëÿ
îõóéóðäó.
Ìåðëàí Èëáèçÿ äåéèð... Èðÿëè êå÷ìÿéÿêìè?
Éîõñà êè, ùèíä äîíóçó ãóéðóüóìó ãîïàðàð.
Ðÿãñëÿ àðàí âàðìû? Áèð áàõ, ðÿãñ åëÿéèðëÿð.
Ãûçûë ëÿïÿäþéÿíäÿ õÿð÷ÿíýëÿð, òûñáàüàëàð,
Ñåâèðñÿí, áèëèðñÿí, ñåâèðñÿí, áèëèðñÿí, ñåâèðñÿí
ðÿãñ åòìÿéè.
Áèëèðñÿí, ñåâèðñÿí, áèëèðñÿí, ñåâèðñÿí, áèëèðñÿí
ðÿãñ åòìÿéè.
Ýåúÿ-ýöíäöç ôûðëàíûð áàõ áåëÿúÿ ñåâèíúÿê,
Áèçè äÿ ÷ÿêèð îíëàð äÿíèçÿ-óçàãëàðà.
Àììà Èëáèç òÿðïÿíìèð, ùèðñëè-ùèðñëè áàõûð î,
Äÿíèç ñàðû ãûéãàúû... “Äÿíèç ùàðà, ðÿãñ ùàðà!”
Áèëìèð äÿ, ñåâìèð äÿ, áèëìèð äÿ, ñåâìèð äÿ,
áèëìèð äÿ ðÿãñ åòìÿéè?!
Ñåâìèð äÿ, áèëìèð äÿ, ñåâìèð äÿ, áèëìèð äÿ,
ñåâìèð äÿ ðÿãñ åòìÿéè!
91
 Çèðåùëè äîñòó äåéèð: “Áèð äÿôÿ ðÿãñ åäÿê, ýÿë,
Éàðûá êå÷ÿê òóôàíû, òÿçÿ ñàùèëëÿð ýþðÿê,
Ãîé ãàëñûí Èíýèëòÿðÿ, Ôðàíñàéà ýåäÿðäèê.
Ãîðõìà; òÿëÿñ, òåç ýÿë êè, ëÿïÿëÿðäÿ ÿéëÿíÿê.
Ñåâèðñÿí, áèëèðñÿí, ñåâèðñÿí, áèëèðñÿí, ñåâèðñÿí
ðÿãñ åòìÿéè.
Áèëèðñÿí, ñåâèðñÿí, áèëèðñÿí, ñåâèðñÿí, áèëèðñÿí
ðÿãñ åòìÿéè?

Íÿùàéÿò, ðÿãñèí ãóðòàðìàüûíà ñåâèíÿí Àëèñà äåäè:

– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, áó ðÿãñÿ òàìàøà åòìÿê ÷îõ ìàðàãëû èäè.
Ìåðëàí áàëûüû ùàããûíäà ìÿçÿëè ìàùíû äà ÷îõ õîøóìà ýÿëäè.
Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòë äåäè:
– Ùÿ, ìåðëàíëàðà ýÿëèíúÿ, – îíëàð... Ñÿí, øöáùÿñèç, îíëàðû
ýþðìöñÿí?
– Áÿëè, ýþðìöøÿì. – äåéÿ Àëèñà úàâàá âåðäè. – Òåç-òåç ùÿìè-
øÿ íàùà... – áóðäà òÿëÿñèê ñþçöíö êÿñäè.
Ìîê-Òàðòë äåäè:
– Î “íàùà”íûí ùàðäà îëäóüóíó áèëìèðÿì, ëàêèí îíëàðû ÷îõ
ýþðìöñÿíñÿ, ñþç éîõ êè, íÿéÿ îõøàäûãëàðûíû äà áèëèðñÿí.
– Áèëèðÿì, – äåéÿ Àëèñà äÿðèí ôèêèð è÷èíäÿ úàâàá âåðäè. – Îíëàð
ãóéðóãëàðûíû àüûçëàðûíäà òóòóðëàð, öñòëÿðèíÿ äÿ ñóõàðû ñÿïèëèð.
Ìîê-Òàðòë äåäè:
– Ñóõàðûéà ýÿëäèêäÿ – ñÿùâ åäèðñÿí. ×öíêè ñóõàðûíû äÿíèç
éóéóá àïàðûð. Ëàêèí îíëàð, ùÿãèãÿòÿí äÿ, ãóéðóãëàðûíû àüûçëàðûíäà
ñàõëàéûðëàð âÿ áóíóí ñÿáÿáè äÿ... – Ìîê-Òàðòë ÿñíÿéÿðÿê ýþçëÿ-
ðèíè éóìäó. Î, Ãðèôîíà äåäè: “Ñÿáÿáèíè âÿ áàøãà øåéëÿðè áó ãûçà
ñÿí äàíûø”.
Ãðèôîí äåäè:
– Ñÿáÿáè áóäóð êè, îíëàð õÿð÷ÿíýëÿðëÿ ðÿãñ åäèðäèëÿð. ×öíêè
îíëàðû äÿíèçäÿí ÷ûõàðòäûëàð. ×öíêè îíëàð éåðÿ äöøìÿçäÿí ÿââÿë
áþéöê áèð ìÿñàôÿíè ó÷äóëàð. Îíà ýþðÿ ãóéðóãëàðû èëèøèá àüûçëàðûí-
äà ãàëäû. Îíà ýþðÿ äàðòûá ÷ûõàðäà áèëìÿäèëÿð. Áèëäèéèì áó ãÿäÿðäèð.
– Òÿøÿêêöð åäèðÿì, – Àëèñà äåäè, – äàíûøûüûíûç ÷îõ ìàðàãëû
èäè. Ìÿí ÿââÿëëÿð ìåðëàíëàð ùàããûíäà áó ãÿäÿð áèëìèðäèì.
92
 – Èñòÿñÿí, áàøãà áàëûãëàð ùàããûíäà äà äàíûøà áèëÿðÿì, – äåéÿ
Ãðèôîí òÿêëèô åòäè. – Áèëèðñÿíìè, àü áàëûã íÿ ö÷öí “àü áàëûã” àäëàíûð?
– Ìÿí áó áàðÿäÿ ùå÷ âàõò ôèêèðëÿøìÿìèøÿì, – äåéÿ Àëèñà
úàâàá âåðäè. – Íÿ ö÷öí?
Ãðèôîí ëîâüà-ëîâüà äåäè:
– Áó ñþç ÷ÿêìÿëÿðÿ âÿ áàøìàãëàðà äà àèääèð.
Àëèñà ëàï ìàò ãàëìûøäû.
– ×ÿêìÿëÿðÿ âÿ áàøìàãëàðà? – äåéÿ ãûç òÿÿúúöáëÿ òÿêðàð åòäè.
– ßëáÿòòÿ, ñÿíèí ÷ÿêìÿëÿðèíÿ íÿ åäèáëÿð? – äåéÿ Ãðèôîí
ñîðóøäó. – Äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, íÿ ö÷öí îíëàð áåëÿ ãàðà âÿ ïàð-
ïàð ïàðûëäàéûð?
Àëèñà ÷ÿêìÿëÿðèíÿ áàõûá, úàâàá âåðìÿçäÿí ÿââÿë áèð àç
ôèêèðëÿøäè.
– Ìÿí áèëÿí, îíëàðà ÷ÿêìÿ éàüû ñöðòöá ãàðàëäûáëàð.
– Äÿíèçèí äèáèíäÿ èñÿ ÷ÿêìÿëÿðè âÿ áàøìàãëàðû, – Ãðèôîí ñÿ-
ìèìèééÿòëÿ äåäè, – àü áàëûãëà àüàðäûðëàð, éàäûíäà ñàõëà! Ñÿí èíäè
áóíó äà áèëäèí!
– Áÿñ îðäà áó èøëÿ êèì ìÿøüóë îëóð? – äåéÿ Àëèñà ìàðàãëà
ñîðóøäó.
– ßëáÿòòÿ, ãàëõàíáàëûüû âÿ èëàíáàëûüû, – äåéÿ ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõ-
ìàüà áàøëàìûø Ãðèôîí úàâàá âåðäè. – Ùÿð áèð õûðäà õÿð÷ÿíý áóíó
ñÿíÿ äåéÿð.
Ùÿëÿ äÿ ìàùíû ùàããûíäà äöøöíÿí Àëèñà äåäè:
– Ìÿí ÿýÿð ìåðëàí îëñàéäûì, ùèíä äîíóçóíà òÿêëèô åäÿðäèì:
“Õàùèø åäèðÿì, áèð àç êÿíàðà ÷ÿêèëèí, áèçèì ñèçÿ åùòèéàúûìûç
éîõäóð!”
Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòë äåäè:
– Îíñóç äà ùå÷ áèð áàëûã äîíóçñóç êå÷èíÿ áèëìèð. Îíëàð
ùÿìèøÿ ìåðëàíëàðûí áþéðöíäÿ îëóðëàð.
– Ùÿìèøÿ? – Àëèñà ùåéðÿòëÿ óúàäàí òÿêðàð åòäè.
Ìîê-Òàðòë äåäè:
– ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ, Äÿíèçèí äèáè íÿì âÿ ñîéóãäóð, áóíà ýþðÿ
äÿ îðàäà ùÿìèøÿ ùèíä äîíóçó îëóð.
– Ñèç õàíàçûð õÿñòÿëèéèíè, éîõñà êè, ùèíä äîíóçóíó íÿçÿðäÿ
òóòóðñóíóç? – äåéÿ Àëèñà ñîðóøäó:
93
 Ìîê-Òàðòë òÿùãèð îëóíìóø ñÿñëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí äàíûøäûüûìû íÿçÿðäÿ òóòìóøàì.
Ãðèôîí äÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Ùÿ, ýÿëèí èíäè äÿ áèç, ñÿíèí áàøûíà ýÿëÿí ñÿðýöçÿøòëÿðè äèí-
ëÿéÿê.
– Ìÿí àíúàã áó ýöí ñÿùÿðäÿí áàøûìà ýÿëìèø ñÿðýöçÿøòëÿðè
äàíûøà áèëÿðÿì, – äåéÿ Àëèñà áèð àç êþíöëñöç åòèðàç åòäè. – Äöíÿíêè
ùàäèñÿëÿðÿ ãàéûòìàüûí ìÿíàñû éîõäóð, ÷öíêè î çàìàí ìÿí
òàìàìèëÿ áàøãà àäàì èäèì.
– Áöòöí áóíëàðû áèçÿ àéäûíëàøäûð! – äåéÿ Ìîê-Òàðòë òÿëÿá åòäè.
Ãðèôîí ùþâñÿëÿñèç ùàëäà ãûøãûðäû:
– Éîõ, éîõ! ßââÿëúÿ ñÿðýöçÿøòëÿð! Àéäûíëàøäûðìàã îëäóãúà
÷îõ âàõò àïàðûð.
Áåëÿëèêëÿ, Àëèñà, Àü Äîâøàíû ýþðÿí äÿãèãÿäÿí áàøûíà ýÿëÿí
ñÿðýöçÿøòëÿðè äàíûøìàüà áàøëàäû. ßââÿëúÿ Àëèñà áèð àç ÿñÿáèëÿø-
äè: ÷öíêè îíó èêè òÿðÿôäÿí ÿùàòÿ åäÿí áó úàíëûëàðû ëàï éàõûíäàí
ýþðöðäö, ùÿì äÿ îíëàð ýþçëÿðèíè âÿ àüûçëàðûíû îëäóãúà ýåíèø à÷-
ìûøäûëàð. Ëàêèí ãûç éàâàø-éàâàø úÿñàðÿòÿ ýÿëèðäè. Àëèñà Òûðòûëà
“Ñÿí ãîúàñàí, Âèëéàì àòà” øåðèíè ñþéëÿäèéè âÿ îðàäàêû áöòöí
ñþçëÿðèí òÿðñ-àâàíä îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð, îíóí äèíëÿéèúèëÿðè ñàêèò
èäèëÿð. Áó çàìàí Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòë àüûð-àüûð êþê-
ñöíö þòöðöá äåäè:
– ×îõ ìàðàãëûäûð!
– Ñîí äÿðÿúÿ ìàðàãëûäûð! – äåéÿ Ãðèôîí òÿñäèã åòäè.
– Ùÿð øåé òÿðñèíÿ ÷ûõûðäû! – äåéÿ Ìîê-Òàðòë äÿðèí ìÿíà èëÿ
òÿêðàð åòäè. – Èíäè î, ÿçáÿðäÿí áèçÿ áèð øåé ñþéëÿñèí. Äå áàøëàñûí!
– Î, Ãðèôîíà åëÿ áàõäû êè, ñàíêè ÿìèí èäè êè, àç äà îëñà Ãðèôîíóí
Àëèñàéà èõòèéàðû ÷àòûðäû.
Ãðèôîí ÿìð åäèá äåäè:
– Äóð “Áó, òÿíáÿëèí ñÿñèäèð” øåðèíè ñþéëÿ!
“Áó úàíëûëàðûí ÿìð åòìÿëÿðè âÿ äÿðñÿ úàâàá âåðìÿéÿ ìÿúáóð
åòìÿëÿðè íåúÿ äÿ çÿùëÿìè òþêöá! – Àëèñà äöøöíäö. – Åëÿ áèë êè,
áóðà ìÿêòÿáäèð!”
94
 Áóíà áàõìàéàðàã î, àéàüà äóðäó âÿ øåðè òÿêðàðëàìàüà áàøëà-
äû. Ëàêèí Õÿð÷ÿíýëÿðèí ðÿãñè ùÿëÿ äÿ Àëèñàíûí ôèêðèíäÿí ÷ûõìà-
ìûøäû âÿ î, äåäèéèíè ýöúëÿ áàøà äöøöðäö. Äîüðóäàí äà, ñþçëÿð ÷îõ
ãÿðèáÿ ñÿñëÿíèðäè.

Äèë à÷àí Õÿð÷ÿíýäèð, ìÿíÿ éàëâàðûð:

“Îä òóòóá éàíûðàì, ñîáà ýóð éàíûð,
Îääàí ãóðòàð ìÿíè, áàõ ýþç éàøûìà,
Ãÿíä óíó òþêÿðÿì ìÿí öñò-áàøûìà”.

Þðäÿê êèðïèéèëÿ òÿìèçëÿíèðñÿ,

Õÿð÷ÿíý äÿ, áóðíóéëà äàü ÷ÿêäè ùèñÿ,
Êÿìÿðèíè ñèëäè, àç ãàëäû ó÷à...
Äàáàíûíû âóðäó éåðÿ àñòàúà.

Äÿíèç óçàãëàøñà, ãî÷àã îëàð î.

Êþïÿêáàëûüûíû ÿëÿ ñàëàð î.
Ãà÷ûøàð ëÿïÿëÿð, öçÿð áàëûãëàð.
Îíóíñà ñÿñèíäÿ ùÿëÿ ãîðõó âàð.

Ãðèôîí äåäè:
– Ìÿí óøàãëûãäà áó øåðè òàìàìèëÿ áàøãà úöð îõóìàüà âÿðäèø
åòìèøäèì.
Ìîê-Òàðòë äåäè:
– Ìÿí èñÿ èíäèéÿ ãÿäÿð áóíà îõøàð øåð åøèòìÿìèøÿì. Ñþçëÿðè
äÿ ñîí äÿðÿúÿ ìÿíàñûçäûð.
Àëèñà ùå÷ íÿ äåìÿäè, öçöíö îâóúëàðû è÷èíäÿ ýèçëÿäèá éåðÿ
îòóðäó âÿ äöøöíäö: öìóìèééÿòëÿ ÿââÿëêè êèìè éåíèäÿí àäè
øÿêèëäÿ áèð øåé áàø âåðÿúÿêìè?
Ìîê-Òàðòë äåäè:
– Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, î, ñþéëÿäèéè øåðè èçàù åäÿ.
– Î ùå÷ íÿ èçàù åäÿ áèëìèð, – äåéÿ Ãðèôîí òÿëÿñèê åòèðàçûíû
áèëäèðäè. – Î áèðè øåðè áàøëà!
– Áÿñ úîðàá ìÿñÿëÿñè íÿ îëäó? – Ìîê-Òàðòë òÿêèäëÿ äåäè. – Î,
áóðíó èëÿ úîðàáëàðû íåúÿ éóõàðû ãàëäûðà áèëÿðäè?
95
 Àëèñà äåäè:
– Áó ðÿãñèí áèðèíúè ôèãóðóäóð – Öìóìèééÿòëÿ áàø âåðìèø
áöòöí ÿùâàëàòëàðäàí âÿ ñþùáÿòëÿðäÿí éîðóëìóø ãûç ñþùáÿòè äÿéèø-
ìÿê èñòÿéèðäè.
– Ñîíðàêû øåðè ñþéëÿ, – äåéÿ Ãðèôîí òÿêðàð åòäè. – Øåð áåëÿ
áàøëàéûð: “Ìÿí áàü÷àíûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ...”
Øåðèí áèðèíúè ìèñðàñûíäàí ñîíà ãÿäÿð ñÿùâ ñþéëÿéÿúÿéèíÿ
øöáùÿ åòìÿéÿí Àëèñà, éåíÿ äÿ åòèðàç åòìÿäè. Ãîðõà-ãîðõà øåðè
äåìÿéÿ áàøëàäû:

Áèð áàüûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ ýþðäöì

Áàéãóø èëÿ ïÿëÿíý ïèðîã áþëöðäö.
Ïÿëÿíý ãàìàðëàäû áîøãàáäà íÿ âàð,
Áîøãàáû áàéãóøà òÿðÿô àòäûëàð.

Áàéãóø èíúèìÿñèí áþëýöäÿí òÿêè.

(Áîøãàá ïèðîã äåéèë, êèì áèëìÿéèð êè).
Áàéãóø ãîíàã èäè, ãîíàã àäûíà
Áèð ãàøûã, áèð ñöìöê âåðäèëÿð îíà.

Ïÿëÿíý áûüëàðûíû éàëàéûá äåäè:

“Íÿ îëñóí, ÷ÿíýÿëëÿ áû÷àã ìÿíèìäè”.
Ñîíðà íÿðèëäÿäè, ÷ûìõûðäû ïÿëÿíý
Ñÿùÿð éåìÿéèíè ãóðòàðäû äåìÿê.

– ßýÿð èçàù åäÿ áèëìèðñÿíñÿ, áöòöí áó óéäóðìàíû îõóìàüûí

ìÿíàñû éîõäóð! – äåéÿ Ìîê-Òàðòë îíóí ñþçöíö êÿñäè.
– Øöáùÿñèç, ìÿí ùÿëÿ þìðöìäÿ áó úöð úÿôÿíýèéàò åøèòìÿìèøÿì.
Ãðèôîí äåäè:
– Ùÿ, ìÿí äÿ áó ôèêèðäÿéÿì êè, ñÿí äàùà øåð äåìÿéÿñÿí.
Àëèñà áó òÿêëèôÿ ñåâèíäè. – Áÿëêÿ Õÿð÷ÿíýëÿð Ðÿãñèíäÿí ñÿíÿ áèð
ôèãóð äà ýþñòÿðÿê? – äåéÿ Ãðèôîí òÿêëèô åòäè. – Éîõñà Ìîê-Òàðò-
ëûí ñÿíÿ áèð ìàùíû îõóìàüûíû îíäàí öñòöí òóòóðñàí?
– Àù, ÿýÿð Ìîê-Òàðòë ëàçûì áèëèðñÿ, õàùèø åäèðÿì ìàùíû îõó-
ñóí! – Àëèñà åëÿ ñÿìèìèééÿòëÿ õàùèø åòäè êè, Ãðèôîí õåéëè èíúèê
ùàëäà äåäè:
96
 – Ùì! ßëáÿòòÿ, ùÿð êÿñèí áÿéÿíäèéè – öðÿéèíúÿ îëóð! Äîñòóì,
èñòÿéèðñÿí “Òûñáàüà Øîðáàñû”íû îõó!
Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòë äÿðèíäÿí àù ÷ÿêäè, ãÿùÿð-
ëÿíÿ-ãÿùÿðëÿíÿ îõóìàüà áàøëàäû:
Éåìÿê îòàüûíäà äàäëû øîðáà âàð,
Ýöëëö íèì÷ÿëÿðäÿí éàüëû áóü ãàëõàð...
Êèì øîðáà éåìèðñÿ, áóðäà äóðìàñûí.
Ëÿççÿòëè øîðáà, àõøàì øîðáàñû?!
Ëÿççÿòëè øîðáà, àõøàì øîðáàñû!
Ëÿççÿòëè øîðáà,
Àõøàì øîðáàñû,
Àõøàì øîðáàñû
Ëÿççÿòëè, ä à ä ë û ø î ð á à !
Áöòöí õþðÿêëÿðèí, – ùàìû áèëèð êè, –
Áóäóð ÿí äàäëûñû, áóäóð éàõøûñû.
Ãóø ÿòè íÿäèð êè áóíóí éàíûíäà,
Òÿêè áåëÿ øîðáà ãîé òåç-òåç îëñóí.
Ëÿççÿòëè øîðáà,
Ëÿççÿòëè øîðáà!
Àõøàì øîðáàñû,
Ëÿççÿòëè, ä à ä ë û ø î ð á à !

– Íÿãÿðàòûíû áèð äÿ! – äåéÿ Ãðèôîí ãûøãûðäû. Ìîê-Òàðòë åëÿ

íÿãÿðàòû òÿêðàð åòìÿê èñòÿéèðäè êè, óçàãäà ùàðàé åøèäèëäè.
– Ìÿùêÿìÿ áàøëàíûð!
Ãðèôîí ÷ûüûðäû:
– Ýåòäèê! – Î, Àëèñàíûí ÿëèíäÿí òóòàðàã, ìàùíûíûí ñîíà
÷àòìàñûíû ýþçëÿìÿéèá ãà÷äû.
Íÿôÿñè òÿíýèìèø Àëèñà ãà÷à-ãà÷à ñîðóøäó:
– Áó íÿ ìÿùêÿìÿäèð?
– Ýåòäèê! – Äàùà äà òåç ãà÷äû. Åéíè ñÿìòÿ ÿñÿí ìåù, ýåò-
ýåäÿ çÿèô åøèäèëÿí ìàùíûíûí ìåëàíõîëèê ñþçëÿðèíè îíëàðà ÷àòäûðûðäû:

Àõøàì øîðáàñû,
Ëÿççÿòëè, äàäëû øîðáà!
97
 ÕÛ ôÿñèë
ÊÅÊÑËßÐÈ ÊÈÌ ÎÜÓÐËÀÉÛÁ?
Îíëàð ìÿùêÿìÿ éåðèíÿ ýÿëèá ÷àòàíäà Ãûðìûçûòîõìàã Êðàë âÿ
Êðàëè÷à òàõòëàðûíäà ÿéëÿøìèøäèëÿð. Îíëàðû áþéöê áèð äÿñòÿ äþâðÿ-
éÿ àëìûøäû; áó äÿñòÿ êè÷èê ãóøëàðäàí, áöòöí íþâëÿðäÿí îëàí ùÿøÿ-
ðàòëàðäàí âÿ áèð äÿñòÿ êàðòäàí èáàðÿò èäè. Ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ êåøèê÷è
ÿñýÿð îëàí çÿíúèðëè Âàëåò îíëàðûí ãàðøûñûíäà äóðìóøäó. Êðàëûí
éàíûíäà äàéàíìûø Àü Äîâøàíûí áèð ÿëèíäÿ øåéïóð, î áèðèíäÿ
ïåðãàìåíò âàðäû. Ìÿùêÿìÿ çàëûíûí òÿí îðòàñûíäà êåêñëÿðëÿ äîëó
áþéöê áèð áîøãàá ýþçÿ ÷àðïûðäû. Îíëàð óçàãäàí åëÿ äàäëû ýþðö-
íöðäöëÿð êè, Àëèñà î äÿãèãÿ àúëûã ùèññ åòäè. “Êàø ìÿùêÿìÿ òåç
ãóðòàðàéäû, î äöøöíöðäö, – éåìÿéè ïàéëàéàéäûëàð?” Àììà äåéÿ-
ñÿí áóíà öìèä éîõ èäè. Âàõòûíû áèðòÿùÿð êå÷èðñèí äåéÿ î, ÿòðàô-
äàêû øåéëÿðÿ òàìàøà åòìÿéÿ áàøëàäû.
Àëèñà èíäèéÿ êèìè ìÿùêÿìÿäÿ îëìàìûøäû, ìÿùêÿìÿëÿð ùàã-
ãûíäà éàëíûç êèòàáëàðäà îõóìóøäó. Î, áþéöê ìÿìíóíèééÿòëÿ
èíàíäû êè, áóðäà ýþðäöéö øåéëÿðèí ùàìûñûíûí àäûíû äåéÿ áèëÿð.
“Áó ùàêèìäèð, – äöøöíäö, – ÷öíêè áàøûíäà ïàðèê âàð”.
Êðàë þçö ùàêèìëèê åäèðäè. Î, ïàðèêèí öñòöíäÿí òàú ãîéäóüóí-
äàí (áóíó íåúÿ åòäèéèíè ýþðìÿê èñòÿñÿíèç øÿêëÿ áàõûí), þçöíö
÷ÿêèá îòóðìóøäó, áó ÿëáÿòòÿ, ùå÷ Êðàëà éàðàøìûðäû.
“Áàõ, îðà èñÿ èúëàñ÷ûëàðûí êöðñöñöäöð, – Àëèñà äöøöíöðäö. –
Îðäàêû îí èêè úàíëû äà, (îíëàðäàí áÿçèëÿðè ùåéâàí, áÿçèëÿðè ãóø îëäó-
üóíäàí “úàíëû” äåìÿéÿ ìÿúáóð èäè) çÿííèìúÿ, èúëàñ÷ûëàðäûð”.
Î, ñîí ñþçö ö÷ äÿôÿ þç-þçöíÿ òÿêðàð åòäè âÿ ÷îõ þéöíäö,
÷öíêè áó ôèêèðäÿ èäè êè, – þçö äÿ ùàãëû îëàðàã-öìóìèééÿòëÿ, áó
ñþçöí ìÿíàñûíû êè÷èê ãûçëàðûí ÷îõ àç ãèñìè áèëèð. Ëàêèí “èúëàñ÷û-
ëàð” ñþçö êèìè “ìÿøâÿðÿò÷èëÿð” äÿ îíëàðà éàðàøûðäû.
Îí èêè èúëàñ÷û – ìÿøâÿðÿò÷èíèí ùàìûñû áèð íÿôÿð êèìè ãðèôåë
ëþâùÿëÿðèíäÿ ñÿéëÿ íÿ èñÿ éàçûðäûëàð.
– Îíëàð íÿ åäèðëÿð? – äåéÿ Àëèñà ïû÷ûëòû èëÿ Ãðèôîíäàí ñîðóøäó.
– Àõû ìÿùêÿìÿ ùÿëÿ áàøëàìàéûá, îíëàð íÿ éàçûðëàð?
– Îíëàð þç àäëàðûíû éàçûðëàð, – äåéÿ Ãðèôîí ïû÷ûëòû èëÿ úàâàá âåðäè,
– ÷öíêè ãîðõóðëàð êè, ìÿùêÿìÿíèí ñîíóíà ãÿäÿð àäëàðûíû óíóäàëàð.
98
 – Àé ñÿôåù úàíëûëàð! – Àëèñà àúûãëà óúàäàí äàíûøìàüà áàøëà-
ìûøäû êè, òÿëÿñèê þçöíö ñàõëàäû, ÷öíêè Àü Äîâøàí ãûøãûðäû:
– Ìÿùêÿìÿ çàëûíäà äàíûøûãëàð êÿñèëñèí!
Êðàë åéíÿéèíè òàõäû âÿ êèìèí äàíûøäûüûíû áèëìÿê ö÷öí äèããÿò-
ëÿ ÿòðàôà áàõäû.
Àëèñà èúëàñ÷ûëàðûí ãðèôåë ëþâùÿëÿðèíäÿ “Àé ñÿôåù úàíëûëàð!”
éàçäûãëàðûíû ýþðäö (÷öíêè àðõàäà îòóðìóøäó). Ùÿòòà îíëàðäàí áèðè
“ñÿôåù” ñþçöíö éàçà áèëìèð âÿ ãîíøóñóíäàí ñîðóøóðäó.
Àëèñà áåëÿ äöøöíäö: “Ìÿùêÿìÿ ãóðòàðàíà êèìè îíëàðûí ãðèôåë
ëþâùÿñèíäÿ î ãÿäÿð ñÿùâ îëàúàã êè, ýÿë ýþðÿñÿí”.
Èúëàñ÷ûëàðäàí áèðèíèí ãðèôåëè áÿðê úûðûëäàéûðäû. ßëáÿòòÿ, Àëèñà
áóíà äþçÿ áèëìÿçäè. Î, ìÿùêÿìÿ çàëûíû äîëàíûá èúëàñ÷ûíûí àðõà-
ñûíäà äóðäó âÿ ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá, ãðèôåëè îíóí ÿëèíäÿí àëäû.
Ãûç áóíó åëÿ úÿëä åòäè êè, çàâàëëû, áàëàúà èúëàñ÷û (Áó, Êÿðòÿíêÿëÿ
– Áèëë èäè) ãðèôåëèí íåúÿ éîõà ÷ûõäûüûíû ùå÷ ýþðìÿäè.
Êÿðòÿíêÿëÿ – Áèëë, ÿëèíè áîø-áîøóíà ÿòðàôäà ýÿçäèðäè âÿ ýö-
íöí ñîíóíà ãÿäÿð áàðìàüû èëÿ éàçìàüà ìÿúáóð îëäó. Áóíóí èñÿ
õåéðè éîõ èäè, ÷öíêè áàðìàã ëþâùÿäÿ èç ãîéìóðäó.
– Ùåðîëä, èòòèùàì ùþêìöíö åëàí åò! – äåéÿ Êðàë ÿìð âåðäè.
Àü Äîâøàí ö÷ äÿôÿ øåéïóð ÷àëäû, ñîíðà áöðìÿëÿíìèø ïåð-
ãàìåíòè à÷ûá îõóäó:
Ãûðìûçûòîõìàã ãûç ãîíàãëàðûíà
Äàäëû øèðèí ÷þðÿê áèøèðÿúÿêäè.
Ñîáàäàí ýþçöíö ÷ÿêäè áèð àíëûã,
Øèðèí ÷þðÿêëÿðè òàïà áèëìÿäè.
Øèðèí ÷þðÿêëÿðèí øèðèí õÿéàëû
Àç ÷ÿêäè, î øèðèí ñåâèíúÿ ùåéèô!
Äåìÿ Âàëåò èìèø îüðó, îíó äà
Ýåúÿ þç ãîéíóíà ÷ÿêèá, ýèçëÿéèá...
Êðàë èúëàñ÷ûëàðà äåäè:
– Ôèêèðëÿøèí âÿ ãÿðàðûíûçû áèëäèðèí!
– Èíäè éîõ, èíäè éîõ! – äåéÿ Äîâøàí òÿëÿñèê îíóí ñþçöíö
êÿñäè. – Ãÿðàðà ãÿäÿð ùÿëÿ ÷îõ èø âàð!
Êðàë äåäè:
99
 – Áèðèíúè øàùèäè ÷àüûðûí!
Àü Äîâøàí ö÷ äÿôÿ øåéïóð ÷àëäû âÿ åëàí åòäè:
– Áèðèíúè øàùèä!
Áèðèíúè øàùèä Øëéàïà÷û èäè. Î, áèð ÿëèíäÿ áèð ôèíúàí ÷àé, î áè-
ðèíäÿ áóòåðáðîä è÷ÿðè ýèðäè.
– Öçð èñòÿéèðÿì, ÿëàùÿçðÿò, – äåéÿ ñþçÿ áàøëàäû: – ×àéû è÷èá
ãóðòàðìàìûøäûì êè, ìÿíè ÷àüûðäûëàð.
Êðàë äåäè:
– Ãóðòàðìàëû èäèí, íÿ âàõò áàøëàìûøäûí?
Øëéàïà÷û Ìàðò Äîâøàíûíà áàõäû. Îíó ìÿùêÿìÿéÿ éîëà ñàëàð-
êÿí Ìàðò Äîâøàíû, ôûíäûã÷û Éóõóúóëóí ãîëóíà ýèðìèøäè.
Î äåäè:
– Çÿííèìúÿ ìàðòûí îí äþðäöíäÿ.
Ìàðò Äîâøàíû äåäè:
– Îí áåøèíäÿ.
– Îí àëòûñûíäà, – äåéÿ Éóõóúóë áèëäèðäè.
Êðàë èúëàñ÷ûëàðà äåäè:
– Éàçûí!
Èúëàñ÷ûëàð òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ ö÷ ðÿãÿìè ãðèôåë ëþâùÿñèíäÿ éàç-
äûëàð, öñò-öñòÿ ýÿëäèëÿð, íÿòèúÿíè äÿ øèëëèíã âÿ ïåíñëÿðÿ ÷åâèðäèëÿð.
– Øëéàïàíû ÷ûõàðò! – äåéÿ Êðàë Øëéàïà÷ûéà ÿìð åòäè.
Øëéàïà÷û äåäè:
– Áó ìÿíèì øëéàïàì äåéèë.
– Äåìÿëè îüóðëóãäóð! – Êðàë öçöíö èúëàñ÷ûëàðà òóòàðàã
ãûøãûðäû. Èúëàñ÷ûëàð î ñààò áóíó ëþâùÿëÿðèíäÿ ãåéä åòäèëÿð.
– Ìÿí øëéàïàëàðû ñàòìàã ö÷öí ñàõëàéûðàì, – äåéÿ Øëéàïà÷û
àéäûíëàøäûðäû, – þçöìöí èñÿ øëéàïàì îëìóð. Ìÿí øëéàïà÷ûéàì.
Áó çàìàí Êðàëè÷à åéíÿéèíè òàõäû âÿ ãÿçÿáëÿ ýþçëÿðèíè Øëéàïà-
÷ûéà áÿðÿëòäè. Øëéàïà÷ûíûí ðÿíýè ãà÷äû, î éåðèíäÿ ôûðëàíìàüà áàøëàäû.
– Èôàäÿíè âåð, – Êðàë äåäè. – Þçöí äÿ ÿñÿáèëÿøìÿ, éîõñà ÿìð
åäÿðÿì êè, ñÿíè åëÿ áóðàäàúà åäàì åòñèíëÿð.
Ýþðöíöð äåéèëìèø ñþçëÿð øàùèäè úÿñàðÿòÿ ýÿòèðìÿäè. Î, àéàüû-
íûí áèðèíè ýþòöðöá, î áèðèíè ãîéàðàã, ãîðõó èëÿ êðàëè÷àéà áàõûðäû.
Ùÿéÿúàíûíäàí ôèíúàíû áóòåðáðîä áèëèá áþéöê áèð ùèññÿíè ýÿìèðèá
ãîïàðòäû.
100
 Áó çàìàí Àëèñà, þçöíö ÷îõ ãÿðèáÿ ùèññ åòäè. Î, õåéëè âàõò íÿ
áàø âåðäèéèíè áèëìÿäè, íÿùàéÿò àíëàäû êè, áîéó éåíÿ óçàíìàüà
áàøëàéûá. Àëèñà äóðóá, ìÿùêÿìÿíè òÿðê åòìÿê èñòÿäè. Ëàêèí áèð àç
ôèêèðëÿøäè âÿ ãàëìàüû ãÿò åòäè. ×öíêè áóðäà ùÿëÿ êè, êèôàéÿò ãÿäÿð
éåð âàðäû.
Îíóíëà éàíàøû îòóðàí Éóõóúóë äåäè:
– Éàõøû îëàð êè, áèð àç î éàíà ÷ÿêèëÿñÿí. Ìÿí íÿôÿñ àëà áèëìèðÿì.
Àëèñà ãÿìëè-ãÿìëè àù ÷ÿêèá äåäè:
– ×ÿêèëÿ áèëìÿðÿì. Ìÿí óçàíûðàì.
– Ñÿíèí áóðäà óçàíìàüà èõòèéàðûí éîõäóð, – äåéÿ Éóõóúóë
åòèðàç åòäè.
Àëèñà úÿñàðÿòëÿ äåäè:
– Áîø-áîø äàíûøìàéûí. Ñèç þçöíöç äÿ óçàíûðñûíûç!
– Áÿëè, ìÿí òÿäðèúëÿ óçàíûðàì, – äåéÿ Éóõóúóë úàâàá âåðäè.
– Áó úöð ãåéðè-àäè øÿêèëäÿ éîõ! – Éóõóúóë ãàøãàáàüûíû ñàëëàéûá
àéàüà äóðäó, ìÿùêÿìÿ çàëûíûí î áèðè áàøûíà êå÷äè.
Êðàëè÷à áÿðÿëìèø ýþçëÿðèíè Øëéàïà÷ûäàí áèð ñàíèéÿ áåëÿ ÷ÿê-
ìèðäè. Éóõóúóë çàëû êå÷ÿðêÿí Êðàëè÷à ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâûíà äåäè:
– Ñîí êîíñåðòäÿ îõóéàíëàðûí ñèéàùûñûíû áóðà ýÿòèð. – Áàøûáÿ-
ëàëû Øëéàïà÷ûíû åëÿ ÿñìÿ òóòäó êè, ÷ÿêìÿëÿðè àéàãëàðûíäàí ÷ûõäû.
– Èôàäÿíè âåð! – äåéÿ ùèðñëÿíìèø Êðàë òÿêðàð åòäè. – Éîõñà ÿñÿáè-
ëÿøìÿéèíÿ áàõìàðàì, ÿìð åäÿðÿì êè, ñÿíè áó ñààòúà åäàì åòñèíëÿð.
– ßëàùÿçðÿò, ìÿí êàñûá àäàìàì, – äåéÿ Øëéàïà÷û òèòðÿê ñÿñëÿ
ñþçÿ áàøëàäû, – áèð ùÿôòÿ îëà-îëìàéà þç ÷àéûìû è÷ìÿéÿ áàøëàìû-
øàì...å, å, áèëìèðÿì, éà áóòåðáðîä àçàëìàüà áàøëàäû... éà äà áó
áèð ôèíúàí ÷àé...
– Íÿ ôèíúàí? – äåéÿ Êðàë ñîðóøäó.
– Ùÿð øåé áåëÿ áàøëàäû. Ôè... – äåéÿ Øëéàïà÷û èçàùàò âåðäè.
– ßëáÿòòÿ, ôèíúàí ñþçö “ôè” èëÿ áàøëàíûð, – Êðàë êÿñêèí òÿðçäÿ
îíóí ñþçöíö êÿñäè. – Áÿëêÿ ìÿíè êöò àäàì ùåñàá åäèðñÿí? –
Äàâàì åò!
– Ìÿí êàñûá àäàìàì, – äåéÿ Øëéàïà÷û ñþçöíÿ äàâàì åòäè âÿ
áàø âåðìèø áöòöí áó ÿùâàëàòëàðäàí ñîíðà ùÿð øåé ìÿíÿ áèð ôèíúàí
÷àé êèìè ýþðöíöð... Àììà Ìàðò Äîâøàíû äåäè êè...
Ìàðò Äîâøàíû òÿëÿñèê îíóí ñþçöíö êÿñäè:
101
 – Ìÿí ùå÷ íÿ äåìÿìèøäèì.
– Éîõ, äåìèøäèí! – Øëéàïà÷û åòèðàç åòäè.
– Ìÿí èíêàð åäèðÿì – äåéÿ Ìàðò Äîâøàíû ñþçöíöí öñòÿ äóðäó.
Êðàë äåäè:
– Î èíêàð åäèð. Èôàäÿíèí áó ùèññÿñèíè éàçìàéûí.
– Ùÿð ùàëäà Éóõóúóë äåìèøäè, – äàâàì åäÿí Øëéàïà÷û Éóõó-
úóëóí äà èíêàðûíäàí ãîðõàðàã íàðàùàò-íàðàùàò ÿòðàôà ýþç ýÿçäèðäè.
Éóõóúóë èñÿ úàâàá âåðìÿäè. Î, áÿðê éàòìûøäû.
– Ñîíðà ìÿí, Øëéàïà÷û äàâàì åòäè, – áèð ïàð÷à ÷þðÿéÿ éàü
éàõäûì.
Èúëàñ÷ûëàðäàí áèðè ñîðóøäó:
– Áÿñ Éóõóúóë íÿ äåìèøäè?
Øëéàïà÷û äåäè:
– Áàõ, ìÿí åëÿ ñÿùÿðäÿí áóíó éàäûìà ñàëà áèëìèðÿì.
– Éàäà ñàëìàëûñàí, – Êðàë äåäè, – éîõñà åäàì îëóíìàüûíû
ÿìð åäÿðÿì.
Çàâàëëû Øëéàïà÷û ôèíúàíû âÿ áóòåðáðîäó ÿëèíäÿí ñàëäû, áèð äèçè
öñòÿ äöøöá äåäè:
– ßëàùÿçðÿò ìÿí çÿèô àäàìàì... ìÿí...
Êðàë äåäè:
– Ñÿí ÷îõ çÿèô íàòèãñÿí.
Ùèíä äîíóçëàðûíäàí áèðè áóðàäàúà ÿë ÷àëìàüà áàøëàäû, ëàêèí
îíóí òÿøÿááöñö ïðèñòàâëàð òÿðÿôèíäÿí î ñààò éàòûðûëäû (Áó ñþç áèð
àç ÷ÿòèí îëäóüóíäàí, èíäè ùÿð øåéè ñèçÿ èçàù åäÿðÿì. Îíëàð àüçû
áàüëàíàí áþéöê ïàðóñèí òîðáà ýþòöðäöëÿð. Ùèíä äîíóçóíó áàøû-
àøàüû è÷èíÿ áàñûá, öñòöíäÿ îòóðäóëàð).
“×îõ øàäàì êè, áó ùàäèñÿíè þç ýþçëÿðèìëÿ ýþðäöì, – Àëèñà
äöøöíäö. – ×öíêè òåç-òåç ãÿçåòëÿðäÿ, ìÿùêÿìÿ ìÿëóìàòëàðûíûí
ñîíóíäà îõóéàðäûì: “Ñàëîíäà ÿë ÷àëìàüà òÿøÿááöñ ýþñòÿðÿíëÿð
âàðäû, ëàêèí áó òÿøÿááöñ î ñààò ìÿùêÿìÿ ïîëèñè òÿðÿôèíäÿí éàòû-
ðûëäû”, ëàêèí èíäèéÿ ãÿäÿð áóíóí ìÿíàñûíû áèëìèðäèì”.
– ßýÿð ñÿíèí áöòöí áèëäèéèí áóäóðñà, àéàüà äóðà áèëÿðñÿí,
– äåéÿ Êðàë ñþçöíÿ äàâàì åòäè.
– Ìÿí àéàüà äóðà áèëìèðÿì, – äåéÿ Øëéàïà÷û åòèðàç åòäè, – ÷öíêè
îíñóç äà àéàã öñòÿéÿì.
102
 Êðàë äåäè:
– Åëÿ èñÿ ÿéëÿøÿ áèëÿðñÿí.
Áó çàìàí áàøãà áèð ùèíä äîíóçó ÿë ÷àëäûñà äà, î äà “éàòûðûëäû”.
“Ùÿ, ùèíä äîíóçëàðûíûí èøè áèòäè! – Àëèñà äöøöíäö, – Èíäè èøëÿð
éàõøû ýåäÿð”.
Øëéàïà÷û õàíÿíäÿëÿðèí ñèéàùûñûíû îõóéàí Êðàëè÷àéà äåäè:
– Ìÿí ÷àéûìû è÷èá ãóðòàðìàã èñòÿéèðÿì.
– Ñÿí ýåäÿ áèëÿðñÿí, – äåéÿ Êðàë åëàí åòäè.
Øëéàïà÷û ÷ÿêìÿëÿðèíè áåëÿ ýåéìÿäÿí òÿëÿñèê ìÿùêÿìÿíè
òÿðê åòäè.
Êðàëè÷à, ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâëàðûíûí áèðèíÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê äåäè:
– Îðäà, ãàïûíûí äàëûíäàúà, úÿëä îíóí áàøûíû âóðóí!
– Ëàêèí ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâû ãàïûéà ÷àòàíà ãÿäÿð Øëéàïà÷û ýþç-
äÿí èòìèøäè.
– Î áèðè øàùèäè ÷àüûðûí! – äåéÿ Êðàë ÿìð åòäè.
Î áèðè øàùèä, Ùåðñîýèíéàíûí àøïàçû èäè. Î, ÿëèíäÿ èñòèîò ãóòóñó
òóòìóøäó, ùÿëÿ ìÿùêÿìÿ çàëûíà ýèðìÿìèøäÿí Àëèñà îíó òàíûäû.
×öíêè ãàïûíûí àüçûíäà äóðàíëàð ùàìûñû áèðäÿí àñãûðìàüà áàøëàäûëàð.
Êðàë äåäè:
– Èôàäÿíè âåð!
– Âåðìèðÿì! – äåéÿ Àøïàç úàâàá âåðäè.
Êðàë íàðàùàò÷ûëûãëà Àü Äîâøàíà áàõäû, î äà éàâàøúà äåäè:
– ßëàùÿçðÿò, ñèç áó øàùèäè ãàðøûëûãëû ñîðüó-ñóàëà òóòìàëûñûíûç.
– ßýÿð òóòìàëûéàìñà, òóòóì, – äåéÿ Êðàë, ìÿéóñ ùàëäà úàâàá
âåðäè. Î, ÿëëÿðèíè ñèíÿñè öñòÿ ÷àðïàçëàäû, ãàøãàáàüûíû åëÿ ñàëëàäû
êè, ýþçëÿðè, äåìÿê îëàð, ýþðöíìÿäè. Õåéëè Àøïàçà áàõäû, ñîíðà
áîüóã ñÿñëÿ äåäè:
– Êåêñ íÿäÿí äöçÿëèð?
Àøïàç äåäè:
– ßñàñ åòèáàðèëÿ èñòèîòäàí.
– Ïàòêàäàí, – àðõàäàí éóõóëó ñÿñ åøèäèëäè.
– Éóõóúóëó ðÿää åäèí! – äåéÿ Êðàëè÷à áàüûðäû. – Î Éóõóúó-
ëóí áàøû âóðóëñóí! Éóõóúóëó ìÿùêÿìÿ çàëûíäàí ãîâóí! Òàïäà-
ëàéûí îíó! Äèäèí îíó! Áàêåíáàðäëàðûíû ãîïàðäûí!
103
 Éóõóúóëó ãîâàíà ãÿäÿð áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ ìÿùêÿìÿäÿ
ãàðûøûãëûã äöøäö. Àðà ñàêèòëÿøÿíäÿí ñîíðà éåíèäÿí ìÿùêÿìÿ
ñîðüó-ñóàëà áàøëàéàíäà Àøïàç àðàäàí ÷ûõìûøäû.
Êðàë íàðàùàòëûãëà óúàäàí äåäè:
– Åéèá åòìÿç! Î áèðè øàùèäè ÷àüûðûí! – Êðàëè÷àéà äåäè: “ßçè-
çèì, áó øàùèäè, ãàðøûëûãëû ñîðüó-ñóàëà ñèç òóòìàëûñûíûç, àðòûã ìÿíèì
áàøûì ÷àòëàéûð”.
Àëèñà, Àü Äîâøàíûí ñèéàùûíû ÿëèíäÿ íåúÿ îéíàòäûüûíû ýþðöðäö
âÿ ìàðàãëà ñîíðàêû øàùèäèí êèì îëäóüóíó áèëìÿê èñòÿéèðäè... Ãûç
þç-þçöíÿ äåäè: “– ×öíêè ùÿëÿëèê îíëàð, ÷îõ àç èôàäÿ ÿëäÿ
åäèáëÿð”. – Çÿèô úûð ñÿñëè Àü Äîâøàí âàð ýöúö èëÿ óúàäàí úèéèëäÿ-
éÿðÿê – Àëèñà! – äåéÿ åëàí åòäèêäÿ ãûçûí íåúÿ òÿÿúúöá åòäèéèíè
òÿñÿââöðöíöçÿ ýÿòèðèí.

ÕÛÛ ôÿñèë
ÀËÈÑÀÍÛÍ ÈÔÀÄßÑÈ
Áóðäàéàì! – Áîéóíóí óçàíäûüûíû ùÿéÿúàíäàí óíóòìóø Àëèñà
ãûøãûðäû. Î, éåðèíäÿí åëÿ òÿëÿñèê ãàëõäû êè, ïàëòàðûíûí ÿòÿéè èúëàñ-
÷ûëàðûí êöðñöñöíö àøûðòäû. Èúëàñ÷ûëàð, úàìààòûí áàøûíà éûõûëûá, ÷àïà-
ëàìàüà áàøëàäûëàð. Îíëàðûí áó âÿçèééÿòè áèð ùÿôòÿ ÿââÿë Àëèñàíûí
òÿñàäöôÿí òîõóíóá àøûðòäûüû ãûçûëáàëûã àêâàðèóìóíó õàòûðëàòäû.
Î, ñîí äÿðÿúÿ ïÿðò îëäó.
– Àù, öçð èñòÿéèðÿì! – äåéèá èúëàñ÷ûëàðû ãàëäûðìàüà áàøëàäû.
×öíêè ãûçûëáàëûãëàðëà îëàí ÿùâàëàò áöòöíëöêëÿ éàäûíà äöøäö âÿ
òÿñÿââöð åòäè êè, äÿðùàë ãàëäûðûá èúëàñ÷ûëàðû éåðëÿðèíäÿ ÿéëÿøäèð-
ìÿñÿ, îíëàð þëÿ áèëÿðëÿð.
Êðàë òÿíòÿíÿ èëÿ äåäè:
– Áöòöí èúëàñ÷ûëàð þç éåðèíÿ ãàéûòìàéûíúà ìÿùêÿìÿ äàâàì
åäÿ áèëìÿç! – Àúûãëà Àëèñàéà áàõàðàã, âóðüó èëÿ ñþçöíö ãóðòàðäû:
– Âÿññàëàì!
Àëèñà èúëàñ÷ûëàð êöðñöñöíÿ áàõûá ýþðäö êè, Êÿðòÿíêÿëÿíè áàøû-
àøàüû ãîéóá. ×þíìÿéÿ ùå÷ áèð èìêàíû îëìàéàí çàâàëëû, áàëàúà
104
úàíëû, ÿñÿáè-ÿñÿáè ãóéðóüóíó î éàí-áó éàíà éåëëÿéèðäè. Àëèñà î
ñààò Êÿðòÿíêÿëÿíè ãàëäûðäû âÿ áó äÿôÿ áàøûéóõàðû ãîéäó.
“Àììà áóíóí ìÿíàñû éîõäóð, – þç-þçöíÿ äöøöíäö. – Ìÿí
áåëÿ ôèêèðäÿéÿì êè, áàøûàøàüû âÿ éà áàøûéóõàðû äóðìàüûíà áàõ-
ìàéàðàã, îíóí ìÿùêÿìÿéÿ ùå÷ áèð õåéðè äÿéìÿéÿúÿê”.
Ãðèôåë ëþâùÿëÿðè, ãðèôåëëÿð òàïûëûá éèéÿëÿðèíÿ ãàéòàðûëäûãäàí
ñîíðà èúëàñ÷ûëàð áèð àç áóíäàí ÿââÿëêè ôàúèÿíèí ñàðñûíòûëàðûíäàí
áèðòÿùÿð þçëÿðèíÿ ýÿëèá, ÿùâàëàòû ñÿéëÿ éàçìàüà áàøëàäûëàð. Áèðúÿ
Êÿðòÿíêÿëÿ, áàø âåðìèø ùàäèñÿäÿí î ãÿäÿð ùåéðÿòëÿíìèøäè êè,
ùå÷ íÿ åäÿ áèëìèðäè, àüçûà÷ûëà ãàëìûøäû, ýþçëÿðèíè ìÿùêÿìÿ çàëû-
íûí òàâàíûíà çèëëÿìèøäè.
– Áó èø áàðÿäÿ ñÿí íÿ áèëèðñÿí? – äåéÿ Êðàë Àëèñàäàí ñîðóøäó.
Àëèñà äåäè:
– Ùå÷ íÿ!
– Ùå÷ íÿ áèð øåé? – äåéÿ Êðàë òÿêèä åäèðäè.
– Ùå÷ íÿ áèð øåé! – äåéÿ Àëèñà òÿêðàð åòäè.
Êðàë èúëàñ÷ûëàðà òÿðÿô äþíÿðÿê äåäè:
– Áó ÷îõ âàúèáäèð.
Èúëàñ÷ûëàð òÿçÿúÿ éàçìàüà áàøëàìûøäûëàð êè, Àü Äîâøàí îíëàðû
ñàõëàäû:
– ßëàùÿçðÿò, øöáùÿñèç, ñèç, âàúèá äåéèë, äåìÿê èñòÿéèðäèíèç –
î, ÷îõ åùòèðàìëà ñÿùâè äöçÿëäÿðÿê, ãàøãàáàüûíû ñàëëàäû âÿ Êðàëà
àüûç-áóðíóíó ÿéäè.
– ßëáÿòòÿ, âàúèá äåéèë. Ìÿí äÿ ìÿùç áóíó äåìÿê èñòÿéèðäèì.
– Êðàë òÿëÿñèê ðàçû îëóá, òÿêðàð åòìÿéÿ áàøëàäû: – Âàúèáäèð-âàúèá
äåéèë; âàúèá äåéèë – âàúèáäèð. – Ñàíêè ùàíñû ñþçöí äàùà éàõøû ñÿñ-
ëÿíäèéèíè àéäûíëàøäûðìàã èñòÿéèðäè.
Èúëàñëûëàðûí áÿçèëÿðè “âàúèá”, áÿçèëÿðè èñÿ “âàúèá äåéèë” éàçäûëàð.
Àëèñà èúëàñ÷ûëàðûí ãðèôåë ëþâùÿëÿðèíäÿ íÿ éàçûëäûüûíû éàõøûúà ýþðöðäö.
“Àììà áóíóí ùå÷ áèð ìÿíàñû éîõäóð” – Î, þç-þçöíÿ äöøöíäö.
Áèð ãÿäÿð ñÿéëÿ éàääàø äÿôòÿð÷ÿñèíÿ íÿ èñÿ éàçàí Êðàë, áó
çàìàí ãûøãûðäû:
– Ñàêèò! – Î, äÿôòÿð÷ÿíèí öçöíäÿí îõóäó: “Ãûðõ èêèíúè ãàíóí.
Áîéëàðû áèð ìèëäÿí àðòûã îëàí áöòöí øÿõñëÿð ìÿùêÿìÿíè òÿðê
åòìÿëèäèðëÿð”.
105
 Àëèñà äåäè:
– Ìÿíèì áîéóì áèð ìèë äåéèë.
– Éîõ, áèð ìèëäèð, – äåéÿ Êðàë åòèðàç åòäè.
– Áîéóí èêè ìèëÿ éàõûíäûð, – äåéÿ Êðàëè÷à ÿëàâÿ åòäè.
Àëèñà äåäè:
– Ùÿð ùàëäà ìÿí ÷ûõìàéàúàüàì, áèð äÿ êè, áó äàèìè ãàíóí
äåéèë, îíó åëÿ èíäèúÿ ôèêèðëÿøèá äåäèíèç.
Êðàë äåäè:
– Áó, êèòàáäà îëàí ÿí ãÿäèì ãàíóíëàðäàí áèðèäèð.
– Îíäà ýÿðÿê Áèð Íþìðÿëè Ãàíóí îëàéäû, – äåéÿ Àëèñà åòèðàç
åòäè.
Êðàëûí ðÿíýè ãà÷äû, òåç éàääàø êèòàá÷àñûíû þðòäö. Î, çÿèô, òèò-
ðÿê ñÿñëÿ èúëàñ÷ûëàðà äåäè:
– Ãÿðàðûíûçû ÷ûõàðûí.
– ßëàùÿçðÿò ìàðàãëàíûðñà, éåíè äÿëèëëÿð ÿëäÿ åäèëèá! – äåéÿ Àü
Äîâøàí òÿëÿñèê éåðèíäÿí ãàëõäû. –Áó ñÿíÿä åëÿ èíäèúÿ ãàëäûðûëûá.
– Îðäà íÿ éàçûëûá? – äåéÿ Êðàë ñîðóøäó.
– Îíó ùÿëÿ îõóìàìûøàì, – äåéÿ Àü Äîâøàí úàâàá âåðäè.
– Ëàêèí, äåéÿñÿí, áó, ìöãÿññèðèí... êèìÿ èñÿ éàçäûüû ìÿêòóáäóð.
Êðàë äåäè:
– Áåëÿ äÿ îëìàëû èäè, ÷öíêè ÿêñÿð ùàëëàðäà ìÿêòóá êèìÿ èñÿ
éàçûëûð.
– Î êèìÿ éàçûëûá? – äåéÿ èúëàñ÷ûëàðäàí áèðè ñîðóøäó.
– Ùå÷ êèìÿ, – äåéÿ Àü Äîâøàí úàâàá âåðäè. – Øöáùÿñèç êè,
öñòöíäÿ ùå÷ íÿ éàçûëìàéûá. – Áó ñþçëÿðëÿ î, ÿëéàçìàíû à÷ûá
ÿëàâÿ åòäè. – Áèð äÿ êè, áó ìÿêòóá äåéèë, øåðäèð.
Áàøãà áèð èúëàñ÷û ñîðóøäó:
– Îíó ìöãÿññèð þç ÿëè èëÿ éàçûá?
– Õåéð, – Àü Äîâøàí úàâàá âåðäè, – øöáùÿ äîüóðàí äà áóäóð.
×àøìûø èúëàñ÷ûëàð áèð-áèðèíÿ áàõäûëàð.
Êðàë äåäè:
– Øöáùÿñèç, î êèìèíñÿ èìçàñûíû ãîéóá.
– Èúëàñ÷ûëàðûí ñèôÿòèíäÿ éåíÿ òÿáÿññöì ñåçèëäè.
Âàëåò äåäè:
106
 – ßëàùÿçðÿòèí ãóëëóüóíà ÿðç îëñóí êè, áó ìÿêòóáó ìÿí éàç-
ìàìûøàì âÿ ùå÷ êÿñ ñöáóò åäÿ áèëìÿç ìÿí éàçìûøàì, ÷öíêè
àëòûíäà èìçà éîõäóð.
– Èìçàíûí îëìàìàüû, – Êðàë åòèðàç åòäè, – ñÿíèí èøèíè ïèñëÿøäè-
ðèð. Ñþçñöç êè, ñÿíèí ïèñ áèð íèééÿòèí îëóá, éîõñà áàøãà íàìóñëó
àäàìëàð êèìè ñÿí äÿ èìçàíû ãîéàðäûí.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà ýóðóëòóëó àëãûøëàð ãîïäó. Ùÿãèãÿòÿí äÿ
áó, Êðàëûí áöòöí ýöí ÿðçèíäÿ äåäèéè áèðèíúè àüûëëû ñþç èäè.
Êðàëè÷à äåäè:
– ßëáÿòòÿ, îíóí òÿãñèðè ñöáóò îëóíäó, îíà ýþðÿ áàøû...
– Ùå÷ áèð øåé ñöáóò îëóíìàéûá, – äåéÿ Àëèñà åòèðàç åòäè. – Ñèç
ùå÷ øåðèí ìÿçìóíóíó äà áèëìèðñèíèç!
– Øåðè îõó! – äåéÿ Êðàë ÿìð åòäè.
Àü Äîâøàí åéíÿéèíè òàõûá ñîðóøäó:
– ßëàùÿçðÿò, øåðè ùàðäàí îõóéóì?
Êðàë úèääèééÿòëÿ äåäè:
– ßââÿëäÿí áàøëà âÿ àõûðà ãÿäÿð äàâàì åò, ñîíðà äàéàí!
Ìÿùêÿìÿ çàëûíà òàì ñöêóò ÷þêäö. Àü Äîâøàí øåðè îõóéóðäó:
Îíóí éàíûíäàñàí – ìÿíÿ äåéèáëÿð.
Áóíäàí çÿððÿ ãÿäÿð èíúèìÿäèì ìÿí;
Ìÿíè ÿí àüûëëû àäàì áèëèðëÿð.
Áèð èø âàð êè, öçìÿê ýÿëìèð ÿëèìäÿí.

Ñèç äÿ åøèòäèíèç, õÿáÿð äîüðóäóð...

Ìÿíè õèëàñ åòäè éàëíûç òàëåéèì.
ßýÿð î àçàúûã òÿëÿññÿ, èøäèð
Ñÿíè áó áÿëàäàí ãóðòàðìàç ùå÷ êèì.

Ìÿí îíóí ö÷öí òÿê – áèð, îíëàðñà – èêè,

Ñÿí èñÿ áèçèì÷öí ùÿòòà ëàï – ö÷ñÿí.
Áèð àçàúûã ãîíàã ãàëàíäàí ñîíðà.
Áóíëàð äà ñÿíèíäèð – þçöí áèëÿðñÿí.

Áèë êè, î äà, ìÿí äÿ ðèñê åëÿéèðèê,

Àõû äþçìÿê îëìóð, éîðóëäóì àðòûã.
107
 Î áèðè äÿ, ñÿí äÿ, áèç äÿ àíä è÷äèê,
Îíëàðà áÿõø åäÿê éåíÿ àçàäëûã.

Åëÿ áóíà ýþðÿ î âàõòäàí, îíó

Öðÿêýåòìÿ òóòóá, ýþðìöðñÿí ìÿýÿð?
Áèçè âÿ îíëàðû, î áèðèñèíè
Ñÿíñÿí àéðû ñàëàí, åäÿí äÿðáÿäÿð.

Ãîé î áèðè áèëñèí, îíóí ùÿð çàìàí

Îíëàðà éàõøûëûã åòìÿêäèð ãÿñäè.
Áó ñèððè éàéìàéûí áóðäàí êÿíàðà,
Áèð êÿñèí õÿáÿðè îëìàñûí ãÿòè.

– Èíäèéÿ ãÿäÿð äèíëÿäèéèìèç øàùèäëÿðèí èôàäÿñèíäÿí áó, ÿí

âàúèáè èäè, – äåéÿ Êðàë, ÿëëÿðèíè îâóøäóðäó. – Èíäè ãîé èúëàñ÷ûëàð...
Àëèñà äåäè:
– ßýÿð îíëàðäàí áèðè áó øåðè àéäûíëàøäûðà áèëÿðñÿ, – î, áèð íå÷ÿ
äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ åëÿ áþéöìöøäö êè, Êðàëûí ñþçöíö êÿñìÿêäÿí
ãîðõìóðäó, – îíà àëòû ïåíñ âåðÿúÿì. Ìÿí øåðäÿ çÿððÿ ãÿäÿð äÿ
ìÿíà ýþðìöðÿì.
Èúëàñ÷ûëàð ãðèôåë ëþâùÿëÿðèíäÿ éàçäûëàð: “Î, øåðäÿ çÿððÿ ãÿäÿð
äÿ ìÿíà ýþðìöð”. Ëàêèí áèðè äÿ îõóíìóø øåðè àéäûíëàøäûðìàüà
úÿùä åòìÿäè.
Êðàë äåäè:
– ßýÿð øåðèí ùå÷ áèð ìÿíàñû éîõäóðñà, áó áèçè ëöçóìñóç íàðà-
ùàò÷ûëûãäàí õèëàñ åäèð, ÷öíêè øåðäÿ ìÿíà àõòàðìàëû îëìàéàúàüûã.
Ëàêèí, äåéÿñÿí... – ÿëéàçìàíû äèçè öñòÿ ùàìàðëàéà-ùàìàðëàéà
ýþçöíöí áèðè èëÿ îíà áàõàðàã ÿëàâÿ åòäè. – Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áóð-
äà àç äà îëñà ìÿíà âàð: “Áèð èø âàð êè, öçìÿê ÿëèìäÿí ýÿëìèð”,
– öçöíö Âàëåòÿ òÿðÿô ÷åâèðèá ñîðóøäó: “Ñÿí öçìÿéè áàúàðûðñàí?”
Âàëåò êÿäÿðëÿ áàøûíû áóëàäû:
– Öçìÿéè áàúàðàíà îõøàìûð! – äåéÿ åòèðàç åòäè. (Î, öçìÿéè
ùÿãèãÿòÿí äÿ áàúàðìûðäû, ÷öíêè òàìàì êàðòîíäàí äöçÿëäèëìèøäè).
Êðàë äåäè:
– Èíäèéÿ ãÿäÿð ùÿð øåé éàõøû ýåäèð, – âÿ øåðè áóðíóíóí àëòûíäà
ìûçûëäàäû: “Ñèç äÿ åøèòäèíèç, õÿáÿð äîüðóäóð” – áó, ÿëáÿòòÿ,
108
èúëàñ÷ûëàðäûð...” “ßýÿð... î òÿëÿññÿ...” áó äà, øöáùÿñèç êè, Êðàëè÷à
îëìàëûäûð...” (Ñÿíè áó áÿëàäàí ãóðòàðìàç ùå÷ êèì?”... – Äîüðóäàí
äà, ñÿíèí ùàëûí íåúÿ îëàð? – “Ìÿí îíóí ö÷öí òÿê áèð – îíëàðñà èêè”.
Áó äà ýþðöíöð êåêñèí ñèððèíè à÷ûð...
– Ëàêèí àðäûíúà ýÿëèð: “Áèð àçàúûã ãîíàã ãàëàíäàí ñîíðà
áóíëàð äà ñÿíèíäèð, þçöí áèëÿðñÿí” – Àëèñà äåäè:
– ßëáÿòòÿ, åëÿäèð êè, âàð. Áó äà îíëàð! – Êðàë áåëÿ äåéèá, ãàëè-
áàíÿ ìàñàäàêû êåêñëÿðÿ èøàðÿ åòäè. – Áóíäàí äà àéäûí øåð îëà áèë-
ìÿç. Äàùà ñîíðà “Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ î âàõòäàí îíó öðÿê ýåòìÿ
òóòóá, ýþðìöðñÿí ìÿýÿð” – Êðàëè÷àéà òÿðÿô äþíÿðÿê ñîðóøäó:
“Ìÿíèì ÿçèçèì, ýöìàí åäèðÿì êè, ñÿíèí ùå÷ âàõò öðÿéèí
ýåòìÿéèá?
– Ùå÷ âàõò – ùèääÿòëÿíìèø Êðàëè÷à ãûøãûðàðàã ìöðÿêêÿá-
ãàáûíû Êÿðòÿíêÿëÿíèí öñòöíÿ òóëëàäû. (Áÿäáÿõò, áàëàúà Áèëë ÷îõ-
äàí èäè êè, áàðìàüû èëÿ ëþâùÿñèíäÿ ùå÷ íÿ éàçìûðäû, ÷öíêè áàðìà-
üûíûí ùå÷ áèð èç áóðàõìàäûüûíû ýþðìöøäö. Ëàêèí èíäè î, áàðìàüûíû
öç-ýþçöíäÿí äàüûëàí ìöðÿêêÿáÿ áàòûðàðàã éåíèäÿí ÷îõ òÿëÿñèê
èøÿ ýèðèøäè âÿ ìöðÿêêÿá ãóðòàðàíà ãÿäÿð éàçäû).
– Åëÿ èñÿ ãîé áó ñþçëÿð ñèçè òÿÿúúöáëÿíäèðìÿñèí, – äåéÿ Êðàë
ýöëöìñÿéÿðÿê ìÿùêÿìÿíè ýþçäÿí êå÷èðòäè.
Çàë òàì ñöêóò è÷èíäÿ èäè.
– Áó êàëàìáóðäóð! – äåéÿ Êðàë àúûãëû-àúûãëû èçàù åòäèêäÿ
ùàìû ýöëäö.
– Èúëàñ÷ûëàð ãÿðàðëàðûíû äåñèíëÿð, – ýöí ÿðçèíäÿ Êðàë áó ñþçö
èéèðìèíúè äÿôÿ èäè êè, äåéèðäè.
– Éî-õ! – äåéÿ Êðàëè÷à åòèðàç åòäè. – ßââÿëúÿ åäàì, ñîíðà
ãÿðàð!
Àëèñà óúàäàí äåäè:
– Àüûëñûçëûãäûð. Ùå÷ ãÿðàðäàí ÿââÿë äÿ úÿçà îëàð?
Êðàëè÷à ïÿðòëÿøÿðÿê ãûøãûðäû:
– Äèëèíè ñàõëà.
Àëèñà äåäè:
– Ñàõëàìàéàúàüàì!
– Îíóí áàøû âóðóëñóí! – äåéÿ Êðàëè÷à âàð ñÿñèëÿ ÷ûüûðäû.
109
 Ùÿðÿêÿò åäÿí îëìàäû.
– Àõû ñèç íÿñèíèç? – äåéÿ Àëèñà Êðàëè÷àíûí öñòöíÿ ÷ûüûðäû.
– Èíäè î, óçàíûá ÿââÿëêè áîéóíà ÷àòìûøäû. – Ñèç àíúàã âÿ àíúàã
áèð äÿñò êàðòñûíûç!
Ýþçëÿíèëìÿäèí áèð äÿñò êàðò ùàâàéà ãàëõàðàã îíóí öñòöíÿ
øûüûäû.
Àëèñà ãîðõóäàí âÿ ãÿçÿáäÿí àñòàúà ãûøãûðäû. Î, ÿëëÿðè èëÿ öñ-
òöíÿ ùöúóì ÷ÿêÿí êàðòëàðû ãîâäó. Ñîíðà áèðäÿí áàøûíû áàúûñûíûí
äèçëÿðè öñòÿ ãîéóá ñàùèëäÿ óçàíäûüûíû ýþðäö. Ãóðó éàðïàãëàð ùà-
âàäà äàèðÿ úûçàðàã îíóí öçöíÿ äöøöðäö.
Áàúûñû åùìàë-åùìàë ùÿìèí éàðïàãëàðû ýþòöðÿ-ýþòöðÿ äåéèðäè:
– Àëèñà, ÿçèçèì, îéàí! Ñÿí íÿ éàìàí ÷îõ éàòäûí!
Àëèñà äåäè:
– Åù, ìÿí åëÿ ãÿðèáÿ éóõó ýþðöðäöì êè!
Ñîíðà î, ñèçèí èíäèúÿ îõóäóüóíóç ãÿðèáÿ ÿùâàëàòëàðäàí áèð
íå÷ÿñèíè áàúûñûíà íÿãë åòäè.
Áàúûñû Àëèñàíû þïöá äåäè:
– Äîüðóäàí, ÿçèçèì, ÷îõ ãÿðèáÿ éóõó ýþðìöñÿí! Èíäè èñÿ ãà÷,
÷àéûíû è÷ – éîõñà ýåúèêÿðñÿí!
Àëèñà àéàüà ãàëõûá, ãà÷à-ãà÷à éîë áîéó äöøöíöðäö: Ùÿãèãÿ-
òÿí äÿ îíóí ýþðäöéö éóõó, ÷îõ ãÿðèáÿ éóõó èäè.
Áþéöê áàúûñû ùÿëÿ äÿ áàéàãêû éåðäÿ îòóðìóøäó. Î, áàøûíû
ãîëëàðû öñòÿ ãîéóá, áàòàí ýöíÿøÿ áàõà-áàõà, óçóí çàìàí áàëàúà
Àëèñà ùàããûíäà, îíóí áàøûíà ýÿëÿí ãÿðèáÿ ÿùâàëàòëàð áàðÿäÿ äöøö-
íöðäö. Î äà Àëèñà êèìè éàðûéóõóëó õÿéàë àëÿìèíÿ ãÿðã îëäó.
Îíóí õÿéàëûíäà ÿââÿëúÿ áàëàúà Àëèñà úàíëàíäû. Õûðäàúà ÿëëÿð
éåíÿ äÿ îíóí äèçëÿðèíè ãóúàãëàäû, êè÷èê áàúûíûí ïàðëàã, àüûëëû
ýþçëÿðè îíà çèëëÿíäè. Àëèñàíûí òàíûø ñÿñè ãóëàüûíäà ñÿñëÿíäè. Àëè-
ñàíûí ýþçëÿðè öñòÿ òþêöëÿí ñà÷ëàðûíû ÷åâèê áèð ùÿðÿêÿòëÿ ùÿìèøÿ
àðõàéà àòìàñû îíóí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà úàíëàíäû. Íÿ ãÿäÿð êè,
îíóí ñÿñèíè åøèäèðäè, ÿòðàôäàêû ùÿð øåé ñåùðëÿíìèø êèìè úàíëàíûð-
äû: êè÷èê áàúûñûíûí éóõóñóíäàêû ãÿðèáÿ úàíëûëàð áèð-áèðèíèí àðäûí-
úà ýÿëèá îíóí ýþçöíöí ãàáàüûíäàí êå÷èðäè.
Àü Äîâøàí ùàðàñà ãà÷ûðäû, àéàüû àëòûíäàêû ùöíäöð îò õûøûëäà-
éûðäû... Ñóäà ÷àïàëàéàí ãîðõìóø ñè÷àí, ãîíøó áàòàãëûãäàí þçöíÿ
110
éîë à÷ûðäû... Î, ôèíúàíëàðûí úèíýèëòèñèíè åøèäèðäè – Ìàðò Äîâøàíû âÿ
îíóí Äîñòëàðû àðàñûêÿñèëìÿäÿí ÷àé è÷èðäèëÿð. Êðàëè÷àíûí ñÿðò ñÿñè,
îíóí áÿäáÿõò ãîíàãëàðûíû þëöìÿ ìÿùêóì åäèðäè... Éåíÿ äÿ êþð-
ïÿ ÷îøãà Ùåðñîýèíéàíûí äèçè öñòÿ àñãûðûð, ÿòðàôäàêû áîøãàáëàð âÿ
íÿëáÿêèëÿð õûíúûì-õûíúûì îëóðäó... Éåíÿ Ãðèôîíóí ãûøãûðòûñû,
Êÿðòÿíêÿëÿ-Áèëëèí ÷ûüûðòûñû, “ìÿçëóì” ùèíä äîíóçëàðûíûí òþâøö-
ìÿñè èëÿ Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòëûí ùþíêöðòöñö áèð-áèðèíÿ
ãàðûøìûøäû...
Î, äåìÿê îëàð êè, Ìþúöçÿëÿð Àëÿìèíäÿ îëäóüóíà èíàíìûø êè-
ìè ýþçöéóìóëó õÿéàëà ýåòìèøäè. Ëàêèí áèëèðäè êè, ýþçëÿðèíè à÷àí
êèìè ùÿð øåé ÿââÿëêè øÿêëÿ äöøÿúÿê... Îòó õûøûëäàäàí êöëÿêäèð...
Ýþëäÿ äàëüà éàðàäàí – éûðüàëàíàí ãàìûøëàðäûð... Ôèíúàíëàðûí úèí-
ýèëòèñè – ãóçó çûíãûðîâëàðûíûí ñÿñèäèð... Êðàëè÷àíûí ãóëàãáàòûðûúû
áàüûðòûëàðû – áàëàúà ÷îáàíûí ñÿñèäèð... Êþðïÿíèí àñãûðòûñû, Ãðèôîíóí
ãûøãûðòûñû âÿ áöòöí áàøãà, ãÿðèáÿ ñÿñëÿð – òà ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê
èøëÿ ìÿøüóë îëàí ôåðìåð ùÿéÿòèíèí ñÿñ-êöéöíÿ, Ìîê-Òàðòëûí àüûð
áàüûðòûñû èñÿ óçàãäàêû ñöðöíöí ìÿëÿðòèñèíÿ ÷åâðèëÿúÿê. (Î áóíà
ÿìèí èäè).

111
 ÌÀÓÃËÈÍÈÍ ÃÀÐÄÀØËÀÐÛ

Àòà Úàíàâàð ýöíäöç äèíúÿëèá éóõóäàí àéûëàíäà ñààò éåääè

èäè. Ñèîí äàüëàðûíäà áó àõøàì ùàâà ÷îõ áöðêö èäè. Àòà Úàíàâàð
ãàøûíäû, ÿñíÿäè, éóõóñóíó äàüûòìàã ö÷öí êåéèìèø àéàãëàðûíû áèð-
áèð óçàäàðàã ýÿðíÿøäè. Àíà Úàíàâàð èñÿ áó âàõò éåêÿ áîç áàøûíû,
éåðäÿ òÿðïÿøÿ-òÿðïÿøÿ çèíýèëäÿøÿí äþðä áàëàñûíûí öñòöíÿ ãîéóá
ìöðýöëÿéèðäè. Áÿäèðëÿíìèø àé úàíàâàð àèëÿñèíèí éàøàäûüû ìàüà-
ðàíûí àüçûíû èøûãëàíäûðìûøäû.
– Óô! – äåéÿ Àòà Úàíàâàð äèëëÿíäè. – Éåíÿ îâà ÷ûõìàã âàõòûäûð.
Î, äàüûí éàìàúû èëÿ ñû÷ðàéà-ñû÷ðàéà äÿðÿéÿ åíìÿéÿ ùàçûðëà-
ìûøäû êè, ãóéðóüóíóí òöêëÿðè ïûðòëàøìûø áàëàúà áèð êþëýÿ ýèðÿúÿéÿ
éàõûíëàøäû âÿ ùûããûëäàéàðàã äåäè:
– Óüóð îëñóí, åé Úàíàâàðëàð Ïàäøàùû! Ñÿíèí íÿúèá áàëàëàðûíà
ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ àüàïïàã èòè äèøëÿð àðçó åäèðÿì. Ãîé, îíëàð ùå÷
áèð çàìàí óíóòìàñûíëàð êè, áó äöíéàäà àúëàð äà âàð!
Áó, Ãàáéàëàéàí Òàáàêè àäëû ÷àããàë èäè. Ùèíäèñòàíäà úàíàâàð-
ëàðûí Òàáàêèäÿí çÿùëÿñè ýåäèð, ÷öíêè î, âåéë-âåéë ýÿçÿðÿê ùàðà
îëäó áóðíóíó ñîõóð, ñþç ýÿçäèðèð, àðà âóðóð, êÿíä çèáèëëèêëÿðèíäÿ
åøÿëÿíÿðÿê ãàáàüûíà íÿ ýÿëäè éåéèð, ùÿòòà úûð-úûíäûðäàí, äÿðè
ïàð÷àñûíäàí áåëÿ èéðÿíìèð. Àíúàã áóíóíëà áåëÿ îíëàð Òàáàêèäÿí
ãîðõóðëàð äà, ÷öíêè î, áàøãà ùåéâàíëàðà íèñáÿòÿí äàùà òåç-òåç
ãóäóçëóã õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëóð, ñîíðà äà áàøëàéûð ìåøÿäÿ þçöíö
îðà-áóðà âóðìàüà. Áó âàõò ãàáàüûíà êèì äöøäö, ùàìûíû äàëàéûð.
Ùÿòòà ïÿëÿíý þçö äÿ áàëàúà Òàáàêèíèí ãóäóðäóüóíó ýþðÿíäÿ
ãà÷ûá ýèçëÿíèð, îíà ýþðÿ êè, âÿùøè ùåéâàí ö÷öí ÿí ïèñ ôÿëàêÿò ãó-
113
äóçëóãäóð. Áèçäÿ áóíà “ñóäàí ãîðõìà” õÿñòÿëèéè äåéèëèð. Ùåé-
âàíëàð èñÿ îíó “äèâàíè”, éÿíè ãóäóçëóã àäëàíäûðûðëàð âÿ îíäàí þç
úàíëàðûíû ãà÷ûá ýèçëÿíìÿêëÿ ãóðòàðûðëàð.
– Éàõøû, þçöí ýèð áàõ, – äåéÿ Àòà Úàíàâàð ãóðó-ãóðó úàâàá
âåðäè. – Àíúàã áóðäà éåìÿéÿ áèð øåé éîõäóð.
– Úàíàâàð ö÷öí éîõäóð, – äåéÿ Òàáàêè ùûããûëäàäû, – àíúàã
ìÿíèì êèìè õûðäà, àúèç ìÿõëóã ö÷öí áèð ïàð÷à ãóðó ñöìöê äÿ
áþéöê íåìÿòäèð. Áèç ÷àããàëëàðà íàøöêöð îëìàã éàðàøìàç.
Î, úÿñàðÿòñèç àääûìëàðëà ìàüàðàíûí éóõàðû òÿðÿôèíÿ ýåòäè,
îðàäà öñòöíäÿ ÿòè ãàëìûø áèð ïàð÷à ìàðàë ñöìöéö òàïûá, ÷îõ
ìÿìíóí ùàëäà éåðÿ ÷þêäö âÿ õûðûëòû èëÿ ýÿìèðìÿéÿ áàøëàäû.
– ×îõ ñàü îë, éåäèì, äîéäóì, – äåéÿ î éàëìàíà-éàëìàíà ðà-
çûëûã åòäè. – Íÿúèá áàëàëàðûí íÿ ãÿäÿð ãÿøÿíýäèðëÿð! Ýþçëÿðè íåúÿ
äÿ èðèäèð! Îíëàðûí ùÿëÿ íÿ âàõòûäûð êè! Éîõ, éîõ, ìÿí ýÿðÿê óíóò-
ìàéàéäûì êè, ïàäøàù áàëàëàðûíà ëàï äîüóëäóãëàðû ýöíäÿí óøàã
äåìÿê îëìàç, îíëàð ùÿìèøÿ áþéöêäöðëÿð.
Òàáàêè áàøãàëàðûíäàí ùå÷ äÿ ïèñ áèëìèðäè êè, óøàãëàðû öçëÿðèíÿ
òÿðèôëÿìÿêäÿí äàùà ãîðõóëó øåé éîõäóð, îíà ýþðÿ äÿ Àíà âÿ Àòà
Úàíàâàðëàðûí íåúÿ ïÿðò îëäóãëàðûíà ìÿìíóíèééÿòëÿ òàìàøà åäèðäè.
Òàáàêè òóòäóüó ïèñ èøäÿí çþâã àëàðàã áèð õåéëè äèíìÿçúÿ
îòóðäóãäàí ñîíðà àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Áþéöê ïÿëÿíý Øèðõàí îâëàüûíû äÿéèøèá. Î, èíäè áöòöí áó àéû
áóðàäà, äàüäà îâ åäÿúÿêäèð. Áóíó îíóí þçö ìÿíÿ äåéèá.
Øèðõàí ïÿëÿíý èäè. Î, ìàüàðàäàí èéèðìè ìèë àðàëûäà Âàéíãàí-
ãà ÷àéûíûí ñàùèëèíäÿ éàøàéûðäû.
– Èõòèéàðû éîõäóð! – äåéÿ Àòà Úàíàâàð ãÿçÿáëÿ äèëëÿíäè.
– Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíà ýþðÿ î, ùå÷ êèìÿ õÿáÿðäàðëûã åòìÿäÿí
îâëàüûíû äÿéèøÿ áèëìÿç. Î, îí ìèë ÿòðàôäà áöòöí îâëàðû ãà÷ûðäûá,
ïÿðàêÿíäÿ ñàëàð... Ìÿí... ìÿí èíäè èêèìèçèí ÿâÿçèíÿ îâ îâëà-
ìàëûéàì.
– Àõû, àíàñû îíóí àäûíû ÿáÿñ éåðÿ Ëàíãðè (Òîïàë) ãîéìàéûá
êè, – äåéÿ Àíà Úàíàâàð ñàêèòúÿ äèëëÿíäè. – Îíóí ëàï äîüóëäóüó
ýöíäÿí áèð àéàüû àõñàéûð. Åëÿ áóíà ýþðÿäèð êè, ùÿìèøÿ åâ ùåé-
âàíëàðû îâëàéûð. Âàéíãàíãà ñàùèëëÿðèíäÿêè êÿíäëÿðèí ÿùàëèñè îíóí
114
ÿëèíäÿí çèíùàðà ýÿëèáëÿð. Èíäè äÿ áèçèì òÿðÿôëÿðÿ òÿøðèô ýÿòèðèá êè,
áóðàäà äà áöòöí èøëÿðè êîðëàñûí: àäàìëàð îíóí äàëûíúà äöøöá
ìåøÿíèí ùÿð òÿðÿôèíè ýÿçÿúÿêëÿð. Îíó ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð,
àììà áèç ýÿðÿê áàëàëàðûìûçëà áèðëèêäÿ áàøûìûçû ýþòöðöá, áóðàäàí
áèð òÿðÿôÿ ãà÷àã, ÷öíêè àäàìëàð îíó éàíäûðàúàãëàð. Äîüðóñó, áèç
ýÿðÿê áóíóí ö÷öí Øèðõàíà òÿøÿêêöð åäÿê, éàõøû èø ýþðöá!
– Ñèçèí áó òÿøÿêêöðöíöçö îíà ÷àòäûðûììû? – äåéÿ Òàáàêè
ñîðóøäó.
– Ðÿää îë! – Àòà Úàíàâàð ùèääÿòëÿ ìûðûëäàíäû. – Ðÿää îë áó-
ðàäàí! Ýåò, ãîé àüàí îâà ÷ûõàíäà ñÿíè äÿ àïàðñûí! Áÿñäèð áó ýöí
ãàíûìûçû ãàðàëòäûüûí.
– Ìÿí ýåäèðÿì, – äåéÿ Òàáàêè ñàêèòúÿ úàâàá âåðäè. – Ñèç
þçöíöç òåçëèêëÿ àøàüûäàêû úÿíýÿëëèêäÿí Øèðõàíûí ñÿñèíè åøèäÿúÿê-
ñèíèç. Íàùàã éåðÿ ìÿí çÿùìÿò ÷ÿêèá áó òÿçÿ õÿáÿðè ñèçÿ ÷àòäûð-
ìàüà ýÿëäèì.
Àòà Úàíàâàð áèðäÿí ãóëàãëàðûíû øÿêëÿäè: àøàüûäàí, áàëàúà ÷àéà
òÿðÿô óçàíàí âàäèäÿí ïÿëÿíýèí ñÿðò, êèíëè, êÿñêèí, öðÿêñûõûúû íÿðÿñè
åøèäèëäè. Îíóí ïÿíúÿñèíÿ áèð øåé êå÷ìÿìèøäè. Èíäè, áóíóí áöòöí
úÿíýÿëëèéÿ ìÿëóì îëäóüóíäàí àçàúûã áåëÿ óòàíìûðäû.
Àòà Úàíàâàð:
– Àõìàã! – äåäè. – Ýåúÿ îâóíà ýþð íÿ úöð ñÿñ-êöéëÿ áàøëà-
éûð! Éÿãèí ôèêèðëÿøèð êè, áèçèì ìàðàëëàð Âàéíãàíãà ÷àéûíûí ñàùèë-
ëÿðèíäÿ éåéèá éàüëàíìûø êÿëëÿðèí òàéûäûð...
Àíà Úàíàâàð äåäè:
– Ñóññ! Îíóí áó ñààò îâëàäûüû íÿ êÿëäèð, íÿ äÿ ìàðàë. Î, èíñàí
îâëàéûð.
Íÿðèëòè áîüóã áèð ìûðûëòûéà ÷åâðèëÿðÿê ñàíêè åéíè âàõòäà ùÿð
òÿðÿôäÿí åøèäèëèðäè. Áó ùÿìèí íÿðèëòè èäè êè, ÷þëäÿ, à÷ûã ùàâàäà
ýåúÿëÿéÿí ìåøÿãûðàíëàðû, ãàðà÷ûëàðû ùÿìèøÿ ãîðõóäóð, áÿçÿí èñÿ
îíëàðû ãà÷àðàã áèðáàø ïÿëÿíýèí ïÿíúÿñèíÿ êå÷ìÿéÿ ìÿúáóð åäèð.
– Èíñàí îâëàéûð! – äåéÿ Àòà Úàíàâàð àü äèøëÿðèíè ãûúàäû. –
Ìÿýÿð ýþëëÿðäÿ ãóðáàüà-çàä àçäûð êè, îíà èíñàí ÿòè éåìÿê ëàçûì
îëóá, þçö äÿ áèçèì òîðïàãäà?
115
 Ùÿìèøÿ ìöÿééÿí áèð øåéÿ ÿñàñëàíàí Úÿíýÿëëèê Ãàíóíó éûðòûúû
ùåéâàíëàðà, éàëíûç îíëàð þç áàëàëàðûíà áàøãàñûíû þëäöðìÿéè þéðÿ-
äÿðêÿí èíñàí îâëàìàüà èúàçÿ âåðèð. Ùÿòòà, áó âàõò áåëÿ, éûðòûúû
ùåéâàí ìÿíñóá îëäóüó ñöðöíöí âÿ éà ãÿáèëÿíèí îâ åòäèéè éåðëÿð-
äÿ èíñàí þëäöðìÿìÿëèäèð. Þëäöðäöêäÿ ýåú-òåç ôèëëÿðèí öñòöíäÿ
ñèëàùëû àü àäàìëàð âÿ þçëÿðè èëÿ ñèíú, ôèøÿíý, ìÿøÿë ýþòöðÿí éöç-
ëÿðëÿ ãàðà àäàìëàð òþêöëöá ýÿëèðëÿð. Áåëÿ îëäóãäà úÿíýÿëëèéèí áöòöí
ñàêèíëÿðè ö÷öí ôÿëàêÿò áàøëàíûð. Éûðòûúû ùåéâàíëàð äåéèðëÿð êè, èíñàí
áöòöí úàíëûëàðûí ÿí çÿèôè, àúèçèäèð, áóíà ýþðÿ äÿ îíà òîõóíìàã
îâ÷óéà ëàéèã èø äåéèë. Îíëàð áèð äÿ äåéèðëÿð (âÿ áó ùÿãèãÿòäÿ äÿ
áåëÿäèð) êè, àäàìéåéÿíëÿð áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ãîòóðà òóòóëóðëàð,
äèøëÿðè òþêöëöð.
Úÿíýÿëëèêäÿí ýÿëÿí ìûðûëòû ñÿñè äàùà àéäûí åøèäèëäè âÿ
ñû÷ðàéûøà ùàçûð îëàí ïÿëÿíýèí ãóëàãáàòûðûúû “à-à-à” íÿðÿñè èëÿ
ñîíà éåòäè.
Ñîíðà äà ïÿëÿíý óëàìàñûíà áÿíçÿìÿéÿí óëàìà ñÿñè åøèäèëäè.
Áó, Øèðõàí èäè.
– Òóòà áèëìÿäè, – äåéÿ Àíà Úàíàâàð äèëëÿíäè, – íÿ ö÷öí,
ýþðÿñÿí?
Àòà Úàíàâàð ãà÷àðàã áèð íå÷ÿ àääûì ìàüàðàäàí àðàëàíäûãäà
êîëëóãäà åøÿëÿíÿí Øèðõàíûí àúûãëû ñÿñèíè åøèòäè.
– Àõìàã ïÿíúÿëÿðèíè éàíäûðäû. Îíóí àüëûíà áèð áàõ êè, îäóí-
÷óíóí òîíãàëû öñòöíÿ àòûëûð! – äåéÿ Àòà Úàíàâàð ôûíõûðäû. – Òàáàêè
äÿ îíóí éàíûíäàäûð.
Àíà Úàíàâàð ãóëàüûíûí áèðèíè òÿðïÿäÿðÿê äåäè:
– Êèì èñÿ äàüà ÷ûõûð. Ùàçûð îë!
Äîüðóäàí äà ìåøÿíèí ñûõ éåðèíäÿí àñòàúà õûøûëòû ýÿëèðäè. Àòà
Úàíàâàð äàë àéàãëàðû öñòÿ éåðÿ ÷þêÿðÿê ñû÷ðàìàüà ùàçûðëàøäû.
ßýÿð, ñèç áó âàõò îíà òàìàøà åòñÿéäèíèç, äöíéàäà ÿí òÿÿúúöáëö
áèð ùàäèñÿíèí – úàíàâàðûí ñû÷ðàéûø çàìàíû éàðûéîëäà íåúÿ äàéàíûá
äóðäóüóíóí øàùèäè îëàðäûíûç. Î, êèìèí öçÿðèíÿ úóìäóüóíó ùÿëÿ
ýþðìÿäÿí èðÿëè àòûëäû, ëàêèí áèð àí ñîíðà ãÿôèëäÿí äàéàíäû. Ìÿñÿ-
ëÿ áåëÿ îëäó êè, úàíàâàð ñû÷ðàéàðàã äþðä-áåø ôóò ùàâàéà ãàëõäû,
ñîíðà éåíÿ äÿ ÿââÿëêè éåðèíäÿ àøàüû åíäè.
116
 – Èíñàíäûð! – äåéÿ î ìûðûëäàäû. – Èíñàíäûð, þçö äÿ ëàï áàëàäûð!
Áèð áàõ!
Îíóí ëàï ãàáàüûíäà àüàúûí àë÷àã áóäàüûíäàí éàïûøàðàã ÷ûë-
ïàã, ãàðàáóüäàéû, òÿçÿúÿ àéàã à÷ìûø áèð óøàã – éóïéóìðó, éóì-
øàã, áàïáàëàúà áèð úàíëû ìÿõëóã äàéàíìûøäû. Ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè áó
úöð êþðïÿ áèð óøàã ýåúÿ âàõòû úàíàâàð ìàüàðàñûíà àéàã áàñìà-
ìûøäû. Î, Àòà Úàíàâàðûí ýþçöíöí è÷èíÿ áàõàðàã ýöëäö.
– Èíñàíûí áàëàñû áåëÿ îëóðìóø? – äåéÿ Àíà Úàíàâàð ñîðóøäó.
– Ìÿí îíëàðû ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð ýþðìÿìèøÿì. Îíó áóðà ýÿòèð.
Þç áàëàëàðûíû ùÿìèøÿ äèøèíäÿ îðà-áóðà äàøûìàüà àäÿò åòìèø
úàíàâàð ëàçûì ýÿëÿðñÿ éóìóðòàíû äà áàñûá ÿçìÿäÿí äèøèíäÿ àïàðà
áèëÿð. Èíäè äÿ åëÿ îëäó: Àòà Úàíàâàð èòè äèøëÿðè èëÿ óøàüûí êöðÿéèí-
äÿí ìþùêÿì éàïûøàðàã ýÿòèðèá þç áàëàëàðûíûí àðàñûíà ãîéäóãäà,
êþðïÿíèí ùÿòòà äÿðèñè áåëÿ úûçûëìàìûøäû.
Àíà Úàíàâàð ìåùðèáàí-ìåùðèáàí îíà áàõàðàã:
– Íÿ áàëàúàäûð! Ëàï ÿòúÿäèð, àììà íåúÿ äÿ úöðÿòëèäèð! – äåäè.
(Óøàã úàíàâàð áàëàëàðûíû î éàí-áó éàíà ñûõûøäûðûá, àíàíûí èñòè
áþéðöíäÿ þçöíÿ éåð åëÿéèðäè) – Àé! Î äà ÿìèð! Äåìÿê, èíñàí
áàëàñû áåëÿ îëóðìóø! Ùàíñû úàíàâàð þéöíöá äåéÿ áèëÿð êè, î,
èíäèéÿ ãÿäÿð þç êö÷öêëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ èíñàí áàëàñûíû äà ÿìèç-
äèðìèøäèð?
– Ìÿí åøèòìèøÿì êè, ãàáàãëàðäà áåëÿ øåéëÿð îëóá, àíúàã
áèçèì ñöðöäÿ éîõ. Î âàõò ìÿí ùÿëÿ éîõìóøàì, – äåéÿ Àòà
Úàíàâàð úàâàá âåðäè. – Î ùÿëÿ ëàï ÿòúÿäèð, òöêö éîõäóð, ìÿí
èñòÿñÿì, îíó áèð øàïàëàãëà þëäöðÿðäèì. Ýþðöðñÿí íåúÿ áàõûð, þçö
äÿ ãîðõìóð.
Ìàüàðàíûí àüçûíà äöøÿí àé èøûüû ñþíäö: Øèðõàíûí éåêÿ, äþðä-
êöíú áàøû âÿ ÷èéíè ìàüàðàíûí ýèðÿúÿéèíè òóòìóøäó. Îíóí äàë òÿ-
ðÿôèíäÿí Òàáàêèíèí úûð ñÿñè åøèäèëèðäè.
– Àüà, àüà, î áóðàéà ýèðäè!
– Øèðõàí áèçÿ ÷îõ õîø ýÿëèá, – äåéÿ Àòà Úàíàâàð äèëëÿíäè,
ëàêèí îíóí ýþçëÿðè ùèääÿòëÿ ïàðûëäàéûðäû. – Øèðõàí íÿ èñòÿéèð?
– Îâóíó! Èíñàí áàëàñû áóðàéà ýèðèá, – äåéÿ Øèðõàí úàâàá âåð-
äè. – Îíóí àòà-àíàñû ãà÷ûá úàíëàðûíû ãóðòàðäûëàð. Îíó ìÿíÿ âåðèí.
117
 Àòà Úàíàâàð äöç äåéèðìèø: Øèðõàí îäóí÷óíóí òîíãàëû öñòöíÿ
àòûëûá ïÿíúÿëÿðèíè éàíäûðìûøäû, îäóð êè, èíäè àüðûíûí øèääÿòèíäÿí
äàùà äà ãóäóçëàøìûøäû. Ëàêèí Àòà Úàíàâàð ÷îõ éàõøû áèëèðäè êè,
ïÿëÿíý ìàüàðàíûí äàð ýèðÿúÿéèíäÿí è÷ÿðè êå÷ÿ áèëìÿç. Ùÿòòà Øèð-
õàí èíäè ïÿð÷èì îëäóüó éåðäÿ áåëÿ ÷èéíèíè, ïÿíúÿñèíè òÿðïÿäÿ
áèëìèðäè. ßýÿð áèð àäàì ÷ÿëëÿéèí è÷ÿðèñèíÿ ýèðèá îðàäà âóðóøìàã
ôèêðèíÿ äöøñÿéäè, éÿãèí êè, î äà þçöíö Øèðõàíûí èíäèêè âÿçèééÿ-
òèíäÿêè êèìè ùèññ åäÿðäè.
Àòà Úàíàâàð äåäè:
– Úàíàâàðëàð àçàä õàëãäûð. Îíëàð àíúàã Ñöðö Áàø÷ûñûíûí äåäè-
éèíÿ ÿìÿë åëÿéèðëÿð, ùÿð éåòÿí çîëàãëû àäàìéåéÿíëÿðèí ñþçöíÿ
îíëàð áàõìûðëàð. Èíñàí áàëàñû áèçèìäèð. Èñòÿñÿê, þçöìöç äÿ îíó
ïàð÷àëàéà áèëÿðèê.
– “Èñòÿñÿê, èñòÿñÿê!” Ìÿíÿ íÿ âàð? Þëäöðäöéöì êÿëÿ àíä
îëñóí, ìÿí ñèçèí èò äàìûíà îõøàéàí áó ìàüàðàéà áóðíóìó ñîõóá,
þç ãàíóíè îâóìó ÷îõ ýþçëÿìÿéÿúÿéÿì! Ñèçèíëÿ Øèðõàí äàíûøûð,
åøèäèðñèíèçìè?!
Ïÿëÿíýèí ýþé ýóðóëòóñóíà áÿíçÿð íÿðèëòèñè ìàüàðàíû ëÿðçÿéÿ
ýÿòèðäè. Àíà Úàíàâàð áàëàëàðûíû êÿíàðà èòÿëÿéèá èðÿëè àòûëäû, îíóí
ãàðàíëûãäà áèð úöò éàøûë àéû õàòûðëàäàí ýþçëÿðè Øèðõàíûí ãÿçÿáëÿ
éàíàí ýþçëÿðè èëÿ ðàñòëàøäû.
– Ìÿí Ðàêøà (Èáëèñ) äà ñÿíÿ úàâàá âåðèðÿì: èíñàí áàëàñû ìÿ-
íèìäèð. Ëàíãðè, ìÿíèìëÿ äÿ ãàëàúàãäûð! Ùå÷ êèì îíó þëäöðÿ áèë-
ìÿç. Î, Ñöðöäÿ éàøàéûá, Ñöðö èëÿ áèðëèêäÿ ýÿçèá äîëàíàúàã, îâ
åäÿúÿêäèð. Åé ÷ûëïàã óøàãëàðû îâëàéàí, áàëûã, ãóðáàüà ãàòèëè, ñÿíè
èíäèäÿí õÿáÿðäàð åäèðÿì: áèð âàõò ýÿëÿúÿê êè, áó êþðïÿ þçö ñÿíè
îâëàìàüà ÷ûõàúàãäûð! Èíäè èñÿ ðÿää îë, éîõñà þëäöðäöéöì ìàðàëà
àíä è÷èðÿì (ìÿí ëåø éåìèðÿì), î äöíéàéà äþðä àéàüû àõñàã ýåäÿð-
ñÿí, Úÿíýÿëëèéèí öòöëìöø áÿäùåéáÿò ìÿõëóãó! Ðÿää îë áóðàäàí!
Àòà Úàíàâàð, Àíà Úàíàâàðà ùåéðÿòëÿ áàõûðäû. Î, âàõòèëÿ áåø
ãóðä èëÿ þëöì-äèðèì äàâàñûíà ýèðèá, Àíà Úàíàâàðû îíëàðûí ÿëèí-
äÿí àëäûüûíû àðòûã óíóòìóøäó. Î âàõòëàð Àíà Úàíàâàð ùÿëÿ ñöðö
èëÿ áèðëèêäÿ ýÿçÿðêÿí “Èáëèñ” àäûíû îíà ÿáÿñ éåðÿ âåðìÿìèøäèëÿð.
Èíäè Øèðõàí Àòà Úàíàâàðäàí ãîðõìóðäó, ëàêèí Àíà Úàíàâàðëà
118
áîüóøìàüà úöðÿò åòìèðäè, ÷öíêè áèëèðäè êè, öñòöíëöê îíóí òÿðÿôèí-
äÿäèð, î, äàâàéà ýèðñÿ, éà þëÿúÿê, éà äà êè, þëäöðìÿìèø ÿë ÷ÿê-
ìÿéÿúÿêäèð. Ïÿëÿíý ìûðûëäàíà-ìûðûëäàíà äàë-äàëû áàéûðà ÷ûõäû.
Þçöíö ýåíèøëèêäÿ ùèññ åäèíúÿ éåíèäÿí íÿðèëäÿäè:
– Þç ñàùèáèíèí ãàïûñûíäà ùÿð èò ùöðÿð! Áàõàðûã ùÿëÿ, èíñàí áà-
ëàñûíû þçöíÿ îüóëëóüà ýþòöðäöéöíÿ ýþðÿ Ñöðöéÿ íÿ úàâàá âåðÿ-
úÿêñÿí?... Áàëà ìÿíèìäèð, ýåú-òåç îíó éåéÿúÿéÿì, óçóíãóéðóã
îüðóëàð!
Àíà Úàíàâàð àüûð-àüûð íÿôÿñ àëà-àëà áàëàëàðûíûí éàíûíäà éåðÿ
óçàíäû. Àòà Úàíàâàð èñÿ îíà òÿðÿô ÷åâðèëÿðÿê ñÿðò-ñÿðò ìûðûëäàíäû:
– Øèðõàí áó äÿôÿ äöç äåéèð: èíñàí áàëàñûíû Ñöðöéÿ ýþñòÿðìÿê
ëàçûìäûð. Ñÿí äîüðóäàíìû îíó ñàõëàìàã èñòÿéèðñÿí, Àíà?
Áþéöðëÿðè àüûð-àüûð ãàëõûá-åíÿí Àíà Úàíàâàð äåäè:
– Ñàõëàìàã? Î, ýåúÿ âàõòû òÿêúÿ ëöì-ëöò áóðàéà, áèçèì éàíû-
ìûçà ýÿëèá, ùå÷ íÿäÿí ãîðõìàéûá! Áèð áàõ, áàëàëàðûìäàí áèðèíè
íåúÿ êÿíàðà èòÿëÿäè! Î àõñàã ãÿññàá áóíó þëäöðöá, ñîíðà äà
Âàéíãàíãà ÿêèëÿúÿêäè. Èíñàíëàð äà ãèñàñ àëìàã ö÷öí ýÿëèá áèçèì
ìàüàðàìûçû äàüûäàúàãäûëàð. Ñîðóøóðñàí êè, îíó ñàõëàéàúàãñàí-
ìû? Áÿëè, ñàõëàéàúàüàì. Ñàêèò óçàí. Áàëà ãóðáàüà! Ìÿí ñÿíèí
àäûíû áåëÿ äÿ ãîéóðàì. – Áàëà ãóðáàüà Ìàóãëè. Áèð çàìàí ýÿëÿ-
úÿê êè, åé Ìàóãëè, ñÿí Øèðõàíûí àðäûíúà äöøöá îíó îâëàéàúàãñàí,
íåúÿ êè, î èíäè ñÿíè îâëàéûðäû.
Àòà Úàíàâàð ñîðóøäó:
– Áÿñ Ñöðö áó èøÿ íÿ äåéÿð?
Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíäà àéäûí äåéèëèð êè, ùÿð áèð úàíàâàð þçöíÿ
àèëÿ äöçÿëòäèêäÿí ñîíðà Ñöðöäÿí ýåäÿ áèëÿð...Àíúàã áó øÿðòëÿ êè,
áàëàëàðû áèð ãÿäÿð áþéöéöá éåðèìÿéÿ áàøëàéàíäà îíëàðû, àäÿòÿí
àéäà áèð äÿôÿ àéäûíëûã çàìàíû òîïëàøàí Ñöðö Øóðàñûíà ýÿòèðèá
áàøãà ãóðäëàðûí ùàìûñûíà ýþñòÿðñèí. Áóíäàí ñîíðà êö÷öêëÿð èñòÿ-
äèêëÿðè éåðäÿ àðõàéûí ýÿçèá äîëàíà áèëÿðëÿð. Áàëà úàíàâàð èëê äÿôÿ
ìàðàë îâëàìàéûíúàéà ãÿäÿð áþéöê úàíàâàðëàðäàí ùå÷ áèðèíèí îíó
þëäöðìÿéÿ èõòèéàðû éîõäóð. Áóíóí úÿçàñû þëöìäöð. Ñöðö ãàòèëè
òàïäûãäà ìöòëÿã þëäöðÿð. Áèð äÿãèãÿ ôèêèðëÿøäèêäÿ ýþðÿðñÿí êè,
áó, åëÿ áåëÿ äÿ îëìàëûäûð.
119
 Àòà Úàíàâàð áèð ìöääÿò ýþçëÿäè, êö÷öêëÿð èðèëèá éàâàø-éàâàø
éåðèìÿéÿ áàøëàéàíäà, îíëàðû, Ìàóãëèíè âÿ Àíà Úàíàâàðû Ñöðöíöí
òîïëàøäûüû ýåúÿëÿðäÿí áèðèíäÿ Øóðà Ãàéàñûíà àïàðäû. Áó éåð ñûëäû-
ðûì áèð òÿïÿíèí çèðâÿñèíäÿ èäè, áóðàäàêû èðè-èðè ñàë äàøëàðûí àðõà-
ñûíäà àçû éöç úàíàâàð äàëäàëàíà áèëÿðäè. Þç ýöúöíÿ, úÿëäëèéèíÿ
ýþðÿ áöòöí Ñöðöéÿ áàø÷û ñå÷èëìèø Àêåëà àäëû íÿùÿíý, áîç áèð éàë-
ãóçàã ãàéàíûí öñòöíÿ ñÿðèëèá óçàíìûøäû. Îíäàí àøàüûäà èñÿ ìöõ-
òÿëèô éàøäà, ìöõòÿëèô ðÿíýäÿ ãûðõäàí ÷îõ úàíàâàð îòóðìóøäó. Áó-
ðàäà ïîðñóã êèìè ÷àëëàìûø, òÿêáÿòÿêäÿ êÿëÿ öñòöí ýÿëìèø ãîúà,
òÿúðöáÿëè úàíàâàðëàðäàí òóòìóø, ö÷éàøàð ãàðà ÿíèêëÿðÿ ãÿäÿð ùÿð
úöð úàíàâàð ýþðìÿê îëàðäû. Äîüðóäóð, ö÷éàøàð ÿíèêëÿð ùÿëÿ êÿëÿ
öñòöí ýÿëìÿê øÿðÿôèíÿ íàèë îëìàìûøäûëàð, àíúàã îíëàð áóíó áàúà-
ðàúàãëàðûíà øöáùÿ åòìèðäèëÿð. Éàëãóçàã áèð èëÿ éàõûí èäè êè, ñö-
ðöéÿ áàø÷ûëûã åäèðäè. Úàâàíëûüûíäà î èêè äÿôÿ úàíàâàð äóçàüûíà
äöøìöøäö. Áèðèíúèäÿ àäàìëàð îíó ìþùêÿì ÿçèøäèðìèø, ñîíðà äà
þëäöéöíö çÿíí åäÿðÿê òóëëàéûá ýåòìèøäèëÿð. Îäóð êè, èíñàíëàðûí
õàñèééÿòèíÿ, ãàíóí-ãàéäàëàðûíà áÿëÿä èäè. Øóðà Ãàéàñûíäà äå-
ìÿê îëàð êè, ùå÷ êèì äàíûøìûðäû. Êþðïÿ êö÷öêëÿð ìåéäàíûí îðòà-
ñûíäà éóìáàëàíûð, îéíàøûðäûëàð, îíëàðûí ÿòðàôûíäà èñÿ àòà-àíàëàðû
äàèðÿ âóðóá îòóðìóøäóëàð. Ùÿðäÿí éàøëû úàíàâàðëàðäàí áèðè àüûð-
àüûð éåðèíäÿí ãàëõàðàã áó âÿ éà äèýÿð êö÷öéÿ éàíàøûð, îíà äèã-
ãÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà éåíèäÿí ñÿññèç àääûìëàðëà ÿââÿëêè éåðèíÿ
ãàéûäûðäû. Áÿçÿí àíà þç áàëàëàðûíû áàøãà úàíàâàðëàðûí ýþðìÿéÿ-
úÿéèíäÿí ãîðõàðàã îíëàðû áóðóíëàéûá, àé èøûüû äöøÿí éåðÿ òÿðÿô
èòÿëÿéèðäè.
Àêåëà óçàíäûüû ãàéàäàí óëàäû:
– Ãàíóí ñèçÿ ìÿëóìäóð, åé úàíàâàðëàð! Ãàíóí ñèçÿ ìÿëóì-
äóð! Éàõøû-éàõøû áàõûí!
Ãàéüûêåø àíàëàð äÿðùàë áó ñþçëÿðè òÿêðàð åòäèëÿð:
– Áàõûí, éàõøû-éàõøû áàõûí, åé úàíàâàðëàð!
Íÿùàéÿò, Àòà Úàíàâàð Ìàóãëèíè ìåéäàí÷àíûí îðòàñûíà èòÿëÿ-
äè. Àíà Úàíàâàð òöêëÿðèíè ãàáàðòäû. Ìàóãëè èñÿ éåðÿ îòóðäó, ýöëäö
âÿ àé èøûüûíäà ïàðûëäàéàí õûðäà äàøëàðëà îéíàìàüà áàøëàäû.
Àêåëà ãàáàã ïÿíúÿëÿðè öñòöíÿ ãîéäóüó áàøûíû ãàëäûðìàäàí
ùÿðäÿíáèð:
120
 – Áàõûí, åé úàíàâàðëàð! – äåéÿ òÿêðàð åäèðäè.
Ãàéàíûí äàëûíäàí Øèðõàíûí áîüóã íÿðèëòèñè åøèäèëäè:
– Êþðïÿ ìÿíèìäèð! Âåðèí ìÿíÿ! Èíñàí áàëàñû Àçàä Õàëãûí
íÿéèíÿ ëàçûìäûð?
Àêåëà áó ñþçö âåúèíÿ äÿ àëìàéûá äåäè:
– Áàõûí, åé úàíàâàðëàð! Éàäëàðûí ñþçöíÿ ãóëàã àñìàã Àçàä
Õàëãûí íÿéèíÿ ëàçûìäûð? Éàõøû-éàõøû áàõûí!
Úàíàâàðëàð àüûç-àüûçà âåðèá áîüóã ñÿñëÿ ìûðûëäàíäûëàð, úàâàí
äþðäéàøàð ãóðäëàðäàí áèðè Àêåëàíûí ñþçöíÿ úàâàá îëàðàã Øèðõàíûí
ñóàëûíû òÿêðàð åòäè:
– Èíñàí áàëàñû Àçàä Õàëãûí íÿéèíÿ ëàçûìäûð?
Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíäà äåéèëèð êè, úàíàâàð áàëàñûíû Ñöðöéÿ ãÿ-
áóë åäÿðêÿí ìöáàùèñÿ ãàëõàðñà, îíóí õåéðèíÿ Ñöðöäÿí ÿí àçû èêè
úàíàâàð äàíûøìàëûäûð. Ëàêèí íÿ àòàíûí, íÿ äÿ àíàíûí ðÿéè íÿçÿðÿ
àëûíûð.
– Êèì, áó êþðïÿíèí ãÿáóë îëóíìàñûíûí òÿðÿôäàðûäûð? – äåéÿ
Àêåëà ñîðóøäó. – Àçàä Õàëãäàí êèì äàíûøìàã èñòÿéèð?
Úàâàá ÷ûõìàäûüûíû ýþðöíúÿ Àíà Úàíàâàð äþéöøÿ ùàçûðëàøäû;
î áèëèðäè êè, ìÿñÿëÿ äàâà èëÿ íÿòèúÿëÿíÿðñÿ, áó îíóí÷öí ñîí äþéöø
îëàúàãäûð.
Ëàêèí åëÿ áó àí Áàëó àäëû òÿíáÿë ãîíóð àéû äàë àéàãëàðû öñòÿ
ãàëõàðàã äîíãóëäàíäû; î, áàøãà úèíñäÿí îëàí éåýàíÿ éûðòûúû ùåé-
âàí èäè êè, Ñöðö Øóðàñûíäà èøòèðàê åòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèðäèëÿð. Úà-
íàâàð áàëàëàðûíà Úÿíýÿëëèê Ãàíóíó þéðÿäÿí ãîúà Áàëó èñòÿäèéè
áöòöí éåðëÿðäÿ ýÿçèá äîëàíà áèëÿðäè, ÷öíêè îíóí éåäèéè àíúàã
ãîç, áàë âÿ áèð äÿ ìöõòÿëèô êþêëÿðäèð.
Áàëó äåäè:
– Èíñàí áàëàñû? Íÿ îëàð êè, ìÿí îíóí ýþòöðöëìÿñèíÿ òÿðÿôäà-
ðàì. Îíäàí ùå÷ êèìÿ áèð çèéàí äÿéìÿç. Ìÿí äàíûøìàãäà óñòà
äåéèëÿì. Àíúàã ñþçöì ùÿìèøÿ äîüðóäóð. Ãîé, î äà Ñöðö èëÿ áèð-
ëèêäÿ ýÿçñèí. Ýÿëèí, áàøãàëàðû èëÿ áÿðàáÿð áó êþðïÿíè äÿ ãÿáóë
åäÿê. Ìÿí þçöì îíà òÿëèì âåðÿðÿì.
– Ýÿðÿê áèð áàøãàñû äà äàíûøñûí, – äåéÿ Àêåëà äèëëÿíäè. – Áàëó
þç ñþçöíö äåäè, î áèçèì êþðïÿëÿðèí ìöÿëëèìèäèð. Áàëóäàí áàøãà,
äàùà êèì äàíûøìàã èñòÿéèð?
121
 Îðòàëûüà ãàðà êþëýÿ äöøäö. Áó, Áàùèðÿ àäëû ãàðà ïàíòåð èäè, ðÿíýè
áàøäàí-àéàüà ìöðÿêêÿá òÿê ãàïãàðà îëñà äà, èøûãäà áöòöí áàøãà
ïàíòåðëÿð êèìè îíóí äà äÿðèñèíäÿ ìóàð öçÿðèíäÿêè éöíýöë íàõûø-
ëàðû àíäûðàí ïàðëàã ëÿêÿëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû Áàùè-
ðÿíè òàíûéûðäû âÿ ùå÷ êèì äÿ èñòÿìÿçäè êè, îíóí éîëóíó êÿññèí, ÷öíêè
î, Òàáàêè òÿê ùèéëÿýÿð, âÿùøè êÿë êèìè ùöíÿðëè, éàðàëû ôèë òÿê ãîðõó
áèëìÿçäè. Áóíóíëà áåëÿ Áàùèðÿíèí ñÿñè, àüàú êîüóøóíäàí äàì-
úûëàéàí éàáàíû áàë êèìè øèðèí, äÿðèñè èñÿ ãó òöêö êèìè éóìøàã èäè.
– Åé Àêåëà, åé Àçàä Õàëã! – äåéÿ î ìûðûëäàíäû. – Ñèçèí éûüûí-
úàüûíûçäà èøòèðàê åòìÿéÿ ìÿíèì ùå÷ áèð ùöãóãóì éîõäóð, ëàêèí
Úÿíýÿëëèê Ãàíóíó ýþñòÿðèð êè, ÿýÿð òÿçÿ êþðïÿíèí öñòöíäÿ ìö-
áàùèñÿ îëàðñà, ìöÿééÿí ìÿáëÿüÿ ùÿìèí êþðïÿíèí ùÿéàòûíû ñàòûí
àëìàã îëàð. Ùÿì äÿ Ãàíóíäà äåéèëìèð êè, áó ìÿáëÿüè êèì âåðÿ
áèëÿð, êèì âåðÿ áèëìÿç. Äîüðóäóðìó?
– Åëÿäèð! Äîüðóäóð! – äåéÿ ùÿìèøÿ àú îëàí úàâàí ãóðäëàð óëàø-
äûëàð. – Ãóëàã àñûí Áàùèðÿéÿ! Êþðïÿ ñàòûí àëûíà áèëÿð. Ãàíóí áåëÿäèð.
– Ìÿí áóðàäà äàíûøìàüà èõòèéàðûì îëìàäûüûíû áèëèðÿì, îíà
ýþðÿ äÿ ìÿíÿ èúàçÿ âåðìÿíèçè ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì.
– Äàíûø, äàíûø! – äåéÿ èéèðìè éåðäÿí ãûøãûðäûëàð.
– ×ûëïàã áèð êþðïÿíè þëäöðìÿê àéûáäûð. Áóíäàí äà áàøãà î
áþéöéÿíäÿí ñîíðà ñèçèí ö÷öí ýþçÿë áèð ÿéëÿíúÿ îëàúàãäûð. Áàëó
îíóí õåéðèíÿ ñþç äåäè. Ìÿí äÿ Áàëóíóí ñþçöíÿ áèð êÿë ÿëàâÿ
åäèðÿì, áóðàäàí úÿìè éàðûì ìèë àðàëûäà èíäèúÿ þëäöðöëìöø êþê
áèð êÿë... Áó øÿðòëÿ êè, ñèç èíñàí áàëàñûíû Ãàíóíäà ýþñòÿðèëäèéè êè-
ìè Ñöðöéÿ ãÿáóë åäÿñèíèç. Ìÿýÿð, áó, î ãÿäÿð ÷ÿòèí èøäèð?
Ùàé-êöé ãîïäó, îíëàðúà ñÿñ áèðäÿí óúàëäû:
– Íÿ çèéàíû âàð? Îíñóç äà ãûø éàüûøëàðû çàìàíû þëÿúÿêäèð.
Îíó ýöíÿø éàíäûðàúàãäûð. ×ûëïàã áèð Ãóðáàüà áàëàñû áèçÿ íÿ åäÿ
áèëÿð? Ãîé Ñöðöéÿ ãîøóëóá ýÿçñèí. Áàùèðÿ, áÿñ êÿë ùàðàäàäûð?
Ýÿëèí, êþðïÿíè ãÿáóë åäÿê!
Ìàóãëèíèí áàøû éåíÿ äÿ ÿââÿëêè êèìè õûðäà äàøëàðëà îéíàìà-
üà ãàðûøäûüûíäàí úàíàâàðëàðûí áèð-áèðèíèí àðäûíúà éàõûíëàøûá îíó
ýþçäÿí êå÷èðäèêëÿðèíè ýþðìöðäö. Íÿùàéÿò, îíëàðûí ùàìûñû òÿïÿ-
äÿí åíèá, þëäöðöëìöø êÿëèí àðäûíúà ýåòäè; òÿïÿäÿ éàëíûç Àêåëà,
122
Áàùèðÿ, Áàëó âÿ áèð äÿ Áàëà ãóðáàüà Ìàóãëèíèí àèëÿñè ãàëäû. Ùÿëÿ
äÿ ãàðàíëûãäà Øèðõàíûí íÿðÿñè åøèäèëèðäè, Ìàóãëèíè îíà âåðìÿäèê-
ëÿðèíÿ ýþðÿ áÿðê àúûãëàíìûøäû.
– Ùÿ, ùÿ, áèð àç äà áÿðê ãûøãûð! – äåéÿ Áàùèðÿ þç-þçöíÿ
äîäàãàëòû äèëëÿíäè. – Âàõò ýÿëÿúÿê êè, áó õûðäàúà ãóðáàüà ñÿíè
áàøãà úöð ãûøãûðìàüà ìÿúáóð åäÿúÿê, ÿýÿð åòìÿñÿ, îíäà äåìÿê
ìÿíèì àäàìëàðäàí ùå÷ áàøûì ÷ûõìûð.
– Áèç éàõøû èø ýþðäöê! – äåéÿ Àêåëà äèëëÿíäè. – Èíñàíëàð äà,
îíëàðûí áàëàëàðû äà ÷îõ àüûëëû îëóðëàð. Âàõòûíäà î áèçÿ êþìÿê
îëàúàãäûð.
– Áÿëè, áÿðê àéàãäà êþìÿê åäÿúÿêäèð, ÷öíêè ùå÷ êèì Ñöðöéÿ
ÿáÿäè áàø÷û îëà áèëìÿç, – äåéÿ Áàùèðÿ òÿñäèã åòäè.
Àêåëà úàâàá âåðìÿäè. Î ôèêèðëÿøèðäè êè, äîüðóäàí äà, Ñöðöíöí
ùÿð áèð áàø÷ûñû ö÷öí ýåú-òåç áåëÿ áèð ýöí ýÿëèá ÷àòûð êè, î éàâàø-
éàâàø ýöúäÿí äöøìÿéÿ áàøëàéûð. Òàìàìèëÿ çÿèôëÿäèêäÿ èñÿ úàíà-
âàðëàð îíó þëäöðöðëÿð, éåðèíÿ òÿçÿ áàø÷û êå÷èð, âàõòû ýÿëÿíäÿ îíó
äà þëäöðöðëÿð.
Î, Àòà Úàíàâàðà äåäè:
– Êþðïÿíè ýþòöð àïàð, îíó Àçàä Õàëãûí îüëàíëàðûíà ëàéèã òÿð-
áèéÿ åò.
Áåëÿëèêëÿ äÿ, Áàëà ãóðáàüà Ìàóãëè, Áàëóíóí õåéèðõàù ñþçö-
íöí âÿ áèð êÿëèí áàùàðûíà îëàðàã Ñèîíèé Ñöðöñöíÿ ãÿáóë îëóíäó.
Èíäè, ýÿðÿê ñèç îðàäà äöç îí èë, éàõóä îí áèð èë âàõò ãîéàñûíûç
âÿ áó ìöääÿòäÿ Ìàóãëèíèí úàíàâàðëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ãÿðèáÿ áèð
ùÿéàò êå÷èðäèéèíè þçöíöç òÿñÿââöð åòìÿéÿ ÷àëûøàñûíûç, ÷öíêè áèç
áó áàðÿäÿ ÿòðàôëû íàüûë åòñÿéäèê, ÷îõ-÷îõ êèòàáëàð éàçìàëû îëàð-
äûã. Î, úàíàâàð áàëàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ áîé àòûá áþéöéöðäö, ëàêèí ñþç
éîõ êè, îíëàð Ìàóãëèäÿí õåéëè ÿââÿë èðèëèá ìöñòÿãèë úàíàâàðëàð
îëäóëàð. Ìàóãëè èñÿ ùÿëÿ óøàã èäè. Àòà Úàíàâàð þç ïåøÿñèíè îíà
þéðÿäèð, úÿíýÿëëèêäÿêè ùÿð øåéèí, ùÿð ùàäèñÿíèí ìÿíàñûíû áàøà
ñàëûðäû. Áóíà ýþðÿäèð êè, îòëàðûí ùÿð õûøûëòûñûíûí, èëûã ýåúÿ ìåùèíèí
òÿìàñûíûí, àüàúà ãîíìóø áàéãóøóí ùÿð ñÿñèíèí, ó÷àðàã úàéíàã-
ëàðû èëÿ àüàúûí áóäàüûíà éàïûøàí éàðàñàíûí ùÿð ùÿðÿêÿòèíèí, ýþëäÿ
öçÿí õûðäàúà áàëûüûí ñóéó øàïïûëäàòìàñûíûí Ìàóãëè ö÷öí áþéöê
123
ÿùÿìèééÿòè âàð èäè. Òÿëèì àëìàäûüû âàõòëàðäà î, ýöíÿø àëòûíäà
ìöðýöëÿéÿð, îéàíûá ãàðíûíû äîéóðàð âÿ éåíèäÿí éóõóëàéàðäû. Î,
áÿðê èñòèëÿéÿíäÿ ñÿðèíëÿìÿê ö÷öí ìåøÿ ýþëëÿðèíäÿ öçÿðäè: êþíëö
áàë èñòÿéÿíäÿ (Áàëóäàí þéðÿíìèøäè êè, áàë âÿ ãîç äà ÷èé ÿò êèìè
ëÿççÿòëè øåéëÿðäèð) àüàúà äûðìàøàðäû. Àüàúà ÷ûõìàüûí ãàéäàñûíû
îíà Áàùèðÿ ýþñòÿðìèøäè. Ãàðà ïàíòåð áóäàüûí öñòöíäÿ óçàíûá,
îíó þç éàíûíà ÷àüûðàðäû:
– Áóðà ýÿë, Áàëàúà Ãàðäàø!
ßââÿëëÿð î, ÿðèíúÿê ìåéìóí êèìè àüàúäàí éàïûøûá ãàëàðäû,
ëàêèí ñîíðàëàð áîç ìåéìóí òÿê áóäàãäàí-áóäàüà úöðÿòëÿ ñû÷ðà-
ìàüû þéðÿíäè. Ñöðö Øóðà Ãàéàñûíäà òîïëàøàíäà îðàäà Ìàóãëèíèí
äÿ þç éåðè îëóðäó. Î áóðàäà ùèññ åòäè êè, úàíàâàðëàðäàí ùå÷ áèðè
îíóí äèããÿòëè íÿçÿðëÿðèíÿ äàâàì ýÿòèðìèð, ùàìûñû ýþçëÿðèíè îíäàí
éàéûíäûðàðàã éåðÿ äèêèð. Áóíäàí ñîíðà Ìàóãëè ÿéëÿíìÿê õàòèðÿ-
ñèíÿ úàíàâàðëàðà äèããÿòëÿ áàõìàüà áàøëàäû. Áÿçÿí åëÿ îëóðäó êè,
î þç äîñòëàðûíûí àéàüûíäàí òèêàí ÷ûõàðäûðäû – úàíàâàðëàð òèêàíäàí
âÿ äÿðèëÿðèíÿ ñûâàøàí ïûòûðãàíäàí ÷îõ ÿçèééÿò ÷ÿêèðëÿð. Ýåúÿëÿðè
î, òÿïÿëÿðäÿí åíèá, ÿêèí òàðëàëàðûíà ýÿëÿð, äàõìàëàðäà éàøàéàí
àäàìëàðà òàìàøà åäÿð, ëàêèí îíëàðà öðÿê ãûçäûðìàçäû. Áèð äÿôÿ
Áàùèðÿ ãàïàãëû áèð ãóòóíó îíà ýþñòÿðèá, áóíóí òÿëÿ îëäóüóíó
áàøà ñàëìûøäû. Ãóòó åëÿ óñòàëûãëà ýèçëÿäèëìèøäè êè, Ìàóãëè àç ãàëà
òÿëÿéÿ äöøÿúÿêäè. Î, Áàùèðÿ èëÿ áèðëèêäÿ ìåøÿíèí èñòè âÿ ãàðàíëûã
äÿðèíëèêëÿðèíÿ ÷ÿêèëÿðÿê îðàäà áöòöí ýöíö éàòìàüû, ýåúÿ äöø-
äöêäÿ èñÿ Áàùèðÿíèí íåúÿ îâ åòäèéèíÿ áàõìàüû ùÿð øåéäÿí àðòûã
õîøëàéûðäû. Ïàíòåð àú îëàíäà ãàðøûñûíà íÿ äöøäö þëäöðöðäö. Ìàóãëè
äÿ îíóí êèìè åäèðäè. Ëàêèí óøàã áþéöéöá ùÿð øåéè àíëàìàüà áàøëà-
éàíäà Áàùèðÿ îíà áèëäèðäè êè, Ìàóãëè ùå÷ âàõò åâ ùåéâàíëàðûíà
òîõóíìàìàëûäûð, ÷öíêè îíóí þçö Ñöðöéÿ êÿëèí ùÿéàòû áàùàñûíà
ãÿáóë îëóíìóøäóð.
– Áöòöí úÿíýÿëëèê ñÿíèíäèð, – äåéÿ Áàùèðÿ îíó áàøà ñàëûðäû.
– Ýöúöí ÷àòäûüû ùÿð ùåéâàíû îâëàéà áèëÿðñÿí, àììà ùÿéàòû áàùà-
ñûíà õèëàñ îëäóüóí êÿëèí õàòèðèíÿ ùå÷ áèð åâ ùåéâàíûíà – íÿ ãîúà-
ñûíà, íÿ úàâàíûíà òîõóíìàëûñàí. Úÿíýÿëëèéèí Ãàíóíó áåëÿäèð.
Ìàóãëè ñþçñöç îëàðàã èòàÿò åòäè.
124
 Î, ëàçûì îëàí ùÿð áèð øåéè þòÿðèúÿ þéðÿíÿí, þéðÿíäèéèíè, áèëèê
êÿñá åòäèéèíè àüëûíà áåëÿ ýÿòèðìÿéÿí, éàëíûç þçö ö÷öí éåìÿê
ÿëäÿ åòìÿéèí ãåéäèíÿ ãàëàí áèð óøàã êèìè ýöí-ýöíäÿí áîé àòûá
áþéöéöð âÿ ãöââÿòëÿíèðäè.
Àíà Úàíàâàð áèð äÿôÿ îíà äåìèøäè êè, Øèðõàíà èíàíìàã îë-
ìàç, ýåú-òåç áèð ýöí Ìàóãëè îíó þëäöðìÿëè îëàúàãäûð. Úàíàâàð
áàëàñû áó ìÿñëÿùÿòè áèð àí áåëÿ éàäûíäàí ÷ûõàðìàçäû, ëàêèí
Ìàóãëè ÷ûõàðòäû, ÷öíêè î, èíñàí áàëàñû èäè; äîüðóäóð, ÿýÿð èíñàí
äèëèíäÿ äàíûøìàüû áàúàðñàéäû, þçöíö úàíàâàð àäëàíäûðàðäû, ëàêèí
áóíóíëà áåëÿ, éåíÿ äÿ î, èíñàí áàëàñû èäè.
Úÿíýÿëëèêäÿ Øèðõàí äàèì îíóí éîëóíó êÿñèðäè, ÷öíêè àðòûã
Àêåëà ýåò-ýåäÿ ãîúàëûá ýöúäÿí äöøöðäö. Òîïàë ïÿëÿíý èñÿ áó
ìöääÿòäÿ Ñèîí Ñöðöñöíöí úàâàí úàíàâàðëàðû èëÿ äîñòëàøìûøäû.
Èíäè îíëàð ùÿð éåðäÿ Øèðõàíûí äàëûíúà ýÿçèá ãàáàüûíäàí ãàëàíëàðû
éåéèðäèëÿð. Àêåëàíûí ÿââÿëêè èõòèéàðû þçöíäÿ îëñàéäû, ÿëáÿòòÿ, áóíà
ùå÷ âàõò éîë âåðìÿçäè. Øèðõàí îíëàðà éàëòàãëàíàðàã þç òÿÿúúö-
áöíö áèëäèðèðäè êè, íåúÿ îëóð áó ãÿäÿð úöðÿòëè îâ÷óëàð ýÿáÿðìÿê-
äÿ îëàí áèð úàíàâàðûí âÿ èíñàí áàëàñûíûí îíëàðà ÿìð åòìÿñèíÿ
äþçöðëÿð. “Ìÿí åøèòìèøÿì êè, – äåéèðäè, – Øóðà çàìàíû ñèç îíóí
ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõìàüà úöðÿò åòìèðñèíèç”. Úàâàí úàíàâàðëàð èñÿ
ùèääÿòëÿ ìûðûëäàíûð âÿ òöêëÿðèíè ãàáàðäûðäûëàð.
Ùÿð øåéè ýþðÿí, ùÿð øåéè åøèäÿí Áàùèðÿéÿ áó áàðÿäÿ äÿ áÿçè
øåéëÿð ìÿëóì èäè, áóíà ýþðÿ äÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ Ìàóãëèéÿ à÷ûã äå-
ìèøäè êè, Øèðõàí ÿââÿë-àõûð îíó þëäöðÿúÿêäèð. Ëàêèí Ìàóãëè ùåé
ýöëöð âÿ áåëÿ úàâàá âåðèðäè:
– Ìÿíèì äàëûìäà Ñöðö äóðóð, ìÿíèì àðõàìäà ñÿí âàðñàí.
Ëàï åëÿ Áàëóíóí þçö äÿ, íÿ ãÿäÿð ÿðèíúÿê îëñà, éåíÿ ìÿíèì öñ-
òöìäÿ áÿçèëÿðèíè ïÿíúÿñèëÿ ÿçèøäèðÿð. Ìÿí íÿäÿí ãîðõìàëûéàì?
Èñòè ýöíëÿðäÿí áèðèíäÿ Áàùèðÿíèí áàøûíà òÿçÿ áèð ôèêèð ýÿëäè.
Ýþðöíöð, ãóëàüû íÿ èñÿ ÷àëìûøäû. Áÿëêÿ äÿ áóíó îíà îõëó êèðïè
Ñàõè õÿáÿð âåðìèøäè. Àõûð êè, áèð êÿðÿ éåíÿ äÿ Ìàóãëè èëÿ èêèëèê-
äÿ ìåøÿíèí ãàëûíëûüûíà ÷ÿêèëìèøäèëÿð. Îüëàí éåðäÿ óçàíûá áàøûíû
ïàíòåðèí ãÿøÿíý ãàðà êöðÿéèíÿ ñþéêÿìèøäè. Áèðäÿí Áàùèðÿ äåäè:
– Áàëàúà Ãàðäàø, íå÷ÿ äÿôÿ ñÿíÿ äåìèøÿì êè, Øèðõàí ñÿíèí
äöøìÿíèíäèð.
125
 Ìàóãëè ñàéìàüû, ùåñàáëàìàüû, ÿëáÿòòÿ, áàúàðìûðäû, îíà ýþðÿ
äÿ áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Áó ïàëìàíûí öñòöíäÿêè ãîçëàðûí ñàéû ãÿäÿð äÿôÿ äåìèñÿí.
Àíúàã íÿ îëñóí êè? Ìÿí éàòìàã èñòÿéèðÿì. Áàùèðÿ, î êè ãàëäû
Øèðõàíà, îíäà òîâóçãóøó Ìîðóí ãóéðóüó êèìè óçóí ãóéðóãäàí,
áèð äÿ ýóð ñÿñäÿí áàøãà áèð øåé éîõäóð.
– Èíäè éàòìàã âàõòû äåéèë!. . Áàëó áóíó áèëèð, ìÿí äÿ, áöòöí
Ñöðö äÿ, ùÿòòà àõìàüûí àõìàüû ìàðàë äà áèëèð. Òàáàêè äÿ ñÿíÿ
áóíó äåéèá.
Ìàóãëè:
– Áàùî! – äåäè. – Òàáàêè áó éàõûíëàðäà ìÿíèì éàíûìà ýÿëèá
àõìàã-àõìàã äàíûøûðäû, äåéèðäè êè, ìÿí ÿòúÿ áèð êö÷öéÿì, þçöì
ö÷öí éåð ôûíäûüû äà ãàçûá ÷ûõàðäà áèëìèðÿì. Ìÿí äÿ ãóéðóüóí-
äàí òóòóá îíó áèð-èêè äÿôÿ ïàëìà àüàúûíà ÷ûðïäûì êè, ýÿëÿúÿêäÿ
þçöíö áèð ãÿäÿð íÿçàêÿòëè àïàðñûí.
– Ñÿí ñàðñàãëûã åëÿìèñÿí. Òàáàêè àðà ãûçûøäûðàí îëñà äà, àíúàã
ñÿíÿ äÿõëè îëàí áèð ÷îõ øåéëÿðäÿí õÿáÿðè âàð. À÷ ýþçëÿðèíè, Áàëàúà
Ãàðäàø, éàòìà, Øèðõàí ñÿíè úÿíýÿëëèêäÿ þëäöðìÿéÿ úöðÿò åòìÿç,
àíúàã óíóòìà êè, Àêåëà ÷îõ ãîúàëìûøäûð. Òåçëèêëÿ åëÿ áèð ýöí
ýÿëÿúÿêäèð êè, î äàùà êÿë þëäöðÿ áèëìÿéÿúÿê âÿ áóíóíëà äà áàø-
÷ûëûãäàí äöøÿúÿê. Ñÿíè Øóðà Ãàéàñûíäà ýþðÿí úàíàâàðëàð äà ãîúà-
ëûáëàð, úàâàíëàðûíû èñÿ òîïàë ïÿëÿíý èíàíäûðûá êè, úàíàâàð ñöðöñöíäÿ
èíñàí áàëàñû ö÷öí éåð îëà áèëìÿç. Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà ñÿí áþéö-
éöá èíñàí îëàúàãñàí.
– Èíñàí íÿäèð? Ìÿýÿð î, þç ãàðäàøëàðû èëÿ áèð éåðäÿ ýÿçèá äîëàíà
áèëìÿç? – äåéÿ Ìàóãëè ñîðóøäó. – Ìÿí Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíà
ùÿìèøÿ ÿìÿë åëÿìèøÿì. Ñöðöäÿ åëÿ áèð úàíàâàð òàïìàçñàí êè,
ìÿí îíóí àéàüûíäàí òèêàí ÷ûõàðìàìûø îëàì. Îíëàð ùàìûñû ìÿ-
íèì ãàðäàøëàðûìäûð!
Áàùèðÿ éåðäÿ ñÿðÿëÿíèá ýþçëÿðèíè éóìäó:
– Áàëàúà Ãàðäàø, – äåäè, ÿëèíè ÷ÿíÿìèí àëòûíà ñöðò.
Ìàóãëè ãöââÿòëè, ãàðàáóüäàéû ÿëèíè óçàäûá ïàíòåðèí èïÿê êèìè
ùàìàð áîéíóíäà ýÿçäèðäèêäÿ ïàðëàã äÿðèíèí àëòûíäà, èðè ÿçÿëÿ-
ëÿðèí îéíàäûüû éåðäÿ òöêöí òþêöëìöø îëäóüóíó ýþðäö.
126
 – Úÿíýÿëëèêäÿ ùå÷ êèì áèëìèð êè, ìÿí Áàùèðÿíèí áîéíóíäàêû
áó íèøàí – õàëòà éåðèäèð. Àõû ìÿí èíñàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ äîüóëìó-
øàì. Áàëàúà Ãàðäàø, ìÿíèì àíàì èíñàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ, Óäàéïóð-
äàêû êðàë ùåéâàíõàíàñûíäà þëöá. Îíà ýþðÿäèð êè, ñÿí ùÿëÿ áàëàúà,
ÿòúÿ áèð êþðïÿ îëàíäà ìÿí Øóðàäà ñÿíè ãóðòàðìàã ö÷öí þëäöðäö-
éöì êÿëè îíëàðà âåðäèì. Áÿëè, ìÿí äÿ èíñàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ àíàäàí
îëìóøàì. Ìÿíÿ ãÿôÿñäÿ, äÿìèð êàñàíûí è÷èíäÿ éåìÿê âåðèðäèëÿð.
Íÿùàéÿò, áèð ýåúÿ ùèññ åëÿäèì êè, ìÿí Áàùèðÿéÿì, ïàíòåðÿì,
èíñàíëàðûí îéóíúàüû äåéèëÿì. Ïÿíúÿìèí áèð çÿðáÿñèëÿ î ãûôûëû ãûðûá
ãà÷äûì. Èíñàíëàðûí àäÿòëÿðèíÿ áÿëÿä îëäóüóìäàí, úÿíýÿëëèêäÿ Øèð-
õàíäàí äàùà ÷îõ ìÿíäÿí ãîðõóðëàð. Äöç äåìèðÿììè?
– Ùÿ, – äåéÿ Ìàóãëè òÿñäèã åòäè, – úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû Áàùèðÿ-
äÿí ãîðõóð, ùàìû – Ìàóãëèäÿí áàøãà.
– Åé, èíñàí áàëàñû, – äåéÿ ãàðà ïàíòåð ÷îõ ìåùðèáàí-ìåù-
ðèáàí äèëëÿíäè. – Ìÿí þç äîüìà úÿíýÿëëèéèìÿ ãàéûòäûüûì êèìè,
ñÿí äÿ Øóðàäà þëäöðöëìÿñÿí, ÿââÿë-àõûð áèð ýöí èíñàíëàðûí è÷ÿðè-
ñèíäÿ, þç ãàðäàøëàðûíûí éàíûíà äþíìÿëèñÿí.
– Àõû, íÿ ö÷öí áèðèñè ìÿíè þëäöðìÿëèäèð? – äåéÿ Ìàóãëè ñîðóøäó.
Áàùèðÿ äåäè:
– Áèð ìÿíÿ áàõ!
Ìàóãëè îíóí ýþçëÿðèíèí è÷ÿðèñèíÿ äèããÿòëÿ áàõäû.
Íÿùÿíý ïàíòåð îüëàíûí íÿçÿðëÿðèíÿ òàáëàøìàéûá áàøûíû éàíà
÷þíäÿðäè.
– Áàõ, áóíóí ö÷öí, – äåéÿ Áàùèðÿ äèëëÿíäè âÿ áó âàõò éàð-
ïàãëàð îíóí ïÿíúÿñè àëòûíäà õûøûëäàäû. – Ùÿòòà ìÿí äÿ ñÿíèí ýþç-
ëÿðèíèí è÷èíÿ áàõà áèëìèðÿì. Ùÿëÿ ìÿí èíñàíëàðûí àðàñûíäà äîüóë-
ìóøàì, þçöì äÿ ñÿíè ñåâèðÿì, Áàëàúà Ãàðäàø. Áàøãàëàðû ñÿíÿ
îíà ýþðÿ íèôðÿò åäèðëÿð êè, ñÿíèí áàõûøëàðûíà òàá ýÿòèðÿ áèëìèðëÿð,
ñÿí àüûëëûñàí, ñÿí îíëàðûí àéàüûíäàí òèêàí ÷ûõàðäûðñàí – áèð ñþçëÿ,
îíà ýþðÿ ñÿíè ñåâìèðëÿð êè, ñÿí èíñàíñàí.
– Ìÿí, áóíóí ùå÷ áèðèíè áèëìèðäèì, – äåéÿ Ìàóãëè ãàëûí, ãàðà
ãàøëàðûíû ÷àòûá òóòãóí ùàëäà äèëëÿíäè.
– Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíäà íÿ äåéèëèð? ßââÿëúÿ âóð, ñîíðà ñÿñèíè
÷ûõàð. Ñÿíèí åëÿ òÿêúÿ ãàéüûñûçëûüûíäàí îíëàð ýþðöðëÿð êè, ñÿí èí-
127
ñàíñàí. Òÿäáèðëè îë. Öðÿê äåéèð êè, ýÿëÿúÿê îâ çàìàíû ÿýÿð, Àêå-
ëàíûí àüçû áîøà ÷ûõñà, (óíóòìà êè, ùåéâàí þëäöðìÿê îíóí ö÷öí
ýöí-ýöíäÿí ÷ÿòèíëÿøèð) îíäà úàíàâàðëàð äàùà Àêåëàíûí âÿ ñÿíèí
ñþçöíÿ áàõìàéàúàãëàð. Îíëàð Úÿíýÿëëèê Õàëãûíû Øóðà Ãàéàñûíà
òîïëàéàúàãëàð, î âàõò... î âàõò... Àùà, ìÿí áèëèðÿì íÿ åòìÿê ëà-
çûìäûð, – äåéÿ Áàùèðÿ ãûøãûðûá éåðèíäÿí ñû÷ðàäû. – Òåç òÿïÿäÿí
åíèá, âàäèéÿ, èíñàíëàðûí äàõìàëàðû îëàí éåðÿ ýåò, îíëàðäàí Ãûðìû-
çû ×è÷ÿê ÿëäÿ åëÿ. Îíäà ñÿíèí ìÿíäÿí äÿ, Áàëóäàí äà, Ñöðöäÿêè
ñÿíè èñòÿéÿí úàíàâàðëàðäàí äà ýöúëö ìöòòÿôèãèí îëàúàã. Ãûðìûçû
×è÷ÿê ÿëäÿ åò!
Áàùèðÿ Ãûðìûçû ×è÷ÿê äåäèêäÿ îäó íÿçÿðäÿ òóòóðäó, îíà ýþðÿ
êè, úÿíýÿëëèêäÿ ùå÷ áèð éûðòûúû ùåéâàí îäó ÿñë àäû èëÿ àäëàíäûðìûð.
Áöòöí âÿùøè ùåéâàíëàð îääàí ñîí äÿðÿúÿ ãîðõóðëàð âÿ áóíà ýþðÿ
äÿ îíà éöçëÿðëÿ àä äöçÿëäèðëÿð êè, òÿêè îä ñþçöíö äèëëÿðèíÿ ýÿòèð-
ìÿñèíëÿð.
– Ãûðìûçû ×è÷ÿê? – äåéÿ Ìàóãëè ñîðóøäó. – Ùÿ, áèëèðÿì. Î, ãà-
ðàíëûã äöøÿíäÿ äàõìàëàðûí ãàáàüûíäà áèòèð. Ìÿí îíäàí òàïàðàì.
– Áàõ, èíñàí áàëàñû áó úöð äàíûøàð! – äåéÿ Áàùèðÿ èôòèõàðëà äèë-
ëÿíäè. – Óíóòìà êè, ùÿìèí ÷è÷ÿê áàëàúà ãàáûí è÷ÿðèñèíäÿ áèòèð.
Îíó òàï ýÿòèð, ëàçûì îëàíà êèìè þç éàíûíäà ñàõëà.
Ìàóãëè äåäè:
– Éàõøû! Ýåäèðÿì. Àíúàã, ñÿí ÿìèíñÿíìè, åé ìÿíèì Áàùè-
ðÿì – î, ãîëóíó ïàíòåðèí éàðàøûãëû áîéíóíà ñàëûá èðè ýþçëÿðèíèí è÷è-
íÿ áàõäû, – ÿìèíñÿíìè êè, áöòöí áóíëàð Øèðõàíûí ôûðûëäàãëàðûäûð?
– Ìÿíè àçàä åäÿí ñûíûã ãûôûëà àíä è÷èðÿì êè, ìÿí áóíà ÿìè-
íÿì, Áàëàúà Ãàðäàø!
– Îíäà, ìÿí äÿ áàùàñûíà õèëàñ îëäóüóì êÿëÿ àíä è÷èðÿì êè,
Øèðõàíäàí áóíëàðûí ÿâÿçèíè ÷ûõàúàüàì, ùÿì äÿ îëà áèëñèí êè,
àðòûãëàìàñèéëÿ! – Ìàóãëè áóíó äåéèá áèð ñû÷ðàéûøëà ýþçäÿí èòäè.
“Áàõ, áó èíñàíäûð! Áó àðòûã ÿñë èíñàíäûð, – äåéÿ Áàùèðÿ, òÿçÿ-
äÿí éåðäÿ óçàíàðàã þç-þçöíÿ äàíûøûðäû. – Åé, Øèðõàí, ñÿí îí èë
áóíäàí ãàáàã Áàëà ãóðáàüà îâëàìàã ùÿâÿñèíÿ äöøìÿêäÿ íÿ ãÿäÿð
óüóðñóç èø òóòìóñàí!”
Ìàóãëè èñÿ áó âàõò ìåøÿíèí è÷ÿðèñèëÿ ýåäÿðÿê õåéëè óçàãëàø-
ìûøäû; î, ñöðÿòëÿ ãà÷ûð, öðÿéè ñèíÿñèíäÿ àëîâëàíûðäû. Àõøàì äó-
128
ìàíû ÿòðàôû áöðöìÿéÿ áàøëàéàíäà î, àðòûã ìàüàðàíûí éàíûíäà äà-
éàíûá íÿôÿñèíè äÿðÿðÿê àøàüûéà – âàäèéÿ áàõûðäû. Áàëà úàíàâàðëàð
è÷ÿðèäÿ äåéèëäèëÿð. Ëàêèí Àíà Úàíàâàð ìàüàðàäàí þç Áàëà ãóðáà-
üàñûíûí íåúÿ íÿôÿñ àëäûüûíû åøèäÿíäÿ îíóí íÿäÿíñÿ ùÿéÿúàíëàí-
äûüûíû àíëàäû.
– Íÿ îëóá, îüëóì? – äåéÿ î ñîðóøäó.
– Øèðõàí àüçûíà ýÿëÿíè äàíûøûð, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè.
– Áó ýåúÿ ìÿí øóìëàíìûø òàðëàëàðäà îâ åëÿéèðÿì.
Áóíäàí ñîíðà, î, êîëëàðûí àðàñû èëÿ àøàüû åíèá äÿðÿíèí äèáèí-
äÿêè ÷àéûí ãûðàüûíà ÷àòàíäà áèðäÿí äàéàíäû. Î, îâ äàëûíúà ãà÷àí
Ñöðöíöí óëàøìàñûíû, ãîâóëìàãäà îëàí ìàðàëûí áþéöðòöñöíö âÿ
ãîðóíìàã ö÷öí äàéàíàí îâóí ôûíõûðòûñûíû åøèòìèøäè. Ñîíðà úàâàí
úàíàâàðëàðûí ùèääÿòëè, êèíàéÿëè ñÿñëÿðè ýÿëäè:
– Àêåëà! Àêåëà! Ãîé Éàëãóçàã ùöíÿðèíè ýþñòÿðñèí! Ñöðöíöí
Áàø÷ûñûíà éîë âåðèí! Öñòöíÿ àòûë, Àêåëà!
Éàëãóçàã úàíàâàð, ýþðöíöð êè, àòûëäû, ëàêèí àüçû áîøà ÷ûõäû,
÷öíêè Ìàóãëè áèð-áèðèíÿ òîõóíàí äèøëÿðèí øàããûëòûñûíû âÿ çèíýèëòè
ñÿñè åøèòäè: ìàðàë ãàáàã àéàüû èëÿ úàíàâàðû âóðóá éûõìûøäû.
Ñîíðà íÿëÿð îëàúàüûíû ýþçëÿìÿéÿðÿê Ìàóãëè èðÿëèéÿ äîüðó
ýþòöðöëäö; î, êÿíäëèëÿðèí éàøàäûãëàðû ÿêèí éåðëÿðèíèí àðàñû èëÿ ãà÷àð-
êÿí, àðõàäàí ýÿëÿí óëàøìà ñÿñè àðòûã ýöúëÿ åøèäèëèðäè.
Äàõìàíûí ïÿíúÿðÿñè þíöíäÿêè îòëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ áöçöøöá
ýèçëÿíÿí çàìàí, î òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ïû÷ûëäàéûðäû:
– Áàùèðÿ äîüðó äåéèðäè, ñàáàù Àêåëà èëÿ ìÿíèì þëöì-äèðèì
ýöíöìöçäöð!
Ìàóãëè ïÿíúÿðÿéÿ ãûñûëûá ýþçëÿðèíè îòàãäà êþçÿðÿí îäà çèëëÿ-
äè. Î, ÿêèí÷èíèí àðâàäûíûí ýåúÿ äÿôÿëÿðëÿ éåðèíäÿí ãàëõûá îúàüà
íÿ èñÿ ãàðà-ãàðà øåéëÿð àòäûüûíà ýþç ãîéäó, ñÿùÿð à÷ûëûá éåðèí
öçÿðèëÿ àü äóìàíëàð ñöðöíäöêäÿ èñÿ Ìàóãëè ýþðäö êè, áèð óøàã,
è÷ÿðèñè ïàë÷ûãëà ñóâàíìûø ùþðìÿ äèá÷ÿéè ýþòöðöá êþç èëÿ äîëäóðäó
âÿ îíó ÷èéíèíÿ ñàëäûüû àäéàëûí àëòûíäà òóòàðàã òþâëÿéÿ, ùåéâàíëàðû
éåìëÿìÿéÿ ýåòäè.
– Åëÿ áó? – äåéÿ Ìàóãëè þç-þçöíÿ äèëëÿíäè. – ßýÿð áó èøè áà-
ëàúà áèð óøàã äà áàúàðûðñà, îíäà ãîðõìàëû áèð øåé éîõäóð.
129
 Î, äàõìàíûí òèíèíè áóðóëóá óøàüûí ãàáàüûíû êÿñäè, äèá÷ÿéè ÿëèí-
äÿí ãàïûá áèð àíäàúà äóìàíûí è÷èíäÿ éîõ îëäó. Óøàã ãîðõóñóíäàí
àüëàäû. Ìàóãëè àðâàäûí åòäèéè êèìè, îäó öôöðÿ-öôöðÿ äåéèðäè:
– Èíñàíëàð ìÿíÿ ÷îõ îõøàéûðëàð. ßýÿð, áóíó éåìëÿìÿñÿí þëÿð.
Ìàóãëè áóíó äåéèá ãûðìûçû êþçëÿðèí öñòöíÿ áóäàã âÿ ãóðó
àüàú ãàáûãëàðû àòäû. Òÿïÿëÿðÿ òÿðÿô ãàëõàðêÿí éàðû éîëäà Áàùèðÿ
èëÿ ðàñòëàøäû. Ñÿùÿð-ñÿùÿð îíóí öñòöíÿ ãîíìóø øåù äàìúûëàðû
àëìàç êèìè ïàðëàéûðäû.
– Àêåëà éàõøû ñû÷ðàéà áèëìÿéèáäèð, – äåéÿ ïàíòåð Ìàóãëèéÿ
õÿáÿð âåðäè. – Îíëàð áó ýåúÿ éàëãóçàüû þëäöðÿðäèëÿð, àíúàã èø áó-
ðàñûíäàäûð êè, îíëàðà ñÿí äÿ ëàçûìñàí. Ñÿíè òÿïÿëÿðäÿ àõòàðûðäûëàð.
– Ìÿí øóìëàíìûø òàðëàëàðäàéäûì. Ìÿí ùàçûðàì. Áàõ! – Ìàóã-
ëè è÷ÿðèñèíäÿ îä îëàí äèá÷ÿéè áàøû öçÿðèíäÿ éóõàðûéà ãàëäûðäû.
– ×îõ éàõøû! Áèëèðñÿí íÿ âàð: ìÿí ýþðìöøÿì êè, èíñàíëàð ãó-
ðó áóäàüû áóíóí è÷ÿðèñèíÿ ñîõóðëàð, îíäà áóäàüûí óúóíäà Ãûðìûçû
×è÷ÿê à÷ûëûð. Ñÿí ãîðõìóðñàí êè?
– Éîõ! Íÿäÿí ãîðõàúàüàì? Èíäè ìÿí õàòûðëàéûðàì, áÿëêÿ äÿ,
áóíó éóõóäà ýþðìöøÿì. Ìÿí ùÿëÿ úàíàâàð îëìàéàíäà òåç-òåç
Ãûðìûçû ×è÷ÿéèí éàíûíäà óçàíàðäûì, èñòè âóðóðäó – õîøùàëëàíûðäûì.
Ùÿìèí ýöí Ìàóãëè ñÿùÿðäÿí àõøàìà êèìè ìàüàðàäà îòóðäó, î,
è÷ÿðèñèíäÿ îä îëàí äèá÷ÿéèí êåøèéèíè ÷ÿêèð, êþçöí öñòöíÿ ãóðó áó-
äàãëàð àòûð, íåúÿ àëûøûá-éàíäûüûíà òàìàøà åäèðäè. Íÿùàéÿò, öðÿéèíÿ
éàòàð áèð áóäàã ñå÷äè. Àõøàì Òàáàêè ìàüàðàíûí àüçûíà ýÿëèá,
Ìàóãëèíèí Øóðà Ãàéàñûíà ÷àüûðûëäûüûíû õåéëè ãàáà áèð òÿðçäÿ õÿáÿð
âåðäèêäÿ, îüëàí åëÿ ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö êè, ÷àããàë äÿðùàë ÿêèëäè.
Ìàóãëè ùÿëÿ äÿ ýöëìÿêäÿ äàâàì åäÿðÿê ãàëõûá Øóðàéà ýåòäè.
Éàëãóçàã úàíàâàð Àêåëà þç ãàéàñûíûí éàíûíäà óçàíìûøäû, áó
îíó ýþñòÿðèðäè êè, Ñöðö áàø÷ûñûíûí éåðè áîøäóð. Øèðõàí èñÿ þç ãóéðóã
áóëàéàíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ î éàí-áó éàíà ýÿçèíèð âÿ îíëàðûí éàëòàãëû-
üûíäàí ìÿìíóí îëäóüóíó ýèçëÿòìèðäè. Áàùèðÿ è÷ÿðèñè êþçëÿ äîëó
îëàí äèá÷ÿéè äèçëÿðèíèí àðàñûíäà òóòìóø Ìàóãëèíèí éàíûíäà óçàí-
ìûøäû. Ùàìû òîïëàøàíäàí ñîíðà Øèðõàí äàíûøìàüà áàøëàäû. Àêåëàíûí
ýöúëö âàõòëàðûíäà ïÿëÿíýèí, ÿëáÿòòÿ, áóíà úÿñàðÿòè ÷àòìàçäû.
– Îíóí èõòèéàðû éîõäóð! – äåéÿ Áàùèðÿ ïû÷ûëäàäû. – Îíà áåëÿ
äÿ äåéÿðñÿí. Î, èò îüëóäóð, î ñààò ãîðõàúàã.
130
 Ìàóãëè ñû÷ðàéûá àéàüà ãàëõäû:
– Àçàä Õàëã! – äåéÿ ãûøãûðäû. – Ìÿýÿð Øèðõàí ñöðöíöí áàø÷û-
ñûäûð? Ìÿýÿð ïÿëÿíý áèçèì áàø÷ûìûç îëà áèëÿð?
– Áàø÷ûíûí éåðè ùÿëÿ áîøäóð, ìÿíäÿí èñÿ õàùèø åäèáëÿð êè,
äàíûøûì. – äåéÿ Øèðõàí ñþçÿ áàøëàäû.
Ìàóãëè:
– Êèì õàùèø åäèá? – äåäè. – Ìÿýÿð áèç ùàìûìûç ÷àããàëûã êè,
áó ãÿññàáûí ãàáàüûíäà ãóéðóã áóëàéàã? Ñöðö þçö áàø÷û ñå÷ÿð,
áóíóí áàøãàëàðûíà ùå÷ áèð äÿõëè éîõäóð.
Î éàí-áó éàíäàí óëàøäûëàð:
– Ñÿñèíè êÿñ, èíñàí áàëàñû!
– Éîõ, ãîé äàíûøñûí! Î ùÿìèøÿ áèçèì Ãàíóíà ðèàéÿò åëÿéèá.
Íÿùàéÿò, ãîúà úàíàâàðëàð ìûðûëäàíäûëàð.
– Ãîé, Þëö Úàíàâàð äàíûøñûí!
Ñöðö áàø÷ûñû îâó ÿëäÿí áóðàõàíäà îíó þìðöíöí àõûðûíà êèìè
Þëö Úàíàâàð àäëàíäûðûðëàð, þëöìö èñÿ ÷îõ ýþçëÿìÿëè îëìóð.
Àêåëà êþíöëñöç-êþíöëñöç áàøûíû ãàëäûðäû:
– Àçàä Õàëã âÿ ñèç, åé Øèðõàíûí ÷àããàëëàðû, åøèäèí! Îí èêè èë
ìÿí ñèçè îâà àïàðìûøàì, îâäàí ýÿòèðìèøÿì âÿ áó ìöääÿò ÿðçèí-
äÿ ñèçèí ùå÷ áèðèíèç íÿ äóçàüà äöøöá, íÿ äÿ êè øèêÿñò îëóá. Èíäè
èñÿ îâäà àüçûì áîøà ÷ûõäû. Áóíóí íåúÿ áèð ãóðüó îëäóüóíó ñèç
þçöíöç áèëèðñèíèç. Ìÿíè éîðóëìàìûø ìàðàëûí öñòöíÿ ñàëûøäûðäûëàð
êè, ýöúñöçëöéöì àøêàð îëñóí. Áó, ÷îõ ìÿùàðÿòëÿ äöçÿëäèëìèøäè.
Èíäè ñèçèí ìÿíè áóðàäàúà, Øóðà Ãàéàñûíäà þëäöðìÿéÿ èõòèéàðûíûç
âàð. Îíà ýþðÿ äÿ ñîðóøóðàì: ñèçëÿðäÿí êèì èðÿëè äóðóá éàëãóçàã
úàíàâàðûí èøèíè áèòèðÿð? Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíà ýþðÿ ìÿíèì èõòèéà-
ðûì âàð òÿëÿá åëÿéèì êè, öñòöìÿ áèð-áèð ýÿëÿñèíèç.
Àðàëûüà óçóí ñöðÿí áèð ñöêóò ÷þêäö. Úàíàâàðëàðäàí ùå÷ áèðè
Àêåëà èëÿ þëöì-äèðèì ìöáàðèçÿñèíÿ ýèðèøìÿéÿ úöðÿò åòìèðäè.
Íÿùàéÿò, Øèðõàí ìûðûëäàíäû:
– Áó äèøñèç àõìàã áèçèì íÿéèìèçÿ ëàçûìäûð? Î, îíñóç äà þëÿ-
úÿêäèð! Àììà áàõ, èíñàí áàëàñûíûí þìðö áó äöíéàäà ÷îõ óçàíäû.
Àçàä Õàëã, î ëàï ÿââÿëäÿí ìÿíèì ãÿíèìÿòèì èäè. Îíó ìÿíÿ
ãàéòàðûí. Ñèçèí îíóí ãàðøûñûíäà åòäèéèíèç äÿëèúÿñèíÿ ìöòèëèéè ýþð-
131
ìÿê ìÿíèì ö÷öí èéðÿíúèäèð. Îí èëäèð êè, úÿíýÿëëèéÿ î, ãàðûøûãëûã
ñàëûð. Îíó ìÿíÿ ãàéòàðûí, éîõñà îâà ùÿìèøÿ áóðàëàðäà ÷ûõàúà-
üàì, ñèçÿ áèð ïàð÷à ñöìöê äÿ ãîéìàéàúàüàì ãàëñûí. Î, èíñàíäûð,
èíñàí áàëàñûäûð, ìÿí îíà áöòöí âàðëûüûìëà íèôðÿò åäèðÿì!
Áó âàõò ñöðöíöí éàðûäàí ÷îõó óëàøìàüà áàøëàäû.
– Èíñàí! Èíñàí! Èíñàí áèçèì íÿéèìèçÿ ýÿðÿêäèð? Ãîé ÷ûõûá
ýåòñèí þçöíöíêöëÿðèí éàíûíà!
– Ñîíðà äà êÿíäëÿðèí àäàìëàðûíû áèçèì öñòöìöçÿ ãàëäûðñûí?
– äåéÿ Øèðõàí áàüûðäû. – Éîõ îíó ìÿíèì þçöìÿ ãàéòàðûí! Î, èí-
ñàíäûð, áóíà ýþðÿ äÿ áèçèì ùå÷ áèðèìèç îíóí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ
áàõìàüà úÿñàðÿò åòìèðèê.
Àêåëà éåíÿ äÿ áàøûíû ãàëäûðûá äåäè:
– Î áèçèìëÿ áèðëèêäÿ éåì éåéèá, áèçèìëÿ áèðëèêäÿ éàòûá, áè-
çèìëÿ áèðëèêäÿ îâ äàëûíúà ãà÷ûáäûð. Î, áèð äÿôÿ äÿ îëñóí Úÿíýÿë-
ëèê Ãàíóíóíó ïîçìàéûá.
– Áóíäàí äà áàøãà, îíó Ñöðöéÿ ýþòöðÿíäÿ ìÿí áèð êÿë úÿì-
äÿéè âåðìèøÿì. Êÿëèí ìàëèééÿòè ÷îõ äåéèë, àíúàã àðàëûãäà Áàùè-
ðÿíèí øÿðÿôè âàð, îíóí óüðóíäà, éÿãèí êè, ÷àðïûøìàüà äÿéÿð,
– äåéÿ ãàðà ïàíòåð îëäóãúà ìöëàéèì áèð ñÿñëÿ ìûðûëäàäû.
– Îí èë áóíäàí ãàáàã êÿë âåðèá! – äåéÿ Ñöðöäÿêèëÿð äèøëÿðèíè
ãûúûòäû. – Îí èëäÿí ãàëìà ñöð-ñöìöêëÿ áèçèì íÿ èøèìèç?
– Áÿñ Ñöðöíöí âåðäèéè ñþç?! Áóíóíëàäàìû èøèíèç éîõäóð?
– äåéÿ Áàùèðÿ äÿ àü äèøëÿðèíè ýþñòÿðäè. – Áóíà ýþðÿìè þçöíöçö
Àçàä Õàëã àäëàíäûðûðñûíûç?!
– Ùå÷ âàõò èíñàí êö÷öéö Úÿíýÿëëèê Õàëãû èëÿ áèðëèêäÿ éàøàéà
áèëìÿç! – äåéÿ Øèðõàí óëàäû. – Îíó ìÿíÿ ãàéòàðûí!
Éåíÿ äÿ Àêåëàíûí ñÿñè åøèäèëäè:
– Òÿêúÿ ãàíäàí áàøãà, î ùÿð úÿùÿòäÿí áèçèì ãàðäàøûìûçäûð,
àììà ñèç îíó áóðàäà þëäöðìÿê èñòÿéèðñèíèç! Äîüðóäàí äà, ìÿí
äöíéàäà ÷îõ þìöð ñöðìöøÿì. Ñèçäÿí áÿçèëÿðèíèç åâ ùåéâàíëàðû-
íà ùöúóì åäèð, ãàëàíëàðûíûç äà, åøèòäèéèìÿ ýþðÿ, Øèðõàíûí þéðÿò-
ìÿñèëÿ ãàðàíëûã ýåúÿëÿðäÿ êÿíäëÿðè ýÿçèá äàõìàëàðûí ãàïûñûíäàí
óøàãëàðû îüóðëàéûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí áèëèðÿì êè, ñèç ãîðõàãñûíûç
âÿ èíäè ñèç ãîðõàãëàðà ìöðàúèÿò åäèðÿì. Ìÿí òåçëèêëÿ þëÿúÿéÿì,
132
áóíóí ö÷öí äÿ ùÿéàòûìûí ùå÷ áèð äÿéÿðè éîõäóð, ÿýÿð îëñàéäû,
ìÿí èíñàí áàëàñûíûí ùÿéàòûíû ãóðòàðìàã ö÷öí úàíûìû ãóðáàí
âåðÿðäèì. Àíúàã Ñöðöíöí áàø÷ûñûç ãàëàíäàí áÿðè óíóòäóüóíóç
øÿðÿôè íàìèíÿ ñþç âåðèðÿì êè, þëìÿê âàõòûì ÷àòàíäà ñèçè áèð äÿôÿ
äÿ îëñóí äèøëÿìÿðÿì, áó øÿðòëÿ êè, ãîéàñûíûç èíñàí áàëàñû äèíú-
äèíìÿç þçöíöíêöëÿðèí éàíûíà ÷ûõûá ýåòñèí. Îíäà ìÿí ìöáàðèçÿ-
ñèç þëÿðÿì. Áó èñÿ Ñöðöäÿí ÿí àçû ö÷öíöí ùÿéàòûíû õèëàñ åòìèø
îëàð. Ìÿí áóíäàí àðòûã ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿðÿì, àíúàã äåäèéèì
êèìè, ÿýÿð èñòÿñÿíèç, þç òÿãñèðñèç ãàðäàøûíûçû, Úÿíýÿëëèê Ãàíóíó
öçðÿ Ñöðöéÿ ãÿáóë îëóíìóø ãàðäàøûíûçû þëäöðìÿê êèìè áèð ðöñ-
âàé÷ûëûãäàí ìÿí ñèçè ãóðòàðàðàì.
– Î, èíñàíäûð, èíñàí, èíñàí! – äåéÿ úàíàâàðëàð óëàøäûëàð.
Áóíäàí ñîíðà Ñöðöíöí éàðûäàí ÷îõó ãàëõûá, ãóéðóüóíó éåðÿ
äþéìÿéÿ áàøëàìûø Øèðõàíûí òÿðÿôèíÿ êå÷äè.
Áàùèðÿ Ìàóãëèéÿ äåäè:
– Èíäè ùÿð øåé ñÿíèí ÿëèíäÿäèð. Áèç âóðóøà áèëÿðèê.
Ìàóãëè äèá÷ÿéè ÿëèíäÿ òóòàðàã éåðèíäÿí ãàëõûá ãÿääèíè äöçÿëòäè.
Ñîíðà èñÿ ýÿðíÿøÿðÿê, áöòöí Øóðàíûí ýþçö ãàðøûñûíäà ëàãåéä-
ëàãåéä ÿñíÿäè, ëàêèí öðÿéèíäÿ ùèääÿò âÿ êÿäÿðèíäÿí äèøè áàüûðñà-
üûíû êÿñèðäè, îíà ýþðÿ êè, úàíàâàðëàð þç ãóðä òÿáèÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ùå÷
âàõò Ìàóãëèéÿ íèôðÿò åòäèêëÿðèíè îíà à÷ûã äåìèðäèëÿð.
– Åøèäèí, ñèçèíëÿéÿì! – äåéÿ î ãûøãûðäû. – Áó úöð èò êèìè ùöð-
ìÿéèíèçäÿí ùå÷ íÿ ÷ûõìàéàúàã! (Ñèçèíëÿ ìÿí þìðöìöí àõûðûíà
êèìè úàíàâàð îëàðàã ãàëàðäûì.) Àììà áó ýöí ìÿíÿ î ãÿäÿð
èíñàíñàí, èíñàíñàí äåäèíèç êè, èíäè þçöì äÿ ñèçèí ñþçëÿðèíèçäÿêè
ùÿãèãÿòè ùèññ åäèðÿì. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿí, áèð èíñàí êèìè ñèçè ãàðäàø
éîõ, èò àäëàíäûðûðàì. Ñèçèí íÿéè èñòÿäèéèíèçè, íÿéè èñòÿìÿäèéèíèçè
äåìÿéÿ èõòèéàðûíûç éîõäóð – áó ìÿíèì èøèìäèð. Èíäè áèð-áèðèìèçè
éàõøû ýþðÿê äåéÿ ìÿí – èíñàí ñèç èòëÿðèí ãîðõäóüó Ãûðìûçû ×è÷ÿ-
éè áóðàéà ýÿòèðìèøÿì.
Î, äèá÷ÿéè éåðÿ òóëëàäû, ãóðó ìàìûðëàð êþçëÿðäÿí îä àëûá ïàð-
ëàã àëîâëà éàíìàüà áàøëàäû. Áöòöí Øóðàäàêûëàð àëîâóí ãàðøûñûíäà
ýåðèéÿ ñû÷ðàäûëàð. Ìàóãëè ÿââÿëúÿäÿí ñå÷èá ùàçûðëàäûüû ãóðó áó-
äàüûí áèð óúóíó îäóí è÷ÿðèñèíÿ ñîõäó, àüàúûí íàçèê øàõëàðû àëîâ-
133
ëàíûá ÷ûðòûëäàéàíäà îíó áàøû öçÿðèíäÿ ùÿðëÿéÿðÿê, ãîðõóäàí òöê-
ëÿðè áèç-áèç îëìóø úàíàâàðëàðû ãîâóá äàüûòäû.
– Ñÿí áóðàäà àüàñàí, – äåéÿ Áàùèðÿ àñòàäàí ñÿñëÿíäè. – Àêåëàíû
þëöìäÿí ãóðòàð. Î ùÿìèøÿ ñÿíèí äîñòóí îëìóøäóð.
Þìðöíäÿ ùå÷ âàõò áàøãàñûíäàí àìàí äèëÿìÿéÿí ãàøãàáàãëû
ãîúà úàíàâàð Àêåëà, èíäè éàëâàðûúû áèð íÿçÿðëÿ Ìàóãëèéÿ áàõäû;
îüëàí áó âàõò áàøäàí-àéàüà ëöò äàéàíìûø, óçóí ãàðà ñà÷ëàðû ÷èéèí-
ëÿðèíÿ äàüûëìûøäû. Áàøû öçÿðèíäÿ àëîâëàíàí áóäàã îíó èøûãëàí-
äûðûð, ÿòðàôûíäà èñÿ ãàðà êþëýÿëÿð ñû÷ðàøûð, ãà÷ûøûðäû.
– Áåëÿ! – äåéÿ Ìàóãëè òÿëÿñìÿäÿí áàøûíû î éàí-áó éàíà äþí-
äÿðÿðÿê ÿòðàôà íÿçÿð ñàëäû. – Èíäè ýþðöðÿì êè, ñèç äîüðóäàí äà
èòñèíèç. ßýÿð îíëàð äîüðóäàí äà ìÿíèì õàëãûìäûðñà, ìÿí ñèçäÿí
àéðûëûá þç õàëãûìûí éàíûíà ýåäÿðÿì. Úÿíýÿëëèê èíäè ìÿíèì öçö-
ìÿ áàüëûäûð, ìÿí èíäè ñèçèí äèëèíèçè äÿ, äîñòëóüóíóçó äà óíóòìà-
ëûéàì; ëàêèí ìÿí ñèçäÿí äàùà ðÿùìëè îëàúàüàì. Ìÿí ùÿð øåéäÿ
ñèçÿ ãàðäàø èäèì, òÿêúÿ ãàíûìûç àéðû èäè. Îíà ýþðÿ äÿ ñèçè ÿìèí
åäèðÿì êè, ìÿí èíñàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ èíñàí îëàíäà ñèçè îíëàðà ñàò-
ìàéàúàüàì, àììà ñèç ìÿíè ñàòäûíûç. – Î, àéàüû èëÿ âóðóá êþçëÿðè
äàüûòäû, ãûüûëúûìëàð ãàëõûá ÿòðàôà ñà÷ûëäû. – Áèð ñöðöäÿí îëàí áèç
úàíàâàðëàð àðàñûíäà äàâà îëìàéàúàãäûð. Àíúàã ÷ûõûá ýåòìÿçäÿí
ÿââÿë ìÿí áîðúóìó ãàéòàðìàëûéàì.
Îüëàí áóíó äåéèá Øèðõàíà òÿðÿô àääûìëàäû. Ïÿëÿíý ýþçëÿðèíè
êöò-êöò äþéÿðÿê îäà áàõûðäû. Ìàóãëè éàõûíëàøûá, îíóí ÷ÿíÿñè
àëòûíäàêû òöêëÿðäÿí éàïûøäû. Áàùèðÿ äÿ ùÿð åùòèìàëà ãàðøû îüëàíûí
àðäûíúà ýåòäè.
– Àéàüà äóð, èòèí áèðè! – äåéÿ Ìàóãëè ãûøãûðäû. – Èíñàí äàíû-
øàíäà àéàüà äóð. Éîõñà, äÿðèíÿ îä âóðàðàì!
Øèðõàí ãóëàãëàðûíû ãûñûá ýþçëÿðèíè éóìäó – àëîâëà éàíàí áóäàã
÷îõ éàõûíäà èäè.
– Áó ìàë-ãàðà ãàòèëè äåéèðìèø êè, ìÿíè Øóðà çàìàíû þëäöðÿ-
úÿêäèð, îíà ýþðÿ êè, ìÿí êþðïÿ îëàíäà ÿëèíäÿí ÷ûõìûøàì, þëäöðÿ
áèëìÿéèá... Àíúàã áèç äÿ ÷þíöá èíñàí îëàíäà èòëÿðè áàõ áåëÿ, áàõ
áåëÿ ÿçèøäèðÿðèê. Áûüûíû áåëÿ òÿðïÿòñÿí, Ãûðìûçû ×è÷ÿéè õèðòäÿéè-
íÿ äöðòÿðÿì, Òîïàë!
134
 Ìàóãëè àëîâëàíàí áóäàãëà Øèðõàíû áóäàéûð, î èñÿ äÿùøÿòëè ãîð-
õó è÷ÿðèñèíäÿ çèíýèëäÿéèð, èíëÿéèðäè.
– Òôó! Èíäè èñÿ ðÿää îë áóðàäàí, öòöëìöø ïèøèê! Àíúàã éàäûíäà
ñàõëà: ìÿí áèð äÿ Øóðà Ãàéàñûíà ýÿëÿíäÿ Øèðõàíûí äÿðèñè áàøûìäà
ýÿëÿúÿéÿì... Èíäè èñÿ ùàìûíûçà äåéèðÿì: Àêåëà êåôè íåúÿ èñòÿ-
éèðñÿ, åëÿúÿ äÿ éàøàéàúàãäûð, Ñèç îíó þëäöðìÿéÿúÿêñèíèç, ÷öíêè
ìÿíèì èðàäÿì áåëÿäèð. Ñîíðà äà åëÿ áèëèðÿì êè, äèëèíèçè ñàëëàéà-
ñàëëàéà áóðàäà óçóí çàìàí îòóðìàéàúàãñûíûç, ýóéà êè áþéöê áèð
øåéñèíèç. Ñèç èòñèíèç, ìÿí äÿ ñèçè èò êèìè ãîâëàéûðàì, áàõ áåëÿ!
Ðÿää îëóí, èòèëèí áóðäàí!
Ìàóãëè áèð óúó ýóð àëîâëà éàíàí áóäàãëà ñàüà-ñîëà çÿðáÿëÿð
åíäèðèð, úàíàâàðëàðà èñÿ òöêëÿðèíè ãûüûëúûì éàíäûðà-éàíäûðà óëàøà-
ðàã ãà÷ûá äàüûëûøûðäûëàð. Íÿùàéÿò, ãàéàäà éàëíûç Àêåëà, Áàùèðÿ âÿ
Ìàóãëèíèí òÿðÿôèíÿ êå÷ìèø îíà ãÿäÿð úàíàâàð ãàëäû. Áó âàõò áèð-
äÿí Ìàóãëèíèí äàõèëèíè íÿ èñÿ éàíäûðìàüà áàøëàäû, þìðöíäÿ ùå÷
âàõò îíóí ñèíÿñè áåëÿ éàíìàìûøäû. Ùû÷ãûðûã îíó áîüäó, ýþç éàø-
ëàðû éàíàãëàðûíû èñëàòäû.
– Áó íÿäèð áåëÿ? Áó íÿäèð? – äåéÿ î äèëëÿíäè. – Ìÿí úÿíýÿë-
ëèêäÿí ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿéèðÿì, áèëìèðÿì ìÿíÿ íÿ îëóá. Áàùèðÿ,
éîõñà ìÿí þëöðÿì?
– Éîõ, Áàëàúà Ãàðäàø, áó, èíñàíëàðäà îëàí ýþç éàøëàðûäûð,
– äåéÿ ïàíòåð úàâàá âåðäè. – Èíäè ìÿí áèëèðÿì êè, ñÿí èíñàíñàí,
þçöí äÿ äàùà êþðïÿ äåéèëñÿí. áóíäàí ñîíðà úÿíýÿëëèê ñÿíèí öçö-
íÿ áàüëûäûð... Ãîé àõñûí, Ìàóãëè. Áó àíúàã ýþç éàøûäûð.
Ìàóãëè äÿ îòóðóá àüëàéûðäû, åëÿ àüëàéûðäû êè, åëÿ áèë öðÿéè èíäèúÿ
ïàðòëàéàúàãäû, ÷öíêè áó îíóí ùÿéàòäà àõûòäûüû èëê ýþç éàøû èäè...
Íÿùàéÿò î äåäè:
– Èíäèñÿ ìÿí èíñàíëàðûí éàíûíà ýåäèðÿì. Àíúàã ÿââÿëúÿ ìÿí
þç àíàìëà âèäàëàøìàëûéàì.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Ìàóãëè Àíà Úàíàâàðûí Àòà Úàíàâàðëà
áèðëèêäÿ éàøàäûüû ìàüàðàéà ýåòäè âÿ öçöíö îíóí òöêëÿðè è÷ÿðèñèí-
äÿ ýèçëÿäÿðÿê ýþç éàøû òþêäö, äþðä áàëà úàíàâàð èñÿ áó âàõò ñÿñ-
ñÿñÿ âåðèá éàíûãëû-éàíûãëû óëàøûðäû.
– Ìÿíè éàäûíûçäàí ÷ûõàðòìàéàúàãñûíûç êè? – äåéÿ Ìàóãëè
ñîðóøäó.
135
 – Íÿ ãÿäÿð êè, èçëÿ ýåòìÿéè áàúàðûðûã, ñÿíè óíóòìàðûã! – äåéÿ
áàëà úàíàâàðëàð úàâàá âåðäèëÿð. – Èíñàí îëàíäàí ñîíðà ùÿìèøÿ òÿ-
ïÿíèí àéàüûíà ýÿëÿðñÿí, îðàäà ñÿíèíëÿ ñþùáÿò åäÿðèê. Éàõóä áèç
ýåúÿäÿí-ýåúÿéÿ òàðëàëàðà ýÿëèá ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ îéíàéàðûã.
Àòà Úàíàâàð äåäè:
– Òåç ýÿë! Åé ôÿðàñÿòëè Áàëà ãóðáàüà, òåç ýÿë, ÷öíêè àíàíëà
ìÿí äàùà ãîúàëìûøûã.
Àíà úàíàâàð:
– Òåç ýÿë, ìÿíèì ÿòúÿ îüëóì, – äåäè. – Áèë êè, èíñàí áàëàñû
îëñàí äà, ìÿí ñÿíè þç äîüìà áàëàëàðûìäàí ÷îõ èñòÿéèðÿì.
– Ìöòëÿã ýÿëÿúÿéÿì êè, Øèðõàíûí äÿðèñèíè Øóðà Ãàéàñûíà ñÿðèì.
Ìÿíè éàääàí ÷ûõàðìàéûí! Úÿíýÿëëèêäÿ ùàìûéà äåéèí êè, ìÿíè
óíóòìàñûíëàð!
Ìàóãëè òÿê-òÿíùà, òÿïÿäÿí âàäèéÿ åíèá, èíñàí àäëàíäûðäûãëàðû
ÿñðàðÿíýèç ìÿõëóãàòà ãîâóøìàüà ýåäÿðêÿí àðòûã øÿôÿã ñþêöëöðäö.

ÊÀÀÍÛÍ ÎÂÓ
Áóðàäà íàüûë åäèëÿíëÿðèí ùàìûñû Ìàóãëèíèí Ñèîí Ñöðöñöíäÿí
ãîâóëìàñûíäàí âÿ îíóí ïÿëÿíý Øèðõàíäàí þç èíòèãàìûíû àëìàñûí-
äàí õåéëè ÿââÿë áàø âåðìèøäèð. Áó î, âàõòëàð èäè êè, àéû Áàëó îíà
Úÿíýÿëëèê Ãàíóíó þéðÿäèðäè. Íÿùÿíý, àüûð-ñÿíýèí ãîíóð àéû,
øàýèðäèíèí áàúàðûüûíà éàëíûç ùåéðàí îëóðäó, îíà ýþðÿ êè, úàíàâàð
áàëàëàðû Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíäàí àíúàã þç Ñöðöëÿðèíÿ âÿ þç íÿñèë-
ëÿðèíÿ àèä îëàí øåéëÿðè þéðÿíÿíäÿí ñîíðà ìöÿëëèìëÿðèíèí éàíûíäàí
ãà÷ûá ýåäèðäèëÿð. Îíëàð éàëíûç áåëÿ áèð îâ øåðèíè ÿçáÿðäÿí áèëèðäèëÿð
êè: “Éåðÿ ñÿññèç òîõóíàí àéàãëàð, ãàðàíëûãäà ýþðÿí ýþçëÿð, äÿðÿäÿ
ÿñÿí õÿôèô ìåùèí ñÿñèíè åøèäÿí ãóëàãëàð, àü âÿ èòè äèøëÿð – áóäóð áè-
çèì ãàðäàøëàðûìûçûí íèøàíÿëÿðè. Íÿ Òàáàêè, íÿ äÿ êàôòàð áèçÿ ãàð-
äàøäûðëàð. Áèç îíëàðà íèôðÿò åäèðèê”. Ëàêèí Ìàóãëè èíñàí áàëàñû
îëäóüó ö÷öí îíëàðäàí ãàò-ãàò àðòûã øåéëÿð þéðÿíìÿëè èäè.
Ãàðà ïàíòåð Áàùèðÿ úÿíýÿëëèêäÿ ýÿçÿðêÿí áÿçÿí ñåâèìëè äîñ-
òóíóí íÿ êèìè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð ÿëäÿ åòäèéèíÿ áàõìàüà ýÿëèðäè.
Î, ïèøèê êèìè õîðóëäàéà-õîðóëäàéà àüàúûí àëòûíäà óçàíûá äèíúÿëèð
136
âÿ Ìàóãëèíèí àéûéà äÿðñèíè äàíûøäûüûíà ãóëàã àñûðäû. Óøàã àüàú-
ëàðà äûðìàøäûüû êèìè, ùÿì éàõøû öçöð, ùÿì äÿ éàõøû ãà÷ûðäû.
Ãàíóí ìöÿëëèìè Áàëó èñÿ ìåøÿëÿðèí, ñóëàðûí ãàíóí-ãàéäàñûíû
îíà þéðÿäèð, ÷öðöê àüàúû ñàôûíäàí íåúÿ ôÿðãëÿíäèðìÿéè, àüàú
êîüóøóíäà áå÷ÿéÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ éàáàíû àðûëàðëà íåúÿ íÿçàêÿòëÿ
äàíûøìàüû, ýöíîðòà÷àüû áóäàãëàðûí àðàñûíäà éàòìûø éàðàñà
Ìàíãóíóí éóõóñóíà õÿëÿë ãàòäûãäà îíà íÿ äåìÿê ëàçûì
îëäóüóíó, ýþëÿ áàø âóðìàçäàí ÿââÿë ñó èëàíëàðûíû íåúÿ ñàêèò-
ëÿøäèðìÿéè Ìàóãëèéÿ áàøà ñàëûðäû. Úÿíýÿëëèê ñàêèíëÿðè áàøãàñûíûí
îíëàðû íàðàùàò åòìÿñèíè ñåâìèðëÿð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ, îíëàðäàí ùÿð
áèðè ÷àüûðûëìàìûø ãîíàüûí öçÿðèíÿ àòûëìàüà ùÿìèøÿ ùàçûðäûð.
Ìàóãëè ùÿì÷èíèí Éàäûí Îâ Ãèééÿñèíè äÿ ÿçáÿðëÿäè. Áàøãà éåð-
ëÿðäÿ îâà ÷ûõàíëàð òà úàâàá àëàíà êèìè äàëáàäàë ãèééÿ ÷ÿêèðëÿð.
Òÿðúöìÿäÿ áóíóí ìÿíàñû áåëÿäèð: “Èçèí âåðèí áó éåðëÿðäÿ îâ
îâëàéûì, ÷öíêè ìÿí àúàì”. Îíà úàâàá âåðèðëÿð êè, “Îâëà, àíúàã
ÿéëÿíìÿê ö÷öí éîõ, ãàðíûíû äîéäóðìàã ö÷öí îâëà”.
Áóíëàðäàí àéäûí ýþðìÿê îëóð êè, Ìàóãëè íÿ ãÿäÿð øåéëÿð ÿç-
áÿðëÿéèá þéðÿíìÿëè îëóðäó. Åéíè áèð äÿðñè éöç äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàð
åòìÿê îíó ÷îõ éîðóðäó. Áèð äÿôÿ Ìàóãëè ìöÿëëèìèíäÿí áèð øàïà-
ëàã àëàðàã àúûãëàíûá ãà÷äûãäà Áàëó Áàùèðÿéÿ äîüðó ÷åâðèëèá
äåìèøäè êè:
– Èíñàí áàëàñû, èíñàí áàëàñû îëàðàã ãàëûð, áóíà ýþðÿ äÿ î, úÿí-
ýÿëëèéèí áöòöí ãàíóíëàðûíû áèëìÿëèäèð.
Ëàêèí Áàùèðÿéÿ ãàëñàéäû, éÿãèí êè, Ìàóãëèíè òàìàìèëÿ ÿðêÿ-
ñþéöí þéðÿäÿðäè. Î, Áàëóíóí ñþçöíÿ åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
– Àõû, áèð ýþð î íÿ ãÿäÿð áàëàúàäûð! Ñÿíèí äåäèéèí î ãÿäÿð
ñþç îíóí áàëàúà áàøûíà íåúÿ éåðëÿøñèí?
– Ìÿýÿð úÿíýÿëëèêäÿ áàëàúà îëìàüûí êèôàéÿòäèð êè, ñÿíè
þëäöðìÿñèíëÿð? ßëáÿòòÿ, éîõ! Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí úÿíýÿëëèéèí áöòöí
ãàíóíëàðûíû îíà áàøà ñàëûðàì, áóíà ýþðÿ äÿ äÿðñèíè éàääàí ÷ûõà-
ðàíäà îíó ëàï àñòàúà øàïàëàãëàéûðàì.
– “Àñòàúà”! Ñÿí áåëÿ øåéëÿðè ùå÷ áàøà äöøöðñÿí, Äÿìèð Ïÿíúÿ?
– äåéÿ Áàùèðÿ äîíãóëäàíäû. – Ñÿíèí “àñòàúà”ëàðûíäàí áó ýöí
îíóí öç-ýþçö òàìàì ýþìýþéäöð!
137
 – Ýÿëÿúÿêäÿ íàäàíëûüû öçöíäÿí ìÿùâ îëìàãäàíñà, èíäè òÿ-
ïÿäÿí-äûðíàüà, áöòöí áÿäÿíèí ýþìýþé ãàí÷ûð îëìàñû äàùà ìÿñ-
ëÿùÿòäèð, – äåéÿ Áàëó ÷îõ úèääè úàâàá âåðäè. – Èíäè, ìÿí îíà úÿí-
ýÿëëèéèí Ìöãÿääÿñ Ñþçëÿðèíè þéðÿäèðÿì. Úÿíýÿëëèê îíó ãóøëàð-
äàí, èëàíëàðäàí, þç äîüìà ñöðöñöíäÿí áàøãà, áöòöí äþðäàéàãëû-
ëàðäàí ãîðóéàúàãäûð. ßýÿð î, áó ñþçëÿðè éàäûíäà ñàõëàñà, áÿðê
àéàãäà úÿíýÿëëèêäÿêèëÿðèí ùàìûñûíäàí êþìÿê èñòÿéÿ áèëÿð. Ìÿ-
ýÿð áóíóí õàòèðèíÿ îíó éöíýöëúÿ êþòÿêëÿìÿéÿ äÿéìÿçìè?
– Éàõøû, àíúàã áàõ, êþðïÿíè þëäöðìÿéÿñÿí! Î ñÿíèí ö÷öí
ìåøÿäÿêè êþòöê äåéèë êè, êîðøàëìûø úàéíàãëàðûíû îíäà èòèëÿéÿñÿí.
Î äåäèéèí ìöãÿääÿñ ñþçëÿð ùàíñûëàðäûð? Ìÿí áàøãàëàðûíäàí êþìÿê
èñòÿìÿêäÿíñÿ þçöì îíëàðà êþìÿê åäÿðÿì. Àíúàã ùÿð ùàëäà,
áèëìÿê ïèñ îëìàçäû. Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Áàùèðÿ ïÿíúÿñèíè èðÿëè
óçàäûá ïîëàä êèìè ýþé, íåøòÿð òÿê èòè úàéíàãëàðûíà òàìàøà åòìÿéÿ
áàøëàäû.
– Ìàóãëèíè ÷àüûðàðàì, î ñÿíÿ äåéÿð... ÿýÿð èñòÿñÿ. Áóðàéà
ýÿë, Áàëàúà Ãàðäàø!
– Áàøûì àðû êîüóøó êèìè óüóëäàéûð, – äåéÿ îíëàðûí áàøëàðû öçÿ-
ðèíäÿ óøàã ñÿñè åøèäèëäè, î äÿãèãÿ äÿ Ìàóãëè àüàúûí ýþâäÿñèëÿ ñöðö-
øÿ-ñöðöøÿ éåðÿ äöøäö âÿ àúûãëû-àúûãëû ÿëàâÿ åòäè: – Àé ãîúà ýîíáóë
Áàëó, ìÿí áóðàéà ñÿíèí õàòèðèíÿ éîõ, Áàùèðÿíèí õàòèðèíÿ ýÿëäèì.
Àéû èíúèéèá ïÿðò îëñà äà:
– Ìÿíèì ö÷öí áóíóí ôÿðãè éîõäóð, – äåäè. – Áó ýöí ñÿíÿ
þéðÿòäèéèì Úÿíýÿëëèéèí Ìöãÿääÿñ Ñþçöíö Áàùèðÿéÿ äàíûø.
– Ùàíñû õàëãûí Ìöãÿääÿñ Ñþçöíö? – äåéÿ Ìàóãëè õÿáÿð àëäû.
Î, áèëèéèíè ýþñòÿðìÿéÿ ôöðñÿò òàïäûüûíà ÷îõ ìÿìíóí èäè. – Úÿí-
ýÿëëèêäÿ ÷îõ äèëëÿð âàð, ìÿí îíëàðûí ùàìûñûíû áèëèðÿì.
– Áÿçè øåéëÿðè áèëèðñÿí, àíúàã áó àçäûð. Ôèêèð âåð, Áàùèðÿ, áóí-
ëàðûí ìöÿëëèìÿ òÿøÿêêöðö áàõ, áåëÿäèð. Ùÿòòà ÿí ôÿðñèç áèð úàíà-
âàð êö÷öéö áåëÿ, áèð äÿôÿ äÿ îëñóí ýÿëèá ãîúà Áàëóéà îíóí þéðÿò-
äèéè åëì ö÷öí òÿøÿêêöð åëÿìÿéèá. Äè éàõøû, Îâ÷ó Õàëãûí Ñþçöíö
äàíûø ýþðÿê, áþéöê àëèì.
– Ñèçèíëÿ áèç ãàí ãàðäàøûéûã, ìÿí äÿ ñèçäÿíÿì, – äåéÿ
Ìàóãëè ñÿñèíè àéû êèìè ÷ûõàðäàðàã áöòöí Îâ÷ó Õàëãûí äåäèéè àäè
ñþçëÿðè òÿêðàð åòäè.
138
 – Éàõøû! Èíäè äÿ Ãóøëàðûí Ñþçöíö äå ýþðÿê!
Ìàóãëè ÷àëàüàí êèìè ôèò âåðÿðÿê éåíÿ äÿ åéíè ñþçëÿðè òÿêðàð åòäè.
Áàùèðÿ äåäè:
– Èíäèñÿ Èëàí Õàëãûíûí Ñþçöíö!
Áóíóí úàâàáûíäà, ùå÷ áèð ñþçëÿ èôàäÿñè ìöìêöí îëìàéàí
ôûøûëòû åøèäèëäè, ñîíðà Ìàóãëè øûëëàãëàéàðàã ÷ÿïèê ÷àëäû. Áàùèðÿíèí
êöðÿéèíÿ àòûëûá éàíàêû îòóðäó âÿ äàáàíëàðû èëÿ ïàíòåðèí ãàðà äÿðè-
ñèíè äþéÿúëÿéÿðÿê àéûéà öç-ýþçöíö ÿéèøäèðäè.
– Áåëÿ, áåëÿ! Áóíäàí þòðö áèð íå÷ÿ øàïàëàã éåìÿéèí åéáè
éîõäóð, – äåéÿ ãîíóð àéû ìåùðèáàí-ìåùðèáàí äèëëÿíäè. – Âàõò
îëàúàã êè, ñÿí ìÿíè õàòûðëàéàúàãñàí.
Ñîíðà î, Áàùèðÿéÿ ñàðû ÷þíÿðÿê þçöíöí, äöíéàäà ùÿð øåéè áè-
ëÿí âÿùøè ôèë Õàòõèíèí éàíûíà ýåòäèéèíè, Èëàí Õàëãûíûí Ìöãÿääÿñ
Ñþçöíö Ìàóãëèéÿ þéðÿòìÿñèíè îíäàí õàùèø åòäèéèíè âÿ Õàòõèíèí
äÿ èëàíëàðûí Ìöãÿääÿñ Ñþçöíö ñó èëàíûíäàí þéðÿíìÿê ö÷öí
Ìàóãëèíè ýþëöí êÿíàðûíà àïàðäûüûíû äàíûøäû. ×öíêè Áàëó þçö áó
ñþçëÿðè òÿëÿôôöç åäÿ áèëìèðäè. Ñîíðà äà äåäè êè, èíäè úÿíýÿëëèêäÿ
Ìàóãëèíè ùå÷ áèð òÿùëöêÿ ýþçëÿìèð, íÿ èëàí, íÿ ãóø, íÿ äÿ ùåé-
âàíäàí îíà áèð çèéàí òîõóíàð.
– Äåìÿëè, î, àðòûã ùå÷ êèìäÿí ãîðõìàìàëûäûð! – Áàëó éåðäÿ
ñÿðÿëÿíèá ïÿíúÿñèíè èôòèõàðëà òöêëö éîüóí ãàðíûíà äþéäö.
– Þç òàéôàñûíäàí áàøãà, – äåéÿ Áàùèðÿ ïû÷ûëäàäû, ñîíðà èñÿ
Ìàóãëèéÿ óúàäàí äåäè: – Ìÿíèì ãàáûðüàëàðûìà éàçûüûí ýÿëñèí,
Áàëàúà Ãàðäàø! Íèéÿ áåëÿ àòûëûá-äöøöðñÿí?
Îíà ãóëàã àññûíëàð äåéÿ Ìàóãëè áàéàãäàí áÿðè Áàùèðÿíèí
÷èéíèíèí éóìøàã òöêëÿðèíè äàðòûøäûðûð âÿ äàáàíëàðû èëÿ îíó äþéÿú-
ëÿéèðäè. Ùÿð èêèñè ãóëàã âåðèá, îíóí áÿðêäÿí ãûøãûðà-ãûøãûðà äåäèéè
ñþçëÿðè áàøà äöøäöëÿð:
– Èíäè ìÿíèì þç õöñóñè òàéôàì îëàúàã, ìÿí òàéôàíû áöòöí ýöíö
àüàúëàðäà ýÿçäèðÿúÿéÿì.
– Áàëà äÿúÿë, áó äà òÿçÿ ñÿôåùëèêäèð? – äåéÿ Áàùèðÿ ñîðóøäó.
– Ùÿ, þçöìöç äÿ ãîúà Áàëóéà ñàëáà òóëëàéàúàüûã, öñòöíÿ ïàë-
÷ûã àòàúàüûã, – äåéÿ Ìàóãëè ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Îíëàð ìÿíÿ
ñþç âåðèáëÿð... Àé!
139
 – Âóô! – Áàëóíóí çîðáà ïÿíúÿñè Ìàóãëèíè éöíýöëúÿ èòÿëÿéèá
ïàíòåðèí áåëèíäÿí éåðÿ ñàëäû. Óøàã àéûíûí ãàáàã ïÿíúÿëÿðè àðà-
ñûíäà óçàíàí çàìàí îíóí àúûãëàíäûüûíû áàøà äöøäö. – Ìàóãëè,
– äåéÿ Áàëó äîíãóëäàíäû, – ñÿí Áàíäàð-Ëîãëàðëà, Ìåéìóí Õàëãû
èëÿ äàíûøìûñàí?
Ìàóãëè Áàùèðÿéÿ áàõäû êè, ýþðñöí î äà àúûãëàíûð, éà éîõ. Ïàí-
òåðèí áèð úöò çöìðöä êèìè ýþçëÿðè ùèääÿòëÿ ïàðûëäàéûðäû. Î ñîðóøäó:
– Ñÿí Ìåéìóí Õàëãû èëÿ, áîç ìåéìóíëàðëà äîñòëóã åäèðñÿí?
Ãàíóí áèëìÿéÿí, ãàáàüûíà ùÿð íÿ äöøäö éåéÿí õàëãëà òàíûøëûã
åäèðñÿí? Åéèá äåéèëìè ñÿíÿ?
– Áàëó ìÿíèì áàøûìà âóðäó, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè. (Î,
ùÿëÿ äÿ àðõàñû öñòÿ óçàíìûøäû) – Îíà ýþðÿ äÿ ãà÷ûá ýåòäèì. Áîç
ìåéìóíëàð àüàúäàí äöøöá êþíëöìö àëäûëàð. Àììà áàøãàëàðûíûí
ùå÷ âåúèíÿ äÿ äåéèëäè. – Î, áóíó äåéèá àüëàìñûíäû.
– Ùì! Ìåéìóí õàëãûíäàí ðÿùìäèëëèê ýþçëÿìÿê! Äàü ñåëèí-
äÿí ñàêèòëèê, ãûçìàð éàé ýöíÿøèíäÿí ñÿðèíëèê óììàã! – äåéÿ Áàëó
äîíãóëäàíäû. – Ñîíðà íÿ îëäó, åé èíñàí áàëàñû?
– Ñîíðà... ñîíðà îíëàð ìÿíÿ ãîç âÿ úöðáÿúöð áàøãà éåìÿëè
øåéëÿð âåðäèëÿð. Ñîíðà äà ãóúàãëàðûíà àëûá àüàúëàðûí áàøûíà ÷ûõàðò-
äûëàð. Þçëÿðè äÿ äàíûøûðäûëàð êè, ìÿí îíëàðûí ãàí ãàðäàøûéàì.
Òÿêúÿ ãóéðóüóì éîõäóð, äåéèðäèëÿð êè, ìÿí ýÿëÿúÿêäÿ îíëàðûí
áàø÷ûñû îëàúàüàì.
– Îíëàðäà áàø÷û îëìóð, – äåéÿ Áàùèðÿ çèíýèëäÿäè. – Éàëàí
äåéèðëÿð. Ùÿìèøÿ ïåøÿëÿðè éàëàí äàíûøìàãäûð.
– Îíëàð ìÿíèìëÿ ÷îõ ìåùðèáàí èäèëÿð, õàùèø åòäèëÿð êè, áèð äÿ
ýÿëèì. Íÿ ö÷öí ñèç ìÿíè èíäèéÿ ãÿäÿð Ìåéìóí Õàëãûíûí éàíûíà
àïàðìûðäûíûç! Îíëàð äà ìÿíèì êèìè èêè àéàãëàðû öñòöíäÿ ýÿçèðëÿð.
Îíëàð ãàáà ïÿíúÿëÿðè èëÿ ìÿíè äþéìöðäöëÿð. Áöòöí ýöíö îéíà-
éûðëàð. Áóðàõ ìÿíè, ìóðäàð Áàëó, áóðàõ ìÿíè. Ìÿí éåíÿ äÿ îí-
ëàðëà îéíàìàüà ýåäÿúÿéÿì.
– Ãóëàã àñ ìÿíÿ, èíñàí êþðïÿñè! – äåéÿ àéû åëÿ áàüûðäû êè,
ñàíêè áöðêöëö ýåúÿäÿ ýþé ýóðóëäàäû. – Ìÿí ñÿíÿ Úÿíýÿëëèê
Ãàíóíó þéðÿòìèøÿì. Àüàúëàðäà éàøàéàí ìåéìóíëàðäàí áàøãà,
ùàìû ö÷öí áó ãàíóí öìóìèäèð. Îíëàðûí èñÿ íÿ Ãàíóíó âàð, íÿ äÿ
140
þç äèëëÿðè. Ùÿìèøÿ îüóðëóã ñþçëÿð èøëÿäèðëÿð. Àüàúëàðûí áóäàãëà-
ðûíäà ýèçëÿíèá áàøãàëàðûíûí äàíûøûüûíà ãóëàã àñàðêÿí áó ñþçëÿðè
îíëàðäàí ýþòöðöðëÿð. Ìåéìóíëàðûí àäÿòëÿðè áèçèì àäÿòëÿð äåéèë.
Îíëàð áàø÷ûñûç éàøàéûðëàð. Ùå÷ áèð øåéè éàäëàðûíäà ñàõëàìûðëàð.
Ëîâüà-ëîâüà ÷ÿðÿíëÿéèðëÿð êè, ýóéà îíëàð áþéöê õàëãäûðëàð âÿ
úÿíýÿëëèêäÿ íÿùÿíý èøëÿð ýþðìÿê ôèêðèíäÿäèðëÿð, àíúàã åëÿ êè,
àüàúäàí áèð ãîç äöøäö, î ñààò áàøëàéûðëàð ýöëìÿéÿ, ùÿð øåé éàäëà-
ðûíäàí ÷ûõûð. Ìåéìóíëàðûí ñó è÷äèéè éåðäÿí áèç ñó è÷ìèðèê.
Ìåéìóíëàðûí ýåòäèêëÿðè òÿðÿôëÿðÿ àéàã áàñìûðûã. Îíëàðûí îâ îâëà-
äûãëàðû ñÿìòäÿ þçöìöçÿ éåì àõòàðìûðûã, îíëàðûí þëäöêëÿðè éåðäÿ
þëìöðöê. Ùå÷ ñÿí èíäèéÿ ãÿäÿð ìÿíäÿí Áàíäàð-Ëîãëàð ùàããûíäà
áèð ñþç åøèòìèñÿí?
– Éîõ, – äåéÿ Ìàóãëè ïû÷ûëòû èëÿ úàâàá âåðäè, ÷öíêè Áàëó äàíû-
øûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà ìåøÿ ñöêóòà ãÿðã îëìóøäó.
– Úÿíýÿëëèê Õàëãû îíëàðû òàíûìàã èñòÿìèð, ùå÷ âàõò äà îíëàðûí
áàðÿñèíäÿ äàíûøìûð. Îíëàð îëäóãúà ÷îõäóðëàð, êèíëè, ìóðäàð âÿ
ùÿéàñûçäûðëàð, þçëÿðèíèí äÿ èñòÿäèêëÿðè àíúàã áóäóð êè, Úÿíýÿëëèê
Õàëãû îíëàðà ôèêèð âåðñèí, ìÿùÿë ãîéñóí. Àììà ùå÷ áàøûìûçà ãîç
àòàíäà, çèð-çèáèë òþêÿíäÿ äÿ áèç îíëàðà ôèêèð âåðìèðèê.
Î, ñþçöíö áèòèðìÿìèøäè êè, áèðäÿí àüàúëàðäàí îíëàðûí öñòöíÿ
ãóðó áóäàãëàð, ãîçëàð äîëó êèìè éàüäû; áàøëàðû öçÿðèíäÿ óúàëàí
ùöíäöð àüàúëàðûí íàçèê áóäàãëàðû àðàñûíäàí þñêöðÿê, çèíýèëòè âÿ
ñû÷ðàéûø ñÿñëÿðè åøèäèëäè.
– Ìåéìóí Õàëãû èëÿ äóðóá-îòóðìàã ãàäàüàíäûð, – äåéÿ Áàëó
ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Ãàíóí òÿðÿôèíäÿí ãàäàüàíäûð. Áóíó éàäûí-
äàí ÷ûõàðìà!
Áàùèðÿ:
– Åëÿäèð, ãàäàüàíäûð, – äåäè, – àíúàã áåëÿ ôèêèðëÿøèðÿì êè, Áà-
ëó ùÿð ùàëäà ýÿðÿê ñÿíè õÿáÿðäàð åäÿéäè.
– Ìÿí?.. Ìÿí? Ìÿíèì ùàðàäàí àüëûìà ýÿëÿðäè êè, î áåëÿ
çèáèëëÿðëÿ äóðóá-îòóðà áèëÿð? Ìåéìóí Õàëãû! Òôó!
Éåíÿ äÿ îíëàðûí áàøëàðûíà ãîç äîëó êèìè éàüäû. Îíäà àéû èëÿ
ïàíòåð Ìàóãëèíè äÿ þçëÿðèëÿ ýþòöðöá ãà÷ìàüà öç ãîéäóëàð. Áàëó-
íóí ìåéìóíëàð ùàããûíäà äåäèêëÿðè äîüðó èäè. Îíëàð àüàúëàðûí çèð-
141
âÿëÿðèíäÿ éàøàéûðäûëàð, ùåéâàíëàð èñÿ ìÿëóìäóð êè, íàäèð ùàëëàðäà
éóõàðûéà áàõûðëàð, áóíà ýþðÿ äÿ ìåéìóíëàðëà Úÿíýÿëëèê Õàëãû áèð-
áèðèëÿ ýþðöøìöðäöëÿð. Àíúàã ìåéìóíëàðûí ÿëèíÿ òÿñàäöôÿí õÿñòÿ
áèð úàíàâàð, éàðàëû ïÿëÿíý âÿ éà àéû êå÷ÿíäÿ îíëàð çÿèô äöøìöø áó
ùåéâàíëàðû èíúèäèð, ÿéëÿíìÿê õàòèðèíÿ ùàìûéà ñàëáà àòûð, ãîç òóëëà-
éûðäûëàð; ùÿì äÿ áó éîëëà ùåéâàíëàðûí äèããÿòèíè úÿëá åòìÿê èñòÿéèð-
äèëÿð. Îíëàð óëàøûð, ãûøãûðàðàã ìÿíàñûç ìàùíûëàð îõóéóð, Úÿíýÿëëèê
Õàëãûíû þç éàíëàðûíà, àüàúëàðûí áàøûíäà âóðóøìàüà ÷àüûðûð, áîø áèð
øåéèí öñòöíäÿ þç àðàëàðûíäà äàâà ñàëûð, áîüóøóð âÿ þëìöø ùÿìúèíñ-
ëÿðèíè áöòöí Úÿíýÿëëèê Õàëãû ýþðñöí äåéÿ, ùàðà ýÿëäè òóëëàéûðäûëàð.
Îíëàð äàèì ùàçûðëàøûðäûëàð êè, þçëÿðè ö÷öí áàø÷û ñå÷ñèíëÿð, ãàíóí-
ãàéäà äöçÿëòñèíëÿð, àíúàã áóíäàí áèð øåé ÷ûõìûðäû, ÷öíêè îíëàðûí
éàääàøû éîõäóð. Äöíÿíêè èøëÿð áó ýöí éàäëàðûíäàí ÷ûõûð. Íÿùàéÿò,
áåëÿ áèð çÿðá-ìÿñÿë ôèêèðëÿøèá äöçÿëòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíäèëÿð êè:
“Ìåéìóíëàðûí áó ýöí ôèêèðëÿøäèéèíè Úÿíýÿëëèê Õàëãû ñàáàù ôèêèðëÿ-
øÿúÿê”. Áó ìÿñÿë îíëàð ö÷öí áþéöê òÿñÿëëè îëäó. Ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè
ùåéâàíëàðäàí ùå÷ áèðè ìåéìóíëàðûí éàíûíà ãàëõà áèëìÿìèøäè, ùå÷
êèì îíëàðà ìÿùÿë ãîéìàìûøäû, áóíà ýþðÿäèð êè, Ìàóãëè ìåéìóí-
ëàðëà îéíàìàüà áàøëàéàíäà îíëàð ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ ñåâèíìèø, Áàëó
èñÿ óøàüà àúûãëàíìûøäû.
Îíëàðûí ùå÷ áèð áàøãà ìÿãñÿäè éîõ èäè, ìåéìóíëàðûí ùå÷ âàõò
ìÿãñÿäè îëìóð, ëàêèí áóíóíëà áåëÿ îíëàðäàí áèðè, þç çÿííèíúÿ,
ÿéëÿíúÿëè áèð øåé ôèêèðëÿøèá òàïäû; éîëäàøëàðûíûí ùàìûñûíà áèëäèðäè
êè, Ìàóãëè îíëàðûí áöòöí òàéôàñû ö÷öí õåéèðëè îëà áèëÿð, ÷öíêè î,
êöëÿêäÿí ãîðóíìàã ö÷öí áóäàãëàðû ùþðöá äàëäàëàíàúàã äöçÿëäÿ
áèëèð; ÿýÿð îíó òóòñàëàð, áó èøè ìåéìóíëàðà þéðÿäÿð.
Ìÿëóì ìÿñÿëÿäèð êè, Ìàóãëè ÿñëèíäÿ ìåøÿ÷è îüëó îëäóüó
ö÷öí ÷îõ øåéëÿð áèëèðäè, ëàêèí áóíëàðû ùàðàäàí þéðÿíäèéèíè àüëûíà
áåëÿ ýÿòèðìèðäè, øàõëàðäàí, áóäàãëàðäàí êîìàëàð ãóðóðäó, àììà
áóíó ùàðäàí áèëäèéèíè þçö äÿ àíëàìûðäû. Ìåéìóí Õàëãû èñÿ àüàú-
ëàðûí áàøûíäàí õÿëâÿòúÿ îíóí èøëÿðèíÿ ýþç ãîéàðàã áåëÿ ãÿðàðà
ýÿëìèøäè êè, áöòöí áóíëàð ÷îõ ìàðàãëû áèð ÿéëÿíúÿäèð. Èíäè ìåé-
ìóíëàð äåéèðäèëÿð êè, áó äÿôÿ îíëàðûí äîüðóäàí äà áàø÷ûñû îëàúàã,
îíëàð úÿíýÿëëèêäÿ ÿí ìöäðèê áèð õàëãà ÷åâðèëÿúÿêëÿð. Î ãÿäÿð
142
àüûëëû îëàúàãëàð êè, ùàìû îíëàðû ýþðÿúÿê, îíëàðà ùÿñÿä àïàðàúàã-
äûð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð Áàëóíó âÿ Áàùèðÿíè òà ýöíîðòà èñòèðàùÿò
çàìàíûíà ãÿäÿð õÿëâÿòúÿ èçëÿäèëÿð. Íÿùàéÿò, Ìàóãëè ïàíòåðëÿ
àéûíûí àðàñûíäà óçàíûá éóõóéà ýåòäè. Î, èíäè ÷îõ õÿúàëÿò ÷ÿêèðäè
âÿ þç-þçöíÿ ñþç âåðìèøäè êè, áèð äàùà Ìåéìóí Õàëãû èëÿ äóðóá-
îòóðìàéàúàãäûð.
Áèðäÿí Ìàóãëè éàòäûüû éåðäÿ, êèìèíñÿ ãàáà, ãöââÿòëè áàëàúà
ÿëëÿðèíèí îíóí ÷èéíèíäÿí âÿ àéàãëàðûíäàí éàïûøäûüûíû, ñîíðà áó-
äàãëàðûí öçöíÿ ÷ûðïûëäûüûíû ùèññ åòäè, äàùà ñîíðà èñÿ àüàúëàðûí éûð-
üàëàíàí çèðâÿëÿðè àðàñûíäà éåðè, îðàäà áîüóã áèð ñÿñëÿ áàüûðàðàã
úÿíýÿëëèéè îéàäàí Áàëóíó âÿ àüàïïàã äèøëÿðèíè ùèääÿòëÿ ãûúàéà-
ðàã ñû÷ðàéà-ñû÷ðàéà àüàúûí ýþâäÿñè èëÿ éóõàðûéà ãàëõìàãäà îëàí
Áàùèðÿíè ýþðöá ùåéðÿòÿ ýÿëäè. Ìåéìóíëàð ñåâèíúëÿ ÷ûüûðûøàðàã
äàùà éóõàðûëàðà ãàëõûá Áàùèðÿíèí ÷ûõìàüà öðÿê åòìÿäèéè íàçèê
áóäàãëàðà àòûëûðäûëàð.
– Î áèçè ýþðäö! Áàùèðÿ áèçè ýþðäö! Áöòöí Úÿíýÿëëèê áèçèì ÷å-
âèêëèéèìèçÿ, áèçèì àüëûìûçà ùåéðàí îëóð, – äåéÿ ìåéìóíëàð áà-
üûðòû ãîïàðìûøäûëàð.
Ñîíðà îíëàð ãà÷ìàüà öç ãîéäóëàð. Ìåéìóíëàðûí, àüàúëàðûí
òÿïÿëÿðè èëÿ íåúÿ ãà÷äûãëàðûíû èñÿ àíúàã ýþçëÿ ýþðìÿê ëàçûìäûð.
Áóíó ñþçëÿ òÿñâèð åòìÿê ãåéðè-ìöìêöíäöð. Áóðàäà, Éåð ñÿòùèí-
äÿí ÿëëè, éåòìèø áåø, áÿçÿí ùÿòòà éöç ôóò ùöíäöðëöêäÿ îíëàðûí þç
éîëëàðû, éîëàéðûúûëàðû, éîõóøëàðû, åíèøëÿðè âàðäûð; ëàçûì îëäóãäà
îíëàð ùÿòòà ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà áåëÿ áó éîëëàðäà ñÿéàùÿòÿ ÷ûõûð-
ëàð. Ìåéìóíëàðûí ÿí ýöúëöëÿðèíäÿí èêèñè Ìàóãëèíèí ãîëëàðûíäàí
éàïûøûá îíóíëà áèðëèêäÿ ùÿð äÿôÿ èéèðìè ôóò óçóíóíà ñû÷ðàéàðàã
ýþòöðöëäöëÿð. Îíñóç ìåéìóíëàð èêè äÿôÿ àðòûã ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿéèð-
äèëÿð, ëàêèí óøàã àüûð èäè, îíëàðû ëÿíýèäèðäè. Ìàóãëèíèí áàøû ùÿð-
ëÿíñÿ äÿ, áó àüëàñûüìàç ñöðÿòëè ãà÷ûø îíà ëÿççÿò âåðèðäè, àíúàã
áóíóíëà áåëÿ, ëàï àøàüûäà, áóäàãëàð àðàñûíäàí òåç-òåç íÿçÿðÿ ÷àð-
ïàí éåð îíó ãîðõóäóð, ùàâàäà ñöçÿðÿê áèð àüàúäàí î áèðèíÿ àòû-
ëàðêÿí ìöäùèø òÿêàíäàí öðÿéè òèð-òèð ÿñèðäè. Óøàüûí ãîëëàðûíäàí
éàïûøìûø ìåéìóíëàð îíóíëà áèð éåðäÿ î ãÿäÿð ùöíäöðÿ ãàëõûðäû-
ëàð êè, íàçèê áóäàãëàð îíëàðûí àëòûíäà øàããûëäàéûð, ÿéèëèðäè, ñîíðà
143
èñÿ ìåéìóíëàð þñêöðöøÿ-þñêöðöøÿ, ãûéõûðûãëà èðÿëèéÿ – ùàâàéà
àòûëàðàã àøàüûéà ó÷óð, àéàãëàðû âÿ ÿëëÿðè èëÿ éàõûíäàêû àüàúûí àëò
áóäàãëàðûíäàí éàïûøûá àñûëà ãàëûðäûëàð. Áÿçÿí Ìàóãëè äîðóí çèð-
âÿñèíÿ ãàëõìûø àäàìûí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà à÷ûëàí îêåàí êèìè óúñóç-
áóúàãñûç éàøûë úÿíýÿëëèéè ýþðöð, ñîíðà èñÿ éåíèäÿí áóäàãëàð, éàð-
ïàãëàð öçöíÿ ÷ûðïûëûð âÿ î, þçöíöí ùÿð èêè êåøèê÷èñèëÿ áèðëèêäÿ áàø
âóðàðàã àç ãàëà éåðÿ ãÿäÿð åíèá ýÿëèðäè. Áåëÿúÿ ñû÷ðàéà-ñû÷ðàéà,
øàõ-áóäàüû øàããûëäàäà-øàããûëäàäà, ãûéõûðûãëà áöòöí ìåéìóí
òàéôàñû þç ÿñèðëÿðè Ìàóãëè èëÿ áèðëèêäÿ àüàúëàðûí òÿïÿñèíäÿí ñàëäûã-
ëàðû éîëëàðëà ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿéèðäè.
Èëê çàìàíëàð óøàã îíó éåðÿ ñàëàúàãëàðûíäàí ãîðõóðäó; ñîíðà
èñÿ àúûãëàíäû, ëàêèí àíëàäû êè, áó ñààò îíëàðà ìöãàâèìÿò ýþñòÿð-
ìÿê îëìàç. Îäóð êè, óøàã ôèêèðëÿøìÿéÿ áàøëàäû. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë,
þçöíöí áàðÿñèíäÿ Áàùèðÿéÿ âÿ Áàëóéà õÿáÿð ýþíäÿðìÿëè èäè.
Ìåéìóíëàð åëÿ ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿéèðäèëÿð êè, Ìàóãëèíèí äîñòëàðû îíëà-
ðà ÷àòà áèëìÿéèá õåéëè äàëäà ãàëìûøäûëàð. Àøàüûéà áàõìàüûí ÿùÿ-
ìèééÿòè éîõ èäè. Î, àíúàã àüàúëàðûí éóõàðûëàðûíû ýþðÿ áèëèðäè. Áóíà
ýþðÿ äÿ áàøûíû ãàëäûðûá ýþéÿ áàõäû âÿ áó âàõò úÿìäÿê òàïìàã
öìèäèëÿ úÿíýÿëëèê öçÿðèíäÿ ìàâè áîøëóãëàðäà ãàíàä ÷àëàðàã äþâ-
ðÿ âóðàí ãóçüóí ×èëè ýþðäö. ×èë, ìåéìóíëàðûí íÿ èñÿ àïàðäûãëà-
ðûíû ýþðöá àøàüû åíäè êè, îíëàðûí ÿëèíäÿêè áó øåéèí éåìÿê ö÷öí
éàðàðëû îëóá-îëìàäûüûíû þéðÿíñèí. Ìàóãëèíè àüàúëàðûí çèðâÿëÿðèëÿ
ñöðöêëÿéèá àïàðäûãëàðûíû ýþðäöêäÿ ãóçüóí ùåéðÿòèíäÿí ôèò ÷àëäû.
Áó âàõò î, óøàüûí ãûøãûðàðàã Ãóçüóíóí Ìöãÿääÿñ Ñþçöíö äåäè-
éèíè åøèòäè: “Áèçèì ãàíûìûç áèðäèð – ñÿíèí äÿ, ìÿíèì äÿ!” Ìàóãëè
àüàúëàðûí äàëüàëàíàí òÿïÿëÿðè àðàñûíäà ýþðöíìÿç îëäó, ëàêèí ×èë
òåç ó÷àðàã éàõûíëûãäà àüàúà ãîíäó âÿ î äÿãèãÿ äÿ éàøûë éàðïàãëàð
àðàñûíäàí ÷ûõàí áàëàúà ãàðàáóüäàéû öçö ýþðäö.
– Ìÿíèì éîëóìó éàäûíäà ñàõëà! – äåéÿ Ìàóãëè ãûøãûðäû. – Ñèîí
Ñöðöñöíäÿí îëàí Áàëóéà âÿ Øóðà Ãàéàñûíäàí Áàùèðÿéÿ õÿáÿð àïàð!
– Êèìäÿí, Ãàðäàø? – ×èë, ÿëáÿòòÿ, Ìàóãëèíèí ùàããûíäà åøèò-
ìèøäè, ëàêèí èíäèéÿ ãÿäÿð áèð äÿôÿ äÿ îëñóí îíó ýþðìÿìèøäè.
– Áàëà ãóðáàüà Ìàóãëèäÿí. Ìÿíèì àäûìà Èíñàí Áàëàñû äåéèð-
ëÿð. Éîëóìó éàäûíäà ñàõëà!
144
 Àõûðûíúû ñþçö î, ùàâàéà àòûëàðêÿí ãûøãûðàðàã äåäè. ×èë îíà òÿ-
ðÿô áàøûíû òÿðïÿòäè âÿ î ãÿäÿð éöêñÿéÿ ãàëõäû êè, éåðäÿí áàõàíäà
òîç áîéäà ýþðöíöðäö; î, ýþéöí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ñöçÿ-ñöçÿ èòè ýþç-
ëÿðèíè éåðÿ çèëëÿéÿðÿê, Ìàóãëèíè àïàðàí äÿñòÿíèí êå÷èá ýåòäèéè
àüàú çèðâÿëÿðèíèí íåúÿ òÿðïÿíäèéèíÿ áàõûðäû.
– Îíëàð óçàüà ýåòìÿçëÿð, – äåéÿ ×èë èñòåùçà èëÿ äèëëÿíäè. – Ìåé-
ìóíëàð ùå÷ âàõò ôèêèðëÿøèá áàøëàäûãëàðû áèð èøè àõûðà ÷àòäûðìûðëàð.
Ùÿìèøÿ áó Áàíäàð-Ëîã òàéôàñû òÿçÿ áèð øåé ýþðÿí êèìè îíóí
ùÿâÿñèíÿ äöøöð. Àíúàã áó äÿôÿ, ÿýÿð ýþçëÿðèì êîð îëìàéûáñà,
ýþðäöêëÿðèì äîüðóäóðñà, îíëàð þç áàøëàðûíà áÿëà à÷àúàãëàð: àõû,
Áàëó éóìóðòàäàí òÿçÿúÿ ÷ûõìûø úöúÿ äåéèë; åëÿ Áàùèðÿíèí þçö-
íöí äÿ, ìÿíÿ ìÿëóì îëäóüóíà ýþðÿ, þëäöðÿ áèëäèéè òÿêúÿ äàü
êå÷èëÿðè äåéèë...
Î, àéàãëàðûíû éûüûá, ãàíàä ÷àëìàäàí ùàâàäà ëÿíýÿð âóðà-âóðà
ñöçöð, ìÿñÿëÿíèí àðäûíû ýþçëÿéèðäè.
Áó âàõò Áàëó èëÿ Áàùèðÿ ùèääÿò âÿ êÿäÿðäÿí íÿ åòäèêëÿðèíè
áèëìèðäèëÿð. Áàùèðÿ àüàúûí òÿïÿñèíÿ ãÿäÿð äûðìàøäû. Þìðöíäÿ áó
ãÿäÿð éöêñÿéÿ ãàëõìàìûøäû, ëàêèí íàçèê áóäàãëàð îíóí àüûðëûüû-
íà òàá ýÿòèðìÿéèá ñûíäûüûíäàí ïàíòåð úàéíàãëàðû èëÿ àüàúûí ãàáû-
üûíû ãîïàðà-ãîïàðà ñöðöøöá éåðÿ äöøäö.
– Íÿ ö÷öí Ìàóãëèíè õÿáÿðäàð åëÿìèðäèí? – äåéÿ Áàëóéà òÿðÿô
äþíÿðÿê äîíãóëäàíäû. Çàâàëëû àéû ìåéìóíëàðà ÷àòìàã öìèäèëÿ
âàð ýöúö èëÿ éîðòóðäó. – Êþðïÿíè õÿáÿðäàð åëÿìÿéÿíäÿí ñîíðà,
îíó äþéöá þëöìúöë åëÿìÿéèí íÿ ÿùÿìèééÿòè âàðäû?
– Òåç îë! Òåç îë! Áÿëêÿ ùÿëÿ ýåú äåéèë. Áÿëêÿ îíëàðà ÷àòà áèë-
äèê, – Áàëó òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ãûøãûðûðäû.
– Áó ýåäèøëÿìè? Áó ñöðÿòëÿ ùå÷ éàðàëû èíÿéè äÿ ãîâóá òóòìàã
îëìàç. Àé êþðïÿëÿðÿ ÿçàá âåðÿí Ãàíóí ìöÿëëèìè, ÿýÿð ñÿí áó
úöð éàíëàðûíû áàñà-áàñà, áèðúÿ ìèë äÿ ãà÷ñàí, ïàðòëàéàúàãñàí.
Éàõøûñû áóäóð, îòóð, ñàêèòúÿ ôèêèðëÿø! Áèð ãÿðàðà ýÿëìÿê ëàçûìäûð.
Áó ñààò îíëàðû ãîâìàã âàõòû äåéèë. Áèç ÿýÿð ÷îõ éàõûíëàøñàã,
Ìàóãëèíè éåðÿ àòà áèëÿðëÿð!
– Àðàëà! Âóó! Áÿëêÿ äÿ îíëàð Ìàóãëèíè ÿëëÿðèíäÿ àïàðìàãäàí
óñàíûá êþðïÿíè èíäè òóëëàéûáëàð! Ìÿýÿð Áàíäàð-Ëîã òàéôàñûíà åòè-
145
áàð åòìÿê îëàð! Éàðàñàëàð ìÿíèì áàøûìà îëñóí! Éåìÿéÿ ÷öðöê
ñöìöêäÿí áàøãà, ìÿíÿ ùå÷ íÿ âåðìÿéèí; ìÿíè è÷ÿðèñèíäÿ úûð
àðûëàð îëàí êîüóøà ñàëûí, ãîéóí ìÿíè ñàíúûá þëäöðñöíëÿð, þçöìö äÿ
êàôòàðëà áèð éåðäÿ áàñäûðûí. Ìÿí áöòöí ùåéâàíëàðûí ÿí áÿäáÿõòèéÿì
– Àðà-ëàëà! Âà-ó-ó! Àù, Ìàóãëè, Ìàóãëè! Ñÿíè äþéìÿê, áàøûíà
âóðìàã ÿâÿçèíÿ íÿ ö÷öí Ìåéìóí Õàëãûíäàí ãîðóìàäûì. Áÿëêÿ,
ìÿí îíó äþéöá áóýöíêö äÿðñèíè áàøûíäàí ÷ûõàðìûøàì, áóíà ýþðÿ
äÿ úÿíýÿëëèêäÿ èíäè êþìÿêñèç ãàëûáäûð. Ìöãÿääÿñ Ñþçö éàäûíäàí
÷ûõàðäûáäûð!
Áàëó ïÿíúÿëÿðèëÿ áàøûíû òóòóá, èíëÿéÿ-èíëÿéÿ äàëà-ãàáàüà
éûðüàëàíìàüà áàøëàäû.
– Áèð àç áóíäàí ÿââÿë, î, áöòöí ñþçëÿðè ìÿíÿ äöçýöí òÿêðàð
åëÿäè, – äåéÿ Áàùèðÿ àúûãëû-àúûãëû äèëëÿíäè. – Áàëó, ñÿíèí íÿ éàääà-
øûí âàð, íÿ äÿ þçöíÿ ùþðìÿò ãîéóðñàí. ßýÿð ìÿí ãàðà ïàíòåð îëà-
îëà þçöìö îðà-áóðà ÷ûðïûá óëàñàéäûì âÿ éà îõëó êèðïè Ñàõè êèìè
áöçöøöá éóìàüà äþíñÿéäèì, úÿíýÿëëèêäÿêèëÿð íÿ ôèêèðëÿøÿðäèëÿð?
– Íÿ ôèêèðëÿøèðëÿð-ôèêèðëÿøñèíëÿð, ìÿíèì ö÷öí áóíóí ùå÷ áèð
ôÿðãè éîõäóð! Î, áÿëêÿ äÿ àðòûã þëìöøäöð!
– ßýÿð îíëàð êþðïÿíè ÿéëÿíìÿê õàòèðèíÿ âÿ éà òÿíýÿ ýÿëäèê-
ëÿðè ö÷öí àüàúäàí éåðÿ àòìàñàëàð, ìÿí îíäàí þòðö íèýàðàí îëìà-
ðàì. Î, àüûëëûäûð, ùÿð áèð øåéè äÿ þéðÿíèá áèëèð. Áóíäàí äà áàøãà,
úÿíýÿëëèêäÿêèëÿðèí ùàìûñû îíóí ýþçëÿðèíäÿí ãîðõóðëàð. Àíúàã
áóíóíëà áåëÿ (áÿëà äà áóðàñûíäàäûð) Ìàóãëè Áàíäàð-Ëîãëàðûí
ÿëèíäÿäèð, îíëàð èñÿ úÿíýÿëëèêäÿ êèìñÿäÿí ãîðõìóðëàð, îíà ýþðÿ
êè, éóõàðûäà, àüàúëàðûí òÿïÿñèíäÿ éàøàéûðëàð. – Áàùèðÿ äàëüûí ùàë-
äà ïÿíúÿñèíè éàëàäû.
Áèðäÿí Áàëó ãàëõûá äöçÿëäè, ñèëêèíäè âÿ:
– Äîüðóäàí äà, ìÿí ëàï àõìàüàì! Êþêëÿðè ýÿìèðèá éåéÿí
éåêÿãàðûí, ãîíóð àõìàã! – äåéÿ èíëÿäè. – Ùå÷ éàäûìà äöøìöð!
Âÿùøè ôèë Õàòõè äîüðó äåéèðäè êè: “Ùÿð êÿñèí áèð øåéäÿí ãîðõóñó
âàð”. Îíëàð, áó Áàíäàð-Ëîãëàð, äàü ÿôèñè Êààäàí ãîðõóðëàð. Î,
àüàúà ÷ûõìàüû ìåéìóíëàðäàí ïèñ áàúàðìûð. Ýåúÿëÿð îíëàðûí áà-
ëàëàðûíû îüóðëàéûð. Êààíûí òÿêúÿ àäûíû åøèäÿíäÿ îíëàðûí î ìóðäàð
ãóéðóãëàðû ÿñìÿéÿ áàøëàéûð. Ýåäÿê ÿôèíèí éàíûíà!
146
 – Êàà áèçÿ íÿ úöð êþìÿê åäÿ áèëÿð? Î áèçèì òàéôàäàí äåéèë,
÷öíêè àéàãëàðû éîõäóð, ýþçëÿðè äÿ ùÿääèíäÿí àðòûã çÿùìëèäèð,
– äåéÿ Áàùèðÿ úàâàá âåðäè.
– Î, ÷îõ ãîúàäûð âÿ ÷îõ äà ùèéëÿýÿðäèð. Áóíäàí äà áàøãà,
ùÿìèøÿ àú îëóð, – äåéÿ Áàëó öìèäëÿ äèëëÿíäè. – Îíà ÷îõëó äàü-
êå÷èñè âÿä åäÿðèê.
– Î éåéèá äîéàíäàí ñîíðà äöç áèð àé éàòûð. Áÿëêÿ åëÿ èíäè äÿ
éàòûá, ÿýÿð éàòìàéûáñà, îëà áèëÿð êè, áèçäÿí êå÷è ùÿäèééÿ àëìàã
èñòÿìÿñèí.
Áàùèðÿ Êààíû òàíûéûðäû, áóíà ýþðÿ äÿ îíà ÷îõ äà åòèáàð åëÿ-
ìèðäè.
– Îíäà áèç èêèìèç áèðëèêäÿ îíó òóòóá ðàçû ñàëàðàã, ãîúà îâ÷ó.
Áóíó äåéèá, Áàëó áîçàðìûø ãîíóð ÷èéíèíè Áàùèðÿéÿ ñöðòäö,
îíëàð áèðëèêäÿ éîëà äöøöá äàü ÿôèñè Êààíû àõòàðìàüà ýåòäèëÿð.
ßôè ãàéàíûí ýöíÿøäÿí ãûçìûø ÷ûõûíòûñûíäà çîë óçàíûá þç éåíè
âÿ ýþçÿë ãàáûüûíûí ñåéðèíÿ äàëìûøäû, ñîí îí ýöíö èëàí ãàáûüûíû
äÿéèøìÿê ö÷öí õÿëâÿòäÿ êå÷èðìèøäè. Èíäè î, äîüðóäàí äà îëäóãúà
ýþçÿë èäè; èðè, éàñòû áàøû éåðäÿ î éàí-áó éàíà ÷þíöð, îòóç ôóòëóã
áÿäÿíè ãûâðûëàðàã ÿúàèá äöéöíëÿð, ôèãóðëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèðäè. Î,
íàùàð âàõòûíûí éàõûíëàøäûüûíû ùèññ åòäèêúÿ èøòàùà ýÿëèð, òåç-òåç
äèëèíè ÷ûõàðäûá éàëìàíûðäû.
Áàëó èëàíûí áåëèíäÿêè ñàðû âÿ ãÿùâÿéè ðÿíýëè ãÿøÿíý ÷èë-÷èë
íàõûøëàðû ýþðúÿê:
– Î, ùÿëÿ ùå÷ íÿ éåìÿéèá, äåéÿ ðàùàò íÿôÿñ àëäû. – Åùòèéàòëû
îë, Áàùèðÿ! Î, ãàáûüûíû äÿéèøÿíäÿí ñîíðà ñèôòÿ âàõòëàð ïèñ ýþðöð,
þçö äÿ äÿðùàë ùöúóì åäèð.
Êààíûí çÿùÿðëè äèøëÿðè éîõ èäè, îíóí ùÿòòà çÿùÿðëè èëàíëàðäàí,
ãîðõàãëûãëàðûíà ýþðÿ, çÿùëÿñè ýåäèðäè; îíóí áöòöí ýöúö ñûõìà-
üûíäà èäè, èðè ùàëãàëàðëà ùÿð êèìÿ ñàðûëñàéäû, úàíûíû ùå÷ úöð ãóðòàðà
áèëìÿçäè.
Áàëó äàë ïÿíúÿëÿðè öñòÿ øþíýöéÿðÿê:
– Îâóí óüóðëó îëñóí! – äåäè.
Ùÿìèí úèíñäÿí îëàí áöòöí èëàíëàð êèìè, Êàà äà áèð ãÿäÿð àüûð
åøèäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ àéûíûí ãûøãûðàðàã íÿ äåäèéèíè î ñààò àíëà-
147
ìàäû. Ùàëãà êèìè ãûâðûëûá, áàøûíû ÿéäè, ùÿð åùòèìàëà ãàðøû ñû÷ðàéû-
øà ùàçûð äàéàíäû.
– Ùàìûìûçûí îâó óüóðëó îëñóí! – äåéÿ î, íÿùàéÿò úàâàá âåð-
äè. – Áàùî, Áàëóäóð! Ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà? Îâóí óüóðëó, Áàùèðÿ.
Áèçäÿí áèðèìèç íàùàð åëÿñÿéäè, áÿä îëìàçäû. Áó éàõûí éåðëÿðäÿ,
ùöðêöäöëìöø ùåéâàíäàí-çàääàí éîõäóð êè? Ìàðàë, éàõóä ùå÷
îëìàñà, äàü êå÷èñè, ùÿ? Ìÿíèì ãàðíûì ñóéó ãóðóìóø ãóéó êèìè
áîìáîøäóð.
– Áèç áó ñààò åëÿ îâà ÷ûõìûøûã, – äåéÿ Áàëó ëàãåéä-ëàãåéä
äèëëÿíäè; î áèëèðäè êè, Êààíû òÿëÿñäèðìÿê îëìàç, ÷öíêè ÷îõ àüûðäûð.
ßôè ñîðóøäó:
– Îëàðìû ìÿí äÿ ñèçèíëÿ ýåäèì? Áèð çÿðáÿ àç îëäó, éà ÷îõ
îëäó, ñèçèí ö÷öí ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè éîõäóð, à Áàùèðÿ, à Áàëó,
àììà ìÿí... ìÿí áÿçÿí ýöíëÿðëÿ ìåøÿ úûüûðëàðûíäà äàéàíûá îâó
ýöäìÿëè îëóðàì. Éàõóä ýåúÿéàðûñû àüàúà äûðìàíûá ýþçëÿéèðÿì êè,
ýþðöì ìåéìóí áàëàñûíäàí-çàääàí äöøÿðìè. Ôñ-ñ-øàó! Èíäè ìåøÿ-
íèí àüàúëàðû ìÿíèì úàâàí âàõòëàðûìäàêû àüàúëàð äåéèë. Ùàìûñû
÷öðöê-ìöðöê, ãóðó øàõ-øÿâÿëäèð!
– Áÿëêÿ áó îíà ýþðÿ áåëÿäèð êè, ñÿí ùÿääèíäÿí àðòûã èðèëèá
àüûðëàøìûñàí, ùÿ? – äåéÿ Áàëó äèëëÿíäè.
– Ùÿ, ìÿí ÷îõ éåêÿéÿì... ×îõ éåêÿéÿì, – äåéÿ Êàà èôòè-
õàðëà úàâàá âåðäè. – Àíúàã áó äà âàð êè, úàâàí àüàúëàð ùå÷ íÿéÿ
éàðàéàí äåéèë. Êå÷ÿí äÿôÿ îâäà ìÿí àç ãàëà éûõûëìûøäûì, ëàï àçúà
ãàëìûøäû. Ãóéðóüóìó àüàúà éàõøû äîëàìàäûüûì ö÷öí ñöðöøäöì,
áÿðê ñÿñ-êöé ãîïàðòäûì. Áàíäàð-Ëîãëàð ñÿñÿ éóõóäàí îéàíûá
ìÿíè ÿí ïèñ ñþéöøëÿðëÿ ñþéìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Áàùèðÿ õàòûðëàéàðìûø êèìè:
– Àéàãñûç ñàðû ñîõóëúàí! – äåéÿ ïû÷ûëäàäû.
– Ñññññ! Ìÿýÿð îíëàð ìÿíè áåëÿ àäëàíäûðûðëàð? – äåéÿ Êàà
ñîðóøäó.
– Ùÿ, êå÷ÿí äÿôÿ ÷ûüûðà-÷ûüûðà áèçÿ íÿ èñÿ áóíà îõøàð áèð ñþç
äåéèðäèëÿð. Àíúàã áèç îíëàðà ùå÷ âàõò ôèêèð âåðìèðèê. Àüûçëàðûíà
ýÿëÿíè äàíûøûðëàð! Ýóéà ñÿíèí äèøëÿðèíèí ùàìûñû òþêöëöá, ýóéà ùå÷
âàõò ÷ÿïèøäÿí áþéöê ùåéâàíà ùöúóì åëÿéÿ áèëìèðñÿí, þçö äÿ
148
ýóéà îíà ýþðÿ êè, (áó ìåéìóíëàð éàìàíúà ùÿéàñûç, éàëàí÷ûäûðëàð)
êå÷èíèí áóéíóçóíäàí ãîðõóðñàí, – äåéÿ Áàùèðÿ ùèéëÿýÿð-ùèé-
ëÿýÿð ñþçöíÿ äàâàì åäèðäè.
Èëàíëàð, õöñóñÿí Êàà êèìè ãîúà, ÷îõáèëìèø ÿôè, àúûãëàíäûüûíû
ùå÷ âàõò áöðóçÿ âåðìèð. Ëàêèí èíäè Êààíûí áÿäÿíèíèí íåúÿ ãàáà-
ðûá øèøäèéè, ÷ÿíÿñèíèí àëòûíäàêû èðè ÿçÿëÿëÿðèí íåúÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿë-
äèéè Áàëóíóí âÿ Áàùèðÿíèí ýþçöíäÿí éàéûíìàäû.
– Áàíäàð-Ëîãëàð îâ éåðëÿðèíè äÿéèøäèðèáëÿð, – äåéÿ î, ñàêèòúÿ
äèëëÿíäè. – Ìÿí áó ýöí ýöíÿøäÿ ãûçûíàðêÿí àüàúëàðûí òÿïÿñèíäÿ
îíëàðûí íåúÿ ùàðàé-ùÿøèð ãîïàðäûãëàðûíû åøèäèðäèì.
Áàëó:
– Áèç... áèç áó ñààò Áàíäàð-Ëîãëàðû òÿãèá åäèðèê, – äåäè âÿ î
ñààò äà ÷å÷ÿäè, ÷öíêè éàäûíà ýÿëÿíè, áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, úÿíýÿëëèê
ñàêèíè, ìåéìóíëàðà áàø ãîøäóüóíó åòèðàô åòìÿëè îëìóøäó.
– Éÿãèí êè ñèçèí êèìè îâ÷óëàðû, úÿíýÿëëèê áàø÷ûëàðûíäàí èêèñèíè
Áàíäàð-Ëîãëàðûí èçè èëÿ ýåòìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí ñÿáÿá – ÷îõ úèääè
ñÿáÿáäèð, – äåéÿ Êàà íÿçàêÿòëè áèð ëàãåéäëèêëÿ úàâàá âåðäè, ÿñ-
ëèíäÿ èñÿ î, ìàðàüûíäàí îä òóòóá éàíûðäû.
Áàëó äåäè:
– Äîüðóñó, ìÿí îëñàì-îëñàì, Ñèîí Ñöðöñöíäÿêè úàíàâàð áà-
ëàëàðûíà Ãàíóíäàí äÿðñ âåðÿí, áÿçÿí ñÿôåù èøëÿð òóòàí ãîúà áèð
ìöÿëëèìÿì, Áàùèðÿ äÿ...
– Áàùèðÿäèð, – äåéÿ ãàðà ïàíòåð äèøëÿðèíè øàããûëäàòäû. Îíóí
òÿâàçþêàðëûãëà èøè éîõ èäè. – Áÿëà áóðàñûíäàäûð êè, èíñàí áàëàñûíû
áèçèì éàíûìûçäàí îüóðëàéûáëàð, îíóí ùàããûíäà ñÿí, éÿãèí êè,
åøèòìèø îëàðñàí.
– Ùÿ, Ñàõèäÿí áèð áàëàúà åøèòìèøÿì. (Îõëàðû áó Ñàõèéÿ ÷îõ
àçüûí áèð ýþðêÿì âåðèð) Ùÿ, î äåéèðäè êè, ýóéà èíñàí áàëàñûíû Úà-
íàâàð Ñöðöñöíÿ ãÿáóë åäèáëÿð. Àíúàã ìÿí èíàíìàäûì. Ñàõè áèð
õÿáÿðè óúóíäàí-ãóëàüûíäàí åøèäèð, ñîíðà äà áàøëàéûð éàëàí-ýåð-
÷ÿê ùàìûéà íàüûë åëÿìÿéÿ.
– Éîõ, áó, äîüðóäóð. Ùÿëÿ äöíéàäà îíóí êèìè êþðïÿ îëìà-
éûá, – äåéÿ Áàëó úàâàá âåðäè. – ßí éàõøû, ÿí àüûëëû âÿ úöðÿòëè èí-
ñàí áàëàñû – ìÿíèì øàýèðäèìäèð; î, áöòöí úÿíýÿëëèêäÿ Áàëóíóí
149
àäûíû øþùðÿòëÿíäèðÿúÿê, ìÿøùóð åäÿúÿêäèð. Áóíäàí äà áàøãà
ìÿí... áèç îíó ñåâèðèê, Êàà!
– Ôñ! Ôñ! – äåéÿ Êàà áàøûíû ýàù ñàüà, ýàù ñîëà äþíäÿðäè.
– Ìÿí äÿ âàõòèëÿ ñåâýè íÿ îëäóüóíó áèëèðäèì. Ìÿí ñèçÿ ÷îõëó
ÿùâàëàòëàð äàíûøàðäûì...
– Áóíó éàõøû îëàð êè, ñîíðàéà ñàõëàéàã, àéäûíëûã ýåúÿëÿðäÿí
áèðèíäÿ, ãàðíûìûç òîõ îëàí âàõò äàíûøàðñàí, îíäà áèç ñÿíèí íàüûë
åëÿäèêëÿðèíÿ äàùà ëàçûìûíúà ãèéìÿò ãîéàðûã, – äåéÿ Áàùèðÿ úÿëä
äèëëÿíäè. – Áèçèì êþðïÿ áó ñààò Áàíäàð-Ëîãëàðûí ÿëèíäÿäèð, þçö-
ìöç äÿ éàõøû áèëèðèê êè, îíëàð áöòöí Úÿíýÿëëèê Õàëãûíûí è÷ÿðèñèí-
äÿ òÿêúÿ Êààäàí ãîðõóðëàð.
– Îíëàð òÿêúÿ ìÿíäÿí ãîðõóðëàð! Åëÿ ãîðõìàëûäûðëàð äà! Áó
ìåéìóíëàð áîøáîüàçäûðëàð, àõìàã âÿ ãîðõàãäûðëàð. Ãîðõàãäûð-
ëàð, àõìàã âÿ áîøáîüàçäûðëàð. Îíëàð áåëÿäèðëÿð! Ñèçèí êþðïÿ îí-
ëàðäàí ùå÷ áèð éàõøûëûã ýþçëÿìÿìÿëèäèð. Îíëàð ãîçó äÿðèðëÿð,
çÿùëÿëÿðè ýåäÿíäÿ èñÿ éåðÿ àòûðëàð. Îíëàð áöòöí ýöíö áèð áóäàãäà
îéíàéûðëàð, ýóéà îíñóç êå÷èíÿ áèëìèðëÿð, ñîíðà äà ùÿìèí áóäàüû
ñûíäûðûá èêè ïàð÷à åäèðëÿð. Áåëÿ, ñèçèí êþðïÿíèí âÿçèééÿòè î ãÿäÿð
äÿ ôÿðÿùëè äåéèëäèð... Äåéèðñèíèç, îíëàð ìÿíèì àäûìû ñàðû áàëûã
ãîéóáëàð, åëÿìè?
– Ñîõóëúàí, ñîõóëúàí ãîéóáëàð. Éåð ñîõóëúàíû, – äåéÿ Áàùèðÿ
úàâàá âåðäè. – Áóíäàí äà áàøãà, ñÿíÿ áèð ÷îõ áàøãà àäëàð ãîéóá-
ëàð... Ìÿí îíëàðû òÿêðàð åëÿìÿéÿ óòàíûðàì.
– Îíëàðà áèð ãóëàãáóðìàñû âåðìÿê ëàçûìäûð êè, áóíäàí ñîíðà
þç àüàúëàðûíäàí äàíûøàíäà àüûëëàðû áàøëàðûíäà îëñóí! Ààà-ôññ!
Éàõøû-éàõøû éàääà ñàõëàñûíëàð. Ùÿ, îíëàð óøàüû ýþòöðöá ùàíñû
òÿðÿôÿ ãà÷ûáëàð?
– Áóíó àíúàã Úÿíýÿëëèê áèëèð. Ìÿíèì àüëûì êÿñÿíè ãÿðá òÿðÿôÿ
àïàðìûø îëàðëàð, – äåéÿ Áàëó úàâàá âåðäè. – Àíúàã, Êàà, áèç ýöìàí
åäèðäèê êè, îíëàðûí ùàðàéà ýåòäèéè ñÿíÿ ìÿëóìäóð.
– Ìÿíÿ? Ùàðäàí îëà áèëÿð? Ìÿí îíëàðû àíúàã éîëäà ðàñòûìà
äöøÿíäÿ òóòóðàì, þçöì ùå÷ âàõò íÿ ìåéìóí îâóíà ÷ûõûðàì, íÿ
ãóðáàüà, íÿ äÿ ýþëëÿðäÿí éàøûë úèì éûüûðàì. Ôñññ!
– Éóõàðûéà áàõ, éóõàðûéà! Éóõàðûéà, éóõàðûéà! Ùèëëî! Èëëî!
Èëëî, éóõàðûéà áàõ, Ñèîí Ñöðöñöíäÿí îëàí Áàëó!
150
 Áàëó áó ñÿñèí ùàðàäàí ýÿëäèéèíè áèëìÿê ö÷öí áàøûíû ãàëäûðàíäà
ñöçÿ-ñöçÿ åíìÿêäÿ îëàí ãóçüóí ×èëè ýþðäö. Îíóí àçàúûã éóõàðûéà
ãàëõìûø ãàíàäëàðûíûí êÿíàðû ýöíÿøäÿí ïàðûëäàéûðäû. ×èë èíäè ýÿðÿê
÷îõäàí éàòìûø îëàéäû, ëàêèí î ùÿëÿ äÿ úÿíýÿëëèê öçÿðèíäÿ äþâðÿ
âóðàðàã àéûíû àõòàðûð, ñûõ éàðïàãëàð àðàñûíäàí îíó ýþðÿ áèëìèðäè.
– Íÿ îëìóøäóð? – äåéÿ Áàëó îíäàí ñîðóøäó.
– Ìÿí Ìàóãëèíè Áàíäàð-Ëîãëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ýþðäöì. Õàùèø
åëÿäè êè, áóíó ñèçÿ õÿáÿð âåðèì. Îíëàð Ìàóãëèíè ÷àéûí î òÿðÿôèí-
äÿêè ìåéìóí øÿùÿðèíÿ – Ñîéóã Êàùàëàðà àïàðäûëàð. Îëà áèëÿð àí-
úàã áó ýåúÿíè îðàäà ãàëñûíëàð, îëà áèëÿð, îí ýåúÿ ãàëàúàãëàð, îëà
äà áèëÿð êè, áèð ñààò ãàëàúàãëàð. Ìÿí éàðàñàëàðà ÿìð åòìèøÿì êè,
ýåúÿ îíëàðû ýöäñöíëÿð. Ìÿíÿ òàïøûðûëàí áó èäè êè, äåäèì. Àøàüûäà
ùàìûíûçûí îâó óüóðëó îëñóí!
– Ñÿíèí äÿ ÷èíÿäàíûí äîëó, éóõóí øèðèí îëñóí, àé ×èë! – äåéÿ
Áàùèðÿ ãûøãûðäû. – Îâ åäÿíäÿ ìÿí ñÿíè éàääàí ÷ûõàðìàðàì, åé
ãóçüóíëàðûí ÿí éàõøûñû, îâëàäûüûì ùåéâàíûí áöòþâ áàøûíû òÿê ñÿ-
íèí ö÷öí ãîéàúàüàì ãàëñûí.
– Áîø øåéäèð! Áîø øåéäèð! Óøàã Ìöãÿääÿñ Ñþçö äåäè, êþìÿê
åòìÿéÿ áèëìÿçäèì. – ×èë ìåøÿ öçÿðèíäÿ áèð äÿôÿ äþâðÿ âóðìàã-
äàí ñîíðà ó÷óá ýåúÿëÿìÿéÿ ýåòäè.
– Ìàóãëè íÿ äåìÿê ëàçûì îëäóüóíó óíóòìàéûá, äåéÿ Áàëó
ñåâèíèðäè. – Èøÿ ñÿí áèð áàõ: áó ãÿäÿð áàëàúà îëà-îëà, éåíÿ äÿ
Ãóøëàðûí Ìöãÿääÿñ Ñþçöíö õàòûðëàéà áèëèá, þçö äÿ ìåéìóíëàð
îíó àüàúëàðûí òÿïÿñè èëÿ ñöðöêëÿéèá àïàðäûãëàðû áèð âàõòäà!
Áàùèðÿ äåäè:
– Áó ñþç îíóí áàøûíà ÷îõ ìþùêÿì éåðèäèëèá! Ìÿí äÿ êþðïÿé-
ëÿ ôÿõð åäèðÿì, àíúàã áèç áó ñààò Ñîéóã Êàùàëàðà òÿëÿñìÿëèéèê.
Áó éåðèí ùàðàäà îëäóüóíó úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû áèëèðäè, ëàêèí ìå-
øÿ ñàêèíëÿðèíäÿí ëàï àçû îðàéà àéàã áàñûðäû, ÷öíêè Ñîéóã Êàùàëàð
äåäèêëÿðè éåð ìåøÿíèí ãàëûíëûüûíäà èòèá ýåòìèø, ñàíêè äÿôí îëóí-
ìóø ãÿäèì õàðàáà áèð øÿùÿð èäè. Ùåéâàíëàð èñÿ èíñàíëàðûí éàøàìûø
îëäóãëàðû éåðëÿðè ùå÷ âàõò þçëÿðèíÿ ìÿñêÿí åòìÿçëÿð. Áåëÿ éåð-
ëÿðäÿ îâ÷ó òàéôàñû éîõ, îëñà-îëñà âÿùøè ãàáàíëàð ìÿñêÿí ñàëàð.
Áóíäàí äà ÿëàâÿ, ìåéìóíëàð ùÿð éåðè ýÿçèá äîëàíäûãëàðû êèìè,
151
àðà-ñûðà Ñîéóã Êàùàëàðäà äà îëóðäóëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ þçöíÿ ùþð-
ìÿò ãîéàí ùå÷ áèð ùåéâàí áó éåðÿ éàõûí ýÿëìÿçäè. Éàëíûç ãóðàã-
ëûã âàõòëàðäà, áÿëêÿ, ýÿëÿéäèëÿð, ÷öíêè áåëÿ âàõòëàðäà éàðûó÷óã
ùîâóçëàðäà, àíáàðëàðäà ñó òàïìàã îëóðäó.
– Òåç-òåç éåðèñÿê, îðàéà ãÿäÿð éàðûì ýåúÿ éîë ýåòìÿëèéèê,
äåéÿ Áàùèðÿ áèëäèðäè.
Áàëó î ñààò ðóùäàí äöøäö.
– Ìÿí âàð ýöúöìëÿ òÿëÿñÿúÿéÿì, – äåéÿ î, òÿëàøëà äèëëÿíäè.
– Áèç ñÿíè ýþçëÿéÿ áèëìÿðèê. Ñÿí äàëûìûçúàí ýÿëÿðñÿí, Áàëó. Êàà
èëÿ òÿëÿñìÿëèéèê.
Êàà ãûñàúà äåäè:
– Ñÿíèí äþðä àéàüûí îëñà äà, ìÿí ñÿíäÿí äàëà ãàëìàðàì!
Áàëó áöòöí ãöââÿòèíè òîïëàéûá îíëàðëà àéàãëàøìàüà ÷àëûøûðäû,
ëàêèí òåçëèêëÿ äàéàíûá íÿôÿñèíè äÿðìÿëè îëäó. Îíëàð àéû èëÿ øÿðò-
ëÿøäèëÿð êè, î äàëëàðûíúà ýÿëñèí. Áàùèðÿ ñöðÿòëè ñû÷ðàéûøëàðëà èðÿëèéÿ
úóìäó. Êàà äèíìÿçúÿ éîëóíà äàâàì åäèðäè. Áàùèðÿ íÿ ãÿäÿð
òÿëÿññÿ äÿ, íÿùÿíý ÿôè îíäàí ýåðèéÿ ãàëìûðäû. Îíëàð õûðäà äàü
÷àéûíûí êÿíàðûíà ýÿëèá ÷àòàíäà Áàùèðÿ ãàáàüà äöøäö, ÷öíêè î,
÷àéûí öçÿðèíäÿí àòûëäû, Êàà èñÿ áàøûíû äèê òóòàðàã öçÿ-öçÿ êå÷äè.
Ëàêèí äöç éåðÿ ÷ûõàíäà ÿôè éåíèäÿí Áàùèðÿíè ùàãëàäû.
Òîðàí ãîâóøàðêÿí Áàùèðÿ:
– Ìÿíè àçàä åòìèø ñûíûã ãûôûëà àíä îëñóí êè, – äåäè, – ñÿí éîëó
÷îõ éàõøû ýåäèðñÿí!
– Ìÿí áÿðê àúìûøàì, – äåéÿ Êàà úàâàá âåðäè. – Áóíäàí äà
áàøãà, àõû îíëàð ìÿíèì àäûìû ÷èë ãóðáàüà ãîéóáëàð...
– Ñîõóëúàí, éåð ñîõóëúàíû, þçö äÿ ñàðûñûíäàí!
– Ôÿðãè éîõäóð. Éîëóìóçà äàâàì åëÿéÿê. – Áóíó äåéèá, Êàà èòè
ýþçëÿðèëÿ ÿí êÿñìÿ éîëëàð ñå÷ÿðÿê éåðèí öñòö èëÿ ñàíêè ñó îëóá àõäû.
Ìåéìóí Õàëãû Ñîéóã Êàùàëàðäà ùå÷ äÿ Ìàóãëèíèí äîñòëàðû
áàðÿäÿ äöøöíìöðäö. Îíëàð óøàüû õàðàáà øÿùÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûø-
äûëàð âÿ èíäè þç-þçëÿðèíäÿí ÷îõ ðàçû èäèëÿð. Ìàóãëè ùÿëÿ èíäèéÿ
ãÿäÿð ùå÷ âàõò ùèíä øÿùÿðèíè ýþðìÿìèøäè, îíà ýþðÿ äÿ èíäè áóðà,
òàìàì ó÷óãëàðäàí èáàðÿò îëñà äà, îíà ñîí äÿðÿúÿ ýþçÿë âÿ ÿúàèá
ýþðöíäö. Éàñòû òÿïÿíèí öñòöíäÿ ñàëûíìûø áó øÿùÿðè ÷îõ óçàã êå÷-
152
ìèøäÿ ùþêìäàð áèð êíéàç òèêäèðìèøäè. Ó÷óã äàðâàçàéà òÿðÿô óçà-
íàí äàø éîëëàðûí ãàëûãëàðûíû ùÿëÿ èíäè äÿ ýþðìÿê îëóðäó. Äàðâàçà
ãàïûëàðûíûí ÷öðöê òàõòàëàðû ùÿëÿ äÿ ïàñ êÿñìèø ùÿíúàìàëàðäàí
ñàëëàíà ãàëìûøäû; äèâàðëàðûí è÷ÿðèñèíÿ êþê àòìûø àüàúëàð øàõÿëÿðèíè
îíëàðûí öçÿðèíÿ ýÿðìèøäè: áöðúëÿðèí äàø äèøëÿðè îâóëóá òþêöëìöø,
òîðïàüà äþíìöøäö; ìàçüàëëàðäàí ãûâðûëàðàã ÷ûõìûø ñàðìàøûãëàð
òåë-òåë àøàüûéà ñàëëàíàðàã ãàëà äèâàðëàðûíû ñàðìûøäû.
Òÿïÿíèí áàøûíäà òàõòàïóøñóç áþéöê áèð ñàðàé âàð èäè. Áóðàäà
ôÿââàðÿëè ÷àðùîâóçëàðûí, ùÿéÿòëÿðèí ìÿðìÿðëÿðè ÷àòëàã-÷àòëàã îë-
ìóø, öçÿðëÿðèíÿ éîñóíëàðäàí ãîíóð õàëëàð äöøìöøäö. Ùÿéÿòèí
âàõòèëÿ êíéàç ôèëëÿðè ñàõëàíàí òÿðÿôèíäÿ îòëàð âÿ úàâàí àüàúëàð,
éåðÿ äþøÿíìèø ñàë äàøëàðû ãàëäûðìûø, áèð-áèðèíäÿí àðàëàìûøäû.
Ñàðàéäàí î òÿðÿôäÿ áöòöí øÿùÿð ýþðöíöð, ñûõ úÿðýÿëÿðëÿ éàí-éàíà
äöçöëìöø åâëÿð, è÷ÿðèñè ãàðàëìàãäà îëàí áîø àðû øàíûíû õàòûðëàäûð-
äû; âàõòèëÿ äþðä éîëóí àéðûúûíäàêû ìåéäàí÷àäà éöêñÿëÿí äàø áöò
èíäè ó÷óá òþêöëìöøäö; êö÷ÿëÿðèí òèíëÿðèíäÿêè êå÷ìèø ñó ãóéóëà-
ðûíûí éåðèíäÿ àíúàã êàëàôàëàð, ÷óõóðëàð ãàëìûøäû. Ìÿáÿäëÿðèí
ó÷óã ýöíáÿçëÿðèíè úûð ÿíúèð êîëëàðû áàñìûøäû.
Ìåéìóíëàð áóðàíû þç øÿùÿðëÿðè àäëàíäûðûð âÿ þçëÿðèíè åëÿ ýþñ-
òÿðèðäèëÿð êè, ýóéà Úÿíýÿëëèê Õàëãû øÿùÿðäÿ äåéèë, ìåøÿäÿ éàøà-
äûüû ö÷öí áó õàëãà íèôðÿò åäèðëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, îíëàð áöòöí áó
áèíàëàðûí íÿ ö÷öí òèêèëäèéèíè âÿ îíëàðäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûì
îëäóüóíó áèëìèðäèëÿð. Îíëàð êíéàç ñàðàéûíûí ìÿøâÿðÿò ñàëî-
íóíäàêû òàõòà ñÿêèäÿ äþâðÿ âóðóá îòóðàðàã áèð-áèðèíèí áèðÿñèíè
àðûòëàéûð, éàõóä àäàì-àäàì îéíàéûðäûëàð: åâëÿðÿ ýèðèá-÷ûõûð, ñóâàã
ïàð÷àëàðû, úöðáÿúöð êþð-êþùíÿíè êöíúëÿðÿ éûüûá òîïëàéûð, ùÿìèí
äÿãèãÿ äÿ îíëàðû ùàðàäà ýèçëÿòäèêëÿðèíè óíóäóð, áèð-áèðèíèí öçÿ-
ðèíÿ àòûëàðàã äàâà åäèð, ãûøãûðûðäûëàð, ñîíðà èñÿ äàüûëûøàðàã êíéàçûí
áàüûíà îéíàìàüà ãà÷ûðäûëàð, ñÿêèëÿðäÿ àòûëûá-äöøöðäöëÿð, ïîðòà-
üàë àüàúëàðûíû, ýöë êîëëàðûíû ñèëêÿëÿéÿðÿê ìåéâÿëÿðèí, ÷è÷ÿêëÿðèí
éåðÿ òþêöëìÿñèíÿ òàìàøà åäèá çþâã àëûðäûëàð. Îíëàð ñàðàéûí äÿùëèç-
ëÿðèíè, éåðàëòû éîëëàðûíû, éöçëÿðëÿ õûðäà ãàðàíëûã îòàãëàðûíû ýÿçèá-
äîëàøûðäûëàð, ëàêèí íÿéè ýþðäöêëÿðèíè, íÿéè ýþðìÿäèêëÿðèíè éàäëà-
ðûíäà ñàõëàéà áèëìèðäèëÿð; òÿê-òÿê, úöò-úöò âÿ éà äÿñòÿ èëÿ âåéëëÿ-
153
íÿðÿê ùÿð éåðÿ ýèðèá-÷ûõûð, þçëÿðèíè ýóéà ëàï èíñàí êèìè àïàðäûã-
ëàðû ö÷öí áèð-áèðèíèí ãàðøûñûíäà þéöíöðäöëÿð. Îíëàð ùîâóçëàðäàí
ñó è÷èð, ñóéó áóëàíäûðûð, ñó öñòöíäÿ äàâà ñàëûð, ñîíðà äà:
– Úÿíýÿëëèêäÿ Áàíäàð-Ëîãëàðäàí ìöäðèê, ìÿðùÿìÿòëè, áàúà-
ðûãëû, ýöúëö âÿ ìöëàéèì õàëã éîõäóð, – äåéÿ ãûøãûðà-ãûøãûðà øÿùÿðèí
áàøûíäàí âóðóá àéàüûíäàí ÷ûõûðäûëàð.
Ñîíðà èñÿ ùÿð øåéè òÿçÿäÿí áàøëàéûð, øÿùÿðäÿí çÿùëÿëÿðè ýåäèí-
úÿéÿ ãÿäÿð þç îéóíëàðûíû äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Íÿùàéÿò, îíëàð éåíÿ
äÿ ãà÷ûá àüàúëàðûí òÿïÿñèíÿ äûðìàíûð âÿ öìèä åäèðäèëÿð êè, ýåú-
òåç áèð ýöí Úÿíýÿëëèê Õàëãû îíëàðà ìÿùÿë ãîéàúàãäûð.
Úÿíýÿëëèê Ãàíóíó ÿñàñûíäà òÿðáèéÿ îëóíìóø Ìàóãëè áåëÿ áèð
ùÿéàòû íÿ àíëàéûð, íÿ äÿ áÿéÿíèðäè. Ìåéìóíëàð îíó Ñîéóã Êàùà-
ëàðà ýÿòèðèá ÷ûõàðäàíäà àðòûã àõøàì äöøìöøäö. Ìàóãëèíèí þçöíÿ
ãàëñà èäè, áåëÿ áèð óçàã éîëäàí ñîíðà óçàíûá éàòàðäû, ëàêèí Áàí-
äàð-Ëîãëàð ÿë-ÿëÿ âåðèá ðÿãñ åòìÿéÿ, àõìàã ìàùíûëàð îõóìàüà
áàøëàäûëàð. Ìåéìóíëàðäàí áèðè þç éîëäàøëàðûíûí ãàðøûñûíäà íèòã
ñþéëÿéÿðÿê áèëäèðäè êè, Ìàóãëèíèí ÿñèð àëûíìàñû Áàíäàð-Ëîãëàðûí
òàðèõèíäÿ éåíè áèð äþâð áàøëàíäûüûíû ýþñòÿðèð, ÷öíêè áóíäàí ñîíðà
Ìàóãëè, ñîéóãäàí âÿ éàüûøäàí ãîðóíìàã ö÷öí áóäàãëàðû, ãàìûø-
ëàðû íåúÿ ùþðìÿê ëàçûì îëäóüóíó îíëàðà þéðÿäÿúÿêäèð.
Ìàóãëè ñàðìàøûã éûüûá îíëàðû ùþðìÿéÿ áàøëàäû. Ìåéìóíëàð îíó
òÿãëèä åòìÿê èñòÿäèëÿðñÿ äÿ, áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà áó èø îíëàðû
äàðûõäûðäû, îäóð êè, áèð-áèðèíèí ãóéðóüóíäàí éàïûøûá äàðòìàüà, þñ-
êöðÿ-þñêöðÿ ÿëëÿðè-àéàãëàðû öñòöíäÿ àòûëûá-äöøìÿéÿ áàøëàäûëàð.
– Éåìÿê èñòÿéèðÿì, – äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè. – Ìÿí áó éåð-
ëÿðäÿ éàäàì, ìÿíÿ éåìÿéÿ áèð øåé ýÿòèðèí, éà äà èúàçÿ âåðèí
þçöì áóðàäà îâ åäèì.
Èéèðìè-îòóç ìåéìóí ãà÷ûá Ìàóãëè ö÷öí ãîç âÿ úûð ìåéâÿëÿð
äÿðìÿéÿ ýåòäè, àíúàã ãàéûäàí áàø éîëäà áèð-áèðèëÿ äàëàøàðàã, éûü-
äûãëàðûíû òþêöá äàüûòäûëàð, ÿëëÿðèíäÿ àç-ìàç ìåéâÿ ãàëäû êè, áóíó
äà çÿùìÿò ÷ÿêèá ýÿòèðìÿéÿ äÿéìÿçäè. Ìàóãëè èíúèéèá àúûãëàíäû, î,
áÿðê àú èäè. Øÿùÿðèí êèìñÿñèç êö÷ÿëÿðèíäÿ éàäëàðûí Îâ Ãèééÿñèíè
àðàáèð òÿêðàð åäÿ-åäÿ óçóí ìöääÿò ýÿçèá äîëàíäû, ëàêèí ñÿñèíÿ ñÿñ
âåðÿí îëìàäû. Ìàóãëè àíëàäû êè, ïèñ éåðÿ ýÿëèá äöøìöøäöð.
154
 “Áàëóíóí Áàíäàð-Ëîãëàð ùàããûíäà äàíûøäûãëàðûíûí ùàìûñû
äîüðó èìèø, – äåéÿ î, þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøäè. – Áóíëàðûí íÿ Ãàíóíó,
íÿ Ìöãÿääÿñ Ñþçö, íÿ äÿ áàø÷ûñû âàðäûð. Îüóðëóã áàúàðàí ãöâ-
âÿòëè ÿëëÿðèíäÿí âÿ àõìàã-àõìàã äàíûøàí äèëëÿðèíäÿí áàøãà ùå÷
íÿëÿðè éîõäóð. Äåìÿëè, ÿýÿð ìÿíè áóðàäà þëäöðñÿëÿð âÿ éà àúûí-
äàí úàíûì ÷ûõñà, þçöì ìöãÿññèðÿì. Àíúàã ùÿð ùàëäà, ôèêèðëÿøèá
áèð éîë òàïìàã ëàçûìäûð êè, þç äîüìà úÿíýÿëëèéèìÿ ãàéûäà áèëèì.
ßëáÿòòÿ, Áàëó ìÿíè äþéÿúÿêäèð, àììà áó, éåíÿ äÿ Áàíäàð-Ëîãëàðà
ãîøóëóá ãûçûëýöë ëÿ÷ÿêëÿðèíèí àðäûíúà ñÿôåù-ñÿôåù îðà-áóðà ãà÷-
ìàãäàí éàõøûäûð”.
Ìàóãëè øÿùÿðèí ùàñàðûíà éàíàøàí êèìè ìåéìóíëàð äÿðùàë îíó
ýåðè äàðòûá àïàðäûëàð âÿ äåäèëÿð êè, î, þç õåéðèíè áàøà äöøìöð, ñîíðà
äà óøàãäà þçëÿðèíÿ ãàðøû ìèííÿòäàðëûã ùèññè îéàòìàã ö÷öí îíó
÷èìäèêëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìàóãëè äèøëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ñûõûá, ñÿñèíè
÷ûõàðìàäû, áÿðêäÿí ãûøãûðàí ìåéìóíëàðëà áèðëèêäÿ, ãûðìûçû äàøëàð-
äàí äöçÿëäèëìèø, éàðûéà ãÿäÿð éàüûø ñóéó èëÿ äîëó ùîâóçëàðûí éàíûí-
äàêû åéâàíà ãàéûòäû. Ñÿêèíèí îðòàñûíäà, äöíéàäàí ÷îõäàí êþ÷öá
ýåòìèø êíéàç àðâàäëàðû ö÷öí âàõòèëÿ àü ìÿðìÿðäÿí ùþðöëìöø,
èíäèñÿ ó÷óá äàüûëìûø áèð êþøê âàð èäè. Êþøêöí ýöíáÿçè éåðÿ éàòà-
ðàã, õàíûìëàðûí ñàðàéäàí áóðàéà ýÿëèá-ýåòäèêëÿðè éåðàëòû éîëóí
àüçûíû þðòìöøäö, ëàêèí çÿðèô ñÿíÿòêàðëûãëà ìÿðìÿðäÿí èøëÿíìèø
äèâàðëàð ùÿëÿ äÿ ãàëûðäû. Ñöä êèìè àü, êðóæåâà òÿê éöíýöë, íÿôèñ
øÿáÿêÿëÿðÿ ÿãèãëÿð, éàãóòëàð, éàøìàëàð, ëàúèâÿðä äàøëàð éàðàøûã
âåðèðäè, òÿïÿíèí àðõàñûíäàí àé áîéëàíäûãäà èñÿ îíóí øöàëàðû øÿáÿ-
êÿëÿðäÿí è÷ÿðè ñöçöëäö âÿ éåðÿ ãàðà ìÿõìÿð íàõûøëàðûíû àíäûðàí
êþëýÿëÿð äöøäö. Ìåéìóíëàðûí èéèðìèñè áèðäÿí ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá þçëÿ-
ðèíè àüûëëû, ãöââÿòëè, õîøðÿôòàð, Ìàóãëèíè èñÿ îíëàðäàí àéðûëìàã èñòÿ-
äèéèíÿ ýþðÿ ñÿôåù àäëàíäûðûðäûëàð. Ïÿðòëèéèíÿ, àú âÿ éóõóñóç îëìà-
ñûíà áàõìàéàðàã, Ìàóãëè, Áàíäàð-Ëîãëàðûí áó ñþçëÿðèíè åøèäÿíäÿ
þçöíö ýöëìÿêäÿí ñàõëàéà áèëìÿäè.
– Áèç ãÿâè õàëãûã! Áèç àçàäûã! Ùàìû áèçÿ ùåéðàí îëìàëûäûð,
áèç áóíà ëàéèãèê! Áöòöí úÿíýÿëëèêäÿ áèç ùàìûäàí ÷îõ òÿðèôÿ ëàéè-
ãèê. Ìàäàì êè, áèç ùàìûìûç áóíó òÿñäèã åäèðèê, äåìÿê, áó äîü-
ðóäóð, – äåéÿ îíëàð ãûøãûðûøûðäûëàð. – Áó ñààò áèç íÿ ãÿäÿð éàõøû
155
îëäóüóìóçó ñÿíÿ äàíûøàðûã, îíà ýþðÿ êè, ñÿí áèçÿ ãóëàã àñûðñàí,
äåäèêëÿðèìèçè Úÿíýÿëëèê Õàëãûíà ÷àòäûðà áèëÿðñÿí êè, áóíäàí ñîíðà
áèçÿ ìÿùÿë ãîéñóí.
Ìàóãëè îíëàðëà ìöáàùèñÿ åòìèðäè. Þç äàíûøãàí éîëäàøëàðûíûí
Áàíäàð-Ëîãëàðû íåúÿ ìÿäù åòäèêëÿðèíè åøèòìÿê ö÷öí åéâàíà éöç-
ëÿðëÿ ìåéìóí òîïëàøìûøäû. Çÿâçÿê ìåéìóíëàðäàí áèðèñè íÿôÿñèíè
äÿðìÿê ö÷öí ñóñäóãäà, î áèðèëÿðè ãûøãûðûðäûëàð:
– Áó äîüðóäóð, áèç ùàìûìûç áóíó òÿñäèã åäèðèê!
Ìàóãëè èñÿ îíäàí áèð øåé ñîðóøäóãëàðû âàõò áàøûíû òÿðïÿäèð, ýþç-
ëÿðèíè äþéöð, “ùÿ, ùÿ” äåéèðäè. Ñÿñ-êöéäÿí îíóí áàøû ùÿðëÿíèðäè.
– Îëà áèëñèí ÷àããàë Òàáàêè áóíëàðûí ùàìûñûíû äèøëÿéèá – äåéÿ
î ôèêèðëÿøèðäè. – Îíà ýþðÿ äÿ èíäè ãóäóðóáëàð. Áó, ãóäóçëóãäóð,
“äèâàíè”äèð. Ìÿýÿð, îíëàð ùå÷ âàõò éàòìûðëàð? Áàõ, èíäèúÿ áó áó-
ëóä àéûí öçöíö þðòÿúÿê. Î, áþéöê îëñàéäû, ìÿí ãàðàíëûãäà ôöðñÿò
òàïûá ãà÷àðäûì. Àíúàã éîðóëìóøàì.
Ùÿìèí áó áóëóäó, øÿùÿð ùàñàðû éàíûíäàêû éàðûó÷óã õÿíäÿê-
äÿí èêè ñàäèã äîñò äèããÿòëÿ èçëÿéèðäè. Ñàéúà ÷îõ ìåéìóíëàðûí íå-
úÿ òÿùëöêÿëè îëäóãëàðûíû áèëÿí Áàùèðÿ âÿ Êàà ÿáÿñ éåðÿ ðèñê åò-
ìÿìÿê ö÷öí äàéàíûá ôöðñÿò ýþçëÿéèðäèëÿð. Ìåéìóíëàð áèðÿ ãàðøû
éöçäÿí àç îëäóãäà ùå÷ âÿúùëÿ äàâàéà ýèðèøìÿçëÿð. Áåëÿ áèð öñ-
òöíëöê èñÿ úÿíýÿëëèêäÿ àçëàðûíûí õîøóíà ýÿëèð.
– Ìÿí ùàñàðûí ãÿðá òÿðÿôèíÿ ñöðöíöðÿì, – äåéÿ Êàà ïû÷ûëäàäû,
– éàìàúëà úÿëä àøàüû åíÿúÿéÿì. Îðàäàí ìÿíèì ö÷öí àñàí îëàð.
Îíëàð, ÿëáÿòòÿ, ùàìûñû áèðäÿí ìÿíèì áåëèìÿ àòûëìàçëàð, àíúàã
éåíÿ äÿ...
– Áèëèðÿì, – äåéÿ Áàùèðÿ äèëëÿíäè. – Êàø Áàëó áóðàäà îëàéäû!
Àíúàã ùÿð ùàëäà áèç áàúàðäûüûìûçû åëÿéÿúÿéèê. Áó áóëóä àéûí
öçöíö þðòÿíäÿ, ìÿí ýåäèá åéâàíà ÷ûõàúàüàì. Îíëàð îðàäà íÿ
áàðÿäÿ èñÿ þç àðàëàðûíäà ìÿñëÿùÿòëÿøèðëÿð.
– Îâóí óüóðëó! – äåéÿ Êàà òóòãóí ùàëäà úàâàá âåðèá, ùàñàðûí
ãÿðá òÿðÿôèíÿ ñàðû øöòöäö.
Ìÿëóì îëäó êè, ùàñàðûí áó éåðè áàøãà éåðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí àç
ó÷óá äàüûëìûøäûð, îíà ýþðÿ äÿ íÿùÿíý ÿôè äàøëàðûí àðàñûíäàí éîë
òàïûá êå÷ÿðêÿí éóáàíäû. Áóëóä àéûí ãàáàüûíû êÿñäè. Ìàóãëè, ìÿñÿ-
156
ëÿíèí ýåðèñèíè ôèêèðëÿøèðäè êè, áèðäÿí åéâàíäà Áàùèðÿíèí éöíýöë
àéàã ñÿñëÿðèíè åøèòäè. Ãàðà ïàíòåð éàâàøúà, äåìÿê îëàð êè, ùå÷ áèð
ñÿñ ñàëìàäàí ãà÷ûá ÷ûõìûøäû, èíäè âàõòûíû äèøëÿìÿéÿ èòèðìÿäÿí,
ïÿíúÿñè èëÿ ñàüà-ñîëà çÿðáÿëÿð åíäèðèð, Ìàóãëèíèí ÿòðàôûíäà äþâðÿ
âóðóá ÿëëè-àëòìûø úÿðýÿ îòóðìóø ìåéìóíëàðû éåðÿ ñÿðèðäè. Äÿùøÿò
âÿ ùèääÿò èôàäÿ åäÿí öìóìè ÷ûüûðòû ãîïäó, ëàêèí Áàùèðÿ éåðäÿ
éóìáàëàíàí, ÷àïàëàøàí áÿäÿíëÿðè àéàãëàéà-àéàãëàéà èðÿëèëÿéÿð-
êÿí ìåéìóíëàðäàí áèðè ÷ûüûðäû:
– Î áóðàäà òÿêäèð! Þëäöðöí! Þëäöðöí îíó!
Ìåéìóíëàð Áàùèðÿíèí áåëèíäÿ éóìàã êèìè êöòëÿøÿðÿê îíó
äèøëÿìÿéÿ, úûðìàãëàìàüà, äàðòûøäûðìàüà áàøëàäûëàð, áåø-àëòûñû äà
Ìàóãëèäÿí ìþùêÿì éàïûøûá, êþøêöí äèâàðû èëÿ éóõàðûéà ãàëäûðäûëàð
âÿ ýöíáÿçèí ó÷óã éåðèíäÿí èòÿëÿéèá è÷ÿðè ñàëäûëàð. Óøàã èíñàíëàð
òÿðÿôèíäÿí òÿðáèéÿ åäèëìèø îëñàéäû, áöòöí áÿäÿíè ÿçèëèá ýþìýþé
ýþéÿðÿðäè, ÷öíêè îíó äöç îí áåø ôóòëóã áèð ùöíäöðëöêäÿí àøàüû
ñàëìûøäûëàð. Ëàêèí Ìàóãëè Áàëóíóí þéðÿòäèéè êèìè éûõûëûá î ñààò
äà àéàüà ãàëõäû.
– Áèç ñÿíèí äîñòëàðûíû þëäöðÿíÿ êèìè áóðàäà îòóð, – äåéÿ
ìåéìóíëàð ãûøãûðäûëàð, – î âàõòà ãÿäÿð ÿýÿð Çÿùÿðëè Õàëã ñÿíè
ñàü ãîéñà, ýÿëèá ñÿíèíëÿ îéíàéàúàüûã.
– Ñèçèíëÿ áèç ãàí ãàðäàøûéûã, ìÿí äÿ ñèçäÿíÿì! – äåéÿ
Ìàóãëè úÿëä Èëàíëàðûí Ìöãÿääÿñ Ñþçöíö ïû÷ûëäàäû.
Î, ÿòðàôûíäàêû ÷ûíãûë éûüûíëàðû àðàñûíäàí õûøûëòû âÿ ôûñûëòû ñÿñè
ýÿëäèéèíè åøèäÿðÿê, åùòèéàò ö÷öí Èëàíëàðûí Ñþçöíö áèð äÿ òÿêðàð åòäè.
– Åøèäèðèê! – äåéÿ áèð íå÷ÿ éåðäÿí àñòàúà úàâàá âåðèëäè. (Ùèí-
äèñòàíäà áöòöí õàðàáàëûãëàð, ýåú-òåç èëàíëàðûí ìÿñêÿíèíÿ ÷åâðèëèð,
èíäè áó ãÿäèì êþøêöí è÷ÿðèñèíäÿ äÿ ýþçëöêëö èëàíëàð ãàéíàøûðäû)
– Ñàêèò äàéàí, Áàëàúà Ãàðäàø, éîõñà, áèçè òàïäàëàéûá ÿçÿðñÿí!
Ìàóãëè äóðäóüó éåðäÿí òÿðïÿíìÿäÿí êþøêöí çÿðèô øÿáÿêÿñè
àðàñûíäàí áàéûðà áàõûð âÿ ãàðà ïàíòåðèí ÿòðàôûíäà ýåäÿí ãûçüûí
âóðóøìàíûí ñÿñèíÿ, ìåéìóí éûüûíûíûí àëòûíäà áîüóëàðàã äàðòûíàí,
èðÿëè-ýåðè àòûëàí Áàùèðÿíèí õûðûëòûëû, áîüóã þñêöðÿéèíÿ, ãûøãûðòûñûíà,
äîíãóëòóñóíà, ïÿíúÿëÿðè èëÿ åíäèðäèéè çÿðáÿëÿðèí øàïïûëòûñûíà äèã-
ãÿòëÿ ãóëàã àñûðäû.
157
 Äîüóëäóüó ýöíäÿí áÿðè áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, Áàùèðÿ þëöì-
äèðèì ìöáàðèçÿñèíÿ ýèðèøìèøäè.
“Áàëó äà éÿãèí êè, éàõûíäàäûð, éîõñà Áàùèðÿ áóðàéà òÿê ýÿë-
ìÿçäè”, – äåéÿ Ìàóãëè ôèêèðëÿøèá áÿðêäÿí ãûøãûðäû:
– Áàùèðÿ, ùîâóçà! Ùîâóçóí éàíûíäà éóìàëàí! Òåç ãà÷, àòûë
ùîâóçà! Þçöíö âóð ñóéà!
Áàùèðÿ îíóí ñÿñèíè åøèòäè, Ìàóãëèíèí ñàëàìàò îëäóüóíó áèëäè-
ðÿí áó ãûøãûðòû ïàíòåðÿ ãöââÿò âåðäè. Î, âàð ýöúö èëÿ âóðóøàðàã
þçöíÿ àääûì-àääûì ùîâóçà òÿðÿô éîë à÷ûðäû. Áó âàõò úÿíýÿëëèéèí
éàõûíëûüûíäàêû ó÷óã äèâàðûí éàíûíäàí Áàëóíóí ýþé ýóðóëòóñóíó
àíäûðàí äþéöø íÿðÿñè åøèäèëäè. Ãîúà àéû íÿ ãÿäÿð òÿëÿññÿ äÿ, áóí-
äàí òåç ýÿëÿ áèëìÿìèøäè.
– Áàùèðÿ, – äåéÿ î ãûøãûðûðäû, – ìÿí áóðàäàéàì! Ìÿí éóõàðû-
éà äûðìàøûðàì! Ìÿí òÿëÿñèðÿì! Äàøëàð àéàãëàðûìûí àëòûíäàí ãà-
÷ûð! Àù, ìÿëóí Áàíäàð-Ëîãëàð, ãîé áèð ñèçÿ ýÿëèì ÷àòûì!
Àéû òþâøöéÿ-òþâøöéÿ åéâàíà ÷ûõúàã äÿíèç äàëüàñû òÿê öçÿðè-
íÿ úóìàí ìåéìóíëàðûí àëòûíäà ýþðöíìÿç îëäó, ëàêèí î, äÿðùàë
äàë àéàãëàðû öñòöíäÿ øþíýöäö âÿ þí ïÿíúÿëÿðèíè àðàëàéàðàã ãóúà-
üû òóòäóüó ãÿäÿð ìåéìóíó ñöïöðëÿéèá ãàáàüûíà éûüäû. Áóíäàí
ñîíðà äàëáàäàë åíäèðèëÿí çÿðáÿëÿðèí àùÿíýäàð ñÿñè åøèäèëäè: øàï-
øàï-øàï, ñàíêè ýÿìèíèí àâàð ÷àðõû èøëÿéèðäè. Ñóéóí áèðäÿí øàïïûë-
äàìàñû Ìàóãëèéÿ õÿáÿð âåðäè êè, Áàùèðÿ Áàíäàð-Ëîãëàðûí ñÿôèíè
éàðàðàã þçöíö ùîâóçà éåòèðìèøäèð. Ìåéìóíëàð ïàíòåðèí àðäûíúà
îðàéà ýèðÿ áèëìÿçäèëÿð.
Áàùèðÿ ñóéóí è÷èíäÿ óçàíìûøäû, éàëíûç áàøû ÷þëäÿ èäè. Î, àüçû-
íû à÷ûá ùàâàíû àúýþçëöêëÿ óäóðäó. Ìåéìóíëàð èñÿ ãûðìûçû ïèëëÿ-
ëÿðäÿ ö÷ úÿðýÿ äàéàíàðàã ãÿçÿáëÿðèíäÿí àòûëûá-äöøöðäöëÿð, îíëàð
ýþçëÿéèðäèëÿð êè, ÿýÿð ïàíòåð Áàëóéà êþìÿê åòìÿê ö÷öí ñóäàí
÷ûõñà, äÿðùàë ùÿð òÿðÿôäÿí îíóí öñòöíÿ àòûëñûíëàð. Ìÿñÿëÿíè áåëÿ
ýþðÿíäÿ Áàùèðÿ èñëàíìûø áàøûíû éóõàðû ãàëäûðûá ôÿðéàäëà ãûøãûðà-
ðàã, Èëàí Õàëãûíû êþìÿéÿ ÷àüûðäû.
– Ñèçèíëÿ áèç ãàí ãàðäàøûéûã, ìÿí äÿ ñèçäÿíÿì!
Î ôèêèðëÿøèðäè êè, ìÿñÿëÿ úèääèëÿøÿíäÿ Êàà ãîðõóá ãà÷ìûøäûð.
Ùÿòòà åéâàíûí êÿíàðûíäà, ùÿð òÿðÿôäÿí öñò-öñòÿ áÿäÿíèíÿ ñàðûëìûø
158
îëàí ìåéìóíëàðûí àëòûíäà ýöúëÿ íÿôÿñ àëàí Áàëó äà ãàðà ïàíòåðèí
èìäàä èñòÿäèéèíè åøèäÿíäÿ þçöíö ýöëìÿêäÿí ñàõëàéà áèëìÿäè.
Êàà ãÿðá òÿðÿôäÿêè ùàñàðäàí éåíèúÿ êå÷èðäè, î, éåðÿ åëÿ äÿéäè
êè, éåêÿ áèð äàø äèâàðäàí ãîïóá õÿíäÿéÿ äöøäö. Ëàêèí ÿôè ýåðè
÷ÿêèëìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëäè, îäóð êè, áèð-èêè äÿôÿ ãûâðûëûá à÷ûëàðàã
óçóí áÿäÿíèíèí ùÿð ôóòóíóí äþéöøÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ ùàçûð îëäóüóíó
éîõëàäû. Áó âàõò Áàëó ìöáàðèçÿíè äàâàì åòäèðèð, ìåéìóíëàð
Áàùèðÿíè ùîâóçäà äþâðÿéÿ àëàðàã ãûøãûðûøûð, éàðàñà Ìàíã èñÿ î
éàí-áó éàíà ó÷àðàã áþéöê âóðóøìà õÿáÿðèíè úÿíýÿëëèéÿ éàéûðäû.
Áóäóð, âÿùøè ôèë Õàòõè áþéöðöá ùÿð òÿðÿôÿ ñÿñ ñàëäû. Ìåøÿíèí
óçàã éåðëÿðèíäÿ äÿñòÿ-äÿñòÿ éàòàí ìåéìóíëàð éóõóäàí àéûëûá
àüàúëàðûí çèðâÿñè èëÿ ãà÷àðàã Ñîéóã Êàùàëàðà, þç ùÿìúèíñëÿðèíÿ
êþìÿéÿ ýåòäèëÿð. ×îõ êå÷ìÿäè êè, äþéöø ñÿñè îí ìèëëÿðëÿ ÿòðàôà
éàéûëàðàã ýöíäöç ãóøëàðûíû éóõóäàí îéàòäû. Áó çàìàí ãÿòë ùÿâÿñè
èëÿ àëîâëàíàí Êàà êÿñìÿ éîëëà ñöðÿòëÿ èðÿëè àòûëäû. ßôèíèí áöòöí
ýöúö îíóí áàøû èëÿ åíäèðäèéè ìöäùèø çÿðáÿäÿäèð; èëàíûí áÿäÿíèíèí
àüûðëûüû âÿ ýöúö áó çÿðáÿíèí òÿñèðèíè èêèãàò àðòûðûð. ßýÿð ñèç éàðûì
òîí àüûðëûüû îëàí áèð íèçÿíè, òàðàíû1, éàõóä äà ýöðçö ýþçöíöçöí
ãàáàüûíà ýÿòèðñÿíèç âÿ áóíëàðûí ùÿäÿôÿ àüûëëà, ñîéóããàíëûëûãëà
åíäèðèëäèéèíè òÿñÿââöð åäÿ áèëñÿíèç, îíäà Êààíûí äþéöøäÿ íÿ
ãÿäÿð ãîðõóíú îëäóüóíó áàøà äöøÿ áèëÿðñèíèç. Äþðä âÿ éà áåø ôóò
óçóíëóüó îëàí ÿôè èëàí áàøû èëÿ àäàìûí ñèíÿñèíäÿí âóðñà, îíó éåðÿ
ñÿðÿ áèëÿð, Êààíûí óçóíëóüó èñÿ, ñèçÿ ìÿëóì îëäóüó êèìè, äöç
îòóç ôóò èäè. Î, ùÿð òÿðÿôäÿí Áàëóíó ÿùàòÿ åòìèø ìåéìóíëàðûí îðòà-
ñûíà áèðèíúè çÿðáÿíè ñöêóò è÷ÿðèñèíäÿ, àüçûéóìóëó ùàëäà åíäèðäè,
èêèíúè çÿðáÿéÿ èñÿ åùòèéàú ãàëìàäû. Ìåéìóíëàð ãûøãûðûøàðàã
ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ ñÿïÿëÿíäè.
– Êàà ýÿëäè! Áó, Êààäûð! Ãà÷ûí!
Ýåúÿ îüðóñó Êàà ùàããûíäà íÿñèëäÿí-íÿñëÿ åøèòäèêëÿðè äÿù-
øÿòëè ùåêàéÿòëÿð ìåéìóíëàðû äàèì âàùèìÿéÿ ñàëûð, îíëàðû ìöòè îë-
ìàüà ìÿúáóð åäèðäè. Áþéöêëÿðè îíëàðà íàüûë åäèðäè êè, ãîúà Êàà
øàõ-áóäàüûí àðàñûíäà, éîñóíóí áîé àòûá ãàëõìàñû ãÿäÿð ñÿññèç-
__________
1
Êå÷ìèøäÿ ãàëà äàðâàçàëàðûíû ñûíäûðìàã, äèâàðû äÿëìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí õöñóñè òèð.
159
êöéñöç ñöðöíÿðÿê ÿí ãöââÿòëè ìåéìóíó îüóðëàìàüû, þçöíö ãóðó
áóäàüà âÿ éà ÷öðöê êþòöéÿ îõøàòìàüû áàúàðûð. Áåëÿ ùàëëàðäà áó
êþòöê áèðäÿí ñû÷ðàéûá îíëàðû òóòìàéûíúàéà ãÿäÿð, ÿí àüûëëû ìåé-
ìóíëàð áåëÿ ãàðøûëàðûíäàêûíûí èëàí îëäóüóíó àüûëëàðûíà ýÿòèðìèð-
ëÿð. Ìåéìóíëàð äöíéàäà ùÿð øåéäÿí ÷îõ Êààäàí ãîðõóðäóëàð,
÷öíêè îíëàðäàí ùå÷ áèðè ãîúà ÿôèíèí ýöúöíöí ùÿääèíè-ùöäóäóíó
äåéÿ áèëìÿçäè, ùå÷ áèðè îíóí ýþçëÿðèíÿ áàõìàüà úöðÿò åòìÿç,
ùå÷ áèðè îíóí úÿíýèíäÿí ñàü ÷ûõà áèëìÿçäè. Áóíà ýþðÿ äÿ èíäè
ãîðõóäàí ÿñÿ-ÿñÿ òåç ãà÷ûá åâëÿðèí äèâàðëàðûíà, òàõòàïóøëàðûíà
äûðìàøûðäûëàð. Áàëó éöíýöëëöê ùèññ åäèá, äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû.
Òöêëÿðèíèí Áàùèðÿíèíêèíäÿí ñûõ îëìàñûíà áàõìàéàðàã, î äà äþ-
éöøäÿí ÷îõ éàðà àëìûøäû. Áó âàõò Êàà èëê äÿôÿ îëàðàã àüçûíû à÷ûá
ôûñûëäàéàðàã ôûøòûðûüà áÿíçÿð óçóí áèð ñþç äåäè, ìåøÿíèí óçàã éåð-
ëÿðèíäÿí Ñîéóã Êàùàëàðà, þç éîëäàøëàðûíûí êþìÿéèíÿ òÿëÿñÿí
ìåéìóíëàð îíóí ñÿñèíè åøèòúÿê éåðëÿðèíäÿ äîíóá ãàëäûëàð âÿ åëÿ
áÿðê òèòðÿäèëÿð êè, àüàúëàðûí áóäàãëàðû îíëàðûí àëòûíäà ÿéèëÿðÿê
÷àðòûëäàäû. Åâëÿðèí äèâàðëàðûíäà, òàõòàïóøëàðûíäà ãûøãûðûøàí ìåé-
ìóíëàð ñÿñëÿðèíè êÿñäèëÿð, øÿùÿð ñöêóòà ãÿðã îëäó. Áó àí Ìàóãëè
ùîâóçäàí ÷ûõàí Áàùèðÿíèí ñèëêÿëÿíÿðÿê, èñëàíìûø äÿðèñèíèí ñóéó-
íó ÷ûðïäûüûíû åøèòäè. Ñîíðà éåíèäÿí ñÿñ-êöé ãîïäó. Ìåéìóíëàð
äèâàðëàðûí äàùà éóõàðûëàðûíà äûðìàøûð, èðè äàø áöòëÿðèí áîéóíëàðûí-
äàí éàïûøûá ñàëëàíûð âÿ ãûøãûðàðàã äèøëè ùàñàðûí öñòö èëÿ îðà-áóðà
ãà÷ûøûðäûëàð. Ìàóãëè èñÿ éåðèíäÿ àòûëûá-äöøÿðÿê ýþçöíöí áèðèíè
çÿðèô íàõûøëû øÿáÿêÿéÿ éàõûíëàøäûðûá áàéûðà áàõûð, èñòåùçà âÿ íèô-
ðÿò ÿëàìÿòè îëàðàã áàéãóø òÿê óëàéûðäû.
– Óøàüû òÿëÿäÿí ÷ûõàðäàã, ìÿí äàùà äþçÿ áèëìèðÿì! – äåéÿ
Áàùèðÿ àüûð-àüûð íÿôÿñ àëàðàã äèëëÿíäè. – Óøàüû äà ýþòöðöá òåç áó-
ðàäàí ãà÷àã, éîõñà áèðäÿí éåíÿ äÿ ùöúóì åäÿðëÿð!
– Ìÿí ÿìð åòìÿéèíúÿéÿ ãÿäÿð îíëàð éåðëÿðèíäÿí òÿðïÿíÿ
áèëìÿçëÿð. Ñññ-àêèò äàéàíûí éåðèíèçäÿ! – äåéÿ Êàà ôûñûëäàäû, – î
ñààò äà ÿòðàôà éåíèäÿí ñöêóò ÷þêäö.
Èëàí Áàùèðÿéÿ äåäè:
– Þçöìö òåç éåòèðÿ áèëìÿäèì, Áàúû, àíúàã ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè,
ñÿíèí ÷àüûðûøûíû åøèòäèì.
160
 – Ìÿí... ìÿí... áÿëêÿ äÿ îëà áèëñèí, äþéöø ãûçûøàíäà ñÿíè ÷à-
üûðìûøàì, – äåéÿ Áàùèðÿ úàâàá âåðäè. – Áàëó, éàðàëàíìûñàí?
– Áèëìèðÿì îíëàð íåúÿ îëäó êè, ìÿíè ïàð÷àëàéûá ÿòèìäÿí, ñö-
ìöéöìäÿí éöç õûðäà àéû äöçÿëòìÿäèëÿð, – äåéÿ Áàëó ïÿíúÿëÿðèíè
áèð-áèð ãàëäûðûá òÿìêèíëÿ ñèëêÿëÿäè. – Îîó! Ùÿð éåðèì àüðûéûð.
Êàà, áèçè þëöìäÿí ãóðòàðäûüûí ö÷öí èêèìèç äÿ ñÿíÿ áîðúëóéóã
– ìÿí äÿ, Áàùèðÿ äÿ.
– Áóíëàð áîø øåéëÿðäèð. Áÿñ èíñàí áàëàñû ùàðàäàäûð?
– Áóðàäàéàì, òÿëÿéÿ äöøìöøÿì, ÷ûõà áèëìèðÿì. – äåéÿ
Ìàóãëè ãûøãûðäû.
Îíóí áàøû öçÿðèíäÿ, òÿí îðòàñûíäàí ó÷óá äåøèëìèø äÿéèðìè
ýöíáÿç óúàëûðäû.
– Îíó áóðàäàí ÷ûõàðäûí! Éîõñà, Òîâóçãóøó Ìîð êèìè îéíàéûð,
áàëàëàðûìûçû òàïäàëàéûá ÿçÿð! – äåéÿ êîáðàëàð1 àøàüûäàí äèëëÿíäèëÿð.
Êàà ýöëäö:
– Ùà! Áóíóí, áó áàëàúà èíñàíûí ùÿð éåðäÿ äîñòëàðû âàðìûø êè.
Åé áàëàúà èíñàí, êÿíàðà ÷ÿêèë! Çÿùÿðëè Õàëã, ñèç äÿ ãà÷ûí, ýèçëÿ-
íèí! Áó ñààò ìÿí äèâàðû äåøÿúÿéÿì.
Î, Êþøêö éàõøû-éàõøû ýþçäÿí êå÷èðèá äèâàðûí äàùà ÷îõ ÷öðö-
ìöø éåðèíäÿ, ìÿðìÿð øÿáÿêÿäÿ ãàðàëàí áèð éàðûã òàïäû, èêè-ö÷
äÿôÿ áàøûíû èðÿëè âåðèá àñòàúà îðàéà òîõóíäóðàðàã íèøàí àëäû, ñîíðà
éåðäÿí àëòû ôóò ãÿäÿð äèêÿëÿðÿê áöòöí ýöúö èëÿ îí äÿôÿ äàëáàäàë
çÿðáÿ åíäèðäè. Ìÿðìÿð øÿáÿêÿ îðàäàí-áóðàäàí ÷àòëàéàðàã ó÷óá
òþêöëäö, òîç-òîðïàã ÿòðàôà éàéûëäû: ùÿìèí äÿãèãÿ äÿ Ìàóãëè äå-
øèêäÿí áàéûðà ñû÷ðàéûá Áàùèðÿ èëÿ Áàëóíóí àðàñûíäà éåðÿ äöøäö âÿ
ãîëëàðûíû îíëàðûí áîéíóíà ñàëäû. Áàëó óøàüû ìåùðèáàí-ìåùðèáàí
ãóúàãëàéûá:
– Éàðàëàíìûñàí? – ñîðóøäó.
– Îíëàð ìÿíè èíúèäèáëÿð, þçöì äÿ àúàì, áöòöí áÿäÿíèì ýþì-
ýþéäöð. Îíëàð ñèçÿ íÿ éàìàí äèâàí òóòóáëàð, ãàðäàøëàð, ùàìûíûç
ãàí è÷èíäÿñèíèç!
Áÿäÿíèíèí îðà-áóðàñûíû éàëàìàãäà îëàí Áàùèðÿ åéâàíäà âÿ ùî-
âóçóí ÿòðàôûíäà òþêöëöá ãàëìûø ìåéìóí úÿñÿäëÿðèíÿ áàõàðàã äåäè:
__________
1
Ê î á ð à – ýþçëöêëö, çÿùÿðëè èëàí.
161
 – Ãàíà áàòàí òÿêúÿ áèç äåéèëèê...
– Ñÿí ñàü-ñàëàìàò îëàíäàí ñîíðà áóíëàð áîø øåéëÿðäèð, ùàìûñû
áîø øåéëÿðäèð, åé ìÿíèì èôòèõàðûì, åé áàëà ãóðáàüàëàðûí ÿí éàõ-
øûñû! – äåéÿ Áàëó ñûçûëäàäû.
– Áó áàðÿäÿ ñîíðà äàíûøàðûã, – äåéÿ Áàùèðÿ ãóðó-ãóðó äèëëÿí-
äè, îíóí áó èôàäÿñè Ìàóãëèíèí ùå÷ äÿ õîøóíà ýÿëìÿäè. – Àíúàã
ùÿëÿëèê Êàà áóðàäàäûð. Áàëó èëÿ ìÿí ÷àëäûüûìûç ãÿëÿáÿéÿ ýþðÿ,
ñÿí äÿ ñàü ãàëäûüûí ö÷öí îíà áîðúëóéóã. Êààéà áèçèì àäÿòëÿðÿ
ýþðÿ òÿøÿêêöð åò, Ìàóãëè!
Ìàóãëè ýåðèéÿ äþíäöêäÿ íÿùÿíý ÿôèíèí áàøûíûí îíóí áàøû
öçÿðèíäÿ éûðüàëàíäûüûíû ýþðäö.
Êàà ñîðóøäó:
– Äåìÿê èíñàí áàëàñû áó èìèø? Îíóí äÿðèñè ÷îõ ùàìàðäûð, þçö
äÿ ëàï Áàíäàð-Ëîãëàðà îõøàéûð. Åé áàëàúà èíñàí, áàõ, ýþçëÿ êè,
ìÿí ãàáûüûìû òÿçÿëÿäèéèì âàõòëàð, ãàðàíëûãäà ñÿíè ìåéìóíëà
äÿéèøèê ñàëìàéûì.
– Ñèçèíëÿ áèç ãàí ãàðäàøûéûã, ìÿí äÿ ñèçäÿíÿì. – äåéÿ
Ìàóãëè úàâàá âåðäè. – Áó ýöí ñÿí ìÿíè þëöìäÿí õèëàñ åëÿäèí. Åé
Êàà, ñÿí àúàíäà ìÿíèì îâóì ñÿíèí îëàúàãäûð!
Êààíûí áó ñþçëÿðäÿí ýþçëÿðè ýöëñÿ äÿ:
– Ñàü îë, Áàëàúà Ãàðäàø, – äåäè. – ýþðÿñÿí, áó ãî÷àã îâ÷ó íÿ
þëäöðÿ áèëÿð? Õàùèø åäèðÿì, îâà ÷ûõàíäà ìÿíè äÿ þçöíëÿ àïàðàñàí.
– Ìÿí þçöì îâ þëäöðìöðÿì, ùÿëÿ áàëàúàéàì, ìÿí àíúàã
êå÷èëÿðè ùöðêöäöá, îâ÷óéà òÿðÿô ãîâìàüû áàúàðûðàì. Ùà÷àí éå-
ìÿê èñòÿñÿí, ìÿíèì éàíûìà ýÿë, îíäà áó äåäèêëÿðèìèí äöç îëóá-
îëìàäûüûíû ýþðÿðñÿí. Ìÿíèì ÷åâèê áàðìàãëàðûì âàð, – î, ÿëëÿðèíè
èðÿëè óçàòäû. – ßýÿð ñÿí òÿëÿéÿ äöøñÿí, ìÿí ñÿíèí äÿ, Áàùèðÿíèí
äÿ, Áàëóíóí äà áîðúóíäàí ÷ûõà áèëÿðÿì. Åé ìÿíèì ìöÿëëèì-
ëÿðèì, ùàìûíûçûí îâó óüóðëó îëñóí!
Ìàóãëèíèí ëàçûì îëäóüó êèìè òÿøÿêêöð åòäèéèíè ýþðÿí Áàëó:
– Éàõøû ñþçäöð! – äåéÿ äîíãóëäàíäû.
ßôè áèð àíëûüà þç áàøûíû Ìàóãëèíèí ÷èéíèíÿ ãîéäó.
– Úÿñóð öðÿê, ìÿðèôÿòëè äàíûøûã. Áóíëàð êè ñÿíäÿ âàð, – äåäè,
– úÿíýÿëëèêäÿ ÷îõ èðÿëè ýåäÿúÿêñÿí. Èíäè èñÿ äîñòëàðûíëà áèðëèêäÿ
162
òåç áóðàäàí óçàãëàø. Ýåò éàò, ÷öíêè áèð àçäàí àé áàòàúàãäûð, îí-
äàí ñîíðà áóðàäà áàø âåðÿúÿê èøëÿðè ñÿíèí ýþðìÿéèí éàðàìàç.
Àé òÿïÿëÿðèí àðõàñûíà ÷ÿêèëèð, äèâàðëàðûí, áöðúëÿðèí öñòöíäÿ
úÿðýÿ-úÿðýÿ äöçöëöá òèòðÿøÿí ìåéìóíëàð, àñòà-àñòà éåëëÿíìÿê-
äÿ îëàí úûíäûð ñà÷àãëàðà áÿíçÿéèðäè. Áàëó ñó è÷ìÿê ö÷öí ùîâóçóí
éàíûíà åíäè, Áàùèðÿ èñÿ äÿðèñèíè éàëàéûá ñÿëèãÿéÿ ñàëìàüà áàøëà-
äû. Áó âàõò Êàà åéâàíûí îðòàñûíà ñöðöíäö, àüçûíû éóìàðàã ÷ÿíÿ-
ëÿðèíè áÿðêäÿí øàããûëäàòäû. Áóíó åøèäèíúÿ áöòöí ìåéìóíëàðûí
ýþçëÿðè ÿôèéÿ çèëëÿíäè.
– Àé áàòûð, – äåéÿ î, äèëëÿíäè. – Èøûã êèôàéÿò åäèðìè, éàõøû ýþðÿ
áèëèðñèíèçìè?
Äèâàðëàðûí öçÿðèëÿ áèð èíèëòè þòöá-êå÷äè, ñàíêè àüàúëàðûí òÿïÿñè
êöëÿêäÿí õûøûëäàäû.
– Ýþðöðöê, åé Êàà!
– ×îõ éàõøû! Îíäà Êààíûí ðÿãñèíè áàøëàéàã. – Àúëûã Ðÿãñèíè.
Ñàêèò îòóðóá òàìàøà åäèí!
Î, áàøûíû î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ éûðüàëàéà-éûðüàëàéà èêè-ö÷ äÿôÿ
ãûâðûëûá èêèãàò, ö÷ãàò èðè ùàëãàëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðäè. Ñîíðà äà äàéàí-
ìàäàí, òÿëÿñìÿäÿí, àùÿñòÿ óüóëòóñóíà àðà âåðìÿäÿí áÿäÿíè èëÿ
äöéöíëÿð, úöðáÿúöð ôèãóðëàð, ö÷áóúàãëàð, äþðäáóúàãëàð, áåøáó-
úàãëàð äöçÿëòìÿéÿ áàøëàäû. Ùàâà ýåò-ýåäÿ äàùà ÷îõ ãàðàíëûãëà-
øûðäû. Àõûðäà Êààíûí íåúÿ ãûâðûëûá-à÷ûëäûüûíû, áóðóëóá-áöêöëäöéöíö
ñå÷ìÿê ìöìêöí îëìàäû, èíäè éàëíûç îíóí ïóëëàðûíûí õûøûëòûñû
åøèäèëèðäè.
Òöêëÿðèíè ãàáàðäàðàã áîüóã-áîüóã ìûðûëäàøàí Áàëó èëÿ Áà-
ùèðÿ ñàíêè éåðëÿðèíäÿ äîíóá äàøà äþíìöøäöëÿð. Ìàóãëè èñÿ áó
ìÿíçÿðÿéÿ áàõûá òÿÿúúöá åäèðäè.
– Åé Áàíäàð-Ëîãëàð, – äåéÿ íÿùàéÿò Êàà ñÿñëÿíäè. – Ìÿíèì
ÿìðèì îëìàäàí ñèç ÿëèíèçè, éàõóä àéàüûíûçû òÿðïÿäÿ áèëÿðñèíèçìè?
Úàâàá âåðèí!
– Ñÿíèí ÿìðèí îëìàñà, áèç íÿ ÿëèìèçè, íÿ äÿ àéàüûìûçû òÿðïÿ-
äÿ áèëÿðèê, åé Êàà!
– ×îõ éàõøû! Áèð àääûì ìÿíÿ éàõûíëàøûí!
Ìåéìóíëàðûí úÿðýÿñè òàì èòàÿòëÿ èðÿëèéÿ ÷ûõäûãäà Áàëó èëÿ Áà-
ùèðÿ äÿ ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã îíëàðëà áèðëèêäÿ áèð àääûì èðÿëèëÿäèëÿð.
163
 – Éàõûíà! – äåéÿ Êàà ôûñûëäàäû.
Ìåéìóíëàð áèð àääûì äà àòäûëàð.
Ìàóãëè, Áàùèðÿ èëÿ Áàëóíó áóðàäàí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí ÿëèíè
îíëàðûí ÷èéíèíÿ ãîéàíäà, ùåéâàíëàðûí ùÿð èêèñè äèêñèíèá ñàíêè éó-
õóäàí àéûëäû.
– ßëèíè ÷èéíèìäÿí ýþòöðìÿ, – äåéÿ Áàùèðÿ ïû÷ûëäàäû, – ãîé
ãàëñûí ÷èéíèìäÿ, éîõñà ìÿí ýåäÿðÿì... ýåäÿðÿì Êààíûí éàíûíà.
À-àù!
– Áóðàäà íÿ âàð êè?! Áó, ãîúà Êààäûð, áÿäÿíèíäÿí äàèðÿëÿð,
èëìÿêëÿð äöçÿëäèð, – äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè, – ýÿëèí áóðàäàí ýåäÿê.
Áóíäàí ñîíðà ùÿð ö÷ö ùàñàðûí éàðûüûíäàí êå÷èá úÿíýÿëëèéÿ öç
ãîéäóëàð.
Éåíèäÿí þçöíö ùÿðÿêÿòñèç àüàúëàðûí àðàñûíäà ùèññ åäÿíäÿ
Áàëó äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû:
– Óó-ô! Áèð äÿ ùå÷ âàõò Êààäàí êþìÿê èñòÿìÿðÿì. – Áó ñþç-
ëÿðè äåéÿðêÿí áàøäàí-àéàüà îíóí áöòöí áÿäÿíè öðïÿøäè.
– Êàà áèçäÿí ÷îõ áèëèð, – äåéÿ Áàùèðÿ òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ úàâàá
âåðäè. – ßýÿð, îðàäà áèð àç äà ëÿíýèñÿéäèê, ìÿí þç àéàüûìëà ýå-
äèá áèðáàø îíóí àüçûíà ýèðÿúÿêäèì.
– Àé éåíèäÿí ÷ûõàíà êèìè ÷îõëàðû ýåäèá îíóí àüçûíà ýèðÿúÿê-
ëÿð, – äåéÿ Áàëó úàâàá âåðäè. – Áó ýåúÿ î, áó ãàéäà èëÿ áîëëóúà
îâ åëÿéÿúÿêäèð...
Èëàíûí úÿçáåòìÿ ãöââÿñèíäÿí õÿáÿðè îëìàéàí Ìàóãëè:
– Àõû, áöòöí áóíëàð íÿäèð áåëÿ? – äåéÿ ñîðóøäó. – Ìÿí àíúàã
îíó ýþðöðäöì êè, éåêÿ èëàí àé áàòàíà ãÿäÿð íÿ ö÷öíñÿ éåðäÿ
úöðáÿúöð äàèðÿëÿð äöçÿëäèðäè. Áèð äÿ îíó ýþðäöì êè, Êààíûí áóð-
íó òàìàì ÿçèëèá. Ùà-ùà-ùà!
– Ìàóãëè, – äåéÿ Áàùèðÿ àúûãëàíäû. – Îíóí áóðíó ñÿíÿ ýþðÿ
ÿçèëèá, åëÿúÿ äÿ ìÿíèì ãóëàãëàðûì, áþéöðëÿðèì, ïÿíúÿëÿðèì, Áàëó-
íóí ÷èéíè, áîéíó ñÿíèí éîëóíäà áåëÿúÿ äèøëÿê-äèøëÿêäèð. Èíäè Áàëó
äà, Áàùèðÿ äÿ óçóí ìöääÿò ÷ÿòèíëèêëÿ ùåéâàí îâëàéà áèëÿúÿêëÿð.
– Áîø øåéäèð, – äåéÿ Áàëó äèëëÿíäè. – Íÿ îëñà äà, êþðïÿ éåíÿ
áèçèìëÿäèð!
– Äîüðóäóð, àíúàã î áèçÿ ÷îõ áàùà îòóðäó: áöòöí áÿäÿíèìèç
éàðàëàíäû, âàõòûìûçû ñÿðô åëÿäèê, éàõøû îâóìóçäàí îëäóã, äÿðèëÿ-
164
ðèìèç êîðëàíäû, ìÿíèì êöðÿéèìäÿ òöê ãîéìàéûáëàð, ùÿòòà þç øÿ-
ðÿôèìèçè äÿ îíà ãóðáàí âåðäèê. ×öíêè óíóòìà êè, ìÿí ãàðà ïàí-
òåðÿì, ìÿúáóð îëóá, Êààäàí êþìÿê èñòÿäèì; áóíäàí äà áàøãà,
Àúëûã Ðÿãñèíè ýþðÿíäÿ áèç Áàëó èëÿ ãóø áàëàñû êèìè àüëûìûçû èòèð-
äèê. Áóíëàðûí ùàìûñûíûí äà ñÿáÿáè ñÿíèí Áàíäàð-Ëîãëàðëà îéíà-
ìàüûíäûð!
– Äîüðóäóð, áóíëàðûí ùàìûñû äîüðóäóð, – äåéÿ Ìàóãëè ãÿìëè-
ãÿìëè åòèðàô åòäè. – Ìÿí ïèñ êþðïÿéÿì, èíäè è÷ÿðèì àüðûéûð.
– Ùì! Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíäà íåúÿ äåéèëèð, Áàëó?
Áàëó ùå÷ äÿ Ìàóãëèíè òÿçÿäÿí áÿëàéà ñàëìàã èñòÿìèðäè, ëàêèí
Ãàíóíëà çàðàôàò åòìÿê îëìàç, îäóð êè, äîíãóëäàíàðàã äåäè:
– Êÿäÿð ìöãÿññèðÿ úÿçà âåðèëìÿñèíÿ ìàíå îëìóð. Àíúàã,
Áàùèðÿ, éàäûíäàí ÷ûõàðìà êè, î, ùÿëÿ áàëàúàäûð.
– Áóíó áèëèðÿì. Àììà î áèçè áÿëàéà ñàëìûøäûð, áóíà ýþðÿ äÿ
èíäè îíó äþéìÿê ëàçûìäûð. Ìàóãëè, ñÿí þçöí áóíà íÿ äåéèðñÿí?
– Ùå÷ íÿ! Ìÿí ìöãÿññèðÿì. Ñèç èêèíèç äÿ éàðàëàíìûñûíûç.
Ìÿíè äþéìÿéÿ ùàããûíûç âàð.
Áàùèðÿ óøàüà áåø-îí øàïàëàã èëèøäèðäè, ïàíòåðèí íÿçÿðèíäÿ
áóíëàð ÷îõ éöíýöë çÿðáÿëÿð èäè (áó úöð âóðìàãëà î, ùÿòòà þç áà-
ëàëàðûíû éóõóäàí áåëÿ îéàäà áèëìÿçäè), ëàêèí éåääè éàøëû óøàãäàí
þòðö áóíëàð ÷îõ àüûð øàïàëàã èäè. Áó úöð øàïàëàãëàðäàí úàíûíû ãóð-
òàðìàüà ùàìû øàä îëàðäû. Úÿçà ãóðòàðäûãäà Ìàóãëè àñãûðûá, ùå÷
áèð ñþç äåìÿäÿí àéàüà ãàëõäû.
Áàùèðÿ äåäè:
– Èíäè, Áàëàúà Ãàðäàø, àòûë ìèí ìÿíèì êöðÿéèìÿ, åâÿ éîëà
äöøÿê.
Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíóí ÿí ýþçÿë úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ áóäóð
êè, úÿçà èëÿ áèðëèêäÿ áöòöí êèí-êöäóðÿò äÿ ãóðòàðûð. Áóíäàí ñîíðà
ùå÷ êèì êå÷ìèø ýöíàùû áèð äàùà ìöãÿññèðèí öçöíÿ âóðìóð.
Ìàóãëè áàøûíû Áàùèðÿíèí êöðÿéèíÿ ãîéóá åëÿ áÿðê éóõóéà
ýåòäè êè, ùÿòòà îíó þç äîüìà ìàüàðàñûíäà éåðÿ äöøöðäÿíäÿ áåëÿ
îéàíìàäû.

165
 “ÏßËßÍÝ, ÏßËßÍÝ!”
Øóðà Ãàéàñûíäàêû äàâàäàí ñîíðà Ìàóãëè úàíàâàð ìàüàðàñûíû
òÿðê åäèá àøàüûéà, èíñàíëàðûí éàøàäûãëàðû ÿêèí éåðëÿðèíÿ åíäè, ëà-
êèí îðàäà ãàëìàäû – úÿíýÿëëèê áóðàéà ÷îõ éàõûí èäè, Ìàóãëè èñÿ
éàõøû áèëèðäè êè, î, Øóðàäà þçöíÿ ÷îõëó ãÿääàð äöøìÿíëÿð ãàçàí-
ìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ äÿðÿíèí äèáè èëÿ óçàíàí úûüûðëà éîëóíà äàâàì
åäÿðÿê ìöíòÿçÿì éîðòìà éåðèøëÿ èéèðìè ìèëÿ ãÿäÿð èðÿëèëÿäè.
Íÿùàéÿò, ýÿëèá òàíûø îëìàäûüû éåðëÿðÿ ÷ûõäû. Áóðàäàí ãàéàëû,
éàðüàíëû ýåíèø áèð äöçÿíëèê áàøëàíûðäû. Äöçÿíëèéèí áèð òÿðÿôèíäÿ
áàëàúà êÿíä ýþðöíöð, äèýÿð òÿðÿôèíäÿ èñÿ òà þðöøÿ ãÿäÿð óçàíûá
ýÿëÿí âÿ îðàäà òîõà èëÿ êÿñèëìèø êèìè áèðäÿí-áèðÿ ãóðòàðàðàã
ãþâñ òÿøêèë åäÿí úÿíýÿëëèê ãàðàëûðäû. Äöçÿíëèéèí ùÿð éàíûíäà
èíÿêëÿð, úàìûøëàð îòëàéûðäû. Íàõûðëàðûí êåøèéèíè ÷ÿêÿí óøàãëàð
Ìàóãëèíè ýþðúÿê ãûøãûðà-ãûøãûðà ãà÷ûá ýåòäèëÿð, ùèíä êÿíäëÿðèíèí
ùÿíäÿâÿðèíäÿ àäÿòÿí äÿñòÿ-äÿñòÿ ñöëÿíÿí ñàðû èòëÿð ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá
ùöðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìàóãëè äàéàíìàäû, î, àú èäè; êÿíäèí ãûðàüûíà
÷àòàíäà ýþðäö êè, ýåúÿäÿí-ýåúÿéÿ äàðâàçàíû áàüëàìàã ö÷öí
èñòèôàäÿ îëóíàí òèêàí êÿíàðà èòÿëÿíìèøäèð.
– Ùì! – äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè (î, ýåúÿëÿð þçöíÿ éåìÿê àõòà-
ðàðêÿí áåëÿ ÷ÿïÿðëÿðÿ àç ðàñò ýÿëìÿìèøäè). – Ýþðöíöð, èíñàíëàð
áóðàäà äà Úÿíýÿëëèê Õàëãûíäàí ãîðõóðëàð.
Î, äàðâàçàíûí éàíûíäà îòóðäó, è÷ÿðèäÿí àäàì ÷ûõàí êèìè ñû÷-
ðàéûá àéàüà ãàëõäû âÿ áàðìàüû èëÿ à÷ûã àüçûíû ýþñòÿðÿðÿê éåìÿê
èñòÿäèéèíÿ èøàðÿ åòäè. Àäàì îíà áàõûá, ýåðè äþíäö âÿ êÿíäèí
éåýàíÿ êö÷ÿñè èëÿ ãà÷àðàã êàùèíè ÷àüûðäû. Áó, ÿéíèíäÿ áàøäàí-
àéàüà àü ëèáàñ îëàí, óúàáîé, êþê áèð àäàì èäè, àëíûíäà ñàðû, ãûð-
ìûçû ðÿíýëÿ ÷ÿêèëìèø íèøàí âàð èäè. Êàùèí äàðâàçàéà éàõûíëàøäû,
îíóí àðäûíúà êÿíääÿí àçû éöçÿ ãÿäÿð àäàì òþêöëöøöá ýÿëìèøäè.
Îíëàð áàðìàãëàðûíû Ìàóãëèéÿ òÿðÿô óçàäà-óçàäà òÿÿúúöáëÿ áàõûð,
äàíûøûð, ÷ûüûðûðäûëàð.
“Áóíëàð, áó èíñàíëàð íåúÿ äÿ êîáóääóðëàð, – äåéÿ Ìàóãëè ôèê-
ðèíäÿí êå÷èðòäè. – Éàëíûç áîç ìåéìóíëàð þçëÿðèíè áó úöð àïàðûðëàð”.
Ñîíðà î, óçóí ñà÷ëàðûíû ýåðèéÿ àòûá, ãàøãàáàãëà úàìààòà áàõäû.
166
 – Áóðàäà ãîðõìàëû íÿ âàð êè? – äåéÿ êàùèí äèëëÿíäè. – Îíóí
ãû÷ûíäàêû éàðà éåðëÿðèíè ýþðöðñöíöçìö? Áóíëàð ùàìûñû úàíàâàð
äèøèíèí éåðëÿðèäèð. Îíó úàíàâàð ñàõëàéûá, áþéöäöá; èíäè äÿ úÿí-
ýÿëëèêäÿí ãà÷ûá áèçèì éàíûìûçà ýÿëìèøäèð.
Úàíàâàð áàëàëàðû Ìàóãëè èëÿ îéíàéàðêÿí, áÿçÿí îíó þçëÿðè
èñòÿäèêëÿðèíäÿí äàùà áÿðê äèøëÿéèðäèëÿð, îäóð êè, óøàüûí ãîë-ãû÷û
áàøäàí-áàøà àü-àü ÷àïûãëàðëà þðòöëìöøäö. Ëàêèí Ìàóãëè þìðöí-
äÿ ùå÷ âàõò áóíëàðû äèø éàðàñû ùåñàá åòìèðäè, ÷öíêè î, ÿñë äèø éàðà-
ñûíûí íåúÿ îëäóüóíó áèëèðäè.
– Âàé! Âàé! – äåéÿ èêè-ö÷ ãàäûí áèðäÿí äèëëÿíäè. – Éàçûüû úà-
íàâàðëàð äèøëÿê-äèøëÿê åëÿéèáëÿð! Ãÿøÿíý óøàãäûð. Ýþçëÿðèíäÿí
îä éàüûð. Äîüðóñó, Ìåññóà, áó, ñÿíèí îüëóíà ÷îõ îõøàéûð, î ïÿëÿí-
ýèí àïàðäûüû îüëóíà.
– Ãîéóí áèð áàõûì, – äåéÿ áèëÿêëÿðèíäÿ, áàëäûðëàðûíäà èðè ìèñ
áèëÿðçèêëÿð îëàí áèð ãàäûí ÿëèíè àëíûíà ãîéóá ýþçëÿðèíè Ìàóãëèéÿ
çèëëÿäè. – Ùÿ, ÷îõ îõøàéûð! Áÿäÿíäÿí àðûã îëñà äà, öçäÿí ëàï
ìÿíèì îüëóìäóð êè äóðóá.
Êàùèí ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðÿí àäàì äåéèëäè. Î áèëèðäè êè, Ìåññóà-
íûí ÿðè êÿíäèí áèðèíúè äþâëÿòëèëÿðèíäÿíäèð. Îäóð êè, öçöíö ýþéÿ
òöòöá òÿíòÿíÿ èëÿ äåäè:
– Úÿíýÿëëèê àëìûøäû, úÿíýÿëëèê äÿ ãàéòàðûá âåðäè. Ìÿíèì áàúûì,
óøàüû ýþòöð àïàð åâèíèçÿ, þçöí äÿ èíñàíûí áöòöí ýÿëÿúÿéèíè àéäûí
ýþðÿí êàùèíÿ åùòèðàì ýþñòÿðìÿéè éàäûíäàí ÷ûõàðìà.
“Áàùàñûíà þëöìäÿí ãóðòàðäûüûì êÿëÿ àíä è÷èðÿì êè, áöòöí
áóíëàð, âàõòèëÿ Ñöðöíöí ìÿíè ýþçäÿí êå÷èðìÿñèíÿ ÷îõ îõøàéûð, –
äåéÿ Ìàóãëè äöøöíäö. – Íÿ åéáè âàð, ÿýÿð ìÿí èíñàíàìñà, îíäà
èíñàí äà îëàúàüàì”.
Úàìààò àðàëàíûá éîë âåðäè, ãàäûí óøàüû èøàðÿ èëÿ ÷àüûðûá þç
äàõìàñûíà àïàðäû. È÷ÿðèäÿ ãàðà ëàêëû ÷àðïàéû, òàõûë òþêìÿê ö÷öí
ýèëäÿí ãàéûðûëìûø ãÿðèáÿ ãàáàðûã íàõûøëû èðè áèð ãàá, éàðûì äöæöíÿ
ãÿäÿð ìèñ ãàçàí âàðäû, áàëàúà òàõ÷àäà áöò ãîéóëìóøäó, äèâàðäàí
èñÿ êÿíä éàðìàðêàñûíäà ñÿêêèç ñåíòÿ ñàòûëàí ýöçýö àñûëìûøäû.
Ãàäûí Ìàóãëèéÿ èðè ãàáäà ñöä âÿ áèð ïàð÷à äà ÷þðÿê âåðäèê-
äÿí ñîíðà ÿëèíè îíóí áàøûíà ãîéóá, ýþçëÿðèíÿ áàõäû; î ôèêèðëÿøèðäè
167
êè, áÿëêÿ áó, äîüðóäàí äà, îíóí þç äîüìà áàëàñûäûð, ïÿëÿíýèí
úÿíýÿëëèéÿ ýþòöðöá àïàðäûüû îüëóäóð, èíäè ãàéûòìûøäûð.
– Íàòõó! Íàòõó! – äåéÿ ãàäûí îíó ÷àüûðäû.
Ëàêèí Ìàóãëèíèí ñèôÿòèíäÿ, áó àäû òàíûäûüûíû áèëäèðÿí ùå÷ áèð
ÿëàìÿò ýþðöíìÿäè.
– Ñÿíÿ òÿçÿ àéàããàáû áàüûøëàäûüûì î ýöí éàäûíà äöøöðìö? –
Ìåññóà ÿëèíè óøàüûí àéàüûíûí àëòûíà òîõóíäóðäó; äÿðè áóéíóç êè-
ìè áÿðê èäè. – Éîõ, – äåéÿ ãàäûí ãöññÿëè-ãöññÿëè ÿëàâÿ åòäè, – áó
àéàãëàð ùå÷ âàõò àéàããàáû öçö ýþðìÿéèá. Àíúàã ñÿí ìÿíèì Íàò-
õóìà ÷îõ îõøàéûðñàí, îíà ýþðÿ äÿ ìÿíèì îüëóì îëàúàãñàí...
Èíäèéÿ êèìè ùå÷ âàõò äàì àëòûíà ýèðìÿìèø Ìàóãëè áÿðê äàðûõ-
äû. Ëàêèí äàõìàíûí êöëÿø äàìûíà íÿçÿð ñàëûíúà áàøà äöøäö êè,
è÷ÿðèäÿí ÷ûõìàã èñòÿñÿ îðàíû àñàíëûãëà ñþêöá þçöíÿ éîë à÷à áèëÿð,
áóíäàí áàøãà, ïÿíúÿðÿëÿð äÿ áàüëû äåéèëäè.
“Èíñàí äèëè áèëìÿéÿíäÿí ñîíðà èíñàí îëìàãäàí íÿ ÷ûõàð!
– äåéÿ î, öðÿéèíäÿí êå÷èðäè. – Úÿíýÿëëèéÿ äöøìöø àäàìëàð êèìè,
ìÿí äÿ áóðàäà ëàëàì, ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðÿì. Áóíëàðûí äèëèíè
þéðÿíìÿê ëàçûìäûð”.
Î, úàíàâàðëàðëà áèð éåðäÿ éàøàéàðêÿí Úÿíýÿëëèêäÿ ìàðàëëàðûí
áþéöðòöñöíö, âÿùøè ãàáàíëàðûí õîðóëòóñóíó éàìñûëàìàüû ÿáÿñ
éåðÿ þéðÿíìÿìèøäè. Èíäè Ìåññóà áèð ñþç äåéÿí êèìè, Ìàóãëè
îíóí àðäûíúà ùÿìèí ñþçö, äåìÿê îëàð, äöçýöí òÿêðàð åäèðäè; áåëÿ
êè, ùÿëÿ ãàðàíëûã äöøìÿìèø äàõìàäàêû øåéëÿðäÿí áèð ÷îõóíóí
àäûíû àðòûã î, ÿçáÿð áèëèðäè.
Éàòìàã âàõòû ýÿëèá ÷àòäû, ëàêèí Ìàóãëè ïàíòåð òÿëÿñèíÿ îõøà-
éàí áó äàõìàäà ùå÷ âÿúùëÿ éàòìàã èñòÿìèðäè, îäóð êè, ãàïû áàü-
ëàíàí êèìè, ãàëõûá ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà ñû÷ðàäû.
– Èøèí îëìàñûí, – äåéÿ Ìåññóàíûí ÿðè äèëëÿíäè. – Óíóòìà êè, î,
þìðöíäÿ ùå÷ âàõò ÷àðïàéûäà éàòìàéûá. ßýÿð àëëàù îíó áèçÿ, äîü-
ðóäàí äà, îüëóìóçóí ÿâÿçèíÿ ýþíäÿðèáñÿ, îíäà ùå÷ éàíà ãà÷ìàç.
Ìàóãëè òàðëàíûí êÿíàðûíäà òÿðòÿìèç ùöíäöð îòëàðûí àðàñûíäà
ñÿðèëèá óçàíäû. Ëàêèí ýþçëÿðèíè éóììàüà ìàúàë òàïìàìûø êèìèí-
ñÿ áîç éóìøàã áóðíó îíóí áîéíóíà òîõóíóá åùìàëúà èòÿëÿäè.
– Ôó! – äåéÿ Áîç Ãàðäàø äèëëÿíäè: (áó, Àíà Úàíàâàðûí áàëàëà-
ðûíäàí ÿí áþéöéö èäè), – Áóíäàí þòðö ñÿíèí äàëûíúà áóðàéà ãÿäÿð
168
èéèðìè ìèë ãà÷ìàüà ùå÷ äÿéÿðäè?! Èíñàíëàðäàí îëäóüó êèìè, ñÿí-
äÿí äÿ òöñòö âÿ òþâëÿ èéè ýÿëèð. Îéàí, Áàëàúà Ãàðäàø, ñÿíÿ òÿçÿ
õÿáÿð ýÿòèðìèøÿì.
Ìàóãëè îíó ãóúàãëàéûá ñîðóøäó:
– Úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû ñàü-ñàëàìàòäûðìû?
– Ãûðìûçû ×è÷ÿéèí éàíäûðäûüû úàíàâàðëàðäàí áàøãà, ùàìû ñàü-
ñàëàìàòäûð. Èíäè, ãóëàã àñ. Øèðõàí óçàã ìåøÿëÿðÿ ÷ÿêèëèáäèð êè,
äÿðèñè ñàüàëàíà êèìè îðàäà ãàëûá îâ åëÿñèí, àõû îíóí äà äÿðèñè
áàøäàí-àéàüà ãÿäÿð öòöëöá. Î, àíä è÷èá êè, îðàäàí ãàéûäàíäà ñÿ-
íèí ñöìöêëÿðèíè ÷àéà òóëëàéàúàãäûð.
– Áóíó ùÿëÿ ýþðÿðèê. Ìÿí äÿ áÿçè øåéëÿð ö÷öí àíä è÷ìèøÿì.
Àíúàã òÿçÿ õÿáÿðëÿð åøèòìÿê ùÿìèøÿ õîøäóð. Ìÿí áó ýöí ýþð-
äöéöì áöòöí éåíèëèêëÿðäÿí éîðóëìóøàì. Áîç Ãàðäàø, áÿðê éî-
ðóëìóøàì. Àíúàã ñÿí òÿçÿ íÿ åøèòñÿí, ùàìûñûíû ýÿë ìÿíÿ äàíûø.
Áîç Ãàðäàø íàðàùàò ùàëäà ñîðóøäó:
– Ñÿí úàíàâàð îëäóüóíó éàäûíäàí ÷ûõàðìàçñàí êè? Èíñàíëàð
áèçè óíóòìàüà ñÿíè ìÿúáóð åòìÿçëÿð êè?
– Ùå÷ âàõò! Ìÿí ñÿíè âÿ ìàüàðàìûçäàêûëàðûí ùàìûñûíû ñåâäè-
éèìè ùå÷ âàõò óíóòìàðàì. Àíúàã Ìÿíè Ñöðöäÿí ãîâäóãëàðûíû äà
éàäûìäàí ÷ûõàðìàéàúàüàì...
– Îíó äà éàäûíäàí ÷ûõàðìà êè, ñÿíè áàøãà Ñöðöäÿí ãîâà áè-
ëÿðëÿð, Áàëàúà Ãàðäàø! Îíëàð èíñàíäûðëàð, äàíûøìàãëàðû äà ýþëäÿêè
ãóðáàüàëàðûí ãóðóëòóñóíà îõøàéûð. Ìÿí áóðà áèð äÿ ýÿëÿíäÿ ñÿíè
þðöøöí ãóðòàðàúàüûíäàêû áàìáóêëóãäà ýþçëÿéÿúÿéÿì.
Ùÿìèí ýåúÿäÿí ñîíðà Ìàóãëè äöç ö÷ àé, äåìÿê îëàð êè, êÿí-
äèí äàðâàçàñûíäàí áàéûðà ÷ûõìàäû. Áó ìöääÿòäÿ îíóí áàøû èíñàí-
ëàðûí õàñèééÿò âÿ àäÿòëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ ãàðûøìûøäû. Ùÿð øåéäÿí
ÿââÿë î, áåëèíÿ ôèòÿ áàüëàìàëû îëäó, áó èñÿ îíó ÷îõ ñûõûð, ùÿðÿêÿ-
òèíè ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè; ñîíðà íÿ ö÷öíñÿ îíà ïóë ñàéìàüû âÿ íÿùàéÿò,
éåð øóìëàìàüû þéðÿòäèëÿð. Ìàóãëè áóíó äà áîø áèð øåé ùåñàá
åäèðäè. Êÿíä óøàãëàðû ùÿìèøÿ îíà ñàòàøûðäûëàð. Õîøáÿõòëèêäÿí
Úÿíýÿëëèê Ãàíóíó Ìàóãëèéÿ òÿìêèíëè îëìàüû, þçöíäÿí ÷ûõìà-
ìàüû þéðÿòìèøäè; ÷öíêè úÿíýÿëëèêäÿ ùÿð êÿñèí ùÿéàòû âÿ ãèäàñû
áóíäàí àñûëûäûð. Ëàêèí ùàìû èëÿ áèðëèêäÿ îéíàìàã, ÷ÿðïÿëÿíý ó÷óð-
169
ìàã èñòÿìÿäèêäÿ âÿ éà ùÿð ùàíñû ñþçö äöçýöí òÿëÿôôöç åäÿ
áèëìÿäèêäÿ óøàãëàð îíó ÿëÿ ñàëûá àúûãëàíäûðàðêÿí, äÿúÿëëÿðè òóòóá
èêè ïàð÷à åòìÿêäÿí Ìàóãëèíè éàëíûç áèð ôèêèð ÷ÿêèíäèðèðäè, î äà áó
èäè êè, þçëÿðèíè ìöäàôèÿ åäÿ áèëìÿéÿí õûðäàúà êþðïÿëÿðè þëäöð-
ìÿê îâ÷óéà éàðàøìàç.
Ìàóãëè þçö þç ýöúöíÿ áÿëÿä äåéèëäè. Úÿíýÿëëèêäÿ îëàíäà î,
þçöíö ùåéâàíëàðäàí çÿèô ùåñàá åäèðäè, êÿíääÿ èñÿ àäàìëàð äåéèð-
äèëÿð êè, îíäà þêöç ýöúö âàð. Î, ãîðõó íÿ îëäóüóíó áèëìèðäè.
Êÿíäèí êàùèíè áèð ýöí Ìàóãëèéÿ äåäè êè, ÿýÿð î, êàùèíèí ãàïûñûí-
äàêû àüàúäàí îüóðëóãëà ìàíãî äÿðñÿ, ìÿáÿääÿêè áöòëÿðèí
Ìàóãëèéÿ ãÿçÿáè òóòàð. Áóíäàí ñîíðà Ìàóãëè áöòöí õûðäàúà ùåé-
êÿëèíè ýþòöðöá áèðáàø êàùèíèí åâèíÿ àïàðäû âÿ õàùèø åëÿäè êè, êàùèí
áöòëÿðè àúûãëàíäûðûá Ìàóãëè èëÿ âóðóøäóðñóí. Áó ñþç êÿíääÿ áþéöê
ñÿñ-êöéÿ ñÿáÿá îëà áèëÿðäè, àíúàã êàùèí ìÿñÿëÿíè þðò-áàñäûð åòäè,
Ìåññóàíûí ÿðè èñÿ áöòëÿðèí ãÿçÿáèíè éàòûðòìàã ö÷öí ÷îõëó ýöìöø
ïóë âåðìÿëè îëäó.
Áóíëàðäàí áàøãà êàñòàíûí èíñàíëàð àðàñûíäà éàðàòäûüû ôÿðã
ùàããûíäà äà Ìàóãëèíèí ùå÷ áèð òÿñÿââöðö éîõ èäè. Áèð äÿôÿ Êàí-
ùèâàðà áàçàðà ýåäÿí äóëóñ÷óíóí åøøÿéè ÷óõóðà éûõûëäûãäà Ìàóãëè
óëàüûí ãóéðóüóíäàí éàïûøûá îíó àéàüà ãàëäûðäû âÿ êöïÿëÿðèí
éåíèäÿí éöêëÿíìÿñèíÿ êþìÿê åòäè. Áó, àðòûã òàìàìèëÿ äþçöëìÿç
áèð ùÿðÿêÿò èäè, ÷öíêè äóëóñ÷ó àøàüû êàñòàéà ìÿíñóá èäè, åøøÿê èñÿ
äàùà áåòÿð. Áó èøèí öñòöíäÿ êàùèí Ìàóãëèíè äàíëàéàíäà îüëàí êà-
ùèíè ùÿäÿëÿéèá áèëäèðäè êè, îíóí þçöíö òóòóá åøøÿéÿ ìèíäèðÿð.
Áóíó åøèäÿí êàùèí, Ìåññóàíûí ÿðèíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäö êè, éàõøûñû
áóäóð Ìàóãëèíè òåç áèð èøÿ ãîéñóí. Áóíäàí ñîíðà êÿíäõóäà
Ìàóãëèéÿ òàïøûðäû êè, ñàáàù ñÿùÿð þðöøäÿ úàìûøëàðûí êåøèéèíè
÷ÿêñèí. Þçöíö àðòûã êÿíääÿ ïåøÿ ñàùèáè ùåñàá åäÿí Ìàóãëè ùÿìèí
àõøàì äàø ìåéäàíäà ãîúàìàí ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíäà òîïëàøàí
éûüûíúàüà ýåòäè. Áó éåð êÿíä êëóáó ùåñàá îëóíóðäó. Áöòöí äåäè-
ãîäóëàðäàí õÿáÿðäàð îëàí êÿíäõóäà, äÿëëÿê, ãîðóã÷ó, áóíëàðäàí
áàøãà äà èíýèëèñ ìóøêåòè îëàí ãîúà îâ÷ó Áàëäåî àõøàìäàí-
àõøàìà áóðàéà òîïëàøûá ãÿëéàí ÷ÿêèðäèëÿð. Ìåéìóíëàð ÿíúèð
àüàúûíûí óúà áóäàãëàðûíäà îòóðóá þç àðàëàðûíäà ÷ÿðÿíëÿéèðäèëÿð,
170
ìåéäàí÷àíûí àëòûíäàêû éóâàäà èñÿ ýþçëöêëö èëàí éàøàéûðäû. Ùÿð
àõøàì éóâàíûí àüçûíà îíóí ö÷öí íÿëáÿêèäÿ ñöä ãîéóðäóëàð.
×öíêè, áó, ìöãÿääÿñ èëàí ñàéûëûðäû. Ãîúàëàð àüàúûí äþâðÿñèíäÿ
ùàëàéëàìà ÿéëÿøèá, èðè ãÿëéàíëàðûíû òöñòöëÿäÿ-òöñòöëÿäÿ ýåúÿäÿí
õåéëè êå÷ÿíÿ êèìè îðàäàí-áóðàäàí ñþùáÿò åäèðäèëÿð. Îíëàð èíñàí-
ëàð, àëëàùëàð, ìþúöçÿëÿð ùàããûíäà ãÿðèáÿ ÿùâàëàòëàð íàüûë åäèð-
äèëÿð. Úÿíýÿëëèêäÿêè éûðòûúû ùåéâàíëàð áàðÿñèíäÿ ãîúà Áàëäåîíóí
äàíûøäûüû ÿùâàëàòëàð èñÿ äàùà òÿÿúúöáëö îëóðäó, áþéöêëÿðäÿí
êÿíàðäà îòóðàí óøàãëàð îâ÷óíóí áó ñþùáÿòëÿðèíè äèíëÿðêÿí ãîð-
õóäàí òèð-òèð ÿñèðäèëÿð. Ñþùáÿò òåç-òåç îâ ùåéâàíëàðûíäàí, éûðòûúû-
ëàðäàí ýåäèðäè. ×öíêè úÿíýÿëëèê êÿíäèí ëàï éàõûíëûüûíäà èäè, ìàðàë-
ëàð, âÿùøè ãàáàíëàð ÿêèíëÿðè çàé åäèðäè, áÿçÿí äÿ åëÿ îëóðäó êè,
ãàø ãàðàëàíäà ïÿëÿíý ýÿëèá ùàìûíûí ýþçö áàõà-áàõà àç ãàëà êÿíä
äàðâàçàñûíûí ëàï éàíûíäàí àäàì àïàðûðäû.
Úÿíýÿëëèéÿ ÷îõ éàõøû áÿëÿä îëàí Ìàóãëè, îíëàðûí áó ñþùáÿòèíè
äèíëÿðêÿí öçöíö ÿëëÿðèëÿ þðòöðäö êè, àäàìëàð îíóí ýöëäöéöíö
ýþðìÿñèíëÿð. Áàëäåî ìóøêåòèíè äèçëÿðèíèí öñòöíÿ ãîéàðàã ÿúàèá
ÿùâàëàòëàðûí áèðèíè ãóðòàðûá î áèðèíÿ êå÷èð, Ìàóãëèíèí èñÿ ýöëìÿê-
äÿí ÷èéèíëÿðè ñèëêÿëÿíèðäè.
Ãîúà îâ÷ó ñþùáÿò åäèðäè êè, Ìåññóàíûí îüëóíó ýþòöðöá àïà-
ðàí ïÿëÿíý ãóëéàáàíûäûð, áèð íå÷ÿ èë ÿââÿë þëÿí ãÿääàð ñÿëÿì÷è-
íèí ðóùó êþ÷öá îíóí áÿäÿíèíäÿ éàøàéûð...
– Áó ëàï éÿãèí áåëÿäèð, ìÿí áèëèðÿì, – äåéÿ Áàëäåî ñþçöíÿ
äàâàì åäèðäè. Îíà ýþðÿ êè, Ïóðàí Äàñ äà ùÿìèøÿ àõñàéûðäû. Î âàõò,
èüòèøàø çàìàíû îíóí ùàãã-ùåñàá êèòàáëàðûíû éàíäûðàíäà ãû÷ûíûí
áèðèíè ñûíäûðìûøäûëàð. Èíäè áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò åëÿäèéèì ùÿìèí î
ïÿëÿíý äÿ òîïàëäûð, ëÿïèðëÿðè ùÿìèøÿ ÿéðè îëóð.
– Äîüðóäóð, äîüðóäóð, åëÿäèð êè, âàð! – äåéÿ àüñàããàëëàð áàø-
ëàðûíû òÿðïÿäÿðÿê îíóí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åòäèëÿð.
– Ñèçèí íàüûëëàðûíûçûí ùàìûñûìû áó úöð áîø-áîø óéäóðìàëàðäûð?
– äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè. – Ùÿìèí ïÿëÿíý îíà ýþðÿ àõñàéûð êè, àíà-
äàí òîïàë äîüóëóá, áóíó úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû áèëèð. Áåëÿ áîø ñþçëÿðè
àíúàã õûðäà óøàãëàð äåéÿ áèëÿðëÿð êè, ýóéà ñÿëÿì÷èíèí ðóùó êþ÷öá,
÷àããàëäàí äà ãîðõàã îëàí áèð ùåéâàíûí áÿäÿíèíäÿ éàøàéûð.
171
 Áàëäåî òÿÿúúöáöíäÿí áèð äÿãèãÿ äîíóá ãàëäû, êÿíäõóäàíûí
ýþçëÿðè áÿðÿëäè.
– Îùî! Áó äàíûøàí ùÿìèí î úÿíýÿëëèêäÿí ýÿëÿí óøàãäûð, åëÿ-
ìè? – äåéÿ Áàëäåî ñîðóøäó. – ßýÿð áåëÿ àüûëëûñàíñà, îíäà ýåò ùÿ-
ìèí ïÿëÿíýèí äÿðèñèíè ñîé, àïàð Êàíùèâàðà – îíó þëäöðÿíÿ ùþêó-
ìÿò éöç ðóïèéà ìöêàôàò òÿéèí åëÿéèá. Ùàìûñûíäàí äà éàõøûñû áó-
äóð êè, áþéöêëÿð äàíûøàíäà ñÿí ãàðûøìàéàñàí.
Ìàóãëè ÷ûõûá ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøàðàã àéàüà ãàëõäû.
– Áöòöí àõøàìû ìÿí áóðàäà óçàíûá ãóëàã àñûðäûì, – äåéÿ î,
÷èéíèíèí öñòöíäÿí ýåðè ãàíðûëäû. – Áàëäåîíóí úÿíýÿëëèêäÿí äà-
íûøäûãëàðûíûí àíúàã áèð-èêèñè äöçäöð. Úÿíýÿëëèê äÿ êè, óçàãäà äå-
éèë, ÿëèíè óçàòñà ÷àòàð. Áÿñ îíäà ìÿí áóíóí ýóéà ýþðìöø îëäóüó
ìþúöçÿëÿð, ãóëéàáàíûëàð ùàããûíäà, àëëàùëàð ùàããûíäà äàíûøäûãëà-
ðûíà íåúÿ èíàíà áèëÿðÿì?
– Áó îüëàí ýÿðÿê ÷îõäàí íàõûðûí éàíûíäà îëàéäû, – äåéÿ
êÿíäõóäà ñÿñëÿíäè.
Áàëäåî èñÿ Ìàóãëèíèí äèêáàøëûüûíà ùèääÿòëÿíÿðÿê ôûñ-ôûñ ôûñûë-
äàéûð, äîíãóëäàíûðäû.
Áèð ÷îõ ùèíä êÿíäëÿðèíäÿ îüëàí óøàãëàðû ñÿùÿð ñöáùäÿí èíÿê-
ëÿðè, úàìûøëàðû þðöøÿ ñöðöá àïàðûð, àõøàì ýåðè ãàéòàðûðëàð. Áó úàìûø-
ëàð èñòÿñÿéäèëÿð, óøàãëàðû òàïäàëàéûá þëäöðÿðäèëÿð, ëàêèí áóíóíëà
áåëÿ, õûðäàúà ãàðà óøàãëàð îíëàðû äÿéÿíÿêëÿ áóäàéûð, èñòÿäèéè éåðÿ
ñöðöá àïàðûðëàð. Íÿ ãÿäÿð êè, óøàã úàìûøëàðûí éàíûíäàäûð, îíóí
ùå÷ íÿäÿí ãîðõóñó éîõäóð, ùÿòòà ïÿëÿíý äÿ íàõûðà ñîõóëìàüà
úöðÿò åäÿ áèëìÿç, ëàêèí åëÿ êè, áàëàúà íàõûð÷û ÷è÷ÿê äÿðìÿê âÿ éà
êÿðòÿíêÿëÿ òóòìàã ö÷öí ìàëäàí àðàëàíäû, ïÿëÿíý óøàüû ýþòöðöá
àïàðà áèëÿð.
Ñÿùÿð åðêÿí Ìàóãëè íàõûðäà ÿí èðè êÿë îëàí Ðàìàíûí áåëèíäÿ
êÿíäèí êö÷ÿñèíäÿí êå÷äè. Óçóí áóéíóçëàðû äàëà ÿéèëìèø, âÿùøè
áàõûøëû, ýþéöìòöë áîç úàìûøëàð òþâëÿëÿðäÿí áèð-áèð ÷ûõûá áàø÷ûëàðû
Ðàìàíûí àðäûíúà ýåäèðäèëÿð. Ìàóãëè áàøãà óøàãëàðà ãàíäûðûðäû êè,
áó ýöíäÿí ñîíðà þðöøäÿ àüà î îëàúàãäûð. Î, ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí
óçóí áàìáóê äÿéÿíÿêëÿ úàìûøëàðû äþéÿúëÿéÿðÿê, Êàìèéÿ àäëû áèð
îüëàíà äåäè êè, úàìûøëàðû óçàüà àïàðàúàã, óøàãëàð èíÿêëÿðè îíñóç
îòàðñûíëàð, þçëÿðè äÿ íÿ îëóð-îëñóí íàõûðäàí àðàëàíìàñûíëàð.
172
 Ùèíäèñòàíäà þðöøëÿð áàøäàí-áàøà äàøëûã, êîë-êîñëóãäóð, îðà-
äà-áóðàäà òàëà-òàëà ãàáà îòëàð áèòèð, äàéàç éàðüàíëàð óçàíûá ýåäèð;
èíÿêëÿð, úàìûøëàð îòëàéà-îòëàéà ùÿð òÿðÿôÿ äàüûëûøûð, êîëëàðûí àðà-
ñûíäà, éàðüàíëàðäà ýþðöíìÿç îëóð. Úàìûøëàð þçëÿðèíè áàòàãëûã
éåðëÿðÿ òÿðÿô âåðèð, ýöíÿøèí ãûçäûðäûüû ëèëëè ñóäà, ëåùìÿäÿ éàòûá
ñààòëàðëà àüíàéûðëàð.
Ìàóãëè íàõûðû äöçÿíëèéèí êÿíàðûíà, Âàéíãàíãàíûí úÿíýÿëëèê-
äÿí ÷ûõäûüû ñÿìòÿ ýÿòèðèá, Ðàìàíûí áåëèíäÿí òóëëàíäû âÿ áàì-
áóêëóüà ãà÷àðàã Áîç Ãàðäàøû îðàäà ýþðäö.
– Àùà, – äåéÿ Áîç Ãàðäàø äèëëÿíäè, – ìÿí íå÷ÿ ýöíäöð êè, ýÿ-
ëèá ñÿíè áóðàäà ýþçëÿéèðÿì. Áó íàõûð-çàä ñÿíèí íÿéèíÿ ëàçûìäûð?
– Ìÿíÿ áåëÿ ÿìð åäèáëÿð, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè, – ùÿëÿ-
ëèê ìÿí êÿíäèí íàõûð÷ûñûéàì. Áÿñ, Øèðõàí ùàðàäàäûð?
– Éåíÿ áó òÿðÿôëÿðÿ ãàéûäûá. Íå÷ÿ âàõò èäè êè, ñÿíè áóðàëàðäà
ýöäöðäö. Èíäè ÷ûõûá ýåäèá, ÷öíêè îâ àçäûð, ñÿíè þëäöðìÿê èñòÿéèð.
Ìàóãëè:
– ×îõ éàõøû, – äåäè, – íÿ ãÿäÿð êè, î áóðàäà éîõäóð, ñÿí,
éàõóä äþðä ãàðäàøäàí áèðè áó ãàéàíûí öñòöíäÿ îòóðìàëûñûíûç êè,
ìÿí êÿíääÿí ÷ûõàíäà ñèçè ýþðöì. Î ãàéûäàíäà èñÿ ìÿíè äöçÿí-
ëèêäÿêè éàðüàíäà, äõàê àüàúûíûí àëòûíäà ýþçëÿðñèíèç. Þç àéàüû-
ìûçëà ýåäèá, Øèðõàíûí ïÿíúÿñèíÿ êå÷ìÿéèìèçèí ìÿíàñû éîõäóð.
Åùòèéàòëû îëìàã ëàçûìäûð.
Áóíäàí ñîíðà Ìàóãëè úàìûøëàðûí îòëàäûüû òÿðÿôäÿ êþëýÿ áèð
éåð ñå÷èá îðàäà éóõóéà ýåòäè. Ùèíäèñòàíäà ìàë îòàðìàã ÿñë òÿí-
áÿëëÿðèí ïåøÿñèäèð. Èíÿêëÿð îòëàéà-îòëàéà îðà-áóðà ùÿðëÿíèð, éàòûá
ýþâøÿéèð, ñîíðà àéàüà ãàëõàðàã éåíèäÿí îòëàéûðëàð. Îíëàð ùÿòòà
ìÿëÿøìèðëÿð äÿ. Éàëíûç ôûñûëòûëàðû åøèäèëèð; úàìûøëàð èñÿ ÷îõ àç ùàë-
ëàðäà äàíûøûðëàð. Îíëàð áèð-áèðèíèí àðäûíúà ëèëëè ýþëìÿ÷ÿëÿðÿ ýèðèá,
ëåùìÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ éàòûð, êþòöê êèìè ùÿðÿêÿòñèç ãàëûðëàð. Êÿíàð-
äàí áàõàíäà éàëíûç áóðóíëàðû, áèð äÿ ýþé ÷èíèíè õàòûðëàäàí ýþçëÿðè
ýþðöíöð. Ãûçìàð ýöíÿø àëòûíäà ãàéàëàð ñàíêè îä ñà÷ûð, ìàë îòàðàí
óøàãëàð áàøëàðû öçÿðèíäÿí – ýþçèøëÿìÿç éöêñÿêëèêäÿí òÿíùà ãóç-
üóíóí (î, ùÿìèøÿ òÿê îëóð) ôûøòûðûüûíû åøèäèðëÿð. Îíëàð áèëèðëÿð êè,
÷þëäÿ áèð àäàì þëñÿ âÿ éà èíÿê ýÿáÿðñÿ, ãóçüóí àøàüû åíÿð, íå÷ÿ
173
ìèë àðàëûäà úþâëàí åäÿí áàøãà áèð ãóçüóí ãîíøóñóíóí åíäèéèíè
äÿðùàë ýþðöá îíóí àðäûíúà òÿëÿñÿð, ñîíðà äà äàùà áèð áàøãàñû ýÿ-
ëÿð – áåëÿëèêëÿ, þëÿíèí úàíû àüçûíäàí ÷ûõìàìûø ùàðàäàíñà 20-30
àú ãóçüóí òîïëàøûá îíóí öñòöíö êÿñäèðÿð. Óøàãëàð ìöðýöëÿéèð,
îéàíûð, éåíèäÿí éóõóëàéûð, éàõóä îòóðóá ãóðó îòëàðäàí õûðäàúà
ñÿáÿòëÿð òîõóéóð, îíëàðûí è÷ÿðèñèíÿ úûðúûðàìà éûüûðëàð; éàõóä äà
áåëÿ îëóð êè, èêè äÿâÿäÿëëÿéè òóòóá îíëàðû äàëàøäûðûðëàð, ìåøÿäÿí
äÿðäèêëÿðè ãûðìûçû, ãàðà ãîçëàðû ñàïà äöçöá áîéóíáàüû äöçÿëäèð-
ëÿð, ýöíÿøäÿí ãûçûíàí êÿðòÿíêÿëÿëÿðÿ, ýþëìÿ÷ÿíèí êÿíàðûíäà
ãóðáàüà îâëàéàí èëàíà òàìàøà åäèðëÿð. Ñîíðà ãÿðèáÿ çÿíýóëÿëÿðëÿ
ãóðòàðàí óçóí-óçàäû ìàùíûëàð îõóìàüà áàøëàéûðëàð, ýöí èñÿ ãóð-
òàðìàã áèëìèð, óøàãëàðà åëÿ ýÿëèð êè, î ùåé óçàíûð. Éÿãèí êè, áàø-
ãàëàðûíà òàì áèð þìöð áó ãÿäÿð óçóí ýþðöíìöð. Áÿçÿí îíëàð ïàë-
÷ûãäàí ñàðàé, éàõóä ìÿáÿä ãóðóð, àäàì, àò, úàìûø äöçÿëäèðëÿð,
àäàìëàðäàí áÿçèëÿðèíèí ÿëèíÿ íàçèê ãàðüû âåðèðëÿð – áóíëàð, ýóéà,
êíéàçëàð, ùàêèìèééÿò ñàùèáëÿðè, ãàëàíëàð äà ÿñýÿðëÿðäèð, éàõóä
áèðèíúèëÿð àëëàùëàð, äèýÿðëÿðè èñÿ îíëàðà èáàäÿò åäÿí áÿíäÿëÿðäèð.
Íÿùàéÿò, àõøàì îëóð, óøàãëàð ìàëëàðû ñÿñëÿéèð, úàìûøëàð áèð-áèðè-
íèí àðäûíúà áàòàãëûãäà àéàüà ãàëõäûãúà ãàòû ïàë÷ûã åëÿ ïûããûëäàéûð
êè, ñàíêè òîï àòûëûð; ìàë-ãàðà äàë-äàëà äöçöëÿðÿê áîç äöçÿíëèêäÿí
êå÷èð, èøûãëàðû çÿèô-çÿèô ñàéðûøàí êÿíäÿ òÿðÿô ãàéûäûð.
Ìàóãëè ùÿð ýöí úàìûøëàðû ëèëëè àõìàçëàðà àïàðûð, ùÿð ýöíäÿ äÿ
Áîç Ãàðäàøû äöçÿíëèêäÿ ýþðöðäö (áóíóíëà äà áèëèðäè êè, Øèðõàí
ùÿëÿ ãàéûòìàéûá). Îüëàí ùÿð ýöí ýþé îòëàðûí öñòöíäÿ óçàíàðàã
ÿòðàôäàí ýÿëÿí ñÿñëÿðè äèíëÿéèð âÿ úÿíýÿëëèêäÿ êå÷ÿí ÿââÿëêè
ùÿéàòû ùàããûíäà äöøöíúÿëÿðÿ äàëûðäû. ßýÿð Øèðõàí Âàéíãàíãàíûí
ñàùèëèíäÿ ìåøÿíèí ãàëûí éåðèíäÿ òîïàë àéàüûíû éåðÿ äöç áàñà áèë-
ìÿéèá áèð áàëàúà áöäðÿñÿ èäè, óçóí ñöðÿí ñÿùÿðèí áó ñàêèò ÷àüëà-
ðûíäà Ìàóãëè îíóí øûããûëòûñûíû äÿðùàë åøèäÿðäè.
Íÿùàéÿò, áèð ýöí Ìàóãëè ñÿùÿð-ñÿùÿð íàõûðû þðöøÿ ýÿòèðÿíäÿ
Áîç Ãàðäàøû øÿðòëÿøäèêëÿðè éåðäÿ ýþðìÿäè. Î, ýöëöá òåç úàìûøëàðû
éàðüàíûí éàíûíà, ãûçûëû-ãûðìûçû ÷è÷ÿêëÿðëÿ þðòöëö äõàê àüàúûíûí
àëòûíà ñöðäö. Áîç Ãàðäàø îðàäà îòóðóá, áåëèíèí òöêëÿðèíè
ãàáàðòìûøäû.
174
 – Î, ñÿíè ÷àøäûðìàã ö÷öí äöç áèð àé èäè êè, ýèçëÿíìèøäè, Äö-
íÿí Òàáàêè èëÿ äàüû áó òÿðÿôÿ àøûá, èíäè òÿçÿ èç èëÿ ñÿíèí äàëûíúà
ýÿçèð, – äåéÿ Úàíàâàð áÿðê ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ äèëëÿíäè.
Ìàóãëè ãàøëàðûíû ÷àòäû:
– Ìÿí Øèðõàíäàí ãîðõìóðàì, àíúàã áóðàñû âàð êè, Òàáàêè
÷îõ ùèéëÿýÿðäèð.
– Ãîðõìà, – äåéÿ Áîç Ãàðäàø àçàúûã éàëìàíäû. – Ìÿí äàí
éåðè ñþêöëÿíäÿ Òàáàêèéÿ ðàñò ýÿëäèì. Èíäè î, þçöíöí áöòöí ùèé-
ëÿëÿðèíè òÿêúÿ ãóçüóíëàðà íàüûë åëÿéèð... Àíúàã ìÿí îíóí áåëèíè
áàñûá ñûíäûðìàçäàí ÿââÿë ùÿð øåéè à÷ûá äàíûøäû. Øèðõàí ãÿðàðà
àëûá êè, áó àõøàì êÿíäèí äàðâàçàñû éàíûíäà ñÿíè ýþçëÿñèí, òÿê ñÿíè
– áàøãàñûíû éîõ. Èíäè áó ñààò î, ÷àéûí éàíûíäà, ñóéó ãóðóìóø èðè
áèð ãîáóäà óçàíûá.
– Î áó ýöí áèð øåé éåéèá, éîõñà àúãàðûíà îâ åäèð? – äåéÿ
Ìàóãëè ñîðóøäó, ÷öíêè îíóí ö÷öí þëöì-äèðèì ìÿñÿëÿñè áó ñóàëà
âåðèëÿúÿê úàâàáäàí àñûëû èäè.
– Äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ áèð ãàáàí ïàð÷àëàìûøäû, èíäè äÿ öñòöí-
äÿí äîéóíúà ñó è÷èá. Éàäûíäàí ÷ûõàðìà êè, Øèðõàí ùÿòòà èíòèãàì
àëìàã õàòèðèíÿ áåëÿ áèð ýöí éåìÿéèíäÿí ãàëìàç.
– Àé àõìàã! Êö÷öéöí áèðè, êö÷öê! Éåéèá ãàðíûíû äîëäóðóð,
öñòöíäÿí äÿ ñó è÷èð, åëÿ áèëèð êè, î éàòûá, éóõóñóíó àëàíà êèìè ìÿí
äàéàíûá ýþçëÿéÿúÿéÿì. Éàõøû, äåäèí ùàðàäà óçàíûá? ×îõ äåìè-
ðÿì, îí îëñàéäûã, îíóí êþïöíö àëàðäûã! Úàìûøëàð ïÿëÿíýèí èéèíè
àëìàéûíúà îíóí öñòöíÿ ýåòìÿçëÿð, ìÿí äÿ êè, áóíëàðûí äèëèíäÿ
äàíûøìàüû áàúàðìûðàì. Áèç Øèðõàíûí èçèíÿ äöøöá ýåäÿ áèëìÿðèê-
ìè êè, úàìûøëàð îíóí èéèíè àëñûíëàð?
– Î, èçèíè èòèðìÿê ö÷öí Âàéíãàíãàíûí àõàðû èëÿ óçàüà öçöá
ýåäèáäèð, – äåéÿ Áîç Ãàðäàø úàâàá âåðäè.
– Áó àüëû îíóí áàøûíà ãîéàí Òàáàêèäèð, ìÿí áèëèðÿì. Þçöíÿ
ãàëñà, áåëÿ øåéëÿð ùå÷ âàõò àüëûíà ýÿëìÿçäè. – Ìàóãëè áàðìàüû
àüçûíäà äàéàíûá, õåéëè ôèêèðëÿøäèêäÿí ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Âàéí-
ãàíãàíûí éàíûíäàí áàøëàíàí î áèðè ãîáó áóðàäàí éàðûì ìèë î òÿ-
ðÿôäÿ äöçÿíëèéÿ ÷ûõûð. Ìÿí íàõûðû ùÿðëÿéèá úÿíýÿëëèêäÿ ãîáóíóí
éóõàðûñûíà àïàðàðäûì, îðàäà ãîáóíóí è÷ÿðèñèíÿ äöøöá öçöàøàüû
175
ýÿëÿðäèê. Àíúàã îíäà Øèðõàí ãîáóíóí àøàüû àüçûíäàí ÷ûõûá ÿêèëÿ
áèëÿð. Àøàüûíû êÿñìÿê ëàçûìäûð. Áîç Ãàðäàø, ñÿí íàõûðû èêè éåðÿ
àéûðà áèëÿðñÿíìè?
– Íÿ äåéèì, áÿëêÿ äÿ áàúàðìàäûì, àíúàã ìÿí ñÿíèí ö÷öí
àüûëëû áèð êþìÿê÷è ýÿòèðìèøÿì.
Áîç Ãàðäàø áèð ãÿäÿð êÿíàðà ãà÷ûá ÷óõóðà òóëëàíäû. ×îõ êå÷-
ìÿäè êè, îðàäàí Ìàóãëèéÿ éàõøû òàíûø îëàí èðè áîç áèð áàø ýþðöí-
äö, î äÿãèãÿ äÿ áöðêöëö ùàâàäà îëäóãúà úàíñûõûúû óëàìà ñÿñè åøè-
äèëäè. Áåëÿ ñÿñè éàëíûç úÿíýÿëëèêäÿ åøèòìÿê îëàð. Áó, úàíàâàðûí
ýöíîðòà çàìàíû åøèäèëÿí îâ íèäàñû èäè.
– Àêåëà! Àêåëà! – äåéÿ Ìàóãëè ÷ÿïèê ÷àëàðàã ãûøãûðäû. – Ìÿí
áèëèðäèì êè, ñÿí ìÿíè óíóòìàçñàí. Ãàðøûìûçäà áþéöê èø äóðóð.
Òåç íàõûðû èêè äÿñòÿéÿ àéûð, Àêåëà. Ñàüìàë úàìûøëàðû, áàëàãëàðû
éûü áèð éåðÿ, ãîøãó êÿëëÿðèíè, êÿë÷ÿëÿðè äÿ àéðû òîïëà.
Ùÿð èêè úàíàâàð íàõûðûí è÷ÿðèñèíäÿ î éàí-áó éàíà ãà÷àðàã, ôû-
ñûëäàøàí, áóéíóç ÷àëàí úàìûøëàðû, êÿëëÿðè áèð-áèðèíäÿí àéûðûá èêè
äÿñòÿéÿ áþëäöëÿð. Úàìûøëàð áàëàãëàðû äþâðÿéÿ àëûá, äûðíàãëàðû èëÿ
éåðè åøèð, ãÿçÿáëÿ úàíàâàðëàðà áàõûðäûëàð, ýþçëÿéèðäèëÿð êè, îíëàð
äàéàíàí êèìè öçÿðëÿðèíÿ àòûëàðàã òàïäàëàéûá þëäöðñöíëÿð. Èêèíúè
äÿñòÿäÿ èñÿ êÿëëÿð, êÿë÷ÿëÿð ôûñûëäàøàðàã òîðïàüû åøèðäèëÿð, îíëàðûí
ýþðêÿìè äàùà çÿùìëè îëñà äà úàìûøëàð ãÿäÿð ãîðõóëó äåéèëäèëÿð,
÷öíêè îíëàð áàëàëàðûíû ãîðóìóðäóëàð. Àëòû àäàì áèðëèêäÿ íàõûðû áó
ãÿäÿð ìÿùàðÿòëÿ àéûðà áèëìÿçäè.
– Èíäè ÿìðèí íÿäèð? – äåéÿ Àêåëà áÿðê ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ ñî-
ðóøäó. – Îíëàð éåíèäÿí áèðëÿøìÿê èñòÿéèðëÿð.
Ìàóãëè Ðàìàíûí áåëèíÿ ñû÷ðàäû.
– Àêåëà, ñÿí êÿëëÿðè ìÿíèì äàëûìúà ñîë òÿðÿôÿ ñöð. Áîç Ãàð-
äàø, ñÿí äÿ áèç óçàãëàøàíäàí ñîíðà, úàìûøëàðû ãîéìà äàüûëñûíëàð,
ùàìûñûíû ñöð, éûü ãîáóíóí àüçûíà.
– Îðà óçàãäàäûðìû? – äåéÿ Áîç Ãàðäàø òþâøöéÿ-òþâøöéÿ äèø-
ëÿðèíè øàããûëäàäàðàã ñîðóøäó.
– Ýåò ýþðÿúÿêñÿí: îðàäà ãîáó äÿðèíëÿøèð, êÿíàðëàðû ñûëäûðûìà
÷åâðèëèð, ùÿìèí éåðè êÿñìÿê ëàçûìäûð êè, Øèðõàí ñû÷ðàéûá ÷ûõà áèë-
ìÿñèí! – äåéÿ Ìàóãëè ãûøãûðäû. – Áèç ýÿëÿíÿ ãÿäÿð úàìûøëàðû îðà-
äà ñàõëà.
176
 Àêåëàíûí ñÿñèíè åøèòúÿê êÿëëÿð èðÿëèéÿ úóìäóëàð, Áîç Ãàðäàø
èñÿ êå÷èá úàìûøëàðûí ãàáàüûíäà äàéàíäû. Úàìûøëàð îíóí öñòöíÿ
àòûëàíäà úàíàâàð ÷þíöá íàõûðûí ëàï ãàáàüûíúà ãîáóíóí àüçûíà òÿ-
ðÿô ãà÷äû. Àêåëà áó âàõò êÿëëÿðè ñîë òÿðÿôÿ ãîâóá óçàãëàøäûðûðäû.
Ìàóãëè äåäè:
– Éàõøû ãîâóðñàí! Áèð àç äà ãûñíàñàí, ëàï ñûõëàøûá èðÿëèëÿéÿ-
úÿêëÿð. Éàâàø, Àêåëà, åùòèéàòëû îë! Äèøëÿðèíè øàããûëäàòñàí, î ñààò
ñÿíèí öñòöíÿ úóìàðëàð! Áàùî! Áó éàìàíúà ÷ÿòèí èø èìèø, ãàðà
ìàðàëëàðû ãîâìàã áóíäàí àñàí èìèø! Áó éþíäÿìñèç ùåéâàíëàðûí
áåëÿ ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäÿ áèëäèêëÿðè ùå÷ ñÿíèí àüëûíà ýÿëèðäè?
– Ìÿí... ìÿí âàõòèëÿ áóíëàðûí äà îâóíà ÷ûõàðäûì, – äåéÿ
òîçäàí íÿôÿñè òóòóëàí Àêåëà úàâàá âåðäè. – Êÿëëÿðè úÿíýÿëëèéÿìè
äþíäÿðèì?
– Ùÿ, äþíäÿð. Òåç îë! Ðàìà éàìàí úèíëÿíèá, àúûüûíäàí áèëìèð
íÿ åëÿñèí. Êàø ìÿñÿëÿíè áèðúÿ áóíà ãàíäûðà áèëÿéäèì!
Êÿëëÿð ñîëà áóðóëóá þçëÿðèíè ñÿñ-êöéëÿ ìåøÿéÿ âóðäóëàð. Éà-
ðûì ìèë àðàëûäà íàõûðà êåøèê ÷ÿêÿí óøàãëàð áóíó ýþðúÿê âàð ýöú-
ëÿðè èëÿ êÿíäÿ òÿðÿô ýþòöðöëäöëÿð. Îíëàð ãûøãûðàðàã äåéèðäèëÿð êè,
êÿëëÿð ãûçûá, úÿíýÿëëèéÿ ãà÷äûëàð.
Ìàóãëèíèí ïëàíû ñàäÿ èäè. Î èñòÿéèðäè êè, óçàãäàí, òÿïÿëÿðèí
öñòö èëÿ ùÿðëÿíèá ãîáóíóí áàøëàíäûüû éåðÿ ÷ûõñûí, ñîíðà äà êÿëëÿðè
ùÿð éåðäÿ ãîáóíóí è÷è èëÿ öçö àøàüû ñöðñöí âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, Øèðõàí
êÿëëÿðëÿ úàìûøëàðûí àðàñûíäà ãàëñûí. Î, éàõøû áèëèðäè êè, äîéóíúà
éåéèá, öñòöíäÿí äÿ î êè âàð ñó è÷ìèø ïÿëÿíý íÿ äþéöøÿ áèëÿúÿê,
íÿ äÿ ãîáóíóí ñûëäûðûì êÿíàðëàðûíäàí äûðìàíûá ãà÷à áèëÿúÿêäèð.
Èíäè Ìàóãëè êÿëëÿðè ñÿñëÿéèá ñàêèòëÿøäèðèð, äàëúà ýÿëÿí Àêåëà èñÿ
àðàáèð óëàéàðàã ýåðèéÿ ãàëàí ùåéâàíëàðû òÿëÿñäèðèðäè. Øèðõàíû öðêö-
äÿúÿêëÿðèíäÿí åùòèéàò åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ãîáóéà éàõûíëàøìàéàðàã
÷îõ àðàëûäàí ùÿðëÿíèá ýåòìÿëè îëäóëàð. Íÿùàéÿò, Ìàóãëè íàõûðû
äþíäÿðèá îò-ÿíúÿðëÿ þðòöëö ó÷óðóìëà ãîáóéà òÿðÿô åíäèðäè. Éóõà-
ðûäàí áàõàíäà àüàúëàðûí öñòöíäÿí î éàíäà, àøàüûäà äöçÿíëèê ýþ-
ðöíöðäö. Ëàêèí Ìàóãëè éàëíûç ãîáóíóí î òàé-áó òàéûíà íÿçÿð ñàëûð
âÿ öðÿéèíäÿ ñåâèíèðäè, ÷öíêè ãîáóíóí ùÿð èêè òÿðÿôè äåìÿê îëàð êè,
äèâàð êèìè äèê èäè. Ñàðìàøûã êîëëàðû êÿíàðëàðäàí àøàüûéà äîüðó
177
ñàëëàíìûøäû. ßýÿð Øèðõàí áó áèòêèëÿðäÿí éàïûøàðàã ãîáóäàí ÷ûõ-
ìàã èñòÿñÿéäè, îíëàð ïÿëÿíýèí àüûðëûüûíà òàá ýÿòèðìÿçäè.
– Ãîé áèð àç íÿôÿñëÿðèíè äÿðñèíëÿð, Àêåëà, – äåéÿ Ìàóãëè ÿëèíè
ãàëäûðäû. – Îíëàð ùÿëÿ ïÿëÿíýèí èéèíè àëìàéûáëàð. Äàéàí íÿôÿñëÿ-
ðèíè äÿðñèíëÿð. Øèðõàíû òÿëÿéÿ ñàëäûüûìûçû îíóí þçöíÿ õÿáÿð âåð-
ìÿê ëàçûìäûð, ãîé áèëñèí!
Î, ÿëëÿðèíè àüçûíà òóòóá ãîáóéà òÿðÿô ãûøãûðäû. Òöíåëäÿ îëäó-
üó êèìè ñÿñ ãàéàëàðäà ÿêñ-ñÿäà âåðÿðÿê óçàãëàðà éàéûëäû.
Õåéëè âàõòäàí ñîíðà ãàðíû òîõ ïÿëÿíýèí óçóí-óçàäû, éóõóëó
äîíãóëòóñó åøèäèëäè, ýþðöíöð, éóõóäàí òÿçÿúÿ àéûëìûøäû.
– Êèìäèð ÷ûüûðàí? – äåéÿ Øèðõàí ñîðóøäó. Ùÿìèí äÿãèãÿ äÿ
ýþçÿë áèð òîâóç ãóøó úèíýèëòèëè ãûøãûðûãëà ãîáóíóí è÷ÿðèñèíäÿí ùà-
âàéà ãàëõäû.
– Ìÿíÿì, Ìàóãëèäèð! Àðòûã âàõò ýÿëèá ÷àòûá, èíÿê îüðóñó, ñÿí
Øóðà Ãàéàñûíà ýåòìÿëèñÿí! Àøàüûéà äöøöí! Àêåëà, êÿëëÿðè àøàüû-
éà ãîâ! Àøàüûéà, Ðàìà, òåç àøàüûéà!
Íàõûð ó÷óðóìóí ãûðàüûíäà áèð àí äîíóá ãàëäû, ëàêèí Àêåëà îâ
çàìàíû îëäóüó êèìè åëÿ áÿðêäÿí óëàäû êè, êÿëëÿð ÷àé àñòàíàñûíäàí
àøàí ýÿìè òÿê áèð-áèðèíèí àðäûíúà þçëÿðèíè ãîáóéà àòäûëàð. Àéàã-
ëàðûíûí àëòûíäàí ãàëõàí äàø, ãóì ôÿââàðÿ êèìè ÿòðàôà ñÿïÿëÿíäè.
Éåðëÿðèíäÿí òÿðïÿíìèø ùåéâàíëàð åíèøäÿ þçëÿðèíè ñàõëàéà áèë-
ìèðäèëÿð; îíëàð ãîáóéà åíÿð-åíìÿç, Ðàìà Øèðõàíûí èéèíè äóéóá
áþéöðìÿéÿ áàøëàäû.
Îíóí áåëèíäÿ îòóðìóø Ìàóãëè:
– Àùà, – äåäè, – áàõ, èíäè ñÿí ìÿñÿëÿíè áàøà äöøìöñÿí!
Ãàðàáóéíóçëó, àüûçëàðûíäàí êþïöê äàøëàíàí, ýþçëÿðè áÿðÿëìèø
êÿëëÿð, äàü ñåëèíèí éóâàðëàéûá àïàðäûüû íÿùÿíý äàøëàð êèìè ãîáó-
íóí è÷ÿðèñèëÿ áàøû àøàüû àõûøäûëàð. Äèâàðëàðûí äèáèíÿ òÿðÿô ñûõûøäûðûë-
ìûø, íèñáÿòÿí àç ýöúëö ùåéâàíëàð ñàðìàøûãëàðûí àðàñûíäàí çîðëà
êå÷ÿ áèëèðäèëÿð. Êÿëëÿð íÿ åòìÿëè îëäóãëàðûíû áàøà äöøìöøäöëÿð,
îíëàð áèëèðäèëÿð êè, áöòöí íàõûð âàð ýöúöíö òîïëàéûá áèðëèêäÿ äöø-
ìÿíèí öñòöíÿ àòûëìàëûäûð, áåëÿ ùöúóìóí ãàðøûñûíäà ùå÷ áèð ïÿëÿíý
äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿç. Àéàã ñÿñëÿðèíè åøèäÿí Øèðõàí éåðèíäÿí ñû÷ðà-
éûá î éàí-áó éàíà áîéëàíàðàã ÷ûõûø éîëó àõòàðà-àõòàðà ãîáó èëÿ
178
àøàüûéà òÿðÿô éîðòìàüà áàøëàäû. Ëàêèí ùÿð éåðäÿ éàðüàíûí êÿíàð-
ëàðû ùöíäöð âÿ äèìäèê èäè, áóíà ýþðÿ äÿ Øèðõàí äàùà èðÿëèëÿðÿ ãà÷-
ìàüà ìÿúáóð îëóðäó, î, áó àí ùÿð øåéÿ ùàçûð èäè, òÿêè âóðóøìà-
éàéäû. Áóäóð, íàõûð ïÿëÿíýèí èíäèúÿ êå÷äèéè ýþëìÿ÷ÿíèí ñóéóíó
ÿòðàôà ñû÷ðàäûð, ãûçûøìûø ùåéâàíëàð åëÿ ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿéèðäè êè, äàð
êå÷èä áàøäàí-áàøà ëÿðçÿéÿ ýÿëäè. Éàõûíëàøìàãäà îëàí êÿëëÿðèí
ñÿñèíÿ úàâàá îëàðàã ãîáóíóí àøàüû áàøûíäàí úàìûøëàðûí áþéöðòöñö
åøèäèëäè, î äÿãèãÿ äÿ Ìàóãëè Øèðõàíûí ýåðèéÿ äþíäöéöíö ýþðäö
(ïÿëÿíý àíëàéûðäû êè, áàëàãëû úàìûøëàðëà ðàñòëàøìàãäàíñà, êÿëëÿðëÿ
öç-öçÿ ýÿëìÿê äàùà ìÿñëÿùÿòäèð). Áèðäÿí Ðàìà áöäðÿéÿðÿê íÿ
èñÿ éóìøàã áèð øåéèí öñòöíäÿí êå÷äè âÿ àðäûíúà ýÿëÿí êÿëëÿðèí
òÿçéèãè èëÿ þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá, òàì ñöðÿòëÿ íàõûðûí èêèíúè äÿñ-
òÿñè è÷ÿðèñèíÿ ñîõóëäó. Úàìûøëàðäàí çÿèôëÿðè êÿëëÿðëÿ òîããóøàðêÿí
éåðÿ ñÿðèëäèëÿð. Ùÿð èêè äÿñòÿ áèð-áèðèíÿ ãàðûøàðàã áóéíóçëàøà-
áóéíóçëàøà, ôûíõûðà-ôûíõûðà, éûõûëàíëàðû àéàãëàéà-àéàãëàéà äöçÿí-
ëèéÿ ÷ûõäû. Ìàóãëè ôöðñÿò òàïàí êèìè Ðàìàíûí áåëèíäÿí éåðÿ òóëëà-
íûá ÿëèíäÿêè àüàúëà ñàüà-ñîëà çÿðáÿëÿð åíäèðìÿéÿ áàøëàäû.
– Àêåëà, òåç îë, íàõûðû äàüûò, éîõñà, áóíëàð áèð-áèðëÿðèíè ãûðûá
òÿðê åäÿð! Àêåëà, ãîâ, óçàãëàøäûð áóíëàðû, Àêåëà! Ùåé, Ðàìà!
Ùåé, ùåé, ìÿíèì êþðïÿëÿðèì, äàùà áÿñäèð, ñàêèò îëóí. Äàùà ìÿ-
ñÿëÿ áèòäè.
Àêåëà èëÿ Áîç Ãàðäàø î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ãà÷àðàã úàìûøëàðûí
àéàüûíû äèøëÿéèðäèëÿð. Íàõûð éåíèäÿí ãîáóéà òÿðÿô éþíÿëÿðêÿí
Ìàóãëè Ðàìàíû áèð òÿùÿð ýåðè ãàéòàðà áèëäè, áàøãà êÿëëÿð, úàìûø-
ëàð äà áèð-áèð ÷þíöá îíóí àðäûíúà áàòàãëûüà ñàðû öç ãîéäóëàð.
Øèðõàíû äàùà òàïäàëàìàã ëàçûì äåéèëäè, òîïàë ïÿëÿíý þëìöø-
äö, àðòûã îíóí öçÿðèíÿ ãóçüóíëàð òîïëàøìàãäà èäè.
– Ãàðäàøëàð, î, èò èäè, èò êèìè äÿ ýÿáÿðäè, – äåéÿ Ìàóãëè èíñàí-
ëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ éàøàäûüû ýöíäÿí áÿðè ãûíûí è÷èíäÿ áîéíóíäàí
àñûá, ùÿìèøÿ þçö èëÿ ýÿçäèðäèéè áû÷àüû éîõëàäû. – Î, ãîðõàã èäè,
áóíà ýþðÿ äÿ âóðóøìàäû. Ùÿ! Îíóí äÿðèñè Øóðà Ãàéàñûíäà ÷îõ
éàõøû ýþðöíÿúÿê. Òåç èøÿ áàøëàìàã ëàçûìäûð.
Îí ôóò óçóíëóüó îëàí ïÿëÿíýèí äÿðèñèíè òÿêáàøûíà ñîéóá ÷û-
õàðòìàã, èíñàíëàð àðàñûíäà áþéöìöø óøàüûí àüëûíà áåëÿ ýÿëìÿçäè,
179
àììà Ìàóãëè äÿðèíèí ùåéâàí áÿäÿíèíÿ íåúÿ éàïûøäûüûíû âÿ îíó
íÿ úöð ñîéìàã ëàçûì îëäóüóíó ùàìûäàí éàõøû áèëèðäè. Ëàêèí áó èø
î ãÿäÿð àñàí äåéèëäè, Ìàóãëè äöç áèð ñààò ÿëëÿøìÿëè îëäó, î, ïÿ-
ëÿíýè áû÷àãëà ñîéóð, úàíàâàðëàð èñÿ äèëëÿðèíè ÷ûõàðäûá ëÿùëÿéÿ-
ëÿùëÿéÿ áàõûð, Ìàóãëè ÿìð åòäèêäÿ äÿðèäÿí äèøëÿðèëÿ éàïûøûá äàð-
òûðäûëàð. Áèðäÿí êèìèíñÿ ÿëè Ìàóãëèíèí ÷èéíèíÿ òîõóíäó, îüëàí
áàøûíû ãàëäûðàíäà ÿëèíäÿ èíýèëèñ ìóøêåòè îëàí Áàëäåîíó ýþðäö.
Íàõûð÷ûëàð êÿíäÿ õÿáÿð àïàðìûøäûëàð êè, úàìûøëàð ãûçûá ìåøÿéÿ
ãà÷äûëàð. Áóíó åøèäÿí Áàëäåî àúûãëû ùàëäà êÿíääÿí ÷ûõìûø âÿ
áÿðè áàøäàí ùàçûðëàøìûøäû êè, íàõûðà ïèñ êåøèê ÷ÿêäèéè ö÷öí
Ìàóãëèíè òÿíáåù åòñèí. Àäàìûí éàõûíëàøäûüûíû ýþðúÿê úàíàâàðëàð
äÿðùàë ýþçäÿí èòìèøäèëÿð.
– Áó íÿ àõòàðìàãäûð ñÿí åäèðñÿí? – äåéÿ Áàëäåî àúûãëû-àúûãëû
ñîðóøäó: – Ñÿí ïÿëÿíý ñîéàíñàí? Úàìûøëàð áóíó ùà÷àí þëäöðöá-
ëÿð? Þçö äÿ òîïàë ïÿëÿíýäèð, îíó þëäöðÿíÿ éöç ðóïè ìöêàôàò âÿä
îëóíóá. Éàõøû, åéáè éîõäóð, íàõûðû ýþçäÿí ãîéäóüóí ö÷öí ñÿíè
òÿíáåù åëÿìÿðèê, ùÿëÿ áÿëêÿ, ìÿí äÿðèíè Êàíùèâàðà àïàðàíäàí
ñîíðà ñÿíÿ áèð ðóïè ïóë äà âåðäèì.
Î, ÿëèíè ãóðøàüûíûí àëòûíà ñàëäû êè, ÷àõìàããîâ ÷ûõàðäûá Øèðõà-
íûí áûüëàðûíû öòñöí. Ùèíäèñòàíäà, äåìÿê îëàð êè, áöòöí îâ÷óëàð
âóðäóãëàðû ïÿëÿíýèí áûüëàðûíû éàíäûðûðëàð êè, ñîíðàëàð áó ãîðõóëó
éûðòûúûíûí õÿéàëû îíëàðû èçëÿìÿñèí.
– Ùì! – äåéÿ Ìàóãëè äÿðèíè äàðòûá ãàáàã ïÿíúÿäÿí öçäö. –
Äåìÿê, ñÿí äÿðèíè Êàíùèâàðà àïàðûá ìöêàôàò àëàíäàí ñîíðà, êå-
ôèí èñòÿñÿ, ìÿíÿ áèð ðóïè âåðÿúÿêñÿí, ùÿ? Àíúàã ìÿí áåëÿ ôèêèð-
ëÿøèðÿì êè, äÿðè þçöìÿ ëàçûì îëàúàã. Åé, ãîúà, îäó äà ýþòöð, ðÿää
îë áóðäàí!
– Ñÿí íÿ úöðÿòëÿ êÿíäèí áàø îâ÷óñó èëÿ áó úöð äàíûøûðñàí?
Áÿõòèí ýÿòèðèá, àõìàã úàìûøëàðûí êþìÿéè èëÿ áó ãÿíèìÿòè ÿëÿ êå-
÷èðìèñÿí. Ïÿëÿíý òÿçÿúÿ éåéèá ãàðíûíû áÿðêèäèáìèø. Éîõñà áó
ñààò, î, áóðàäàí èéèðìè ìèë àðàëûäà îëàðäû. Ñÿí îíó ùå÷ ñîéà áèë-
ìÿçñÿí, äèëÿí÷èíèí áèðèñè, ùÿëÿ áèð úöðÿò åëÿéèá ìÿíÿ, Áàëäåîéà
äåéèðñÿí êè, ïÿëÿíýèí áûüëàðûíû éàíäûðìà?! Éîõ, Ìàóãëè, ìÿí àë-
äûüûì ìöêàôàòäàí ñÿíÿ áèðúÿ ãàðà ïóë äà âåðìÿéÿúÿéÿì, þçöíö
äÿ ìþùêÿì ÿçèøäèðÿúÿéÿì. Úÿìäÿêäÿí êÿíàðà ÷ÿêèë.
180
 Ìàóãëè ïÿëÿíýèí äÿðèñèíè ñîéà-ñîéà úàâàá âåðäè:
– Áàùàñûíà õèëàñ îëäóüóì êÿëÿ àíä îëñóí, ìÿí áöòöí ýöíö áó
ãîúà ìåéìóíëà ÷ÿíÿ äþéìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëÿì. Àêåëà, ýÿë áó-
ðàéà, áó àäàì ìÿíèì çÿùëÿìè àïàðäû!
Ùÿëÿ äÿ Øèðõàíûí áàøû öçÿðèíäÿ ÿéèëÿðÿê äàéàíìûø Áàëäåî
áèðäÿí îòóí öñòöíÿ ñÿðèëäè, þçöíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ áàøû öçÿðèíäÿ áîç
áèð úàíàâàð ýþðäö, Ìàóãëè áó âàõò ïÿëÿíý ñîéìàãäà äàâàì åäèð,
ùÿì äÿ åëÿ àðõàéûí èøëÿéèðäè êè, ñàíêè áöòöí Ùèíäèñòàíäà îíäàí
áàøãà ùå÷ êèì éîõ èäè.
– Ùÿ-ÿ, – äåéÿ Ìàóãëè àñòàäàí äèëëÿíäè, – äöç äåéèðñÿí, Áàë-
äåî, ñÿí àëäûüûí ìöêàôàòäàí ìÿíÿ áèð ãàðà ïóë äà âåðìÿçñÿí.
Ìÿí ÷îõäàí, ëàï ÷îõäàí áÿðèäèð êè, áó òîïàë ïÿëÿíýëÿ ìöáàðèçÿ
åäèðÿì, èíäè èñÿ îíà öñòöí ýÿëäèì!
Áàëäåîíó ãûíàìàã îëìàç, ÿýÿð î, èíäèêèíäÿí îí éàø úàâàí
îëñàéäû, ìåøÿäÿ öç-öçÿ ýÿëäèêäÿ Àêåëà èëÿ ÿëáÿéàõà îëìàãäàí
÷ÿêèíìÿçäè. Ëàêèí àäàìéåéÿí ïÿëÿíýëÿ ÿäàâÿòè îëàí óøàüûí ñþ-
çöíÿ äÿðùàë ÿìÿë åäÿí áó úàíàâàð àäè éûðòûúû äåéèëäè. “Áó, ñåùð-
äèð, ÷îõ ãîðõóëó áèð ñåùðäèð”, – äåéÿ Áàëäåî äöøöíöð âÿ áîéíóí-
äàí àñäûüû òèëñèìèí îíó ãóðòàðàúàüûíà àðòûã öìèä åòìèðäè. Éåðäÿ
ùÿðÿêÿòñèç óçàíàðàã, ýöúëÿ íÿôÿñ àëûð âÿ ýþçëÿéèðäè êè, Ìàóãëè
èíäèúÿ ÷þíöá ïÿëÿíý îëàúàã.
– Éà Ìàùàðàúà, éà ñàùèáè-ãöäðÿò! – äåéÿ î, íÿùàéÿò, àñòàäàí
õûðûëäàäû.
– Íÿ âàð? – äåéÿ Ìàóãëè õÿôèôúÿ ýöëöìñÿéÿðÿê áàøûíû ãàëäûð-
ìàäàí ñîðóøäó.
– Ìÿí äàùà ãîúàëìûøàì. Ùàðàäàí àüëûìà ýÿëÿ áèëÿðäè êè, ñÿí
àäèúÿ íàõûð÷û äåéèëñÿí? Èíäè ìÿí àéàüà äóðóá, åâèìÿ ýåäÿ áèëÿ-
ðÿììè? Éîõñà, ñÿíèí áó íþêÿðèí ìÿíè ïàð÷àëàéàúàã?
– ×ûõ ýåò, éàõøû éîë. Àíúàã áóíäàí ñîíðà áèð äÿ ìÿíèì èøëÿ-
ðèìÿ ãàðûøìà! Áóðàõ îíó, Àêåëà!
Áàëäåî ãîúàëàðà ìÿõñóñ çÿèô àääûìëàðëà êÿíäÿ òÿðÿô òÿëÿñèð
âÿ ùÿð äÿãèãÿ äþíöá äàëà áàõûðäû, ýþðñöí Ìàóãëè ìöäùèø áèð
ìÿõëóãà ÷åâðèëìÿéèá êè. Êÿíäÿ ÷àòúàã î, ìåøÿäÿ ðàñò ýÿëäèéè
òèëñèì, ñåùðáàçëûã, úàäóýÿðëèê ùàããûíäà åëÿ áèð ÿùâàëàò íàüûë åòäè
êè, êàùèí äîüðóäàí äà ãîðõóéà äöøäö.
181
 Ìàóãëè äàéàíûá äèíúÿëìÿäÿí èøëÿéèðäè, áóíà áàõìàéàðàã, î,
úàíàâàðëàðëà áèðëèêäÿ èðè çîëàã-çîëàã äÿðèíè äàðòûá úÿìäÿêäÿí
àéûðàíäà àðòûã òîðàí ãîâóøóðäó.
– Èíäè äÿðèíè ýèçëÿäèá, íàõûðû êÿíäÿ àïàðìàã ëàçûìäûð. Àêåëà,
ìÿíÿ êþìÿê åëÿ, úàìûøëàðû òîïëàéàã!
Àõøàìûí àëàãàðàíëûüûíäà ùåéâàíëàðû éûüûá òîïëàäûëàð, íàõûð
êÿíäÿ éàõûíëàøàíäà, èøûãëàð ýþðöíÿíäÿ Ìàóãëè ìÿáÿääÿ ÷àëûíàí
çÿíýëÿðèí âÿ øåéïóðëàðûí ñÿñèíè åøèòäè, êÿíä úàìààòûíûí éàðûñû
äàðâàçàíûí àüçûíà òîïëàøìûøäû, ñàíêè àäàìëàð Ìàóãëèíè ãàðøûëà-
ìàüà ÷ûõìûøäûëàð.
“Éÿãèí êè, áóíëàð ùàìûñû Øèðõàíû þëäöðäöéöì ö÷öíäöð” – äå-
éÿ îüëàí ôèêðèíäÿí êå÷èðòäè.
Ëàêèí åëÿ áó àí àòûëàí äàøëàð âûéûëäàéàðàã äîëó êèìè îíóí ÿò-
ðàôûíà ñÿïÿëÿíäè.
– Ñåùðáàç! Ãóëéàáàíû! Úàíàâàð ñöäö ÿììèø! Ðÿää îë, ýåò!
Òåç îë, éîõñà êàùèí ñÿíè òÿçÿäÿí ÷þíäÿðèá úàíàâàð åëÿéÿð. Áàë-
äåî, îíà ýöëëÿ àò, òóò îíó ýöëëÿéÿ.
Êþùíÿ èíýèëèñ ìóøêåòè áÿðêäÿí ýóðóëäàäû âÿ ñàíêè áóíà úà-
âàá îëàðàã, ãàðíûíäàí éàðàëàíìûø úàìûøûí áþéöðòöñö åøèäèëäè.
– Éåíÿ äÿ ñåùð èøëÿäèð! – äåéÿ àäàìëàð ãûøãûðûøäûëàð. – Î, ýöë-
ëÿíè þçöíäÿí éàéûíäûðìàüû áàúàðûð. Áàëäåî, áèð áàõ, ýöëëÿ äÿéÿí
ñÿíèí úàìûøûíäûð!
Äàøëàð äàùà øèääÿòëÿ éàüìàüà áàøëàéàíäà Ìàóãëè:
– Áó íÿäèð áåëÿ? – äåéÿ ñîðóøäó.
– Ñÿíèí áó ãàðäàøëàðûí ëàï áèçèì Ñöðöéÿ îõøàéûðëàð, – äåéÿ
Àêåëà ñàêèòúÿ éåðÿ øþíýöäö. – ßýÿð, ýöëëÿëÿðäÿí áèð øåé ÷ûõñà,
ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, îíëàð ñÿíè ãîâìàã èñòÿéèð.
– Úàíàâàð, úàíàâàð ñöäö ÿììèø! Ðÿää îë, ýåò, – äåéÿ êàùèí
ÿëèíäÿ òóòäóüó ìöãÿääÿñ òóëñè àüàúûíûí áóäàüûíû ùàâàäà éåëëÿéèðäè.
– Éåíÿ äÿ áåëÿ? Êå÷ÿí äÿôÿ ìÿíè ãîâäóëàð êè, àäàìñàí. Èíäè
äÿ ãîâóðëàð êè, úàíàâàðñàí. Ýåäÿê, Àêåëà!
Áèð ãàäûí, – áó Ìåññóà èäè, – éîëäàí êå÷èá íàõûðà òÿðÿô ãà÷à-
ðàã ãûøãûðäû:
– Àìàí, ìÿíèì áàëàì, ìÿíèì îüëóì! Îíëàð äåéèðëÿð êè, ñÿí
úàäóýÿðñÿí, èñòÿäèéèí âàõò úèëäèíè äÿéèøèá úàíàâàð îëà áèëÿðñÿí!
182
Ìÿí èíàíìûðàì, àíúàã éåíÿ äÿ ÷ûõ ýåò, éîõñà ñÿíè þëäöðÿðëÿð.
Áàëäåî äåéèð ñÿí ñåùðáàçñàí, àììà ìÿí áèëèðÿì êè, áó éàëàíäûð,
ñÿí àíúàã ìÿíèì Íàòõîìóí ãèñàñûíû àëìûñàí.
– Ãàéûò, Ìåññóà, – äåéÿ úàìààò ÷ûüûðûðäû, – éîõñà ñÿíè äÿ
äàøãàëàã åëÿéÿðèê.
Ìàóãëè àúûãëû-àúûãëû ýöëöá, î ñààò äà ñóñäó, ÷öíêè áó âàõò àòû-
ëàí äàø äöç îíóí àüçûíûí öñòöíÿ äÿéìèøäè.
– Ãàéûò ýåðè, Ìåññóà. Áó, îíëàðûí àõøàìäàí-àõøàìà éûüûøûá
áþéöê àüàúûí àëòûíäà äàíûøäûãëàðû àõìàã íàüûëëàðäàí áèðèäèð. Ìÿí
ùÿð ùàëäà ñÿíèí îüëóíóí ãèñàñûíû àëìûøàì. Õóäàùàôèç, òåç ãà÷,
÷öíêè ìÿí áó ñààò íàõûðû îíëàðûí öñòöíÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì, áó ùåé-
âàíëàð àòûëàí äàøëàðäàí äàùà ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäèðëÿð. Ìÿí ñåùðáàç
äåéèëÿì, Ìåññóà. Õóäàùàôèç! Ùÿ, òåç îë, Àêåëà! – äåéÿ î, ãûøãûð-
äû. – Íàõûðû ãîâ, äàðâàçàäàí è÷ÿðè ñàë!
Úàìûøëàð þçëÿðè êÿíäÿ úàí àòûðäûëàð. – Àêåëàíûí óëàéàðàã îí-
ëàðû ãîâìàñûíà åùòèéàú éîõ èäè. Îíëàð èçäèùàìû ñàüà-ñîëà éàðà-
éàðà ãàñûðüà êèìè äàðâàçàäàí è÷ÿðè ñîõóëäóëàð.
– Ñàéûí! – äåéÿ Ìàóãëè íèôðÿòëÿ ãûøãûðäû. – Áÿëêÿ ìÿí ñèçèí
úàìûøûíûçû îüóðëàìûøàì! Ñàéûí, ÷öíêè ìÿí äàùà ñèçèí ö÷öí íàõûð
îòàðìàéàúàüàì. ßëâèäà, èíñàíëàð, Ìåññóàéà ñàü îë äåéèí êè, ìÿí
þç úàíàâàðëàðûìû áóðàéà òþêöá, ñèçè êÿíäèí êö÷ÿëÿðèíäÿ îðà-áóðà
ãîâìàäûì.
Ìàóãëè äþíöá éàëãóçàã úàíàâàðëà áèðëèêäÿ óçàãëàøäû. Î, áàøû
öçÿðèíäÿ ñàéðûøàí óëäóçëàðà áàõûð âÿ þçöíö õîøáÿõò ùèññ åäèðäè.
– Äàùà áóíäàí ñîíðà òÿëÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ éàòìàéàúàüàì. Àêå-
ëà! Ýÿë, Øèðõàíûí äÿðèñèíè ýþòöðöá áóðàäàí ýåäÿê. Éîõ, áèç êÿíäÿ
òîõóíìàéàúàüûã, ÷öíêè Ìåññóà ìÿíÿ ÷îõ ìåùðèáàí èäè.
Àé äîüóá äöçÿíëèéè ñöä êèìè àü èøûüà ãÿðã åäÿíäÿ áÿðê
ãîðõìóø êÿíäëèëÿð, áàøûíäà áàüëàìàéà áÿíçÿð íÿ èñÿ àïàðàí
Ìàóãëèíèí, àðäûíúà ýÿëÿí èêè úàíàâàðëà áèðëèêäÿ ãóðäëàðà ìÿõñóñ
ìöíòÿçÿì éîðòìà éåðèøëÿ ìåøÿéÿ òÿðÿô ãà÷äûüûíû ýþðäöëÿð. Áó
âàõò îíëàð çÿíý âÿ øåéïóðëàðû ÿââÿëêèíäÿí äàùà áÿðê ÷àëìàüà
áàøëàäûëàð. Ìåññóà àüëàéûðäû. Áàëäåî èñÿ úÿíýÿëëèêäÿ áàøûíà ýÿ-
ëÿíëÿðè äþíÿ-äþíÿ òÿêðàð åäÿðÿê éåíè-éåíè éàëàíëàð óéäóðóðäó,
183
àõûðäà íàüûëûíû áåëÿ ãóðòàðäû êè, ýóéà Àêåëà äàë àéàãëàðû öñòöíäÿ
äàéàíûá àäàì êèìè äàíûøûðìûø.
Ìàóãëè ùÿð èêè úàíàâàðëà áèðëèêäÿ Øóðà Ãàéàñûíûí îëäóüó òÿ-
ïÿéÿ ÷àòûá, Àíà Úàíàâàðûí ìàüàðàñû þíöíäÿ äàéàíäûãäà àðòûã àé
áàòìàã öçðÿ èäè.
– Îíëàð ìÿíè èíñàí ñöðöñöíäÿí ãîâäóëàð, àíà! – äåéÿ Ìàóãëè
ãûøãûðäû. – Àíúàã ìÿí ñþçöìöí öñòöíäÿ äóðóá, Øèðõàíûí äÿðèñèíè
áóðàéà ýÿòèðìèøÿì.
Àíà Úàíàâàð áàëàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ àüûð àääûìëàðëà ìàüàðàäàí
÷ûõäû, äÿðèíè ýþðúÿê ýþçëÿðè ïàðûëäàäû.
– Áàëà Ãóðáàüà, Øèðõàí ñÿíèí àðäûíúà áóðàéà ýÿëèá áàøûíû áè-
çèì ìàüàðàíûí àüçûíäàí è÷ÿðè ïÿð÷èì åëÿäèéè ýöí ìÿí îíà äåäèì
êè, áèð âàõò ýÿëÿúÿê, î þçö îâ÷ó éîõ, îâ îëàúàãäûð. Ñÿí éàõøû èø
ýþðìöñÿí.
– Éàõøû èø ýþðìöñÿí, – äåéÿ ìåøÿíèí ãàëûíëûüûíäàí íàçèê áèð
ñÿñ åøèäèëäè. – Áèç úÿíýÿëëèêäÿ ñÿíñèç äàðûõûðäûã. – Áó ñþçëÿðäÿí
ñîíðà Áàùèðÿ ãà÷à-ãà÷à Ìàóãëèéÿ éàíàøûá, öçöíö îíóí éàëûí
àéàãëàðûíà ñöðòäö.
Îíëàð ùàìûñû áèðëèêäÿ Øóðà Ãàéàñûíà ãàëõäûëàð. Ìàóãëè ïÿ-
ëÿíýèí äÿðèñèíè Àêåëàíûí ùÿìèøÿ îòóðäóüó éàñòû äàøûí öñòöíÿ ñÿ-
ðèá óúëàðûíû áàìáóêäàí äöçÿëòäèéè äþðä ìûõëà éåðÿ áÿðêèòäè.
Àêåëà äÿðèíèí öñòöíäÿ óçàíàðàã, éåíÿ äÿ êå÷ìèøäÿ îëäóüó êèìè
úàíàâàðëàðû ñÿñëÿìÿéÿ, åéíÿí Ìàóãëèíè èëê äÿôÿ áóðàéà ýÿòèðäèê-
ëÿðè ýåúÿäÿêè êèìè: “Áàõûí, åé úàíàâàðëàð, – áàõûí!” äåéÿ óëà-
ìàüà áàøëàäû.
Àêåëàíû áàø÷ûëûãäàí ñàëäûãëàðû âàõòäàí áÿðè Ñöðö áàøñûç ãàë-
ìûøäû, úàíàâàðëàðäàí ùÿð áèðè þçö èñòÿäèéè êèìè îâà ýåäèð, äþéöøÿ
ýèðèøèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, úàíàâàðëàð éàëãóçàüûí ÷àüûðûøûíû åøèäÿíäÿ
éåíÿ àäÿòëÿðè öçðÿ Øóðà Ãàéàñûíà éûüûëäûëàð. Îíëàðäàí áÿçèëÿðè
äóçàüà äöøäöêëÿðèíäÿí àõñàéûð, áÿçèëÿðè àëäûãëàðû ñà÷ìà éàðàñûí-
äàí çîðëà éåðèéÿ áèëèð, áÿçèëÿðè ðàñò ýÿëäèêëÿðè ùÿð çèð-çèáèëÿ òàìàù
ñàëûá éåäèêëÿðèíäÿí ãîòóð îëìóø, áèð ÷îõëàðû èñÿ þëöá-èòèá éîõ îë-
ìóøäó. Àíúàã ñàü ãàëàíëàðûí ùàìûñû Øóðà Ãàéàñûíà òîïëàøûá éàñòû
äàøûí öñòöíäÿ Øèðõàíûí äÿðèñèíè, áîøàëìûø ïÿíúÿëÿðèíèí óúóíäàí
ñàëëàíàí ÷îõ èðè úàéíàãëàðû ýþðäöëÿð.
184
 – Éàõøû-éàõøû áàõûí, åé úàíàâàðëàð! Ìÿýÿð ìÿí ñþçöìö éå-
ðèíÿ éåòèðìÿìèøÿì? – äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè.
Úàíàâàðëàð: “Ùÿ!” – äåéÿ óëàøäûëàð, ÿí ÷îõ àðûãëàìûø áèð ãóðä
èñÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Åé Àêåëà, éåíÿ äÿ áèçèì áàø÷ûìûç îë! Åé êþðïÿ, áèçÿ áàø-
÷ûëûã åëÿ! Ãàíóíñóçëóãäàí ëàï çèíùàðà ýÿëìèøèê, áèç éåíÿ äÿ
Àçàä Õàëã îëìàã èñòÿéèðèê.
– Éîõ, – äåéÿ Áàùèðÿ ìûðûëäàíäû, – áó, ìöìêöí äåéèë. Ñèçèí
ãàðíûíûç äîéñà, éåíÿ äÿ ãóäóðàðñûíûç. Ñèç ÿáÿñ éåðÿ Àçàä Õàëã
àäëàíìûðñûíûç. Ñèç àçàäëûã óüðóíäà âóðóøóðñóíóç, îíó äà ãàçàí-
ìûñûíûç. Åé úàíàâàðëàð, èíäè éåéèí î àçàäëûüû, äîëàíûí.
– Àäàì ñöðöñö äÿ, úàíàâàð ñöðöñö äÿ ìÿíè þç è÷ÿðèñèíäÿí
ãîâäó, – äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè. – Áóíäàí ñîíðà ìÿí úÿíýÿëëèêäÿ
òÿêáàøûíà îâ åäÿúÿéÿì.
– Áèç äÿ ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ îâà ÷ûõàúàüûã, – äåéÿ äþðä áàëà úà-
íàâàð àüûç-àüàçà âåðäè.
Ùÿìèí ýöíäÿí Ìàóãëè úÿíýÿëëèêäÿ äþðä áàëà úàíàâàðëà áèð
éåðäÿ îâ åòìÿéÿ áàøëàäû.
Àíúàã î, ùÿìèøÿëèê òÿê ãàëìàäû: èëëÿð ýÿëèá êå÷äè, éàøà äîëóá
åâëÿíäè!
Ëàêèí áó íàüûë áþéöêëÿð ö÷öíäöð.

ÚßÍÝßËËÈÉß ÃÎÐÕÓ ÍÅÚß ÝßËÄÈ

Éåð öçöíäÿêè áöòöí ãàíóíëàðûí ÿí ãÿäèìè îëàí Úÿíýÿëëèê
Ãàíóíó Úÿíýÿëëèê Õàëãûíûí ùÿéàòûíäà áàø âåðÿ áèëÿúÿê áöòöí òÿ-
ñàäöôëÿðè ãàáàãúàäàí ýþðìöø, íÿçÿðÿ àëìûøäûð. Èíäè áó Ãàíóíäà
çàìàí âÿ àäÿòëÿðèí ÿëàâÿ åäÿ áèëÿúÿéè ùÿð øåé âàðäûð. ßýÿð ñèç
Ìàóãëè ùàããûíäà îëàí áàøãà ùåêàéÿëÿðè îõóìóñóíóçñà, îíäà éÿ-
ãèí êè, îíóí þç þìðöíöí õåéëè ùèññÿñèíè Ñèîí Úàíàâàð Ñöðöñöíäÿ
êå÷èðäèéèíè âÿ ãîíóð àéû Áàëóäàí Ãàíóí äÿðñè àëäûüûíû õàòûðëàéûð-
ñûíûç. Íÿùàéÿò, áèð ýöí àéûíûí ÿìðëÿðèíÿ ñþçñöç ÿìÿë åòìÿêäÿí
òÿíýÿ ýÿëäèêäÿ ãîúà Áàëó îíà äåìèøäè êè, Ãàíóí äà ñóâàøãàí
ñàðìàøûã êèìèäèð, î, ùàìûíû ãàðìàëàéûð, ëàêèí ùå÷ êÿñ þçöíö îí-
äàí êÿíàðà ÷ÿêÿ áèëìèð.
185
 – Ñÿí äÿ ìÿí ãÿäÿð éàøàñàí, Áàëàúà Ãàðäàø, îíäà ýþðÿðñÿí
êè, Úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû áèð Ãàíóíà òàáåäèð. Áóíóí äîüðóäàí äà,
áåëÿ îëäóüóíó ýþðìÿê ñÿíèí î ãÿäÿð õîøóíà ýÿëìÿéÿúÿêäèð.
Áàëóíóí áó ñþçëÿðè Ìàóãëèíèí áèð ãóëàüûíäàí ýèðèá î áèðèíäÿí
÷ûõìûøäû: “äöíéàäà ôèêðè-çèêðè éàëíûç éåìÿê âÿ éàòìàã îëàí
óøàã, òà ôÿëàêÿò áàøûíûí öñòöíö àëìàéûíúàéà ãÿäÿð ùå÷ íÿéèí
ãåéäèíÿ ãàëûá íàðàùàò îëìàç. Àíúàã âàõò ýÿëèá ÷àòäû, Áàëóíóí
äåäèêëÿðè äîüðó ÷ûõäû. Ìàóãëè ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, áöòöí Úÿí-
ýÿëëèê áèð Ãàíóíóí èòàÿòèíäÿäèð.
Áó ÿùâàëàò ãóðàãëûã êå÷ÿí áèð ãûøäàí ñîíðà áàø âåðäè. Ýöíëÿ-
ðèí áèðèíäÿ îõëó êèðïè Ñàùè Ìàóãëèéÿ ðàñò ýÿëèá íàüûë åòäè êè, éà-
áàíû éàìñ ãóðóéóð. Ùàìûéà ìÿëóì îëäóüó êèìè, Ñàùè ãèäà ìÿ-
ñÿëÿñèíäÿ ýöëöíú äÿðÿúÿäÿ âàñâàñûäûð, éàëíûç ÿí éàõøû, ÿí éåòèø-
ìèø áàðëàðû éåéèð.
Ìàóãëè îíóí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñäûãäàí ñîíðà ýöëöá äåäè:
– Áóíäàí ìÿíÿ íÿ?
– Ùÿëÿëèê ùå÷ íÿ, – äåéÿ Ñàùè îõëàðûíû øàããûëäàäàðàã àúûãëû
úàâàá âåðäè. – Ñîíðà èñÿ áàõàðñàí. Àðû Ãàéàñûíûí àëòûíäàêû äÿðèí
áóðóëüàíà ùÿëÿ áàø âóðìàã îëàðìû, Áàëàúà Ãàðäàø?
– Éîõ. Àõìàã ñó ùàðàñà òàìàì ÷ÿêèëèá, ìÿí äÿ ÿáÿñ éåðÿ
áàøûìû ÿçìÿê èñòÿìèðÿì, – äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè. Î, áó àí ÿìèí
èäè êè, Ñàùè êèìè áåøîõëó êèðïèíèí áèëäèéèíäÿí ÷îõ áèëèð.
– Áó ñÿíèí þçöí ö÷öí ïèñäèð, éîõñà êÿëëÿí áèð áàëàúà éàðûëûá
äåøèëñÿéäè, îðàäàí áåéíèíÿ áèð ãÿäÿð àüûë äîëäóðìàã îëàðäû.
Áóíó äåéÿíäÿí ñîíðà Ñàùè òåç áàøûíû ÿéäè êè, Ìàóãëè îíóí
áóðíóíóí öñòöíäÿêè úîä òöêäÿí éàïûøûá äàðòìàñûí.
Ìàóãëè Ñàùèíèí áó ñþçëÿðèíè Áàëóéà õÿáÿð âåðäèêäÿ, àéû áèð
äÿãèãÿ ôèêðÿ ýåäèá, ñîíðà þç-þçöíÿ äîíãóëäàíìàüà áàøëàäû:
– ßýÿð, ìÿí òÿê îëñàéäûì, áàøãàëàðû äóéóã äöøìÿìèø îâëà-
üûìû äÿéèøÿðäèì. Àíúàã þçýÿëÿðèí àðàñûíäà îâ åëÿìÿê ùÿìèøÿ
äàâà èëÿ íÿòèúÿëÿíèð, êþðïÿéÿ áèð çèéàí òîõóíäóðà áèëÿðëÿð. Áèð àç
ýþçëÿéÿê, ýþðÿê ìàõóà íåúÿ ÷è÷ÿêëÿéÿúÿêäèð.
Ëàêèí ùÿìèí éàç ìàõóà àüàúû ÷è÷ÿê à÷ìàäû. Áàëó áó àüàúûí
ìåéâÿñèíè ÷îõ õîøëàéûðäû. Èíäè îíóí ìóì êèìè à÷ûã-ñàðû ðÿíýëè
186
÷è÷ÿêëÿðè ãþí÷ÿ è÷ÿðèñèíäÿ éàíûá ìÿùâ îëìóøäó. Àéû äàë àéàãëàðû
öñòöíäÿ ãàëõàðàã àüàúû ñèëêÿëÿéÿíäÿ éåðÿ éàëíûç áèð íåúÿ äÿíÿ
ïèñ ãîõóëó ëÿ÷ÿê äöøäö. Áåëÿëèêëÿ, ùÿäñèç èñòè àääûì-àääûì èðÿëè-
ëÿéÿðÿê úÿíýÿëëèéèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ èøëÿäè. Ìåøÿ ñàðàëäû, ãîíóðà
÷àëäû, íÿùàéÿò ãàðàëäû. Éàðüàíëàðûí êÿíàðûíäàêû éàìéàøûë ïþùðÿ-
ëèêëÿð éàíäû, þëöøýÿäè, áöðöøöá ãàðà ìÿôòèë éûüûíëàðûíà äþíäö.
Ýèçëè ýþëëÿð ãóïãóðó ãóðóäó, äèáëÿðè ãàéñàã áàüëàäû, îíëàðûí ãû-
ðàãëàðûíäàêû ÿí õûðäà èçëÿð áåëÿ ÷óãóíäà íÿãø åäèëìèø êèìè èòèá-
ýåòìèðäè; àüàúëàðûí ýþâäÿñèíÿ ñàðûëìûø òÿð ñàðìàøûãëàð îíëàðûí äè-
áèíÿ òþêöëöá õÿçÿë îëäó; áàìáóêëàð ãóðóéàðàã èñòè êöëÿêäÿ íàðà-
ùàò-íàðàùàò õûøûëäàéûðäû. Úÿíýÿëëèéèí ñûõ éåðëÿðèíäÿêè ãàéàëàðûí
ìàìûðû òþêöëäöéöíäÿí îíëàð ýþé ÷àéëàã äàøëàðû êèìè ÷ûëïàã ãàë-
ìûø, îä êèìè ãûçìûøäû.
Ãóøëàð âÿ ìåéìóíëàð ôÿëàêÿòèí éàõûíëàøäûüûíû ùèññ åäÿðÿê øè-
ìàëà ÷ÿêèëèá ýåòäèëÿð, ìàðàëëàð âÿ ÷þë äîíóçëàðû èñÿ þçëÿðèíè óçàã
êÿíäëÿðèí ÿòðàôûíäà éàíûá-ãóðóìóø ÿêèí òàðëàëàðûíà âåðìèøäèëÿð,
òåç-òåç åëÿ îëóðäó êè, îíëàð éûõûëûá èíñàíëàðûí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà
þëöðäöëÿð, àäàìëàð èñÿ î ãÿäÿð çÿèôëÿìèøäèëÿð êè, áó ùåéâàíëàðû
îâëàéà áèëìèðäèëÿð. Ãóçüóí ×èë úÿíýÿëëèéè òÿðê åòìÿìèøäè, ëåø áîë
îëäóüóíäàí êþêÿëèá ïèéëÿíìèøäè. Î, ùÿð àõøàì ãûøãûðàðàã, òÿçÿ
éåðëÿðÿ ÷ûõûá ýåòìÿéÿ òàãÿòëÿðè ãàëìàéàí ùåéâàíëàðà äåéèðäè êè,
ö÷ ìÿíçèë ÿòðàôäà ýöíÿø úÿíýÿëëèéè þëäöðìöøäöð.
Áó âàõòà ãÿäÿð ÿñë àúëûüûí íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿí Ìàóãëè, èí-
äè ö÷ èëäÿí ãàëìà êþùíÿ áàëû éåéèðäè. Î, ãàéàëàðûí àðàñûíäà áîø
ãàëìûø ïÿòÿêëÿðäÿí ýþéÿì êèìè ãàðàëìûø, öñòö øÿêÿð áàüëàìûø
áàëû ÿëè èëÿ ñûéûðûá ÷ûõàðäûðäû. Ìàóãëèíèí éåäèéè áèð äÿ àüàúëàðûí
ãàáûãëàðû àëòûíäà éóâà ñàëìûø ñöðôÿëÿð âÿ åøøÿê àðûñûíûí áå÷ÿëÿðè
èäè. Úÿíýÿëëèêäÿ ãàëàí îâ ùåéâàíëàðû áèð äÿðè èäè, áèð ñöìöê. Áà-
ùèðÿ ýåúÿäÿ îíëàðäàí ö÷öíö ïàð÷àëàñà äà, ãàðíû äîéìóðäó. Àí-
úàã éåíÿ ùÿð øåéäÿí áåòÿðè ñóéóí ÷àòûøìàìàñû èäè; Úÿíýÿëëèê
Õàëãû ñóéó ýåú-ýåú è÷ñÿ äÿ, äîéóíúà è÷èð.
Óçóí ìöääÿò äàâàì åòìÿêäÿ îëàí øèääÿòëè èñòè, íÿùàéÿò, áö-
òöí ñóëàðû ñöìöðöá ãóðóòäó, ÿòðàôäàêû ÷àéëàðäàí éàëíûç Âàéíãàí-
ãàíûí áàø ìÿúðàñûíäà þëö ñàùèëëÿðèí àðàñû èëÿ àçúà ñó àõûðäû. Äöí-
187
éàäà éöç èë âÿ äàùà ÷îõ þìöð ñöðÿí âÿùøè ôèë Õàòõè, ÷àéûí ëàï îð-
òàñûíäà, ñó àçàëäûüûíäàí áàéûðäà ãàëìûø óçóí ýþéöìòöë äàø çîëà-
üû ýþðÿíäÿ Ñöëù Ãàéàñûíû òàíûäû âÿ äÿðùàë õîðòóìóíó ãàëäûðûá,
àòàñûíûí ÿëëè èë ãàáàã åòäèéè êèìè ãûøãûðàðàã úÿíýÿëëèêäÿ Ñó Áàðû-
øûüû åëàí åëÿäè. Ìàðàëëàð, ÷þë äîíóçëàðû, úàìûøëàð õûðûëòûëû ñÿñëÿð ÷û-
õàðäàðàã áó ÷àüûðûøà ãîøóëäóëàð, ãóçüóí ×èë èñÿ éåð öçÿðèíäÿ ãà-
íàä ÷àëàðàã ùàâàäà èðè äàèðÿëÿð âóðóð, Áàðûøûã õÿáÿðèíè ôûøòûðûãëà,
ùàéãûðûãëà úÿíýÿëëèéÿ éàéûðäû.
Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíà ýþðÿ, ÿýÿð Áàðûøûã åëàí åäèëèáñÿ, ñóâàòäà
áàøãàñûíû þëäöðÿí ùÿð áèð ùåéâàí þëöìëÿ úÿçàëàíäûðûëûð. Îíà ýþðÿ
êè, ñó, éåìÿêäÿí äàùà çÿðóðèäèð. ßýÿð úÿíýÿëëèêäÿ îâ ãûò îëñà,
ùåéâàíëàð áèðòÿùÿð êå÷èíÿ áèëÿðëÿð, àíúàã ñóñóç äîëàíìàã îëìàç,
áóíà ýþðÿ äÿ ùÿð éåð ãóðóéóá, éàëíûç áèð ìÿíáÿ ãàëàíäà, Úÿíýÿë-
ëèê Õàëãû îðàéà ñó è÷ìÿéÿ ýÿëäèéè ìöääÿòäÿ îâ äàéàíäûðûëûð. Éàõøû
ýöíëÿðäÿ, îíäà êè ñó áîë èäè, Âàéíãàíãàéà âÿ éà áàøãà éåðëÿðÿ ñó
è÷ìÿéÿ ýåäÿí ùåéâàíëàðû ùÿð àí þëöì òÿùëöêÿñè ýþçëÿéèðäè âÿ
ìÿùç áó òÿùëöêÿ äÿ ýåúÿ ùÿéàòûíûí ýþçÿëëèéèíè àðòûðûðäû. Áèð éàðïà-
üû áåëÿ õûøûëäàòìàäàí ìÿùàðÿòëÿ ÷àéûí êÿíàðûíà åíìÿê, äàøëàðà
÷ûðïûëûá øûðûëäàéàí, áöòöí áàøãà ñÿñëÿðè åøèäèëìÿç åäÿí ãûæîâ ñóëàðûí
è÷ÿðèñèíÿ äèçÿ ãÿäÿð ýèðìÿê, ùÿð äÿãèãÿ áàø ãàëäûðûá ÷èéèí öçÿðèí-
äÿí áîéëàíà-áîéëàíà ñó è÷ìÿê, áöòöí ÿçÿëÿëÿðèíè ýÿðýèí ñàõëàéà-
ðàã èëê ñû÷ðàéûøà ùàçûð îëìàã, ñîíðà èñÿ öç-ýþçö éàø, ãàðíû äîëó
ùàëäà ãóìëó ñàùèëëÿ ãà÷àðàã ñöðöéÿ ãàéûòìàã, áóíóíëà äà éîëäàø-
ëàðûíû ùåéðàí åòìÿê, – áöòöí áóíëàðû ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí õûðäàúà
ùàìàð áóéíóçëó úàâàí ìàðàëëàð áþéöê ñåâèíúëÿ åäèðäèëÿð, ìÿùç
áóíà ýþðÿ åäèðäèëÿð êè, òÿùëöêÿ äàèì îíëàðû èçëÿéèðäè. Áàùèðÿ, éàõóä
Øèðõàí ùÿð àí îíëàðûí öñòöíÿ àòûëûá ïàð÷àëàéà áèëÿðäè. Ëàêèí èíäè
ùÿéàòëà þëöì àðàñûíäàêû áó îéóí àðòûã áèòìèøäè, àúûíäàí àðûãëàéûá
ÿëäÿí äöøìöø Úÿíýÿëëèê Õàëãû ñóéó ãóðóéóá àçàëìûø ÷àéûí êÿíà-
ðûíà ýÿëèð, ïÿëÿíý âÿ àéû ìàðàëëàðëà, úàìûøëàðëà, ãàáàíëàðëà áèðëèêäÿ
áóëàíûã ñóäàí è÷èð, éåðëÿðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿ òàãÿòëÿðè îëìàäûüûí-
äàí óçóí ìöääÿò ñàùèëäÿ äàéàíûá äóðóðäóëàð.
Ìàðàëëàð, ãàáàíëàð áöòöí ýöíö ýÿçèá-äîëàøûð, þçëÿðè ö÷öí ãó-
ðó àüàú ãàáûüûíäàí, þëöøêÿìèø éàðïàãäàí äàùà éàõøû áèð éåì òà-
188
ïà áèëìèðäèëÿð. Úàìûøëàð àðòûã íÿ éàòûá àüíàìàã ö÷öí ýþë, íÿ äÿ
ãàðûíëàðûíû äîéäóðìàã ö÷öí òÿð îò òàïûðäûëàð. Èëàíëàð, òÿñàäöôÿí
ñàü ãàëìûø ãóðáàüàëàðû òóòìàã öìèäèëÿ úÿíýÿëëèéè òÿðê åäèá ÷àéûí
ãûðàüûíà ñöðöíìöøäöëÿð. Îíëàð éàø äàøëàðà ñàðûëàðàã ñàêèòúÿ éàò-
ìûøäûëàð, ùÿòòà þçö ö÷öí êþê àõòàðàí âÿùøè äîíóç þç áóðíóíó îí-
ëàðà òîõóíäóðàíäà áåëÿ òÿðïÿíìèðäèëÿð. Îâ÷ó éûðòûúûëàðäàí ÿí ÷å-
âèéè îëàí Áàùèðÿ áöòöí ÷àé òûñáàüàëàðûíû ÷îõäàí éåéèá ãóðòàðìûø-
äû, áàëûãëàð èñÿ ñóéóí äÿðèí éåðëÿðèíäÿ ëèëÿ éàòìûøäûëàð. Òÿêúÿ
Ñöëù Ãàéàñû äàéàçëàøìûø ÷àéûí ñóëàðûíäàí áîéëàíàðàã, óçóí èëàí
òÿê ãûâðûëûð, çÿèô ëÿïÿëÿð îíóí ãûçìàð éàíëàðûíà òîõóíàðàã úûçûë-
äàéûðäû. Ìàóãëè äÿ ñÿðèíëÿìÿê âÿ áàøãàëàðû èëÿ áèð éåðäÿ îëìàã
ùÿâÿñèëÿ ùÿð àõøàì ùÿìèí áó éåðÿ ýÿëèðäè. Óøàüûí äöøìÿíëÿðèí-
äÿí ÿí ÷îõ àú îëàíû áåëÿ, éÿãèí êè, îíà òàìàù ñàëìàçäû. Áÿäÿíè
òöêëÿ þðòöëö îëìàäûüûíäàí Ìàóãëè þç éîëäàøëàðûíäàí äàùà àðûã,
äàùà àúûíàúàãëû ýþðöíöðäö. Ñà÷ëàðû ýöíÿøäÿí éàíûá êÿíäèð ëèôè
ðÿíýè àëìûøäû; äÿðèñèíèí àëòûíäàí ýþðöíÿí ãàáûðüàëàðû ñÿáÿò ÷ó-
áóãëàðûíû õàòûðëàäûðäû; ãóïãóðó ãóðóéóá íàçèëìèø ãîëëàðû, ãû÷ëàðû
äöéöíëö îò çîüëàðûíà îõøàéûðäû. Èìÿêëÿìÿêäÿí äèçëÿðè, äèðñÿêëÿðè
øèøèá éóìðóëàíìûøäû. Áóíóíëà áåëÿ, àëíûíà äàüûëìûø ïûðòëàøûã ñà÷-
ëàðû àëòûíäàí áàõàí ýþçëÿðè àéäûí âÿ ñàêèò èäè, ÷öíêè äîñòó âÿ
ìÿñëÿùÿò÷èñè Áàùèðÿ îíà òàïøûðìûøäû êè, áó àüûð âàõòëàðäà ñàêèò
ùÿðÿêÿò åòñèí, îâ îâëàéàðêÿí òÿëÿñìÿñèí âÿ ùå÷ âàõò, ùå÷ áèð
âÿúùëÿ ÿñÿáèëÿøìÿñèí.
– Áó ñààò ïèñ âàõòäûð, – äåéÿ ãàðà ïàíòåð òÿíäèð êèìè îä ñà÷àí
èñòè áèð àõøàì÷àüû Ìàóãëèéÿ ìöðàúèÿò åòäè. – Àíúàã áóíëàð ùàìû-
ñû êå÷èá ýåäÿúÿê, ÷ÿòèíè áóäóð êè, áèç àõûðà ãÿäÿð äþçöá ñàü ãàëà
áèëÿê. Ãàðíûí äîëóäóðìó, Áàëàúà Ãàðäàø?
– Ãàðíûì áîø äåéèë, àíúàã íÿ ôàéäà?! Íåúÿ áèëèðñÿí, Áàùèðÿ,
éàüûøëàð áèçè ùÿìèøÿëèêìè éàääàí ÷ûõàðäûá, äàùà ùå÷ âàõò ãàéûò-
ìàéàúàã?
– Àüëûì êÿñìèð, áåëÿ îëñóí. Áèç ìàõóàíûí ÷è÷ÿê à÷àí ÷àüëà-
ðûíû, ãóçó ìàðàëëàðûí òÿð îòäàí éåéèá êþêÿëäèéè ýöíëÿðè éåíÿ ýþ-
ðÿúÿéèê. Ýåäÿê Ñöëù Ãàéàñûíà, òÿçÿ õÿáÿðëÿðÿ ãóëàã àñàã. Ìèí
äàëûìà, Áàëàúà Ãàðäàø.
189
 – Áó ñààò àüûð øåéëÿð ýÿçäèðìÿê âàõòû äåéèë. Äîüðóäóð, ñÿíèí-
ëÿ ìÿí êþê þêöçÿ îõøàìûðûã, àíúàã áóíà áàõìàéàðàã, ìÿí ùÿëÿ
àéàã öñòÿ äàéàíà áèëèðÿì.
Áàùèðÿ þçöíöí òöêëÿðè áèç-áèç äàéàíìûø òîçëó-òîðïàãëû áþé-
ðöíÿ ÷ÿïÿêè íÿçÿð ñàëûá ìûðûëäàíäû:
– Äöíÿí ýåúÿ ìÿí áîéóíäóðóüà ãîøóëó áèð þêöç ïàð÷àëàìûø-
äûì. Î ãÿäÿð çÿèôëÿìèøÿì êè, ÿýÿð áîéóíäóðóãñóç îëñàéäû, öçÿ-
ðèíÿ àòûëìàüà úöðÿò åëÿìÿçäèì, âàó!
Ìàóãëè ýöëäö:
– Ùÿ, áèç èíäè ÷îõ úöðÿòëè îâ÷óëàðûã. Ìÿí î äÿðÿúÿäÿ ãî÷à-
üàì êè, ñöðôÿëÿðè òóòóá éåéèðÿì.
Ìàóãëè èëÿ Áàùèðÿ ãóðóéóá êþâðÿêëÿøìèø êîëëàðûí àðàñû èëÿ
Âàéíãàíãàíûí ñàùèëèíÿ åíäèëÿð. Ñóéó ÷ÿêèëìÿêäÿ îëàí ÷àéûí õûð-
äà-õûðäà ãîëëàðû ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿ áèð-áèðèëÿ êÿñèøÿðÿê
êðóæåâàíû àíäûðûðäû.
– Áó ñó ÷îõ éàøàéà áèëìÿéÿúÿê, – äåéÿ Áàëó äîñòëàðûíà éà-
íàøäû. – ×àéûí î òàéûíà áèð áàõûí!
Õåéëè àðàëûäàêû äöìäöç ñàùèëäÿ úîä úÿíýÿëëèê îòëàðû êþêëÿðè
öçÿðèíäÿ ñàðàëûá-ñîëìóø, ìÿùâ îëìóøäó. ×àéà ýÿëèá-ýåäÿí ìàðàë-
ëàðûí, ãàáàíëàðûí ñàëäûãëàðû úûüûðëàð ñàïñàðû ýþðöíÿí äöçÿíëèéè îðàäà-
áóðàäà êÿñèð, ùöíäöð îòëàðûí àðàñûíäà òîçëó äàð äÿðÿëÿðè õàòûðëàäûðäû.
Ùÿëÿ åðêÿí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áöòöí úûüûðëàð ÷àéà òÿðÿô òÿëÿñÿí
ùåéâàíëàðëà äîëó èäè. Áóðóíîòó òÿê íàðûí òîçäàí áîüóëàí àëàúà ìà-
ðàëëàðûí âÿ îíëàðûí ãóçóëàðûíûí õûðûëòûëû þñêöðÿéè åøèäèëèðäè.
Âàéíãàíãàíûí éóõàðûñûíäà, Ñó Áàðûøûüûíûí ùàôèçè îëàí Ñöëù
Ãàéàñûíûí äþâðÿñèíäÿ, ÷àéûí ñàêèò-ñàêèò áóðóëäóüó éåðäÿ âÿùøè
ôèë Õàòõè þç îüëàíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ äàéàíìûøäû. Àéûí èøûüûíäà áî-
çàðìàãäà îëàí àðûã ôèëëÿð àðàìñûç èðÿëè-ýåðè éûðüàëàíûðäûëàð. Áèð
ãÿäÿð àøàüûäà úÿðýÿ-úÿðýÿ ìàðàëëàð, îíëàðäàí î òÿðÿôÿ ãàáàíëàð,
âÿùøè úàìûøëàð äàéàíìûøäûëàð. Ëàï ñóéóí êÿíàðûíà ãÿäÿð ùöíäöð
àüàúëàðëà þðòöëìöø äèýÿð ñàùèë èñÿ ïÿëÿíýëÿðèí, úàíàâàðëàðûí, ïàí-
òåðëÿðèí, àéûëàðûí âÿ áàøãà éûðòûúûëàðûí ìÿñêÿíè èäè.
– Äîüðóäàí äà, áèç ùàìûìûç áèð Ãàíóíà òàáåéèê, – äåéÿ Áà-
ùèðÿ ñóéà ýèðäè âÿ ìàðàëëàðûí, ãàáàíëàðûí áèð-áèðèíè ÷èéèíëÿéÿðÿê
190
áàøëàðûíû ÷àéà ÿéäèéè éåðäÿ úÿðýÿëÿíÿí, òîããóøàí áóéíóçëàðà,
ñàéûã-ñàéûã ïàðûëäàéàí ýþçëÿðÿ ÷ÿïÿêè íÿçÿð ñàëäû. Î, áöòöí áÿ-
äÿíè èëÿ ÷àéûí è÷ÿðèñèíÿ óçàíàðàã ÿëàâÿ åòäè: – Ãàíû ìÿíèì ãà-
íûìäàí îëàíëàðûí ùàìûñûíûí îâó óüóðëó îëñóí. – Ñîíðà äà áèð
áþéðöíö ñóäàí ÷ûõàðäàðàã àñòàäàí ìûðûëäàíäû: – ßýÿð, áó Ãàíóí
îëìàñàéäû, éàõøû îâ åëÿéÿ áèëÿðäèê.
Ìàðàëëàðûí ùÿññàñ ãóëàãëàðû áó àõûðûíúû ñþçëÿðè àëäû âÿ äÿðùàë
âàùèìÿéÿ äöøÿí ùåéâàíëàðûí úÿðýÿñèíäÿí ùÿéÿúàíëû ïû÷ûëòûëàð
åøèäèëäè:
– Áàðûøûãäûð! Áàðûøûüû éàääàí ÷ûõàðìàéûí!
– Ñàêèò, ñàêèò îëóí! – äåéÿ âÿùøè ôèë Õàòõè äîíãóëäàíäû. – Áàðû-
øûã ùÿëÿ äàâàì åäèð, Áàùèðÿ. Áó ñààò îâäàí äàíûøìàüûí âàõòû äåéèë.
– Áóíó ìÿí áèëìÿéÿíäÿ, êèì áèëÿúÿê? – äåéÿ Áàùèðÿ ñàðû
ýþçëÿðèíè ÷àééóõàðû äîëàíäûðàðàã úàâàá âåðäè. – Ìÿí èíäè òûñáà-
üàëàðû éåéèðÿì, ãóðáàüà îâëàéûðàì. Ùùàééà! Áóäàã ÷åéíÿìÿéè
äÿ þéðÿíñÿéäèì ëàï éàõøû îëàðäû!
– Áèç äà áóíó ÷îõ àðçó åäÿðäèê. ×îõ! – äåéÿ ìàðàë ãóçóëà-
ðûíäàí áèðè ìÿëÿäè. Î, áó éàç äîüóëìóøäó, êþùíÿ ãàéäàëàðû õîø-
ëàìûðäû.
Úÿíýÿëëèê Õàëãûíûí áó ãÿäÿð àúûíàúàãëû âÿçèééÿòäÿ îëìàñûíà
áàõìàéàðàã, ùÿòòà ôèë Õàòõè áåëÿ èñòÿð-èñòÿìÿç ýöëäö, èëûã ñóéóí
è÷ÿðèñèíäÿ äèðñÿêëÿðèíÿ ñþéêÿíÿðÿê óçàíìûø Ìàóãëè èñÿ áÿðêäÿí
ãÿùãÿùÿ ÷ÿêÿðÿê àéàãëàðû èëÿ ñóéó êþïöêëÿíäèðäè.
Áàùèðÿ àñòàäàí ìûðûëäàíäû:
– Éàõøû äåäèí, áàëàúà áóéíóç! Áàðûøûã ãóðòàðàíäàí ñîíðà áó
ñþçëÿð ñÿíèí õåéðèíÿ îëàðàã íÿçÿðÿ àëûíàð.
Ïàíòåð áóíó äåéèá, äèããÿòëÿ ãàðàíëûüà áàõäû êè, ñîíðà ãóçó
ìàðàëà ðàñò ýÿëÿíäÿ îíó òàíûéà áèëñèí.
Äàíûøûã éàâàø-éàâàø ÷àéàøàüû, ÷àééóõàðû áöòöí ñóâàòà éàéûë-
äû. Èòÿëÿøÿí, õîðóëäàøàí äîíóçëàðûí áèð-áèðèíäÿí ñûõëàøìàüû, éåð
åëÿìÿéè õàùèø åòäèêëÿðè åøèäèëèðäè; ãóìñàë ÷àéëàðäà äàéàíìûø úà-
ìûøëàð áþéðöøÿðÿê þç àðàëàðûíäà ñþùáÿò åäèðäèëÿð; ìàðàëëàð éåì
àõòàðìàãäàí éîðóëóá, ÿëäÿí-àéàãäàí äöøäöêëÿðè áàðÿäÿ áèð-áè-
ðèíÿ ãÿìëè ÿùâàëàòëàð íàüûë åäèðäèëÿð. Àðàáèð îíëàð ãàðøû ñàùèëäÿêè
191
éûðòûúû ùåéâàíëàðà ìöðàúèÿò åäÿðÿê áèð øåé ñîðóøóðäóëàð, ëàêèí àë-
äûãëàðû úàâàáëàð ôÿðÿùëè îëìóðäó. Èñòè úÿíýÿëëèê êöëÿéè èñÿ ãàéà-
ëàðûí, àüàúëàðûí àðàñûíäàí ýóðëàéàðàã þòöá-êå÷èð, òîç-òîðïàãëà
áèðëèêäÿ øàõ-øÿâÿëè ãàëäûðûá ñóéóí öçöíÿ ñÿïèðäè.
– Èíñàíëàð äà úöò ñöðäöêëÿðè éåðäÿ éûõûëûá þëöðëÿð, – äåéÿ úà-
âàí áèð ìàðàë ìÿëÿäè. – Ýöí áàòàíäàí ãàðàíëûã äöøÿíÿ êèìè ìÿí
ö÷öíö ýþçöìëÿ ýþðäöì. Îíëàð éåðäÿ óçàíûá ùÿðÿêÿòñèç ãàëìûø-
äûëàð, êÿëëÿðè äÿ éàíëàðûíäà äàéàíìûøäû. Òåçëèêëÿ áèç äÿ óçàíûá
áèð äàùà àéàüà ãàëõà áèëìÿéÿúÿéèê.
– ×àéûí ñóéó äöíÿíäÿí áÿðè õåéëè àçàëûá, – äåéÿ Áàëó äîí-
ãóëäàíäû. – Åé Õàòõè, ñÿí þìðöíäÿ ùå÷ èíäèêè êèìè ãóðàãëûã ýþð-
ìöñÿíìè?
– Êå÷èá ýåäÿð, áåëÿ ãàëìàç, – äåéÿ Õàòõè ñóéó õîðòóìó èëÿ
ýþòöðöá áåëèíÿ ÷èëÿéÿðÿê úàâàá âåðäè.
– Áèçäÿ áèðèñè âàð, î, óçóí ìöääÿò òàáëàøà áèëìÿéÿúÿêäèð, –
äåéÿ Áàëó ÷îõ ñåâäèéè óøàüà òÿðÿô áàõäû.
– Ìÿíè äåéèðñÿí? – Ìàóãëè ùèääÿòëÿ ãûøãûðàðàã äèêÿëèá ñóéóí
è÷èíäÿ îòóðäó. – Ìÿí ëöòÿì, ñöìöêëÿðèìèí öñòö óçóí òöêëÿðëÿ þð-
òöëö äåéèë. Àììà, áàõ, ñÿíèí äÿðèíè ñîéñàéäûëàð, Áàëó...
Õàòõè åëÿ ýöëäö êè, áöòöí áÿäÿíè ñèëêÿëÿíäè, Áàëó èñÿ ñÿðò-ñÿðò:
– Êþðïÿ, – äåäè, – ìöÿëëèìëÿ áó úöð äàíûøìàã éàðàìàç. Ìÿíè
ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð ùå÷ êÿñ äÿðèñèç ýþðìÿéèá.
– Éîõ, ìÿí ñÿíèí õÿòðèíÿ äÿéìÿê ö÷öí äåìèðäèì, Áàëó. Åëÿ
òÿêúÿ îíó äåìÿê èñòÿéèðäèì êè, áèç èêèìèç äÿ ùèíä ãîçóíà îõøà-
éûðûã, àíúàã ñÿí ãàáûãëûñûíà áÿíçÿéèðñÿí, ìÿí ãàáûãñûçûíà. ßýÿð
ñÿíèí ãîíóð ãàáûüûíû...
Ìàóãëè áàðäàø ãóðóá îòóðìóøäó. Î, þç ôèêðèíè èçàù åäÿðêÿí
àäÿòè öçðÿ áàðìàüûíû àüçûíäàí ÷ûõàðòìûðäû. Åëÿ áó âàõò Áàùèðÿ
éóìøàã ïÿíúÿñèíè óçàäàðàã îíó àðõàñû öñòÿ ñóéà éûõäû.
Óøàã, àüûç-áóðíóíà äîëàí ñóéó ôûíõûðà-ôûíõûðà ãàëõûá îòóðàí-
äà èñÿ ãàðà ïàíòåð:
– Áó íÿ ñþçëÿðäèð äàíûøûðñàí? – äåéÿ îíó ìÿçÿììÿòëÿäè. –
Ýàù äåéèðñÿí Áàëóíóí äÿðèñèíè ñîéìàã ëàçûìäûð, ýàù îíó ùèíä
ãîçóíà îõøàäûðñàí. Áàõ, åëÿ åòìÿ êè, ùèíä ãîçóíóí åëÿäèéèíè î äà
ñÿíèí áàøûíà ýÿòèðñèí!
192
 Áó úÿíýÿëëèêäÿ ÿí ãÿäèì çàðàôàòëàðäàí áèðè èäè, ëàêèí éåíÿ äÿ
áèð àíëûüà þçöíö óíóäàí Ìàóãëè ñîðóøäó:
– Íÿ ýÿòèðÿð?
– Áàøûíû ÿçÿð, – äåéÿ Áàùèðÿ ñàêèòúÿ úàâàá âåðèá îíó éåíèäÿí
ñóéà éûõäû.
Ìàóãëè ö÷öíúö äÿôÿ ñóéà áàòûá-÷ûõàíäàí ñîíðà àéû äåäè:
– Ìöÿëëèìÿ ýöëìÿê éàõøû äåéèë.
– Éàõøû äåéèë! Áÿñ, ñèç îíäàí íÿ ýþçëÿéèðñèíèç? Áó ëöò êþðïÿ
ìåøÿäÿ îðà-áóðà ýÿçèá êå÷ìèøèí éàõøû îâ÷óñóíó ìåéìóí êèìè
ëàüà ãîéóð, ùÿëÿ äåñÿí, ÿéëÿíìÿê õàòèðèíÿ îíóí áûüëàðûíäàí äà
òóòóá äàðòûð.
Áó, þñêöðÿ-þñêöðÿ ÷àéà òÿðÿô åíÿí òîïàë ïÿëÿíý Øèðõàí èäè.
Î, áèð ãÿäÿð àéàã ñàõëàéûá, î òàéäà ìàðàëëàðûí àðàñûíäà áàøëàíàí
÷àõíàøìàéà ëÿççÿòëÿ òàìàøà åòäè, ñîíðà äþðäêöíú áàøûíû ñóéà òÿ-
ðÿô ÿéÿðÿê éàëàéà-éàëàéà ìûðûëäàíìàüà áàøëàäû:
– Úÿíýÿëëèê èíäè ÿòúÿ êö÷öêëÿðèí ìÿñêÿíè îëóá! Áèð ìÿíÿ
áàõ, ýþðöì, èíñàí áàëàñû!
Ìàóãëè áàøûíû ãàëäûðûá îíà áàõäû. Äàùà äîüðóñó, ýþçëÿðèíè
úöðÿòëÿ îíóí ýþçëÿðèíÿ çèëëÿäè, áèð äÿãèãÿ êå÷ìÿäè êè, Øèðõàí íà-
ðàùàò ùàëäà áàøûíû éàíà äþíäÿðäè.
“Èíñàí áàëàñû, èíñàí áàëàñû”! – äåéÿ ïÿëÿíý ñóéó éàëàìàãäà
äàâàì åäÿðÿê ìûðûëäàíäû, – î, íÿ èíñàíäûð, íÿ äÿ úàíàâàð, î, ãîð-
õó áèëìèð. Äåéÿñÿí, ýÿëÿí éàé ìÿí ñó è÷ìÿê èñòÿéÿíäÿ îíäàí
èúàçÿ àëìàëû îëàúàüàì! Îùî!
Áàùèðÿ ïÿëÿíýèí ýþçëÿðèíÿ äèããÿòëÿ áàõàðàã:
– Êèì áèëèð, – äåäè, – áÿëêÿ äÿ áåëÿ îëäó... – Ôó, Øèðõàí! Áó
íÿ ìóðäàð÷ûëûãäûð éåíÿ áóðàéà ýÿòèðäèí?
Òîïàë ïÿëÿíý áàøûíû éàðûéà ãÿäÿð ñóéà ñîõäó, òóòãóí ðÿíýëè
éàü çîëàãëàðû ÷àéûí öçö èëÿ àøàüû àõìàüà áàøëàäû.
– Áèð ñààò áóíäàí ãàáàã ìÿí àäàì ïàð÷àëàìûøàì, – äåéÿ
Øèðõàí ùÿéàñûç-ùÿéàñûç úàâàá âåðäè.
Î, àñòàäàí ìûðûëäàíà-ìûðûëäàíà, äîíãóëäàíà-äîíãóëäàíà ñó-
éó éàëàìàãäà äàâàì åäèðäè.
193
 Úÿðýÿ-úÿðýÿ äàéàíìûø ùåéâàíëàð îíóí ñþçëÿðèíè åøèäèíúÿ
äèêñèíÿðÿê òÿðïÿøäèëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäà áàøëàíàí ïû÷ûëòûëàð ýåò-
ýåäÿ ýöúëÿíÿðÿê ãûøãûðûüà ÷åâðèëäè:
– Î, èíñàí þëäöðìöøäöð! Èíñàí þëäöðìöøäöð.
Ùàìûíûí ýþçö Õàòõèéÿ äèêèëäè, ëàêèí î, åëÿ áèë ùå÷ íÿ åøèòìèð-
äè. Âÿùøè ôèë ùå÷ âàõò òÿëÿñìèð, åëÿ áóíà ýþðÿäèð êè, î ãÿäÿð ÷îõ
éàøàéûð.
– Áåëÿ áèð âàõòäà èíñàí þëäöðìÿê?! Ìÿýÿð úÿíýÿëëèêäÿ áàøãà
îâ òàïûëìûð? – äåéÿ Áàùèðÿ ìóðäàðëàíìûø ñóäàí êÿíàðà ÷ûõäû âÿ
ïèøèê êèìè ïÿíúÿëÿðèíè áèð-áèð ñèëêèá òÿìèçëÿìÿéÿ áàøëàäû.
– Ìÿí îíó éåìÿê ö÷öí éîõ, åëÿ-áåëÿ, êåôèì èñòÿäèéè ö÷öí
þëäöðäöì.
Ãîðõóéà äöøìöø ùåéâàíëàðûí àðàñûíäà éåíÿ äÿ íàðàçû ñÿñëÿð
óúàëäû. Áó âàõò Õàòõèíèí äèããÿòëè àü ýþçëÿðè ñÿðò áèð èôàäÿ àëàðàã
Øèðõàíà çèëëÿíäè.
– Êåôèì èñòÿäèéè ö÷öí þëäöðäöì... – äåéÿ Øèðõàí ñÿñèíè óçàò-
äû. – Èíäè èñÿ áóðàéà éàíüûìû ñþíäöðìÿéÿ âÿ éóéóíóá òÿìèçëÿí-
ìÿéÿ ýÿëìèøÿì. Êèì ìÿíÿ áóíó ãàäàüàí åäÿ áèëÿð?
Áàùèðÿíèí áåëè øèääÿòëè êöëÿêäÿí ÿéèëÿí áàìáóê àüàúû êèìè
áöêöëäö, ëàêèí Õàòõè ñàêèòúÿ õîðòóìóíó éóõàðû ãàëäûðäû:
– Ñÿí èíñàíû îíà ýþðÿ þëäöðìöñÿí êè, êåôèí áåëÿ èñòÿéèá?
– äåéÿ ñîðóøäó.
Î, ñþç ñîðóøàíäà úàâàá âåðìÿìÿê îëìàçäû.
– Ùÿ, áóíà ìÿíèì ùàããûì âàð èäè – ýåúÿ ìÿíèì èõòèéàðûìäà
èäè, ñÿí êè áóíó áèëèðñÿí, åé Õàòõè, – Øèðõàí áó ñþçëÿðè, äåìÿê
îëàð êè, íÿçàêÿòëÿ ñþéëÿäè.
– Ùÿ, ìÿí áèëèðÿì, – äåéÿ Õàòõè úàâàá âåðäè âÿ áèð ãÿäÿð
ñóñäóãäàí ñîíðà ñîðóøäó: – Ñóäàí äîéäóíìó?
– Áó ýåúÿëèê, ùÿ.
– Îíäà ÷ûõ ýåò. Ñó è÷ìÿê ö÷öíäöð, ìóðäàðëàìàã ö÷öí äåéèë.
Òîïàë ïÿëÿíýäÿí áàøãà, ùå÷ êèì áåëÿ âàõòäà, áèçèì ùàìûìûçûí –
ùÿì èíñàíûí, ùÿì äÿ Úÿíýÿëëèê Õàëãûíûí áèðëèêäÿ çèëëÿò ÷ÿêäèéè
áèð çàìàíäà, þç èõòèéàðûíäàí äÿì âóðìàçäû. Òÿìèç äÿ îëñàí,
÷èðêëè äÿ îëñàí – ÷ûõ ýåò þç ìàüàðàíà, Øèðõàí.
194
 Àõûðûíúû ñþçëÿð ýöìöø øåéïóð òÿê ýóðëàäû âÿ äÿðùàë Õàòõèíèí
ö÷ îüëó ñèëêÿëÿðÿê éàðûì àääûì èðÿëèéÿ ÷ûõäû. Ëàêèí áóíà åùòèéàú
éîõ èäè. Øèðõàí îüðóí-îüðóí ñèâèøèá ýåòäè, ùÿòòà ìûðûëäàíìàüà
áåëÿ úöðÿò åòìÿäè, ÷öíêè ùàìûéà ìÿëóì îëàí áèð øåéè î äà áèëèðäè:
áÿðêÿ äöøÿíäÿ úÿíýÿëëèêäÿ àüà àíúàã Õàòõèäèð.
Ìàóãëè Áàùèðÿíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Øèðõàíûí äåäèéè î íÿ èõòèéàðäûð? Èíñàíû þëäöðìÿê ùÿìèøÿ
åéèáäèð. Ãàíóíäà áåëÿ äåéèëèð. Íÿ ö÷öí Õàòõè äåéèð êè...
– Îíóí þçöíäÿí ñîðóø. Ìÿí áèëìèðÿì, Áàëàúà Ãàðäàø. Áåëÿ
áèð èõòèéàðûí îëóá-îëìàäûüûíû äåéÿ áèëìÿðÿì, àíúàã Õàòõè îëìà-
ñàéäû, ìÿí áó Òîïàë Ãÿññàáûí äÿðñèíè âåðÿðäèì. Èíñàíû þëäöðöá
î ñààò äà Ñöëù Ãàéàñûíà ýÿëèð, ùÿëÿ áèð öñòÿëèê þéöíöð äÿ, áåëÿ áèð
ùÿðÿêÿò àíúàã ÷àããàëà ëàéèãäèð! Áóíäàí áàøãà, î, òÿìèç ñóéó äà
ìóðäàðëàäû.
Ìàóãëè úÿñàðÿòèíè òîïëàìàã ö÷öí áèð äÿãèãÿ ýþçëÿäè, ÷öíêè
úÿíýÿëëèêäÿ áèðáàø Õàòõèéÿ ìöðàúèÿò åòìÿéÿ ùàìû ãîðõóð. Ñîíðà
áÿðêäÿí ãûøãûðäû:
– Øèðõàí ùàíñû èõòèéàðûíäàí äàíûøûðäû, åé Õàòõè?
Ùÿð èêè ñàùèëäÿí ñÿñëÿð óúàëûá Ìàóãëèíèí ñþçëÿðèíè òÿêðàð åòäè.
×öíêè Úÿíýÿëëèê Õàëãû öìóìèééÿòëÿ ùÿð øåéëÿ ìàðàãëàíûð, èíäè
èñÿ ùàìûíûí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà åëÿ áèð ÿùâàëàò îëìóøäó êè, îíó
ùå÷ êèì áàøà äöøÿ áèëìÿìèøäè, áóíó éàëíûç Áàëó àíëàìûø âÿ ÷îõ
ìÿíàëû áèð ýþðêÿì àëìûøäû.
– Áó ãÿäèì áèð ÿùâàëàòäûð, – äåéÿ Õàòõè úàâàá âåðäè, – îíóí
òàðèõè úÿíýÿëëèéèí éàðàíäûüû ýöíäÿí ÷îõ-÷îõ ãàáàãäûð. Îðàäà,
ñàùèëëÿðäÿ, ñàêèò îëóí, ìÿí ñèçÿ ìÿñÿëÿíè íàüûë åëÿðÿì.
Úàìûøëàð, ãàáàíëàð, áèð-èêè äÿãèãÿ ìöääÿòèíäÿ áèð-áèðèíè ÷è-
éèíëÿäèðëÿð, ñûõûøäûðäûëàð, ñîíðà èñÿ ùÿð òÿðÿôäÿí ñöðö áàø÷ûëàðûíûí
ñÿñëÿðè åøèäèëäè:
– Áèç ýþçëÿéèðèê, åé Õàòõè!
Õàòõè èðÿëè àääûìëàéûá, Ñöëù Ãàéàñûíûí éàíûíäà äèçèíÿ ãÿäÿð
÷ûõàí ñóéóí îðòàñûíäà äàéàíäû. Àðûãëàìàñûíà, äÿðèñèíèí ãûðûø-ãû-
ðûø îëìàñûíà, þí äèøëÿðèíèí ãàðàëìàñûíà áàõìàéàðàã, î ñààò ìÿ-
ëóì îëóðäó êè, úÿíýÿëëèéèí àüàñû ìÿùç îäóð.
195
 – Ìÿíèì áàëàëàðûì, – äåéÿ âÿùøè ôèë ñþçÿ áàøëàäû, – ñèç þçöíöç
áèëèðñèíèç êè, äöíéàäà ùàìûäàí ÷îõ ãîðõäóüóíóç ìÿõëóã èíñàíäûð.
Î òàé-áó òàéäàí îíóí ñþçöíö òÿñäèã åäÿí àñòà ñÿñëÿð åøèäèëäè.
Áàùèðÿ äåäè:
– Áó ñÿíÿ àèääèð, Áàëàúà Ãàðäàø.
– Ìÿíÿ? Ìÿí Àçàä Õàëãûí îâ÷óñóéàì, þçöì äÿ Ñöðöäÿ-
íÿì, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè. – Èíñàíëàðäàí ìÿíÿ íÿ?
– Àíúàã áèëèðñèíèçìè êè, ñèç èíñàíäàí íÿ ö÷öí ãîðõóðñóíóç? –
äåéÿ Õàòõè ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Ñÿáÿáè áóäóð: ùå÷ êÿñèí éàäûíà
ýÿëìÿéÿí ÷îõ óçàã êå÷ìèøäÿ, Úÿíýÿëëèéèí òÿçÿ éàðàíäûüû âàõòëàð-
äà áèç ùàìûìûç áèð éåðäÿ îòëàéûðìûøûã, ùå÷ êÿñ ùå÷ êÿñäÿí ãîðõ-
ìóðìóø. Î âàõòëàð ãóðàãëûã îëìóðìóø, éàðïàãëàð, ÷è÷ÿêëÿð âÿ
ìåéâÿëÿð àüàúëàðäà åéíè âàõòäà à÷ûá éåòèøÿðìèø. Áèçèì äÿ éåäèéè-
ìèç éàðïàã, ÷è÷ÿê, ìåéâÿ, áèð äÿ êè àüàú ãàáûüû âÿ îò îëàðìûø.
– Ìÿí ÷îõ øàäàì êè, àíàäàí î âàõò äîüóëìàìûøàì! – äåéÿ
Áàùèðÿ äèëëÿíäè. – Àüàúëàðûí ãàáûüû àíúàã úàéíàãëàðû èòèëÿìÿê
ö÷öí éàõøûäûð.
– Úÿíýÿëëèéèí Àüàñû èñÿ ôèëëÿðèí óëó áàáàñû Òõà èìèø. Î, úÿíýÿë-
ëèéè þç õîðòóìó èëÿ ñóëàðûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí ÷ûõàðìûø, äèøëÿðèëÿ øóì-
ëàäûüû éåðëÿðäÿí ÷àéëàð àõìûø, àéàãëàðûíû ãîéäóüó éåðëÿðäÿ ýþëëÿð
ÿìÿëÿ ýÿëìèø, õîðòóìóíó ñÿñëÿíäèðÿíäÿ èñÿ àüàúëàð áèòìèøäèð. Òõà
úÿíýÿëëèéè áåëÿ éàðàòìûøäûð, åëÿ áåëÿ äÿ ìÿíÿ íàüûë åäèáëÿð.
– Ýþðöíöð, áó íàüûë àüûçäàí-àüûçà êå÷ìÿêëÿ ùå÷ äÿ ãûñàëìà-
ìûøäûð, – äåéÿ Áàùèðÿ ïû÷ûëäàäû.
Ìàóãëè àüçûíû ÿëè èëÿ òóòóá ïûããûëäàäû.
– Î âàõòëàð íÿ ãàðüûäàëû âàðìûø, íÿ éåìèø, íÿ øÿêÿð ãàìûøû,
íÿ èñòèîò, íÿ äÿ ñèçäÿí ùÿð áèðèíèçèí ýþðìöø îëäóüó õûðäà-õûðäà
äàõìàëàð. Úÿíýÿëëèê Õàëãû ìåøÿëÿðäÿ áèð òàéôà êèìè ìåùðèáàí
éàøàéûðìûøëàð, èíñàíûí íÿ îëäóüóíó áèëìèðìèøëÿð. Îòëàã éåðëÿðè-
íèí ÷îõ îëìàñûíà áàõìàéàðàã, òåçëèêëÿ ùåéâàíëàð éåì öñòöíäÿ
áèð-áèðèëÿ ñàâàøìàüà áàøëàéûðëàð, ýåò-ýåäÿ òÿíáÿëëÿøèðëÿð. Îíëàð-
äàí ùÿð áèðè èñòÿéèðìèø êè, éàòäûüû, äèíúÿëäèéè éåðëÿðäÿ îòëàñûí.
Áÿçÿí éàç âàõòû éàõøû éàüûíòû îëàíäà áèç äÿ áåëÿ åäèðèê. Èëê ôèë
Òõàíûí èøëÿðè ÷îõ èìèø. Î, éåíè-éåíè úÿíýÿëëèêëÿð éàðàäûð, ÷àéëàð
196
ñàëûðìûø. Ùÿð øåéè þçö åëÿìÿéÿ ìàúàëû îëìóðìóø, áóíà ýþðÿ äÿ
Èëê Ïÿëÿíýè úÿíýÿëëèéÿ ùþêìðàí âÿ ìöíñèô òÿéèí åäèð, áèð ìöáà-
ùèñÿ îëàíäà Úÿíýÿëëèê Õàëãû îíóí éàíûíà ýÿëèðìèø. Î çàìàíëàð
Èëê Ïÿëÿíý äÿ ùàìû èëÿ áèðëèêäÿ ìåéâÿ âÿ îò éåéèðìèø. Áîéúà
ìÿí áîéäà èìèø. Ùÿì äÿ ÷îõ ãÿøÿíý èìèø. Ñàðû ñàðìàøûã ÷è÷ÿê-
ëÿðè êèìè, áàøäàí-àéàüà ñàïñàðû èìèø. Úÿíýÿëëèéèí òÿçÿúÿ éàðàí-
äûüû î ãÿäèì, î ýþçÿë çàìàíäà ïÿëÿíýèí äÿðèñèíäÿ íÿ çîëàã âàð-
ìûø, íÿ äÿ õàë. Áöòöí Úÿíýÿëëèê Õàëãû ãîðõìàäàí îíóí éàíûíà
ýÿëèðìèø âÿ ïÿëÿíýèí äåäèéè ñþç ùàìû ö÷öí ãàíóí îëóðìóø.
Óíóòìàéûí êè, î âàõòëàð áèç ùàìûìûç áèð õàëã èìèøèê.
Áóíóíëà áåëÿ, áèð ýåúÿ îòëàã öñòöíäÿ èêè ìàðàëûí àðàñûíäà
ìöáàùèñÿ îëóð. Áó úöð ìöáàùèñÿëÿðè ñèç èíäè áóéíóçëàðûíûç âÿ ãà-
áàã àéàãëàðûíûçûí êþìÿéèëÿ ùÿëë åäèðñèíèç. Äàíûøûðëàð êè, ùÿð èêè
ìàðàë ýöë-÷è÷ÿéèí àðàñûíäà óçàíìûø Èëê Ïÿëÿíýèí éàíûíà ýÿëèð.
Ìàðàëëàðäàí áèðè îíó áóéíóçóéëà èòÿëÿéèð. Áó âàõò Èëê Ïÿëÿíý áö-
òöí úÿíýÿëëèêëÿð öçÿðèíäÿ ùþêìðàí îëäóüóíó óíóäàðàã ìàðàëûí
öñòöíÿ àòûëûð âÿ îíóí áîéíóíó ñûíäûðûð.
Ùÿìèí ýåúÿéÿ ãÿäÿð áèçëÿðäÿí ùå÷ áèðèìèç þëöì íÿ îëäó-
üóíó áèëìèðìèøèê. Íÿ åòäèéèíè àíëàéàí Èëê Ïÿëÿíý ãàíûí èéèíäÿí
áàøûíû èòèðÿðÿê øèìàëà, áàòàãëûüà ãà÷ûð, áèç èñÿ ìöíñèôñèç ãàëàðàã
áèð-áèðèìèçëÿ äàëàøìàüà, äþéöøìÿéÿ áàøëàéûðûã. Òõà ñÿñ-êöéö
åøèäèá éàíûìûçà ýÿëèð. Áèðèìèç áèð ñþç äåéèð, î áèðèìèç áàøãà ñþç,
ùÿðÿíèí àüçûíäàí áèð àâàç ÷ûõûð. Åëÿ áó çàìàí Òõà ÷è÷ÿêëÿð àðà-
ñûíäàêû þëäöðöëìöø ìàðàëû ýþðöá, ãàòèëèí êèì îëäóüóíó õÿáÿð
àëûð, àììà áèç úàâàá âåðÿ áèëìèðèê. ×öíêè ãàíûí èéèíäÿí ùàìû-
ìûç, èíäè îëäóüó êèìè, øöóðóìóçó èòèðèáìèøèê. Úÿíýÿëëèêäÿ þçö-
ìöçö îðà-áóðà òîõóéàðàã ãà÷ûð, ôûðëàíûð, ãûøãûðûð âÿ ùåé áàøûìûçû
òÿðïÿäèðìèøèê. Îíäà Òõà àüàúëàðûí àë÷àã áóäàãëàðûíà âÿ úÿíýÿë-
ëèêëÿðäÿêè ñàðìàøûãëàðà ÿìð åäèð, ìàðàëûí ãàòèëèíè íèøàíëàñûíëàð êè,
Èëê Ôèë îíó òàíûéà áèëñèí.
Òõà ñîðóøóð:
“Êèì Úÿíýÿëëèêäÿ àüà îëìàã èñòÿéèð?”
Àüàúëàðûí áóäàãëàðûíäà éàøàéàí Áîç Ìåéìóí áþéöðäÿí ÷û-
õûá ãûøãûðûð:
197
 “Ìÿí Úÿíýÿëëèêäÿ àüà îëìàã èñòÿéèðÿì”.
Òõà èñòåùçà èëÿ ýöëöìñöíöá úàâàá âåðèð:
– “Éàõøû, ãîé åëÿ îëñóí!” – Ñîíðà äà àúûãëû-àúûãëû óçàãëàøûá
ýåäèð.
Áàëàëàðûì, ñèç Áîç Ìåéìóíó òàíûéûðñûíûç. Åëÿ î âàõòëàð äà èí-
äèêè êèìèéìèø. ßââÿëúÿ þçöíö àüûëëû ýþñòÿðèð, áèð äÿãèãÿäÿí ñîí-
ðà èñÿ áàøëàéûð ãàøûíìàüà, áóäàãëàðäà àòûëûá-äöøìÿéÿ. Òõà ýåðè
ãàéûäàíäà ýþðöð êè, Áîç Ìåéìóí áàøûàøàüû ñàëëàíûá, àüàúûí àë-
òûíäà òîïëàøàíëàðà ëàü åäèð, îíëàðû àúûãëàíäûðûð, éåðäÿêè ùåéâàíëàð
äà îíà ñàòàøûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, úÿíýÿëëèêäÿ Ãàíóí ìÿùâ îëìóøäóð,
éàëíûç áîø ëàããûðòû, ìÿíàñûç ñþçëÿð ãàëìûøäûð.
Áåëÿ îëäóãäà Òõà áèçèì ùàìûìûçû áèð éåðÿ òîïëàéûá äåéèð:
“Ñèçèí áèðèíúè Àüàíûç úÿíýÿëëèéÿ Þëöìö ýÿòèðäè, èêèíúè Àüà-
íûç äà – Ðöñâàé÷ûëûüû. Èíäè èñÿ Ãàíóí âåðìÿê ëàçûìäûð, ùÿì äÿ
åëÿ áèð Ãàíóí êè, îíó ïîçìàüà úöðÿò åòìÿéÿñèíèç. Èíäè ñèç Ãîð-
õóíó äÿðê åäÿúÿêñèíèç, îíó ýþðäöêäÿí ñîíðà áàøà äöøÿúÿêñèíèç
êè, ñèçèí àüàíûç îäóð, ãàëàí øåé þç éåðèíè àëàúàãäûð.
Îíäà áèç, Úÿíýÿëëèê Õàëãû ñîðóøóðóã:
“Ãîðõó íÿ äåìÿêäèð?”
Òõà úàâàá âåðèð:
“Àõòàðûí, òàïàðñûíûç”.
Áóíäàí ñîíðà áèç áöòöí úÿíýÿëëèéè åíèíÿ, óçóíóíà ýÿçèá,
Ãîðõóíó àõòàðûðûã. ×îõ êå÷ìèð êè, úàìûøëàð...
– Óô! – äåéÿ ãóìñàë ñàùèëäÿí úàìûøëàðûí áàø÷ûñû Ìåñàíûí ñÿñè
åøèäèëäè.
– Áÿëè, Ìåñà, úàìûøëàð! Îíëàð õÿáÿð ýÿòèðèðëÿð êè, Ãîðõó úÿí-
ýÿëëèêäÿêè êàùàëàðäàí áèðèíäÿ îòóðóá, þçöíöí äÿ áÿäÿíè òöêëÿ
þðòöëö äåéèëäèð, äàë àéàãëàðû öñòöíäÿ ýÿçèð. Áóíó åøèäÿíäÿ áèç ùà-
ìûìûç úàìûø íàõûðûíûí àðäûíúà ùÿìèí êàùàíûí îëäóüó éåðÿ ýåäèá
ýþðöðöê êè, Ãîðõó ýèðÿúÿêäÿ äàéàíûá. Áÿëè, úàìûøëàðûí íàüûë åò-
äèêëÿðè êèìè, áÿäÿíè òöêñöçäöð, ùÿì äÿ äàë àéàãëàðû öñòöíäÿ éå-
ðèéèð. Áèçè ýþðúÿê ãûøãûðûð âÿ îíóí ñÿñè èíäè ùàìûìûçà ìÿëóì
îëàí áèð ãîðõóíó áèçèì öðÿéèìèçÿ ñàëûð – î äÿãèãÿ äþíöá, áèð-áè-
ðèìèçè òàïäàëàéà-òàïäàëàéà, éàðàëàéà-éàðàëàéà ãà÷ûðûã. Ùÿìèí
198
ýåúÿ Úÿíýÿëëèê Õàëãû, ùÿìèøÿêè àäÿòèí ÿêñèíÿ îëàðàã, áèðëèêäÿ
éàòûá äèíúÿëìèð, òàéôàëàð àéðûëûð – äîíóçëàð äîíóçëàðëà, ìàðàëëàð
ìàðàëëàðëà áóéíóç-áóéíóçà, äûðíàã-äûðíàüà ýåúÿëÿéèðëÿð. Ùÿð
êÿñ þçöíöíêöëÿðëÿ áèðëèêäÿ áöòöí ýåúÿíè ãîðõóäàí òèð-òèð ÿñèð.
Éàëíûç Èëê Ïÿëÿíý áèçèì éàíûìûçäà éîõ èäè, î ùÿëÿ äÿ øèìàë-
äàêû áàòàãëûãëàðäà ýèçëÿíèðäè, ìàüàðàäà ãÿðèáÿ áèð ìÿõëóã ýþð-
ìöø îëäóüóìóçó åøèäÿíäÿ äåéèð:
“Ìÿí îíóí éàíûíà ýåäèá áîéíóíó ñûíäûðàúàüàì”.
Î, áöòöí ýåúÿíè, ìàüàðàéà ÷àòàíà ãÿäÿð ãà÷ûð. Ëàêèí áó âàõò
Òõàíûí ÿìðèíè õàòûðëàéàí àüàúëàð, ñàðìàøûã áóäàãëàðûíû àøàüûéà
ñàëëàéûð, áàðìàãëàðûíû ãà÷ìàãäà îëàí ïÿëÿíýèí áåëèíÿ, áþéöðëÿðè-
íÿ, àëíûíà, ÷ÿíÿñèíÿ ÷ÿêÿðÿê éîë óçóíó îíó íèøàíëàéûðëàð. Îíóí
ñàðû äÿðèñè öçÿðèíäÿ, ñàðìàøûãëàðûí òîõóíäóãëàðû éåðëÿðäÿ õàëëàð,
éàõóä çîëàãëàð ãàëûð. Ùÿìèí õàëëàð, çîëàãëàð îíóí íÿñëèíäÿí
îëàíëàðûí äÿðèñèíäÿ ùÿëÿ äÿ âàð! Î, ìàüàðàéà éàõûíëàøàíäà Òöê-
ñöç Ãîðõó ÿëèíè èðÿëè óçàäàðàã îíó “Ýåúÿ ýÿëÿí Çîëàãëû” àäëàí-
äûðûð. Èëê Ïÿëÿíý èñÿ Òöêñöçäÿí ãîðõàðàã äþíöá íÿðÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ
éåíèäÿí áàòàãëûüà ãà÷ûð.
Íàüûëûí áó éåðèíäÿ Ìàóãëè ÷ÿíÿñèíè ñóéà ñàëàðàã àñòàäàí ýöëäö.
– ...Åëÿ áÿðêäÿí íÿðÿ ÷ÿêèðìèø êè, Òõà îíóí ñÿñèíè åøèäèá ñî-
ðóøóð:
“Íÿ ö÷öí áåëÿ íÿðèëäÿéèðñÿí?”.
Èëê Ïÿëÿíý áàøûíû îíäà éåíèúÿ éàðàíìûø îëàí, èíäè èñÿ áó ãÿ-
äÿð ãÿäèì îëàí ýþéÿ òÿðÿô ãàëäûðûá äåéèð:
“Åé Òõà, ãàéòàð ìÿíèì ùþêìðàíëûüûìû! Ìÿí áöòöí úÿíýÿë-
ëèêäÿ ðöñâàé îëäóì. Òöêñöçäÿí ãîðõóá ãà÷äûì, î ìÿíè áèàáûð÷û
áèð àäëà àäëàíäûðäû”.
Òõà ñîðóøóð:
“Íÿ ö÷öí?”
“Îíà ýþðÿ êè, ìÿíèì áàòàãëûãäà öñò-áàøûìà ïàë÷ûã ñóâàøûá”,
– äåéÿ Èëê Ïÿëÿíý úàâàá âåðèð.
Òõà äåéèð:
“Ñóäà ÷èì, ñîíðà éàø îòëàðûí öñòöíäÿ àüíà, åøÿëÿí, ÿýÿð áó,
äîüðóäàí äà, ïàë÷ûãäûðñà, îíäà, ÿëáÿòòÿ, ýåäÿð”.
199
 Èëê Ïÿëÿíý äÿ ùåé ÷èìèð, îòëàðûí è÷ÿðèñèíÿ ýèðèá àüíàéûð, éó-
âàðëàíûð, þçöíö îðà-áóðà ñöðòöð, áöòöí úÿíýÿëëèê áàøûíà äîëàíûð,
àíúàã äÿðèñèíäÿêè çîëàãëàðûí áèðè äÿ ýåòìèð. Òõà îíà áàõûá ýöëöð.
Îíäà Èëê Ïÿëÿíý ñîðóøóð:
“Ìÿí íÿ åòìèøÿì, íÿ ö÷öí áó èø ìÿíèì áàøûìà ýÿëäè?”
Òõà úàâàá âåðèð:
“Ñÿí ìàðàëû ïàð÷àëàäûí, áóíóíëà äà Þëöìö úÿíýÿëëèéÿ áóðàõ-
äûí. Ãîðõó äà îíóíëà áèðëèêäÿ ýÿëäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ×ÿíýÿëëèê
Õàëãëàðû áèð-áèðëÿðèíäÿí ÷ÿêèíèðëÿð âÿ åëÿúÿ äÿ ñÿí þçöí Òöêñöç-
äÿí ãîðõóðñàí”.
Èëê Ïÿëÿíý äåéèð:
“Îíëàð ìÿíäÿí ãîðõìàçëàð, ÷öíêè ìÿí îíëàðû ÷îõäàí òàíûéû-
ðàì”.
“Îíäà, ýåò áàõ”, – äåéÿ Òõà úàâàá âåðèð.
Áåëÿ îëäóãäà, Èëê Ïÿëÿíý úÿíýÿëëèêäÿ îðà-áóðà ãà÷àðàã ìàðàë-
ëàðû, ãàáàíëàðû, îõëó êèðïèëÿðè – Úÿíýÿëëèéèí áöòöí Õàëãëàðûíû óúàäàí
ñÿñëÿìÿéÿ áàøàéûð. Àíúàã ýÿëÿí îëìóð, îíëàðûí ùàìûñû Ïÿëÿíýäÿí,
þç êå÷ìèø ùàêèìëÿðèíäÿí ãà÷ûð, ÷öíêè èíäè îíäàí ãîðõóðìóø.
Áóíó ýþðäöêäÿ Èëê Ïÿëÿíý ãàéûäûá Òõàíûí éàíûíà ýÿëèð. Î,
àðòûã ãöðóðóíó èòèðìèøäè; áàøûíû éåðÿ ÷ûðïàðàã, áöòöí ïÿíúÿëÿðè èëÿ
òîðïàüû åøÿ-åøÿ íÿðèëäÿéèð:
“Éàäûíà äöøñöí êè, ìÿí áèð çàìàíëàð áöòöí Úÿíýÿëëèéèí
Ùþêìäàðû èäèì! Ìÿíè óíóòìà, åé Òõà! Ãîé, ìÿíèì áàëàëàðûì
ùÿìèøÿ õàòûðëàðûíäà ñàõëàñûíëàð êè, âàõòèëÿ ìÿí íÿ ãîðõó áèëìè-
øÿì, íÿ äÿ õÿúàëÿò ÷ÿêìèøÿì!”
Òõà äåéèð:
“Ìÿí áóíó åäÿðÿì, îíà ýþðÿ êè, áèç èêèìèç úÿíýÿëëèéèí íåúÿ
éàðàíäûüûíûí øàùèäè îëìóøóã. Èíäè áèð ýåúÿ ñÿí âÿ áàëàëàðûí éåíÿ
äÿ ìàðàëû þëäöðäöéöíäÿí ÿââÿëêè êèìè îëàúàãñûíûç. Éàëíûç áó
ýåúÿ ñÿí Òöêñöçÿ –îíóí àäû Èíñàíäûð – ðàñò ýÿëñÿí, ãîðõìàéà-
úàãñàí. ßêñèíÿ, î ñÿíäÿí âÿ ñÿíèí áàëàëàðûíäàí ãîðõàúàãäûð, ýó-
éà êè, úÿíýÿëëèêäÿ àüà âÿ ùàêèì éåíÿ äÿ ñèçñèíèç. Îíóí ö÷öí âà-
ùèìÿëè îëàí ùÿìèí ýåúÿäÿ ñÿí îíà ãàðøû ðÿùìëè îë, ÷öíêè Ãîðõó-
íóí íÿ äåìÿê îëäóüóíó ñÿí èíäè àðòûã áèëèðñÿí”.
200
 Áóíó åøèäÿí Èëê Ïÿëÿíý úàâàá âåðèð:
“Éàõøû, ìÿí ðàçûéàì”.
Àíúàã öðÿéèíèí éàíüûñûíû ñþíäöðìÿê ö÷öí ÷àéûí êÿíàðûíà
ýÿëèð, áþéöðëÿðèíäÿêè çîëàãëàðû ñóäà ýþðäöêäÿ Òöêñöçöí îíà âåð-
ìèø îëäóüó àäû õàòûðëàéàðàã ãÿçÿáëÿíèð. Äöç áèð èë áàòàãëûãäà éà-
øàéûá, Òõàíûí þç âÿäèíè éåðèíÿ éåòèðìÿñèíè ýþçëÿéèð. Ïàðëàã ×àã-
ãàë (àõøàìäàí äîüàí óëäóç) úÿíýÿëëèê öçÿðèíäÿ éöêñÿëÿíäÿ ïÿ-
ëÿíý ùèññ åäèð êè, îíà âÿä îëóíàí ýåúÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Áàòàãëûã-
äàí ÷ûõûá áèðáàø Òöêñöçöí éàøàäûüû ìàüàðàéà ýåäèð. Îðà ÷àòàíäà,
Èëê Ôèë íåúÿ âÿä åòìèøäè, åëÿ äÿ îëóð. Òöêñöç îíó ýþðúÿê ãàðøû-
ñûíäà öçöñòÿ éåðÿ ñÿðèëèð. Èëê Ïÿëÿíý èñÿ îíóí öñòöíÿ àòûëûá áåëèíè
ñûíäûðûð, åëÿ áèëèð êè, úÿíýÿëëèêäÿ äàùà áàøãà Òöêñöçëÿð éîõäóð âÿ
î, Ãîðõóíó þëäöðìöøäöð. Èëê Ïÿëÿíý, þç îâóíó èéëÿéÿðêÿí øèìàë
ìåøÿëÿðèíäÿí ýÿëÿí Òõàíûí àéàã ñÿñëÿðèíè åøèäèð. ×îõ êå÷ìèð êè,
Èëê Ôèëèí, áàõ, áó èíäè åøèòäèéèìèç ñÿñÿ îõøàéàí íÿðÿñè óúàëûð.
Áó âàõò ýþé ýóðóëòóñó, ãóðóéóá úàäàð-úàäàð îëìóø òÿïÿëÿðÿ
éàéûëàðàã ÿêñ-ñÿäà âåðäè, ëàêèí éàüûø éàüìàäû. Éàëíûç óçàãäàêû
äàüëàðäàí î òÿðÿôäÿ áèð àí øÿôÿã ïàðëàéûá ýþéö èøûãëàíûðäû.
Õàòõè ñþçöíÿ äàâàì åäÿðÿê äåäè:
– Áàõ, ùÿìèí áó ñÿñè åøèäèð.
“Ñÿíèí ðÿùìèí áóäóðìó?” – äåéÿ áó ñÿñ îíäàí ñîðóøóð.
Èëê Ïÿëÿíý éàëìàíûá úàâàá âåðèð:
“Íÿ îëóá êè? Ìÿí àíúàã Ãîðõóíó þëäöðìöøÿì”.
Îíäà Òõà äåéèð:
“Åé êîð ñÿðñÿðè! Ñÿí Þëöìöí àéàãëàðûíû à÷ûá îíó àçàä åòäèí,
èíäè íÿ ãÿäÿð êè ñàüñàí, Þëöì ñÿíèí àðäûíúà ýÿçÿðÿê ñÿíè ùÿð
àääûìäà èçëÿéÿúÿêäèð. Ñÿí èíñàíà áàøãàñûíû þëäöðìÿéè
þéðÿòäèí!”
Èëê Ïÿëÿíý ïÿíúÿëÿðèíè þç ãóðáàíûíûí öñòöíÿ ãîéàðàã äåéèð:
“Áó äà èíäè î ìàðàë êèìèäèð. Äàùà Ãîðõó éîõäóð. Ìÿí éåíÿ
äÿ Úÿíýÿëëèê Õàëãëàðûíûí ùàêèìè îëàúàüàì”.
Òõà úàâàá âåðèð:
“Úÿíýÿëëèê Õàëãëàðû áèð äàùà ùå÷ âàõò ñÿíèí éàíûíà ýÿëìÿéÿ-
úÿêëÿð. Ùå÷ âàõò îíëàðûí éîëó ñÿíèí éîëóíëà êÿñèøìÿéÿúÿêäèð.
201
Îíëàð áèð äÿ áóíäàí ñîíðà íÿ ñÿíèíëÿ áèð éåðäÿ éàòàúàã, íÿ ñÿíèí
àðäûíúà ýåäÿúÿê, íÿ ñÿíèí ìàüàðàí éàõûíëûüûíäà îòëàéàúàãëàð.
Éàëíûç Ãîðõó ùÿð éåðäÿ ñÿíèí äàëûíúà ýÿçÿúÿê âÿ èñòÿäèéè çàìàí
ñÿíÿ åëÿ áèð ñèëàùëà çÿðáÿ åíäèðÿúÿêäèð êè, ñÿí áó ñèëàùûí íÿäÿí
èáàðÿò îëäóüóíó ýþðìÿéÿúÿêñÿí. Î åëÿ åäÿúÿêäèð êè, éåð ñÿíèí
àéàãëàðûí àëòûíäà éàðûëûá ïàð÷àëàíàúàã, ñàðìàøûãëàð áîéíóíà äî-
ëàíàúàã, àüàúëàð þç ùöíäöð ýþâäÿëÿðè èëÿ ñÿíè ÿùàòÿéÿ àëûá éîëó-
íó êÿñÿúÿê, ñû÷ðàéûá àðàäàí ÷ûõìàüà èìêàí âåðìÿéÿúÿêäèð.
Àõûðäà èñÿ ñÿíèí äÿðèíè ñîéóá þç áàëàëàðûíû èñèíäèðìÿê ö÷öí îíëà-
ðûí öñòöíÿ þðòÿúÿêäèð. Ñÿí îíóíëà àìàíñûç îëäóí, î äà ñÿíÿ àìàí
âåðìÿéÿúÿêäèð”.
Èëê Ïÿëÿíý ÷îõ úöðÿòëè èäè, ÷öíêè îíóí ýåúÿñè ùÿëÿ ãóðòàðìà-
ìûøäû, îäóð êè äåéèð:
“Òõàíûí âÿäè þç ýöúöíäÿ ãàëûð. Î ìÿíè ýåúÿìè ÿëèìäÿí àë-
ìàç, åëÿ äåéèëìè?”.
Òõà úàâàá âåðèð:
“Ñÿíèí ýåúÿí þç èõòèéàðûíäà ãàëûð, ñþçöì ñþçäöð, àíúàã ñÿí
áóíóí ÿâÿçèíè âåðìÿëè îëàúàãñàí. Ñÿí áàøãàñûíû þëäöðìÿéè èíñà-
íà þéðÿòäèí, î èñÿ ùÿð øåéè òåç ýþòöðöð”.
Èëê Ïÿëÿíý úàâàá âåðèð:
“Áóäóð, î ìÿíèì ïÿíúÿëÿðèì àëòûíäàäûð, áåëè ñûíìûøäûð. Áö-
òöí Úÿíýÿëèééÿ õÿáÿð éàé, ãîé ùàìû áèëñèí êè, ìÿí Ãîðõóíó
þëäöðìöøÿì”.
Áóðàäà Òõà ýöëöá äåéèð:
“Îíëàð ÷îõäóðëàð, ñÿí îíëàðäàí àíúàã áèðèíè þëäöðìöñÿí, õÿáÿðè
äÿ úÿíýÿëëèéÿ þçöí éàéàðñàí, ÷öíêè ñÿíèí ýåúÿí àðòûã ñîíà éåòäè!”
Áåëÿëèêëÿ, ñÿùÿð îëóð. Ìàüàðàäàí áàøãà áèð Òöêñöç ÷ûõûð, úû-
üûðäà þëäöðöëìöø ùÿìúèíñèíè âÿ îíóí öñòöíäÿ äàéàíìûø ïÿëÿíýè
ýþðúÿê éåðäÿí óúó èòè áèð äÿéÿíÿê ãàïûð...
– Èíäè, îíëàð ùÿìèøÿ áó úöð èòè øåéëÿð òîëàçëàéûðëàð, – äåéÿ êèð-
ïè Ñàùè îõëàðûíû øàããûëäàäà-øàããûëäàäà ÷àéà òÿðÿô åíèð. Ùîíäëàð1
Ñàùèíèí ÿòèíè ÿí ëÿççÿòëè éåìÿê ùåñàá åäèðëÿð, îíëàð îõëó êèðïèíè
Ùî – Èãó àäëàíäûðûðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ î, ùîíäëàðûí àìàíñûç áàëòà-
__________
1
Ù î í ä ë à ð – Ùèíäèñòàíûí ÿí ãÿäèì õàëãëàðûíäàí áèðèäèð.
202
ëàðû ùàããûíäà áÿçè øåéëÿð áèëèðäè. Ìåøÿíèí à÷ûã éåðëÿðèíäÿ àðäûíúà
àòûëàí áó áàëòàíûí ùàâàäà ïàðûëäàéàðàã úûðúûðàìà êèìè ó÷äóüóíó
äÿôÿëÿðëÿ ýþðìöøäö.
– Áó òÿëÿ êàëàôàëàðûí äèáèíÿ ñàíúûëàí óúó øèø ïàéàëàðäàí èäè, –
äåéÿ Õàòõè ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Òöêñöç ùÿìèí ïàéàíû åëÿ àòûð
êè, ýÿëèá Èëê Ïÿëÿíýèí äöç áþéðöíÿ ñàíúûëûð. Òõà íåúÿ äåìèøäè, åëÿ
äÿ îëóð. Èëê Ïÿëÿíý ïàéàíû áèðòÿùÿð ÷ûõàðäàíà êèìè íÿðÿ ÷ÿêÿ-÷ÿ-
êÿ ìåøÿäÿ î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ãà÷ûð, úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû áàøà äöøöð
êè, Òöêñöç èñòÿäèéè ùÿð ùàíñû áèð ùåéâàíû óçàãäàí äà éàðàëàéà áè-
ëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíäàí äàùà áÿðê ãîðõìàüà áàøëàéûðëàð. Áåëÿ-
ëèêëÿ, Èëê Ïÿëÿíý áàøãàëàðûíû þëäöðìÿéè Òöêñöçÿ þéðÿäèð. Èíäè,
áöòöí áèçÿ íÿ ãÿäÿð çèéàí âåðäèéèíè ñèç þçöíöç éàõøû áèëèðñèíèç.
Òöêñöç áèçèì õàëãëàðû ùÿð âàñèòÿ èëÿ þëäöðöð, ùÿì êÿìÿíäëÿ,
ùÿì òÿëÿ èëÿ, ùÿì ýèçëèíäÿ ãóðóëìóø äóçàãëà, ùÿì àü äóìàíäàí
÷ûõûá öñòöìöçÿ ýÿëÿí ñàíúàí ÷èáèíëÿ (Õàòõè ýöëëÿíè íÿçÿðäÿ
òóòóðäó), ùÿì äÿ áèçè ìåøÿäÿí ãà÷ìàüà ìÿúáóð åäÿí Ãûðìûçû
×è÷ÿêëÿ. Àíúàã éåíÿ äÿ èëäÿ áèð ýåúÿ, Òõàíûí âÿä åòäèéè êèìè,
Òöêñöç, ïÿëÿíýäÿí ãîðõóð. Îíóí Èëê Ïÿëÿíýè ðöñâàé åòäèéèíè éàä-
ëàðûíäà ñàõëàéàí ïÿëÿíýëÿð ùÿìèí ýåúÿ îíà ùàðàäà ðàñò ýÿëäèëÿð,
îðàäàúà þëäöðöðëÿð.
Èíäè Ãîðõó úÿíýÿëëèêäÿ ýåúÿ-ýöíäöç ñÿðáÿñò ýÿçèð. Þçëÿðè
ö÷öí áöòöí áóíëàðûí íÿ ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëè îëäóüóíó ôèêèðëÿøÿí
ìàðàëëàð:
– Àõè! Àî! – äåéÿ äÿðèíäÿí àù ÷ÿêäèëÿð.
– Éàëíûç èíäèêè êèìè Áþéöê Ãîðõó áàøûìûçûí öñòöíö àëàíäà
áèç Úÿíýÿëëèêäÿ áöòöí õûðäà ãîðõóëàðû óíóäóá, áàõ, áåëÿúÿ áèð
éåðÿ òîïëàøûðûã.
Ìàóãëè ñîðóøäó:
– Èíñàí àíúàã áèð ýåúÿìè ïÿëÿíýäÿí ãîðõóð?
– Àíúàã áèð ýåúÿ, – äåéÿ Õàòõè úàâàá âåðäè.
– Áÿñ, àõû ìÿí... áÿñ, àõû áèç... Àõû úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû áèëèð êè,
Øèðõàí àéäà èêè äÿôÿ, ö÷ äÿôÿ àäàì þëäöðöð.
– Áó, äîüðóäóð. Àíúàã áåëÿ ùàëëàðäà î, èíñàíûí öñòöíÿ àðõà-
äàí ñû÷ðàéûð âÿ þçö äÿ îíà ùöúóì åäÿí çàìàí áàøûíû éàíà ÷åâè-
203
ðèð, ÷öíêè ãîðõóð. ßýÿð áó âàõò èíñàí ïÿëÿíýèí ýþçöíöí è÷èíÿ
áàõñà, ïÿëÿíý äÿðùàë ãà÷àð. Àíúàã þç ýåúÿñèíäÿ î, êÿíäÿ à÷ûã-
àøêàð äà ýèðèð, åâëÿðèí àðàñûíäà ýÿçèð, áàøûíû ãàïûëàðäàí è÷ÿðè ñî-
õóð, èíñàíëàð îíóí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêöð, ïÿëÿíý äÿ áó âàõò êåôè
èñòÿäèéè àäàìû ïàð÷àëàéûð. Àíúàã ùÿìèí ýåúÿ î, áèð íÿôÿð þëäöðöð.
– Ìàóãëè ñóéóí è÷ÿðèñèíäÿ áèð áþéðö öñòöíäÿí î áèðè áþéðö
öñòöíÿ ÷åâðèëÿðÿê þç-þçöíÿ äåäè:
“Àùà! Èíäè ìÿí áàøà äöøöðÿì êè, íÿ ö÷öí Øèðõàí î âàõò ìÿ-
íèì îíà áàõìàüûìû èñòÿéèðäè. Àíúàã áóíóí îíà êþìÿéè îëìàäû,
î, ýþçëÿðèìÿ áàõà áèëìÿäè, ìÿí... ìÿí ÿëáÿòòÿ, îíóí ãàðøûñûíäà
äèç ÷þêìÿäèì. Àõû, ìÿí èíñàí äåéèëÿì, ìÿí Àçàä Õàëãäàíàì”.
Áàùèðÿíèí áîüóã ìûðûëòûñû åøèäèëäè:
– Ùì-ì! Ïÿëÿíý þç ýåúÿñèíèí ùà÷àí ýÿëèá ÷àòäûüûíû áèëèðìè?
– Éîõ, Ïàðëàã ×àããàë ýåúÿ äóìàíûíäàí ÷ûõàíà ãÿäÿð áèëìèð.
Ùÿìèí ýåúÿ áÿçÿí éàé ôÿñëèíÿ, ãóðàãëûã âàõòëàðà, áÿçÿí äÿ ãûøà,
éàüûøëàð éàüàí ÷àüëàðà äöøöð. ßýÿð Èëê Ïÿëÿíý î âàõò åëÿ åòìÿ-
ñÿéäè, áåëÿ øåéëÿð îëìàçäû, áèçèì ùå÷ áèðèìèç äÿ Ãîðõó íÿ îëäó-
üóíó áèëìÿçäèê.
Ìàðàëëàð ãÿìëè-ãÿìëè àù ÷ÿêäèëÿð, Áàùèðÿ èñÿ ùèéëÿýÿð áèð
òÿðçäÿ ýöëöìñöíäö.
– Èíñàíëàð áèëèðëÿð áó... íàüûëû? – äåéÿ î ñîðóøäó.
– Áóíó ïÿëÿíýëÿðäÿí âÿ áèð äÿ Òõàíûí þâëàäëàðû îëàí áèç
ôèëëÿðäÿí áàøãà ùå÷ êèì áèëìèð. Èíäè äÿ ñèç, åé áó ñàùèëëÿðäÿ òîï-
ëàøàíëàð, ùÿìèí ÿùâàëàòû åøèòäèíèç. Äàùà ìÿíèì ñèçÿ äåéÿñè áèð
ñþçöì ãàëìûð.
Áóíäàí ñîíðà Õàòõè, äàùà äàíûøìàã èñòÿìÿäèéèíÿ èøàðÿ îëà-
ðàã õîðòóìóíó ñóéóí è÷ÿðèñèíÿ ñàëäû.
Ìàóãëè Áàëóéà ìöðàúèÿò åäÿðÿê ñîðóøäó:
– Áÿñ, íÿ ö÷öí... íÿ ö÷öí Èëê Ïÿëÿíý îò, ìåéâÿ, éàðïàã éå-
ìÿéè òÿðýèòäè. Àõû î, ìàðàëûí àíúàã áîéíóíó ñûíäûðìûøäû, îíó éå-
ìÿìèøäè? Òÿçÿ ãàíûí òàìûíà áàõìàüà îíó íÿ ìÿúáóð åäèðäè?
– Àüàúëàð, ñàðìàøûãëàð, îíó ãàðüûéûá, Áàëàúà Ãàðäàø, áóíäàí
ñîíðà äà îíóí äÿðèñè èíäè ýþðäöéöìöç êèìè, çîëàã – çîëàã îëìóøäóð.
Ïÿëÿíý îíëàðûí ìåéâÿñèíè, éàðïàüûíû äàùà ùå÷ âàõò éåìÿçäè. Ùÿìèí
204
âàõòäàí áÿðè î, ùÿìèøÿ ìàðàëëàðäàí, úàìûøëàðäàí âÿ îòéåéÿí áöòöí
áàøãà ùåéâàíëàðäàí èíòèãàì àëûð, – äåéÿ Áàëó úàâàá âåðäè.
– Äåìÿê, áó íàüûëû ñÿí äÿ áèëèðñÿí? Ùÿ? Íÿ ö÷öí áÿñ ìÿí
áóíó èíäèéÿ ãÿäÿð åøèòìÿìèøÿì?
– Îíà ýþðÿ êè, úÿíýÿëëèêäÿ áåëÿ íàüûëëàð îëäóãúà ÷îõäóð. Îí-
ëàðû äàíûøìàãëà ãóðòàðìàç. Ãóëàüûìû áóðàõ, Áàëàúà Ãàðäàø!

×ßÍÝßËËÈÉÈÍ ÙÖÚÓÌÓ
Ñèçèí, ÿëáÿòòÿ, éàäûíûçäàäûð êè, Ìàóãëè Øèðõàíûí äÿðèñèíè Øóðà
Ãàéàñûíà ìûõëàäûãäàí ñîíðà Ñèîí Ñöðöñöíäÿ ãàëàí áöòöí úàíà-
âàðëàðà áèëäèðäè êè, ùÿìèí ýöíäÿí î, úÿíýÿëëèêäÿ îâà òÿêáàøûíà
÷ûõàúàãäûð. Àíà Úàíàâàðûí äþðä áàëàñû èñÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îâ
åäÿúÿêëÿðèíÿ ñþç âåðäèëÿð. Ëàêèí ùÿéàò òÿðçèíè äÿéèøìÿê, õöñó-
ñÿí úÿíýÿëëèêäÿ, î ãÿäÿð äÿ àñàí èø äåéèëäèð. Ñöðöäÿêè úàíàâàð-
ëàðûí ùÿðÿñè áèð éàíà ãà÷ûá äàüûëàíäàí ñîíðà, Ìàóãëè ÿââÿë-ÿââÿë
þç äîüìà ìàüàðàñûíà ýåäèá, áöòöí ýöíö âÿ ýåúÿíè éàòäû. Îéàí-
äûãäàí ñîíðà èñÿ Àòà Úàíàâàðëà, Àíà Úàíàâàðëà ñþùáÿò åëÿäè,
àäàìëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ îëàðêÿí áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòëàðäàí ãóðäëà-
ðûí àíëàéà áèëÿúÿéè íÿ âàðäû, ùàìûñûíû îíëàðà äàíûøäû. Ìàóãëè Øèð-
õàíûí äÿðèñèíè ñîéäóüó áû÷àüû îíëàðûí ãàðøûñûíäà îéíàäàðêÿí úà-
íàâàðëàð ïîëàä òèéÿíèí ñÿùÿð ýöíÿøèíäÿ íåúÿ ïàðûëäàäûüûíû ýþðöá
äåäèëÿð êè, Ìàóãëè, äîüðóäàí äà, áÿçè øåéëÿðè þéðÿíèáäèð. Áó âàõò
Áàëó îíëàðûí ñþùáÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñìàã ö÷öí òÿïÿíèí áàøûíà äûð-
ìàøìûøäû, Áàùèðÿ èñÿ Ìàóãëèíèí ïÿëÿíýëÿ íåúÿ ìÿùàðÿòëÿ âóðóø-
äóüóíó äöøöíÿðÿê ñåâèíúèíäÿí ãàøûíûðäû.
Ýöíÿø àðòûã ÷îõäàí äîüìóøäó, ëàêèí ùå÷ êèì éàòìàüû àüëûíà
áåëÿ ýÿòèðìèðäè. Àíà Úàíàâàð àðàáèð áàøûíû éóõàðû ãàëäûðàðàã ùà-
âàíû ãîõóëàéûð, Øóðà Ãàéàñûíà ñÿðèëìèø ïÿëÿíý äÿðèñèíèí èéèíè äóéóá
ùÿçç àëûðäû.
Ìàóãëè ñþùáÿòèíèí ñîíóíäà äåäè:
– ßýÿð, Àêåëà èëÿ Áîç Ãàðäàø îëìàñàéäûëàð, ìÿí ùå÷ íÿ åäÿ
áèëìÿçäèì. Àíà Úàíàâàð, êàø ñÿí, áîç úàìûøëàðûí ãîáóéëà íåúÿ
205
ñåë êèìè àõûøäûüûíû, àäàìëàð ìÿíè äàøà áàñàíäà êÿëëÿðèí êÿíäèí
äàðâàçàñûíäàí è÷ÿðè íåúÿ ñîõóëäóüóíó ýþðÿéäèí!
– Ìÿí áóíó ýþðìÿäèéèìÿ ÷îõ øàäàì, – äåéÿ Àíà Úàíàâàð
ñÿðò – ñÿðò úàâàá âåðäè. – Ìÿí þç áàëàëàðûìûí ÷àããàë êèìè îðà-
áóðà ãîâóëìàñûíà äþçìÿçäèì, áåëÿ øåéëÿðÿ àäÿò åëÿìÿìèøÿì.
Áóíóí ö÷öí èíñàí ñöðöñöíÿ äèâàí òóòàðäûì, òÿêúÿ ñÿíÿ ñöä âåðèá
éåäèçäèðÿí ãàäûíà ðÿùì åäÿðäèì. Áÿëè, àíúàã îíà ðÿùì åäÿðäèì.
– Ñàêèò îë, ñàêèò îë, Ðàêøà! – äåéÿ Àòà Úàíàâàð òÿíáÿë – òÿíáÿë
äèëëÿíäè. – Áèçèì Áàëà Ãóðáàüà éåíÿ äÿ þç éàíûìûçà ãàéûäûáäûð,
ùÿì äÿ åëÿ àüûëëàíûá êè, ýÿðÿê äîüìà àòàñû áåëÿ îíóí äàáàíëàðûíû
éàëàñûí. Áàøäà áèð ÷àïûã àç îëìàñûíûí, éàõóä ÷îõ îëìàñûíûí íÿ
ôÿðãè âàð. Áóðàõ ýåòñèí, èíñàíëà èøèí îëìàñûí.
Óçàãäàí Áàëó èëÿ Áàùèðÿíèí ñÿñè ÿêñ-ñÿäà êèìè åøèäèëäè:
– Èíñàíëà èøèí îëìàñûí!
Ìàóãëè áàøûíû Àíà Úàíàâàðûí áþéðöíÿ ãîéóá, ðàçû ùàëäà ýö-
ëöìñöíäö âÿ äåäè êè, î äà áóíäàí ñîíðà èíñàíëàðûí íÿ öçöíö ýþð-
ìÿê èñòÿéèð, íÿ ñÿñèíè åøèòìÿê, íÿ äÿ êè èéèíè àëìàã.
Àêåëà áèð ãóëàüûíû øÿêëÿéÿðÿê äåäè:
– Áàëàúà Ãàðäàø, áÿëêÿ áèðäÿí èíñàíëàð ñÿíäÿí ÿë ÷ÿêìÿäè-
ëÿð, îíäà íåúÿ îëñóí?
– Áèç áåø ãàðäàøûã, – äåéÿ Áîç Ãàðäàø äèøëÿðèíè øàããûëäàäà-
ðàã, îòóðàíëàðûí ùàìûñûíû ýþçäÿí êå÷èðòäè.
– Áèç äÿ îâäà èøòèðàê åäÿ áèëÿðäèê, – äåéÿ Áàùèðÿ ãóéðóüóíó
òÿðïÿäÿ-òÿðïÿäÿ âÿ Áàëóéà áàõà-áàõà óúàäàí ñÿñëÿíäè. – Àíúàã
èíäè èíñàíûí ùàããûíäà ôèêèðëÿøìÿéèí íÿ ìÿíàñû âàð, Àêåëà?
– Áó ìÿíàñû âàð êè, – äåéÿ éàëãóçàã úàâàá âåðäè, – î ñàðû
îüðóíóí äÿðèñè Øóðà Ãàéàñûíà ñÿðèëÿíäÿí ñîíðà, ìÿí þç ëÿïèðè-
ìèçëÿ éåíÿ äÿ êÿíäÿ òÿðÿô ãàéûòäûì. Àðäûìûçúà ýÿëÿ áèëìÿñèíëÿð
äåéÿ èçèìèçè äîëàøäûðìàã èñòÿéèðäèì. Áÿçÿí èçëÿ ýåäèð, áÿçÿí
êÿíàðà ÷ûõûð, éåðÿ óçàíûðäûì. Àõûðäà èçëÿðèìèçè åëÿ ãàðûøäûðäûì
êè, ùÿòòà þçöì áåëÿ îíëàðäàí áàø à÷à áèëìÿäèì. Áó âàõò éàðàñà
Ìàíã ùàðàäàíñà ó÷óá ýÿëÿðÿê áàøûì öçÿðèíäÿ ôûðëàíìàüà áàø-
ëàäû. Î ìÿíÿ áåëÿ äåäè:
“Ìàóãëèíè ãîâëàéàí èíñàí ñöðöñöíöí éàøàäûüû êÿíä åøøÿêàðûñû
éóâàñû òÿê óüóëäàéûð”.
206
 – Îíà ýþðÿ êè, ìÿí î “éóâàéà” éåêÿ áèð äàø àòìûøàì, – äåéÿ
Ìàóãëè ýöëÿ-ýöëÿ äèëëÿíäè. Î ÷îõ âàõò ÿéëÿíìÿê ö÷öí éåòèøìèø
ýèëÿìåéâÿëÿðè òîïëàéûá åøøÿêàðûñû éóâàñûíà àòàð, ñîíðà äà àðûëàð
îíà ÷àòà áèëìÿñèí äåéÿ ãà÷ûá éàõûíäàêû ýþëÿ àòûëàðäû.
– Ìÿí éàðàñàäàí îíóí íÿ ýþðìöø îëäóüóíó ñîðóøäóì. Äåäè
êè, êÿíä äàðâàçàñûíûí ãàáàüûíäà Ãûðìûçû ×è÷ÿê à÷ûëûáäûð. Àäàìëàð
äà ÿëëÿðèíäÿ òöôÿíý îíóí ÿòðàôûíäà äþâðÿ âóðóá îòóðóáëàð. Ìÿí
áóíó ÿáÿñ éåðÿ äåìèðÿì, áåëÿ èøëÿðäÿ òÿúðöáÿì âàð. – Áóðàäà
Àêåëà áþéöðëÿðèíäÿêè êþùíÿ ÷àïûãëàðà íÿçÿð ñàëäû. – Áèëèðÿì êè,
èíñàíëàð ñèëàùû þçëÿðèëÿ ÿéëÿíìÿê ö÷öí ýÿçäèðìèðëÿð. Áàëàúà Ãàð-
äàø, òåçëèêëÿ ñèëàùëû èíñàí èçèìèçÿ äöøöá áèçè àõòàðàúàãäûð.
– Íÿ ö÷öí? Àõû èíñàíëàð þçëÿðè ìÿíè è÷ÿðèëÿðèíäÿí ãîâäóëàð.
Áÿñ èíäè íÿ èñòÿéèðëÿð? – äåéÿ Ìàóãëè àúûãëû-àúûãëû ñîðóøäó.
Àêåëà:
– Áàëàúà Ãàðäàø, ñÿí èíñàíñàí, – äåäè, – þç ãàðäàøëàðûíûí íÿ åò-
äèêëÿðèíè, íÿ ö÷öí åòäèêëÿðèíè áèç Àçàä Îâ÷óëàðäàí éàõøû áèëÿðñÿí.
Àêåëà ïÿíúÿñèíè éåíèúÿ ýåðè ÷ÿêìèøäè êè, îâ÷ó áû÷àüû ùàâàäà
ïàðëàéûá, áèð àí ÿââÿë úàíàâàð ïÿíúÿñèíèí ãîéóëäóüó éåðÿ ñàíúûë-
äû. Ìàóãëè áû÷àüû åëÿ ñöðÿòëÿ àòìûøäû êè, èíñàí ýþçö áóíó ýþðÿ
áèëìÿçäè, ëàêèí Àêåëà úàíàâàð èäè. Ùÿòòà áó úÿùÿòäÿí óëó áàáàñû
úàíàâàðäàí ÷îõ-÷îõ ýåðè ãàëàí èò áåëÿ, éîëóí îðòàñûíäà éàòàðêÿí
öçÿðèíÿ ýÿëÿí àðàáà ÷àðõûíûí õÿôèô òÿìàñûíäàí äÿðùàë éóõóäàí
àéûëûá, ñàü-ñàëàìàò êÿíàðà ñû÷ðàéûð, ÷àðõäàí úàíûíû ãóðòàðûð.
Ìàóãëè áû÷àüûíû éåðäÿí ÷ÿêèá ãûíûíà ñàëàðàã ñàêèòúÿ äåäè:
– Áóíäàí ñîíðà Ìàóãëè èëÿ äàíûøàíäà èíñàí ñöðöñöíöí àäûíû
÷ÿêìÿ.
Àêåëà áû÷àüûí éåðäÿ à÷äûüû éàðûüû èéëÿéÿðÿê äåäè:
– Ïôô! Íÿ èòè äèøäèð! Àíúàã ýþðöíöð êè, èíñàí ñöðöñöíäÿ éàøà-
ìàã ñÿíèí ýþçëÿðèíè êîðëàìûøäûð. Ñÿí íèøàí àëäûüûí ìöääÿòäÿ
ìÿí ìàðàëû ïàð÷àëàðäûì.
Áèðäÿí Áàùèðÿ éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá áîéíóíó èðÿëèéÿ óçàòäû, ùàâàíû
ãîõëàéàðàã ÷îõ ýÿðýèí áèð âÿçèééÿò àëäû. Áîç Ãàðäàø äà úÿëä àéàüà
ãàëõäû âÿ ñàü òÿðÿôäÿí ÿñÿí êöëÿéè éàõøû ùèññ åòìÿê ö÷öí áèð
ãÿäÿð ñîëà ìåéëëÿíèá, ïàíòåðèí áöòöí ùÿðÿêÿòëÿðèíè òÿêðàð åòäè.
207
Àêåëà èñÿ êöëÿéèí ÿêñ èñòèãàìÿòèíäÿ òÿõìèíÿí ÿëëè àääûì ãà÷ûá,
îðàäà äàë ïÿíúÿëÿðè öñòÿ øþíýöéÿðÿê ýÿðýèí ùàëäà ùàâàíû èéëÿ-
ìÿéÿ áàøëàäû. Ìàóãëè îíëàðà ãèáòÿ èëÿ áàõûðäû. Î, èíñàíëàðäà ÷îõ
íàäèð ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëÿí ùÿññàñ èéáèëìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê
èäè. Ëàêèí áóíóíëà áåëÿ, îíóí áó ãàáèëèééÿòèíäÿ úÿíýÿëëèê ñàêèí-
ëÿðèíÿ õàñ îëàí ãåéðè-àäè èíúÿëèê ÷àòûøìûðäû. Áóíäàí äà ÿëàâÿ, ö÷
àé ìöääÿòèíÿ ùèñëè, òöñòöëö êÿíääÿ éàøàìàã îíóí èéáèëìÿ ãàáè-
ëèééÿòèíè õåéëè êöòëÿøäèðìèøäè. Áóíà áàõìàéàðàã, î, éåíÿ äÿ
áàðìàüûíû èñëàäàðàã áóðíóíà ñöðòäö, ñîíðà äà àéàã öñòÿ ãàëõûá
êöëÿéè ãîõëàìàüà áàøëàäû. Î áèëèðäè êè, éóõàðûäà èéè äàùà äöçýöí
òÿéèí åòìÿê îëóð.
– Èíñàíäûð! – äåéÿ Àêåëà ìûðûëäàíäû.
– Áàëäåîäóð! – äåéÿ Ìàóãëè îòóðäó. – Î áèçèì ëÿïèðëÿðèìèçëÿ
ýÿëèð. Áàõ, ñèëàùû äà ýöíÿøäÿ ïàðûëäàéûð. Áèð áàõûí!
Éàëíûç áèðúÿ àíëûüà êþùíÿ ìóøêåòèí ìèñ áÿíäëÿðè ýöíÿøäÿ
èøûëäàìûøäû. Ëàêèí úÿíýÿëëèéèí ñàêèíëÿðè áèëèðäèëÿð êè, ìåøÿäÿ ùå÷
íÿ áó úöð ïàðëàã èøûã âåðìèð, éàëíûç ýþéäÿ áóëóäëàð ñöðÿòëÿ àõû-
øàíäà ñëöäà (ìèêà) ïàð÷àñû, õûðäà ýþëìÿ÷ÿëÿð, ùÿòòà úèëàëû éàðïàã-
ëàð áåëÿ ùåëèîãðàô êèìè ïàðëàéûð. Ëàêèí èíäè ýþéöí öçö à÷ûã, ùàâà
èñÿ ñàêèò èäè.
– Ìÿí áèëèðäèì êè, èíñàíëàð áèçèì àðäûìûçúà äöøÿúÿêëÿð, – äåéÿ
Àêåëà ñþçöíöí äîüðó ÷ûõäûüûíà ñåâèíÿðÿê äèëëÿíäè. – Àõû ìÿí
íàùàã éåðÿ Ñöðöéÿ Áàø÷ûëûã åëÿìÿìèøÿì!
Ìàóãëèíèí äþðä ãàðäàøû ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí ãàðûíëàðû öñòÿ
éåðÿ éàòàðàã òÿïÿäÿí àøàüûéà ñöðöíäöëÿð âÿ áèðäÿí ýþéÿì êîëëà-
ðû âÿ éàìéàøûë ùöíäöð îòëàð àðàñûíäà ñàíêè ÿðèéÿðÿê ýþðöíìÿç îë-
äóëàð.
– ßââÿëúÿ áèð äåéèí ýþðÿê ùàðà ýåäèðñèíèç? – äåéÿ Ìàóãëè
éóõàðûäàí îíëàðû ñÿñëÿäè.
Áîç Ãàðäàøûí ñÿñè åøèäèëäè:
– Ñóññ! Áèç ùÿëÿ ýöíîðòà îëìàìûø îíóí êÿëëÿñèíè áóðà äèéèð-
ëÿéèá ýÿòèðÿúÿéèê.
– Ýåðè ãàéûäûí! Ýåðè ãàéûäûí! Äàéàíûí! Èíñàí èíñàíû éåìèð!
– äåéÿ Ìàóãëè ãûøãûðäû.
208
 Àêåëà ìûðûëäàíäû:
– Áèð àç áóíäàí ãàáàã þçöíö úàíàâàð àäëàíäûðàí áÿñ êèì èäè?
“Èíñàíñàí” äåäèéèìÿ ýþðÿ áû÷àüû ìÿíÿ àòàí êèì èäè?
Ëàêèí úàíàâàðûí äþðäö äÿ Ìàóãëèíèí ñþçöíäÿí ÷ûõìàéàðàã
íàðàçû áèð ýþðêÿìëÿ ýåðè ãàéûòäû.
– Ìÿí ìÿýÿð áèð èø ýþðÿíäÿ ñÿáÿáèíè ñèçÿ èçàù åòìÿéÿ áîðú-
ëóéàì? – äåéÿ Ìàóãëè ùèääÿòëÿ ñîðóøäó.
– Áàõ, áó, ÿñë èíñàíäûð. Àíúàã èíñàí áåëÿ äàíûøûð, – äåéÿ Áà-
ùèðÿ áûüûíûí àëòûíäà äîíãóëäàíäû. Óäàéïóðäà, êíéàç ùåéâàíõà-
íàñûíà ýÿëÿí èíñàíëàð ùÿìèøÿ áó úöð äàíûøûðäûëàð. Úÿíýÿëëèêäÿ áèçÿ
÷îõäàí áÿëëèäèð êè, èíñàí ùàìûäàí àüûëëûäûð. Àíúàã áèç èíäè þç
ãóëàãëàðûìûçà èíàíñàéäûã, îíäà áèëÿðäèê êè, ÿêñèíÿ, î ùàìûäàí
àõìàãäûð. – Ñîíðà ãàðà ïàíòåð ñÿñèíè óúàëäàðàã ÿëàâÿ åòäè: – Áó
äÿôÿ êþðïÿ ùàãëûäûð: èíñàíëàð îâà ñöðö èëÿ ÷ûõûðëàð. Îíëàðûí íÿ åëÿ-
ìÿê ôèêðèíäÿ îëäóãëàðûíû áèëäèéèìèç ùàëäà, è÷ÿðèëÿðèíäÿí áèð íÿôÿ-
ðèíè þëäöðìÿêëÿ áèçÿ éàõøû îâ÷ó äåìÿçëÿð. Ýåäÿê, ýþðÿê áó
èíñàí áèçäÿí íÿ èñòÿéèð.
– Áèç ýåòìÿéÿúÿéèê, – äåéÿ Áîç Ãàðäàø ìûðûëäàíäû. – Áàëàúà
Ãàðäàø, ñÿí òÿêáàøûíà îâà ÷ûõ. Áèç íÿ èñòÿäèéèìèçè þçöìöç áèëè-
ðèê! Áèç îíóí êÿëëÿñèíè èíäè ÷îõäàí áóðàéà ýÿòèðÿðäèê.
Ìàóãëè äîñòëàðûíà áèð-áèð íÿçÿð ñàëäû. Îíóí ñèíÿñè òåç-òåç
ãàëõûá-åíèð, ýþçëÿðèíäÿ éàø ïàðëàéûðäû. Àçàúûã èðÿëè ÷ûõûá áèð äèçè
öñòÿ éåðÿ ÷þêäö âÿ äåäè:
– Ìÿýÿð, ìÿí íÿ åòäèéèìè áèëìèðÿì? Ùàìûíûç ìÿíÿ áàõûí!
Îíëàð èñòÿð-èñòÿìÿç Ìàóãëèéÿ áàõûá, î ñààò äà áàøëàðûíû éàíà
÷åâèðäèëÿð, ëàêèí îüëàí éåíèäÿí îíëàðû þçöíÿ áàõìàüà ìÿúáóð åòäè.
Íÿùàéÿò, ùåéâàíëàðûí òöêëÿðè áèç-áèç îëäó; áöòöí áÿäÿíëÿðè òèð-òèð
ÿñìÿéÿ áàøëàäû. Ìàóãëè èñÿ ùåé áàõûð, áàõûðäû.
– Ùÿ, èíäè áó áåøèìèçäÿí ùàíñûìûç áàø÷û îëàúàüûã? – äåéÿ
îüëàí ñîðóøäó.
Áîç Ãàðäàø Ìàóãëèíèí àéàüûíû éàëàéûá úàâàá âåðäè:
– Áàø÷ûìûç ñÿíñÿí, Áàëàúà Ãàðäàø.
Ìàóãëè:
– Îíäà äàëûìúà ýÿëèí, – äåäè.
209
 Úàíàâàðëàð ãóéðóãëàðûíû ãûñàðàã äþðäö äÿ äàáàíãûðìà îíóí
àðäûíúà ýåòäè.
– Èíñàí ñöðöñöíäÿ éàøàìàüûí íÿòèúÿñè áàõ áåëÿ îëóð, – äåéÿ
Áàùèðÿ äîíãóëäàíàðàã ñÿññèç àääûìëàðëà îíëàðûí äàëûíúà òÿïÿäÿí
åíäè. – Èíäè úÿíýÿëëèêäÿ Ãàíóí áèð äåéèëäèð, Áàëó.
Ãîúà àéû úàâàá âåðìÿäèñÿ äÿ, ôèêðèíäÿí ÷îõ øåéëÿð êå÷èðäè.
Ìàóãëè ñÿñ ñàëìàäàí úÿíýÿëëèéè éàðà-éàðà êÿñÿñèíÿ ýåäÿðÿê
Áàëäåîíó ãàáàãëàìàüà òÿëÿñèðäè. Íÿùàéÿò, î, àüàúëàðûí ñûõ áó-
äàãëàðûíû àðàëàðêÿí ÷èéíèíäÿ ìóøêåò îëàí ãîúà îâ÷óíóí èêè ýöí-
äÿí ãàëìà êþùíÿ èçëÿ éîðòäóüóíó ýþðäö.
Ñèçèí éàäûíûçäàäûð êè, Ìàóãëè êÿíäè òÿðê åäÿðêÿí Øèðõàíûí
àüûð äÿðèñèíè ÷èéíèíäÿ àïàðûðäû. Àêåëà èëÿ Áîç Ãàðäàø èñÿ îíóí
àðäûíúà ãà÷ûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðûí èçëÿðè ÷îõ àéäûí èäè. Òåç-
ëèêëÿ Áàëäåî ýÿëèá ùÿìèí éåðÿ ÷àòäû êè, îðàäàí Àêåëà èçè àçäûðìàã
ö÷öí äþíöá ýåðèéÿ ýåòìèøäè. Áóðàäà Áàëäåî éåðÿ îòóðóá óçóí-
óçàäû þñêöðÿ-þñêöðÿ äåéèíäè, ñîíðà àéàüà ãàëõàðàã éåíèäÿí èçÿ
äöøìÿê öìèäèëÿ ÿòðàôû äîëàíìàüà áàøëàäû. Áó âàõò îíó ýöäÿíëÿð
î ãÿäÿð éàõûíäà èäèëÿð êè, ãîúà îíëàðû äàø èëÿ äÿ âóðà áèëÿðäè. Úàíà-
âàð áàøãàñûíû äóéóã ñàëìàã èñòÿìÿäèêäÿ, ùå÷ áèð âÿùøè ùåéâàí
îíóí ãÿäÿð ñÿññèç ùÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿç. Îíëàð Ìàóãëèíè áó úÿùÿò-
äÿí ÷îõ åùòèéàòñûç ùåñàá åäèðäèëÿð, ëàêèí áóíóíëà áåëÿ, î äà ëàçûì
îëäóãäà êþëýÿ òÿê ýþðöíöá éîõ îëìàüû áàúàðûðäû.
Îíëàð òàì ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí ýÿìèíè äþâðÿéÿ àëàí äåëôèí-
ëÿð êèìè ãîúàíû ùÿð òÿðÿôäÿí äþâðÿëÿéÿðÿê, þç àðàëàðûíäà ÷ÿêèí-
ìÿäÿí äàíûøûðäûëàð. ×ÿêèíìèðäèëÿð, îíà ýþðÿ êè, îíëàð ñþùáÿò
åäÿðêÿí ñÿñëÿðè èíñàí ãóëàüûíûí åøèäÿ áèëÿúÿéè ÿí éàâàø ñÿñäÿí
äàùà éàâàø ÷ûõûð. Ýåúÿãóøóíóí ÿí ùÿçèí úèéèëòèñèíè èíñàíëàðäàí
÷îõó åøèäÿ áèëìèð. Ëàêèí áöòöí ãóøëàðûí, éàðàñàëàðûí, áþúÿêëÿðèí
äàíûøàðêÿí ñÿñëÿðè áó úèéèëòèäÿí éöêñÿéÿ ãàëõìûð.
Áàëäåîíóí òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ÿéèëÿðÿê éåðäÿ íÿéÿñÿ áàõäûüûíû
ýþðÿíäÿ Áîç Ãàðäàø äåäè:
– Áó, áöòöí îâëàðäàí éàõøûäûð. Áó èíñàí úÿíýÿëëèêäÿ ÷àéûí
ãûðàüûíäà àçàí äîíóçà îõøàéûð. Î, íÿ äàíûøûð?
Áàëäåî þç-þçöíÿ àúûãëû-àúûãëû íÿ èñÿ äåéèðäè.
210
 Ìàóãëè ãîúàíûí ñþçëÿðèíè äîñòëàðûíà èçàù åòäè.
– Äåéèð êè, ìÿíèì äþâðÿìäÿ åëÿ áèë äöç áèð ñöðö úàíàâàð ðÿãñ
åäèáäèð. Äåéèð, þìðöìäÿ áó úöð èçÿ ðàñò ýÿëìÿìèøÿì. Äåéèð, ÷îõ
éîðóëìóøàì.
– Åéáè éîõäóð, éåíèäÿí èçÿ äöøÿíÿ êèìè äèíúÿëÿð, – äåéÿ
àüàúëàðûí àðõàñûíà ÷ÿêèëÿ-÷ÿêèëÿ “ýèçëÿíïà÷” îéóíóíó äàâàì
åòäèðÿí Áàùèðÿ ëàãåéäëèêëÿ äèëëÿíäè.
– Éàõøû, áó éàçûã áÿñ èíäè íÿ åäèð?
– Éà éåìÿê éåìÿéÿ ùàçûðëàøûð, éà äà àüçûíäàí òöñòö áóðàõ-
ìàüà. Èíñàíëàðûí àüçû ùÿìèøÿ èøëÿéèð, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè.
Áó âàõò ãàðàäèíìÿç ëÿïèð÷èëÿð, ãîúàíûí ÷óáóüóíó òÿíáÿêè èëÿ
äîëäóðäóüóíó, éàíäûðûá ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäûüûíû ýþðäöëÿð. Îíëàð
Áàëäåîíó ùÿòòà ÿí ãàðàíëûã ýåúÿäÿ áåëÿ òàíûéà áèëìÿê ö÷öí òöñ-
òöíöí èéèíè éàäëàðûíäà ñàõëàìàüà ÷àëûøûðäûëàð.
Úûüûðäà êþìöð÷öëÿð ýþðöíäöëÿð, Áàëäåîíóí éàíûíà éåòèøÿíäÿ,
ìÿëóì ìÿñÿëÿäèð êè, îíóíëà îðàäàí-áóðàäàí ñþùáÿò åòìÿê ö÷öí
àéàã ñàõëàäûëàð. Ùàìûñû äþâðÿëÿìÿ ÿéëÿøèá, ÷óáóüóíó éàíäûðäû.
Áàùèðÿ âÿ îíóí äîñòëàðû èñÿ ìöìêöí ãÿäÿð éàõûíà ýÿëÿðÿê îíëàðà
áàõìàüà áàøëàäûëàð. Áàëäåî Ìàóãëèíè îüëàí úèëäèíÿ ýèðìèø ãóëéà-
áàíû àäëàíäûðûð, îíóí áöòöí ÿùâàëàòûíû þç ÿëàâÿëÿðè âÿ óéäóðìà-
ëàðû èëÿ áèðëèêäÿ éåðáÿéåð íàüûë åäèðäè. Äàíûøûðäû êè, ýóéà î, Áàë-
äåî Øèðõàíû þëäöðöá, Ìàóãëè èñÿ úàíàâàð äîíóíà ýèðÿðÿê áöòöí
ýöíö îíóíëà ñöïöðëÿøìèø, ñîíðà éåíèäÿí îüëàí øÿêëèíÿ äöøöá,
Áàëäåîíóí òöôÿíýèíè úàäóëàìûøäûð, îäóð êè, Áàëäåî Ìàóãëèíè íèøàí
àëàíäà ýöëëÿñè ñÿðïèá îâ÷óíóí þç úàìûøëàðûíäàí áèðèíÿ äÿé-
ìèøäèð; áóíäàí ñîíðà äà ýóéà êÿíäèí úàìààòû îíó – Ñèîí äàüëà-
ðûíäà ÿí èýèä îâ÷ó îëàí Áàëäåîíó ãóëéàáàíû – úàíàâàðû þëäöðìÿê
ö÷öí ýþíäÿðìèøäèð. Àõûðäà äà äåäè êè, Ìåññóà èëÿ ÿðè, ãóëéàáàíûí
àòà-àíàñû îëäóãëàðûíà ýþðÿ þç äàõìàëàðûíäà äóñòàã åäèëìèøëÿð.
Òåçëèêëÿ îíëàðà èøýÿíúÿ âåðÿúÿêëÿð, úàäóýÿð îëäóãëàðûíû áîéóí-
ëàðûíà àëäûãäàí ñîíðà ùÿð èêèñèíè òîíãàëäà éàíäûðàúàãëàð.
– Íÿ âàõò? – äåéÿ êþìöð÷öëÿð ñîðóøäóëàð; ýþðöíöð, îíëàð äà
áó ìÿðàñèìÿ òàìàøà åòìÿê èñòÿéèðäèëÿð.
Áàëäåî úàâàá âåðäè êè, î ãàéûäûíúàéà ãÿäÿð ùå÷ íÿ åëÿìÿéÿ-
úÿêëÿð, ÷öíêè êÿíääÿêèëÿð èñòÿéèðëÿð êè, Áàëäåî ÿââÿëúÿ ìåøÿäÿ
211
éàøàéàí îüëàíû þëäöðñöí. Áóíäàí ñîíðà àäàìëàð Ìåññóàíû âÿ
ÿðèíè þëäöðöá, îíëàðûí òîðïàüûíû âÿ úàìûøëàðûíû þç àðàëàðûíäà áþëöø-
äöðÿúÿêëÿð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, äåìÿê ëàçûìäûð êè, Ìåññóàíûí ÿðèíèí
úàìûøëàðû ÷îõ éàõøû úàìûøëàðäûð. Ãîúà îâ÷ó ñþçöíÿ äàâàì åäÿ-
ðÿê äåéèðäè êè, èôðèòÿëÿðè, úàäóýÿðëÿðè þëäöðìÿê ùÿìèøÿ éàõøû èøäèð.
Ìåøÿëÿðäÿ ýÿçèá äîëàíàí, ýàù îüëàí, ýàù äà úàíàâàð úèëäèíÿ ýèðÿí
ãóëéàáàíûíû þâëàäëûüà ýþòöðÿí àäàìëàðûí åëÿ þçëÿðè äÿ ÿí ãîðõóëó
úàäóýÿðëÿðäèð.
Êþìöð÷öëÿð âàùèìÿ è÷ÿðèñèíäÿ î éàí-áó éàíà áàõûð âÿ èíäèéÿ
êèìè ãóëéàáàíûéà ðàñò ýÿëìÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ öðÿêëÿðèíäÿ òàëåëÿðè-
íÿ òÿøÿêêöð åäèðäèëÿð, ëàêèí îíëàð òàìàìèëÿ ÿìèí èäèëÿð êè, Áàë-
äåî êèìè áèð èýèä îíó ùàìûäàí òåç àõòàðûá òàïàúàãäûð.
Ýöíÿø àðòûã ãöðóáà åíèðäè. Êþìöð÷öëÿð áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäèëÿð
êè, Áàëäåîíóí éàøàäûüû êÿíäÿ ýåäèá úàäóýÿðëÿðÿ òàìàøà åòñèíëÿð.
Ãîúà îâ÷ó äåäè êè, ÿëáÿòòÿ, î, ãóëéàáàíûíû òàïûá þëäöðìÿëèäèð,
ìåøÿéÿ áóíóí ö÷öí ýÿëìèøäèð, àíúàã ñèëàùñûç àäàìëàðû úÿíýÿë-
ëèêäÿ òÿê áóðàõìàüû ùå÷ àüëûíà áåëÿ ýÿòèðÿ áèëìèð. ×öíêè îíëàð
ùÿð äÿãèãÿ ãóëéàáàíû-úàíàâàðà ðàñò ýÿëÿ áèëÿðëÿð. Î, þçö êþìöð-
÷öëÿðè êÿíäÿ ãÿäÿð þòöðÿúÿêäèð, ÿýÿð úàäóýÿðèí îüëó éîëäà ãàð-
øûëàðûíà ÷ûõñà, îíäà áó éåðëÿðèí ÿí ìÿøùóð îâ÷óñóíóí îíà íåúÿ
äèâàí òóòäóüóíó îíëàð þç ýþçëÿðè èëÿ ýþðÿúÿêëÿð. Êàùèí îíà åëÿ
áèð òèëñèì âåðèá êè, ãóëéàáàíûäàí àçàúûã áåëÿ ãîðõóñó éîõäóð.
– Î íÿ äàíûøûð? Î íÿ äàíûøûð? Î íÿ äàíûøûð? – äåéÿ úàíàâàðëàð
äþíÿ-äþíÿ ñîðóøäóëàð.
Ñþùáÿò íÿ ãÿäÿð êè, úàäóýÿðëÿðäÿí ýåòìèðäè, Ìàóãëè Áàëäåî-
íóí ñþçëÿðèíè îíëàðà èçàù åäèðäè. Ëàêèí ãîúà îâ÷óíóí úàäóýÿðëÿð
ùàããûíäà äàíûøäûãëàðû Ìàóãëèíèí þçöíÿ áåëÿ éàõøû àéäûí äåéèëäè.
Î, úàíàâàðëàðà éàëíûç áóíó áàøà ñàëäû êè, êÿíääÿ îíà ìåùðèáàíëûã
ýþñòÿðÿí àðâàäëà êèøèíè òÿëÿéÿ ñàëûá òóòóáëàð.
– Ìÿýÿð èíñàíëàð áèð-áèðëÿðèíè äÿ òÿëÿéÿ ñàëûðëàð? – äåéÿ Áîç
Ãàðäàø ñîðóøäó.
– Î, áåëÿ äåéèð. Ìÿí þçöì äÿ éàõøû áàøà äöøÿ áèëìèðÿì. Ýþðö-
íöð, îíëàðûí ùàìûñû ãóäóðóá. Ìåññóàíû ÿðè èëÿ áèðëèêäÿ òÿëÿéÿ
ñàëìàã íÿ ö÷öíäöð? Îíëàðûí ìÿíèìëÿ íÿ ÿëàãÿñè? Ãûðìûçû ×è÷ÿê
212
ùàããûíäàêû áöòöí áó äàíûøûãëàð íÿäÿí þòðöäöð? Ôèêèðëÿøìÿê ëà-
çûìäûð. Îíëàð Ìåññóàéà íÿ åëÿìÿê ôèêðèíäÿ îëñàëàð äà, Áàëäåî
êÿíäÿ ãàéûòìàéûíúà ùå÷ áèð èøÿ áàøëàìàçëàð. Äåìÿê, áåëÿ...
– Ìàóãëè áóíó äåéèá, áàðìàüûíû áû÷àüûíûí äÿñòÿñèíÿ âóðà-âóðà
äÿðèí ôèêðÿ ýåòäè.
Áàëäåî èëÿ êþìöð÷öëÿð èñÿ áó âàõò éåðëÿðèíäÿí ãàëõûá áèð-
áèðèíèí àðäûíúà äöçöëÿðÿê úÿñàðÿòëÿ êÿíäÿ òÿðÿô öç ãîéäóëàð.
Ìàóãëè äåäè:
– Ìÿí áó ñààò èíñàí ñöðöñöíöí éàøàäûüû éåðÿ ýåäèðÿì.
Áîç Ãàðäàø êþìöð÷öëÿðèí ãàðàëàí êöðÿêëÿðèíÿ àúýþçëöêëÿ
áàõûá ñîðóøäó:
– Áÿñ áóíëàð?
– Îíëàðû äà ñèç ìàùíû èëÿ éîëà ñàëûí, – äåéÿ Ìàóãëè èðèøäè.
Ìÿí èñòÿìèðÿì êè, îíëàð êÿíäèí äàðâàçàñûíà èøûã èêÿí ÷àòñûíëàð.
Ñèç îíëàðû áóðàäà ëÿíýèäÿ áèëÿðñèíèçìè?
Áîç Ãàðäàø åòèíàñûçëûãëà äèøëÿðèíè àüàðòäû.
– Áèç îíëàðû àüàúà áàüëàíìûø êå÷è êèìè, ìåøÿäÿ ùåé ôûðëàí-
ìàüà, äþâðÿ âóðìàüà ìÿúáóð åäÿ áèëÿðèê.
– Áó, ëàçûì äåéèë. Ñèç àíúàã îíëàð ö÷öí áèð ãÿäÿð ìàùíû îõó-
éóí êè, éîëäà äàðûõìàñûíëàð. Ùÿì äÿ, Áîç Ãàðäàø, ìàùíû ÷îõ äà
öðÿêà÷àí îëìàñûí. Áàùèðÿ, ñÿí äÿ îíëàðëà ýåäèá ñÿñëÿðèíÿ ñÿñ âå-
ðÿðñÿí. Ýåúÿ äöøÿíäÿ ìÿíè êÿíäèí éàíûíäà ýþçëÿéÿðñèíèç. Áîç
Ãàðäàø î éåðè òàíûéûð.
– Êþðïÿ ö÷öí îâ ãîâëàìàã î ãÿäÿð äÿ àñàí èø äåéèë. Áÿñ ìÿí
íÿ âàõò éàòûá éóõóìó àëàúàüàì? – äåéÿ Áàùèðÿ ÿñíÿäèñÿ äÿ,
ýþçëÿðèíäÿí áåëÿ áèð ÿéëÿíúÿéÿ ñåâèíäèéè àéäûí ýþðöíöðäö. –
Ìÿí áó ëöòëÿð ö÷öí ýÿðÿê ìàùíû îõóéàì?! Éàõøû, íÿ äåéèðÿì,
îõóéàðàì.
Ñÿñè áöòöí ìåøÿéÿ éàéûëñûí äåéÿ ïàíòåð áîéíóíó àøàüû ÿéäè,
áèð àí ñîíðà èñÿ ÷îõ ñöðÿêëè “Îâóíóç óüóðëó îëñóí!” íèäàñû úÿí-
ýÿëëèéèí ñöêóòóíó ïîçäó. Ýöíäöçöí ýöíîðòà÷àüû åøèäèëÿí áó ýåúÿ
íÿðÿñè ÷îõ äÿùøÿòëè èäè. Ìåøÿ èëÿ éöéöðÿí Ìàóãëè áó ñÿñèí ýàù
ãöââÿòëÿíèá, ýàù äà çÿèôëÿéÿðÿê úÿíýÿëëèéÿ éàéûëäûüûíû, ñîíðà èñÿ
úàíñûõûúû áèð èíèëòèéÿ ÷åâðèëÿðÿê îíóí àðõà òÿðÿôèíäÿ, óçàãëàðäà
213
åøèäèëìÿç îëäóüóíà ãóëàã âåðèá ýöëöìñöíäö. Î, êþìöð÷öëÿðèí
ãà÷ûá áèð éåðÿ òîïëàøäûãëàðûíû âÿ Áàëäåîíóí ÿëèíäÿêè òöôÿíýèí
êöëÿêäÿí òèòðÿéÿí áàíàí éàðïàüû êèìè òèð-òèð ÿñäèéèíè äÿ ýþðäö.
×îõ êå÷ìÿäè êè, Áîç Ãàðäàø: “Éà-ëà-ùè! Éà-ëà-ùè!” – äåéÿ óëàäû.
Áó îâ ãèééÿñè ùÿìèøÿ Ñöðö íèëãàó, éÿíè éåêÿ áîç àíòèëîï àðäûíúà
ãà÷àðêÿí åøèäèëèðäè.
Èíäèñÿ áó ñÿñ, ñàíêè åéíè âàõòäà ìåøÿíèí ùÿð òÿðÿôèíäÿí óúàëûð,
ýåò-ýåäÿ éàõûíëàøûð, éàõûíëàøûð âÿ íÿùàéÿò, Ìàóãëèíèí ùÿíäÿâÿ-
ðèíäÿ, ëàï éàíûíäà ãóëàãáàòûðûúû úèíýèëòèéÿ ÷åâðèëÿðÿê áèðäÿí-áèðÿ
êÿñèëèðäè. Áó âàõò ö÷ úàíàâàð äà ñÿñ-ñÿñÿ âåðÿðÿê åëÿ óëàøûðäûëàð
êè, ùÿòòà Ìàóãëè áåëÿ àíä è÷ÿðäè êè, áöòöí Ñöðö áèðëèêäÿ òÿçÿ èç èëÿ
îâó ãîâàëàéûð. Ñîíðà äþðäö äÿ àüûç-àüûçà âåðèá Úÿíýÿëëèéèí Ñöáù
ìàùíûñûíû îõóäóëàð, ùÿì äÿ éàëíûç ãöââÿòëè úàíàâàð õèðòäÿéèíèí
÷ûõàðìàüà ãàäèð îëäóüó áöòöí ñÿñëÿðëÿ îõóäóëàð.
Íÿ áó ìàùíûíûí òÿñèðèíè, íÿ äÿ îíóí ùÿð áÿíäèíäÿêè õöñóñè
èñòåùçàíû ñþçëÿ íàüûë åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Ãîðõóéà äöøìöø
êþìöð÷öëÿðèí ãà÷ûá áóäàãëàðû øûããûëäàäà-øûããûëäàäà àüàúëàðà
äûðìàøäûãëàðûíû, Áàëäåîíóí èñÿ... äèëè äîëàøà-äîëàøà îâñóí-äóà
îõóäóüóíó åøèäÿí úàíàâàðëàð þç ìàùíûëàðûíû äàùà êèíàéÿëè îõó-
éóðäóëàð. Ñîíðà îíëàð éåðäÿ óçàíàðàã éóõóéà ýåòäèëÿð, þç çÿù-
ìÿòëÿðèëÿ äîëàíàí áöòöí úàíëûëàð êèìè, úàíàâàðëàð äà äöçýöí ùÿéàò
òÿðçè èëÿ éàøàéûðäûëàð; ùå÷ êÿñ éàòûá éóõóñóíó àëìàäàí éàõøû
èøëÿéÿ áèëìÿç.
Áó âàõò Ìàóãëè ñààòäà äîããóç ìèë éîë ýåäÿðÿê ñöðÿòëÿ èðÿëè-
ëÿéèð âÿ ñåâèíèðäè êè, íå÷ÿ àé èíñàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ éàøàìàñûíà
áàõìàéàðàã, àçàúûã äà îëñóí çÿèôëÿìÿìèøäèð. Î, éàëíûç áèð øåé
ùàããûíäà ôèêèðëÿøèðäè, î äà áó èäè êè, Ìåññóà èëÿ ÿðèíèí äöøäöêëÿðè
òÿëÿäÿí îíëàðû íÿ úöð îëóð-îëñóí (Ìàóãëè ùÿð úöð òÿëÿäÿí åùòèéàò
åäèðäè) ãóðòàðìàã ëàçûìäûð. Áóíäàí ñîíðà Ìàóãëè áöòöí êÿíääÿí
ãèñàñ àëìàüû ãÿò åòìèøäè.
Î, òàíûø äöçÿíëèéè âÿ îðàäàêû äõàê àüàúûíû ýþðÿíäÿ àðòûã òîðàí
ãîâóøìóøäó. Ìàóãëè Øèðõàíû þëäöðäöéö ýöí ñÿùÿð-ñÿùÿð Áîç Ãàð-
äàø îíó àüàúûí àëòûíäà ýþçëÿéèðäè. Áöòöí èíñàíëàðà ãàðøû íÿ ãÿäÿð
àúûãëû îëñà äà, óçàãäàí ýþçëÿðè êÿíä åâëÿðèíÿ ÷àòúàã Ìàóãëèíèí
214
öðÿéè ùÿéÿúàíëà äþéöíìÿéÿ áàøëàäû. Î ýþðäö êè, áó ýöí àäàìëàð
òàðëàäàí âàõòûíäàí òåç ãàéûäûáëàð âÿ èíäè þçëÿðè ö÷öí àõøàì éåìÿéè
ùàçûðëàìàã ÿâÿçèíÿ êÿíäèí îðòàñûíäàêû ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíà òîï-
ëàøûá íÿ èñÿ óúàäàí äàíûøûð, ãûøãûðûøûðëàð.
– Èíñàíëàð ìöòëÿã áèð-áèðëÿðè ö÷öí òÿëÿ ãóðìàëûäûðëàð, – äåéÿ,
Ìàóãëè þç-þçöíÿ äàíûøäû, – áóíñóç îíëàð êå÷èíÿ áèëìèðëÿð. Èêè
ýåúÿ áóíäàí ãàáàã Ìàóãëèíè òóòìàã èñòÿéèðäèëÿð, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð
êè, ùÿìèí ýåúÿäÿí ñîíðà ÷îõ-÷îõ éàüûøëàð éàüûá êÿñìèøäèð, èíäè
èñÿ íþâáÿ Ìåññóà èëÿ ÿðèíÿ ÷àòûáäûð. Ñàáàù, áèðèñè ýöí, éà äà ÷îõ
ýåúÿëÿð îíäàí ñîíðà éåíèäÿí íþâáÿ Ìàóãëèéÿ ÷àòàúàãäûð.
Î ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ùàñàðûí àëòûíäàí êå÷äè, Ìåññóàíûí äàõìà-
ñûíà ÷àòûá ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðèéÿ áàõäû. Ìåññóà ÿëëÿðè, àéàãëàðû áàüëû
ùàëäà îòàüûí îðòàñûíäà óçàíûá ýöúëÿ íÿôÿñ àëûð, èíèëäÿéèðäè. ßðèíè
èñÿ ãàéûøëà àëà-áÿçÿê ðÿíý ÷ÿêèëìèø ÷àðïàéûéà ñàðûìûøäûëàð. Äàõ-
ìàíûí êö÷ÿéÿ à÷ûëàí ãàïûñû êèï þðòöëìöø, ö÷-äþðä àäàì äà
áóðàäàúà îòóðóá êöðÿêëÿðèíè ãàïûéà ñþéêÿìèøäè.
Ìàóãëè áó êÿíäèí ãàéäà-ãàíóíóíà ÷îõ ýþçÿë áÿëÿä èäè. Î áè-
ëèðäè êè, àäàìëàð õþðÿê éåäèêëÿðè, ÷óáóã ÷ÿêäèêëÿðè, ñþùáÿò åòäèê-
ëÿðè âàõò áàøãà ùå÷ áèð èøëÿ ìÿøüóë îëìàçëàð. Àíúàã åëÿ êè éåéèá
ãóðòàðäûëàð, îíëàðäàí ãîðóíìàã ëàçûìäûð. Òåçëèêëÿ Áàëäåî ãàéû-
äàúàãäûð. Âÿ ÿýÿð úÿíýÿëëèêäÿí îíó ìàùíû èëÿ éîëà ñàëàíëàð þç
âÿçèôÿëÿðèíè ëàéèãèíúÿ éåðèíÿ éåòèðèáëÿðñÿ, îíäà ãîúàíûí áóðàäà
þç éåðëèëÿðèíÿ äàíûøìàëû ñþçö ÷îõäóð.
Îüëàí ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè ýèðèá, êèøè èëÿ ãàäûíûí áàüëàíìûø îë-
äóãëàðû ãàéûøëàðû êÿñäè, àüûçëàðûíà òûõàíìûø äÿñìàëëàðû ÷ûõàðòäû,
ñîíðà èñÿ îòàãäà îðà-áóðà áàõûá, ñöä àõòàðìàüà áàøëàäû.
– Ìÿí áèëèðäèì, ìÿí áèëèðäèì êè, î ìöòëÿã ýÿëÿúÿêäèð! – äåéÿ
Ìåññóà ùû÷ãûðûá àüëàäû. – Èíäè, ìÿí ëàï éÿãèí áèëèðÿì êè, î ìÿíèì
þç îüëóìäóð. – Áó ñþçëÿðè äåéèá î, Ìàóãëèíè ãóúàãëàéûá áàüðûíà
áàñäû.
Áó äÿãèãÿéÿ ãÿäÿð Ìàóãëè òàìàìèëÿ ñàêèò èäè, ëàêèí áóðàäà
ùÿòòà, þçö áåëÿ àüëàñûüìàç äÿðÿúÿäÿ òÿÿúúöá åòñÿ äÿ, áöòöí áÿ-
äÿíè òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû. Î, áèð ãÿäÿð ñóñäóãäàí ñîíðà:
– Áó ãàéûøëàð íÿ ö÷öíäöð? – äåéÿ ñîðóøäó. – Îíëàð ñèçèí ÿë-
àéàüûíûçû íÿ ö÷öí áàüëàìûøäûëàð?
215
 – Íÿ ö÷öí îëàúàã, – äåéÿ Ìåññóàíûí ÿðè àúûãëû-àúûãëû äèëëÿí-
äè, – ñÿíè îüóëëóüà ýþòöðìöøöê, áóíóí öñòöíäÿ áèçÿ úÿçà âåðèð-
ëÿð. Áèð áàõ, áöòöí áÿäÿíèì ãàí è÷èíäÿäèð.
Ìåññóà ùå÷ íÿ äåìÿäè, ëàêèí Ìàóãëè îíóí éàðàëàðûíà íÿçÿð
ñàëäû. Áó àí ÿðëÿ àðâàä îüëàíûí áèð-áèðèíÿ ñûõûëìûø äèøëÿðèíèí íåúÿ
õûð÷ûëäàäûüûíû åøèòäèëÿð.
– Áó êèìèí èøèäèð? – äåéÿ Ìàóãëè ñîðóøäó. – Îíëàð áóíà ýþðÿ
úàâàá âåðÿúÿêëÿð!
– Áöòöí êÿíäèí èøèäèð. Ìÿí áóðàäà äþâëÿòëè ùåñàá îëóíóðàì.
×îõëó ìàë-ãàðàì âàð. Èíäè äÿ ñÿíè îüóëëóüà ýþòöðìöøöê: ÿëëÿ-
ðèíÿ ôöðñÿò äöøöá, îíó äà, ìÿíè äÿ úàäóýÿð àäëàíäûðûðëàð.
– Ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðÿì. Ãîé Ìåññóà äàíûøñûí.
– Ìÿí ñÿíÿ ñöä éåäèðèðäèì, Íàõòó, éàäûíà ýÿëèðìè? – äåéÿ
Ìåññóà ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ ñîðóøäó. – Îíà ýþðÿ êè, ñÿí ìÿíèì îü-
ëóìñàí, ùÿìèí î ïÿëÿíý àïàðàí îüëóì. Áóíóí ö÷öíäöð êè, ìÿí
ñÿíè áó ãÿäÿð èñòÿéèðÿì. Îíëàð äåéèðëÿð êè, ìÿí ñÿíèí, éÿíè ãóë-
éàáàíûíûí àíàñûéàì, áóíà ýþðÿ äÿ þëìÿëèéÿì.
Ìàóãëè ñîðóøäó:
– Áÿñ, ãóëéàáàíû íÿ äåìÿêäèð? Þëöìö ìÿí ýþðìöøÿì:
Êèøè ýþçàëòû îíà áàõäû. Ëàêèí Ìåññóà ýöëöá ÿðèíÿ äåäè:
– Ýþðäöíìö? Ìÿí áèëèðäèì, ìÿí ñÿíÿ äåéèðäèì êè, î, ãóëéà-
áàíû äåéèë. Î, ìÿíèì îüëóìäóð, ìÿíèì áàëàìäûð!
– Èñòÿð îüëóí îëñóí, èòÿð ãóëéàáàíû, áóíóí èíäè áèçÿ õåéðè íÿ-
äèð? – äåéÿ ÿðè úàâàá âåðäè. – Èíäè ñÿíèíëÿ ìÿí þçöìöçö þëìöø
áèëìÿëèéèê.
Ìàóãëè ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðû ýþñòÿðèá äåäè:
– Áàõ, î éîë úÿíýÿëëèêäÿí êå÷èð. ßëëÿðèíèç, àéàãëàðûíûç à÷ûã-
äûð. ×ûõûí ýåäèí.
– Áèç úÿíýÿëëèéÿ... ñÿí ãÿäÿð áÿëÿä äåéèëèê, ìÿíèì áàëàì,
– äåéÿ Ìåññóà äèëëÿíäè. – Ìÿí ÷îõ ãà÷à áèëìèðÿì.
ßðè äåäè:
– Àäàìëàð äàëûìûçúà òþêöëöøöá áèçè éåíÿ äÿ áóðàéà ýÿòèðÿðëÿð.
Ìàóãëè îâ áû÷àüûíûí óúóíó îâúóíóí è÷èíÿ ñöðòÿðÿê:
– Ùì! – äåäè. – Ùÿëÿëèê, ìÿí áó êÿíääÿ ùå÷ êÿñÿ ïèñëèê åëÿ-
ìÿê èñòÿìèðÿì. Àíúàã àüëûì êÿñìèð êè, îíëàð ñÿíè äàéàíäûðñûí-
216
ëàð. Áèð àçäàí ñîíðà îíëàð þç áàøëàðûíûí ùàéûíà ãàëàúàãëàð. Àùà! –
Î, áàøûíû ãàëäûðûá, àüàúëàðûí àðõà òÿðÿôèíäÿí åøèäèëÿí ãûøãûðûãëàðà,
îðà-áóðà ãà÷ûøàí àäàìëàðûí àéàã ñÿñëÿðèíÿ ãóëàã âåðäè. – Àõûð êè,
îíëàð Áàëäåîíó áóðàõûáëàð ýÿëèá.
Ìåññóà:
– Îíó ñÿùÿð ýþíäÿðìèøäèëÿð êè, ñÿíè þëäöðñöí, – äåäè. – Áÿñ,
íÿ éàõøû îíà ðàñò ýÿëìÿìèñÿí?
– Ùÿ, áèç... ìÿí îíó ýþðäöì. Èíäè, îíóí áóðàäà äàíûøìàüà
ñþçö ÷îõäóð. Î, ñþùáÿòèíè ãóðòàðàíà êèìè äÿ ÷îõ èøëÿð ýþðìÿê îëàð.
Àíúàã ÿââÿëúÿ áó àäàìëàðûí íÿ ôèêèðäÿ îëäóãëàðû, íÿ èñòÿäèêëÿðèíè
þéðÿíìÿê ëàçûìäûð. Ùÿëÿëèê, ñèç äÿ ôèêèðëÿøèí, ýþðöí ùàðàéà ýåò-
ìÿê ñèçèí ö÷öí éàõøûäûð, ìÿí ãàéûäàíäà ìÿíÿ äåéÿðñèíèç.
Î, ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà àòûëäû âÿ ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíäà òîïëà-
øàíëàðûí äàíûøûüû àéäûí åøèäèëÿíÿ êèìè, éåíÿ äÿ êÿíä ùàñàðûíûí
äèáè èëÿ ýèçëÿíÿ-ýèçëÿíÿ èðÿëèëÿäè.
Áàëäåî éåðäÿ óçàíûá, þñêöðöð, óôóëäàéûð, ãàëàíëàð èñÿ îíó
äþâðÿéÿ àëûá, äàëáàäàë ñóàëëàð âåðèðäèëÿð. Ñà÷ëàðû ïûðòëàøìûø, àüàú-
ëàðà äûðìàøìàãäàí ÿëëÿðèíèí, àéàãëàðûíûí äÿðèñè úûçûëìûø, ñèéðèë-
ìèø ãîúà îâ÷ó ÷ÿòèíëèêëÿ äàíûøà áèëñÿ äÿ, þçöíöí áó äÿãèãÿ áþ-
éöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó ÿëà äÿðê åäèðäè. Àäàìëàðûí ìà-
ðàüûíû äàùà äà øèääÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí î, àðàáèð àüçûíû à÷àðàã øåé-
òàíëàð, ãóëéàáàíûëàð, òèëñèìëÿð ùàããûíäà áèð-èêè êÿëìÿ þòÿðè äàíû-
øûð âÿ áóíóíëà äà ñþùáÿòèíèí íÿ ùàãäà ýåäÿúÿéèíÿ èøàðÿ âóðóðäó.
Íÿùàéÿò, î, ñó èñòÿäè.
– Áåëÿ! – äåéÿ Ìàóãëè þç-þçöíÿ äèëëÿíäè. – Åëÿ ùåé áîø-áîø
÷ÿðÿíëÿéèðëÿð! Èíñàíëàð ìåéìóíëàðëà ãàí ãàðäàøûäûð. Î, ÿââÿëúÿ
ñó èëÿ àüçûíû éàõàëàéàðàã, ñîíðà ÷óáóã éàíäûðûá ÷ÿêÿúÿê, éàëíûç
áöòöí áóíëàðû ãóðòàðàíäàí ñîíðà ñþçÿ áàøëàéàúàãäûð. Éàìàíúà
àõìàã îëóðëàð áó èíñàíëàð! Áàëäåî þç íàüûëëàðû èëÿ îíëàðûí ãóëàã-
ëàðûíû äîëäóðìàéûíúàéà ãÿäÿð, Ìåññóàéà ýþçÿò÷è ãîéìàçëàð. Äå-
éÿñÿí, ìÿí þçöì äÿ áóíëàð êèìè òÿíáÿë îëóðàì!
Î, ñèëêèíèá, éåíèäÿí äàõìàéà òÿðÿô ñèâèøäè. Ïÿíúÿðÿíèí éàíû-
íà ÷àòàíäà ùèññ åòäè êè, êèì èñÿ îíóí àéàüûíû àñòàúà éàëàäû.
Ìàóãëè äþíöá áàõäûãäà Àíà Úàíàâàðû òàíûäû.
217
 – Àíà, ñÿí áóðàäà íÿ åäèðñÿí? – ñîðóøäó.
– Ìÿí áàëàëàðûìûí ìåøÿäÿ íåúÿ îõóäóãëàðûíû åøèäèá, ùàìû-
äàí ÷îõ èñòÿäèéèìèí äàëûíúà ýÿëäèì. Áàëà Ãóðáàüà, ìÿí ñÿíÿ ñöä
âåðÿí àðâàäû ýþðìÿê èñòÿéèðÿì, – äåéÿ øåùäÿí èñëàíìûø Àíà
Úàíàâàð úàâàá âåðäè.
– Îíóí ãîëëàðûíû, ãû÷ëàðûíû áàüëàìûøäûëàð, þëäöðìÿê èñòÿéèðëÿð.
Ìÿí ãàéûøëàðû êÿñäèì, èíäè î, ÿðè èëÿ áèðëèêäÿ úÿíýÿëëèéÿ ÷ûõûá
ýåäÿúÿêäèð.
– Îíëàðà áÿëÿä÷èëèê åäÿðÿì. Ìÿí ãîúàëìûøàì, àíúàã äèøëÿ-
ðèì ùÿëÿ êÿñÿðäÿí äöøìÿéèáäèð. – Àíà Úàíàâàð äàë àéàãëàðû öñòÿ
ãàëõàðàã ïÿíúÿðÿäÿí ãàðàíëûã äàõìàéà áàõäû.
Ñîíðà î, éåíèäÿí äþðä ïÿíúÿñè öñòöíäÿ äàéàíûá, éàëíûç áóíó
äåäè:
– Ñÿíÿ èëê äÿôÿ ìÿí ñöä âåðìèøÿì, àíúàã Áàùèðÿ äöç äåéèð:
èíñàí ýåú-òåç èíñàíûí éàíûíà ãàéûäûð.
Ìàóãëè ÷îõ ãÿìëè-ãÿìëè:
– Áÿëêÿ äÿ, – äåäè, – àíúàã èíäè ìÿí áó éîëäàí óçàüàì. Áó-
ðàäà ýþçëÿ, àììà åëÿ åò êè, î, ñÿíè ýþðìÿñèí.
– Ñÿí ùå÷ âàõò ìÿíäÿí ãîðõìàìûñàí, Áàëà Ãóðáàüà, – äåéÿ
Àíà Úàíàâàð àçàúûã êÿíàðà ÷ÿêèëèá ùöíäöð îòëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ýèç-
ëÿíäè, î, áó èøè ùÿìèøÿ ÷îõ ýþçÿë áàúàðûðäû.
Ìàóãëè èñÿ éåíÿ ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðèéÿ ñû÷ðàéàðàã øÿí áèð òÿðçäÿ
äåäè:
– Áó ñààò ùàìû Áàëäåîíóí áàøûíà òîïëàøûá, î äà îëìàéàí øåé-
ëÿð óéäóðóá äàíûøûð. Åëÿ êè ãîúà îâ÷ó íàüûëûíû ãóðòàðäû, àäàìëàð
ÿëëÿðèíäÿ Ãûðìûçû ×è÷ÿê áóðàéà ýÿëèá, ñèçèí èêèíèçè äÿ éàíäûðà-
úàãëàð. Íåúÿ îëñóí?
Ìåññóà:
– Ìÿí ÿðèìëÿ äàíûøìûøàì, – äåäè. – Áóðàäàí Êàíùèâàðà ãÿ-
äÿð îòóç ìèëäèð. ßýÿð, áèç áó ýåúÿ þçöìöçö îðàéà éåòèðÿ áèëñÿê,
ñàü ãàëàðûã. Éîõñà þëÿúÿéèê.
– Ñèç þëìÿéÿúÿêñèíèç. Áó ýåúÿ ùå÷ êèì êÿíäèí äàðâàçàñûí-
äàí áàéûðà ÷ûõà áèëìÿéÿúÿê. Éàõøû, áÿñ î, íÿ åäèð?
Ìåññóàíûí ÿðè äàõìàíûí êöíúöíäÿ äèç öñòÿ ÷þêöá éåðè ãàçûðäû.
218
 – Îðàäà îíóí ïóëó âàð, – äåéÿ Ìåññóà úàâàá âåðäè. – Áèç
þçöìöçëÿ áàøãà ùå÷ áèð øåé ýþòöðÿ áèëìÿðèê.
– Ùÿ, áèëäèì! Î, ÿëäÿí-ÿëÿ ýÿçÿí, ùÿìèøÿ äÿ ñîéóã îëàí øåéè
äåéèðñÿí. Ìÿýÿð î, áàøãà éåðëÿðäÿ äÿ ëàçûì îëóð?
Êèøè àúûãëû-àúûãëû îíà áàõûá äîíãóëäàíäû.
– Áó, ãóëéàáàíû-çàä äåéèë, àõìàãäûð. Ùå÷ íÿ áàøà äöøìöð. Áó
ïóëà ìÿí àò àëà áèëÿðÿì. Áèçè î ãÿäÿð äþéöáëÿð êè, òàãÿòäÿí äöø-
ìöøöê, ãà÷ûá ãóðòàðà áèëìÿðèê. Áöòöí êÿíä àðäûìûçúà äöøÿúÿêäèð.
– Äåäèì êè, ùå÷ êèì ñèçèí äàëûíûçúà ýÿëìÿéÿúÿêäèð. Ìÿí
ãîéìàðàì êè, îíëàð áóðàäàí êÿíàðà ÷ûõñûíëàð. Àíúàã éåíÿ äÿ àò
àëìàã éàõøû îëàð, Ìåññóà ýöúäÿí äöøöáäöð.
Êèøè àõûðûíúû ðóïèéÿ ãÿäÿð áöòöí ïóëëàðûíû ãóðøàüûíûí àëòûíäàí
áåëèíÿ ñàðûéûá àéàüà ãàëõäû. Ìåññóà Ìàóãëèíèí êþìÿéèëÿ ïÿíúÿ-
ðÿäÿí ùÿéÿòÿ ÷ûõäû. Ýåúÿíèí ñÿðèí ùàâàñû îíó áèð ãÿäÿð äèð÷ÿëòäè,
ëàêèí óëäóçëàðûí çÿèô èøûüûíäà úÿíýÿëëèê óçàãäàí ãàðàíëûã âÿ âà-
ùèìÿëè ýþðöíöðäö...
– Êàíùèâàðà ýåäÿí éîëó òàíûéûðñûíûçìû? – äåéÿ Ìàóãëè ïû÷ûëòû
èëÿ ñîðóøäó.
Îíëàð áàøëàðûíû òÿðïÿòäèëÿð.
– Ëàï éàõøû. Éàäûíûçäà ãàëñûí êè, ùå÷ íÿäÿí ãîðõìàã ëàçûì äå-
éèë. Þçöíöç äÿ òÿëÿñìÿéèí. Àíúàã... àíúàã úÿíýÿëëèêëÿ ýåäÿíäÿ
îëà áèëÿð êè, àðõà òÿðÿôäÿí âÿ ãàáàãäàí ìàùíû ñÿñè åøèäÿñèíèç...
Ìåññóàíûí ÿðè äåäè:
– Ñÿí åëÿ ôèêèðëÿøìÿ êè, ÿýÿð äèðè-äèðè òîíãàëäà éàíäûðûëìàã
ãîðõóñó îëìàñàéäû, áèç ýåúÿ âàõòû úÿíýÿëëèéÿ ýèðìÿéÿ úöðÿò
åäÿðäèê. ×àðÿìèç éîõäóð. Èíñàíëàðûí ÿëèíäÿ þëìÿêäÿíñÿ, ãîé áè-
çè âÿùøè ùåéâàíëàð ïàð÷àëàñûí.
Ìåññóà Ìàóãëèéÿ áàõûá ýöëöìñöíäö.
Ôèêðè äàüûíûã ùåéâàí áàëàñûíà åéíè øåéè éöç äÿôÿ òÿêðàð åäÿí
Áàëó êèìè Ìàóãëè äàâàì åòäè:
– Ìÿí ñèçÿ äåéèðÿì êè, úÿíýÿëëèêäÿ ùå÷ êÿñèí äèøè ñèçÿ òî-
õóíìàéàúàãäûð, ùå÷ êÿñèí ïÿíúÿñè ñèçèí öñòöíöçÿ ãàëõìàéàúàã-
äûð. Ñèç Êàíùèâàðà ÷àòàíà ãÿäÿð ùå÷ áèð èíñàí, ùå÷ áèð ùåéâàí ñèçè
äàéàíäûðìàéàúàãäûð. Ñèçèí ìöùàôèçÿ÷èëÿðèíèç îëàúàãäûð. – Î,
219
úÿëä Ìåññóàéà òÿðÿô äþíöá ñîðóøäó: – ßðèí ìÿíÿ èíàíìûð, ñÿí
äÿ ìÿíÿ èíàíìûðñàí?
– ßëáÿòòÿ, èíàíûðàì, ìÿíèì áàëàì! Èñòÿð èíñàí îë, èñòÿð úÿí-
ýÿëëèêäÿí ýÿëìèø úàíàâàð – ôÿðãè éîõäóð, ìÿí ñÿíÿ èíàíûðàì.
– Î, ìÿíèì õàëãûìûí ìàùíûñûíû åøèäÿíäÿ ãîðõàúàãäûð. Àíúàã
ñÿí ùÿð øåéè áàøà äöøÿúÿêñÿí. Èíäè éîëà äöøöí, þçöíöç äÿ òÿëÿñ-
ìÿéèí, îíà ýþðÿ êè, òÿëÿñìÿê ëàçûì äåéèë: äàðâàçà áàüëûäûð.
Ìåññóà ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàéàðàã Ìàóãëèíèí àéàãëàðûíà äöø-
äö. Ëàêèí îüëàí áöòöí áÿäÿíè èëÿ òèòðÿéÿðÿê òåç ãàäûíû ãàëäûðäû.
Îíäà Ìåññóà Ìàóãëèíèí áîéíóíà ñàðûëàðàã, áó àí éàäûíà ñàëà
áèëäèéè ÿí ìåùðèáàí ñþçëÿðëÿ îíó îõøàäû.
Îíëàð éîëà äöøöá, úÿíýÿëëèéÿ òÿðÿô àðàëàíàíäà Àíà Úàíàâàð
ýèçëÿíäèéè éåðäÿí ÷ûõäû.
Ìàóãëè äåäè:
– Îíëàðû àïàð þòöð. ×àëûø, úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû áèëñèí êè, îíëàðà
òîõóíìàã îëìàç. Áàùèðÿíè ñÿñëÿ, áóðàéà ýÿëñèí.
Áîüóã âÿ óçóí óëàìàã ñÿñè ýåúÿíèí ñöêóòóíó ïîçóá, ñîíðà
åøèäèëìÿç îëäó. Ìàóãëè áó âàõò Ìåññóàíûí ÿðèíèí íåúÿ äèêñèíÿ-
ðÿê ýåðèéÿ äþíäöéöíö, éåíèäÿí äàõìàéà òÿðÿô ãà÷ìàã èñòÿäèéèíè
ýþðäö.
– Ýåò, ýåò! – äåéÿ Ìàóãëè îíó öðÿêëÿíäèðäè, – àõû ìÿí ñèçÿ
äåìèøäèì êè, éîëäà îëà áèëñèí, ìàùíû ñÿñè åøèäÿúÿêñèíèç. Î ñèçè
Êàíùèâàðà ãÿäÿð àïàðûá þòöðÿúÿêäèð. Áó, úÿíýÿëëèéèí Èíàéÿòèäèð.
Ìåññóà ÿðèíè èðÿëèéÿ èòÿëÿäè. ßð èëÿ àðâàä, îíëàðûí àðäûíúà äà
Àíà Úàíàâàð ãàðàíëûãäà ýþçäÿí èòÿí êèìè Áàùèðÿ àç ãàëà Ìàóã-
ëèíèí àéàãëàðû àëòûíäàí ñû÷ðàéûá ÷ûõàðàã îíóí ãàðøûñûíäà äàéàíäû.
– Ìÿí ñÿíèí ãàðäàøëàðûíûí éåðèíÿ õÿúàëÿò ÷ÿêèðÿì, – äåéÿ
ãàðà ïàíòåð ìûðûëäàäû.
Ìàóãëè ñîðóøäó:
– Íåúÿ? Ìÿýÿð îíëàð Áàëäåî ö÷öí ïèñìè îõóéóðäóëàð?
– Éîõ, ùÿääèíäÿí àðòûã éàõøû îõóéóðäóëàð! Ùÿääèíäÿí àðòûã!
Îíëàð ùÿòòà ìÿíè äÿ þç ãöðóðóìó óíóòìàüà ìÿúáóð åëÿìèøäèëÿð.
Ìÿíè àçàä åäÿí î ñûíûã ãûôûëà àíä îëñóí, ëàï éàç ÷àüëàðûíäà îëäó-
üó êèìè úÿíýÿëëèêäÿ îðà-áóðà ãà÷ûá ìàùíû îõóéóðäóì. Áÿñ, ñÿ-
ñèìèçè åøèòìèðäèí?
220
 – Ìÿíèì áàøûì áàøãà èøÿ ãàðûøìûøäû. Éàõøûñû áóäóð êè, áóíó
Áàëäåîäàí ñîðóø, ýþð ìàùíû õîøóíà ýÿëèáìè. Éàõøû, áÿñ äîñòëà-
ðûìûç ùàðäà ãàëäû? Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, èíñàí ñöðöñöíäÿí áèðúÿ íÿ-
ôÿðè áåëÿ, êÿíäèí äàðâàçàñûíäàí áàéûðà ÷ûõà áèëìÿñèí.
– Áÿñ, îíäà äîñòëàðûìûçû íåéëÿéèðñÿí? – äåéÿ Áàùèðÿ ñîðóøäó.
Î, ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí ýþçëÿðèíè Ìàóãëèäÿí ÷ÿêìÿäÿí àéàüûíûí
áèðèíè ýþòöðöð, î áèðèíè ãîéóð âÿ ýåò-ýåäÿ äàùà óúàäàí ìûðûëäà-
éûðäû. – Îíëàðû ìÿí äÿ ñàõëàéà áèëÿðÿì, Áàëàúà Ãàðäàø. Áèçèì î
úöð îõóìàüûìûç, èíñàíëàðûí ãà÷ûá àüàúëàðà ÷ûõìàñû ìÿíè éàìàí
ùÿâÿñëÿíäèðèá. Ýöíäöç âàõòû, èøûãäà ñÿùÿðäÿí àõøàìà ãÿäÿð îí-
ëàðûí àðäûíúà ãà÷ìûøàì. Úàíàâàðëàð ìàðàëû ýöääöêëÿðè êèìè, áö-
òöí ýöíö îíëàðû ýöäìöøÿì. Ìÿí Áàùèðÿéÿì, Áàùèðÿ, Áàùèðÿ! Þç
êþëýÿìëÿ îéíàäûüûì êèìè, îíëàðëà îéíàéûðäûì. Áàõ, áåëÿ!
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà íÿùÿíý ïàíòåð áèð ïèøèê ÷åâèêëèéèëÿ éåðèí-
äÿí äèê ñû÷ðàéûá, éóõàðûéà ãàëõäû. Àüàúäàí ãîïìóø éàðïàüû ýþé-
äÿ îéíàòìàüà áàøëàäû. Î, ïÿíúÿëÿðèíè ýàù ñàüà, ýàù ñîëà ÷àëûð,
ùàâàíû âûéûëòû èëÿ éàðûðäû, ñîíðà äþðä ïÿíúÿñè öñòÿ ñÿññèçúÿ éåðÿ
äöøäö, éåíèäÿí éóõàðûéà àòûëäû, ñîíðà áèð äàùà áóíó òÿêðàð åòäè.
Î, ýåò-ýåäÿ äàùà óúàäàí õîðóëäàéûð, ìûðûëäàéûð, þç ñÿñè èëÿ ãàé-
íàìàãäà îëàí ãàçàíäàí ÷ûõàí áóõàðûí ñÿñèíè õàòûðëàäûðäû.
– Ìÿí Áàùèðÿ, ýåúÿ âàõòû úÿíýÿëëèêäÿéÿì. Ýåúÿëÿð ìÿíèì
áöòöí ýöúöì þçöìäÿ îëóð. Êèì ìÿíèì ãàáàüûìäà äàéàíà áèëÿð?
Áàëàúà Ãàðäàø, ìÿí ïÿíúÿìèí áèð çÿðáÿñè èëÿ ñÿíèí áàøûíû õûíúûì-
õûíúûì åäÿ áèëÿðäèì. Îíäà êÿëëÿí þëöâàé éàé ãóðáàüàñû êèìè
éàñòûëàíàðäû!
– Íÿ îëàð, âóð! – äåéÿ Ìàóãëè úÿíýÿëëèê äèëèíäÿ éîõ, êÿíäèí
äèëèíäÿ äàíûøäû.
Èíñàí íèòãèíè åøèäÿí Áàùèðÿ äÿðùàë ñàêèò îëäó; àçàúûã ýåðèéÿ
÷ÿêèëèá òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ äàë àéàãëàðû öñòöíäÿ øþíýöäö, áåëÿ êè, áàøû
Ìàóãëèíèí áàøûíûí òóøóíäà îëäó. Ìàóãëè äèêáàø úàíàâàð áàëàëà-
ðûíà áàõäûüû êèìè, éåíÿ äÿ ïàíòåðèí çöìðöä òÿê éàøûë ýþçëÿðèíèí
è÷èíÿ äèããÿòëÿ áàõäû. Áàùèðÿíèí éàøûë áÿáÿêëÿðèíèí äÿðèíëèéèíäÿêè
ãûðìûçû èøûã, äÿíèçäÿêè ìàéàê êèìè ñþíìÿéèíúÿéÿ âÿ ïàíòåð
ýþçëÿðèíè éàéûíäûðìàéûíúàéà ãÿäÿð îüëàí íÿçÿðëÿðèíè îíäàí ÷ÿê-
221
ìÿäè. Áàùèðÿíèí áàøû ýåò-ýåäÿ àøàüûéà åíèðäè, íÿùàéÿò î, ãàøîâ
êèìè úîä ãûðìûçû äèëèíè ÷ûõàðäûá, Ìàóãëèíèí àéàüûíû éàëàäû.
– Áàùèðÿ, Áàùèðÿ, Áàùèðÿ! – äåéÿ îüëàí ïû÷ûëäàéàðàã èíàäëà
îíóí áîéíóíó âÿ òèòðÿéÿí êöðÿéèíè òóìàðëàéûðäû. – Ñàêèò îë, ñàêèò
îë! Áóíà ýåúÿ ìöãÿññèðäèð, ñÿíäÿ òÿãñèð éîõäóð!
– Ùàìûñû, éàëíûç ýåúÿ âàõòû äóéäóüóì áó èéëÿðäÿíäèð, – äåéÿ
Áàùèðÿ ïåøìàí÷ûëûãëà äèëëÿíäè. – Åëÿ áèë êè, ùàâà ìÿíè ÷àüûðûð.
Éàõøû áÿñ ñÿí áóíó ùàðàäàí áèëèðñÿí?
Ùèíä êÿíäëÿðèíèí ÿòðàôûíäà ùàâà ìöõòÿëèô èéëÿðëÿ äîëó îëóð,
øÿðàá âÿ éà ìóñèãè èíñàíà íåúÿ òÿñèð åäèðñÿ, áóðíó èëÿ äóéìàüà,
ôèêèðëÿøìÿéÿ àäÿò åòìèø éûðòûúû ùåéâàíà äà èé î úöð òÿñèð åäèð.
Ìàóãëè ïàíòåðè áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ äÿ ñûüàëëàäûãäàí ñîíðà, íÿùà-
éÿò, î ñàêèòëÿøäè âÿ îúàã éàíûíäà èñèíÿí ïèøèê êèìè ïÿíúÿëÿðèíè
ñèíÿñè àëòûíà éûüûá éåðÿ ÷þêäö, ýþçëÿðè ãûéûëäû.
Áèð ãÿäÿð ñóñäóãäàí ñîíðà Áàùèðÿ äåäè:
– Ñÿí ùÿì áèçäÿíñÿí, ùÿì äÿ áèçäÿí äåéèëñÿí, ùÿì úÿíýÿë-
ëèêäÿíñÿí, ùÿì äÿ éîõ. Ìÿí èñÿ àíúàã ãàðà ïàíòåðÿì. Ìÿí ñÿñè
ñåâèðÿì, Áàëàúà Ãàðäàø.
– Àüàúûí àëòûíäà îíëàðûí ñþùáÿòè íÿ ö÷öíñÿ ÷îõ óçóí ÷ÿêäè,
– äåéÿ Ìàóãëè Áàùèðÿíèí àõûðûíúû ñþçëÿðèíÿ ÿùÿìèééÿò âåð-
ìÿäÿí äèëëÿíäè. – Éÿãèí, Áàëäåî éåíè-éåíè ÿùâàëàòëàð óéäóðóð.
Òåçëèêëÿ îíëàð áóðàéà ýÿëÿúÿêëÿð êè, áó àðâàäëà ÿðèíè òÿëÿäÿí
÷ûõàðäûá, Ãûðìûçû ×è÷ÿéèí è÷ÿðèñèíÿ àòñûíëàð. Àíúàã ýþðÿúÿêëÿð
êè, òÿëÿ áîìáîøäóð. Ùà-ùà-ùà!
Áàùèðÿ äåäè:
– Éîõ, éàõøû îëàð êè, ýÿëèá òÿëÿäÿ ìÿíè ýþðñöíëÿð! Ìÿíè ýþðÿí-
äÿí ñîíðà àç-àçëàðû è÷ÿðèäÿí ÷ûõìàüà úöðÿò åäÿð. Ìÿí ãÿôÿñÿ
áèðèíúè äÿôÿ ýèðìèðÿì. ×ÿòèí àüëûì êÿñèð êè, îíëàð ìÿíè òóòóá
êÿíäèðëÿ ñàðûéà áèëñèíëÿð.
– Àíúàã, áàõ, àüûëëû îë! – äåéÿ Ìàóãëè ýöëÿ-ýöëÿ ðàçûëûã âåðäè.
Ëàêèí ïàíòåð àðòûã îüðóí-îüðóí èðÿëèëÿéÿðÿê äàõìàéà ýèðìèø-
äè. Î, è÷ÿðèíè ãîõëàéûá:
– Áðð! – äåäè, – áóðàäà èíñàí èéè ýÿëèð. Àíúàã ÷àðïàéû, ìÿí
Óäàéïóð êíéàç ùåéâàíõàíàñûíäà îëàðêÿí éàòäûüûì ÷àðïàéûéà
îõøàéûð. Ùÿ, èíäèñÿ ìÿí óçàíûðàì!
222
 Ìàóãëè áó âàõò íÿùÿíý ùåéâàíûí àëòûíäà ÷àðïàéûíûí êÿíäèð
òîðóíóí úûðûëäàäûüûíû åøèòäè!
– Ìÿíè àçàä åòìèø ñûíûã ãûôûëà àíä îëñóí, îíëàð åëÿ ôèêèðëÿøÿ-
úÿêëÿð êè, áþéöê áèð øåé òóòóáëàð. Ýÿë îòóð éàíûìäà, Áàëàúà Ãàð-
äàø. Èêèìèç áèðëèêäÿ îíëàðà óüóðëó îâ àðçóëàéàã.
– Éîõ, ìÿíèì ôèêðèì áàøãàäûð. Èíñàí ñöðöñö áèëìÿìÿëèäèð êè,
áó îéóíäà ìÿíèì äÿ ÿëèì âàð. Ñÿí þç èøèíäÿ îë, ìÿí îíëàðû ýþð-
ìÿê èñòÿìèðÿì.
Áàùèðÿ:
– Ãîé ñÿí äåéÿí îëñóí, – äåäè. – Áóäóð, îíëàð ýÿëèðëÿð.
Êÿíäèí î áàøûíäà ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíäà ýåò-ýåäÿ äàùà óúà-
äàí äàíûøìàüà áàøëàéûðäûëàð. Íÿùàéÿò, ãûøãûðûã ãîïäó, àäàìëàð
ÿëëÿðèíäÿêè ÷îìàãëàðû, áàìáóê äÿéÿíÿêëÿðèíè, îðàãëàðû, áû÷àãëàðû
ùàâàäà éåëëÿäÿ-éåëëÿäÿ, ñÿñ-êöéëÿ êö÷ÿàøàüû àõûøäûëàð. Ùàìûäàí
èðÿëèäÿ Áàëäåî éöéöðöðäö, ãàëàíëàðû äà îíäàí ýåðèéÿ ãàëìàìàüà
÷àëûøûð âÿ ãûøãûðûðäûëàð:
– Úàäóýÿðëÿðèí èêèñèíè äÿ îðòàéà ÷ÿêèí! Åâëÿðèíÿ îä âóðìàã
ëàçûìäûð, ãîé þçëÿðè äÿ éàíñûíëàð, åâëÿðè äÿ. Ãóëéàáàíû èëÿ äóðóá-
îòóðìàüûí íÿ îëäóüóíó áèç ýÿðÿê îíëàðà ýþñòÿðÿê. Éîõ, îíëàðû
ÿââÿëúÿ ìþùêÿì ÿçèøäèðìÿê ëàçûìäûð! Ìÿøÿë éàíäûðûí! Ìÿøÿëè
÷îõ åëÿéèí!
Èçäèùàì ãàïûéà éåòèøÿíäÿ áèð áàëàúà ÷ÿòèíëèéÿ ðàñò ýÿëäè –
úÿôòÿíè à÷ìàã ëàçûì èäè. Ãàïû ìþùêÿì áàüëàíìûøäû. Àíúàã ÷îõ
÷ÿêìÿäè êè, úÿôòÿ éåðèíäÿí ãîïäó, ìÿøÿëëÿðèí èøûüû îòàüà äöøäö.
Ãàðà, ãîðõóíú Áàùèðÿ ÷àðïàéûíûí öñòöíäÿ óçàíàðàã öñò-öñòÿ ÷àð-
ïàçëàäûüû ïÿíúÿëÿðèíè àçàúûã àøàüûéà ñàëëàìûøäû. Áèð äÿãèãÿ äÿù-
øÿòëè ñöêóò è÷ÿðèñèíäÿ êå÷äè. Ãàáàã úÿðýÿäÿ àäàìëàð ýåðè äþíöá
âàð ýöúëÿðèëÿ áèð-áèðèíè èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ áàéûðà úàí àòûðäûëàð. Áó àí
Áàùèðÿ ùàìûíûí ýþçö áàõà-áàõà ëÿççÿòëÿ ÿñíÿäè, î, éàëíûç þçöíÿ
òàé áèëäèéèíè òÿùãèð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áó úöð ÿñíÿðäè. Áûüëû äîäàã-
ëàðû éóõàðûéà ãàëõûá àðàëàíäû, ãûðìûçû äèëèíèí óúó öñò òÿðÿôÿ ãàòëàíäû,
àëò ÷ÿíÿñè ýåò-ýåäÿ ñèíÿñèíÿ äîüðó åíÿðÿê î ãÿäÿð à÷ûëäû êè, ãàí
ðÿíýëè õèðòäÿéè ýþðöíìÿéÿ áàøëàäû; àüçûíûí ãàðà ôîíóíäà ÷îõ éåêÿ
äèøëÿðè àéäûí ñå÷èëèðäè. Ñîíðà îíëàð áèð-áèðèíÿ äÿéÿðÿê ïîëàä ãàïû
ñöðýöñö êèìè øàããûëäàäû. Áèð äÿãèãÿ êå÷ìèø êö÷ÿ áîìáîø áîøàëäû.
223
Áàùèðÿ ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà ñû÷ðàéûá Ìàóãëè èëÿ éàíàøû äàéàíäû.
Ãîðõóäàí áàøëàðûíû èòèðìèø èíñàíëàð èñÿ áèð-áèðèíè èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ,
áöäðÿéÿ-áöäðÿéÿ ãà÷ûá äàõìàëàðà äîëóøóðäóëàð.
Áàùèðÿ ñàêèòúÿ äåäè:
– Ñÿùÿðÿ ãÿäÿð éåðëÿðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿúÿêëÿð. Áÿñ èíäè ùàðà
ýåäÿúÿéèê, íÿ åäÿúÿéèê?
Áèðäÿí-áèðÿ êÿíä äÿðèí ñöêóòà ãÿðã îëäó. Éàëíûç ýöíîðòàíûí èñòè
âàõòû úàìààò éàòûøàðêÿí áó úöð ñàêèòëèê îëóð. Ëàêèí èíäè äèããÿòëÿ
ãóëàã àñäûãäà, è÷ÿðèñè òàõûëëà äîëó àüûð éåøèêëÿðèí òîðïàã äþøÿìÿ
èëÿ ãàïûëàðûí äàëûíà èòÿëÿíäèéèíè åøèòìÿê îëàðäû. Áàùèðÿ ùàãëû èäè:
ñÿùÿð à÷ûëàíà êèìè ùå÷ êÿñ åâèíäÿí áàéûðà ÷ûõìàéàúàãäû.
Ìàóãëè ùÿðÿêÿòñèç îòóðóá ôèêðÿ äàëìûøäû. Î, äöøöíäöêúÿ ñè-
ôÿòè òóòãóíëàøûðäû.
– Ìÿí íÿ åëÿìèøÿì? – äåéÿ Áàùèðÿ ìåùðèáàí-ìåùðèáàí îíà
ñöðòöíÿðÿê, íÿùàéÿò, ñöêóòó ïîçäó.
– Éàõøûëûãäàí áàøãà ùå÷ íÿ. Èíäè äàí éåðè àüàðàíà ãÿäÿð ñÿí
îíëàðû ýöä, ìÿí äÿ éàòûì.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Ìàóãëè ìåøÿéÿ ãà÷äû, îðàäà äàøûí öñòöí-
äÿ óçàíûá äÿðèí éóõóéà ýåòäè, áöòöí ýåúÿíè âÿ ýöíäöçö éàòäû.
Éóõóäàí àéûëàíäà Áàùèðÿíè éàíûíäà øþíýöìöø ýþðäö, îíóí
àéàã òÿðÿôèíäÿ èñÿ éåíèúÿ þëäöðöëìöø áèð ìàðàë âàð èäè. Áèð ãÿäÿð
ñîíðà Áàùèðÿ Ìàóãëèíèí ÿòè îâ áû÷àüû èëÿ äîüðàéûá éåìÿñèíÿ ìà-
ðàãëà òàìàøà åäèðäè. Ìàóãëè ìþùêÿì éåéèá, öñòöíäÿí äÿ ñó è÷-
äèêäÿí ñîíðà éåíèäÿí ãàðíû öñòÿ óçàíàðàã ÿëèíè ÷ÿíÿñèíÿ äàéàäû.
Áàùèðÿ äåäè:
– Àðâàäëà êèøè ñàü-ñàëàìàò Êàíùèâàðà ýåäèá ÷àòäûëàð. Ñÿíèí
àíàí ãóçüóí ×èëëÿ õÿáÿð ýþíäÿðèá. Îíëàð ùÿìèí àõøàì ýåúÿéà-
ðûñû îëìàìûø àò òàïûáëàð, î ñààò äà ÷ûõûá ýåäèáëÿð. Áÿñ áó, ïèñäèð?
– Éîõ, éàõøûäûð, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè.
– Ñÿíèí èíñàí ãàðäàøëàðûí áó ýöí ñÿùÿð ýöí ãàëõàíà ãÿäÿð
éåðëÿðèíäÿí áåëÿ òÿðïÿíìÿäèëÿð. Þçëÿðè ö÷öí éåìÿê ùàçûðëàéàí-
äàí ñîíðà éåíÿ äÿ åâëÿðèíÿ ÷ÿêèëèá ãàïûëàðû áÿðêèòäèëÿð.
– Îíëàð áÿëêÿ ñÿíè ýþðöáëÿð?
– Îëà áèëÿð. Äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ ìÿí äàðâàçàíûí ãàáàüûíäà
òîçóí è÷èíäÿ àüíàéûðäûì, þçöì äÿ ùÿëÿ äåéÿñÿí îõóéóðäóì. Èí-
224
äè Áàëàúà Ãàðäàø, áèçèì äàùà áóðàäà áèð èøèìèç éîõäóð. Ýÿë, Áàëó
èëÿ áèðëèêäÿ îâà ÷ûõàã. Î, òÿçÿ àðû ïÿòÿêëÿðè òàïûá, îíëàðû ñÿíÿ
ýþñòÿðìÿê èñòÿéèð. Ùàìûìûçûí àðçóìóç áóäóð êè, ñÿí éåíÿ äÿ
ãàáàãëàðäàêû êèìè áèçèìëÿ áèð éåðäÿ îëàñàí... Áåëÿ áàõìà, ìÿí
ñÿíèí ýþçëÿðèíäÿí ãîðõóðàì! Àðâàäëà êèøèíè Ãûðìûçû ×è÷ÿéèí
è÷ÿðèñèíÿ àòìàéàúàãëàð, úÿíýÿëëèêäÿ ùÿð øåé ÿââÿë îëäóüó êèìè
ãàëûð. Ùå÷ íÿ äÿéèøèëìÿéèá! Ìÿýÿð áåëÿ äåéèëìè? Èíñàí ñöðöñöíö
éàäûìûçäàí ÷ûõàðàã ýåòñèí!
– Îíó éàääàí ÷ûõàðäàúàãëàð, ùÿì äÿ ëàï òåç. Õàòõè áó ýåúÿ
ùàðàäà éåì éåéÿúÿêäèð?
– Ùàðàäà êåôè èñòÿñÿ, îðàäà. Ãàðàäèíìÿçèí èíäè ùàðàëàðäà îëäó-
üóíó êèì áèëÿð? Íÿéèíÿ ëàçûìäûð êè? Îíóí ýþðÿúÿéè èøè áèç ýþðÿ
áèëìÿðèêìè?
– Ýåò îíà äå êè, îüëàíëàðûíûí ùÿð ö÷öíö äÿ ýþòöðöá áóðàéà,
ìÿíèì éàíûìà ýÿëñèí.
– Àíúàã, Áàëàúà Ãàðäàø, äöçö, Õàòõèéÿ “ýÿë”, “ýåò” äåéÿ
ÿìð åëÿìÿê ùå÷ éàõøû äöøìÿç. Óíóòìà êè, î, Úÿíýÿëëèéèí àüàñû-
äûð âÿ èíñàí ñöðöñö ñÿíèí õàñèééÿòèíè äÿéèøìÿçäÿí ÿââÿë Úÿí-
ýÿëëèéèí Ìöãÿääÿñ Ñþçëÿðèíè ñÿíÿ þéðÿäÿí äÿ î îëìóøäóð.
– Áóíóí åéáè éîõäóð. Ìÿíèì äÿ îíäàí þòðö Ìöãÿääÿñ Ñþ-
çöì âàð. Äåéÿðñÿí êè, Áàëà Ãóðáàüà Ìàóãëèíèí éàíûíà ýÿëñèí.
ßýÿð î ñààò åøèòìÿñÿ, îíäà äåéÿðñÿí êè, Áùàðàòïóðóí òàïäàíìûø
òàðëàëàðû õàòèðèíÿ ýÿëñèí.
– “Áùàðàòïóðóí òàïäàíìûø òàðëàëàðû õàòèðèíÿ” – äåéÿ Áàùèðÿ
èêè-ö÷ äÿôÿ òÿêðàð åòäè êè, éàäûíäà ãàëñûí. – Ýåäèðÿì! Àíúàã áèð
øåé ÷ûõìàéàúàã, Õàòõè àúûãëàíàúàã. Îíó äåéèì êè, Ãàðàäèíìÿçè
èòàÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí Ìöãÿääÿñ Ñþçö åøèòìÿê ö÷öí ìÿí
äöç áèð àéëûã îâóìäàí êå÷ÿðäèì.
Ïàíòåð ýåòäè, Ìàóãëè èñÿ îðàäà ãàëäû âÿ îâ áû÷àüûíû ÷ûõàðûá
ùèääÿòëÿ éåðè ãàçìàüà áàøëàäû. Î, þìðöíäÿ áèð äÿôÿ äÿ îëñóí èí-
ñàí ãàíû ýþðìÿìèøäè, ÿí áàøëûúàñû äà áó èäè êè, îíóí ãîõóñóíó
èíäèéÿ ãÿäÿð áèëìèðäè. Áèðèíúè äÿôÿ îíóí áóðíóíà èíñàí ãàíûíûí
èéè, Ìåññóàíûí ñàðûíìûø îëäóüó ãàéûøëàðû êÿñÿíäÿ äÿéìèøäè.
Ìåññóà îíà ìåùðèáàí èäè, î äà áó ãàäûíû ñåâèðäè. Ëàêèí èíñàíëàðûí
ãÿääàðëûüû, ãîðõàãëûüû, áîøáîüàçëûüû Ìàóãëè ö÷öí íÿ ãÿäÿð èé-
225
ðÿíú îëñà äà, úÿíýÿëëèéèí ùå÷ áèð ìöêàôàòûíà øèðíèêèá, àäàì þë-
äöðìÿéÿ, áó äÿùøÿòëè èéè éåíèäÿí äóéìàüà ðàçû îëìàçäû. Ìåñ-
ñóàíûí ãèñàñûíû àëìàã ö÷öí îíóí äöøöíäöéö éîë äàùà ñàäÿ âÿ
äîüðó èäè. Áó éîëó îíóí àüëûíà ñàëàí, ãîúà Áàëäåîíóí àõøàìëàð
ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíäà äàíûøäûüû íàüûëëàðäàí áèðè îëìóøäó. Ìàóãëè
áóíó õàòûðëàéûíúà þç-þçöíÿ ýöëäö.
Áó âàõò ãàéûäûá ýÿëÿí Áàùèðÿ îíóí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Äöç äåéèðìèøñÿí, áó äîüðóäàí äà, Ìöãÿääÿñ Ñþç èìèø.
Úàìûø êèìè, ñþçöìÿ î ñààò ãóëàã àñäûëàð. Áàõ, îäóð ýÿëèðëÿð!
Õàòõè âÿ îíóí ö÷ îüëó ùÿìèøÿêè êèìè éåíÿ äÿ ñÿññèç-ñÿìèð-
ñèç ýÿëèá ÷ûõäûëàð. Îíëàðûí áþéöðëÿðèíÿ ñóâàøìûø ÷àé ëèëè ùÿëÿ ãóðó-
ìàìûøäû. Õàòõè èðè äèøëÿðèëÿ ãîïàðäûüû éàìéàøûë áàíàí àüàúûíû
ôèêèðëè-ôèêèðëè ÷åéíÿìÿêäÿ èäè. Áàùèðÿ îíóí íÿùÿíý áÿäÿíèíèí
ùÿð áèð òÿðïÿíèøèíäÿí äÿðùàë áàøà äöøäö êè, úàíàâàð ñöðöñöíäÿí
îëàí óøàüûí éàíûíà ýÿëÿí Úÿíýÿëëèéèí àüàñû äåéèëäèð, ÿêñèíÿ, ãîðõ-
ìàçûí éàíûíà ãîðõàí ýÿëìèøäèð. Õàòõèíèí ö÷ îüëó àòàëàðûíûí äàë
òÿðÿôèíäÿ áîéóí-áîéóíà äàéàíûá éûðüàëàíûðäûëàð.
Ìàóãëè áàøûíû ãàëäûðàð-ãàëäûðìàç Õàòõè îíó ñàëàìëàéàðàã
óüóðëó îâ àðçó åòäè. Îüëàí àüçûíû à÷ûá áèð ñþç äåìÿçäÿí ÿââÿë,
Õàòõèíè óçóí ìöääÿò ýþçëÿìÿéÿ, àéàãëàðûíûí áèðèíè ýþòöðöá î áèðèíè
ãîéìàüà, éûðüàëàíìàüà, ñèëêÿëÿíìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. Äàíûøìàüà
áàøëàéàíäà èñÿ öçöíö ôèëëÿðÿ éîõ, Áàùèðÿéÿ òóòäó.
– Ñèçÿ áèð ÿùâàëàò íàüûë åòìÿê èñòÿéèðÿì, ìÿí áóíó ñèçèí áó
ýöí îâëàäûüûíûç îâ÷óäàí åøèòìèøÿì, – äåéÿ Ìàóãëè ñþçÿ áàøëàäû.
– Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ ãîúà, àüûëëû áèð ôèë òÿëÿéÿ äöøöð; ÷àëàíûí
äèáèíÿ óúó øèø ïàéà áàñäûðûáëàðìûø, ùÿìèí ïàéà ôèëèí äÿðèñèíè àéà-
üûíäàí òóòìóø ÷èéíèíÿ ãÿäÿð åëÿ ïàð÷àëàéûð êè, ñàüàëàíäàí ñîíðà
éåðèíäÿ àü áèð ÷àïûã ãàëûð.
Ìàóãëè ÿëèíè èðÿëèéÿ óçàòäû, Õàòõè éàí òÿðÿôÿ ÷þíÿíäÿ àéûí
ïàðëàã èøûüûíäà îíóí ãðèôåë òÿê áîìáîç áþéðöíäÿ óçóí, àü áèð ÷à-
ïûã ýþðöíäö, ñàíêè îäëó ãàì÷û èëÿ âóðìóøäóëàð, éåðè ãàëìûøäû.
– Èíñàíëàð ôèëè äàðòûá ÷àëàäàí ÷ûõàðòäûëàð, – äåéÿ Ìàóãëè ñþçö-
íÿ äàâàì åòäè. – Àíúàã î, ýöúëö èìèø, àéàüûíà âóðóëàí ÷èäàðëàðû
ãûðûá ãà÷ûð, éàðàñû ñàüàëàíà ãÿäÿð ýèçëÿíèð. Éàõøû îëàíäàí ñîíðà
226
áèð ýåúÿ ùÿìèí îâ÷óëàðûí òàðëàëàðûíà ãàéûäûð. Èíäè, ìÿíèì éàäûìà
äöøöð êè, îíóí ö÷ îüëó âàð èìèø. Áöòöí áóíëàð ëàï ÷îõ éàüûøëàð
áóíäàí ÿââÿë, þçö äÿ áóðàäàí ÷îõ óçàãäà – Áùàðàòïóð òîðïàãëà-
ðûíäà áàø âåðèáäèð. Ùÿìèí òàðëàëàðûí òàõûëû íåúÿ îëäó, Õàòõè?
– Òàõûëû ö÷ îüëóìëà ìÿí áè÷äèì, – äåéÿ Õàòõè úàâàá âåðäè.
– Áÿñ áè÷èíäÿí ñîíðà ÿêèëÿí çÿìèëÿð íåúÿ îëäó? – äåéÿ
Ìàóãëè ñîðóøäó.
– ßêèí îëìàäû.
– Áÿñ, çÿìèëÿðèí éàõûíëûüûíäà éàøàéàí èíñàíëàð?
– Êþ÷öá ýåòäèëÿð.
Ìàóãëè ñîðóøäó:
– Áÿñ èíñàíëàðûí ýåúÿëÿð éàòäûãëàðû äàõìàëàð?
– Äàìëàðûíû áèç ó÷óðäóã, äèâàðëàðûíû äà úÿíýÿëëèê óääó.
– Áÿñ ñîíðà? – äåéÿ Ìàóãëè ñîðóøäó.
– Áèç úÿíýÿëëèéè áåø êÿíäèí öñòöíÿ ñàëûøäûðäûã: èíäè, áó êÿíä-
ëÿðäÿ, îíëàðûí òàðëàëàðûíäà, êþâøÿíëÿðèíäÿ áèð àäàì äà òàïûëìàç
êè, þç éåìÿéèíè òîðïàãäàí ÷ûõàðòñûí. Áùàðàòïóð òàðëàëàðû òàïäàëà-
íûá, áàõ áó úöð ùàëà ñàëûíìûøäûð, áóíó äà åëÿéÿí ö÷ îüëóìëà ìÿ-
íÿì. Èíäè, Ìàóãëè, äå ýþðöì, áÿñ ñÿí áóíó ùàðàäàí áèëèðñÿí?
– äåéÿ Õàòõè ñîðóøäó.
– Áèð àäàìäàí åøèòìèøÿì... Èíäè ýþðöðÿì êè, Áàëäåîíóí äà-
íûøäûãëàðûíûí ùàìûñû éàëàí äåéèëìèø. Áÿëè, àü ÷àïûãëû Õàòõè, î âàõò ñèç
áó èøè ìÿùàðÿòëÿ ýþðìöñöíöç, àíúàã èêèíúè äÿôÿ äàùà éàõøû ýþðÿ-
úÿêñèíèç, îíà ýþðÿ êè, áàø÷ûëûüû èíñàí åäÿúÿêäèð. Ìÿíè ãîâëàéàí
èíñàí ñöðöñöíöí éàøàäûüû êÿíäè ñÿí òàíûéûðñàíìû? Áóíäàí ñîíðà
îíëàðûí îðàäà éàøàìàëàðû éàðàìàç. Ìÿí îíëàðà íèôðÿò åäèðÿì!
– Ùå÷ êèìè þëäöðìÿê ëàçûì äåéèë êè? Áèç Áùàðàòïóð òàðëàëàðûíû
àéàãëàéàðêÿí ìÿíèì äèøëÿðèì ãàíäàí ãûïãûðìûçû îëìóøäó. Àíúàã
áó èéèí áèð äÿ áóðíóìà äÿéìÿñèíè èñòÿìèðÿì.
– Ìÿí äÿ... Ìÿí ùå÷ îíëàðûí ñöð-ñöìöéöíöí äÿ áèçèì áó òÿ-
ìèç òîðïàãäà îëìàüûíû èñòÿìèðÿì. Ãîé, þçëÿðè ö÷öí áàøãà ñûüûíà-
úàã àõòàðñûíëàð. Áóðàäà ãàëà áèëìÿçëÿð. Ìÿíÿ éåìÿê âåðÿí àðâà-
äûí ãàíûíûí èéè ùÿëÿ äÿ áóðíóìäàí ýåòìÿéèá, ÿýÿð ìÿí îëìàñàé-
äûì, îíëàð ùÿìèí ãàäûíû þëäöðÿúÿêäèëÿð. Éàëíûç åâëÿðèí éåðèíäÿ áè-
227
òÿúÿê òÿð îòëàðûí èéè ãàíûí èéèíè êÿñÿ áèëèð. Áó èéäÿí àüçûì îä êèìè
éàíûð. Úÿíýÿëëèéè îíëàðûí öñòöíÿ ñàëûøäûðìàã ëàçûìäûð, Õàòõè!
– À! – äåéÿ Õàòõè ñÿñëÿíäè. – Êÿíäëÿðèí äàüûëäûüûíû, éåðèíäÿ éàç
îòëàðû áèòäèéèíè ýþðìÿéèíúÿéÿ ãÿäÿð ìÿíèì äÿ äÿðèìäÿêè ÷àïûã î
úöð éàíûðäû. Èíäè ìÿí áàøà äöøäöì, ñÿíèí ìöùàðèáÿí áèçèì ìöùàðè-
áÿìèç îëàúàã. Áèç áöòöí úÿíýÿëëèéè îíëàðûí öñòöíÿ ãàëäûðàðûã.
Íèôðÿò âÿ à÷ûüûíäàí òèòðÿéÿí Ìàóãëè áèð äÿ áàøûíû ãàëäûðûá áà-
õàíäà ôèëëÿðè äóðäóãëàðû éåðäÿ ýþðìÿäè. Òÿêúÿ Áàùèðÿ äàéàíûá
äÿùøÿò è÷ÿðèñèíäÿ ýþçëÿðèíè îíà çèëëÿìèøäè.
Õàòõè èëÿ îíóí ö÷ îüëó èñÿ ùÿðÿñè öçöíö áèð òÿðÿôÿ òóòóá äÿðÿ-
ëÿðëÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç àääûìëàéûðäûëàð. Îíëàð áó ýåäèøëÿ úÿí-
ýÿëëèêäÿ àëòìûø ìèë, äàùà äîüðóñó, äöç èêè ýöíëöê ìÿñàôÿ ãÿò åò-
äèëÿð. Ìàíã, ×èë, Ìåéìóí Õàëãû âÿ áöòöí ãóøëàð îíëàðûí ùÿð àä-
äûìûíû, õîðòóìëàðûíûí ùÿð ùÿðÿêÿòèíè ýþðöá, ìÿíàñûíû àíëàäûëàð.
Ñîíðà ôèëëÿð äàéàíûá, áèð ùÿôòÿ àðõàéûí-àðõàéûí îòëàäûëàð. Õàòõè
èëÿ îüëàíëàðû äà äàü ÿôèñè Êàà êèìèäèðëÿð: îíëàð ëàçûì îëìàéà-îë-
ìàéà ùå÷ âàõò òÿëÿñìèðëÿð.
Áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà úÿíýÿëëèéÿ õÿáÿð éàéûëäû êè, ôèëàí âàäèäÿ
éåì äÿ, ñó äà áàøãà éåðëÿðäÿêèíäÿí éàõøûäûð. Áó ñþçö èëê äÿôÿ
äåéÿíèí êèì îëäóüó ùå÷ êÿñÿ áÿëëè äåéèëäè. Ãàðûíëàðûíû ìþùêÿì
äîéäóðìàã õàòèðèíÿ äöíéàíûí î áàøûíà ýåòìÿéÿ ùàçûð îëàí äî-
íóçëàð éîëà áèðèíúè äöçöëÿðÿê, äÿñòÿ-äÿñòÿ áàø àëûá ýåòäèëÿð, –
îíëàðûí àðäûíúà ìàðàëëàð, ìàðàëëàðäàí ñîíðà èñÿ ëåø éåéÿí áàëàúà
òöëêöëÿð éîëà ÷ûõäûëàð. Éåêÿïÿð àíòèëîï-íèëùàóëàð ìàðàëëàðëà éà-
íàøû ýåäèðäèëÿð. Âÿùøè úàìûøëàð èñÿ áàòàãëûãëàðäàí ÷ûõàðàã íèëùàó-
ëàðûí àðäûíúà éîëà äöçÿëèðäèëÿð. Ýàù ýåäèá, ýàù äàéàíàí, îòëàéûá
ñó è÷äèêäÿí ñîíðà éåíèäÿí éîëóíà äàâàì åäÿí áó ïÿðàêÿíäÿ ñö-
ðöëÿðè ÿââÿëëÿðäÿ ýåðèéÿ ãàéòàðìàã ùÿëÿ ìöìêöí èäè. Ëàêèí ùÿð
äÿôÿ ùåéâàíëàðûí àðàñûíäà ùÿéÿúàí áàøëàíàð-áàøëàíìàç áèðèñè
áþéöðäÿí ÷ûõûá îíëàðû ñàêèòëÿøäèðèðäè. Ýàù ýþðöðäöí, îõëó êèðïè
Ñàùè ýÿëèá õÿáÿð ýÿòèðèðäè êè, éàõøû éåìëÿð îëàí éåðëÿð áèð ãÿäÿð
èðÿëèäÿí áàøëàíûð, ýàù éàðàñà Ìàíã îðàäà ùå÷ êèìèí îëìàäûüûíû
ýþñòÿðìÿê ö÷öí øÿí áèð úèâèëòè èëÿ òåç-òåç ãàíàä ÷àëàðàã òàëà öçÿ-
ðèíäÿ ñöçöð, ýàù äà àüçû êþêëÿðëÿ äîëó îëàí Áàëó éàíûíû áàñà-áàñà
ñöðöëÿðÿ éàíàøûð, áÿçÿí çàðàôàòëà, áÿçÿí ýåð÷ÿêäÿí ùåéâàíëàðû
228
ãîðõóäàðàã îíëàðû äöçýöí éîëà éþíÿëäèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, ÷îõëàðû
ýåòìÿêäÿí èìòèíà åäÿðÿê ýåðè äþíäöëÿð, ãà÷ûá äàüûëäûëàð, ëàêèí
ãàëàíëàðû éåíÿ äÿ ÿââÿëêè êèìè éîëëàðûíà äàâàì åäèðäèëÿð.
Áåëÿëèêëÿ, îí ýöí êå÷äè, àõûðûíúû ýöíöí ñîíóíäà âÿçèééÿò áó
úöð èäè: ìàðàëëàð, äîíóçëàð, íèëùàóëàð ñÿêêèç, éàõóä îí ìèë àðàëû-
äàí ùÿðÿêÿò åäÿðÿê åéíè ñàùÿäÿ äþâðÿ âóðóð, éûðòûúû ùåéâàíëàð äà
éàíëàðäàí îíëàðà ùöúóì åäèðäèëÿð. Äàèðÿíèí îðòàñûíäà êÿíä éåð-
ëÿøèð, êÿíäèí ÿòðàôûíäà èñÿ éåòèøìÿêäÿ îëàí òàõûë çÿìèëÿðè óçàíûá
ýåäèðäè. Òàðëàëàðû ãóðä-ãóøäàí ãîðóìàã ö÷öí òèêèëìèø, ýþéÿð÷èí
äàìûíà áÿíçÿð ÷àðäàãëàðäà àäàìëàð îòóðìóøäóëàð.
Ãàðàíëûã áèð ýåúÿ èäè. Õàòõè âÿ îíóí ö÷ îüëó úÿíýÿëëèêäÿí ÷û-
õûá õîðòóìëàðû èëÿ äèðÿêëÿðè ñûíäûðäûëàð, ÷àðäàãëàð ñàïëàüû ñûíìûø
áàëäûðüàí îòó êèìè ó÷óá òþêöëäö. Áó âàõò éåðÿ éûõûëàí àäàìëàð
ôèëëÿðèí áîüóã ñÿñèíè åøèòäèëÿð. Ñîíðà öðêìöø ìàðàë îðäóñóíóí þí
äÿñòÿñè ãà÷ûá ýÿëÿðÿê êÿíäèí êþâøÿíëÿðèíè, ÿêèí òàðëàëàðûíû òàï-
äàã-òàïäàã åòäè. Îíëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà éàñòûáóðóí äîíóçëàð ýÿëèá,
ìàðàëëàðûí àéàãëàìàäûãëàðû ùÿð íÿ âàðäûñà, ùàìûñûíû èòè äûð-
íàãëàðûíäàí êå÷èðòäèëÿð.
Âàõòäàí-âàõòà úàíàâàðëàð ñöðöëÿðÿ òÿïèëèð, äÿëè êèìè îëìóø ùåé-
âàíëàð èñÿ î éàí-áó éàíà ãà÷àðàã òàõûë çÿìèëÿðèíè àéàãëàéûð, ñó àðõ-
ëàðûíû ó÷óðóá è÷ÿðèñèíè òîðïàãëà äîëäóðóðäóëàð. Ñÿùÿðÿ éàõûí äàèðÿ-
íèí áèð òÿðÿôèíäÿí éûðòûúû ùåéâàíëàð êÿíàðà ÷ÿêèëèá éîë âåðäèëÿð, ìà-
ðàëëàð äÿðùàë îðàäàí ÷ûõûá äÿñòÿ-äÿñòÿ úÿíóáà ñàðû ýþòöðöëäöëÿð.
Ùåéâàíëàðäàí äàùà öðÿêëèëÿðè èñÿ óçàüà ýåòìÿéèá, ìåøÿíèí ãàëûíëû-
üûíäà éàòûøäûëàð êè, ñàáàù àõøàì îòëàéûá ãàðûíëàðûíû äîéóðñóíëàð.
Ëàêèí ìÿñÿëÿ àðòûã áèòìèøäè. Ñÿùÿð-ñÿùÿð êÿíäëèëÿð òàðëàëàðûíà
íÿçÿð ñàëûá ýþðäöëÿð êè, áöòöí ÿêèíëÿðè ìÿùâ îëìóøäóð. Äåìÿê,
îíëàð òåçëèêëÿ áóðàäàí êþ÷öá ýåòìÿñÿéäèëÿð, áàøëàðûíûí öñòöíö
àëìûø þëöì òÿùëöêÿñèíäÿí úàíëàðûíû ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêäèëÿð.
×öíêè àúëûã äà úÿíýÿëëèê êèìè ùÿìèøÿ îíëàðûí éàõûíëûüûíäà èäè.
Îòëàãëàðà àïàðûëìûø úàìûøëàð, îðàäàêû îòëàðûí ìàðàëëàð òÿðÿôèíäÿí
òÿðòÿìèç éåéèëäèéèíè ýþðöá, þç âÿùøè ùÿìúèíñëÿðèíèí àðäûíúà úÿí-
ýÿëëèéÿ äàüûëûøìûøäûëàð. Òîðàí ãîâóøàíäà èñÿ àäàìëàð êÿíä àòëàðûí-
äàí ö÷-äþðäöíö áàøû ÿçèëìèø ùàëäà éåðÿ ñÿðèëìèø ýþðäöëÿð. Éàëíûç
Áàùèðÿ áó úöð çÿðáÿ åíäèðìÿéè áàúàðûðäû, þëäöðöëìöø ùåéâàíëàðûí
229
ëåøèíè êö÷ÿíèí îðòàñûíà ñöðöéöá ÷ûõàðòìàã êèìè úöðÿòëè áèð ôèêèð
éàëíûç îíóí àüëûíà ýÿëÿ áèëÿðäè.
Ùÿìèí ýåúÿ êÿíäëèëÿð òàðëàëàðäà òîíãàë ãàëàìàüà úÿñàðÿò åòìÿ-
äèëÿð; Õàòõè èñÿ îüëàíëàðû èëÿ áèðëèêëÿ éåíÿ äÿ úÿíýÿëëèêäÿí ÷ûõäû
êè, äöíÿíäÿí ãàëàíëàðû ìÿùâ åòñèí, ëàêèí Õàòõèíèí àéàüû äÿéÿí
éåðëÿðäÿ ìÿùâ åòìÿéÿ äàùà áèð øåé ãàëìûð. Àäàìëàð áåëÿ ãÿðàðà
àëäûëàð êè, éàüûøëàð áàøëàéàíà ãÿäÿð, òîõóìëóã ö÷öí ñàõëàäûãëàðû
òàõûëû éåéèá äîëàíñûíëàð, ÿêèí âàõòû èñÿ ìóçäóðëóüà ýåòñèíëÿð êè,
èòèðäèêëÿðè èëèí ÿâÿçèíè áèðòÿùÿð ÷ûõàðà áèëñèíëÿð. Àíúàã, íåúÿ
äåéÿðëÿð, þç òàõûë ñÿáÿòëÿðèíè äîëó áèëÿí ÿëëàô, ãèéìÿò ùàããûíäà
ôèêèðëÿøìÿêäÿ èêÿí, Õàòõèíèí øèøìàí äèøëÿðè îíóí ýèëäÿí ãàéðûë-
ìûø àíáàðëàðûíûí áèð êöíúöíö ó÷óðàðàã è÷ÿðèñèíäÿ òàõûë ñàõëàíàí
èðè ñÿáÿòëÿðèíè äåøèá äàüûäûðäû.
Úàìààò áó èòêèäÿí õÿáÿð òóòàíäà, ÿëàú éàëíûç êàùèíÿ ãàëäû,
èíäè î, êÿíäëèëÿðÿ áèð ìÿñëÿùÿò âåðìÿëèéäè. Êàùèí àðòûã áó áàðÿäÿ
áöòëÿðèíÿ äÿôÿëÿðëÿ éàëâàðìûøäû, ëàêèí ùå÷ áèð íÿòèúÿñè îëìàìûøäû.
Î äåéèðäè êè, îëà áèëñèí, êÿíä þçö áåëÿ áèëìÿäÿí úÿíýÿëëèê àëëàù-
ëàðûíäàí ùàíñûíû èñÿ òÿùãèð åäèá àúûãëàíäûðìûøäûð, ÷öíêè àéäûí ýþ-
ðöíöð êè, úÿíýÿëëèê îíëàðà äöøìÿí êÿñèëìèøäèð. Áåëÿ îëäóãäà
ãîíøóëóãäà éàøàéàí êþ÷ÿðè ãîíäëàð ãÿáèëÿñèíèí áàø÷ûñûíû ÷àüûð-
ìàã ö÷öí àäàì ýþíäÿðäèëÿð. Áó, áîéäàí áàëàúà, êþìöð êèìè
ãàïãàðà, àüûëëû àäàìëàð úÿíýÿëëèéèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éàøàéûð, îâ-
÷óëóãëà ìÿøüóë îëóðäóëàð. Îíëàðûí óëó áàáàëàðû Ùèíäèñòàíûí ÿí
ãÿäèì õàëãëàðûíäàí – Éåð öçöíöí èëê ñàùèáëÿðèíäÿí òþðÿìèøäèëÿð.
Êÿíäëèëÿð òàïûá îðòàéà ÷ûõàðà áèëäèêëÿðè øåéëÿðÿ ãîíäó ãîíàã
åäÿíäÿí ñîíðà î, ÿëèíäÿ êàìàí, ñà÷ëàðûíäà èñÿ èêè-ö÷ çÿùÿðëè îõ
îëäóüó ùàëäà áèð àéàüû öñòöíäÿ äàéàíàðàã, ãîðõóìó, éà íèôðÿòìè
èôàäÿ åäÿí íÿçÿðëÿðëÿ ýàù òÿøâèøÿ äöøìöø àäàìëàðà, ýàù äà îí-
ëàðûí áîø ãàëìûø òàðëàëàðûíà áàõûðäû. Êÿíäëèëÿð áèëìÿê èñòÿéèðäèëÿð
êè, ãîíäóí ãîúà àëëàùëàðû îíëàðà ãÿçÿáëÿíìèøëÿð, éà éîõ, ÿýÿð
ãÿçÿáëÿíìèøëÿðñÿ, íÿ êèìè ãóðáàíëàð, íÿçèðëÿð èñòÿéèðëÿð. Ãîíä
ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäè, àúû áàð ýÿòèðÿí éàáàíû áîðàíûíûí óçóí áèð
òàüûíû ãîïàðûá, áöòöí áÿðÿëÿ ãàëìûø ýþçëÿðèí ãàðøûñûíäà ìÿáÿäèí
ãàïûñûíû îíóíëà ùþðäö. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ ÿëèíè ùàâàäà éåëëÿéÿðÿê
Êàíùèâàðà ýåäÿí éîëó ýþñòÿðäè, ñîíðà äà ãàéûäûá éåíèäÿí úÿí-
230
ýÿëëèéÿ, ùåéâàí ñöðöëÿðèíèí îðàäà íåúÿ ùÿðÿêÿò åòäèéèíÿ áàõìàüà
ýåòäè. Î, éàõøû áèëèðäè êè, úÿíýÿëëèê ùöúóì åäÿíäÿ îíóí ùÿðÿêÿ-
òèíè àíúàã àü àäàìëàð äàéàíäûðà áèëÿðëÿð.
Ãàïûíû ùþðìÿêëÿ îíóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè ñîðóøìàã àðòûã
èäè; áó îíà èøàðÿ èäè êè, àäàìëàðûí þç àëëàùëàðûíà èáàäÿò åòäèêëÿðè
éåðäÿ éàáàíû áàëãàáàã áèòÿúÿêäèð, áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð áóðàäàí íÿ
ãÿäÿð òåç ÷ûõûá ýåòñÿëÿð, áèð î ãÿäÿð éàõøûäûð.
Ëàêèí èëëÿðäÿí áÿðè þìöð ñöðäöêëÿðè éåðëÿðè òÿðê åäèá ýåòìÿê
êÿíä ñàêèíëÿðè ö÷öí àñàí èø äåéèëäè. Éàé ö÷öí ñàõëàäûãëàðû àçóãÿ
åùòèéàòëàðû ãóðòàðàíà êèìè áóðàäà ãàëäûëàð, ñîíðà èñÿ úÿíýÿëëèêäÿí
ãîç éûüûá îíóíëà áèðòÿùÿð ýöçÿðàí åòìÿê èñòÿäèëÿð, ëàêèí éàíàð-
ýþçëö êþëýÿëÿð ùÿòòà ýöíöí ýöíîðòà ÷àüûíäà áåëÿ, îíëàðû ùÿð éåðäÿ
èçëÿéèðäè; àäàìëàð ãîðõó è÷ÿðèñèíäÿ ýåðèéÿ äþíäöêäÿ èñÿ ýþðäöëÿð
êè, úÿìè áåøúÿ äÿãèãÿ ÿââÿë éàíûíäàí þòäöêëÿðè àüàúëàðûí ýþâäÿ-
ëÿðèíèí ãàáûüû êèìèíñÿ èòè úàéíàãëàðû èëÿ äèäèëìèøäèð. Àäàìëàð êÿíàðà
÷ûõìàüà úöðÿò åòìÿéÿðÿê êÿíäÿ ñûüûíäûãúà, Âàéíãàíãàíûí ñàùèë-
ëÿðèíäÿêè îòëàãëàðäà áþéöðÿ-áþéöðÿ, íÿðèëäÿéÿ-íÿðèëäÿéÿ ýÿçèøÿí
âÿùøè ùåéâàíëàð äàùà äà úÿñàðÿòëè îëóðäóëàð. Êÿíäëèëÿð áîø ãàëìûø
ïÿéÿëÿðèíèí úÿíýÿëëèéÿ òÿðÿô îëàí äàë äèâàðëàðûíû òÿìèð åòìÿéÿ,
÷óáóãëà ùþðöá ñóâàã ÷ÿêìÿéÿ öðÿê åëÿìèðäèëÿð. Âÿùøè äîíóçëàð
ó÷óãëàðû òàïäàëàéûð, ñàðìàøûãëàð òÿçÿúÿ èøüàë åäèëìèø òîðïàüà êþê
àòûð, èëèøêÿí çîüëàðûíû óçàäàðàã äàõìàëàðûí äèâàðëàðûíà äûðìàøûðäû.
Ñîíðà èñÿ ùÿð òÿðÿôè îò-ÿíúÿð áàñìàüà áàøëàäû...
Áèðèíúè îëàðàã ñóáàéëàð þç áàøëàðûíû ýþòöðöá ãà÷äûëàð âÿ êÿí-
äèí õàðàáàçàðà ÷åâðèëìÿñè õÿáÿðèíè ÿòðàôà éàéäûëàð. Ùÿòòà êÿíäèí
ìöãÿääÿñ êîáðàñû äà ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíäàêû éóâàñûíû òÿðê åäèá
ýåäÿíäÿí ñîíðà Úÿíýÿëëèéèí ãàáàüûíäà êèì äóðóø ýÿòèðÿ áèëÿðäè!
Èíñàíëàðûí õàðèúè àëÿìëÿ ÿëàãÿñè éàâàø-éàâàø êÿñèëèð, êþâøÿí-
ëÿðäÿ ñàëûíìûø úûüûðëàð ýåò-ýåäÿ äàðàëûð, äàðàëûðäû. Àðòûã Õàòõèíèí
âÿ îíóí ö÷ îüëóíóí ýóð ñÿñè ýåúÿëÿð àäàìëàðû ãîðõóòìóðäó: èíäè
ôèëëÿðèí áóðàéà ýÿëìÿñèíÿ åùòèéàú ãàëìàìûøäû. Êÿíäèí äþðä éà-
íûíäàêû îò-ÿíúÿð áàñìûø òàðëàëàð éàâàø-éàâàø úÿíýÿëëèêëÿ áèðëÿ-
øèðäè. Àðòûã êÿíäëèëÿðèí Êàíùèâàðà êþ÷öá ýåòìÿê âàõòû ÷àòìûøäû.
Ëàêèí àäàìëàð ýåòìÿê ìÿñÿëÿñèíè î ãÿäÿð áó ýöíÿ-ñàáàùà
ãîéäóëàð êè, íÿùàéÿò, éàüûøëàð ìþâñöìö îíëàðûí áàøûíûí öñòöíö
231
àëäû, ñåëëÿìÿ éàüûø åâëÿðèí òÿìèð îëóíìàìûø äàìëàðûíäàí àõûá
è÷ÿðè òþêöëäö, êþâøÿíëÿðè òîïóüà ãÿäÿð ñó áàñäû, áèòêè àäûíäà íÿ
âàðäûñà, ãóðàãëûã éàé ýöíëÿðèíäÿí ñîíðà ùàìûñû äÿðùàë êöêðÿéèá
ãàëõäû. Éàëíûç áóíäàí ñîíðà àäàìëàð – àðâàä, êèøè, óøàã ùàìû áèð
ñÿùÿð øèääÿòëÿ éàüàí èëûã éàüûøäà åâëÿðèíè òÿðê åäèá éîëà äöçÿëäè-
ëÿð. Îíëàð êÿíäèí êÿíàðûíà ÷àòàíäà äþíöá äîüìà éóðäëàðûíà àõû-
ðûíúû äÿôÿ íÿçÿð ñàëäûëàð.
Âàð-éîõëàðûíû äàëëàðûíà øÿëÿëÿìèø àõûðûíúû àèëÿ êÿíä äàðâàçà-
ñûíäàí ÷ûõàíäà, êÿíäèí è÷èíäÿ ó÷óá éåðÿ òþêöëÿí òèðëÿðèí, òàõòà-
ïóøëàðûí ýóðóëòóñó åøèäèëäè. Àäàìëàð äþíöá áàõàíäà, ãàðà èëàí êè-
ìè èøûëäàéàí õîðòóìóí àíè îëàðàã ùàâàäà éåëëÿíèá òàõòàïóøëàðûí
éàø êöëÿøèíè ÿòðàôà ñÿïÿëÿäèéèíè ýþðäöëÿð. Õîðòóì éîõ îëäóãäà
èñÿ éåíèäÿí ýóðóëòó, ýóðóëòóäàí ñîíðà äà çèíýèëòè åøèäèëäè. Õàòõè
åâëÿðèí òàõòàïóøëàðûíû, áèç ñó çàíáàãëàðûíû äÿðäèéèìèç êèìè àñàí-
ëûãëà ãîïàðûá àòàðêÿí òèðëÿðäÿí áèðè éóõàðûäàí îíóí öñòöíÿ äöøöá
éàðàëàìûøäû. Îíóí òàìàìèëÿ þçöíäÿí ÷ûõìàñû ö÷öí áó, êèôàéÿò
èäè. Úÿíýÿëëèêäÿ éàøàéàí âÿùøè ùåéâàíëàðäàí ÿí úîøãóí ãûçàíû
ôèëäèð. Áó âàõò î, òöüéàí åäèð, ðàñòûíà ýÿëÿí ùÿð áèð øåéè ó÷óðóá
äàüûäûð. Èíäè äÿ Õàòõè äàë àéàüû èëÿ âóðóá, êÿðïèú äèâàðû ó÷óðäóð,
éàüûø ñåëè äÿ ó÷óðóëìóø ÷èé êÿðïèúëÿðè äÿðùàë ñàðû ïàë÷ûüà ÷åâèðèð-
äè. Õàòõè ôûðëàíûð, áþéöðöð, äàð êö÷ÿëÿðäÿ î éàí-áó éàíà ãà÷àðàã
þçöíö ýàù ñàüäàí, ýàù ñîëäàí äàõìàëàðà òîõóéóð, ëàõëàìûø ãàïû-
ëàðû ñûíäûðûð, ÷àðäàãëàðû ó÷óðóðäó; îíóí ö÷ îüëó èñÿ àòàëàðûíûí àðäûíúà
ãà÷àðàã, Áùàðàòïóð òàðëàëàðûíû ìÿùâ åòäèêëÿðè ýöíëÿðäÿêè êèìè ãûçûá
òöüéàí åäèðäèëÿð.
– Úÿíýÿëëèê áó òÿëÿëÿðè óäàúàãäûð, – äåéÿ ó÷óãëàðûí àðàñûíäàí
ñàêèò áèð ñÿñ åøèäèëäè. – ßââÿëúÿ ùàñàðû äàüûòìàã ëàçûìäûð.
Éàüûøäàí èñëàíìûø ÷èéèíëÿðè ïàðûëäàéàí Ìàóãëè ñû÷ðàéàðàã
éîðüóí úàìûø òÿê éåðÿ éàòàí äèâàðûí äèáèíäÿí êÿíàðà ÷ÿêèëäè.
– Ùÿð øåéèí þç âàõòû âàð, – äåéÿ Õàòõè õûðûëäàäû. – Áÿñ íåúÿ!
Áùàðàòïóðäà ìÿíèì äèøëÿðèì ãûïãûðìûçû ãàíà áîéàíìûøäû. Èíäè,
óøàãëàð, ùàñàðûí éàíûíà! Áàøûíûçëà èòÿëÿéèí! Ùàìûíûç áèðäÿí! Ùÿ!
Äþðä ôèë éàíàøû äàéàíûá ýöú âåðäè. Ùàñàð òÿðïÿíÿðÿê øàããûëòû
èëÿ ó÷óá éåðÿ òþêöëäö. Äÿùøÿòäÿí äîíóá ãàëìûø àäàìëàð ùàñàðûí
ó÷óã éåðèíäÿí ôèëëÿðèí ïàë÷ûüà áàòìûø áàøëàðûíû ýþðäöëÿð. Àçóãÿ-
232
ëÿðè ÿëëÿðèíäÿí ÷ûõìûø, éóðäñóç ãàëìûø èíñàíëàð äÿðÿ èëÿ áàøûàøàüû
ãà÷ìàüà öç ãîéäóëàð, îíëàðûí ó÷óðóëìóø, äàðìàäàüûí îëìóø,
òàïäàëàíìûø êÿíäëÿðè èñÿ àðõàäà ãàëàðàã ñàíêè ÿðèéèá éîõ îëóðäó.
Áèð àéäàí ñîíðà êÿíäèí éåðèíäÿ éóìøàã òîðïàãëû, öçÿðèíè êþð-
ïÿ éàøûë îòëàð áàñìûø éàñòû áèð òÿïÿ ãàëìûøäû, éàüûøëàð ìþâñöìö
ãóðòàðàíäà èñÿ úÿìè àëòû àé ÿââÿë øóìëàíìûø òàðëàëàð îëàí äöçÿí-
ëèêäÿ ñûõ úÿíýÿëëèê ýþðìÿê îëàðäû.

ÊÍÉÀÇ ÀÍÊÀÑÛ
Íÿùÿíý äàü ÿôèñè Êàà äîüóëäóüó ýöíäÿí áÿðè éÿãèí èêè éö-
çöíúö äÿôÿ èäè êè, ãàáûüûíû äÿéèøèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ìàóãëè îíó
òÿáðèê åòìÿéÿ ýÿëäè. Éÿãèí éàäûíûçäàäûð êè, áèð äÿôÿ ýåúÿ âàõòû
Êàà Ñîéóã Êàùàëàðäà îíó þëöìäÿí õèëàñ åòìèøäè. Ìàóãëè áóíó
ùå÷ áèð âàõò óíóòìóðäó. Èëàí ãàáûãäàí ÷ûõàí çàìàí íÿ ãÿäÿð êè,
òÿçÿ ãàáûüû úèëàëàíûá ýþçÿëëÿøìÿéèá, ÷îõ àúûãëû âÿ ÿñÿáè îëóð.
Êàà àðòûã Ìàóãëèéÿ ñàòàøûá ýöëìöðäö. Úÿíýÿëëèéèí áöòöí áàøãà
ñàêèíëÿðè êèìè, î äà Ìàóãëèíè Úÿíýÿëëèéèí Àüàñû ùåñàá åäèðäè,
áóíà ýþðÿ äÿ åøèäèá þéðÿíäèéè úöðáÿúöð òÿçÿ õÿáÿðëÿðè îüëàíà
äàíûøûðäû. Êààíûí îðòà úÿíýÿëëèê àäëàíäûðûëàí àëÿì ùàããûíäà –
éåðèí öñòöíäÿ, éàõóä àëòûíäà, äàøëàðûí, òÿïÿúèêëÿðèí, ìåøÿ êþòöê-
ëÿðèíèí äèáèíäÿ ýåäÿí ùÿéàò ùàããûíäà áèëìÿäèêëÿðèíèí ùàìûñûíû
îíóí ïóëëàðûíäàí ÿí õûðäàñûíûí öñòöíÿ éàçûá éåðëÿøäèðìÿê îëàðäû.
Ùÿìèí ýöí Ìàóãëè íÿùÿíý áèëÿðçèê êèìè ãûâðûëìûø Êààíûí
éàíûíäà îòóðóá, îíóí ÷ûíãûëëûãäà äöøöá ãàëìûø êþùíÿ ãàáûüûíû
áàðìàãëàðûéëà îéíàäûðäû. Êàà ÷îõ íÿçàêÿòëÿ þç áÿäÿíèíè Ìàóã-
ëèíèí åíëè, ÷ûëïàã êöðÿéèíÿ ñþéêÿìèøäè, åëÿ áèë îüëàí úàíëû êðåñëî-
äà ÿéëÿøìèøäè.
Ìàóãëè êþùíÿ ãàáûüû îéíàäà-îéíàäà àñòàäàí äåäè:
– Áó ãàáûã áàøäàí-áàøà áöòþâäöð, ùÿëÿ ýþçöñòö ïóëëàðû äà
éåðèíäÿäèð. Þç áàøûíûí ãàáûüûíû àéàãëàðûíûí àëòûíäà ýþðìÿê íÿ
ãÿäÿð ãÿðèáÿäèð.
– Ùÿ, àíúàã ìÿíèì àéàãëàðûì éîõäóð, – äåéÿ Êàà úàâàá âåð-
äè. – Ùÿì äÿ áó ìÿíèì õàëãûìûí àäÿòèäèð, îíà ýþðÿ äÿ áó èøäÿ
233
ìÿí áèð ãÿðèáÿëèê ýþðìöðÿì. Ñÿí ìÿýÿð þç äÿðèíèí ãóðó âÿ úîä
îëäóüóíó ùå÷ âàõò ùèññ åòìèðñÿí?
– Ùèññ åëÿéÿíäÿ ýåäèá ÷èìèðÿì, àé Éàñòûáàø. Àíúàã îíó äà
äåéèì êè, áÿðê èñòè îëàíäà ôèêèðëÿøèðÿì êè, êàø äÿðèäÿí òàìàì ÷ûõûá
äÿðèñèç ýÿçÿéäèì.
– Ìÿí ÷èìèðÿì äÿ, ãàáûüûìû äà äÿéèøèðÿì... Ùÿ, íåúÿäèð,
òÿçÿ ëèáàñûì õîøóíà ýÿëèðìè?
Ìàóãëè îíóí íÿùÿíý êöðÿéèíäÿêè ãûéãàúû äàìàëàðà ÿëèíè ÷ÿêÿ-
ðÿê, ôèêèðëè-ôèêèðëè äåäè:
– Òûñáàüàíûí êöðÿéè äàùà áÿðêäèð, àíúàã ñÿíèíêè òÿê áÿçÿêëè
äåéèë. Ìÿíèì àäàøûì ãóðáàüàíûí äÿðèñè äàùà ãÿøÿíýäèð, àììà
ñÿíèíêè ãÿäÿð ìþùêÿì äåéèë. Áåëÿ áàõàíäà ñÿíèí äÿðèí ÷îõ éàðà-
øûãëû ýþðöíöð, ëàï ÿëâàí íàõûøëû çàíáàüà îõøàéûð.
– Òÿçÿ äÿðèíè ñóäà éóìàã ëàçûìäûð. Áèðèíúè äÿôÿ ÷èìÿíÿ ãÿäÿð
ðÿíýè ùÿëÿ î ãÿäÿð äÿ ïàðëàã îëìóð. Ýåäÿê ÷èìÿê!
– Ìÿí ñÿíè ãóúàüûìà àëûá àïàðàðàì, – äåéÿ Ìàóãëè ýöëäö âÿ
èëàíûí ÿí éîüóí éåðèíäÿí éàïûøûá àüûð áÿäÿíè ãàëäûðìàã ö÷öí
àøàüû ÿéèëäè.
Áó, èêè ôóò éîüóíëóüóíäà ñó áîðóñóíó ãàëäûðìàüà áÿðàáÿð èäè.
Êàà éåðèíäÿ ùÿðÿêÿòñèç óçàíûá êåôèíèí êþêëöéöíäÿí àñòàúà-àñòàúà
ôûñûëäàéûðäû. Ñîíðà îíëàð àðòûã àäÿò åòìèø îëäóãëàðû àõøàì îéóíóíà
áàøëàäûëàð... Ãöââÿòëè îüëàíëà, ýþçÿë òÿçÿ äÿðèëè ÿôè áèð-áèðèëÿ
ýöëÿøìÿéÿ, ÿçÿëÿëÿðèíèí ýöúöíö, ýþçëÿðèíèí èòèëèéèíè ñûíàãäàí
êå÷èðìÿéÿ áàøëàäûëàð. ßëáÿòòÿ, ÿýÿð Êàà èñòÿñÿéäè, Ìàóãëè êèìè-
ëÿðèíèí éöçöíö áàñûá ÿçÿðäè, ëàêèí î ÷îõ åùòèéàòëà ùÿðÿêÿò åäÿðÿê
þç ýöúöíöí ùå÷ îíäàí áèðèíè áåëÿ èøëÿòìèðäè.
Ìàóãëè áÿäÿíúÿ êèôàéÿò ãÿäÿð áÿðêèéèá, ýöëÿøÿ áèëÿúÿê äÿðÿ-
úÿäÿ ãöââÿòëÿíÿíäÿ Êàà îíóíëà áó úöð îéíàìàüà áàøëàäû, íÿòè-
úÿäÿ îüëàíûí ÿçÿëÿëÿðè áÿðêèéèá ìþùêÿìëÿíäè. Áÿçÿí Êàà Ìàóã-
ëèéÿ åëÿ ñàðûíûðäû êè, îíóí éàëíûç õèðòäÿêäÿí éóõàðûñû áàéûðäà ãàëûðäû,
îüëàí äàðòûíàðàã ÿëèíèí áèðèíè àçàä åäèá èëàíûí áîüàçûíäàí éàïû-
øûðäû. Áåëÿ îëäóãäà ÿôèíèí áÿäÿíè òàìàì ñóñòàëûá áîøàëûð, Ìàóãëè
èñÿ þç úÿëä àéàãëàðû èëÿ, èëàíûí ýåðèéÿ óçàíàðàã áèð äàøäàí, éàõóä
êþòöêäÿí éàïûøìàã èñòÿéÿí éåêÿ ãóéðóüóíó î éàí-áó éàíà èòÿëÿ-
234
éèð, äàéàã íþãòÿñè òàïìàüà ãîéìóðäó. Îíëàð áàø-áàøà äàéàíàðàã
äàëà, ãàáàüà éûðüàëàíûð, ùÿð áèðè ùöúóì åòìÿê ö÷öí ôöðñÿò ýþç-
ëÿéèð âÿ íÿùàéÿò, ùåéêÿëè õàòûðëàäàí ýþçÿë ôèãóðëàð ñàíêè ãàðà-àü
ùÿëãÿëÿðäÿí, àðàáèð ýþðöíöá éîõ îëàí ÿëëÿðäÿí, àéàãëàðäàí èáàðÿò
ãàðûøûã áèð áóðóëüàíà ÷åâðèëèðäè. Áèð ãÿäÿð ñîíðà îíëàð äèêÿëèð, ùÿð
øåéè éåíèäÿí áàøëàéûðäûëàð.
– Ùÿ-ùÿ-ùÿ, – äåéÿ Êàà áàøûíû åëÿ ñöðÿòëÿ èðÿëè óçàäûðäû êè,
ùÿòòà Ìàóãëèíèí èòè ÿëëÿðè áåëÿ áöòöí ãàðøûñûíû àëà áèëìèðäè. – Áàõ,
ìÿí áàøûìû ñÿíÿ òîõóíäóðäóì, Áàëàúà Ãàðäàø! Áàõ, áèð äÿ, áèð
äÿ! Ùÿ íèéÿ ãîðóíìóðñàí, ìÿýÿð ÿëëÿðèí êåéèéèá? Áóäóð éåíÿ äÿ
âóðäóì!
Ùÿìèøÿ äÿ îíëàðûí îéóíó åéíè ãàéäà èëÿ ãóðòàðûðäû: èëàí áàøû-
íûí èòè çÿðáÿñè èëÿ óøàüû éåðÿ ñÿðèðäè. Ìàóãëè íÿ ãÿäÿð úÿùä åäèð-
äèñÿ äÿ, áó èëäûðûì ñöðÿòèëÿ åíäèðèëÿí çÿðáÿäÿí þçöíö ãîðóìàüûí
ãàéäàñûíû þéðÿíÿ áèëìèðäè: Êàà îíó èíàíäûðûðäû êè, ÿáÿñ éåðÿ, áó-
íóí ö÷öí âàõò èòèðìÿñÿ, éàõøûäûð.
– Îâóí óüóðëó! – äåéÿ íÿùàéÿò, ÿôè ôûñûëäàäû.
Ìàóãëè ùÿìèøÿêè êèìè éåíÿ äÿ òþâøöéÿ-òþâøöéÿ, áÿðêäÿí
ýöëÿ-ýöëÿ òÿõìèíÿí îí àääûì êÿíàðäà éåðÿ ñÿðèëäè.
Ñîíðà î, ÿëëÿðè ýþé îòëà äîëó îëäóüó ùàëäà àéàüà ãàëõûá, Êàà-
íûí àðäûíúà èðÿëèëÿéÿðÿê ìöäðèê èëàíûí ÷îõ õîøëàäûüû ÷èììÿê éå-
ðèíÿ ñàðû éîëëàíäû. Áóðà ùÿð òÿðÿôäÿí ãàéàëàðëà ÿùàòÿ îëóíìóø,
ñóéó ãàòðàí êèìè ãàïãàðà áèð ýþë èäè, è÷ÿðèñèíäÿêè êþòöêëÿð, òèðëÿð
èëàí ö÷öí áó éåðèí ýþçÿëëèéèíè äàùà äà àðòûðûðäû. Îüëàí Úÿíýÿëëèê
Ãàíóíóíà ðèàéÿò åäÿðÿê, ýþëÿ ñÿññèçúÿ àòûëäû; ñîíðà éåíÿ äÿ ñÿñ
ñàëìàäàí ñóéóí öçöíÿ ÷ûõàðàã àðõàñû öñòÿ óçàíäû, ÿëëÿðèíè áàøû-
íûí àëòûíà ãîéóá ãàéàëàðûí àðàñûíäàí áîéëàíàí àéà òàìàøà åòìÿéÿ,
àéàã áàðìàãëàðûíû òÿðïÿäÿðÿê àéûí ñóäà ÿêñèíè ïîçìàüà áàøëàäû.
Êààíûí ö÷áóúàã áàøû ñóéó öëýöú êèìè êÿñÿðÿê éóõàðûéà ãàëõäû âÿ
Ìàóãëèíèí ÷èéíèíÿ åíäè. Îíëàð ùÿð èêèñè õåéëè ìöääÿò ùÿðÿêÿòñèç
óçàíàðàã áÿäÿíëÿðèíÿ éàéûëàí ñÿðèíäÿí ùÿçç àëäûëàð.
– Àù, áóðà íÿ éàõøûäûð, – äåéÿ Ìàóãëè éóõóëó-éóõóëó äèëëÿíäè.
– Éàäûìäàäûð, èíñàí ñöðöñöíäÿ áó âàõò ùàìû òîðïàãäàí ãàé-
ðûëìûø òÿëÿëÿðèí è÷èíÿ ýèðèá ùÿð éåðè áÿðê-áÿðê áàñäûðûðäûëàð êè, òÿçÿ
235
ùàâà è÷ÿðè ýèðìÿñèí, ñîíðà äà ãóðó (áÿðê) ÷àðïàéûëàðûí öñòöíäÿ
óçàíûá ïèñ èé âåðÿí úûð-úûíäûðëà áàø-ýþçëÿðèíè þðòöðäöëÿð, áóðóí-
ëàðûíäà ÷îõ úàíñûõûúû íÿüìÿëÿð îõóìàüà áàøëàéûðäûëàð. Úÿíýÿëëèê
îðàäàí ãàò-ãàò éàõøûäûð.
Áèð êîáðà ëàï éàõûíëûãäàêû ãàéàíûí öñòö èëÿ òÿëÿñèê ýþëÿ åíèá
ñó è÷äè, ñîíðà äà îíëàðà “ Îâóíóç óüóðëó îëñóí!” – äåéèá áèð àíäà
éîõ îëäó.
Êàà ñàíêè íÿéè èñÿ õàòûðëàéàðàã ôûñûëäàäû:
– Î-îø! Äåìÿê, Áàëàúà Ãàðäàø, úÿíýÿëëèê ñÿíäÿí ùå÷ áèð øåé
ÿñèðýÿìèð, öðÿéèí èñòÿéÿí ùÿð øåéè ñÿíÿ âåðèð, åëÿìè?
Ìàóãëè ýöëöá úàâàá âåðäè:
– Ùÿð øåéè éîõ. ßýÿð áåëÿ îëñàéäû, ùÿð àé éåíè áèð Øèðõàí
þëäöðìÿê îëàðäû. Èíäè, ìÿí îíó úàìûøëàðûí êþìÿéè îëìàäàí þçöì
òÿêúÿ þëäöðÿ áèëÿðäèì. Áóíäàí äà áàøãà, ìÿí èñòÿðäèì êè, áÿçÿí
éàüûø éàüà-éàüà ýöí ÷ûõñûí, éàõóä éàéûí ãûçìàð âàõòûíäà ýöíöí
öçöíö áóëóä þðòñöí, éàüûø éàüñûí. Ìÿí ùÿìèøÿ àú îëàíäà êå÷è
îâëàìàã èñòÿéèðÿì, ÿýÿð îâëàéà áèëñÿì, àðçó åëÿéèðÿì êè, êàø áó
ìàðàë îëàéäû, ÿýÿð ìàðàë îëñà, äåéèðÿì êàø íèëùàó þëäöðÿéäèì.
Åëÿ ùàìû äà ìÿíèì êèìèäèð, äöç äåìèðÿììè?...
Êàà ñîðóøäó:
– Ñÿíèí äàùà áàøãà áèð àðçóí éîõäóðìó?
– Áàøãà íÿ àðçóì îëà áèëÿð? Áöòöí úÿíýÿëëèê ìÿíèìêèäèð.
Úÿíýÿëëèê Ìÿðùÿìÿòè ùÿìèøÿ ìÿíèì öñòöìäÿäèð! Ìÿýÿð äöí-
éàäà ìÿüðèáëÿ ìÿøðèã àðàñûíäà áàøãà áèð øåé äÿ âàð?
– Êîáðà äàíûøûðäû êè... – äåéÿ Êàà ñþçÿ áàøëàäû.
– Ùàíñû Êîáðà? Èíäèúÿ áóðàäàí êå÷ÿí ùå÷ íÿ äàíûøìûðäû, î,
îâà ÷ûõûá.
– Î éîõ, áàøãàñû.
– Ñÿíèí áó Çÿùÿðëè Õàëãëà íÿ èøèí-ýöúöí? Ìÿí ùå÷ âàõò
îíëàðà òîõóíìóðàì. Ãîé, þç éîëëàðûéëà ýåòñèíëÿð. Îíëàð ãàáàã
äèøëÿðèíäÿ þëöì ýÿçäèðèðëÿð, áó ùå÷ éàõøû èø äåéèë; àõû, îíëàð ëàï
áàëàúàäûðëàð. Éàõøû, ñÿí ùàíñû êîáðà èëÿ äàíûøûðäûí?
Êàà äàëüàëû äÿíèçäÿ ëÿíýÿð âóðàí ýÿìè òÿê ñóéóí öçöíäÿ
éûðüàëàíûðäû.
236
 – Ö÷-äþðä àé áóíäàí ãàáàã îâà ÷ûõìûøäûì, – äåéÿ î, ñþçöíÿ
äàâàì åòäè. – Ñîéóã Êàùàëàðäàéäûì, îðà, áÿëêÿ äÿ, ùÿëÿ ñÿíèí
éàäûíäàäûð... Îâëàìàã èñòÿäèéèì ùåéâàí ÷ûüûðà-÷ûüûðà ýþëëÿðèí
éàíûíäàí ãà÷ûá áèð åâÿ ñîõóëäó, îðàäàí äà éåðèí àëòûíà ýèðèá
ýèçëÿíäè. Áó, ùÿìèí åâ èäè êè, âàõòèëÿ ìÿí ñÿíè ãóðòàðìàã ö÷öí
îíóí áèð äèâàðûíû ó÷óðóá äàüûòìûøäûì.
– Àõû, Ñîéóã Êàùàëàðäà ùå÷ êèì éåðèí àëòûíäà éàøàìûð. –
Ìàóãëè áàøà äöøìöøäö êè, Êàà Ìåéìóí Õàëãûíäàí äàíûøûð.
ßôè òèòðÿê äèëèíè ÷ûõàðàðàã úàâàá âåðäè:
– Ìÿí ãîâëàäûüûì ùåéâàí îðàäà éàøàìûðäû, úàíûíû ãóðòàðìàã
ö÷öí îðàéà ñîõóëóðäó. Îíóí ýèðäèéè éóâà éåðèí àëòû èëÿ ÷îõ óçàüà
ýåäèðäè. Îâó þëäöðÿíäÿí ñîíðà îðàäàúà éóõóéà ýåòäèì.
Îéàíäûãäà èñÿ èðÿëèéÿ ñöðöíìÿéÿ áàøëàäûì.
– Éåðèí àëòûíäà?
– Ùÿ. Íÿùàéÿò. Àü Êëîáóê1 àäëû êîáðàéà ðàñò ýÿëäèì. Î, ìÿ-
íèìëÿ áàøà äöøìÿäèéèì øåéëÿð ùàããûíäà äàíûøûá, þìðöìäÿ ýþð-
ìÿäèéèì úöðáÿúöð øåéëÿð ýþñòÿðäè.
Ìàóãëè úÿëä áþéðö öñòÿ ÷åâðèëÿðÿê ñîðóøäó:
– Îâëàìàã ö÷öí òÿçÿ ùåéâàíëàð ýþñòÿðäè? Îâóí éàõøû êå÷äèìè?
– Éîõ, ùåéâàí äåéèëäè, ùåéâàí îëñàéäû, ìÿí îíóí äèøëÿðèíèí
ùàìûñûíû òþêÿðäèì. Àü Êëîáóê ìÿíÿ äåäè êè, èíñàíëàð ùÿìèí øåé-
ëÿðÿ éàëíûç áèðúÿ äÿôÿ áàõìàã ö÷öí úàíëàðûíäàí êå÷ÿðäèëÿð. Î,
èíñàíëàð ùàããûíäà åëÿ äàíûøûðäû êè, åëÿ áèë, îíëàðà éàõøû áÿëÿääèð.
– Ýþðÿðèê, – äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè, – èíäè éàäûìà ýÿëèð êè,
ìÿí äÿ áèð çàìàíëàð èíñàí îëìóøàì...
– Éàâàø, òÿëÿñìÿ! Ýöíÿøè éåéÿí Ñàðû Èëàíû òÿëÿñìÿê þëäöð-
ìöøäöð. Áèç éåðèí àëòûíäà áèð ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿéÿíäÿí ñîíðà ñÿ-
íèí áàðÿíäÿ äàíûøäûì, äåäèì êè, ñÿí èíñàíñàí. Àü Êîáðà (î, äîü-
ðóäàí äà, ëàï úÿíýÿëëèéèí þçö ãÿäÿð ãîúàäûð) áåëÿ úàâàá âåðäè:
“Ìÿí ÷îõäàíäûð êè, èíñàí öçö ýþðìÿìèøÿì, ãîé ýÿëñèí, îíäà áó
øåéëÿðèí ùàìûñûíà áàõà áèëÿð. Áóíëàðûí ÿí êè÷èéè ö÷öí èíñàíëàðäàí
÷îõó úàíûíäàí êå÷ÿðäè”.
__________
1
Ê ë î á ó ê – óúó øèø ðàùèá ïàïàüû.
237
 – Ýþðöíöð, áó íÿ èñÿ òÿçÿ áèð îâäóð. Àõû, Çÿùÿðëè Õàëã öðê-
ìöø ùåéâàíëàðûí éåðèíè áèëÿíäÿ, ùå÷ âàõò áèçÿ äåìèðëÿð. ×îõ
áÿäõàùäûðëàð.
– Áó, îâ äåéèë. Áó... áó... ìÿí áóíóí íÿ îëäóüóíó äåéÿ áèë-
ìèðÿì.
– Ýåäÿê îðàéà. Ìÿí ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð Àü Êîáðà ýþðìÿìèøÿì:
î äåäèéèí øåéëÿðÿ äÿ áàõìàã èñòÿéèðÿì. Îíëàðû Êîáðà þëäöðöá?
– Îíëàðûí ùå÷ áèðè úàíëû äåéèë. Êîáðà äåéèðäè êè, ýóéà îíëàðûí
êåøèéèíè ÷ÿêèð.
– Ùÿ-ÿ, áèëäèì. Úàíàâàð çàüàéà ãîâóá ñàëäûüû îâóí êåøèéèíè
÷ÿêÿí êèìè! Ýåäÿê!
Ìàóãëè öçöá ñàùèëÿ ÷ûõäû, áÿäÿíèíè ãóðóëàìàã ö÷öí îòóí öñ-
òöíäÿ áèð ãÿäÿð î éàí-áó éàíà àüíàäû. Ñîíðà ùÿð èêèñè áèðëèêäÿ éîëà
äöøöá, Ñîéóã Êàùàëàð àäëàíàí õàðàáà øÿùÿðÿ ýåòäèëÿð. Ñèç î éåðèí
ùàããûíäà éàçûëàíëàðû, éÿãèí êè, îõóìóñóíóç. Èíäè, àðòûã Ìàóãëè
ìåéìóíëàðäàí àçàúûã áåëÿ îëñóí, ãîðõìóðäó. ßêñèíÿ, ìåéìóíëàð
þçëÿðè îíóí ãàðøûñûíäà òèð-òèð ÿñèðäèëÿð. Ëàêèí îíëàðûí ùàìûñû èíäè
úÿíýÿëëèéÿ ãà÷ûá äàüûëûøìûøäûëàð. Àé èøûüûíà ãÿðã îëìóø Ñîéóã
Êàùàëàð áîìáîø èäè, îðàäà äÿðèí áèð ñöêóò ùþêì ñöðöðäö.
Êàà, åéâàíûí îðòàñûíäàêû êíéàç êþøêöíöí ó÷óãëàðûíà òÿðÿô
ñöðöíöá êÿðïèú ãûðûíòûëàðûíûí àðàñûíäàí è÷ÿðè êå÷äè âÿ äàø-òîðïàã
ó÷óá-òþêöëìöø ïèëëÿêÿíëÿ àøàüûéà-éåðàëòû ëàüûìà äîüðó øöòöäö.
“Ñèçèíëÿ áèç ãàí ãàðäàøûéûã, ìÿí äÿ ñèçäÿíÿì! – äåéÿ Ìàóãëè
ãûøãûðàðàã Èëàíëàðû ñàëàìëàäûãäàí ñîíðà Êààíûí àðäûíúà èìÿêëÿ-
ìÿéÿ áàøëàäû. Îíëàð ùÿð èêèñè ìàèëè åíÿí ëàüûìëà óçóí çàìàí ñö-
ðöíäöëÿð; éåðàëòû éîë ýàù ñàüà, ýàù ñîëà áóðóëóðäó. Íÿùàéÿò, åëÿ
áèð éåðÿ ýÿëèá ÷ûõäûëàð êè, îðàäà éåðäÿí îòóç ôóòà ãÿäÿð éöêñÿëÿí
ãîúàìàí áèð àüàúûí ãöââÿòëè êþêëÿðè ëàüûìûí äèâàðûíäàí éåêÿ áèð
äàøû áàñûá àøàüû ñàëìûøäû. Îíëàð äåøèéèí è÷èíÿ ýèðèá àçàúûã ñöðöí-
äöêäÿí ñîíðà ýåíèø áèð çèðçÿìèéÿ äàõèë îëäóëàð. Àüàúëàðûí êþê-
ëÿðè çèðçÿìèíèí ýöíáÿçèíè îðàäàí-áóðàäàí ñûõûøäûðûá ÷àòëàòìûøäû,
áóíà ýþðÿ äÿ è÷ÿðèéÿ éóõàðûäàí çÿèô èøûã ñöçöëöðäö.
Ìàóãëè äèêÿëèá àéàã öñòÿ äàéàíàðàã:
– ×îõ ìþùêÿì ñûüûíàúàãäûð! – äåäè. – Àíúàã ùÿð ýöí ýÿëèá-
ýåòìÿê ö÷öí ÷îõ óçàãäûð. Ìÿí áóðàäà ùå÷ íÿ ýþðìöðÿì.
238
 – Ìÿýÿð ìÿí ùå÷ íÿéÿì? – äåéÿ çèðçÿìèíèí áèð òÿðÿôèíäÿí
êèì èñÿ äèëëÿíäè.
Ùÿìèí äÿãèãÿ äÿ Ìàóãëèíèí ýþçöíÿ àü áèð øåé äÿéäè, äèããÿò-
ëÿ áàõäûãäà áóíóí íÿùÿíý Êîáðà îëäóüóíó ýþðäö. Î, þìðöíäÿ
ùå÷ âàõò áó èðèëèêäÿ ýþçëöêëö èëàíà ðàñò ýÿëìÿìèøäè. Óçóíëóüó àç
ãàëà ñÿêêèç ôóò èäè, éåð àëòûíäà çöëìÿòäÿ þìöð ñöðìÿêäÿí ñîëóá
ñàðàëàí êþùíÿ ôèë äèøè ðÿíýèíÿ ÷àëûðäû. Ùÿòòà öôöðöëöá øèøìèø áà-
øûíäàêû ýþçëöêëÿðè äÿ à÷ûã-ñàðû èäè. Éàëíûç ýþçëÿðè àëàãàðàíëûãäà
éàãóò êèìè éàíûðäû. Öìóìèééÿòëÿ, îíóí ÷îõ ÿúàèá, áÿäùåéáÿò
ýþðöíöøö âàðäû.
– Îâóí óüóðëó îëñóí! – äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè. Î, íÿçàêÿòëè
ñþçëÿðè äÿ îâ áû÷àüû êèìè ùÿìèøÿ ùàçûð ñàõëàéûðäû.
Êîáðà îüëàíûí ñàëàìûíà úàâàá âåðìÿéèá ñîðóøäó:
– Øÿùÿðäÿ òÿçÿ íÿ õÿáÿð âàð? Äþðä éàíäàí ùàñàðà àëûíìûø
áþéöê øÿùÿðäÿ, éöç ôèëè, èéèðìè ìèí àòû, ñàéñûç-ùåñàáñûç ìàë-
ãàðàñû îëàí èéèðìè êíéàçëàð êíéàçûíûí øÿùÿðèíäÿ òÿçÿ íÿ âàð, íÿ
éîõ? Ìÿíèì ãóëàãëàðûì éàâàø-éàâàø àüûð åøèäèð, ÷îõäàíäûð êè,
äþéöø òÿáèëëÿðèíèí ñÿñè ãóëàüûìà äÿéìèð.
– Áèçèì öñòöìöç úÿíýÿëëèêäèð, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè.
– Ôèëëÿðäÿí äÿ ìÿí àíúàã Õàòõèíè, áèð äÿ îíóí îüëàíëàðûíû òàíûéû-
ðàì. Áÿñ, êíéàç íÿäèð?
– Àõû, ìÿí ñÿíÿ äàíûøìûøäûì, – äåéÿ Êàà àñòàäàí äèëëÿíäè,
– äþðä àé áóíäàí ãàáàã äåìèøäèì êè, ñÿíèí øÿùÿðèí àðòûã éîõäóð.
– Ìåøÿäÿêè øÿùÿð, äàðâàçàëàðû ãàéûì áöðúëö î áþéöê øÿùÿð
éîõ îëà áèëìÿç. Î, áèíà îëóíàíäà ùÿëÿ ìÿíèì áàáàìûí áàáàñû
éóìóðòàäàí ÷ûõìàìûøäû, î, ìÿíèì îüëàíëàðûìûí îüëàíëàðûíûí äÿ-
ðèñè ìÿíèì äÿðèì êèìè ñîëóá áåëÿúÿ àüàðàíà ãÿäÿð äÿ ãàëàúàãäûð.
Éàãàñàðèíèí îüëó Âèéåäúè èäè, îíóí äà îüëó ×àíäðàáè÷è èäè; áàõ,
ùÿìèí ×àíäðàáè÷èíèí îüëó Ñàëàäùè áó øÿùÿðè ãÿäèì çàìàíäà òèê-
äèðèá. Áÿñ, ñèçèí àüàíûç êèìäèð?
– Èç äîëàøäû, – äÿéÿ Ìàóãëè Êààéà ìöðàúèÿò åòäè. – Ìÿí îíóí
äàíûøäûãëàðûíû áàøà äöøìöðÿì.
– Ìÿí äÿ ùå÷ íÿ ãàíìûðàì. Î, ÷îõ ãîúàäûð. Åé êîáðàëàðûí óëó
íÿíÿñè. Áóðàäà ùÿð òÿðÿô, ÿçÿë ýöíäÿí îëäóüó êèìè, úÿíýÿëëèêäèð...
239
 – Áÿñ áó êèìäèð? – äåéÿ àü êîáðà ñîðóøäó. – Ìÿíèì ãàð-
øûìäà îòóðàí, ùÿì äÿ ãîðõìàéàí, êíéàçûí àäûíû áèëìÿéÿí, þçö
èíñàíà îõøàñà äà, èëàí äèëèíäÿ äàíûøàí áó êþðïÿ êèìäèð? Êèìäèð,
áó îâ áû÷àãëû, èëàí äèëëè?
Îüëàí úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì àäûì Ìàóãëèäèð. Þçöì äÿ Úÿíýÿëëèêäÿíÿì. Úàíà-
âàðëàð ìÿíèì õàëãûìäûð, áó Êàà äà ãàðäàøûì. Áÿñ, ñÿí êèìñÿí,
åé Êîáðàëàð Àíàñû?
– Ìÿí êíéàç õÿçèíÿñèíèí êåøèê÷èñèéÿì. Êàðàí Ðàúà áóðàäà
ìÿíèì öñòöìö äàøëà þðòäö êè, áó éåðÿ ùÿð êèì ýÿëñÿ, äÿðùàë ÷àëûá
þëäöðöì. Î âàõòëàð ìÿíèì äÿðèìèí ðÿíýè òöíä èäè. Öñòöìö äàøëà
þðòäöêäÿí ñîíðà õÿçèíÿíè áóðàéà òþêäöëÿð, áó çàìàí ìÿí þç
ìöÿëëèìëÿðèì îëàí êàùèíëÿðèí íÿüìÿëÿðèíè åøèòäèì.
Ìàóãëè þç-þçöíÿ äåäè:
“Ùì! Èíñàí ñöðöñöíäÿí ìÿí àðòûã áèð êàùèíëÿ öç-öçÿ ýÿë-
ìèøÿì, îäóð êè, áèëäèéèìè áèëèðÿì. Òåçëèêëÿ áóðàäà áèð ôÿëàêÿò áàø
âåðÿúÿê”.
– Ìÿí õÿçèíÿéÿ êåøèê ÷ÿêäèéèì ýöíäÿí áÿðè äàøû áåø äÿôÿ
ãàëäûðûáëàð, ùÿì äÿ îíà ýþðÿ éîõ êè, áóðàäàí áèð øåé ýþòöðñöíëÿð,
ÿêñèíÿ, ùÿð ãàëäûðàíäà õÿçèíÿíèí öñòöíÿ ãèéìÿòëè øåéëÿð ÿëàâÿ
åëÿéèðäèëÿð. Áó éöç êíéàç õÿçèíÿñèíäÿêè ãÿäÿð äþâëÿò äöíéàíûí
ùå÷ éåðèíäÿ éîõäóð. Àíúàã ÷îõäàí, ëàï ÷îõäàí áÿðèäèð êè, äàøû
ãàëäûðìûðëàð, áóíà ýþðÿ äÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, øÿùÿðèì ìÿíè àðòûã
éàäûíäàí ÷ûõàðäûá.
– Øÿùÿð éîõäóð. Áèð áàøûíû ãàëäûð, éóõàðûéà ýþç ýÿçäèð, îäóð,
áþéöê-áþéöê àüàúëàðûí êþêëÿðè äàøëàðû áèð-áèðèíäÿí àðàëàéûá.
Àüàúëàðëà èíñàíëàð áèð éåðäÿ êþê àòìûðëàð, – äåéÿ Êàà îíó èíàí-
äûðìàüà ñÿé åäèðäè.
Êîáðà àúûãëû-àúûãëû úàâàá âåðäè:
– Èêè-ö÷ äÿôÿ èíñàíëàð áóðàéà éîë òàïûáëàð. Àíúàã îíëàð ùå÷ íÿ
äåìèðäèëÿð, éàëíûç ãàðàíëûãäà ìÿí îíëàðà òîõóíàíäà òÿê áèð êÿðÿ,
î äà ëàï ãûñàúà, ãûøãûðûðäûëàð. Ñèç èñÿ áèðèíèç èëàí, áèðèíèç èíñàí
– ùÿð èêèíèç áóðàéà ýÿëèá éàëàí ñþçëÿð äàíûøûðñûíûç, èñòÿéèðñèíèç
ìÿíè èíàíäûðàñûíûç êè, øÿùÿðèì äàùà éîõäóð âÿ ìÿíèì õèäìÿòèì
240
àðòûã áèòìèøäèð. Èëëÿð êå÷äèêúÿ èíñàíëàð àç-àç äÿéèøèð. Àììà ìÿí
äÿéèøìèðÿì! Íÿ ãÿäÿð êè, äàøû ãàëäûðìàéûáëàð, íÿ ãÿäÿð êè êà-
ùèíëÿð ìÿíÿ éàõøû òàíûø îëàí íÿüìÿëÿðèíè îõóéà-îõóéà è÷ÿðè ýèðèá
ìÿíÿ èñòè ñöä âåðìÿéèáëÿð, íÿ ãÿäÿð êè, ìÿíè áóðàäàí èøûãëû äöí-
éàéà ÷ûõàðòìàéûáëàð – Êíéàçëàð Õÿçèíÿñèíèí Êåøèê÷èñè àíúàã
ìÿí îëàúàüàì, ìÿí – áàøãàñû éîõ! Äåéèðñèíèç êè, øÿùÿð ÷îõäàí
ìÿùâ îëóá ýåäèá, àüàúëàðûí êþêëÿðè áóðàíûí äèâàðëàðûíû äàüûäàðàã
è÷ÿðè ñîõóëóá, åëÿìè? Îíäà ÿéèëèí, íÿ èñòÿéèðñèíèç, ýþòöðöí. Äöí-
éàíûí ùå÷ éåðèíäÿ áåëÿ áèð õÿçèíÿ éîõäóð! Åé, èëàíäèëëè èíñàí,
ÿýÿð ñÿí áóðàéà ýÿëäèéèí éîëëà ñàü-ñàëàìàò ãàéûäûá ýåäÿ áèëñÿí,
îíäà áöòöí êíéàçëàð ñÿíèí íþêÿðèí îëàðëàð.
– Ùÿëÿ äÿ èçè ãàðûøäûðûð, – äåéÿ Ìàóãëè ñàêèòúÿ äèëëÿíäè. – Éÿíè
åëÿ øåé ìöìêöíäöð êè, ãóäóðìóø ÷àããàëëàðäàí áèðè áó äÿðèíëèêäÿ
éåðÿ ýèðèá íÿùÿíý Àü Êëîáóêó äèøëÿñèí!? Ýþðöíöð, áó ãóäóðóá...
Åé, Êîáðàëàð Àíàñû, ìÿí áóðàäà àïàðìàëû áèð øåé ýþðìöðÿì.
Êîáðà ôûñûëäàäû:
– Ýöíÿø âÿ Àé àëëàùëàðûíà àíä è÷èðÿì êè, áó óøàã àüëûíû èòèðèá!
Éàõøû, ñÿíèí ýþçëÿðèí ùÿìèøÿëèê éóìóëìàçäàí ÿââÿë ìÿí ñÿíÿ
áèð ìÿðùÿìÿò åäÿðÿì. Áóäóð áàõ, ùÿëÿ áó âàõòà ãÿäÿð äöíéàäà
ùå÷ áèð èíñàí ýþðìÿäèéè øåéëÿðè ñÿí ýþð!
– Ìàóãëèéÿ ìÿðùÿìÿòäÿí äàíûøàíëàðûí èøè ùÿìèøÿ ïèñ îëóð, –
äåéÿ îüëàí äèøëÿðèíè ãûúàäû. – Àíúàã îðàñû âàð êè, ãàðàíëûãäà ùÿð
øåé äÿéèøèð, áóíó ìÿí áèëèðÿì. ßýÿð ñÿí èñòÿéèðñÿíñÿ, îíäà ìÿí
áàõà áèëÿðÿì.
Î, ýþçëÿðèíè ãûéàðàã çèðçÿìèíè äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðòäè,
ñîíðà éåðäÿí áèð îâóú íÿ èñÿ èøûëäàéàí øåéëÿð ýþòöðäö.
– Îùî! – äåéÿ î, äèëëÿíäè. – Áó ëàï èíñàí ñöðöñöíäÿ àäàìëàðûí
ùÿìèøÿ ÿëëÿðèíäÿ îéíàòäûãëàðû øåéëÿðÿ îõøàéûð. Àíúàã áóíëàð
ñàðûäûð, îíëàð èñÿ ãÿùâÿéè èäè.
Î, ãûçûëëàðû éåðÿ àòûá áèð àääûì èðÿëè éåðèäè. Çèðçÿìèíèí äþøÿ-
ìÿñè áàøäàí-áàøà áåø-àëòû ôóò ùöíäöðëöéöíäÿ ãûçûë âÿ ýöìöø
ïóëëàðëà þðòöëìöøäö. Áó ïóëëàð ÿââÿëúÿ êèñÿëÿðäÿ ñàõëàíûðìûø,
ñîíðàäàí êèñÿëÿð ÷öðöìöø, ãûçûë-ýöìöø éåðÿ òþêöëìöøäö. Óçóí
èëëÿð áîéó ìåòàëëàð áèð-áèðèíè áàñàðàã, àøàüû éàòìûø, ñÿòùè ÷ÿêèëìÿ
241
çàìàíû ñàùèëäÿêè ãóì êèìè ùàìàðëàíìûøäû. Ïóëëàðûí àðàñûíäà,
îðàäà-áóðàäà ýöìöøäÿí ãàéðûëìûø âÿ äþéìÿ ãûçûë ëþâùÿúèêëÿð,
éàãóòëàð, ôèðóçÿëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø ôèë úèùàçëàðû íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Îí-
ëàð öç âåðìèø ãÿçàäàí ñîíðà ãóì öçÿðèíäÿ àòûëûá ãàëìûø ýÿìè ãû-
ðûíòûëàðûíû õàòûðëàäûðäû. Áóðàäà áöñáöòöí ýöìöøÿ òóòóëìóø, ÿëâàí
ìèíàëàðëà íàõûøëàíìûø, ïÿðäÿ àñìàã ö÷öí éàíëàðûíà êÿùðÿáàäàí
õûðäàúà ùàëãàëàð äöçöëìöø íåôðèò äÿñòÿêëè êÿúàâÿëÿð, òÿõòè-
ðÿâàíëàð äà âàð èäè. Âàõòèëÿ áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ êíéàç õàíûìëàðû
ýÿçÿðìèøëÿð. Áóðàäàêû ãûçûë ãÿíäèëëÿðèí î éàí-áó éàíûíäàí
ñàëõûì êèìè ñàëëàíàí çöìðöä äöçöìëÿðè àùÿñòÿ-àùÿñòÿ éåëëÿíèðäè.
×îõäàí óíóäóëóá ýåòìèø àëëàùëàðûí ýöìöøäÿí òþêöëìöø áåøôóòëóã
ùåéêÿëëÿðèíèí çöìðöä ýþçëÿðè àëàãàðàíëûãäà ïàðëàéûðäû; ãûçûëëà èø-
ëÿíìèø ïîëàä ýåéèìëÿðèí ãîòàçëàðûíäàêû íàðûí ìèðâàðèëÿð àðòûã ãà-
ðàëìûøäû. Äÿáèëãÿëÿðèí éàãóòà òóòóëìóø øàíÿëÿðè ýþéÿð÷èí ãàíû
ðÿíýèíÿ ÷àëûðäû. Áóðàäà äàùà íÿëÿð éîõ èäè: òûñáàüà ÷àíàüûíäàí âÿ
êÿðýÿäàí äÿðèñèíäÿí ãàéðûëûá, ÿøðÿôè ãûçûëà òóòóëìóø, êÿíàðëàðûíà
çöìðöäëÿð äöçöëìöø ãàëõàíëàð: àëìàç äÿñòÿêëè ãûëûíúëàð, õÿíúÿð-
ëÿð, îâ áû÷àãëàðû; ãûçûë úàìëàð, àáýÿðäÿíëÿð, ùå÷ âàõò ýöíäöç èøûüû
ýþðìÿìèø ãûçûë ìåùðàáëàð, íåôðèò ïèéàëÿëÿð, áèëÿðçèêëÿð, áóõóð-
äàíëàð, äàðàãëàð, ÿòðèééàò, õûíà âÿ ñöðìÿ ö÷öí úöðáÿúöð ãàáëàð
– ùàìûñû äà íàõûøëû ÿøðÿôèäÿí; ñàéñûç-ùåñàáñûç áóðóí ñûðüàëàðû,
áàçóáÿíäëÿð, êÿìÿðëÿð, öçöêëÿð, öçÿðèíÿ òÿðàøëàíìûø àëìàçëàð,
éàãóòëàð äöçöëìöø éåääè áàðìàã åíèíäÿ êÿìÿð... Ö÷ãàò äÿìèð
÷ÿêèëìèø ñàíäûã÷àëàðûí òàõòàñû ÷öðöéöá òîðïàüà äþíäöéöíäÿí èíäè
îíëàðûí éåðèíäÿ éûüûí-éûüûí îïàëëàð, ñàïôèðëÿð, éàãóòëàð, áðèëéàíòëàð,
çöìðöäëÿð, ñöëåéìàí äàøëàðû íÿçÿðÿ ÷àðïìàãäà èäè.
Àü Êîáðà ùàãëû èäè: óçóí ÿñðëÿð áîéó ìöùàðèáÿ, òàëàí, òèúàðÿò
âÿ âåðýèëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áóðàéà òîïëàíìûø îëàí áó õÿçèíÿíèí äÿ-
éÿðèíè äöíéàäà ùå÷ áèð ïóëëà þäÿìÿê îëìàçäû. Áàùàëû äàø-ãàøëàð
áèð éàíà äóðñóí, òÿêúÿ ãûçûë-ýöìöø ïóëëàðûí ñàéû-ùåñàáû éîõ èäè.
Áóðàäà ÿí àçû èêè-ö÷ éöç òîí ãûçûë âÿ ýöìöø âàð èäè.
Ëàêèí, àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, Ìàóãëè áöòöí áó øåéëÿðèí íÿ îëäó-
üóíó áàøà äöøìÿäè. Îíó éàëíûç áû÷àãëàð áèð ãÿäÿð ìàðàãëàíäûðûð-
äû, àíúàã þç áû÷àüû ÿëèíÿ äàùà éàõøû éàòûðäû, áóíà ýþðÿ îíëàðû äà
242
éåðÿ àòäû. Íÿùàéÿò, î, ôèë úèùàçûíûí ãàáàã òÿðÿôèíäÿ éàðûéà ãÿäÿð
ïóëëàðûí àëòûíäà ãàëìûø ÷îõ ýþçÿë áèð øåé ýþðäö. Áó, èêè ôóò óçóí-
ëóüóíäà äÿñòÿêëè áàëûã÷û ãàðìàüûíà áÿíçÿð àíêàñ1 âÿ éà ôèë áèçè
èäè. Îíóí áàø òÿðÿôèíäÿ ýèðäÿ áèð éàãóò éàíûðäû, äÿñòÿéèíèí ñÿêêèç
äöéìÿ óçóíëóüóíäà ùèññÿñèíÿ èñÿ úèëàëàíìàìûø ôèðóçÿ ãàøëàð äö-
çöëìöøäö. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿëÿ ÷îõ éàõøû éàòûðäû. Àøàüû òÿðÿôèíäÿ
íåôðèò ãóðøàã, îíóí ÿòðàôûíäà äà ÷è÷ÿê íàõûøëàðû âàð èäè: ÷è÷ÿêëÿðèí
éàðïàãëàðû çöìðöääÿí, ýöëëÿðè èñÿ ÿòðàôûíà à÷ûã-éàøûë ðÿíýëè ãàø-
ëàð äöçöëìöø éàãóòäàí èäè. Äÿñòÿéèí ãàëàí ùèññÿñè õàëèñ ôèë ñöìö-
éöíäÿí èäè. Ëàï óúó – éÿíè ãàðìàã âÿ îíóí éóõàðûñûíäàêû øèø
÷ûõûíòû ïîëàääàí ãàéðûëûá, öñòöíÿ äÿ ôèë îâóíó òÿñâèð åäÿí, ãûçûë
íàõûøëàð ùÿêê îëóíìóøäó. Áó øÿêèëëÿð Ìàóãëèíè ùåéðàí åòäè, îüëàí
ýþðäö êè, áóðàäà ÷ÿêèëìèø ôèë îíóí äîñòó Õàòõèäèð.
Ìàóãëè çèðçÿìèäÿ ùàðà ýåòñÿ, àü êîáðà äà îíóí àðäûíúà ñöðö-
íöðäö.
– Ìÿýÿð, áóíëàðû áèð äÿôÿ ýþðìÿê þëìÿéÿ äÿéìÿçìè?! – äåéÿ
èëàí äèëëÿíäè. – Ìÿí ñÿíÿ ÷îõ áþéöê ùþðìÿò åëÿäèì, åëÿ äåéèëìè?
Ìàóãëè úàâàá âåðäè:
– Ìÿí áàøà äöøìöðÿì êè, áó øåéëÿð íÿéÿ ëàçûìäûð... áóíëàðûí
ùàìûñû áÿðêäèð, ñîéóãäóð, éåìÿê ö÷öí ãÿòèééÿí éàðàìàç. Àíúàã
áèðúÿ áóíó, – î ÿéèëèá àíêàñû éåðäÿí ãàëäûðäû, – áàõ, áóíó ìÿí
þçöìëÿ àïàðìàã èñòÿðäèì êè, ýöí èøûüûíäà îíà éàõøû-éàõøû áàõûì.
Äåéèðñÿí êè, áóíëàðûí ùàìûñû ñÿíèíäèð? Îíäà áóíó áàüûøëà ìÿíÿ,
ÿâÿçèíäÿ ñÿíÿ ÷îõëó ãóðáàüà ýÿòèðÿðÿì, éåéÿðñÿí.
Êîáðà êèíàéÿëè ñåâèíúèíäÿí òèòðÿéÿðÿê äåäè:
– Áÿñ íåúÿ, ÿëáÿòòÿ, áàüûøëàðàì! Íÿ ãÿäÿð êè áóðàäàí ýåòìÿ-
ìèñÿí, áó øåéëÿðèí ùàìûñûíû ñÿíÿ áàüûøëàðàì.
– Éîõ, ìÿí áó ñààò ýåäèðÿì. Áóðà ùÿì ãàðàíëûãäûð, ùÿì äÿ
ñîéóã. Àíúàã áó óúó øèø øåéè äÿ þçöìëÿ ýþòöðöá úÿíýÿëëèéÿ
àïàðìàã èñòÿéèðÿì.
– Îíäà ÿéèë àéàüûíûí àëòûíà áèð íÿçÿð ñàë! Îðàäà íÿ ýþðöðñÿí?
Ìàóãëè éåðäÿí íÿ èñÿ àü âÿ ùàìàð áèð øåé ýþòöðäö:
__________
1
À í ê à ñ – íàúàã äåìÿêäèð.
243
 – Áó èíñàí êÿëëÿñèäèð, – äåéÿ î ëàãåéä-ëàãåéä äèëëÿíäè. – Îäóð
êè, èêèñèíè äÿ îðàäà ýþðöðÿì.
– ×îõ-÷îõ èëëÿð áóíäàí ãàáàã ùÿìèí áó àäàìëàð ýÿëìèøäèëÿð
êè, õÿçèíÿíè àïàðñûíëàð. Ìÿí ãàðàíëûãäà îíëàðëà äàíûøàíäàí ñîíðà
ñàêèò îëäóëàð...
– Ñÿíèí õÿçèíÿ àäëàíäûðäûüûí áó øåéëÿð ìÿíèì íÿéèìÿ ëàçûì-
äûð êè? Àíêàñû àïàðìàüûìà èúàçÿ âåðñÿí äÿ, îâóí óüóðëó îëñóí,
âåðìÿñÿí äÿ... Ìÿíèì Çÿùÿðëè Õàëãëà äöøìÿí÷èëèéèì éîõäóð,
áóíäàí äà áàøãà, ìÿí ñÿíèí õàëãûíûí Ìöãÿääÿñ Ñþçöíö áèëèðÿì.
– Áóðàäà àíúàã áèð Ìöãÿääÿñ Ñþç âàð êè, î äà ìÿíèì äåäè-
éèì ñþçäöð!
Êàà èðÿëèéÿ øöòöéÿðÿê ýþçëÿðèíè ïàðûëäàäà-ïàðûëäàäà äåäè:
– Èíñàíû áóðàéà ýÿòèðìÿéèìè õàùèø åäÿí êèì èäè?
– Ìÿí èäèì, ÿëáÿòòÿ, – äåéÿ ãîúà Êîáðà ôûñûëäàäû. – ×îõäàí
áÿðè èäè êè, èíñàí öçö ýþðìöðäöì, áó èíñàí èñÿ áèçèì äèëäÿ äàíûøûð...
– Àíúàã îíó þëäöðìÿê ùàããûíäà áèç î âàõò áèð ñþç äàíûøìà-
ìûøäûã. Ìÿí úÿíýÿëëèéÿ ãàéûäàíäà, îðàäàêûëàðà íÿ úàâàá âåðÿðÿì,
íåúÿ äåéÿ áèëÿðÿì êè, èíñàíû þëöìÿ àïàðäûì?
– Ìÿí îíó âàõòûíäàí òåç þëäöðìÿðÿì. ßýÿð ñÿí ýåòìÿê èñòÿ-
éèðñÿíñÿ, îäóð áàõ, äèâàðäà äåøèê âàð! Èíäèñÿ ñÿñèíè êÿñ, ìåé-
ìóíëàðûí ïèéëè ãàòèëè! Îíó áèë êè, ÿýÿð áèðúÿ äÿôÿ áîéíóíà òîõóí-
ñàì, úÿíýÿëëèê áèð äÿ ñÿíè ýþðìÿç. Ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè áóðàäàí
ñàü-ñàëàìàò ãàéûäûá ýåäÿí èíñàí îëìàéûá. Ìÿí Êíéàç øÿùÿðèíèí
Õÿçèíÿ Êåøèê÷èñèéÿì!
– Åé çöëìÿòèí àü ãóðäó, àõû, ñÿíÿ äåéèëäè êè, èíäè íÿ êíéàç
âàð, íÿ äÿ øÿùÿð! ßòðàôûìûçäà ùÿð éàí úÿíýÿëëèêäèð, – äåéÿ Êàà
ñÿñèíè óúàëòäû.
– Àíúàã õÿçèíÿ âàðäûð! Ìÿí áèëèðÿì íÿ åëÿìÿê ëàçûìäûð. Ùÿ-
ëÿ ýåòìÿ, Êàà, îüëàíûí îðà-áóðà íåúÿ ãà÷äûüûíà äàéàíûá òàìàøà
åëÿ! Áóðàäà îâ ãîâìàã ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð éåð âàð. Éàøàìàã ýþçÿë
øåéäèð, îüëàí! Áèð î éàí-áó éàíà ãà÷, ÿéëÿí!
Ìàóãëè ÿëèíè ñàêèòúÿ Êààíûí áàøûíà ãîéäó:
– Áó àü éàðàìàç èíäèéÿ ãÿäÿð àíúàã èíñàí ñöðöñöíäÿí îëàí
àäàìëàðû ýþðöá. Î, ìÿíè òàíûìûð, – äåéÿ ïû÷ûëäàäû. – Êþíëöíäÿí
îâ êå÷èð. Ãîé áóéóðñóí!
244
 Ìàóãëè ÿëèíäÿ òóòäóüó àíêàñûí øèø óúóíó àøàüû ñàëëàéûá äà-
éàíìûøäû. Ñþçö àüçûíäàí ãóðòàðúàã, àíêàñû åëÿ òóëëàäû êè, íÿùÿíý
èëàíûí øèøêèí áîéíóíäàí ÷ÿïÿêè ñàíúûëàðàã îíó éåðÿ ìûõëàäû. Áó
âàõò Êàà áèð ýþç ãûðïûìûíäà èðÿëè àòûëàðàã êîáðàíûí ãûâðûëûá à÷ûëàí
áÿäÿíèíèí öñòöíÿ éûõûëäû âÿ áîéíóíäàí òóòìóø ãóéðóüóíóí óúó-
íà ãÿäÿð îíó ìþùêÿì éåðÿ ñûõäû. Êîáðàíûí ãûïãûðìûçû ýþçëÿðè
éàíûð, êÿíàðäà ãàëìûø áàøû ùèääÿòëÿ ñàüà-ñîëà ÷ûðïûëûðäû.
Ìàóãëèíèí áû÷àüà ÿë àòäûüûíû ýþðÿí Êàà äåäè:
– Þëäöð áóíó!
– Éîõ, – äåéÿ Ìàóãëè áû÷àüûíû ÷ûõàðàðàã úàâàá âåðäè. – Ìÿí
äàùà ùå÷ êèìè þëäöðìÿê èñòÿìèðÿì, áÿëêÿ, äåìÿðÿì, àú îëàíäà
éåìÿê ö÷öí þëäöðÿì. Áàõ, èíäèúÿ þçöí ýþðÿúÿêñÿí, Êàà!
Î, Êîáðàíûí áîüàçûíäàí éàïûøäû âÿ áû÷àüûí òèéÿñè èëÿ îíóí
àüçûíû à÷àðàã öñò ÷ÿíÿñèíäÿêè ãàðàëûá îâóëìóø ãîðõóíú çÿùÿðëè
äèøëÿðèíè ýþñòÿðäè. Áöòöí ÷àëàüàí èëàíëàðäà îëäóüó êèìè, Êîáðà äà
àðòûã ãîúàëûá çÿùÿðäÿí äöøìöøäö.
– Òõóíòõ (÷öðöê êþòöê)! – Ìàóãëè áóíó äåéèá, Êààéà êÿíàðà
÷ÿêèëìÿê èøàðÿñè âåðäè âÿ àíêàñû éåðäÿí ÷ûõàðàðàã àü êîáðàíû
àçàä åòäè.
– Êíéàç õÿçèíÿñèíÿ òÿçÿ êåøèê÷è ëàçûìäûð, – äåéÿ îüëàí ñÿðò-
ñÿðò äèëëÿíäè. – Òõóíòõ, ñÿí èøëÿðè êîðëàìûñàí. Èíäè, î éàí-áó éàíà
ãà÷, ÿéëÿí áàõàã, ×öðöê Êþòöê!
Àü êîáðà ôûñûëäàäû:
– Ìÿí õÿúàëÿò ÷ÿêèðÿì! Þëäöð ìÿíè!
– Þëäöðìÿêäÿí ÷îõ äàíûøûðñûíûç! Èíäè áèç ÷ûõûá ýåäèðèê. Áó
óúó èòè øåéè äÿ þçöìëÿ ýþòöðöðÿì, Òõóíòõ, ÷öíêè ìÿí ñÿíèíëÿ
âóðóøóá öñòöí ýÿëìèøÿì.
– Àíúàã ýþçëÿ êè, î, àõûðäà ñÿíè þëäöðìÿñèí. Î, þëöìäöð! Éà-
äûíäà ñàõëà: þëöìäöð! Îíäà îëàí ýöú ìÿíèì áöòöí øÿùÿðèìäÿêè
èíñàíëàðû þëäöðìÿê ö÷öí êèôàéÿòäèð. Åé, Úÿíýÿëëèê èíñàíû, ñÿí áó
ñèëàùû óçóí ìöääÿò ÿëèíäÿ ñàõëàéà áèëìÿéÿúÿêñÿí, îíó ñÿíäÿí
àëàí äà ùÿì÷èíèí. Îíóí öñòöíäÿ èíñàíëàð áèð-áèðèíè ùåé þëäöðÿúÿê,
þëäöðÿúÿê, þëäöðÿúÿêëÿð. Ìÿí àðòûã ýöúäÿí äöøìöøÿì, áóíäàí
ñîíðà ìÿíèì èøèìè áó èòè øåé ýþðÿúÿêäèð. Áó, þëöìäöð! Þëöì!
245
 Ìàóãëè äåøèêäÿí ÷ûõûá ëàüûìà äöøäö, äþíöá ýåðè áàõàíäà
ýþðäö êè, Àü Êîáðà äþøÿìÿäÿêè ãûçûë áöòëÿðèí ùÿðÿêÿòñèç öçëÿðèíè
êÿñÿðäÿí äöøìöø äèøëÿðè èëÿ ùèääÿòëè-ùèääÿòëè ýÿìèðÿðÿê ôûñûëäàéûð:
– Áó, þëöìäöð! – äåéèð.
Ìàóãëè èëÿ Êàà éåíèäÿí èøûüà ÷ûõäûãëàðûíà ÷îõ øàä èäèëÿð. Îí-
ëàð äîüìà úÿíýÿëëèéÿ àéàã áàñàð-áàñìàç îüëàíûí ÿëèíäÿ òóòäóüó
àíêàñ ñÿùÿð ýöíÿøèíèí øöàëàðû àëòûíäà ïàð-ïàð ïàðûëäàäû, Ìàóãëèíèí
öðÿéè ñåâèíúëÿ äîëäó: î, éàëíûç ñà÷ûíà òàõìàã ö÷öí òÿçÿ ÷è÷ÿêëÿð
òàïàðêÿí áåëÿ ñåâèíèðäè.
Ìàóãëè àíêàñûí éàãóòëó öçöíö î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÷åâèðÿðÿê
ùåéðàí-ùåéðàí äåäè:
– Áó, Áàùèðÿíèí ýþçëÿðèíäÿí äÿ áÿðê ïàðûëäàéûð. Àïàðûá îíà
ýþñòÿðÿúÿéÿì. Àíúàã ùå÷ áàøà äöøìÿäèì êè, ×öðöê Êþòöê íÿ
ö÷öí þëöì ùàããûíäà äàíûøûðäû, íÿ äåìÿê èñòÿéèðäè?
– Áèëìèðÿì, ìÿíè ëàï ãóéðóüóìóí óúóíà ãÿäÿð éàíäûðûð êè, î
ñÿíèí áû÷àüûíûí ýöúöíö äàäìàäû. Áó Ñîéóã Êàùàëàðäà ùÿìèøÿ áèð
ôÿëàêÿòÿ ðàñò ýÿëèðñÿí – èñòÿð éåðèí àëòûíäà, èñòÿðñÿ öñòöíäÿ... Èíäè
èñÿ ìÿí àúìûøàì. Áó ñÿùÿð ìÿíèìëÿ îâà ÷ûõàúàãñàí, éà éîõ?
– Éîõ, áó øåéè àïàðûá Áàùèðÿéÿ ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð. Îâóí
óüóðëó îëñóí!
Ìàóãëè îéíàãëàéà-îéíàãëàéà, èðè àíêàñû ÿëèíäÿ éåëëÿäÿ-éåë-
ëÿäÿ ãà÷ûð, àðàáèð äÿ àéàã ñàõëàéûá îíà òàìàøà åäèð, âàëåù îëóðäó.
Íÿùàéÿò, úÿíýÿëëèêäÿ Áàùèðÿíèí àäÿòÿí äèíúÿëäèéè éåðÿ ýÿëèá
÷àòäû. Ýåúÿíè èðè ùåéâàí îâóíäà êå÷èðìèø ïàíòåðè Ìàóãëè ñóâàòäà
òàïäû... Áàùèðÿ Ìàóãëèíèí äàíûøäûãëàðûíà äèããÿòëÿ ãóëàã àñûð,
ùÿðäÿíáèð äÿ àíêàñû èéëÿéèðäè... Ìàóãëè Àü Êîáðàíûí àõûðûíúû
ñþçëÿðèíè íàüûë åëÿéÿíäÿ Áàùèðÿ ðàçûëûãëà ìûðûëäàíäû.
Îüëàí òåç ñîðóøäó:
– Áåëÿ ÷ûõûð êè, Àü Êëîáóê äîüðó äåéèðìèø?
– Ìÿí Óäàéïóðäà êíéàç ùåéâàíõàíàñûíäà àíàäàí îëìóøàì,
áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíëàðà àç-÷îõ áÿëÿäÿì. Îíëàðäàí ÷îõëàðû òÿêúÿ
áó ãûðìûçû äàøûí öñòöíäÿ ýåúÿäÿ áèð éîõ, ö÷ äÿôÿ ãàí òþêÿðäè.
– Äàø áóíó äàùà äà àüûðëàøäûðûð. Ìÿíèì ïàðûëäàéàí áû÷àüûì
áóíäàí ÷îõ-÷îõ éàõøûäûð. Áèð äÿ êè, áóðà áàõ, àõû, áó ãûðìûçû äàø
246
éåìÿëè øåé-çàä äåéèë. Îíóí öñòöíäÿ áàøãàñûíû þëäöðìÿê íÿéÿ
ëàçûìäûð êè?
– Ýåò éàò, Ìàóãëè. Ñÿí èíñàíëàðûí àðàñûíäà éàøàìûñàí, àììà.
– Ìÿíèì éàäûìäàäûð. Èíñàíëàð áèð-áèðèíè éåìÿê ö÷öí îâëà-
ìûðëàð, îíëàð áèêàð÷ûëûãäàí, ÿéëÿíìÿê õàòèðèíÿ áèð-áèðèíè þëäöðöð-
ëÿð. Ãóëàã àñ, Áàùèðÿ, éàòìà! Äå ýþðöì, áó èòèóúëó øåéè íÿ ö÷öí
ãàéûðûáëàð?
Áàùèðÿ éóõóëó ýþçëÿðèíè à÷äû, îíóí áÿáÿêëÿðè ùèéëÿýÿð-ùèéëÿ-
ýÿð ïàðëàäû:
– Èíñàíëàð áóíó îíà ýþðÿ ãàéûðûáëàð êè, Õàòõèíèí îüëàíëàðûíûí
áàøûíû äåøñèíëÿð. Ìÿí Óäàéïóðäà, ùåéâàíõàíàíûí ãàáàüûíäàêû
êö÷ÿëÿðäÿ áóíëàðäàí ýþðìöøÿì. Áó, Õàòõè êèìèëÿðèíèí ÷îõóíóí
ãàíûíäàí äàäìûøäûð...
– Éàõøû, íÿ ö÷öí ôèëëÿðèí áàøûíû áóíóíëà äåøèðëÿð?
– Èíñàí Ãàíóíóíó îíëàðà þéðÿòìÿê ö÷öí èíñàíëàðûí íÿ úàé-
íàüû îëóð, íÿ äÿ èòè äèøëÿðè, îíà ýþðÿ äÿ áó úöð, ùÿëÿ áóíäàí äà
áåòÿð øåéëÿð ãàéûðûá äöçÿëäèðëÿð.
– ßýÿð, ìÿí áèëñÿéäèì, áóíó ýþòöðìÿçäèì. Ìÿí äàùà áóíó
èñòÿìèðÿì. Áàõ!
Àíêàñ ùàâàäà ïàðëàéàã îíëàðäàí ÿëëè àääûì àðàëûäà, àüàúëàðûí
àðàñûíäà òîðïàüà ñàíúûëäû.
Ìàóãëè ÿëëÿðèíè øåùëè òîðïàüà ñöðòÿðÿê äåäè:
– Èíäè äàùà ìÿí ÿëëÿðèìè þëöìäÿí òÿìèçëÿäèì. Àü Êîáðà äå-
éèðäè êè, þëöì ùÿð éåðäÿ ìÿíèì àðäûìúà ýÿçÿúÿê. Î, ãîúàëûãäàí
àüàïïàã àüàðûá, ýþðöíöð, àüëûíû èòèðèáäèð.
– Èñòÿð þëöì îëñóí, èñòÿð ùÿéàò, èñòÿð ãàðàëñûí, èñòÿð àüàðñûí –
ìÿí ýåòäèì éàòìàüà, Áàëàúà Ãàðäàø. Ìÿí áàøãàëàðû êèìè, ýåúÿíè
ñÿùÿðÿúÿí îâ äàëûíúà ýÿçèá, ñîíðà äà áöòöí ýöíö óëàéà áèëìÿðÿì.
Áàùèðÿ ñóâàòäàí èêè ìèë àðàëûäà ðàùàò áèð ÷óõóð òàíûéûðäû, îðàéà
äèíúÿëìÿéÿ ýåòäè. Ìàóãëè èñÿ ÷îõ ýþòöð-ãîé åòìÿäÿí àüàúà äûð-
ìàíûá, èêè-ö÷ ñàðìàøûüû áèð-áèðèíÿ äöéöìëÿäè, áèð àí ñîíðà èñÿ
éåðäÿí ÿëëè ôóò éöêñÿêäÿ, éåëëÿíúÿê è÷ÿðèñèíäÿ ðàùàòúà éûðüàëàí-
ìàüà áàøëàäû. Ìàóãëè ïàðëàã ýöíäöç èøûüûíäàí ãîðõìàñà äà, þç
äîñòëàðûíûí àäÿòëÿðèíÿ ðèàéÿò åäÿðÿê, ýöíöí àëòûíäà ìöìêöí ãÿ-
äÿð àç ýÿçìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
247
 Î, àüàú ñàêèíëÿðèíèí ùàé-êöéöíÿ éóõóäàí àéûëàíäà àðòûã ãà-
ðàíëûã äöøìöøäö. Ìàóãëè î ýþçÿë äàøëàðû âÿ ñÿùÿð òóëëàäûüû øåéè
éóõóñóíäà ýþðäöéöíö õàòûðëàäû.
– Ýåäèì, îíëàðà ùå÷ îëìàñà áèð äÿôÿ äÿ áàõûì, – äåéÿ î, ñàð-
ìàøûãëàðäàí éàïûøàðàã ñöðöøÿ-ñöðöøÿ éåðÿ äöøäö.
Ëàêèí Áàùèðÿ îíó ãàáàãëàìûøäû: Ìàóãëè àõøàì ãàðàíëûüûíäà
ãàðà ïàíòåðèí éåðè íåúÿ èéëÿäèéèíè àéäûí åøèäèðäè.
– Áÿñ, èòèóúëó øåé ùàíû? – äåéÿ îüëàí ãûøãûðäû.
– Èíäè, áèç Àü Êîáðàíûí äöç äåéèá-äåìÿäèéèíè ýþðÿðèê. ßýÿð,
áó óúó øèø øåé, äîüðóäàí äà, þëöìäöðñÿ, îíäà äåìÿê áó àäàì
þëÿúÿêäèð. Ýÿë èçè èëÿ ýåäÿê.
– Éîõ, ÿââÿëúÿ îâà ÷ûõàã, – äåéÿ Áàùèðÿ úàâàá âåðäè, – ãàðûí
àú îëàíäà, ýþç éàõøû ýþðìöð. Èíñàíëàð ÷îõ àñòà-àñòà éåðèéèðëÿð.
Ùÿì äÿ úÿíýÿëëèêäÿ òîðïàã åëÿ íÿìäèð êè, ÿí éöíýöë èç áåëÿ óçóí
ìöääÿò éåðäÿí ýåòìÿéÿúÿêäèð.
Îâó òåç ãóðòàðìàüà ÷àëûøìàãëàðûíà áàõìàéàðàã, îíëàð éåéèá-
è÷èá ãàðûíëàðûíû äîéóðàíà âÿ èçè òóòóá ýåòìÿéÿ áàøëàéàíà êèìè
éåíÿ äÿ, äåìÿê îëàð, ö÷ ñààò êå÷äè.
– Ñÿí íåúÿ áèëèðñÿí, èíñàíûí ÿëèíäÿêè èòèóúëó øåé ÷þíöá îíó
þëäöðÿúÿêäèð? – äåéÿ Ìàóãëè ñîðóøäó. – Àü Êîáðà èíàíäûðûðäû êè,
î, þëöìäöð.
Áàøûíû àøàüû ñàëëàéàðàã éîðòàí Áàùèðÿ:
– ×àòûá ýþðÿðèê, – äåéÿ úàâàá âåðäè. – Èç òÿêäèð (î äåìÿê èñ-
òÿéèðäè êè, àäàì áèð íÿôÿð èìèø), éöêö àüûð îëäóüóíäàí äàáàíëà-
ðûíûí éåðëÿðè äÿðèíäèð.
– Ùì! Áó, éàé âàõòû ÷àõàí øèìøÿê êèìè àéäûíäûð, – äåéÿ
Ìàóãëè úàâàá âåðäè.
Îíëàð èêè éàëûí àéàã èçè èëÿ éöéöðöð, ýàù ãàðàíëûüà äöøöð, ýàù
äà àéûí èøûãëàíäûðäûüû éåðëÿðäÿí êå÷èðäèëÿð.
Ìàóãëè äåäè:
– Áóðàëàðäà î, áÿðê ãà÷ûðìûø: áàðìàãëàðûíûí éåðëÿðè àðàëû-àðà-
ëûäûð. – Îíëàð òîðïàüû íÿì ÷þêÿêëÿ áèð õåéëè éöéöðäöëÿð. – Áÿñ,
íÿ ö÷öí áóðàéà ÷àòàíäà î éàíà áóðóëóáäóð?
Áàùèðÿ:
248
 – Äàéàí! – äåéèá ìÿùàðÿòëè áèð ñû÷ðàéûøëà ÷ÿìÿíëèêäÿí êå÷äè.
Èçè ñå÷ìÿê ÷ÿòèíëÿøÿíäÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë èðÿëèéÿ ñû÷ðàìàã
ëàçûìäûð êè, àõòàðäûüûí ëÿïèð ñÿíèí þç ëÿïèðëÿðèíëÿ ãàðûøìàñûí.
Òóëëàíäûãäàí ñîíðà Áàùèðÿ Ìàóãëèéÿ ñàðû ÷þíöá ãûøãûðäû:
– Áóðàäàí èêèíúè áèð èç ÿââÿëêèíÿ òÿðÿô èðÿëèëÿéèð. Áóðàäàêû
àéàã éåðëÿðè ÿââÿëêèíäÿí êè÷èêäèð, áàðìàãëàðû äà è÷ÿðèéÿ áöêöëöá.
Ìàóãëè ãà÷ûá îðàéà íÿçÿð ñàëäûãäàí ñîíðà:
– Áó, îâ÷ó ãîíäóí àéàüûíûí éåðèäèð, – äåäè. – Áèð áàõ, áóðàäà
î, êàìàíûíû îòëàðûí öñòö èëÿ ñöðöéöá. Áóíà ýþðÿ áèðèíúè èç éàíà
áóðóëóáäóð. Èðè Àéàã Õûðäà Àéàãäàí ýèçëÿíèðìèø.
Áàùèðÿ:
– Äîüðóäóð, – äåäè. – Èíäè, èçëÿðè òàïäàëàéûá ãàðûøûã ñàëìàìàã
ö÷öí ùÿðÿìèç áó èçëÿðäÿí áèðèéëÿ ýåäÿê. Èðè Àéàã ìÿí îëóì,
Áàëàúà Ãàðäàø, ñÿí äÿ Õûðäà Àéàã îë.
Áàùèðÿ éåíÿ äÿ ñû÷ðàéàðàã áèðèíúè èçÿ äöøäö, Ìàóãëè èñÿ àøàüû
ÿéèëÿðÿê, áàðìàãëàðû áöêöëö îëàí ãÿðèáÿ àéàã èçëÿðèíÿ áàõà-áàõà
ýåòìÿéÿ áàøëàäû
Çÿíúèð òÿê óçàíûá ýåäÿí ëÿïèðëÿðëÿ àääûì-àääûì èðÿëèëÿìÿê-
äÿ îëàí Áàùèðÿ:
– Áóäóð, – äåäè, – ìÿí Èðè Àéàã áóðàäà éàíà áóðóëäóì. Èíäè
äÿ ãàéàíûí äàëûíà ÷ÿêèëèá ýèçëÿíìèøÿì, åëÿ ñàêèò äàéàíìûøàì êè,
àéàüûìû äà òÿðïÿòìèðÿì. Äå ýþðöì, ñÿí íÿ åëÿéèðñÿí, Áàëàúà
Ãàðäàø?
Ìàóãëè èçëÿ ýåäÿ-ýåäÿ úàâàá âåðäè:
– Áóäóð, ìÿí Õûðäà Àéàã äà ãàéàíûí éàíûíà éàõûíëàøûðàì.
Áóäóð, ãàéàíûí àëòûíäà ñàü ÿëèìÿ ñþéêÿíèá îòóðóðàì, êàìà-
íûìû àéàãëàðûìûí áàø áàðìàãëàðû àðàñûíà ãîéóðàì. Ìÿí ÷îõ ýþç-
ëÿéèðÿì, áóíà ýþðÿ äÿ áóðàäà àéàãëàðûìûí äÿðèí èçè ãàëàð.
– Ìÿí äÿ, – äåéÿ Áàùèðÿ ýèçëÿíìèø îëäóüó ãàéàíûí àðõàñûí-
äàí äèëëÿíäè. – Ìÿí äÿ èòèóúëó øåéèí óúóíó äàøà ñþéêÿéèá ýþçëÿ-
éèðÿì. Î, ñöðöøöá äàøû úûçûð. Äàíûø ýþðöì, ñÿí íÿ åëÿéèðñÿí,
Áàëàúà Ãàðäàø?
– Áóðàäà èêè õûðäà, áèð äÿíÿ äÿ èðè áóäàã ñûíìûøäûð, – äåéÿ
Ìàóãëè ïû÷ûëäàäû. – Éàõøû, áÿñ áóíó íåúÿ äàíûøûì? Ùÿ, èíäè áàøà
249
äöøäöì. Ìÿí Õûðäà Àéàã ñÿñ-êöéëÿ, àéàüûìëà éåðè òàïïûëäàäà-
òàïïûëäàäà ýåäèðÿì êè, Èðè Àéàã åøèòñèí.
Ìàóãëè àüàúëàðûí àðàñûíäà ýèçëÿíÿ-ýèçëÿíÿ ãàéàäàí óçàãëà-
øûð, áàëàúà áèð øÿëàëÿéÿ éàõûíëàøäûãúà äàùà äà óúàäàí ñÿñëÿíèðäè:
– Ìÿí... óçàüà... ýåäèðÿì... áóðàäàêû... øÿëàëÿíèí... øûðûëòûñû...
ìÿíèì... àéàã... ñÿñëÿðèìè... áàòûðûð... Áóðàäà... ìÿí... äàéàíûá
ýþçëÿéèðÿì. Äàíûø ýþðöì, ñÿí íÿ åëÿéèðñÿí, Áàùèðÿ, Èðè Àéàã!
Ïàíòåð î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áîéëàíàðàã èðè àéàã èçèíèí ãàéàíûí
àðõàñûíäàí ùàíñû èñòèãàìÿòäÿ óçàãëàøäûüûíû þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Ñîíðà èñÿ ñÿñèíè óúàëäàðàã äåäè:
– Ìÿí ãàéàíûí àðõàñûíäàí ãàðíûì öñòÿ ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ÷ûõû-
ðàì, èòèóúëó øåéè äÿ äàëûìúà äàðòûá àïàðûðàì. Ìÿí Èðè Àéàã, áóðà-
äà ùå÷ êèì îëìàäûüûíû ýþðöá èðÿëè úóìóðàì. Éîë àéäûí ýþðöíöð.
Ùÿðÿìèç þç òóòäóüóìóç èçëÿ ýåäèðèê. Ìÿí éöéöðöðÿì!
Áàùèðÿ àéäûí ñå÷èëÿí èçëÿ èðÿëèéÿ äîüðó ýþòöðöëäö, Ìàóãëè äÿ
îâ÷óíóí èçè èëÿ éöéöðäö. Áèð ìöääÿò úÿíýÿëëèêäÿ ùå÷ áèð ñÿñ-ñÿ-
ìèð åøèäèëìÿäè.
Íÿùàéÿò, Áàùèðÿ:
– Ùàðàäàñàí, õûðäà Àéàã? – äåéÿ îüëàíû ñÿñëÿäè.
ßëëè àääûì ñàüäàí Ìàóãëèíèí ñÿñè ýÿëäè.
– Ùì! – äåéÿ Áàùèðÿ áîüóã-áîüóã þñêöðäö. – Èíäè èçëÿð áèð-
áèðèíÿ éàõûíëàøûá, éàíàøû ýåäèð.
Îíëàð àðàëàðûíäàêû åéíè ìÿñàôÿíè ñàõëàéàðàã, éàðûì ìèë ãÿäÿð
äÿ éöéöðäöëÿð, íÿùàéÿò, ãà÷àðêÿí éåðÿ òÿðÿô î ãÿäÿð äÿ ÿéèëìÿ-
éÿí Ìàóãëè:
– Îíëàð áèðëÿøèáëÿð, îâóí óüóðëó! – äåéÿ ãûøãûðäû. – Áèð áàõ!
Õûðäà Àéàã áóðàäà äàéàíûá äàøà ñþéêÿíèáìèø, èðè Àéàã äà îðàäà.
Îíëàðäàí îí àääûì àðàëûäà, áó éåðëÿðäÿí îëàí áèð êÿíäëèíèí
ìåéèòè äàø ãàëàüûíûí öñòöíÿ ñÿðèëèá ãàëìûøäû. Îâ÷ó ãîíäóí íàçèê
ïÿðëè îõó îíóí êöðÿéèíäÿí äÿéèá äþøöíäÿí ÷ûõìûøäû.
Áàùèðÿ ìåùðèáàí-ìåùðèáàí äåäè:
– Ýþðöíöð, Àü Êîáðà î ãÿäÿð äÿ ãîúàëìàéûá, Áàëàúà Ãàðäàø,
ùÿëÿ àüëû áàøûíäàäûð. Áóéóð, áó áèð þëöì!
– Ýåäÿê èðÿëèéÿ. Áÿñ, ôèëëÿðèí ãàíûíû è÷ÿí î ãûðìûçû ýþçëö,
èòèóúëó øåé ùàíû?
250
 – Îëà áèëñèí êè, Õûðäà Àéàãäàäûð. Èíäè èç éåíÿ äÿ òÿêäèð.
Ñîë ÷èéíèíäÿ íÿ èñÿ àüûð øåé îëäóüó ùàëäà, ñöðÿòëÿ ãà÷àí éöí-
ýöë àäàìûí òÿíùà èçè, ãóðóìóø îòëàðëà þðòöëö, óçóí, éàñòû éàìàúëà
àøàüû åíèðäè. Ëÿïèðëÿð åëÿ àéäûí èäè êè, åëÿ áèë îíëàðû îòóí öñòöíÿ
êöðÿäÿ ãûçäûðûëìûø äÿìèðëÿ áàñìûøäûëàð.
Èç îíëàðû éàðüàíäà ñþíöá êöëÿ äþíìöø îúàüûí éàíûíà ýÿòèðèá
÷ûõàðàíà êèìè ùå÷ áèðè áèð êÿëìÿ áåëÿ äàíûøìàäû.
– Áàõ, éåíÿ äÿ! – äåéÿ Áàùèðÿ éåðèíäÿ ãóðóéóá ãàëäû.
Áàëàúàáîé ãîíäóí áöçöøìöø ìåéèòè éåðÿ ñÿðèëìèøäè, àéàãëàðû
êöëÿ òÿðÿô óçàíìûøäû. Áàùèðÿ ñóàëåäèúè íÿçÿðëÿ Ìàóãëèéÿ áàõäû.
Ìàóãëè ìåéèòÿ íÿçÿð ñàëûá äåäè:
– Áóíó áàìáóê äÿéÿíÿéè èëÿ þëäöðöáëÿð. Èíñàí ñöðöñöíäÿ
îëäóüóì âàõò úàìûø îòàðàíäà ìÿíèì äÿ áåëÿ áèð àüàúûì âàð èäè.
Êîáðàëàð Àíàñûíû ëàüà ãîéäóüóìà èíäè òÿÿññöôëÿíèðÿì. Î, áó
úèíñÿ éàõøû áÿëÿä èìèø. Áó, ýÿðÿê ìÿíèì þçöìöí äÿ àüëûìà
ýÿëÿéäè. Ìÿýÿð ìÿí äåìèðÿììè êè, èíñàíëàð áèð-áèðèíè áèêàð÷û-
ëûãäàí þëäöðöðëÿð?
– Àíúàã áóíó ãûðìûçû, ýþé äàøëàðûí öñòöíäÿ þëäöðöáëÿð, – äåéÿ
Áàùèðÿ úàâàá âåðäè. – Óíóòìà êè, ìÿí Óäàéïóðäà êíéàç ùåé-
âàíõàíàñûíäà éàøàìûøàì.
Ìàóãëè îúàüûí êöëö öçÿðèíÿ ÿéèëÿðÿê äåäè:
– Áèð, èêè, ö÷, äþðä èçäèð. Äþðä íÿôÿð àéàüû ÷ÿêìÿëè àäàìûí
èçèäèð. Îíëàð îâ÷ó ãîíäëàð ãÿäÿð òåç éåðèéÿ áèëìèðëÿð. Ýþðÿñÿí,
áó áàëàúà ìåøÿ àäàìû îíëàðà íÿ ïèñëèê åäèáìèø. Áèð áàõ, îíëàð
áèðëèêäÿ áóíó þëäöðìÿçäÿí ÿââÿë îúàüûí äþâðÿñèíäÿ äàéàíûá
ñþùáÿò åäèðìèøëÿð. Ýåðè äþíÿê, Áàùèðÿ. Ãàðíûì ìÿíÿ àüûðëûã åäèð,
áóäàüûí óúóíäàêû ñàðûêþéíÿê éóâàñû êèìè ýàù éóõàðû ãàëõûð, ýàù
àøàüû åíèð.
– Éàðû éîëäàí ãàéûäûá îâó ÿëäÿí áóðàõìàã éàõøû äåéèë. Îíëà-
ðûí äàëûíúà ýåäÿê!
– Áó ñÿêêèç ÷ÿêìÿëè àéàã óçàüà ýåäÿ áèëìÿç.
Îíëàð äþðä íÿôÿð àéàüû ÷ÿêìÿëè àäàìûí ýåòìèø îëäóüó åíëè
úûüûðëà áèð ñààòà ãÿäÿð äèíìÿç – ñþéëÿìÿç ãà÷äûëàð.
Àðòûã ñÿùÿð à÷ûëìûø, ùàâà áÿðê ãûçìûøäû.
251
 – Áóðíóìà òöñòö èéè ýÿëèð, – äåéÿ Áàùèðÿ äèëëÿíäè.
– Èíñàíëàð ùÿìèøÿ éåìÿéè éöéöðìÿêäÿí, éîë ýåòìÿêäÿí äàùà
÷îõ õîøëàéûðëàð, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè. Î èíäè êå÷èá – ýåò-
ìÿêäÿ îëäóãëàðû âÿ òàíûìàäûãëàðû úÿíýÿëëèéèí àë÷àã êîëëàðû àðà-
ñûíäà ýàù ýþðöíöð, ýàù äà ýþçäÿí èòèðäè. Ìàóãëèíèí ñàü òÿðÿôè èëÿ
èðÿëèëÿéÿí Áàùèðÿ áîüàçûíû ãÿðèáÿ áèð òÿðçäÿ ãóðóëäàäûá äåäè:
– Áàõ, áó, éåìÿéèíè ãóðòàðûá!
Êîëóí äèáèíäÿ áèð éûüûí ðÿíýáÿðÿíý, ÿçèê-öçöê ïàëòàð ýþðö-
íöðäö, éàí-éþðÿñèíÿ óí ñÿïÿëÿíìèøäè.
– Áóíó äà áàìáóê äÿéÿíÿéè èëÿ þëäöðöáëÿð. Áèð áàõ! Áóðàéà
äàüûëìûø áó àü òîç èíñàíëàðûí éåäèêëÿðè òîçäóð. Îíëàðûí àçóãÿñèíè
áó àïàðûðìûø, îíëàð ãÿíèìÿòè áóíäàí àëûá þçöíö äÿ ãóçüóí ×èëÿ
éåì åòìèøëÿð.
– Áó, ö÷öíúöñö îëäó! – äåéÿ Áàùèðÿ äèëëÿíäè.
Ìàóãëè þç-þçöíÿ äåäè: “Êîáðàëàð Àíàñû ö÷öí èðè, êþê ãóðáà-
üàëàð àïàðûá îíó äîéóíúà éåäèçäèðÿúÿì. Äîüðóäàí äà, áó ãàíè÷ÿí
ÿñë þëöì èìèø, àíúàã éåíÿ äÿ áó èøäÿí ùå÷ áàø à÷à áèëìèðÿì”.
Áàùèðÿ:
– Èçëÿ ýåäÿê, – äåäè.
Îíëàð ùå÷ éàðûì ìèë ýåòìÿìèøäèëÿð êè, áèðäÿí òÿìÿðèùèíäÿ
àüàúûíûí òÿïÿñèíäÿ Þëöì Ìàùíûñû îõóéàí ãàðüà Êàóàíàíûí ñÿñè-
íè åøèòäèëÿð. Àüàúûí àëòûíäà ö÷ ìåéèò âàð èäè. È÷èíäÿ éàíûá ãàðàë-
ìûø ìàéàñûç ÷þðÿê îëàí ÷óãóí òàâàíûí àëòûíäàêû éàðûñþíìöø
îúàãäàí çÿèô òöñòö ãàëõûðäû. Àüàúûí éàíûíäà éåðÿ äöøöá ãàëìûø
ôèðóçÿéè éàãóò ãàøëû àíêàñ ýöíöí àëòûíäà ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû.
– Áó øåé þç èøèíè ÷îõ ñöðÿòëÿ ýþðöð! Áóðàäà ìÿñÿëÿ àõûðà éå-
òèá, – äåéÿ Áàùèðÿ äèëëÿíäè. – Àíúàã, Ìàóãëè, áÿñ áóíëàð íÿäÿí
þëöáëÿð? Áÿäÿíëÿðè ùå÷ úûçûëìàéûá äà!
Úÿíýÿëëèê ñàêèíëÿðè çÿùÿðëè îòëàðû, ìåéâÿëÿðè áÿçè ùÿêèìëÿð-
äÿí ùå÷ äÿ ïèñ òàíûìûðëàð. Ìàóãëè îúàãäàí ãàëõàí òöñòöíö ãîõëà-
äû, ñîíðà äà ãàðàëìûø ÷þðÿêäÿí áèð òèêÿ êÿñèá äàääû âÿ òöïöðäö.
– Þëöì Àëìàçûäûð! – äåéÿ î, þñêöðÿ-þñêöðÿ áèëäèðäè. – Ýþðö-
íöð, áóíëàðäàí áèðè ÿââÿëúÿ ãîíäóí, ñîíðà äà îíó þëäöðÿíëÿðèí
éåìÿéèíÿ Þëöì Àëìàçû ãàòûáìûø.
252
 Áàùèðÿ äåäè:
– Äîüðóäàí äà êè, ÷îõ ýþçÿë îâäóð. Þëöì-þëöì äàëûíúà áàø âåðèð.
Ùèíäèñòàíûí ùÿð éåðèíäÿ ÿí ýöúëö çÿùÿð ñàéûëàí äÿëèáÿíýè,
úÿíýÿëëèêäÿ “ Þëöì Àëìàçû” àäëàíäûðûðëàð...
– Éàõøû, áÿñ, ñîíðà íåúÿ îëñóí, – äåéÿ ãàðà ïàíòåð ñîðóøäó. –
Éîõñà, èíäè äÿ áó ãûðìûçûýþç ãàòèëèí öñòöíäÿ áèç áèð-áèðèìèçè þë-
äöðÿúÿéèê?
Ìàóãëè ïû÷ûëòû èëÿ äåäè:
– Éÿíè áó äàíûøà áèëÿð? Áèð äÿ ìÿíèì îíó òóëëàìàüûìäà òÿù-
ãèðåäèúè íÿ âàð êè? Ñÿíèíëÿ ìÿíÿ îíäàí õÿòÿð ýÿëìÿç, ÷öíêè, áèç
îíó ÿëÿ êå÷èðìÿéÿ úÿùä åëÿìèðèê. Àíúàã áó øåéè áóðàäà ãîéóá
ýåòñÿê, èíñàíëàðû òóôàí çàìàíû éåðÿ ñÿïÿëÿíÿí ãîç êèìè ñöðÿòëÿ
ãûðûá òþêÿúÿê. Ìÿí èñòÿìèðÿì êè, ýåúÿäÿ àëòû èíñàí þëñöí.
Áàùèðÿ:
– Íÿ åéáè âàð êè? – äåäè. – Îíëàð èíñàíäûðëàð, îíëàð ùÿìèøÿ
áèð-áèðèíè þëäöðöð âÿ áóíäàí ùÿçç àëûðëàð!
Ìàóãëè äåäè:
– Îíëàð ùÿëÿ äÿ ñöäÿìÿð êö÷öêëÿðäèð. Êö÷öêëÿð äÿ êè, àéûí
ñóäàêû øÿêëèíè äèøëÿìÿê ö÷öí þçëÿðèíè ÷àéà, ýþëÿ àòûá áîüìàüà
áåëÿ ùàçûðäûðëàð. Ìÿíäÿ äÿ ýöíàù ÷îõäóð, ÷öíêè åëÿ äàíûøûðäûì
êè, ýóéà äöíéàäà ùÿð øåéè áèëèðÿì. Áóíäàí ñîíðà áèð äÿ ìÿí òàíû-
ìàäûüûì, áèëìÿäèéèì øåéëÿðè úÿíýÿëëèéÿ ýÿòèðìÿéÿúÿéÿì, èñòÿð
ëàï ÷è÷ÿêäÿí äÿ ýþçÿë îëñóí. Áó èñÿ, – Ìàóãëè ÿëèíè àòûá àíêàñû
úÿëä éåðäÿí ãàëäûðäû. – Áó éåíèäÿí Óëó Êîáðàëàð Àíàñûíûí éàíû-
íà ãàéûäàúàãäûð! Àíúàã ÿââÿëúÿ áèð ãÿäÿð éàòàã. Áóðàäà, áó éà-
òàíëàðûí éàíûíäà óçàíà áèëìÿðèê. Áóíäàí äà áàøãà ãàáàãúà áó
øåéè áàñäûðìàã ëàçûìäûð, éîõñà, ãà÷ûá òÿçÿäÿí àëòûñûíû äà þëäöðÿð.
Áó àüàúûí àëòûíäà áèð ÷àëà åø!
Áàùèðÿ ýþñòÿðèëÿí éåðÿ òÿðÿô éþíÿëÿðÿê ìûðûëäàíäû:
– Áàëàúà Ãàðäàø, àõû ìÿí ñÿíÿ äåäèì êè, ýöíàù áó ãàí-è÷ÿí-
äÿ äåéèë. Èíñàíëàðûí þçëÿðè ìöãÿññèðäèëÿð!
– Ôÿðãè éîõäóð, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè. – Ñÿí éåðè äÿðèí
åø. Éàòûá éóõóìóçó àëàíäàí ñîíðà ìÿí áóíó ãàéòàðûá ÿââÿëêè
éåðèíÿ àïàðàúàüàì.
253
 Èêè ýöíäÿí ñîíðà, ýåúÿ ðöñâàé îëìóø, òàëàí åäèëìèø Àü Êîáðà
çöëìÿò çèðçÿìèäÿ ãÿì-ãöññÿéÿ ãÿðã èêÿí ôèðóçÿ àíêàñ äèâàðûí
éàðûüûíäàí è÷ÿðèéÿ àòûëàðàã ãûçûë ïóëëàðûí öñòöíÿ äöøöá úèíýèëäÿäè.
Åùòèéàòëû ùÿðÿêÿò åäÿðÿê äèâàðûí ÷þëöíäÿ ãàëàí Ìàóãëè äåäè:
– Åé Êîáðàëàð Àíàñû, þç òàéôàíäàí úàâàí, çÿùÿðëè áèð èëàí ñå÷,
ãîé êíéàç õÿçèíÿñèíèí êåøèéèíè ÷ÿêìÿêäÿ î, ñÿíÿ êþìÿê åòñèí.
Áóðàäàí ùå÷ áèð èíñàí ñàü-ñàëàìàò ÷ûõûá ýåäÿ áèëìÿñèí.
– Àùà-à! Äåìÿëè, áó ýåðè ãàéûòäû? Àõû, ìÿí äåäèì êè, áó,
Þëöìäöð! Áÿñ íåúÿ îëóá êè, ñÿí ñàü ãàëìûñàí? – äåéÿ ãîúà Êîá-
ðà àíêàñà ñàðûíäû.
– Áàùàñûíà õèëàñ îëäóüóì úàìûøà àíä îëñóí êè, ùå÷ þçöì äÿ
áèëìèðÿì... Áó øåé áèð ýåúÿäÿ àëòû èíñàí þëäöðöá! Äàùà îíó áó-
ðàäàí ùå÷ éàíà áóðàõìà!...

ÂßÙØÈ ÈÒËßÐ
Ìàóãëè Úÿíýÿëëèéè êÿíäèí öñòöíÿ ñàëûøäûðàíäàí ñîíðà îüëàíûí
ùÿéàòûíûí ÿí õîø ÷àüëàðû áàøëàíäû. Î, öðÿéèíäÿ þç áîðúóíó ÿäà-
ëÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðÿíëÿðÿ ìÿõñóñ áèð ðàùàòëûã äóéóð, âèúäàíû îíà
ÿçàá âåðìèðäè. Úÿíýÿëëèêäÿ ùàìû Ìàóãëè èëÿ äîñòëóã åäèðäè, ÷öíêè
ùàìû îíäàí ãîðõóðäó. Ìàóãëèíèí äþðä úàíàâàð äîñòó èëÿ áèðëèêäÿ,
éàõóä îíëàðñûç, áèð õàëãäàí äèýÿðèíÿ êå÷ÿ-êå÷ÿ úÿíýÿëëèêäÿ ýÿ-
çèá-äîëàíàðêÿí ýþðäöêëÿðèíäÿí, åøèòäèêëÿðèíäÿí âÿ áàøûíà ýÿ-
ëÿíëÿðäÿí ÷îõ-÷îõ ùåêàéÿëÿð ÷ûõàðäû âÿ ùÿð áèðè äÿ èíäè äàíûøäû-
üûìûçäàí óçóí îëàðäû. Ëàêèí ñèç îíóí áèð ÷îõ ñÿðýöçÿøòëÿðè ùàã-
ãûíäà ùå÷ íÿ åøèäÿñè îëìàéàúàãñûíûç. Õÿçèíÿéÿ ýöìöø ïóë àïà-
ðàí îí áèð àðàáàéà ãîøóëó èéèðìè èêè êÿëè þëäöðöá, ïàðëàã ðóïèëÿðè
òîçëó éîëà ñÿïÿëÿéÿí ãûçìûø ôèëäÿí Ìàóãëè þç úàíûíû íåúÿ ãóðòàð-
äûüûíû; óçóí ýåúÿëÿðäÿí áèðèíäÿ øèìàë áàòàãëûãëàðûíäà òèìñàù Úà-
êàëà èëÿ âóðóøàðêÿí þç áû÷àüûíû îíóí áåëèíäÿ ñûíäûðäûüûíû; âÿùøè
ãàáàíûí ïàð÷àëàìûø îëäóüó èíñàíûí áîéíóíäàí àñûëìûø, ÿââÿëêèí-
äÿí äàùà óçóí éåíè áèð îâ áû÷àüû òàïäûüûíû; ñîíðà äà áû÷àüûí ÿâÿ-
çèíè ÿäàëÿòëÿ þäÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùÿìèí ãàáàíû òàïûá þëäöðäöéö-
íö; Áþéöê Àúëûã çàìàíû òÿñàäöôÿí ãà÷ìàãäà îëàí ìàðàë ñöðöñö-
254
íöí è÷èíÿ äöøäöéöíö âÿ ãûçûøìûø ìàðàëëàð òÿðÿôèíäÿí àç ãàëà òàï-
äàëàíûá þëäöðäöéöíö; Ãàðàäèíìÿç Õàòõèíè è÷ÿðèñèíäÿ øèøìàð óúëó
ïàéàëàð îëàí ãàçìà òÿëÿäÿí íåúÿ ãóðòàðäûüûíû; ñÿùÿðèñè ýöí þçö-
íöí áÿáèðëÿð ö÷öí ôÿíäýèðëèêëÿ ãóðóëìóø òÿëÿéÿ äöøäöéöíö; áó
äÿôÿ äÿ Õàòõèíèí éîüóí òèðëÿðè ñûíäûðàðàã îíó õèëàñ åòäèéèíè;
Ìàóãëèíèí áàòàãëûãäà âÿùøè úàìûøëàðû òóòóá ñàüäûüûíû; îíóí...
õöëàñÿ, áèð ÷îõ ÿùâàëàòëàðû ñèç áèëìÿéÿúÿêñèíèç.
Ëàêèí ùÿð ùàëäà áóíëàðäàí áèðèíè ÿòðàôëû íàüûë åëÿìÿê ëàçûìäûð.
Àòà Úàíàâàðëà Àíà Úàíàâàð þëäöëÿð, Ìàóãëè ìàüàðàíûí àüçû-
íà éåêÿ áèð äàø éûõäû, ñîíðà äà óëàéàðàã îíëàðûí öçÿðèíäÿ Þëöì
Ìàùíûñû îõóäó. Áàëó ãîúàëûá òàìàìèëÿ ÿëäÿí äöøìöøäö, àðòûã
÷ÿòèíëèêëÿ òÿðïÿíèá éåðèéÿ áèëèðäè. Ùÿòòà ÿñÿáëÿðè ïîëàä òÿê, ÿçÿ-
ëÿëÿðè èñÿ äÿìèð êèìè îëàí Áàùèðÿ äÿ, îâóíó ÿââÿëêè úÿëäëèêëÿ òó-
òóá ïàð÷àëàéà áèëìèðäè.
Àêåëàíûí ÷àë òöêëÿðè ñöä êèìè àüàðìûøäû. Ãîúàëûãäàí î ãÿäÿð
àðûãëàìûøäû êè, ãàáûðüàëàðû ýþðöíöðäö, ÷ÿòèíëèêëÿ ýÿçÿ áèëèðäè, ñàí-
êè ÿçàëàðû àüàúäàí èäè. Èíäè àðòûã îíóí ö÷öí Ìàóãëè îâ îâëàéûðäû.
Ëàêèí äàüûëìûø Ñèîí Ñöðöñöíöí úàâàí úàíàâàðëàðû êåôè êþê äîëà-
íûð, ýöí-ýöíäÿí òþðÿéèá àðòûðäûëàð. Áàø÷û íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿí
áó þòêÿì, ùàìàð ïÿíúÿëè áåøéàøàð ãóðäëàðûí ñàéû ãûðõà ÷àòàíäà
Àêåëà îíëàðà ìÿñëÿùÿò ýþðöðäö êè, áèð éåðÿ éûüûøñûíëàð, áèðèíèí
áàø÷ûëûüû àëòûíäà, Àçàä Õàëãûí àäûíà ëàéèã ãàéäàäà éàøàñûíëàð.
Ìàóãëè áó èøäÿ ìÿñëÿùÿò÷è îëìàã èñòÿìÿäè; ÷öíêè þç äåäèéè
êèìè, î àðòûã áèð äÿôÿ òóðø ìåéâÿëÿðëÿ äèøèíè ãàìàøäûðìûøäû âÿ
èíäè îíëàðûí ùàíñû àüàúëàðäà éåòèøäèéèíè éàõøû áèëèðäè. Ëàêèí Ïõàî-
íàíûí îüëó Ïõàî (Àêåëà Ñöðöéÿ áàø÷ûëûã åäÿí çàìàí Ïõàîíàíûí
àòàñû Áîç Ëÿïèð÷è àäëàíûðäû), Úÿíýÿëëèê Ãàíóíóíóí òÿëÿá åòäèéè
êèìè, äþéöøäÿ äèýÿð ãóðäëàðà öñòöí ýÿëÿðÿê Ñöðö áàø÷ûñû éåðèíè
òóòàíäàí ñîíðà éåíÿ óëäóçëó ýåúÿëÿðäÿ êþùíÿ íÿüìÿëÿð, êþùíÿ
÷àüûðûøëàð åøèäèëäèéè çàìàí Ìàóãëè äÿ êå÷ìèøè éàä åäÿðÿê Øóðà
ãàéàñûíà ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Î âàõòëàð óüóðëó îâ âÿ øèðèí éóõó
âàõòëàðû èäè. Éàäëàðäàí ùå÷ áèðè Ìàóãëè Õàëãûíà (Ñöðöíö èíäè áåëÿ
àäëàíäûðûðäûëàð) ìÿõñóñ îëàí éåðëÿðÿ àéàã áàñìàüà úöðÿò åëÿìèð-
äè. Úàâàí ãóðäëàð ýöí-ýöíäÿí êþêÿëèð, ãöââÿòëÿíèðäèëÿð. Ùÿð äÿ-
255
ôÿ Ñöðö Øóðà Ãàéàñûíà òîïëàøàíäà äèøè úàíàâàðëàð áàøãàëàðûíà
ýþñòÿðèá òàíûòìàã ö÷öí ÷îõëó áàëà ýÿòèðèðäèëÿð. Ìàóãëè äÿ ùÿìèøÿ
áó áàõûøëàðäà èøòèðàê åäèðäè, ÷öíêè î, ãàðà ïàíòåðèí âàõòèëÿ ÷ûëïàã,
ãàðàáóüäàéû áèð îüëàí óøàüûíû Ñöðöéÿ íåúÿ ãÿáóë åòäèðäèéèíè ùÿëÿ
äÿ óíóòìàìûøäû âÿ ùÿð äÿôÿ “Áàõûí, åé úàíàâàðëàð!” – äåéÿ ñÿñ-
ëÿíÿí ñöðÿêëè ÷àüûðûøëàðû åøèäèðêÿí îíóí öðÿéè øèääÿòëÿ âóðóð, ãÿë-
áèíäÿ àíëàøûëìàç áèð ùÿéÿúàí äóéóðäó. ßýÿð áó ùàë îëìàñàéäû î,
éåíè-éåíè øåéëÿð ýþðìÿê, åøèòìÿê, éîõëàìàã, äàäìàã ö÷öí áàø
ýþòöðöá úÿíýÿëëèéèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ ýåäÿðäè.
Áèð äÿôÿ î, òîðàí ãîâóøàí çàìàí äàüûí äþøö èëÿ àñòà-àñòà ãà-
÷àðàã, þëäöðäöéö ìàðàëûí éàðûì øàããàñûíû Àêåëà ö÷öí àïàðûðäû,
äþðä úàíàâàð äîñòó èñÿ ùÿéàòëàðûíäàí ðàçû ùàëäà, îéíàãëàéà-îé-
íàãëàéà, áèð-áèðèëÿ ñöïöðëÿøÿ-ñöïöðëÿøÿ îíóí àðäûíúà èðÿëèëÿéèðäè.
Áó âàõò Ìàóãëèíèí ãóëàüûíà Øèðõàíûí çàìàíûíäàí áÿðè åøèòìÿäè-
éè áèð óëàìàã ñÿñè äÿéäè. Úÿíýÿëëèêäÿ “ïõèàë” àäëàíàí áó ñÿñ
÷àããàëûí ñÿñè èäè. Î, éàëíûç ïÿëÿíýëÿ îâà ÷ûõäûãäà, éàõóä áþéöê
îâ áàøëàíàí çàìàíëàð áó úöð óëàéûð. Ùÿì íèôðÿò, ùÿì òÿíòÿíÿ,
ùÿì ãîðõó, ùÿì öìèäñèçëèê, ùÿì äÿ êèíëè èñòåùçà äóéóëàí áó
óëàðòûíû òÿñÿââöðöíöçÿ ýÿòèðèí, îíäà ñèç Âàéíãàíãà öçÿðèíäÿ ýàù
óúàëàí, ýàù åíÿí, òèòðÿéÿðÿê åøèäèëìÿç îëàí ïõèàëûí íÿ îëäóüóíó
àíëàéàðñûíûç. Áó ñÿñè åøèòúÿê úàíàâàðëàðûí äþðäö äÿ áåëëÿðèíèí òö-
êöíö ãàáàðäàðàã ìûðûëäàíäû. Ìàóãëè èñÿ áû÷àüûíûí äÿñòÿéèíäÿí
éàïûøàðàã äàø ùåéêÿë òÿê éåðèíäÿ äîíóá ãàëäû.
– Ùå÷ áèð Çîëàãëû áóðàäà îâ îâëàìàüà úöðÿò åäÿ áèëìÿç, – äåéÿ,
íÿùàéÿò, î äèëëÿíäè.
Áîç Ãàðäàø:
– Áó, Õÿáÿð÷èíèí ñÿñè äåéèëäèð, – äåäè. – Áó, íÿ èñÿ áþéöê îâà
îõøàéûð. Áèð ãóëàã âåð!
Éåíÿ äÿ ùÿì ùþíêöðòö, ùÿì ãÿùãÿùÿíè õàòûðëàäàí óëàìàã
ñÿñè óúàëäû. Ñàíêè ÷àããàëûí èíñàí äîäàãëàðû òÿê éóìøàã äîäàãëàðû
âàð èäè. Ìàóãëè äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëûá èðÿëè úóìäó âÿ Øóðà Ãàéàñûíà
òÿðÿô òÿëÿñÿí úàíàâàðëàðû þòöá êå÷ÿðÿê, þçöíö îðàéà ÷àòäûðäû.
Ïõàî èëÿ Àêåëà ãàéàíûí öñòöíäÿ éàíàøû óçàíìûøäûëàð. Îíëàð-
äàí àøàüûäà èñÿ ÷îõ ýÿðýèí áèð âÿçèééÿò àëìûø áàøãà úàíàâàðëàð
256
òîïëàøìûøäûëàð. Àíà úàíàâàðëàð þç áàëàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ìàüàðàëàðà
òÿðÿô ãà÷ûðäûëàð. Ïõèàë óúàëäûãäà, çÿèôëÿðèí ìàüàðàäàí êÿíàðäà
îëìàñû éàðàìàç.
Áèð ìöääÿò ãàðàíëûãäà Âàéíãàíãàíûí øûðûëòûñûíäàí âÿ ýåúÿ
ìåùè ÿñäèêúÿ ñèëêÿëÿíÿí áóäàãëàðûí õûøûëòûñûíäàí áàøãà ùå÷ áèð
ñÿñ-ñÿìèð åøèäèëìÿäè. Ñîíðà ÷àéûí î áèðè ñàùèëèíäÿ úàíàâàð óëàäû.
Áó, Ñöðöíöí úàíàâàðëàðûíäàí äåéèëäè, ÷öíêè Ñöðöíöí áöòöí úàíà-
âàðëàðû Øóðà Ãàéàñûíà òîïëàøìûøäû. Óëàðòû òàì öìèäñèçëèê èôàäÿ
åäÿí óçóí áèð ùöðöøÿ ÷åâðèëäè.
– Èòëÿð! Âÿùøè èòëÿð! Âÿùøè èòëÿð! – äåéÿ Ñöðö áàø÷ûñû ùöðöðäö.
Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà ÷ûíãûëëûãäàí éàâàø àääûì ñÿñëÿðè
åøèäèëäè; òÿð áàñìûø, áþéöðëÿðè ãàíà áàòìûø, àüçû êþïöêëÿíìèø
àðûã áèð úàíàâàð ãàáàã ïÿíúÿñèíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ þçöíö îðòàëûüà àòûá
Ìàóãëèíèí àéàãëàðûíà éûõûëäû.
– Îâóí óüóðëó! Êèìèí ñöðöñöíäÿíñÿí? – äåéÿ Ïõàî òÿìêèíëÿ
ñîðóøäó.
Éàðàëû ãóðä úàâàáûíäà:
– Îâóí óüóðëó, – äåäè, – ìÿí Âàíòàëàéàì!
Áó, î äåìÿê èäè êè, î, éàëãóçàãäûð, êÿíàðäà õÿëâÿò çàüàëàðäàí
áèðèíäÿ éàøàéûð, þç äèøèñè âÿ áàëàëàðû ö÷öí òÿêáàøûíà îâ îâëàéûð.
“Âàíòàëà”, éàõóä “éàëãóçàã” – Ñöðöäÿí àéðû éàøàéàí úàíàâàð-
ëàðà äåéèðëÿð. Î, ùÿð íÿôÿñ àëäûãúà öðÿéè åëÿ øèääÿòëÿ âóðóðäó êè,
çÿðáäÿí áöòöí áÿäÿíè äàëà-ãàáàüà ýåäèá-ýÿëèðäè.
– Ýÿëÿíëÿð êèìäèð? – äåéÿ Ïõàî ñîðóøäó (úÿíýÿëëèêäÿ ïõèàë
åøèäèëÿíäÿ ùÿìèøÿ áó ñóàëû âåðèðäèëÿð).
– Âÿùøè èòëÿðäèð. Äÿêÿíäÿí ýÿëÿí ñàðû êþïÿêëÿð, ãàòèëëÿð! Îí-
ëàð áóðàéà úÿíóáäàí ýÿëèáëÿð. Äåéèðëÿð Äÿêÿíäÿ àúëûãäûð, èíäè
éîëäà ãàáàãëàðûíà êèì äöøäö ïàð÷àëàéûðëàð. Àé äîüàíäà ìÿíèì
äèøè òàéûì äà, ö÷ êö÷öéöì äÿ ñàü-ñàëàìàò èäè. Àíà, êö÷öêëÿðÿ
à÷ûã ÷þëäÿ îâ îâëàìàüûí ãàéäàñûíû þéðÿäèð, áèç, äöçÿíëèê úàíà-
âàðëàðû ìàðàë ãîâäóüóìóç çàìàí íåúÿ ïóñãóéà ýèðäèéèìèçè îíëàðà
ýþñòÿðèðäè. Ýåúÿéàðûñû ìÿí ùÿëÿ îâ èçè èëÿ ýåäÿí êö÷öêëÿðèìèí
áÿðêäÿí óëàäûãëàðûíû åøèäèðäèì. Ñöáù êöëÿéè ÿñìÿéÿ áàøëàéàíäà
èñÿ ìÿí îíëàðûí äþðäöíöí äÿ úÿñÿäèíè îòëàðûí àðàñûíäà äöøöá
257
ãàëìûø ýþðäöì. Åé Àçàä Õàëã, àõû ùÿëÿ àé äîüàíäà îíëàðûí
ùàìûñû ñàü-ñàëàìàò èäè. Ìÿí ãèñàñ àëìàã ö÷öí äöøìÿíè àõòàðìàüà
áàøëàäûì, åëÿ áó âàõò äà ñàðû èòëÿðëÿ ðàñòëàøäûì.
– Îíëàð íÿ ãÿäÿðäèðëÿð? – äåéÿ Ìàóãëè ñîðóøäó. Ñöðöíöí áö-
òöí úàíàâàðëàðû áîüóã-áîüóã ìûðûëäàíäûëàð.
– Áèëìèðÿì. Àíúàã îíëàðäàí ö÷ö àðòûã ùå÷ êèìè þëäöðÿ áèëìÿ-
éÿúÿêäèð. Àõûðäà èø áåëÿ ýÿòèðäè êè, ãàëàíëàðû äàëûìúà äöøöá, ìÿíè
ìàðàë êèìè ãîâìàüà áàøëàäûëàð, îíëàð ãîâóðäóëàð, ìÿí äÿ ö÷
àéàüûì öñòöíäÿ àòûëà-àòûëà ãà÷ûðäûì. Áàõûí, åé Àçàä Õàëã!
Î, ÷åéíÿíèá øèêÿñò îëìóø, ãóðó ãàíäàí ðÿíýè òóòãóíëàøìûø
ïÿíúÿñèíè èðÿëèéÿ óçàòäû. Îíóí áþéðöíöí àøàüûñû òàìàì äèøëÿê-
äèøëÿê îëìóø, áîüàçûíûí äÿðèñè äèäèëìèø, ïàð÷àëàíìûøäû.
Àêåëà Ìàóãëèíèí ýÿòèðìèø îëäóüó ÿòäÿí ÷ÿêèëÿðÿê Âàíòàëàéà
äåäè:
– Éå!
Éàëãóçàã úàíàâàð þçöíö ÿò øàããàñûíûí öñòöíÿ ñàëûá àúýþçëöê-
ëÿ òÿïèøäèðìÿéÿ áàøëàäû.
– Áó, ùÿäÿð ýåòìÿéÿúÿêäèð, – äåéÿ î, ãàðíûíû áèð ãÿäÿð äî-
éóðäóãäàí ñîíðà ñàêèòúÿ äèëëÿíäè. – Ãîéóí àçàúûã ýöúÿ ýÿëèì,
ìÿí ùÿëÿ éåíÿ äÿ þëäöðÿúÿéÿì... Àé òÿçÿúÿ ÷ûõàíäà äîëó îëàí
çàüàì èíäè áîø ãàëäû. Ãàí Áîðúó ùÿëÿ òàìàìèëÿ þäÿíèëìÿéèá.
Ïõàî Âàíòàëàíûí äèøëÿðè àëòûíäà ìàðàëûí îìáà ñöìöéöíöí
íåúÿ õûðòûëäàäûüûíû åøèäÿðÿê ðàçûëûãëà ìûðûëäàíäû.
– Áó äèøëÿð áèçÿ ëàçûì îëàúàãäûð, – äåäè. – Èòëÿðèí êö÷öêëÿðè-
äÿìè éàíëàðûíäàäûð?
– Éîõ, éîõ, àíúàã ñàðû êþïÿêëÿðäèð, ùàìûñû éàøëû, ãöââÿòëè,
äþçöìëö îâ÷óëàðäûð.
Áó î äåìÿê èäè êè, Äÿêÿíäÿí ýÿëÿí ñàðû èòëÿð äþéöøÿ-äþéöøÿ
èðÿëèëÿéèðëÿð, úàíàâàð éàõøû áèëèðäè êè, ùÿòòà ïÿëÿíý þçö áåëÿ, îâóíó
áó êþïÿêëÿðÿ ýöçÿøòÿ ýåäèð. Îíëàð êÿñÿñèíÿ úÿíýÿëëèéèí áó áàøûí-
äàí î áàøûíà êå÷èá-ýåäèð, ãàðøûëàðûíà ÷ûõàíëàðûí ùàìûñûíû âóðóá-
éûõûð, òèêÿ-òèêÿ åäèðëÿð. Âÿùøè èòëÿð úàíàâàð ãÿäÿð èðè âÿ ÷åâèê
îëìàñàëàð äà, ÷îõ ýöúëöäöðëÿð, ñàéúà äà ÷îõ îëóðëàð. Îíëàðûí ñàéû
éàëíûç éöçÿ ÷àòäûãäà þçëÿðèíè Ñöðö àäëàíäûðûðëàð. Úàíàâàðëàðûí èñÿ
ãûðõû áèð éåðäÿ îëäóãäà áó, àðòûã ÿìÿëëè-áàøëû Ñöðöäöð.
258
 Ìàóãëè úÿíýÿëëèéè ýÿçèá äîëàíàðêÿí Äÿêÿí äàüëàðûíûí îòëàðëà
þðòöëö ÿòÿêëÿðèíÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõìûø âÿ áó ñÿðò êþïÿêëÿðèí îðàäà
õûðäà òÿïÿúèêëÿðäÿ, ÷óõóðëàðäà îéíàøäûãëàðûíû, éàòäûãëàðûíû, òîð-
ïàüû åøäèêëÿðèíè ýþðìöøäö. Áó ÷óõóðëàð îíëàð ö÷öí çàüàíû ÿâÿç
åäèðäè. Ìàóãëè âÿùøè èòëÿðÿ íèôðÿò åäèðäè, ÷öíêè îíëàðäàí ýÿëÿí èé,
úàíàâàðëàðûí èéèíÿ áÿíçÿìèðäè, þçëÿðè äÿ ìàüàðàäà éàøàìûðäûëàð.
ßí ÷îõó äà èòëÿðäÿí îíà ýþðÿ çÿùëÿñè ýåäèðäè êè, Ìàóãëèíèí þçö-
íöí âÿ äîñòëàðûíûí àéàãëàðû òÿðòÿìèç îëäóüó ùàëäà, îíëàðûí áàð-
ìàãëàðûíûí àðàñûíäà òöê áèòèð. Ëàêèí âÿùøè êþïÿêëÿð ñöðöñöíöí íÿ
ãÿäÿð ãîðõóíú îëäóüóíó Ìàóãëè áèëèðäè, ÷öíêè Õàòõè áó áàðÿäÿ
îíà äàíûøìûøäû. Ùÿòòà Õàòõè þçö äÿ îíëàðûí éîëóíäàí êÿíàðà ÷ÿêèëèð.
Áó èòëÿð íÿ ãÿäÿð êè þëäöðöëìÿéèáëÿð, íÿ ãÿäÿð êè îâ àçàëìàéûá,
þçëÿðè áàøãàëàðûíû ãûðà-ãûðà èðÿëèëÿìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð.
Àêåëà äà âÿùøè èòëÿð ùàããûíäà áÿçè øåéëÿð áèëèð. Î, ñàêèòúÿ äåäè:
– Áàø÷ûñûç, òÿêëèêäÿ þëìÿêäÿíñÿ, Ñöðöäÿ þëìÿê éàõøûäûð. Èí-
äè, ÷îõ ýþçÿë áèð îâ áàøëàíàúàã âÿ áó ìÿíèì ö÷öí àõûðûíúû îâ
îëàúàãäûð. Àíúàã ñÿí èíñàíñàí, Áàëàúà Ãàðäàø, ùÿëÿ èðÿëèäÿ ñÿíèí
÷îõ ýåúÿëÿðèí, ýöíäöçëÿðèí âàðäûð. ×ûõ ýåò øèìàëà, îðàäà áèð éåð-
äÿ óçàí éàò, ÿýÿð èòëÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà úàíàâàðëàðäàí ñàü ãàëàíû
îëñà, äþéöøöí íåúÿ êå÷äèéèíè ýÿëèá ñÿíÿ äàíûøàð.
– Äöçö áèëìèðÿì, – äåéÿ Ìàóãëè ýöëöìñÿìÿäÿí úàâàá âåðäè,
– áèëìèðÿì ýåäèì áàòàãëûãäà õûðäà-õûðäà áàëûãëàð îâëàéûá àüàúäà
éàòûì, éîõñà áóðàäà ãàëûá, Ñöðö éåðäÿ äþéöøäöéö ìöääÿòäÿ
ìåéìóíëàðûí êþìÿéèíÿ ïÿíàù ýÿòèðèá àüàúëàðûí òÿïÿñèíäÿ ãîç
éåìÿêëÿìè ìÿøüóë îëóì...
Àêåëà:
– Áó, þëöì-äèðèì ìöáàðèçÿñè îëàúàãäûð, – äåäè. – Ñÿí áó ñàðû
êþïÿêëÿðè ùÿëÿ éàõøû òàíûìûðñàí. Ùÿòòà Çîëàãëû äà...
– Àîâà! Àîâà! – äåéÿ Ìàóãëè èíúèê ùàëäà ãûøãûðäû. – Î çî-
ëàãëû ìåéìóíëàðäàí áèðèíè ìÿí àðòûã þëäöðìöøÿì. Èíäè, ãóëàã àñ:
áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð åðêÿê úàíàâàð âàð èäè – î ìÿíèì àòàì
èäè, áèð äèøè úàíàâàð âàð èäè – î ìÿíèì àíàì èäè, áèð äÿ ãîúà áîç
úàíàâàð âàð èäè (÷îõ äà àüûëëû äåéèëäè; èíäè ðÿíýè àüàïïàã îëóá); î
ìÿíèì ö÷öí ùÿì àíà èäè; ùÿì äÿ àòà. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí äåéè-
259
ðÿì, – Ìàóãëè ñÿñèíè óúàëòäû, – äåéèðÿì êè, èòëÿð ýÿëÿíäÿ, ÿýÿð
îíëàð, äîüðóäàí äà, ýÿëñÿëÿð, áó îâäà Ìàóãëè èëÿ Àçàä Õàëã áèð
éåðäÿ, ÷èéèí-÷èéèíÿ ÷àðïûøàúàãäûð! Áàùàñûíà õèëàñ îëäóüóì êÿëÿ
àíä è÷èðÿì, ùÿìèí êÿëÿ êè, èíäèêè úàíàâàðëàðûí õàòûðëàìàäûãëàðû î
ýöíäÿ Áàùèðÿ îíó ìÿíèì ÿâÿçèìÿ Ñöðöéÿ âåðìèøäè, îíà àíä è÷è-
ðÿì êè, ìÿíèì áó áû÷àüûì Ñöðöíöí èòè äèøè îëàúàãäûð. Áåëÿ áèëè-
ðÿì êè, î ùÿëÿ êîðøàëìàìûøäûð. Âÿññàëàì, ìÿí þç ñþçöìö äåäèì!
Ãîé, ÷àéäàêûëàð, àüàúëàðäàêûëàð åøèäèá éàäëàðûíäà ñàõëàñûíëàð,
áÿëêÿ, ìÿí þçöì óíóòäóì.
– Ñÿí èòëÿðÿ áÿëÿä äåéèëñÿí, åé úàíàâàð äèëëè èíñàí, – äåéÿ
Âàíòàëà ãûøãûðäû. – Ìÿíèì áèðúÿ àðçóì áóäóð êè, îíëàð ìÿíè ïàð-
÷àëàìàçäàí ÿââÿë Ãàí Áîðúóìó àëûì. Îíëàð ãàðøûëàðûíà äöøÿíè
ìÿùâ åäÿðÿê, éàâàø-éàâàø ýÿëèðëÿð. Èêè ýöíÿ ãÿäÿð äÿ ìÿí òÿçÿ-
äÿí ãöââÿò òîïëàéûá îíëàðäàí Ãàí Áîðúóìó àëìàüà áàøëàðàì.
Ñèçÿ äÿ, åé Àçàä Õàëã, ìÿñëÿùÿòèì áóäóð êè, øèìàëà ÷ÿêèëÿñèíèç,
èòëÿð ÷ûõûá ýåäÿíÿ êèìè îðàäà éàðûàú-éàðûòîõ äîëàíàñûíûç.
Ìàóãëè ýöëÿðÿê óúàäàí äåäè:
– Ãóëàã âåðèí Éàëãóçàüà, åé Àçàä Õàëã, îíóí äåäèéèíÿ ýþðÿ,
áèç èòëÿðëÿ ðàñòëàøìàìàã ö÷öí øèìàëà ãà÷ûá, îðàäà ñàùèëëÿðäÿí
îâëàäûüûìûç êÿðòÿíêÿëÿëÿðëÿ, ìèøîâóëëàðëà áèðòÿùÿð ýöçÿðàí êå-
÷èðìÿëèéèê. Îíëàð áóðàäà áèçèì ìåøÿëÿðè âèðàí ãîéñóíëàð, áöòöí
îâëàðû ãûðñûíëàð, áèç èñÿ ãîðõóìóçäàí ýåäèá øèìàëäà ýèçëÿíÿê, ýþ-
ðÿê îíëàðûí íÿ âàõò êåôëÿðè èñòÿéÿúÿê, áèçèì éåðëÿðäÿí ÷ûõûá ýåäÿ-
úÿêëÿð. Îíëàð èòäèðëÿð, èòèí áàëàëàðûäûðëàð, éóðäñóç-éóâàñûç, ùàìûñû
êöðÿí, ãàðûíëàðû ñàïñàðû, áàðìàãëàðûíûí àðàñû òöêëö! ßëáÿòòÿ, áèç
Àçàä Õàëã áóðàäàí ãà÷ûá øèìàë õàëãëàðûíûí ãàáàãëàðûíäàí ãàéû-
äàíëàðà äèëÿíìÿëè, éàõóä þëìöø ùåéâàíëàðûí ãàëûá ãîõóìóø ëåøèíè
éåéèá äîëàíìàëûéûã! Èíäè, òåç îëóí, ñå÷èí. Áó ÷îõ øÿðÿôëè áèð îâ
îëàúàãäûð! Ñöðö óüðóíäà, Ñöðöíöí áèðëèéè óüðóíäà, çàüàëàðäàêû,
áàéûðäàêû éàíûêö÷öêëö úàíàâàðëàð óüðóíäà, äàüëàðäà úöéöð ãîâàí
àíà óüðóíäà, çàüàäàêû ÿí êþðïÿ áàëà óüðóíäà áèç äþéöøÿ ùàçûðûã!
Áóíà úàâàá îëàðàã Ñöðö ãûñà, ãóëàãáàòûðûúû áèð ñÿñëÿ óëàøäû,
ñàíêè ùàðàäà èñÿ êþêöíäÿí ñûíàí àüàú éåðÿ ñÿðèëÿðÿê ãàðàíëûãäà
øàããûëäàäû:
260
 – Áèç äþéöøÿ ùàçûðûã!
Ìàóãëè öçöíö äþðä äîñòóíà òóòàðàã:
– Ñèç áóðàäà ãàëûí, – äåäè. – Áèçÿ ùÿð áèð äèø ýÿðÿê îëàúàãäûð.
Ïõàî èëÿ Àêåëà èñÿ ãîé äþéöøÿ ùàçûðëàøñûíëàð. Ìÿí èòëÿðè ñàéìàüà
ýåäèðÿì.
Âàíòàëà éåðèíäÿí äèêÿëÿðÿê áÿðêäÿí óëàäû:
– Áó, þëöìÿ ýåòìÿê äåìÿêäèð! Áó ëöòöí áèðèñè ñàðû èòëÿðëÿ íå-
úÿ áàúàðà áèëÿð? Ëàï Çîëàãëûíûí þçö äÿ...
– Ñÿí, äîüðóäàí äà êè, éàëãóçàãñàí, – äåéÿ Ìàóãëè äèëëÿíäè.
– Éàõøû, áó ñþùáÿòëÿðè ãîéàã ãàëñûí êþïÿêëÿðè ãûðàíäàí ñîíðàéà.
Ùàìûíûçà óüóðëó îâ!
Î, úîøãóí áèð ñåâèíúëÿ, ýþçö àéàüûíûí àëòûíû ýþðìÿäÿí ýåúÿíèí
ãàðàíëûüûíäà ãà÷ìàüà áàøëàäû. Áó âàõò áèðäÿí, ÷àéûí êÿíàðûíäà,
ìàðàë úûüûðûíû ýöäìÿêäÿ îëàí Êààéà èëèøÿðÿê òèðòàï éåðÿ ñÿðèëäè.
– Êø-øà! –äåéÿ Êàà àúûãëû-àúûãëû ôûñûëäàäû. – Úÿíýÿëëèêäÿ
ìÿýÿð áåëÿ ãàíóí-ãàéäà âàð êè, ñÿñ-êöé ãîïàðûá, áöòöí ýåúÿíè
ýöääöéöìöç îâó öðêöäÿñÿí? Ùÿì äÿ áèëÿ-áèëÿ êè, ìàðàëëàð íåúÿ
ñöðÿòëÿ ãà÷ûðëàð...
Ìàóãëè àéàüà ãàëõàðàã:
– Ýöíàùûìû áîéíóìà àëûðàì, – äåäè. – Àíúàã äöçö, ìÿí åëÿ
ñÿíè àõòàðûðäûì, à Éàñòûáàø. Ùÿð äÿôÿ äÿ ìÿí ñÿíè ýþðÿíäÿ ãî-
ëóì óçóíëóãäà èðèëìèø, éîüóíëàøìûø îëóðñàí. Áöòöí úÿíýÿëëèêäÿ
ñÿíèí òàéûí-áÿðàáÿðèí éîõäóð, åé ùàìûäàí ìöäðèê, ãöââÿòëè âÿ
ýþçÿë Êàà!
– Áó èç ùàðà ýåäèá ÷ûõûð? – ßôèíèí ñÿñè ìöëàéèìëÿøäè. – Ùå÷
áèð àé îëìàç êè, à÷ûãëûã éåðäÿ éàòäûüûì ö÷öí áû÷àãëû áèð èíñàí
ìÿíè äàøà áàñûá, êèíëè ìåøÿ ïèøèéè êèìè ôûñ-ôûñ ôûñûëäàéûðäû.
– Ùÿ, äîüðó äåéèðñÿí, þçöí äÿ ìàðàëëàðû öðêöäöá ùÿðÿñèíè áèð
éàíà ïåðèêäèðäèí. Ìàóãëè äÿ áó âàõò îâà ÷ûõìûøäû. Éàñòûáàø äà
òàìàì êàðëàøûá, íÿ ãÿäÿð ôèò âåðäèëÿð êè, ìàðàë úûüûðûíäàí êÿíàðà
÷ûõñûí, åøèòìÿäè êè, åøèòìÿäè, – äåéÿ Ìàóãëè ñàêèòúÿ úàâàá âåðäè
âÿ àëà-áÿçÿê áèëÿðçèê òÿê ãûâðûëìûø Êààíûí öñòöíäÿ îòóðäó.
– Èíäè èñÿ ùÿìèí èíñàí ùÿìèí éàñòûáàøûí éàíûíà ýÿëèá øèðèí
äèëëÿ, éàëòàã-éàëòàã äåéèð êè, î ùÿì àüûëëû, ùÿì ãöââÿòëè, ùÿì äÿ
261
ýþçÿëäèð, Éàñòûáàø äà îíóí ñþçëÿðèíÿ èíàíûð âÿ ãûâðûëûá ãàò-ãàò
îëóð êè, áèð àéäàí ãàáàã îíó äàøà áàñàíûí îòóðìàã ö÷öí éåðè ðà-
ùàò îëñóí. Ùÿ, ðàùàòìû ÿéëÿøìèñÿí? Ùå÷ Áàùèðÿ ãûâðûëûá ñÿíèí÷öí
áåëÿ áèð éåð äöçÿëäÿ áèëÿðäèìè?
Êàà ùÿìèøÿêè êèìè áÿäÿíèíè Ìàóãëèíèí àüûðëûüû àëòûíäà éóì-
øàã áèð ãàìàê òÿê ÿéìèøäè. Îüëàí ãàðàíëûãäà ãîëóíó óçàäàðàã
ÿôèíèí áóðàçà áÿíçÿð áîéíóíó ãóúàãëàéûá, îíóí áàøûíû þç ÷èéíè-
íÿ ñþéêÿäè âÿ áó ýåúÿ úÿíýÿëëèêäÿ îëàí áöòöí ÿùâàëàòëàðû îíà
íàüûë åëÿäè.
Êàà Ìàóãëèíèí äàíûøäûãëàðûíà àõûðàúàí ãóëàã àñûá äåäè:
– Ìÿí, áÿëêÿ äÿ, àüûëëûéàì, áèëìèðÿì, àíúàã êàð îëìàüûìà,
äîüðóäàí äà, êàðàì. Éîõñà, ìÿí ïõèàëû åøèäÿðäèì. Äåìÿê, îòéå-
éÿíëÿðèí åëÿ òÿøâèøÿ äöøìÿëÿðè òÿÿúúöáëö äåéèëìèø. Úÿìè íå÷ÿ èòäèð?
– Ìÿí îíëàðû ùÿëÿ ýþðìÿìèøÿì. Áèðáàø ñÿíèí éàíûíà ýÿëäèì.
Àõû ñÿí éàøäà Õàòõèäÿí äÿ áþéöêñÿí... Àíúàã áèëèðñÿíìè, Êàà, –
Ìàóãëè ñåâèíúèíäÿí éåðèíäÿ àòûëûá-äöøäö, – áó, ÷îõ ýþçÿë áèð îâ
îëàúàãäûð! Áèçëÿðäÿí ÷îõ àçûìûç òÿçÿ àéû ýþðÿúÿéèê!
– Ñÿí äÿ áó èøÿ ãàðûøûðñàí? Àíúàã óíóòìà êè, ñÿí èíñàíñàí.
Ùÿì äÿ éàäûíà ñàë êè, âàõòèëÿ ñÿíè Ñöðö þç è÷ÿðèñèíäÿí ãîâìóø-
äóð. Èíäè ãîé èòëÿðè úàíàâàðëàð þçëÿðè ãîâñóíëàð. Ñÿí èíñàíñàí.
– Êå÷ÿíèëêè ãîçëàð, áó èë ÷öðöéöá ãàðà òîðïàã îëóáäóð, – äåéÿ
Ìàóãëè úàâàá âåðäè. – Ìÿí èíñàíàì, áó, äîüðóäóð, àíúàã áó ýå-
úÿ äåìèøÿì êè, ìÿí úàíàâàðàì. Áó ìÿíèì ãàíûìäàäûð. Ìÿí ÷à-
éû, àüàúëàðû øàùèä ÷àüûðìûøàì, äåìèøÿì êè, ñþçëÿðèìè éàäëàðûíäà
ñàõëàñûíëàð. Ìÿí Àçàä Õàëãûí îâ÷óñóéàì, Êàà, íÿ ãÿäÿð êè, èòëÿð
÷ûõûá ýåòìÿéèáëÿð, áó àäû öñòöìäÿí ýþòöðìÿðÿì!
– Àçàä Õàëã! – äåéÿ Êàà ôûñûëäàäû. – Àçàä îüðóëàð! Ãóëäóðëàð,
þëìöø úàíàâàðëàðûí õàòèðÿñèíÿ ñÿí þçöíö þëöì äöéöíö èëÿ áàüëà-
ìûñàí! Áó, éàõøû îâ äåéèëäèð.
– Ìÿí àðòûã Ñþç âåðìèøÿì! Ñþç àüçûìäàí ÷ûõûá. Àüàúëàð äà
áèëèð, ÷àé äà... Èòëÿð ÷ûõûá ýåòìÿéèíúÿéÿ ãÿäÿð ìÿíèì Ñþçöì ýå-
ðè ãàéûòìàéàúàãäûð.
– Ñåøø! Áó, áöòöí èçëÿðè äÿéèøäèðèð. Ìÿí ôèêèðëÿøèðäèì êè, ñÿíè
þçöìëÿ øèìàë áàòàãëûãëàðûíà àïàðûì, àíúàã Ñþç, ùÿòòà áàëàúà, ëöò,
262
òöêñöç áèð èíñàíúûüàçûí äà àüçûíäàí ÷ûõìûø îëñà, Ñþçëöéöíäÿ ãà-
ëûð. Èíäè ìÿí, Êàà äà äåéèðÿì êè...
– Éàõøû-éàõøû ôèêèðëÿø, Éàñòûáàø, éîõñà, ñÿí äÿ þçöíö þëöì
äöéöíö èëÿ áàüëàðñàí. Ìÿíÿ ñÿíèí Ñþçöí ëàçûì äåéèë, ìÿí áóí-
ñóç äà áèëèðÿì êè...
– Ãîé áåëÿ îëñóí, – äåéÿ Êàà ðàçûëàøäû, ìÿí Ñþç âåðìèðÿì.
Éàõøû, áÿñ, ñàðû èòëÿð ýÿëÿíäÿ ñÿí íÿ åòìÿê ôèêðèíäÿñÿí?
– Îíëàð Âàéíãàíãàäàí öçöá êå÷ìÿëèäèðëÿð. Ìÿí èñòÿéèðäèì
îíëàðû ñàùèëäÿ ãàðøûëàéûì. Ñöðö äÿ äàëûìúà ýÿëÿðäè. Áèç áû÷àãëà,
äèøëÿðèìèçëÿ îíëàðû ÷àéàøàüû ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð åëÿéÿðäèê, áèð àç
ùàâàäàí äöøÿðäèëÿð.
Êàà äåäè:
– Áó èòëÿð ùå÷ âàõò ýåðè ÷ÿêèëìèðëÿð, ùàâàäàí äöøÿí äÿ äåéèë-
ëÿð. Áó îâäàí ñîíðà íÿ èíñàí áàëàñû îëàúàã, íÿ äÿ úàíàâàð áàëàñû,
òÿêúÿ ãóðó ñöìöêëÿðè ãàëàúàãäûð.
– Àëàëà! Þëÿíäÿ äÿ þëÿðèê! Áó îâ áöòöí îâëàðäàí ÿí øÿðÿôëèñè
îëàúàãäûð. Àíúàã ìÿí ùÿëÿ úàâàíàì, àç éàüûø ýþðìöøÿì, ìÿ-
íèì íÿ ñÿíèí êèìè ìöäðèêëèéèì âàð, íÿ äÿ ýöúöì. Èíäè, Êàà, äå
ýþðöì, ñÿí äàùà éàõøû áèð éîë ôèêèðëÿøèá òàïäûíìû?
– Ìÿí ñàéñûç-ùåñàáñûç éàüûøëàð ýþðìöøÿì. Ìÿí òîçëàð öñòöí-
äÿ óçóí-óçóí èçëÿð áóðàõàíäà ùÿëÿ Õàòõè ñöä äèøèíè äÿéèøìÿìèøäè.
Èëê éóìóðòàéà àíä îëñóí êè, ìÿí éàøúà àüàúëàðûí ÷îõóíäàí áþéö-
éÿì, èíäèéÿ ãÿäÿð úÿíýÿëëèêäÿ íÿëÿð îëóð, ùàìûñûíû ýþðìöøÿì.
– Àíúàã ùÿëÿ ùå÷ áèð âàõò áó úöð îâ îëìàéûá, – äåéÿ Ìàóãëè
äèëëÿíäè. – Ùå÷ âàõò ñàðû èòëÿð áèçèì éîëóìóçó êÿñìÿéèáëÿð.
– Î øåé êè èíäè âàð, âàõòèëÿ îëóáäóð. Î øåé êè, îëàúàãäûð –
óíóäóëìóø, èíäèñÿ ýåðèéÿ ãàéûòìûø èëäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð.
Ìÿí þç éàøûìû ùåñàáëàéûá ãóðòàðàíà êèìè ñàêèò îòóð.
Äöç áèð ñààò ìöääÿòèíäÿ Ìàóãëè áû÷àãëà îéíàéà-îéíàéà
Êààíûí öñòöíäÿ óçàíûá äèíúÿëäè. Êàà èñÿ áó âàõò ùÿðÿêÿòñèç áàøû-
íû éåðÿ ãîéóá ôèêèðëÿøèð, éóìóðòàäàí ÷ûõäûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð
ýþðäöêëÿðèíè, åøèòäèêëÿðèíè áèð-áèð éàäûíà ñàëûðäû. Îíóí ýþçëÿðè
ñàíêè ñþíìöøäö, èíäè áó ýþçëÿð òóòãóí ðÿíýëè áèð úöò ÿãèãè õàòûð-
ëàäûðäû. Àðàáèð î, éóõóäà îâ ýþðöðìöø êèìè, èòè ùÿðÿêÿòèëÿ áàøûíû
263
ýàù ñàüà, ýàù ñîëà ÷åâèðèðäè Ìàóãëè èñÿ àðõàéûí-àðõàéûí ìöðýö-
ëÿéèðäè: î áèëèðäè êè, îâà ÷ûõìàçäàí ÿââÿë äèíúÿëìÿêäÿí éàõøû
øåé éîõäóð; áóíà ýþðÿ äÿ þçöíö åëÿ þéðÿòìèøäè êè, èñòÿñÿéäè ýå-
úÿíèí âÿ éà ýöíäöçöí ùÿð áèð âàõòû éàòûá éóõóéà ýåäÿ áèëÿðäè.
Áèðäÿí Ìàóãëè ùèññ åòäè êè, Êààíûí áÿäÿíè îíóí àëòûíäà éî-
üóíëàíûá åíëÿíèð; íÿùÿíý ÿôè þçöíö øèøèðäÿðÿê ôûñûëäàéûð, îíóí áó
ñÿñè ïîëàä ãûíäàí ÷ûõàðûëàí ãûëûíúûí ñÿñèíè àíäûðûðäû.
– Ìÿí þëö âàõòëàðû ýþðäöì, – äåéÿ, íÿùàéÿò, î äèëëÿíäè. – íÿ-
ùÿíý-íÿùÿíý àüàúëàð, ãîúà-ãîúà ôèëëÿð, êå÷ìèøäÿ ÷ûëïàã îëóá,
èíäèñÿ ìàìûðëà þðòöëìöø ñûëäûðûì ãàéàëûãëàð áèð-áèð ýþçëÿðèì
þíöíäÿí ýÿëèá êå÷äè... ùÿ, ñÿí ùÿëÿ ñàüñàí, áàëà èíñàí?!
Ìàóãëè äåäè:
– Àé òÿçÿúÿ äîüóá. Ìÿí àíëàéà áèëìèðÿì êè...
– Êøø! Ìÿí éåíÿ äÿ Êààéàì. Ìÿí áèëèðÿì êè, ÷îõ âàõò êå÷-
ìÿéèá. Èíäè áèç áèðëèêäÿ ÷àéûí êÿíàðûíà ýåäÿðèê, îðàäà ìÿí èòëÿðëÿ
íÿ åëÿìÿê ëàçûì îëäóüóíó ñÿíÿ äåéÿðÿì.
Î, îõ êèìè äöìäöç à÷ûëàðàã Âàéíãàíãàíûí áàø ìÿúðàñûíà òÿ-
ðÿô éþíÿëäè âÿ Ñöëù Ãàéàñûíäàí áèð ãÿäÿð éóõàðûäàí ñóéà àòûëäû.
Ìàóãëè äÿ îíóíëà áèðëèêäÿ ÷àéà úóìäó.
– Éîõ, éîõ, þçöí öçìÿ, ìÿí ñÿíäÿí úÿëä ùÿðÿêÿò åëÿéèðÿì.
Ýÿë ìèí áåëèìÿ, Áàëàúà Ãàðäàø!
Ìàóãëè ñîë ÿëè èëÿ Êààíûí áîéíóíó ãóúàãëàäû, ñàü ÿëèíè èñÿ
áÿðê-áÿðê áÿäÿíèíÿ ñûõûá, àéàãëàðûíû äöç óçàòäû. Áóíäàí ñîíðà
Êàà, éàëíûç òÿêúÿ îíóí áàúàðäûüû áèð òÿðçäÿ ÷àéëà áàøéóõàðû öç-
ìÿéÿ áàøëàäû. Úîøãóí ñóëàð Ìàóãëèíèí ñèíÿñèíÿ ÷ûðïûëàðàã áîé-
íóíóí äþâðÿñèíäÿ êþïöêëÿíèð, àéàãëàðû èëàíûí øöòöéÿðÿê êå÷ÿí
áÿäÿíèíèí îðòàäàí éàðäûüû äàëüàëàðûí öñòöíäÿ åíèá-ãàëõûðäû. Ñöëù
Ãàéàñûíäàí éóõàðûäà Âàéíãàíãà ùÿøòàääàí éöç ôóòà ãÿäÿð ùöí-
äöðëöéö îëàí ìÿðìÿð ñûëäûðûìëàð àðàñûíäà ñûõûëàðàã äàðàëûð. Áó
éåðäÿ ÷àéûí ñóëàðû èðèëè-õûðäàëû ñàë äàøëàðà ÷ûðïûëà-÷ûðïûëà ãóäóç áèð
úîøãóíëóãëà àõûð. Ëàêèí Ìàóãëè áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿøìèðäè; äöíéàäà
åëÿ áèð ñó éîõ èäè êè, Ìàóãëèíèí öðÿéèíÿ ùå÷ îëìàñà áèð äÿãèãÿëè-
éÿ ãîðõó ñàëà áèëÿéäè. Î, ñàùèëëÿð áîéó éöêñÿëÿí ãàéàëàðà áàõà-
ðàã òÿøâèøëÿ ùàâàíû ãîõëàéûðäû, áó àí îíóí äóéäóüó èé, èñòè ýöí-
264
ëÿðäÿ ãàðûøãà éóâàñûíäàí ýÿëÿí òóðøà-øèðèí èéÿ áÿíçÿéèðäè. Î,
ãåéðè-èðàäè îëàðàã þçöíö ÷àéûí äÿðèíëèéèíÿ âåðäè, éàëíûç àðàáèð
íÿôÿñ àëìàã ö÷öí áàøûíû ñóäàí ÷ûõàðäûðäû. Êàà ãóéðóüóíó ñóàëòû
áèð ãàéàéà èêè äÿôÿ äîëàéàðàã ýÿìè òÿê ëþâáÿðäÿ äàéàíäû. Ìàóãëè
ÿôèíèí öñòöíäÿ îòóðìóøäó. Èòè àõàí ñó îíëàðûí î òÿðÿô-áó òÿðÿôèí-
äÿí øûðûëäàéûá êå÷èðäè.
– Áóðà Þëöì Ìÿñêÿíèäèð, – äåéÿ îüëàí äèëëÿíäè. – Áèç áóðàéà
íÿ ö÷öí ýÿëìèøèê?
Êàà:
– Îíëàð éàòûøûáëàð, – äåäè. – Õàòõè Çîëàãëûäàí ÷ÿêèíìèð, àíúàã
Õàòõè äÿ, Çîëàãëû äà ñàðû èòëÿðäÿí ÷ÿêèíèðëÿð. Èòëÿð äåéèðëÿð êè, îí-
ëàð ùå÷ êèìäÿí ãîðõìóðëàð. Áÿñ, Áàëàúà Ãàéà Õàëãûíûí ãîðõóñó
êèìäÿíäèð? Åé, Úÿíýÿëëèê Àüàñû, äå ýþðöì, áèçäÿí ÿí ÷îõ ýöúëö
êèìäèð?
– Áóäóð, – áàõ, áóíëàð, – äåéÿ Ìàóãëè ïû÷ûëäàäû. – Áóðà Þëöì
Ìÿñêÿíèäèð. ×ûõàã ýåäÿê áóðàäàí.
– Éîõ, íÿ ãÿäÿð êè, îíëàð éàòûáëàð, áàõ éàõøû-éàõøû áàõ! Ìÿí
ñÿíèí ãîëóí óçóíëóãäà îëàíäà áóðàíû íåúÿ ýþðìöøäöìñÿ, èíäè äÿ
åëÿúÿäèð, ùå÷ äÿéèøèëìÿéèá...
×ÿíýÿëëÿéèí éàðàíäûüû ýöíäÿí áÿðè Âàéíãàíãà âàäèñèíèí çà-
ìàíäàí, ðóçèýàðäàí úàäàð-úàäàð îëìóø ñûëäûðûìëàðûíäà Áàëàúà
Ãàéà Õàëãû – ÷àëûøãàí, àúûãëû ãàðà éàáàíû ùèíä àðûëàðû ìÿñêÿí
ñàëìûøäû. Ìàóãëè éàõøû áèëèðäè êè, áó òÿðÿôëÿðäÿ áöòöí úûüûðëàð îí-
ëàðûí éàøàäûãëàðû éåðÿ éàðûì ìèë ãàëìûø éàíà áóðóëóð. ßñðëÿð áî-
éóíúà áóðàäà éóâà ñàëìûø Áàëàúà Ãàéà Õàëãû áå÷ÿ âåðèá àðòûð, áèð
éàðûãäàí äèýÿðèíÿ êå÷èð, éåíèäÿí áå÷ÿ âåðèðäè. Àðûëàð ñûëäûðûìëàðûí
àü ìÿðìÿðèíè êþùíÿ áàëëà ëÿêÿëÿéÿ-ëÿêÿëÿéÿ þç øàíëàðûíû ýåò-
ýåäÿ ãàéàëàðûí äàùà ÿë÷àòìàç éåðëÿðèíäÿ, ãàðàíëûã ìàüàðàëàðûí
äàùà äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ãóðóðäóëàð. Èíäèéÿ ãÿäÿð, íÿ èíñàí, íÿ ùåé-
âàí, íÿ ñó, íÿ äÿ îä îíëàðà òîõóíà áèëìèøäè. ×àéûí ùÿð èêè òÿðÿ-
ôèíäÿ äÿðÿ óçóíó ñàíêè ïàðûëäàéàí ãàðà ìÿðìÿðäÿí ïÿðäÿëÿð
àñûëìûøäû. Ìàóãëè áàøûíû ãàëäûðûá áàõàíäà áÿäÿíè òèòðÿäè: ìèëéîí-
ëàðëà éàòìûø àðûëàð áèð-áèðèíÿ éàïûøàðàã îüëàíûí áàøû öçÿðèíäÿ àøà-
üû ñàëëàíìûøäû. Áóíäàí áàøãà, ùÿð éàíäà ñûëäûðûìëàðà éàïûøìûø
265
èðè-èðè òîïàëàð, çÿíúèðëÿð âÿ ÷öðöê êþòöêëÿðÿ îõøàð øåéëÿð íÿçÿðÿ
÷àðïûðäû. Áó, êå÷ìèø èëëÿðäÿí ãàëìà êþùíÿ áàë øàíëàðû, éà äà äÿ-
ðÿíèí êöëÿê òóòìàéàí êþëýÿ éåðëÿðèíäÿ ñàëûíìûø éåíè àðû øÿùÿðëÿðè
èäè. Éûüûí-éûüûí, ÷öðöìöø, ýþç-ýþç îëìóø òóëëàíòûëàð àøàüûéà
äîüðó àõàðàã, ãàéàëàðäà áèòÿí àüàúëàðûí, ñàðìàøûãëàðûí àðàñûíäà
èëèøèá ãàëìûøäû.
Ìàóãëè ãóëàã âåðäèêäÿ, ùàðàäà èñÿ ãàðàíëûã ìàüàðàëàðäà àüûð-
ëûüûíäàí ãîïóá éåðÿ äöøÿí øàíëàðûí òàïïûëòûñûíû, áó âàõò ó÷óøàí
àðûëàðûí ùèääÿòëè âûçûëòûñûíû, ëÿáàëÿá äîëìóø øàíëàðäàí ñöçöëÿðÿê
àðàìëà éàðïàãëàðûí öñòöíÿ àõàí àüûð áàë äàìúûëàðûíûí âàùèìÿëè
“òûï-òûï-òûï” ñÿñèíè àéäûí åøèäèðäè.
×àéûí î áèðè ñàùèëèíäÿ áåø ôóòäàí åíëè îëìàéàí áàëàúà, ãóìñàë
áèð éåð âàð èäè. Îðàäà éöç èëëÿðäÿí áÿðè éûüûëûá ãàëìûø çèð-çèáèë òèëë
àòûëìûøäû. Áóðàäà, þëäöðöëìöø òÿíáÿë àðûëàð, òóëëàíòûëàð, êþùíÿ
øàíëàð, âàõòèëÿ áàë îüóðëàìàüà ýÿëìèø êÿïÿíÿêëÿðèí, áþúÿêëÿðèí
ãàíàäëàðû öñò-öñòÿ ãàëàíìûøäû. Èíäè áöòöí áóíëàðà òîõóíóëäóãäà
ÿçèëèá ãàïãàðà íàðûí òîçà ÷åâðèëèðäè. Ó÷ìàüû áàúàðìàéàí âÿ
Õûðäà Õàëãûí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áèëìÿéÿí ùÿð áèð úàíëûíûí ãîð-
õóá ãà÷ìàñû ö÷öí òÿêúÿ áó éåðëÿðäÿí ýÿëÿí òöíä òóðøóìóø èé êè-
ôàéÿò èäè.
Êàà äÿðÿíèí áàøûíäàêû ãóìëóã éåðÿ ÷àòàí êèìè éåíèäÿí ÷àé
éóõàðû öçäö.
– Áó èëèí ãóðáàíëàðû áóíëàðäûð, – äåéÿ î, äèëëÿíäè. – Áàõà áè-
ëÿðñÿí!
Ãóìóí öñòöíäÿ èêè úàâàí ìàðàëûí âÿ áèð úàìûøûí ñêåëåòè íÿçÿðÿ
÷àðïûðäû. Ìàóãëè ýþðäö êè, áó ñöìöêëÿðÿ íÿ úàíàâàð òîõóíìóø-
äóð, íÿ äÿ ÷àããàë. Ýöíëÿð êå÷äèêúÿ îíëàðûí ÿòè þç-þçöíÿ ÷öðöéöá
òþêöëìöøäöð.
– Îíëàð éÿãèí áèëìÿäÿí ñÿðùÿäè êå÷èáëÿð, – äåéÿ Ìàóãëè ïû-
÷ûëäàäû, – áóíà ýþðÿ äÿ Áàëàúà Õàëã îíëàðû þëäöðöá. Ýÿë, àðûëàð
îéàíìàìûø áóðàäàí ÷ûõûá ýåäÿê!
Êàà äåäè:
– Äàí éåðè ñþêöëÿíÿ êèìè îíëàð éóõóäàí àéûëìûðëàð. Èíäè, ãó-
ëàã àñ, ñÿíÿ áèð ÿùâàëàò íàüûë åëÿéèì. ×îõ-÷îõ éàüûøëàð áóíäàí
266
ãàáàã, úÿíýÿëëèéÿ íàáÿëÿä îëàí áèð ìàðàëû Ñöðö úÿíóáäàí ãîâà-
ãîâà ýÿòèðèá áó ñûëäûðûìà ãûñíàéûð. Ãîðõóäàí ýþçö ùå÷ íÿéè ýþð-
ìÿéÿí ìàðàë ãàéàíûí áàøûíäàí àøàüûéà ñû÷ðàéûð. Ýöíÿø ùÿëÿ
ùöíäöðäÿ îëäóüóíäàí ó÷óøàí àðûëàðûí ñàéû-ùåñàáû éîõ èìèø, éà-
ìàí äà àúûãëû èìèøëÿð. Ñöðöäÿêè ãóðäëàðäàí áèð ÷îõëàðû ìàðàëûí
äàëûíúà éóõàðûäàí Âàéíãàíãà àòûëûð. Àíúàã ñóéà ÷àòìàìûø îíëà-
ðûí ùàìûñûíûí ùàâàäà úàíû ÷ûõûð. Òóëëàíìàéûá ãàéàíûí áàøûíäà
ãàëàíëàð äà îðàäà þëöðëÿð. Àììà ìàðàë ñàü ãàëûð.
– Íÿ ö÷öí?
– ×öíêè î, èðÿëèäÿ ãà÷ûðäû, Áàëàúà Õàëã îíóí èéèíè àëûíúàéà
ãÿäÿð ìàðàë þçöíö éóõàðûäàí àòûð, àðûëàð äóéóã äöøöá îíó ÷àëìàã
èñòÿéÿíäÿ èñÿ ùåéâàí àðòûã ñóäà èìèø. Ìàðàëûí àéàã ñÿñëÿðèíäÿí
íàðàùàò îëìóø àðûëàð îíó ãîâàí úàíàâàðëàðûí öñòöíÿ úóìóá, áàø-
äàí-àéàüà áÿäÿíëÿðèíÿ ñûâàøûðëàð.
– Ìàðàë ñàü ãàëûð? – äåéÿ Ìàóãëè ôèêèð è÷èíäÿ òÿêðàð ñîðóøäó.
– Ùÿð ùàëäà î âàõò þëìöð. Îíó äà äåéèì êè, ìàðàëû ñóéà áàò-
ìàüà ãîéìàìàã ö÷öí îíó àøàüûäà ùå÷ êèì ýþçëÿìèðìèø. Àììà
èíñàí áàëàñûíûí äàëûíúà Äÿêÿíèí áöòöí èòëÿðè äöøñÿ áåëÿ, îíó áó-
ðàäà ãîúà, éîüóí, êàð, ñàðû, éàñòûáàø áèð ÿôè ýþçëÿéÿúÿêäèð!.. Ùÿ,
áóíà ñÿí íåúÿ áàõûðñàí?
Êàà áàøûíû Ìàóãëèíèí éàø ÷èéíèíÿ ãîéóá òèòðÿê äèëèíè îíóí
ãóëàüûíûí äèáèíäÿ ýÿçäèðèðäè. Óçóí ñöðÿí ñöêóòäàí ñîíðà îüëàí
ïû÷ûëäàéàðàã äåäè:
– Áó, Þëöìöí áûüûíäàí òóòóá äàðòìàã äåìÿêäèð, àíúàã...
Êàà, äîüðóäàí äà, ñÿí áöòöí úÿíýÿëëèêäÿêèëÿðèí ÿí ìöäðèêèñÿí!
– ×îõëàðû áåëÿ äåéèáëÿð. Áàõ, ÿýÿð èòëÿð ñÿíèí àðäûíúà äöøñÿëÿð...
– Áóíà ùå÷ øöáùÿí îëìàñûí, ëàï éÿãèí äöøÿúÿêëÿð. Ùà-ùà-ùà!
Îíëàðû ñàíúìàã ö÷öí ìÿíèì äèëèìèí àëòûíäà ÷îõëó òèêàíëû ñþçëÿð
òàïûëàð!
– ßýÿð, èòëÿð ñÿíèí àðäûíúà äöøñÿëÿð, îíäà ñÿíèí êöðÿéèíäÿí
áàøãà ùå÷ íÿ ýþðìÿäÿí, ùå÷ íÿéÿ ôèêèð âåðìÿäÿí ãà÷àðàã þçëÿ-
ðèíè áóðàäàí áèð ãÿäÿð àøàüûäà ñóéà àòàúàãëàð, ÷öíêè Áàëàúà Õàëã
îéàíûá, îíëàðûí öñòöíÿ úóìàúàã. Âàéíãàíãà èñÿ àúýþç ÷àéäûð,
èòëÿðèí Êàà êèìè êþìÿê÷èñè îëìàéàúàãäûð êè, îíëàðû ñóéóí öçöíäÿ
267
ñàõëàñûí. Áóíà ýþðÿ äÿ ãûðûëàíû ãûðûëàúàã, ñàü ãàëàíëàðûíû äà ÷àé
àõûäûá, Ñèîí Ìàüàðàëàðû éàíûíäàêû äàéàçà ÷ûõàðäàúàã, åëÿ îðàäà
äà ñÿíèí Ñöðöí îíëàðû áîüàçëàéà áèëÿð.
– Î-î! Áóíäàí éàõøû ùå÷ íÿ îëà áèëìÿç, áÿëêÿ äåìèðÿì, ãó-
ðàãëûã âàõòû éàüûø äöøÿ. Èíäè ãàëûð èòëÿðèí ãàáàüûíúà ãà÷ûá ó÷óðóìà
àòûëìàã, áó äà êè ÿí àñàí áèð èøäèð. Åëÿ åäÿðÿì êè, èòëÿð, ìÿíè
ýþðöá äàëûìúà òþêöëöøÿðëÿð.
– Ñÿí éóõàðûäàêû ãàéàëàðà ñàùèëäÿí áàõìûñàíìû?
– Äöç äåéèðñÿí, áàõìàìûøàì. Áó òàìàì éàäûìäàí ÷ûõìûøäû.
– Ýåò áàõ. Îðàëàð ÷îõ ïèñ éåðäèð, áàøäàí-áàøà ÷àëà-÷óõóðäóð.
Áèðúÿ äÿôÿ áàõìàéûá àéàüûíû ÿéðè àòñàí, èøèí áèòÿð. Ùÿ, èíäè ìÿí
ñÿíè áóðàäà ãîéóá ýåäèðÿì. Òÿêúÿ ñÿíÿ ýþðÿ Ñöðöéÿ õÿáÿð àïà-
ðàúàüàì êè, èòëÿðè ùàðàäà ýþçëÿìÿê ëàçûì îëäóüóíó áèëñèíëÿð.
Éîõñà, ñÿíèí úàíàâàðëàðûíëà ìÿíèì ãîùóìëóüóì-çàäûì éîõäóð.
Êààíûí áèðèñèíäÿí õîøó ýÿëìÿéÿíäÿ î, éÿãèí êè, òÿêúÿ Áà-
ùèðÿ ìöñòÿñíà îëìàãëà, Úÿíýÿëëèêäÿ éàøàéàíëàðûí ùàìûñûíäàí
àðòûã ñÿðòëÿøèðäè.
Î, ÷àé àøàüû öçÿðÿê Øóðà Ãàéàñûíûí òóøóíà ÷àòàíäà, ýåúÿ åøè-
äèëÿí ñÿñëÿðÿ ãóëàã âåðìÿêäÿ îëàí Ïõàî èëÿ Àêåëàíû ýþðäö.
– Êøø, åé úàíàâàðëàð! – äåéÿ îíëàðû øÿí áèð ñÿñëÿ ÷àüûðäû. – Ñàðû
èòëÿð ÷àéàøàüû öçöá ýÿëÿúÿêëÿð, ÿýÿð ãîðõìóðñóíóçñà, áóðàäàêû
äàéàçäà òþêöëöøöá îíëàðû ãûðà áèëÿðñèíèç.
Ïõàî ñîðóøäó:
– Íÿ âàõò ýÿëÿúÿêëÿð?
– Ìÿíèì áàëàì ùàðäàäûð? – äåéÿ Àêåëà õÿáÿð àëäû.
– Êåôëÿðè èñòÿéÿíäÿ öçöá ýÿëÿúÿêëÿð. – äåéÿ Êàà úàâàá âåðäè.
– Äàéàíûá ýþçëÿéèí, ýþðÿðñèíèç. Î êè ãàëäû ñÿíèí áàëàí, ùàíñûí-
äàí êè Ñþç àëûá, áóíóíëà äà îíó Þëöìÿ ìÿðóç ãîéìóñàí, ùÿìèí
î áàëàí ìÿíèì éàíûìäàäûð, ÿýÿð î ùÿëÿ þëìÿéèá ñàü ãàëûáñà, áó
ùå÷ äÿ ñÿíèí ñàéÿíäÿ îëìàéûá, ÷àë êþïÿê! Äöøìÿíëÿðèíè áóðàäà
ýþçëÿ âÿ ñåâèí êè, èíñàí áàëàñû èëÿ ìÿí ñÿíèí òÿðÿôèíäÿéèê!
Êàà éåíÿ äÿ ÷àéû îõ êèìè éàðàðàã ñöðÿòëÿ áàøéóõàðû öçäö, äÿ-
ðÿíèí îðòàñûíäà äàéàíûá ñàùèëäÿ éöêñÿëÿí ãàéàëàðà áàõìàüà áàø-
ëàäû. Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà î, óëäóçëó ýþéöí öçöíäÿ Ìàóãëèíèí áà-
268
øûíû ýþðäö; ñîíðà ùàâàäà íÿ èñÿ âûéûëäàäû âÿ èíñàí áÿäÿíè àéàã-
ëàðû öñòÿ áÿðê øàïïûëòû èëÿ ñóéà äöøäö. Áèð àí ñîíðà èñÿ Ìàóãëè
Êààíûí ãûâðûëìûø ýþâäÿñè öñòöíäÿ ðàùàò óçàíûá äèíúÿëèðäè.
– Ýåúÿ âàõòû íÿ òóëëàíìàã! – äåéÿ Ìàóãëè ùå÷ íÿ îëìàéûáìûø
êèìè äèëëÿíäè. – Ìÿí ÿéëÿíìÿê õàòèðèíÿ èêè áó ùöíäöðëöêäÿ éåð-
äÿí àòûëìûøàì. Àíúàã áó éóõàðû ÷îõ ïèñ éåðäèð: ùÿð éàí õûðäà-
õûðäà êîë-êîñëà þðòöëöäöð, äÿðèí-äÿðèí éàðüàíëàð, ÷óõóðëàð âàð.
Ùàìûñû äà Áàëàúà Õàëãëà äîëóäóð. Éàðüàíëàðûí ãûðàüûíäà èðè-èðè
äàøëàðû òîïëàéûá öñò-öñòÿ éûüìûøàì. Èòëÿðèí ãàáàüûíúà ãà÷àíäà áó
äàøëàðû àéàüûìëà èòÿëÿéèá àøàüû äèéèðëÿäÿúÿéÿì. Áàëàúà Õàëã äà
áóíäàí ùèääÿòëÿíÿðÿê, àðäûìúà äöøÿúÿê.
Êàà:
– Áó èíñàí ùèéëÿñèäèð, – äåäè. – Ñÿí àüûëëûñàí, àíúàã îðàñû âàð
êè, Áàëàúà Õàëã åëÿ ùÿìèøÿ àúûãëû îëóð.
– Éîõ, áóðàäà äà, áàøãà éåðëÿðäÿ äÿ, áöòöí ãàíàäëûëàð ãàðàëûã
äöøÿí êèìè àç ìöääÿò éóõóéà ýåäèðëÿð. Ìÿí äÿ èòëÿðëÿ þç îéó-
íóìó ãàðàíëûãäà áàøëàéàúàüàì, ÷öíêè îíëàð ýöíäöç äàùà éàõøû
ãà÷ûðëàð. Áó ñààò îíëàð Âàíòàëàíûí ãàíëû èçè èëÿ ýÿëèðëÿð.
– Ãóçüóí ×èë þëìöø úàìûøûí ëåøèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿç, èò äÿ ãàíëû
èçäÿí, – äåéÿ Êàà úàâàá âåðäè.
– Åéáè éîõäóð, ÿýÿð áàúàðñàì, ìÿí îíëàðû éåíè èçÿ ñàëàðàì, þç-
ëÿðèíèí ãàíëû èçèíÿ... ìÿúáóð åäÿðÿì êè, äîéóíúà òîðïàã éåñèíëÿð,
Êàà, ìÿí þç êþïÿêëÿðèìëÿ áèðëèêäÿ ýÿëÿíÿ êèìè ñÿí áóðàäà îëàðñàí.
– Éàõøû, áÿëêÿ áèðäÿí îíëàð ñÿíè úÿíýÿëëèêäÿ ïàð÷àëàäû, éàõóä
÷àéà àòûëàíà ãÿäÿð Áàëàúà Õàëã ñÿíè þëäöðäö, îíäà íåúÿ?
– Ùà÷àí ìÿí þëñÿì, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè. – Þëöì Íÿü-
ìÿñèíè îíäà îõóìàã ëàçûìäûð... Èíäè èñÿ îâóí óüóðëó îëñóí, Êàà.
Î, ÿôèíèí áîéíóíó áóðàõûá, äàøãûí çàìàíû ÷àéäà àõàí òèð êèìè
äÿðÿ èëÿ àøàüûéà, óçàãäàêû äàéàçà òÿðÿô öçìÿéÿ áàøëàäû. Áó âàõò
î, ñåâèíúèíäÿí ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëöðäö. Ìàóãëèíèí äöíéàäà ÿí
÷îõ õîøëàäûüû øåé þçöíöí äåäèéè êèìè, “Þëöìöí áûüûíäàí òóòóá
äàðòûøäûðìàã”, úÿíýÿëëèêäÿ àüà îëäóüóíó ùàìûéà ùèññ åòäèðìÿê
èäè. Áàëóíóí êþìÿéè èëÿ î, äÿôÿëÿðëÿ àüàúëàðûí êîüóøóíäàí áàë
÷ûõàðìûøäû, áóíà ýþðÿ äÿ áèëèðäè êè, Áàëàúà Õàëã ÷þë ñàðûìñàüûíûí
269
èéèíè ñåâìèð. Îäóð êè, èíäè áþéöê áèð äÿñòÿ ñàðûìñàã éûüûá, ñèâ-
ðèìëÿ áàüëàäû âÿ Âàíòàëàíûí ìàüàðàëàðäàí úÿíóáà òÿðÿô óçàãëà-
øàí ãàíëû èçèíÿ äöøöá ãà÷ìàüà áàøëàäû. Î, àðàáèð áàøûíû ãàëäûðûá
àüàúëàðà íÿçÿð ñàëûð âÿ ýöëöðäö.
“Ìÿí Áàëà ãóðáàüà Ìàóãëè èäèì, – äåéÿ öðÿéèíäÿ äàíûøûðäû.
– Ìÿí þçöì þçöìö Úàíàâàð Ìàóãëè äÿ àäëàíäûðûðäûì. Èíäè äÿ
Ìàðàë Ìàóãëè îëìàìûøäàí ÿââÿë ìÿí ýÿðÿê Ìåéìóí Ìàóãëè
îëóì. Àõûðäà äà îëàúàüàì Èíñàí Ìàóãëè. Ùî!” – Î, áàø áàðìà-
üûíû áû÷àüûí àüçûíà ÷ÿêäè.
Âàíòàëàíûí ãàðà ãàí ëàõòàëàíìûø èçè ìåøÿíèí ñûõ áèòìèø éî-
üóí-éîüóí àüàúëàðû àðàñûíäà ÷îõ àéäûí ýþðöíöðäö. Øèìàë-øÿðãÿ
äîüðó àüàúëàð ñåéðÿëèð. Àðû Ãàéàëàðûíà èêè ìèë ãàëìûø ìåøÿ òàìàì
ãóðòàðûðäû. Áóðàäàêû ñîíóíúó àüàúäàí Àðû Äÿðÿñèíäÿêè àë÷àã
êîëëàðà ãÿäÿð îëàí ñàùÿ òàìàìèëÿ à÷ûãëûã èäè, áó éåðäÿ ùÿòòà
úàíàâàðûí áåëÿ ýèçëÿíìÿñè ÷ÿòèí îëàðäû. Ìàóãëè àüàúëàðûí àëòû èëÿ
ãà÷à-ãà÷à áóäàãëàðûí àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíè ýþçÿéàðû þë÷öð, áÿçÿí
äÿ éóõàðûéà äûðìàíàðàã, ñûíàã ö÷öí áèð àüàúäàí î áèðèíÿ àòûëûðäû.
Áåëÿëèêëÿ, î, à÷ûãëûã ñàùÿéÿ ýÿëèá ÷àòäû. Áó éåðè ýþçäÿí êå÷èðèá
éîõëàìàüà Ìàóãëèíèí äöç áèð ñààò âàõòû ýåòäè. Ñîíðà î, ýåðèéÿ
ãàéûäàðàã, Âàíòàëàíûí èçèíè áóðàõûá ýåòäèéè éåðÿ ýÿëäè, áóäàãëà-
ðûíäàí áèðè éåðäÿí ñÿêêèç ôóò ùöíäöðëöêäÿ éàíà óçàíìûø îëàí áèð
àüàúà ÷ûõûá ñàðûìñàã äÿñòÿñèíè áóäàüûí ýþâäÿäÿí àéðûëäûüû éåðÿ
áàñäû, þçö èñÿ ñàêèòúÿ îòóðóá áû÷àüûí àüçûíû éàëûí àéàüûíûí àëòûíäà
÷ÿêÿðÿê èòèëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Ýöíîðòàéà éàõûí ýöíÿø éàíäûðûá-éàõìàüà áàøëàéàíäà Ìàóã-
ëè àéàã ñÿñëÿðè åøèòäè âÿ î ñààò äà àìàíñûç áèð èíàäëà Âàíòàëàíû
èçëÿìÿêäÿ äàâàì åäÿí èòëÿðèí èéðÿíú èéèíè àëäû. Éóõàðûäàí áà-
õàíäà Äÿêÿí èòëÿðè úàíàâàðäàí èêè äÿôÿ õûðäà ýþðöíöðëÿð, ëàêèí
Ìàóãëè îíëàðûí ïÿíúÿëÿðèíèí âÿ ÷ÿíÿëÿðèíèí íÿ ãÿäÿð ãöââÿòëè
îëäóüóíó áèëèðäè. Î, èçè èéëÿéÿ-èéëÿéÿ ýÿëÿí ñöðö áàø÷ûñûíûí ñàðû
ñèâðè ñèôÿòèíè ýþçäÿí êå÷èðèá ãûøãûðäû:
– Îâóí óüóðëó!
Éûðòûúû ùåéâàí àéàã ñàõëàéûá áàøûíû ãàëäûðàíäà îíóí äàëûíúà
ýÿëÿí îíëàðúà ñàðû êþïÿê ãóéðóüóíó ãûñûá äàéàíäû. Áóíëàð, ùà-
270
ìûñû äþøäÿí åíëè, ñàüðûäàí àðûã èäè. Âÿùøè èòëÿð ùÿòòà þç äîüìà
éåðëÿðè Äÿêÿíäÿ äÿ àäÿòÿí ÷îõ äèíìÿç, ãàðàãàáàã îëóðëàð.
Àüàúûí àëòûíäà èêè éöçÿ ãÿäÿð èò òîïëàøìûøäû, àíúàã Ìàóãëè
ýþðöðäö êè, áàø÷ûëàð àúýþçëöêëÿ èçè ãîõóëàéàðàã, ñöðöíö àðäëàðûí-
úà ÷ÿêèá àïàðìàã èñòÿéèðëÿð. Áó ÿëâåðèøëè äåéèëäè, ÷öíêè áåëÿäÿ
îíëàð ìàüàðàëàðûí éàíûíà ýöíäöç ýåäèá ÷àòàðäûëàð, Ìàóãëè èñÿ
âÿùøè èòëÿðè ãàðàíëûã äöøÿíÿ êèìè áóðàäà – àüàúûí àëòûíäà ñàõëà-
ìàã ôèêðèíäÿ èäè.
– Êèìäÿí èúàçÿ àëûá áóðà ýÿëìèñèíèç? – äåéÿ î ñîðóøäó.
– Áöòöí úÿíýÿëëèê áèçèìêèäèð!
Áó úàâàáû âåðÿí êþïÿê ìûðûëäàíàðàã àü äèøëÿðèíè ýþñòÿðäè.
Ìàóãëè ýöëöìñöíÿ-ýöëöìñöíÿ àøàüûéà áàõûá, Äÿêÿí ÷þëëÿðèíäÿ
éàøàéàí Ñè÷îâóë ×èêàèíèí úûð ñÿñèíÿ îõøàð áèð ñÿñ ÷ûõàðäû, áóíóí-
ëà äà èòëÿðè áàøà ñàëäû êè, îíëàðû ñè÷îâóëäàí áàøãà áèð øåé ùåñàá
åëÿìèð. Ñöðö äÿðùàë àüàúûí ÿòðàôûíäà ñûõëàøäû, áàøëàðû èñÿ ãóäóç-
úàñûíà ùöðÿðÿê Ìàóãëèíè ìåéìóí àäëàíäûðäû. Úàâàá âåðìÿê
ÿâÿçèíÿ Ìàóãëè ÷ûëïàã àéàüûíû àøàüûéà ñàëëàéûá, ñöðö áàø÷ûñûíûí
ëàï áàøû öçÿðèíäÿ òöêñöç áàðìàãëàðûíû îéíàòìàüà áàøëàäû. Èòëÿðè
úèíëÿíäèðìÿê ö÷öí áó, êèôàéÿò èäè. Áàðìàüûíûí àðàñûíäà òöê áèòÿí
ùåéâàíëàðûí áó åéèáëÿðèíè áàøãàëàðûíûí îíëàðà õàòûðëàòìàñûíäàí
õîøëàðû ýÿëìèð. Ñöðö áàø÷ûñû éóõàðûéà ñû÷ðàéàíäà Ìàóãëè àéàüûíû
÷ÿêèá ìåùðèáàí-ìåùðèáàí äåäè:
– Êþïÿê, àé ñàðû êþïÿê! ×ûõ ýåò Äÿêÿíÿ, êÿðòÿíêÿëÿ éåìÿ-
éÿ! ×ûõ ýåò ãàðäàøûí ×èêàèíèí éàíûíà, êþïÿê, ñàðû êþïÿê! Ñÿíèí
áàðìàãëàðûíûí àðàñû òöêëöäöð! – Î éåíÿ äÿ àéàüûíû ñàëëàéûá áàð-
ìàãëàðûíû òÿðïÿòäè.
– Áèç ñÿíè îðàäà àúûíäàí þëäöðìÿìèø, òåç îë, äöø éåðÿ, òöêñöç
ìåéìóí! – äåéÿ èòëÿð àüûç-àüûçà âåðèá óëàøäûëàð.
Ìàóãëè äÿ åëÿ áóíó èñòÿéèðäè. Î, áóäàüûí öñòöíäÿ óçàíûá éà-
íàüûíû àüàúûí ãàáûüûíà ñþéêÿäè âÿ ñàü ÿëèíè áîø ãîéóá äöç áåø
äÿãèãÿ èòëÿðèí þçëÿðè ùàããûíäà, õàñèééÿòëÿðè, àäÿòëÿðè ùàããûíäà,
îíëàðûí ãàíúûãëàðû, êö÷öêëÿðè ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíè, ôèêèðëÿøäèêëÿ-
ðèíèí ùàìûñûíû îíëàðûí öçöíÿ ÷ûðïäû.
Úÿíýÿëëèê Õàëãûíûí áàøãàñûíû òÿùãèð åòìÿê, îíà þç íèôðÿòèíè
áèëäèðìÿê èñòÿðêÿí èøëÿòäèéè ñþçëÿð ãÿäÿð çÿùÿðëè, òèêàíëû ñþçëÿðè
271
áöòöí äöíéàäà áåëÿ òàïìàã îëìàç. Áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøäèêäÿí ñîí-
ðà ñèç þçöíöç äÿ áóíóí íÿ ö÷öí áåëÿ îëäóüóíó áàøà äöøÿúÿêñè-
íèç. Àõû, Ìàóãëè Êààéà äåìèøäè êè, äèëèíèí àëòûíäà ÷îõëó òèêàíëû-
òèêàíëû ñþçëÿð òîïëàíìûøäûð. Èíäè î, äîüðóäàí äà, éàâàø-éàâàø,
öñóëëó-öñóëëó ãàðàäèíìÿç èòëÿðè ãûçûøäûðûá î äÿðÿúÿéÿ ÷àòäûðäû êè,
îíëàð ÿââÿëúÿ õûðûëòûëû áèð ñÿñëÿ ãóäóçúàñûíà óëàøìàüà áàøëàäûëàð.
Îíëàð ÿââÿëúÿ îüëàíûí áó ëàüëàðûíà, òÿíÿëè ñþçëÿðèíÿ úàâàá âåð-
ìÿéÿ úÿùä åòäèëÿð, ëàêèí áó, úàíàâàð êö÷öéöíöí ùèääÿòëÿíìèø
Êààéà úàâàá âåðìÿñèíÿ áÿíçÿéèðäè. Áöòöí áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ
Ìàóãëè ñàü ãîëóíó äèðñÿêäÿí áöêÿðÿê ùàçûð ñàõëàìûø, àéàãëàðû
èëÿ äÿ áÿðê-áÿðê áóäàãäàí éàïûøìûøäû. Òöíä-ñàðû ðÿíýëè èðè áàø÷û
êþïÿê áèð íå÷ÿ äÿôÿ ñû÷ðàéûá ùàâàéà ãàëõìûøäû, àíúàã Ìàóãëè
ÿëèíèí áîøà ÷ûõàúàüûíäàí ãîðõàðàã ùÿëÿ ùÿðÿêÿò åòìèðäè. Àõûðäà
áàø÷û ùèääÿòäÿí úàøàðàã åëÿ ñû÷ðàäû êè, éåääè-ñÿêêèç ôóò éåðäÿí
éöêñÿéÿ ãàëõäû. Áó âàõò Ìàóãëèíèí ÿëè àüàú èëàíûíûí áàøû òÿê áèð
ýþç ãûðïûìûíäà éóõàðûéà ãàëõàðàã ñàðû êþïÿéèí ïåéñÿðèíäÿí
éàïûøäû. Àüàúûí ãàíàäû àüûðëûãäàí ñèëêÿëÿíÿðÿê àøàüûéà ÿéèëäè,
Ìàóãëè àç ãàëà éåðÿ éûõûëàúàãäû, ëàêèí î, ÿëèíè áîøàëòìàéûá, þëö
÷àããàë êèìè ùàâàäà àñûëû ãàëìûø ñàðû êþïÿéè þç éàíûíà ÷ÿêäè.
Ñîíðà ñîë ÿëè èëÿ áû÷àüûíû ÷ûõàðòäû, ñöðö áàø÷ûñûíûí ñàðû, òöêëö ãóé-
ðóüóíó êÿñèá, êþïÿéè éåíÿ äÿ àøàüûéà òóëëàäû.
Ìàóãëè ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìûøäû. Èíäè èòëÿð îíóí èøèíè áèòèðìÿéèí-
úÿéÿ ãÿäÿð Âàíòàëàíûí èçèéëÿ ÷ûõûá ýåòìÿéÿúÿêäèëÿð. Éà þçëÿðè
þëÿúÿê, éà äà Ìàóãëèíè þëäöðÿúÿêäèëÿð. Îüëàí, èòëÿðèí íåúÿ ùàëàé
âóðóá øþíýöäöêëÿðèíè, áóäëàðûíûí íåúÿ òèòðÿäèéèíè ýþðöðäö. Áó èñÿ
îíëàðûí èíòèãàì àëìàã ö÷öí þëöì-äèðèì ìöáàðèçÿñèíÿ ùàçûð îë-
äóãëàðûíû ýþñòÿðèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ Ìàóãëè äàùà éóõàðûäàêû áèð áó-
äàüà äûðìàøûá îðàäà ðàùàòúà ÿéëÿøäè âÿ êöðÿéèíè àüàúà äèðÿéÿðÿê
éóõóéà ýåòäè.
Ö÷-äþðä ñààòäàí ñîíðà î, àéûëûá èòëÿðè ñàéäû. Ýþçëÿðèíäÿí éûðòû-
úûëûã éàüàí áó ãàðàäèíìÿç, ñÿðò, àìàíñûç ùåéâàíëàðûí ùàìûñû þç
éåðèíäÿ èäè. Ýöí àðòûã áàòìàã öçðÿ èäè. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà Áàëàúà
Ãàéà Õàëãû ýöíäöç èøëÿðèíè áèòèðèá þç éóâàëàðûíà ÷ÿêèëÿúÿêäè. Î
êè ãàëäû âÿùøè èòëÿð, îíëàð äà, ñèçÿ ìÿëóì îëäóüó êèìè, ãàðàíëûãäà
éàõøû âóðóøà áèëìèðäèëÿð.
272
 Ìàóãëè áóäàüûí öñòöíäÿ àéàüà ãàëõàðàã:
– Ñèçèí êèìè êåøèê÷èëÿð ìÿíÿ ëàçûì äåéèë, – äåäè, – àíúàã ùÿð
ùàëäà áó õèäìÿòèíèçè éàäûìäàí ÷ûõàðìàðàì. Ñèç, äîüðóäàí äà,
ÿñë êþïÿêëÿðñèíèç, àììà ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áèð-áèðèíèçÿ ùÿääèí-
äÿí àðòûã îõøàéûðñûíûç. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ êÿðòÿíêÿëÿ éåéÿí áàø÷û-
íûçûí ãóéðóüóíó þçöíÿ ãàéòàðìàéàúàüàì. Ìÿýÿð, ñÿí íàðàçûñàí,
ñàðû êþïÿê?
– Ìÿí þçöì ñÿíèí áàüûðñàãëàðûíû äàðòûá ÷ûõàðäàúàüàì! – äåéÿ
Ñöðö áàø÷ûñû àüàúûí ýþâäÿñèíè ýÿìèðÿðÿê õûðûëòûëû ñÿñëÿ ìûðûëäàíäû.
– Ñÿí èíäè áàõàðñàí, Äÿêÿíèí ìöäðèê ñè÷îâóëó, ñÿíäÿí ÷îõëó
ñàðû-ñàðû ëöìÿ êö÷öêëÿð ÿìÿëÿ ýÿëÿúÿêäèð. Ùàìûñûíûí äà ãóéðó-
üóíóí éåðèíäÿ ãûðìûçû áèð ÿò ïàð÷àñû îëàúàãäûð. ×ûõ ýåò þç éåðèíÿ-
éóðäóíà, ñàðû êþïÿê, ùÿð éåðäÿ ãûøãûðà-ãûøãûðà äå êè, áó îéóíó
ñÿíèí áàøûíà ìåéìóí à÷ûáäûð. Èñòÿìèðñÿí? Îíäà ìÿíèìëÿ ýåäÿê,
ìÿí ñÿíè àüûëëàíäûðàðàì!
Î áóíó äåéèá, ìåéìóí êèìè éàõûíëûãäàêû àüàúà, ñîíðà î áèðè-
íÿ òóëëàíäû, áåëÿëèêëÿ, áèð àüàúäàí äèýÿðèíÿ àòûëà-àòûëà ýåòìÿéÿ
áàøëàäû, êþïÿêëÿð äÿ ùÿðèñ ýþçëÿðèíè îíäàí ÷ÿêìÿäÿí ñöðö èëÿ
àðäûíúà äöøäöëÿð. Àðàáèð îüëàí, þçöíö åëÿ ýþñòÿðèðäè êè, ýóéà éûõû-
ëûð, áó âàõò èòëÿð îíóí èøèíè áèòèðìÿê ö÷öí èðÿëè àòûëûð, áèð-áèðëÿðèíÿ
òîõóíóá öñò-öñòÿ äöøöðäöëÿð. Áó ÷îõ ãÿðèáÿ áèð ìÿíçÿðÿ èäè: éóõà-
ðûäà, àüàúëàðûí ùöíäöð áóäàãëàðû àðàñûíäàí ñöçöëÿí ãöðóá øöàëàðû
àëòûíäà ïàðûëäàéàí áû÷àüûíû ÿëèíäÿ òóòìóø îüëàí, àøàüûäà èñÿ ñàï-
ñàðû, òöêëÿðè àëîâ ðÿíýèíÿ ÷àëàí ãàðàäèíìÿç êþïÿêëÿð... Ìåøÿíèí
ãóðòàðàúàüûíäàêû ñîíóíúó àüàúà ýÿëèá ÷àòäûãäà, Ìàóãëè áóäàüà
àñäûüû ñàðûìñàüû ýþòöðöá òÿïÿäÿí-äûðíàüà ãÿäÿð áöòöí áÿäÿíèíÿ
ñöðòäö. Èòëÿð áóíó ýþðöá íèôðÿòëÿ óëàøäûëàð:
– Åé ãóðääèëëè ìåéìóí, éîõñà þç èçèíè àçäûðìàã ôèêðèíäÿñÿí?
Àíúàã ùå÷ ôÿðãè éîõäóð, áèç ñÿíè þëöíúÿéÿ ãÿäÿð ãîâàúàüûã.
Ìàóãëè êÿñäèéè ãóéðóüó, ãà÷ìàã èñòÿäèéè òÿðÿôèí ÿêñ èñòèãà-
ìÿòèíÿ òóëëàéàðàã ãûøãûðäû:
– Ýþòöð, áó äà ñÿíèí ãóéðóüóí!
Ñöðö ãàí ãîõóñó äóéàðàã ýåðèéÿ úóìäó.
– Èíäèñÿ þëöíúÿéÿ ãÿäÿð àðäûìúà ýÿëèí!
273
 Ìàóãëè àüàúäàí ñöðöøöá éåðÿ äöøäö âÿ èòëÿð îíóí íèééÿòèí-
äÿí õÿáÿð òóòìàìûø éåë òÿê Àðû Ãàéàñûíà ñàðû ýþòöðöëäö.
Èòëÿð áîüóã-áîüóã óëàøàðàã, àòûëà-àòûëà ãåéðè-ìöíòÿçÿì áèð
ãà÷ûøëà îíóí àðäûíúà úóìäóëàð; áó úöð ãà÷ìàã ùÿð êÿñè ýåú-òåç
éîðóá ÿëäÿí ñàëà áèëÿð. Ìàóãëè áèëèðäè êè, èòëÿð úàíàâàðëàðäàí éàâàø
ãà÷ûðëàð, éîõñà î ùå÷ âàõò îíëàðûí ãàáàüûíäà èêè ìèë éöéöðìÿéÿ
úÿñàðÿò åòìÿçäè. Èòëÿð äÿ áóíà ÿìèí èäèëÿð êè, îüëàí îíëàðûí ÿëèí-
äÿí ãà÷ûá ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêäèð. Îüëàíûí èñÿ ùå÷ áèð øöáùÿñè éîõ
èäè êè, îíëàðû àëäàäûá èñòÿäèéè êèìè îéíàäàúàãäûð. Áöòöí ìÿñÿëÿ
áóíäàí èáàðÿò èäè êè, ñöðöíö êèôàéÿò ãÿäÿð þçöíÿ éàõûí áóðàõûá
àðõàñûíúà àïàðñûí, èòëÿðè âàõòûíäàí ÿââÿë áàøãà èñòèãàìÿòÿ äþí-
ìÿéÿ ãîéìàñûí. Ìàóãëè ìÿùàðÿòëÿ, ìöíòÿçÿì âÿ ÷åâèê àääûìëàðëà
ãà÷ûðäû, äàëûíúà äà áåø àääûìäàí àç áèð ìÿñàôÿäÿ ãóéðóüóêÿñèê
Ñöðö áàø÷ûñû ýÿëèðäè. Ýþçëÿðèíè ãàí þðòìöø, ãóäóçëàøìûø ñöðö èñÿ
äþðääÿ áèð ìèë ãÿäÿð ñÿïÿëÿíèá óçàíìûøäû. Ìÿñàôÿíè àðõàäàí
ýÿëÿí ñÿñëÿðëÿ òÿéèí åäÿí Ìàóãëè, Àðû Ãàéàñûíäàí ñöðÿòëÿ êå÷ìÿê
ö÷öí ýöúöíÿ ãÿíàÿò åäèá, àõûðà ñàõëàéûðäû.
Òîðàí ãîâóøàð-ãîâóøìàç Áàëàúà Õàëã éóõóéà ýåòìèøäè.
×öíêè áó âàõò ýåúÿ ÷è÷ÿêëÿðè à÷ûëìûðäû. Ëàêèí Ìàóãëèíèí àéàãëà-
ðûíûí òàïïûëòûñû ãàéàëûüà äöøúÿê, î, áÿðê áèð ýóðóëòó åøèòäè, ñàíêè
áöòöí éåð-éóðä óüóëäàéûðäû. Ìàóãëè ñöðÿòèíè äàùà äà àðòûðäû, î,
þìðöíäÿ áó ãÿäÿð ñöðÿòëÿ éöéöðìÿìèøäè. Îüëàí ãà÷à-ãà÷à, ãàáàã-
úàäàí ùàçûðëàìûø îëäóüó áèð-èêè-ö÷ äàø ãàéàëûüû àéàüû èëÿ âóðóá,
áàë èéè ýÿëÿí ãàðàíëûã äÿðÿëÿðÿ éóâàðëàòäû âÿ áó âàõò ãàéàëàðà
÷ûðïûëàí äÿíèç äàëüàëàðûíûí ñÿñèíÿ áÿíçÿð áèð ýóðóëòó ãîïäó.
Ìàóãëè ýþçöíöí óúó èëÿ áàõäûãäà àðõà òÿðÿôäÿ ýþéöí öçöíöí
ãàïãàðà ãàðàëäûüûíû ýþðäö, áèð àí ñîíðà èñÿ ó÷óðóìóí äèáèíÿ àõàí
Âàéíãàíãàíû âÿ îðàäà ñóéóí è÷èíäÿí ÷ûõàí ö÷êöíú éàñòûáàøû ýþðöá,
áöòöí ýöúöíö òîïëàéàðàã àøàüûéà àòûëäû, ãóéðóüóêÿñèê äÿñòÿ áàø÷ûñû
äà îíóíëà åéíè âàõòäà ñû÷ðàéàðàã ùàâàäà ÷èéíèíäÿí éàïûøäû, ëàêèí
îüëàí ñåâèíÿ-ñåâèíÿ, òþâøöéÿ-òþâøöéÿ àéàã öñòÿ õèëàñêàð ÷àéà
äöøäö. Îíó àðûëàð áèðúÿ éåðèíäÿí áåëÿ ÷àëìàìûøäûëàð. Ìàóãëè
ãàéàëàðûí öñòöíäÿí éåë êèìè ñöçöá êå÷äèéè áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿ
ñàðûìñàã èéè Áàëàúà Õàëãû îíà éàõûí áóðàõìàìûøäû.
274
 Ìàóãëè ñóéóí öçöíÿ ãàëõäûãäà Êàà îíó áÿäÿíèíèí öñòöíÿ
àëûá éóõàðûäà ñàõëàäû. Áèð-áèðëÿðèíÿ éàïûøìûø éåêÿ-éåêÿ àðû êî-
ìàëàðû ãàéàíûí áàøûíäàí äàø êèìè ÷àéà äöøöð, ñóéà òîõóíàð-òî-
õóíìàç àðûëàð äÿðùàë éåíèäÿí ó÷óá éóõàðûéà ãàëõûð, èòëÿðèí ëåøè
èñÿ ôûðëàíà-ôûðëàíà ÷àéàøàüû àõûá ýåäèðäè. Éóõàðûäàí, ó÷óðóìóí
öñòöíäÿí àðàáèð èòëÿðèí ãûñà, ãÿçÿáëè ùöðöøö åøèäèëèð, î ñààò äà Áà-
ëàúà Ãàéà Õàëãûíûí ýþé ýóðóëòóñóíà áÿíçÿð öìóìè óüóëòóñóíäà
ÿðèéèðäè. Èòëÿðäÿí áèð ÷îõó éåðàëòû êàùàëàðëà áèðëÿøÿí äÿðÿëÿðÿ,
éàðüàíëàðà éûõûëàðàã, îðàäà äàüûëàí áàë øàíëàðû àðàñûíäà áîüóëà-
áîüóëà, äèøëÿðèíè øàããûëäàäà-øàããûëäàäà ÷àïàëàéûð, þçëÿðèíè îðà-
áóðà ÷ûðïûð âÿ íÿùàéÿò, áÿäÿíëÿðèíÿ, ñàéñûç-ùåñàáñûç àðûëàð éà-
ïûøìûø êþïÿêëÿð þëöìúöë ùàëäà éåðèí àëòûíäàí áèð éîë òàïûá ÷àéûí
úûüûðûíà ÷ûõûðäûëàð. Áóðàäà èñÿ îíëàð àøàüûéà éóâàðëàíàðàã ãàðà-
ãàðà çèð-çèáèë éûüûíëàðûíûí öñòöíÿ äöøöðäöëÿð. Áÿçèëÿðè ãàéàëàðûí
äþøöíäÿ áèòìèø àüàúëàðà èëèøèá ãàëûð, áèð àíäà áàøäàí-àéàüà àðû-
ëàðëà þðòöëöðäöëÿð; ÷îõëàðû äà àðûëàðûí ñàíúìàñûíäàí þçöíö èòèðÿ-
ðÿê ñóéà àòûëûðäûëàð. Âàéíãàíãà èñÿ, Êààíûí äåäèéè êèìè, ÷îõ àú-
ýþç ÷àé èäè...
Ìàóãëè íÿôÿñèíè äÿðèíúÿéÿ ãÿäÿð Êàà îíó ñóéóí öçöíäÿ ñàõëàäû.
Îüëàí äèíúÿëäèêäÿí ñîíðà èñÿ Êàà äåäè:
– Áèç èíäè áóðàäà ãàëà áèëìÿðèê. Áàëàúà Õàëã éàìàí úîøóá,
äàùà áó èø î èøäÿí äåéèë. Öçöá ýåòìÿê ëàçûìäûð.
Ìàóãëè áû÷àüûíû ÿëèíäÿ ùàçûð òóòóá, ÷àéàøàüû öçìÿéÿ áàøëàäû.
Î, ìöìêöí ãÿäÿð òåç-òåç áàø âóðàðàã þçöíö ñóéóí äÿðèíëèéèíÿ
âåðèðäè.
Ñöðöíöí, äåìÿê îëàð êè, éàðûñû ãàáàãäà ýåäÿí éîëäàøëàðûíûí
òÿëÿéÿ äöøäöêëÿðèíè ýþðöá òåç éàíà áóðóëäó âÿ äÿðÿíèí ýåíèøëÿ-
íèá ó÷óðóì ñàùèëÿ äèðÿíäèéè éåðäÿ ñóéà àòûëäû.
Ðöñâàé÷ûëûãëàðûíà ñÿáÿá îëìóø “ìåøÿ ìåéìóíóíó” ùÿäÿ-
ëÿéÿðÿê ùèääÿòëÿ ùöðöøÿí áó èòëÿðèí ñÿñè, Áàëàúà Õàëãûí åäàì åò-
äèéè êþïÿêëÿðèí óëàðòûñûíà, ìûðûëòûñûíà ãàðûøìûøäû. Ñàùèëäÿ ãàëìàã
þëöìÿ áÿðàáÿð èäè, èòëÿð áóíó áàøà äöøöðäöëÿð... ×àé Ñöðöíö àõû-
äà-àõûäà Ñöëù Êþðôÿçèíÿ àïàðûá ÷ûõàðûðäû, ëàêèí ãÿçÿáëÿíìèø Áà-
ëàúà Õàëã îíëàðû ùÿòòà áóðàäà áåëÿ ùàãëàéûá, ñóéóí àëòûíà ÷ÿêèë-
275
ìÿéÿ ìÿúáóð åäèðäè. Ìàóãëè ãóéðóãñóç êþïÿéèí ñÿñèíè åøèäèðäè.
Äÿñòÿ áàø÷ûñû óúàäàí ùöðÿðÿê þç êþïÿêëÿðèíÿ ýåðè ÷ÿêèëìÿìÿéè,
Ñèîí úàíàâàðëàðûíûí ùàìûñûíû ãûðìàüû ÿìð åäèðäè.
– Êèì èñÿ àðõàäà ãàðàíëûãäà áèçèìêèëÿðè þëäöðöð! – äåéÿ èòëÿð-
äÿí áèðè ùöðäö. – Áóðàäà ñó áóëàíûáäûð!
Ìàóãëè èðÿëèéÿ àòûëàðàã ñó ñàìóðó òÿê ÷àéà áàø âóðäó âÿ
÷àïàëàìàãäà îëàí êþïÿéÿ àüçûíû à÷ìàüà áåëÿ ìàúàë âåðìÿäÿí
àéàãëàðûíäàí éàïûøûá îíó ÷àéûí äèáèíÿ äàðòäû. Áèð àí ñîíðà èñÿ
êþïÿéèí ëåøè áþéðö öñòÿ éóõàðûéà ãàëõäûãäà ñóéóí öçö èëÿ ãûðìûçû
áèð ëÿêÿ óçàíäû. Èòëÿð ýåðèéÿ äþíìÿéÿ úÿùä åäèðäèëÿðñÿ äÿ, ÷àé
îíëàðû àøàüûéà àõûäûð, Áàëàúà Õàëã äà áó âàõò îíëàðû áàøûíäàí,
ãóëàüûíäàí ÷àëûð, Ñèîí Ñöðöñöíöí äþéöø ùàéãûðòûñû èñÿ ãàòûëàø-
ìàãäà îëàí ãàðàíëûãäà ýåò-ýåäÿ äàùà ãöââÿòëÿ ñÿñëÿíèðäè. Éåíÿ
äÿ Ìàóãëè áàø âóðóð, áó âàõò èòëÿðäÿí áèðè ÷àéûí äèáèíÿ ýåäèð, î
ñààò äà þëìöø ùàëäà ñóéóí öçöíÿ ãàëõûð, ñöðöíöí è÷ÿðèñèíäÿ ñÿñ-
êöé óúàëûðäû. Îíëàðäàí áÿçèëÿðè óëàøàðàã, ñàùèëÿ ÷ûõìàüû ìÿñëÿ-
ùÿò ýþðöð, áÿçèëÿðè áàø÷ûëàðûíäàí îíëàðû ãàéòàðûá éåíÿ äÿ Äÿêÿíÿ
àïàðìàüû òÿëÿá åäèð, áÿçèëÿðè èñÿ ãûøãûðûðäû êè, Ìàóãëè îíëàðà ýþðö-
íñöí âÿ ãîéñóí èòëÿð îíó þëäöðñöíëÿð.
Êàà äåäè:
– Îíëàð äþéöøÿ ýèðèøÿíäÿ èêèãàò ñÿðò âÿ ãûøãûðàí îëóðëàð. Áó-
ðàäà þëÿíëÿðè þëäöëÿð, ãàëàíëàðûíûí èøèíè ÷àéûí àøàüûñûíäà ñÿíèí
ãàðäàøëàðûí áèòèðÿðëÿð. Áàëàúà Õàëã ýåúÿëÿìÿéÿ ó÷óá ýåòäè, äàùà
ìÿí äÿ ýåäèðÿì. Ìÿí úàíàâàðëàðà êþìÿê åëÿìèðÿì.
Ñàùèëäÿ ö÷ àéàüû öñòÿ àòûëà-àòûëà áèð úàíàâàð ãà÷ûðäû. Î, ýàù
áþéðö öñòÿ éàòûð, ýàù äà áåëèíè éàé êèìè áöêÿðÿê ñû÷ðàéûá èêè ôóò ãÿ-
äÿð ùàâàéà ãàëõûð, ñàíêè þç áàëàëàðû èëÿ îéíàéûð, îíëàðû ÿéëÿíäèðèðäè.
Áó, éàä úàíàâàð Âàíòàëà èäè. Î, áèð êÿëìÿ äÿ îëñóí äèíèá-äàíûøìà-
äàí êþïÿêëÿðèí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà þç ìöäùèø ðÿãñèíÿ äàâàì åäèðäè.
Óçóí ìöääÿò ñóäà ãàëìàëû îëàí èòëÿð ÷ÿòèíëèêëÿ öçÿ áèëèðäèëÿð,
÷öíêè òöêëÿðè èñëàíûá àüûðëàøìûø, ñó ùîïìóø ãûëëû ãóéðóãëàðû ñöí-
ýÿð êèìè øèøìèøäè. Îíëàð î ãÿäÿð éîðóëìóø âÿ çÿèôëÿìèøäèëÿð êè,
àðäëàðûíúà ýÿëÿðÿê àääûìáààääûì îíëàðû èçëÿéÿí áèð úöò éàíàð
ýþçÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç òàìàøà åäèðäèëÿð.
– Áó ùå÷ éàõøû îâ îëìàäû, – äåéÿ íÿùàéÿò èòëÿðäÿí áèðè ùöðäö.
276
 – Óüóðëó îâ! – äåéÿ Ìàóãëè èòèí ëàï éàõûíëûüûíäà ñóäàí ÷ûõà-
ðàã óçóí áû÷àüûíû îíóí êöðÿéèíÿ åëÿ ñîõäó êè, ýÿáÿðÿí êþïÿê
ùå÷ ìûðûëäàíìàäû äà.
– Áó ñÿíñÿíìè, åé èíñàí úàíàâàð? – äåéÿ Âàíòàëà ñàùèëäÿí
ñÿñëÿíäè.
Ìàóãëè úàâàá âåðäè:
– Áóíó þëöëÿðäÿí ñîðóø, éàä Úàíàâàð. Áÿñ îíëàð ÷àéàøàüû öç-
ìöðëÿð? Ìÿí áó êþïÿêëÿðÿ äîéóíúà òîç-òîðïàã éåäèçäèðìèøÿì.
Ìÿí îíëàðû ýöíöí ýöíîðòà ÷àüû àëäàòìûøàì, áàø÷ûëàðûíû ãóéðóã-
ñóç ãîéìóøàì. Àíúàã ñÿíèí ïàéûí ùÿëÿ ãàëûð. Îíëàðû ñÿíèí ö÷öí
ùàðàéà ãîâóì?
– Éîõ, ìÿí ùÿëÿ ýþçëÿéÿúÿéÿì, –äåéÿ Âàíòàëà úàâàá âåðäè.
– Óçóí ýåúÿ ãàáàãäàäûð, îíäà áàõàðûã.
Ýåò-ýåäÿ Ñèîí úàíàâàðëàðûíûí ñÿñè äàùà éàõûíäàí åøèäèëèðäè.
– Ñöðö óüðóíäà, þç äîüìà ñöðöìöç óüðóíäà áèç äþéöøÿ ýèðèðèê!
– äåéÿ îíëàð óëàøûðäûëàð.
Íÿùàéÿò, Ñèîí ìàüàðàëàðûíûí ãàáàüûíäà, Âàéíãàíãàíûí éàíà
áóðóëäóüó éåðäÿ ëÿïÿ ñàðû êþïÿêëÿðè âóðóá ãóìñàëëûüà, äàéàçà
÷ûõàðòäû.
Èòëÿð éàëíûç áóðàäà þç ñÿùâëÿðèíè áàøà äöøäöëÿð. Îíëàð áèð ãÿäÿð
éóõàðûäà ñóäàí ÷ûõûá ñàùèëäÿ úàíàâàðëàðûí öñòöíÿ äöøìÿëè èäèëÿð.
Èíäèñÿ àðòûã èø-èøäÿí êå÷ìèøäè. Ãóìñàë ñàùèëèí ùÿð éåðèíäÿ ÷ûðàã
êèìè éàíàí ýþçëÿð èøûëäàéûðäû, ýöí áàòàíäàí áÿðè êÿñèëìÿê áèëìÿ-
éÿí ãîðõóíú ïõèàëäàí áàøãà, úÿíýÿëëèêäÿ ùå÷ áèð ñÿñ-ñÿìèð åøèäèë-
ìèðäè. Êÿíàðäàí ãóëàã àñàíà åëÿ ýÿëèðäè êè, Âàíòàëà èòëÿðè äèëÿ
òóòóá, ñàùèëÿ ÷àüûðûð. Íÿùàéÿò, êþïÿêëÿðèí áàø÷ûñû:
– Ãàéûäûí, úóìóí ãóðäëàðûí öñòöíÿ! – äåéÿ îíëàðà ãûøãûðäû.
Áöòöí ñöðö äàéàç ñóéó ñû÷ðàäà-ñû÷ðàäà ñàùèëÿ òÿðÿô àòûëäû,
Âàéíãàíãàíûí ñÿòùèíäÿ êþïöê ãàéíàäû, èðè äàëüàëàð áèð-áèðèíèí
àðäûíúà òÿëÿñäè, åëÿ áèë îðàäàí èíäèúÿ ýÿìè êå÷ìèøäè.
Ìàóãëè þçöíö áèð éåðÿ êöòëÿøÿðÿê, äàëüà êèìè ãóìñàë ñàùèëÿ
úóìàí èòëÿðèí öñòöíÿ àòûá îíëàðû áû÷àãëà êÿñìÿéÿ, äîüðàì-äîüðàì
åëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Áåëÿëèêëÿ, ÷îõ óçóí ñöðÿí áèð äþéöø áàøëàíäû.
277
 Úàíàâàðëàð ùÿì ãûðìûçû éàø ãóìóí öñòöíäÿ, ùÿì êîëëàðûí
àðàñûíäà, ùÿì äÿ ãàëûí îòëàðûí è÷èíäÿ âóðóøóðäóëàð, ùÿòòà èíäè äÿ
ùÿð úàíàâàðûí ïàéûíà èêè èò äöøöðäö. Áóíóíëà áåëÿ, ãóðäëàð ñîí
íÿôÿñëÿðèíÿ ãÿäÿð äþéöøìÿéè ãÿò åòìèøäèëÿð. Èíäè éàëíûç åíëèäþø,
éåêÿäèø îâ÷óëàð äåéèë, ýþçëÿðèíäÿí ùèääÿò éàüàí àíà úàíàâàðëàð
äà ÷àðïûøûð, þç áàëàëàðûíû ãîðóéóðäóëàð. Áÿçÿí îíëàðëà éàíàøû, ùÿ-
ëÿ òöêöíö òöëÿìÿìèø áèðéàøàð ãûëëû ÿíèêëÿð äÿ äèøëÿðè èëÿ äöøìÿí-
äÿí éàïûøûá îíó äèäèøäèðèðäè. Ñèçÿ áóíó äà äåìÿëèéÿì êè, úàíà-
âàðëàð, äèøëÿðèíè àäÿòÿí þç ðÿãèáëÿðèíèí áîüàçûíà, éàõóä äà áþé-
ðöíÿ êå÷èðèðëÿð, èòëÿð èñÿ ÷îõ âàõò äöøìÿíëÿðèíèí ïÿíúÿëÿðèíè äèø-
ëÿéèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ èòëÿð íÿ ãÿäÿð êè, ñóéóí è÷èíäÿ åøÿëÿíèð,
áàøëàðûíû äèê òóòìàüà ìÿúáóð îëóðäóëàð, öñòöíëöê ãóðäëàðûí òÿðÿ-
ôèíäÿ èäè; ãóðóäà èñÿ îíëàðûí èøè ÷ÿòèíëÿøìèøäè; ëàêèí ùÿì ñóäà,
ùÿì äÿ ãóðóäà Ìàóãëèíèí áû÷àüû åéíè ãàéäà èëÿ ãàëõûá-åíÿðÿê
èòëÿðè äîüðàéûðäû.
Ìàóãëèíèí äþðä ãàðäàøû þçëÿðèíÿ éîë à÷à-à÷à îíóí êþìÿéèíÿ
ýÿëäèëÿð. Áîç Ãàðäàø îüëàíûí äèçëÿðèíÿ ãûñûëàðàã îíóí ãàðíûíû
äöøìÿäÿí ãîðóéóð, ãàëàí ö÷ úàíàâàð èñÿ îíóí êöðÿéèíè, áþéöð-
ëÿðèíè ñàõëàéûð, éàõóä äà ãÿçÿáëÿíìèø êþïÿêëÿðäÿí áèðèñè áèðáàø
áû÷àüûí öñòöíÿ àòûëàðàã þç àüûðëûüû èëÿ Ìàóãëèíè âóðóá éåðÿ ñÿðÿí-
äÿ òåç îíóí öñòöíö êÿñäèðèá ìöäàôèÿ åäèðäèëÿð. Áèð ãÿäÿð àðàëûäà
èñÿ áöòöí èòëÿð, úàíàâàðëàð áèð-áèðèíÿ ãàðûøàðàã, áîüóøà-áîüóøà
ñàùèëäÿ ñàüà-ñîëà ãà÷ûðäûëàð. Áèð äÿôÿ Ìàóãëè îíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ
Àêåëàíû ýþðäö. Î éàí-áó éàíûíäàí èêè èò îíóí öñòöíÿ ÷þêìöøäö,
éàëãóçàã þçö èñÿ äèøñèç àüçû èëÿ ö÷öíúö èòèí áóäóíäàí éàïûøìûøäû.
Ýåúÿ ãóðòàðìàã öçðÿ èäè, åéíè éåðäÿ äàâàì åäÿí èòè, áàøýè-
úÿëëÿíäèðèúè ãà÷ûø èñÿ ýåò-ýåäÿ äàùà ñöðÿòëÿíèðäè. Èòëÿð àðòûã éî-
ðóëäóãëàðûíäàí ãöââÿòëè úàíàâàðëàðà ùöúóì åòìÿéÿ ãîðõóðäóëàð,
ãà÷ûá úàíëàðûíû ãóðòàðìàüà èñÿ úöðÿò åòìèðäèëÿð. Äþéöøöí ñîíó
éàõûíëàøäûüûíû ùèññ åäÿí Ìàóãëè éàëíûç êþïÿêëÿðè ñûðàäàí ÷ûõàð-
ìàãëà êèôàéÿòëÿíèðäè. Áèðéàøàð ÿíèê úàíàâàðëàð èíäè äàùà úöðÿòëÿ
ùöúóì åäèðäèëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ äàùà Ìàóãëè ö÷öí àçàä íÿôÿñ àë-
ìàã ìöìêöí èäè. Èíäè áÿçÿí èòëÿð áû÷àüûí ïàðûëòûñûíû áåëÿ ýþðÿí-
äÿ ãà÷ûðäûëàð.
278
 Éàðàëàðûíäàí ãàí ñûçàí Áîç Ãàðäàøûí õûðûëòûëû ñÿñè åøèäèëäè:
– ßòè, äåìÿê îëàð êè, ñöìöéÿ ãÿäÿð éåìèøèê!
– Èíäè äÿ ñöìöéö ýÿìèðìÿê ëàçûìäûð, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá
âåðäè. – Áèçèì úÿíýÿëëèêäÿ áàõ áåëÿ åäèðëÿð! – Áû÷àüûí ãûðìûçû
òèéÿñè, äàë ãû÷ëàðû öñòöíäÿ ÷þêìöø îëàí úàíàâàðûí àëòûíäà ãàëìûø
êþïÿéèí áþéðöíö àëîâ äèëè êèìè éàëàäû.
– Îâ ìÿíèìêèäèð! – äåéÿ úàíàâàð áóðíóíó ãûðûøäûðàðàã ìûðûë-
äàíäû. – Îíóíëà ìÿí þçöì ùåñàá ÷ÿêÿðÿì!
Ìàóãëè äåäè:
– Åé, éàä Úàíàâàð, ìÿýÿð öðÿéèí ùÿëÿ ñîéóìàéûá?
Âàíòàëàíûí áöòöí áÿäÿíèíèí áàøäàí-áàøà äèøëÿê-äèøëÿê îë-
ìàñûíà áàõìàéàðàã, ðÿãèáèíäÿí ñàíêè ìÿíýÿíÿ èëÿ éàïûøìûøäû: èò
ãûìûëäàíà áèëìèðäè.
– Áàùàñûíà õèëàñ îëäóüóì êÿëÿ àíä îëñóí êè, áó Ãóéðóãñóç
êþïÿêäèð! – äåéÿ Ìàóãëè êèíàéÿëè áèð ñåâèíúëÿ ãûøãûðäû.
Äîüðóäàí äà, òöíä-ñàðû ðÿíýëè áó èðè êþïÿê èò ñöðöñöíöí áàø-
÷ûñû èäè.
Êþïÿêëÿðäÿí áèðèñè èðÿëè àòûëàðàã áàø÷ûëàðûíûí êþìÿéèíÿ ýÿëäè,
ëàêèí ìàúàë òàïûá äèøëÿðèíè Âàíòàëàíûí áþéðöíÿ êå÷èðÿíÿ ãÿäÿð àð-
òûã Ìàóãëèíèí áû÷àüû îíóí ñèíÿñèíÿ ñàíúûëìûøäû, áó âàõò áèð éàíäàí
äà Áîç Ãàðäàø þçöíö éåòèðèá, êþìÿéÿ òÿëÿñÿí èòèí àõûðûíà ÷ûõäû.
– Áàõ, áèçèì úÿíýÿëëèêäÿ áåëÿ åëÿéèðëÿð! – äåéÿ Ìàóãëè éåíÿ
òÿêðàð åòäè.
Âàíòàëà áèð êÿëìÿ äÿ îëñóí äàíûøìûðäû, úàíû ÷ûõäûãúà ðÿãè-
áèíäÿí éàïûøìûø äèøëÿðè äàùà ãöââÿòëÿ ñûõûëûðäû. Íÿùàéÿò, èòèí
áÿäÿíè ñÿéðèäè, áàøû àøàüûéà äöøöá ùÿðÿêÿòñèç ãàëäû. Îíóí öñòöí-
äÿêè Âàíòàëà äà àðòûã òÿðïÿíìèðäè.
– Ñàêèò! Àðòûã Ãàí Áîðúó þäÿíèëìèøäèð! – äåéÿ Ìàóãëè ñÿñ-
ëÿíäè. – Åé, Âàíòàëà, þç ìàùíûíû îõó!
Áîç Ãàðäàø:
– Î, áèð äàùà îâ îâëàìàéàúàãäûð, – äåäè. – Àêåëà äà õåéëè
ìöääÿòäèð êè, ñóñóð.
– Áèç ñöìöéö äÿ ýÿìèðäèê! – äåéÿ Ïõàîíàíûí îüëó Ïõàîíóí
ýóð ñÿñè åøèäèëäè. – Îíëàð ãà÷ûðëàð! Ãûðûí, þëäöðöí îíëàðû, åé Àçàä
Õàëãûí úÿñóð îâ÷óëàðû!
279
 Êþïÿêëÿð ãàíà áîéàíìûø ãóìëóãäàí áèð-áèðèíèí àðäûíúà äà-
üûëûøàðàã îüðóí-îüðóí ùÿðÿñè þçöíö áèð òÿðÿôÿ âåðäè – êèìèñè ãà-
ëûí úÿíýÿëëèéÿ ãà÷äû, êèìèñè ÷àéàøàüû, êèìèñè äÿ ÷àééóõàðû öç
ãîéäó. Áèð ñþçëÿ, ùàðàäà êè úàíàâàðëàð îíëàðûí ãàáàüûíû êÿñìèð-
äèëÿð, î òÿðÿôÿ äÿ ãà÷äûëàð.
– Áîðúóíóçó! Áîðúóíóçó! – äåéÿ Ìàóãëè ãûøãûðäû. – Áîðúó-
íóçó àëûí! Îíëàð Àêåëàíû þëäöðöáëÿð. Áèðèíè äÿ ãîéìàéûí áóðàäàí
ñàü-ñàëàìàò ýåòñèí.
Î, áû÷àã ÿëèíäÿ ñàùèëÿ òÿðÿô úóìäó êè, ÷àéà àòûëìàüà úöðÿò
åäÿí êþïÿêëÿðèí áèðèíÿ áåëÿ àìàí âåðìÿñèí. Ëàêèí åëÿ áó âàõò
òÿïÿ êèìè óúàëàí ëåøëÿðèí àëòûíäàí Àêåëàíûí áàøû âÿ ãàáàã ïÿí-
úÿëÿðè ýþðöíäö. Ìàóãëè îíóí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêäö.
– Ìÿýÿð, ñÿíÿ äåìèðäèììè êè, áó ìÿíèì àõûðûíúû äþéöøöì
îëàúàãäûð? – äåéÿ Àêåëà ïû÷ûëäàäû. – ×îõ ýþçÿë îâ èäè! Ñÿí íåúÿ-
ñÿí, Áàëàúà Ãàðäàø?
– Ìÿí ñàü-ñàëàìàòàì, Àêåëà...
– ×îõ øöêöð. Ìÿí èñÿ þëöðÿì, àíúàã èñòÿðäèì... èñòÿðäèì êè,
ñÿíèí éàíûíäà þëöì, Áàëàúà Ãàðäàø.
Ìàóãëè Àêåëàíûí òàìàì éàðàëàðëà þðòöëìöø ãîðõóíú áàøûíû þç
äèçëÿðè öñòöíÿ ãîéóá, îíóí ïàð÷à-ïàð÷à îëìóø áîéíóíó ãóúàãëàäû.
Àêåëà þñêöðÿ-þñêöðÿ äåäè:
– Âàõò âàðäû êè, Øèðõàí ñàü èäè, ÷ûëïàã èíñàí áàëàñû äà òîçóí-
òîðïàüûí è÷èíäÿ åøÿëÿíèðäè. Èíäè î ýöíëÿð ÷îõäàí êå÷èá ýåòìèøäèð.
– Éîõ, éîõ, ìÿí úàíàâàðàì! Ìÿíèì ãàíûì Àçàä Õàëãûí ãà-
íûíäàíäûð! – äåéÿ Ìàóãëè ãûøãûðäû. – Ìÿí èíñàí îëìàã èñòÿìèðÿì!
– Ñÿí èíñàíñàí, Áàëàúà Ãàðäàø, åé ìÿíèì òÿðáèéÿ åäèá áþ-
éöòäöéöì áàëà úàíàâàð. ßýÿð ñÿí èíñàí îëìàñàéäûí, Ñöðö âÿùøè
èòëÿðèí ãàáàüûíäàí ãà÷àðäû. Ìÿí î âàõò þëìÿéèá ñàü ãàëäûüûì
ö÷öí ñÿíÿ áîðúëóéàì, áó ýöí äÿ ñÿí Ñöðöíö õèëàñ åòäèí, íåúÿ êè
âàõòèëÿ ìÿí ñÿíè åëÿìèøäèì... Ìÿýÿð éàäûíà ýÿëìèð? Èíäè àðòûã
áöòöí áîðúëàð þäÿíìèøäèð. ×ûõ ýåò þç õàëãûíûí éàíûíà. Åé ýþçö-
ìöí èøûüû, ñÿíÿ éåíÿ äÿ òÿêðàð åäèðÿì: äàùà îâ áèòìèøäèð. ×ûõ ýåò
þç õàëãûíûí è÷ÿðèñèíÿ.
– Ýåòìÿéÿúÿéÿì, úÿíýÿëëèêäÿ ãàëûá òÿêáàøûìà îâ îâëàéàúà-
üàì. Ìÿí áóíó äåìèøÿì.
280
 – Éàé ãóðòàðûð, éàüûøëàð áàøëàéûð, éàüûøëàðäàí ñîíðà äà éåíÿ
éàç ýÿëèð... Íÿ ãÿäÿð êè ñÿíè ãîâìàéûáëàð, þçöí áóðàäàí ÷ûõ ýåò.
Ýåò èíñàíëàðûí éàíûíà. Äàùà ñÿíÿ äåéÿñè áàøãà ñþçöì éîõäóð.
Èíäè äÿ ìÿí þçöìöíêöëÿðëÿ äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Ìÿíè àéàã öñòÿ
ãàëäûðà áèëÿðñÿíìè, Áàëàúà Ãàðäàø? Àõû ìÿí äÿ Àçàä Õàëãûí
Áàø÷ûñûéàì...
Ìàóãëè ÷îõ åùòèéàòëà Àêåëàíû àéàüà ãàëäûðûá, èêèÿëëè ãóúàãëà-
äû, ëàêèí éàëãóçàã äàíûøìàã ÿâÿçèíÿ äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëûá ùÿð áèð
äÿñòÿ áàø÷ûñûíûí úàí âåðÿðêÿí îõóìàëû îëäóüó Þëöì Ìàùíûñûíû
îõóìàüà áàøëàäû. Ìàùíû ýåò-ýåäÿ ýöúëÿíäè, ýåò-ýåäÿ óúàëäû,
óçàãëàðà – ÷àéûí î òàéûíà ãÿäÿð éàéûëäû âÿ íÿùàéÿò, ñîíóíúó
“Îâóíóç óüóðëó îëñóí!” íèäàñû èëÿ ãóðòàðäûãäà Àêåëà áèð àíëûüà
Ìàóãëèíèí ÿëèíäÿí ÷ûõàðàã ñû÷ðàéûá ùàâàéà ãàëõäû âÿ úàíñûç ùàë-
äà þç ñîíóíúó ãîðõóíú ãóðáàíû öñòöíÿ éûõûëäû.
Ìàóãëè áàøûíû äèçëÿðè öñòöíÿ ãîéóá îòóðìóø, ùÿð øåéè óíóò-
ìóøäó. Áó âàõò àìàíñûç äèøè úàíàâàðëàð éàðàëû êþïÿêëÿðäÿí ñî-
íóíúóñóíó ùàãëàéûá þëäöðäöëÿð. Éàâàø-éàâàø ñÿñ-êöé éàòäû, úà-
íàâàðëàð àõñàéà-àõñàéà ãàéûäûá þëÿíëÿðè ñàéìàüà ýÿëäèëÿð. Ñöðö-
äÿí îí áåø îâ÷óíóí âÿ îíëàðëà éàíàøû, ñÿêêèç äÿ äèøè úàíàâàðûí
ëåøè ÷àéûí êÿíàðûíäà éåðÿ ñÿðèëìèøäè. Ãàëàí ãóðäëàðäàí èñÿ éàðà-
ëàíìàéàíû éîõ èäè. Ìàóãëè áöòöí ýåúÿíè ñöáùöí ñÿðèíèíÿ êèìè
îòóðäóüó éåðäÿí òÿðïÿíìÿäè, éàëíûç Ïõàî ãàíäàí èñëàíìûø áàøûíû
îíóí ÿëèíèí öñòöíÿ ãîéàíäà îüëàí áèð ãÿäÿð êÿíàðà ÷ÿêèëäè êè,
Ïõàî – Ñöðöíöí áàø÷ûñû, Àêåëàíûí úÿñÿäèíè ýþðÿ áèëñèí.
– Îâóí óüóðëó îëñóí! – äåéÿ Ïõàî åëÿ ñÿñëÿíäè êè, ýóéà Àêåëà
äèðè èäè; ñîíðà äà áàøûíû äþíäÿðÿðÿê äèøëÿê-äèøëÿê îëìóø ÷èéíè
öçÿðèíäÿí ãûøãûðäû: – Óëàéûí, èòëÿð! Áó ýåúÿ Úàíàâàð þëìöøäöð.
Ñàðû èòëÿð ñöðöñöíäÿí, “Úÿíýÿëëèêäÿ ùå÷ áèð úàíëû áèçèì ãàðøû-
ìûçäà äóðóø âåðÿ áèëìÿç” – äåéÿ ëîâüàëàíàí èêè éöç Äÿêÿí
îâ÷óñóíäàí èñÿ áèðè äÿ áó õÿáÿðëÿ Äÿêÿíÿ ãàéûäà áèëìÿäè.

281
 ÁÀÙÀÐ ÝßÇÈÍÒÈÑÈ

Âÿùøè èòëÿðëÿ îëàí áþéöê äþéöøäÿí âÿ Àêåëàíûí þëöìöíäÿí

áèð èë ñîíðà Ìàóãëè àðòûã îí éåääè éàøûíäà èäè. Ëàêèí áàõàíäà îíà
äàùà ÷îõ éàø âåðìÿê îëàðäû. ×öíêè ùÿìèøÿ ùÿðÿêÿòäÿ îëäóüóí-
äàí, ÿí éàõøû éåìÿêëÿð éåäèéèíäÿí âÿ èñòèëÿíäèêäÿ, áöðêöéÿ
äöøäöêäÿ äÿðùàë ÷èìäèéèíäÿí éàøûíà íèñáÿòÿí õåéëè áîé àòûá
áþéöìöø âÿ ãöââÿòëÿíìèøäè. Ìåøÿ úûüûðëàðûíäà îâ ýöäìÿê ëà-
çûì ýÿëäèêäÿ î, áèð ÿëè èëÿ áóäàãäàí éàïûøûá, äöç éàðûì ñààò ñàë-
ëàíà ãàëà áèëÿðäè. Î, úàâàí ìàðàëû ãà÷äûüû éåðäÿ áóéíóçëàðûíäàí
éàïûøûá ñàõëàéàðàã, áþéðö öñòÿ éåðÿ éûõà áèëÿðäè. Ùÿòòà èñòÿñÿéäè,
øèìàë áàòàãëûãëàðûíäà éàøàéàí èðè âÿùøè ãàáàíëàðäàí ùÿð áèðèíè
âóðóá éåðÿ ñÿðÿðäè. ßââÿëëÿð àüëûíà ýþðÿ îíäàí åùòèéàò åäÿí
Úÿíýÿëëèê Õàëãû èíäè äÿ îíóí ýöúöíäÿí ãîðõóðäó. Ìàóãëèíèí éà-
õûíëàøäûüûíû õÿáÿð âåðÿí ïû÷ûëòûëàð îíóí ãàðøûñûíäà ìåøÿ úûüûðëà-
ðûíû òÿìèçëÿéèð, éîë à÷ûðäû. Áóíà áàõìàéàðàã, îíóí íÿçÿðëÿðè ùÿ-
ìèøÿ ìöëàéèì îëóðäó. Ùÿòòà âóðóøäóüó âàõòëàðäà äà ýþçëÿðè ãàðà
ïàíòåð Áàùèðÿíèí ýþçëÿðè òÿê ùèääÿòëÿ ïàðëàìûðäû. Áåëÿ àíëàðäà
îíóí áàõûøëàðû éàëíûç äàùà äèããÿòëè, äàùà úàíëû îëóðäó êè, áóíóí
ñÿáÿáè ùÿòòà Áàùèðÿíèí þçöíÿ áåëÿ àéäûí äåéèëäè.
Áèð äÿôÿ ãàðà ïàíòåð áó áàðÿäÿ Ìàóãëèéÿ ñóàë âåðäèêäÿ îüëàí
ýöëÿðÿê äåäè:
– Îâ çàìàíû ÿëèì áîøà ÷ûõàíäà ìÿí ùèääÿòëÿíèðÿì. Áèð-èêè
ýöí àú ãàëàíäà ÷îõ àúûãëû îëóðàì. Ìÿýÿð ýþçëÿðèìäÿí áèëèíìèðìè?
Áàùèðÿ äåäè:
– Ñÿíèí ãàðíûí àú îëóð, àíúàã éåìÿê èñòÿäèéèí ýþçëÿðèíäÿí
ãÿòèééÿí ùèññ îëóíìóð. Îâ îâëàéûðñàí, éåìÿê éåéèðñÿí, – öçöð-
ñÿí – àììà ýþçëÿðèí, éàüûøäà äà, ýöíäÿ äÿ åéíè úöð îëàí äàø êè-
ìè, ùå÷ âàõò äÿéèøèëìèð.
Ìàóãëè óçóí êèðïèêëÿðèíè òÿíáÿë-òÿíáÿë ãàëäûðàðàã ïàíòåðÿ
áàõäûãäà î, ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè éåíÿ äÿ áàøûíû àøàüû ñàëäû. Áà-
ùèðÿ þç àüàñûíûí êèì îëäóüóíó áèëèðäè...
Îíëàð Âàéíãàíãà ÷àéû öçÿðèíäÿêè ùöíäöð òÿïÿíèí äþøöíäÿ
óçàíìûøäûëàð. Àøàüûäà ñÿùÿð äóìàíû àü-éàøûë çîëàãëàðëà ÷þêÿê-
282
ëÿðÿ éàñëàíìûøäû. Ýöíÿø äîüàíäà áó äóìàí éûüûíëàðû áèðëÿøÿðÿê,
äàëüàëàíàí ãûçûëû-ãûðìûçû áèð äÿíèçÿ ÷åâðèëäè âÿ ýåò-ýåäÿ éóõàðû-
éà ãàëõìàüà áàøëàäû. Ìàóãëè èëÿ Áàùèðÿíèí óçàíäûãëàðû ãóðó îò-
ëàðûí öñòöíÿ ìàèëè ãûñà øöàëàð ñàíúûëäû. Èëèí ñîéóã ÷àüëàðû àðòûã
ñîíà éåòèðäè, àüàúëàðûí éàðïàãëàðû ñàðàëûá ñîëìóø, ãóðóìóøäó. Éåë
âóðäóãúà îíëàðûí éåêíÿñÿã õûøûëòûñû åøèäèëèðäè. Êöëÿéèí òóòäóüó
õûðäàúà áèð éàðïàã áóäàüà åëÿ øèääÿòëÿ ÷ûðïûëûðäû êè, Áàùèðÿ îíóí
ñÿñèíÿ éóõóäàí îéàíäû. Ïàíòåð ñÿùÿðèí ùàâàñûíäà ñèíÿäîëóñó íÿ-
ôÿñ àëäû. Áîüóã-áîüóã, óçóí-óçàäû þñêöðäö, àðõàñû öñòÿ ÷åâðèëÿ-
ðÿê ãàáàã ïÿíúÿëÿðè èëÿ òèòðÿéÿí éàðïàüû âóðäó.
– Äàùà èë äþíýÿéÿ ÷àòûá, – äåéÿ î äèëëÿíäè. – Úÿíýÿëëèê éåíè-
äÿí èðÿëèéÿ ùÿðÿêÿò åäèð. Òÿçÿ ñþçëÿð, ñþùáÿòëÿð âàõòû éàõûíëàøûð.
Éàðïàã äà áóíó áèëèð. Áó, íÿ ãÿäÿð éàõøûäûð!
Ìàóãëè áèð ÷ÿíýÿ îòó êþêöíäÿí ãîïàðûá äåäè:
– Îò ùÿëÿ ãóðóäóð. Ùÿòòà Áàùàð Ýþçö íÿäèð, (ìóìäàí ãàéðûë-
ìûø çÿíý÷è÷ÿéèíÿ îõøàéàí õûðäàúà ãûðìûçû ÷è÷ÿê) î äà ùÿëÿ à÷ûë-
ìàéûá... Áàùèðÿ, íÿ åäèðñÿí, ìåøÿ ïèøèéè êèìè áó úöð àðõàñû öñ-
òöíäÿ åøÿëÿíìÿê, ïÿíúÿëÿðè èëÿ ùàâàíû äþéÿúëÿìÿê, úûðìàãëà-
ìàã ùå÷ ãàðà ïàíòåðÿ éàðàøàí èøäèðìè?
– Àîó! – äåéÿ Áàùèðÿ ñÿñèíè óçàòäû.
– Ùå÷ ãàðà ïàíòåðÿ áó úöð ÿçèëèá-áöçöëìÿê, þñêöðìÿê, óëà-
ìàã, îòëàðûí öñòöíäÿ àüíàìàã éàðàøàðìû? Óíóòìà êè, ñÿíèíëÿ
ìÿí úÿíýÿëëèéèí àüàñûéûã.
– Ùÿ, äöç äåéèðñÿí, ãóëàüûì ñÿíäÿäèð, êþðïÿ, – äåéÿ ïàíòåð
òåç ãàðíû öñòÿ ÷åâðèëäè âÿ ãàðà òöêëÿðè ïûðòëàøìûø áþéöðëÿðèíäÿí
òîçó ÷ûðïäû (î, ãûøäàí ñîíðà òöêöíö òþêöá äÿéèøìÿéÿ áàøëàìûøäû).
– ßëáÿòòÿ, ñÿíèíëÿ ìÿí úÿíýÿëëèéèí àüàñûéûã! Êèì Ìàóãëè ãÿäÿð
ãöââÿòëèäèð? Êèì îíóí ãÿäÿð àüûëëûäûð?
Î äàíûøäûãúà ñÿñèíè åëÿ ãÿðèáÿ óçàäûðäû êè, Ìàóãëè äþíöá
áàõäû, ýþðñöí ãàðà ïàíòåð îíó ÿëÿ ñàëìûð êè. ×öíêè úÿíýÿëëèêäÿ
äåéèëèøè ìÿíàñû èëÿ äöç ýÿëìÿéÿí ÷îõëó ñþçëÿð âàðäûð...
– Äåäèì êè, ÿëáÿòòÿ, ñÿíèíëÿ ìÿí úÿíýÿëëèéèí àüàñûéûã, – äåéÿ
Áàùèðÿ òÿêðàð åòäè. – Ìÿýÿð ìÿí ñÿùâìè åäèðÿì? Ìÿí åëÿ áèëèðäèì
êè, êþðïÿ áóðàäà, éåðäÿäèð. Ùå÷ äåìÿ î, ýþéëÿðäÿ ó÷óðìóø, åëÿìè?
283
 Ìàóãëè äèðñÿêëÿðèíè äèçëÿðèíÿ ñþéêÿéèá îòóðàðàã, ýöíÿø èøûüû-
íà ãÿðã îëìóø âàäèéÿ òàìàøà åäèðäè. Òÿïÿíèí àøàüû òÿðÿôèíäÿ
ìåøÿäÿ áèð ãóø õûðûëòûëû ñÿñëÿ îõóéàðàã, áàùàð íÿüìÿñèíèí èëê
íîòëàðûíû òÿêðàð åäèðäè. Áó ùÿëÿ áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà áöòöí úÿíýÿë-
ëèéè äîëäóðàúàã úÿù-úÿùëè, äîëüóí ñÿñëè òÿðàíÿíèí éàëíûç, íåúÿ
äåéÿðëÿð, êþëýÿñè èäè. Ëàêèí Áàùèðÿ áó ìàùíûíû äÿðùàë åøèòäè...
– Áó îõóéàí ãûðìûçû àüàúäÿëÿíäèð, Ôåðàîäóð, – äåéÿ ãàðà
ïàíòåð äèëëÿíäè. – Ìÿí äÿ þç ìàùíûìû éàâàø-éàâàø éàäûìà ñàëûì.
Áàùèðÿ õûðûëäàéàðàã þç-þçöíÿ çöìçöìÿ åòìÿéÿ, àðàáèð äÿ
äàéàíûá äèíëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Ùèíäèñòàí úÿíýÿëëèéèíäÿ èëèí ôÿñèëëÿðè, äåìÿê îëàð êè, ùèññ
åäèëìÿäÿí äÿéèøèëèð. Ñàíêè úÿìè èêè ôÿñèë âàðäûð: áèðè ãóðàãëûã, äè-
ýÿðè èñÿ éàüìóðëóäóð. Ëàêèí ñåëëÿìÿ éàüàí éàüûøëàðà âÿ äóìàí
êèìè ãàëõàí òîçàíàüà äèããÿò åòäèêäÿ ìÿëóì îëóð êè, èëèí ùÿð ôÿñëè
þç âàõòûíäà ýÿëèð êå÷èð. Úÿíýÿëëèêäÿ èëèí ÿí ôöñóíêàð âàõòû áàùàð-
äûð. Áóðàäà éàç, áàøãà éåðëÿðäÿêè êèìè, áîìáîø ÷þëëÿðè þç îòëàðû,
ýöë-÷è÷ÿêëÿðèëÿ éåíèäÿí áÿçÿìÿëè îëìóð. Î, öñòöíäÿí ãûø àääà-
ìûø, ëàêèí øàõòà-áîðàí ýþðìÿìèø, ùÿëÿ äÿ éàøûë îëàí éàðïàãëàðûí
àðàñûíäàí áîéëàíûá ýöëöìñöíöð, éîðüóí äöøìöø éàðû÷ûëïàã òîð-
ïàã éåíèäÿí äèð÷ÿëèð, òÿðàâÿòëÿíèð. Áóðàäà áàùàð þç èøèíè ÷îõ ìÿ-
ùàðÿòëÿ ýþðöð – äöíéàíûí ùå÷ éåðèíäÿ éàç úÿíýÿëëèêäÿêè ãÿäÿð
ýþçÿë îëìóð.
Íÿùàéÿò, åëÿ áèð ýöí ýÿëèá ÷àòûð êè, úÿíýÿëëèêäÿ ùÿð øåé ñàðà-
ëûá-ñîëóð, ùÿòòà áöðêöëö ùàâàíû äîëäóðàí ÿòèð äÿ ñàíêè êþùíÿëèá
çÿèôëÿéèð. Áóíó èçàù åòìÿê ìöìêöí äåéèë, áóíó àíúàã ùèññ åò-
ìÿê îëóð. Ñîíðà éåíÿ äÿ áèð ýöí ýÿëèð êè, áöòöí èéëÿð òÿçÿëÿíèð,
ãûøäàí ÷ûõìûø ùåéâàíëàðûí éàïûõìûø óçóí òöêëÿðè ÷ÿíýÿ-÷ÿíýÿ
òþêöëìÿéÿ áàøëàéûð. Áóíäàí ñîíðà éàüûø äöøöð, áöòöí àüàúëàð,
êîëëàð, áàìáóêëàð, ìàìûðëàð âÿ òÿð éàðïàãëû áèòêèëÿð îéàíûð, úÿí-
ýÿëëèéÿ ñÿñ ñàëàðàã áîé àòìàüà, áþéöìÿéÿ áàøëàéûð. Îíëàðûí áó
ñÿñèíè èíñàí ãóëàüû áåëÿ åøèäÿ áèëèð. Áóíóí àðäûíúà ýåúÿ-ýöíäöç
ñóñìàã áèëìÿéÿí àùÿñòÿ áèð óüóëòó åøèäèëìÿéÿ áàøëàéûð. Áó íÿ
àðûëàðûí âûçûëòûñûäûð, íÿ ÷àéëàðûí øûðûëòûñû – áó, áàùàðûí òèòðÿê íÿôÿñè,
ýöíÿøèí èñèòäèéè ìÿñóä àëÿìèí çöìçöìÿñèäèð.
284
 ßââÿëëÿð ôÿñèëëÿðèí äÿéèøìÿñè Ìàóãëèíè ñåâèíäèðÿðäè. Ñûõ îò-
ëàðûí àðàñûíäà à÷ûëìûø èëê Éàç Ýþçö ÷è÷ÿéèíè, áàùàð áóëóäëàðûíûí
èëê êàðâàíûíû áèðèíúè îëàðàã Ìàóãëè ýþðÿðäè. Ýåúÿëÿð, óëäóçëàðûí
èøûüûíäà îíóí ñÿñè ÷è÷ÿêëÿðëÿ þðòöëö, ðöòóáÿòëè ÷þêÿêëÿðäÿí, äÿðÿ-
ëÿðäÿí ýÿëÿðäè, îðàäà Ìàóãëè ýàù ãóðáàüàëàðûí ñÿñèíÿ ñÿñ âåðÿð,
ýàù äà éàç ýåúÿëÿðèíäÿ ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ñóñìàã áèëìÿéÿí éàïàëàã-
ëàðû éàìñûëàéàðäû. Þç õàëãûíûí åòäèéè êèìè, î äà ýÿçèá äîëàíìàã
ö÷öí áöòöí ôÿñèëëÿðäÿí àíúàã áàùàðû ñå÷ÿð, òîðàí ãîâóøàíäàí äàí
óëäóçó äîüàíà êèìè êåô õàòèðÿñèíÿ ìöëàéèì ùàâàíû éàðà-éàðà
ãà÷àð, ñîíðà äà áàøûíà òÿð ÷è÷ÿêëÿðäÿí ÿêëèë ãîéóá áÿðêäÿí ýöëÿ-
ýöëÿ, òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ãàéûäûá ýÿëÿðäè. Áåëÿ âàõòëàðäà äþðä
úàíàâàð äîñòó îíóíëà áèðëèêäÿ ýÿçèá äîëàíìàüà ÷ûõìûøäû. Îíëàð
áàøãà ãóðäëàðà ãîøóëóá ìàùíû îõóìàüà ýåäèðäèëÿð.
Éàç ôÿñëèíäÿ úÿíýÿëëèê ñàêèíëÿðèíèí ãàéüûñû ãàò-ãàò àðòûð, áàøû
áÿðê ãàðûøûð, Ìàóãëè îíëàðäàí ùÿð êÿñèí þç äèëèíäÿ ñÿñëÿíäèéèíè
– êèìèíèí áþéöðäöéöíö, êèìèíèí çèíýèëäÿäèéèíè, êèìèíèí ôûøãûðûã
÷àëäûüûíû àéäûí åøèäèðäè. Áó âàõò îíëàðûí ñÿñè èëèí áàøãà ôÿñèëëÿðèí-
äÿêè òÿê ÷ûõìûð: åëÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ áóíà ýþðÿäèð êè, éàç
Éåíè Ñþùáÿòëÿð Äþâðö àäëàíûð.
Èëê éàç ñÿùÿðè à÷ûëäû, áÿçè éåðëÿðè òóíú ðÿíýèíäÿ, áÿçè éåðëÿðè
õîø ýþé, áÿçè éåðëÿðè ãûçûë òÿê ïàðëàéàí òîâóçãóøó Ìîð ñÿñëÿíÿ-
ðÿê úÿíýÿëëèêäÿí éåíè ðàéèùÿëÿð ýÿëäèéèíè ùàìûéà õÿáÿð âåðäè,
áàøãà ãóøëàð äà îíà ãîøóëäóëàð. Âàéíãàíãàíûí êÿíàðûíäà éöêñÿ-
ëÿí ãàéàäà äóðàí Ìàóãëè Áàùèðÿíèí ùÿì ãàðòàë ùàéãûðòûñûíà, ùÿì
äÿ àò êèøíÿìÿñèíÿ áÿíçÿð õûðûëòûëû ñÿñèíè åøèòäè. Éóõàðûäà úàíà
ýÿëìèø áóäàãëàð àðàñûíäà ìåéìóíëàð çèíýèëäÿøèð, îéíàøûð, ñöïöð-
ëÿøèðäèëÿð. Ìàóãëè ýþçöíö äîëàíäûðûá ÿòðàôà íÿçÿð ñàëäû, éàëíûç
áèð-áèðèíÿ öç-ýþçöíö ÿéÿí, þúÿøÿí, àüàúäàí-àüàúà òóëëàíàí
ìåéìóíëàðû, áèð äÿ àøàüûäà, äàüûí ÿéäÿìèíäÿ ðÿíýàðÿíý ãóéðó-
üóíó à÷ûá ðÿãñ åäÿí Ìîðó ýþðäö.
– Úÿíýÿëëèêäÿí òÿçÿ èéëÿð ýÿëèð, – äåéÿ òîâóçãóøó áÿðêäÿí
ñÿñëÿíäè. – Îâóí óüóðëó îëñóí, Áàëàúà Ãàðäàø! Íÿ ö÷öí úàâàá
âåðìèðñÿí?
285
 Ãóçüóí ×èë äÿ þç äèøèñè èëÿ áèðëèêäÿ àøàüûéà åíÿðÿê Ìàóãëèíè
ôûøòûðûãëà ñàëàìëàäû:
– Îâóí óüóðëó îëñóí, Áàëàúà Ãàðäàø!
Îíëàðûí ùÿð èêèñè Ìàóãëèíèí î ãÿäÿð éàõûíëûüûíäàí ó÷óá êå÷-
äèëÿð êè, àü ãàíàäëàðûíûí óúó îüëàíà òîõóíäó.
Úÿíýÿëëèéèí éàðûì ìèë åíëèéèíäÿ áèð çîëàã éåðèíÿ éöíýöë éà-
üûø äöøäö, òèòðÿéÿí êþðïÿ éàðïàãëàðû èñëàòäû. Ñîíðà äà àñòàúà ýþé
ýóðóëäàäû, èêèãàò ãþâñè-ãöçåù ýþðöíäö, ùàâà à÷ûëäû. Úÿíýÿëëèêäÿ
áóíà “Ôèë éàüûøû” äåéèðëÿð. Áàùàð ýóðóëòóñó êÿñèëäè, ëàêèí åëÿ áèë
áöòöí Úÿíýÿëëèê Õàëãû àüûç-àüûçà âåðèá áèðäÿí ñÿñëÿíèðäè.
Ìàóãëè ãûøãûðàðàã äîñòëàðûíû ÷àüûðäûñà äà, äþðä úàíàâàðäàí
ùå÷ áèðè îíà úàâàá âåðìÿäè. Îíëàð óçàãäà áàøãà úàíàâàðëàðëà áèð-
ëèêäÿ áàùàð íÿüìÿñè îõóäóãëàðûíäàí Ìàóãëèíèí ÷àüûðûøûíû åøèò-
ìÿäèëÿð.
“Ùÿ, – äåéÿ Ìàóãëè öðÿéèíèí äÿðèíëèéèíäÿ ùàãñûç îëäóüóíó
åòèðàô åòñÿ äÿ, þç-þçöíÿ ýèëåéëÿíìÿéÿ áàøëàäû. – Äÿêÿíäÿí âÿù-
øè èòëÿð ýÿëÿíäÿ, éàõóä áàìáóêëóãäà Ãûðìûçû ×è÷ÿê îéíàéàíäà
áöòöí úÿíýÿëëèê Ìàóãëèíèí éàíûíà àõûøûá ýÿëèð, îíà úöðáÿúöð áþ-
éöê àäëàð âåðèð, òÿðèôëÿéèð. Èíäè, Éàç Ýþçö ãûçàðûá äåéÿ ùàìûñû
÷àããàë Òàáàêè êèìè ãóäóðóá...”
Áó àõøàì Ìàóãëè îâóíó åðêÿí ãóðòàðäû âÿ éàç ýÿçèíòèñèíÿ
÷ûõìàçäàí ÿââÿë, àüûðëàøìàìàã ö÷öí àç éåäè. Ùÿð òÿðÿô ñöä êèìè
àéäûíëûã èäè, áåëÿ ýåúÿëÿðè úÿíýÿëëèêäÿ àü ýåúÿëÿð àäëàíäûðûðëàð.
Áöòöí áèòêèëÿð ñàíêè êå÷ÿí ýöí ÿðçèíäÿ áèð àéäàêûíäàí ÷îõ áîé
àòûá áþéöìöøäö. Ùÿëÿ äöíÿí ñàðàëìûø éàðïàãëàðëà þðòöëìöø îëàí
áóäàãëàðû èíäè ÿéèá Ìàóãëè ñûíäûðàíäà äàìúû-äàìúû øèðÿ àõûðäû.
Ñûõ, ãûâðûì ìàìûðëàð îüëàíûí àéàãëàðûíû èñèäèð, êþùíÿ îòëàðûí èòè
ãûðàãëàðû äàùà îíóí ÿëèíè êÿñìèðäè.
Ìàóãëè ãà÷à-ãà÷à þç ýÿçèíòèñèíÿ áàøëàðêÿí ñåâèíúèíäÿí óúà
ñÿñëÿ îõóäó. Áó, ãà÷ìàãäàí äàùà ÷îõ ó÷ìàüà áÿíçÿéèðäè. ×öíêè
î, óçóí áèð åíèøëÿ áàø àøàüû éöéöðöðäö, ùÿì äÿ úÿíýÿëëèéèí ãàëûí
éåðèíäÿí øèìàë áàòàãëûãëàðûíà òÿðÿô óçàíàí áó éàìàúûí éóìøàã
òîðïàüûíäà îíóí àääûìëàðûíûí ñÿñè åøèäèëìèðäè. Èíñàíëàð òÿðÿôèí-
äÿí òÿðáèéÿ åäèëìèø àäàì àéûí àëäàäûúû èøûüûíäà áó úöð éåðëÿðëÿ
286
èðÿëèëÿðêÿí äÿôÿëÿðëÿ èëèøèá áöäðÿéèðäè, ëàêèí óçóí èëëÿð áîéó ìå-
øÿäÿ þìöð ñöðìöø Ìàóãëè ãöââÿòëè àéàãëàðûíû éåðÿ èíàìëà áàñà-
ðàã ãóø êèìè ñöçöðäö. Ãàáàüûíà ÷öðöê áèð òèð, éàõóä äàø ÷ûõàíäà
î, ñöðÿòèíè àçàëòìàäàí àñàíëûãëà îíëàðûí öñòöíäÿí ñû÷ðàéûá êå÷èð-
äè. Éåðäÿ ãà÷ìàãäàí óñàíäûãäà î, ìåéìóí êèìè ÿë àòûá ìþùêÿì
ñàðìàøûãëàðäàí éàïûøàð, äûðìàøìàã íÿäèð, ñàíêè ãàíàä à÷ûá, áèð
àíäà àüàúûí òÿïÿñèíäÿêè íàçèê áóäàãëàðà ãàëõûð âÿ êåôè èñòÿéèí-
úÿéÿ ãÿäÿð îðàäà, àüàúëàðûí çèðâÿñèíäÿ þç ñÿéàùÿòèíÿ äàâàì
åäèðäè. Ñîíðà î, éàðïàãëàðëà þðòöëìöø ñàðìàøûãëàðûí êàìàí êèìè
ÿéðè óçóí ýþâäÿñèëÿ ñöðöøÿðÿê éåíÿ äÿ éåðÿ åíèðäè.
Ìàóãëè þç éîëó öçÿðèíäÿ áÿçÿí ýåúÿ ÷è÷ÿêëÿðèíèí òöíä ÿòðèí-
äÿí áàø ÷àòëàéàí, ÿòðàôû íÿì ãàéàëàðëà þðòöëìöø áöðêöëö äÿðÿëÿðÿ
ðàñò ýÿëèð, áàøäàí-àéàüà ýöëëÿðëÿ þðòöëìöø ñàðìàøûãëàð ýþðöð, àé
èøûüûíûí àüàúëàð àðàñûíäàí ñöçöëÿðÿê, ìÿðìÿð ïàðêåòèí äàìàëàðû
òÿê õàë-õàë åòäèéè äàð ìåøÿ úûüûðûíäàí êå÷èð, ñèíÿñèíÿ ãÿäÿð ãàë-
õàí, ñàíêè ãîëëàðûíû îíóí áåëèíÿ äîëàéàðàã þç àüóøóíà äàðòàí
ôûçûëëûãëàðäàí, úàâàí ïþùðÿëèêëÿðäÿí àäëàéûð, çèðâÿëÿðèíäÿêè
ãàéàëàð ïàð÷àëàíûá òþêöëìöø òÿïÿëÿðäÿ áó äàøäàí î äàøà
òóëëàíàðàã çàüàëàðäàêû òöëêöëÿðè öðêöäöðäö. Î ùàðàäà èñÿ óçàãäà
ãûëûíú äèøèíè àüàúûí ýþâäÿñèíÿ ñöðòöá èòèëÿéÿí âÿùøè ãàáàíûí
àñòàúà “÷óõ-÷óõ”óíó åøèäèð, áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà èñÿ àüàúûí
ñàðû ãàáûüûíû ïàð÷àëàéàí, äèäèê-äèäèê åäÿí, ýþçëÿðè îä ñà÷àí,
àüçûíûí êþïöéö öç-ýþçöíÿ äàüûëìûø ùåéâàíûí þçöíö ýþðöðäö.
Áÿçÿí äÿ áåëÿ îëóðäó êè, î, òîããóøàí áóéíóçëàðûí øàããûëòûñûíû,
ôûñûëòû, áþéöðòö åøèäèá éàíà áóðóëóð, áèð úöò ãûçìûø, ùèääÿòëÿíìèø
êÿëèí áþéðöíäÿí þòöá-êå÷èðäè. Áàøëàðûíû àøàüû ÿéÿðÿê êÿëëÿ-
êÿëëÿéÿ ýÿëÿí áó ùåéâàíëàð áèð-áèðèíè áóéíóçëàéûð, ýàù èðÿëèéÿ
ñîõóëóð, ýàù äà ýåðè ÷ÿêèëèðäèëÿð. Áÿäÿíëÿðèíèí îðà-áóðàñûíäàí
àõàí ãàí àé èøûüûíäà ãàðà ðÿíýÿ ÷àëûðäû. Éàõóä ÷àéûí êå÷èäèíäÿí
àäëàéàðêÿí ùàðàäà èñÿ þêöç êèìè áþéöðÿí òèìñàùûí, ÷àããàëûí
ñÿñèíè åøèäèðäè. Áÿçÿí äÿ òÿñàäöô åëÿ ýÿòèðèðäè êè, áèð éåðÿ
êöòëÿøìèø çÿùÿðëè èëàíëàðû íàðàùàò åäèðäè, ëàêèí îíëàð ãûâðûëûá
Ìàóãëèíèí öñòöíÿ àòûëàíà êèìè, îüëàí èøûëäàéàí ÷ûíãûëëûãëà ãà÷à-
ðàã ìåøÿíèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ äîüðó óçàãëàøûðäû.
287
 Ùÿìèí ýåúÿ î, áó ãàéäà èëÿ éîëóíà äàâàì åäèð, þçöíö úÿí-
ýÿëëèêäÿ ùàìûäàí õîøáÿõò ùèññ åäÿðÿê ýàù ìàùíû îõóéóð, ýàù
ãûøãûðûðäû. Íÿùàéÿò, ÷è÷ÿêëÿðèí ÿòðè áàòàãëûãëàðûí àðòûã éàõûíäà îë-
äóãëàðûíû îíà õÿáÿð âåðäè. Áàòàãëûãëàð èñÿ Ìàóãëèíèí àäÿòÿí îâà
÷ûõäûüû ÿí óçàã ìåøÿëÿðäÿí äÿ óçàãäà èäè.
Áóðàäà äà èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí òÿðáèéÿ åäèëìèø àäàì ö÷-äþðä
àääûì àòìàìûø áàøëû-áöòöíëö áàòàãëûüà áàòàðäû. Àíúàã Ìàóãëè-
íèí àéàãëàðû îíó áàòàãëûãäàêû õûðäàúà ãóðó äèêäèðëÿðèí áèðèíäÿí î
áèðèíÿ êå÷èðèð, àäàúûãäàí-àäàúûüà àäëàäûð, ýþçëÿðèíèí êþìÿéèíÿ
åùòèéàú ùèññ åòìèðäè. Ìàóãëè âÿùøè þðäÿêëÿðè öðêöäÿ-öðêöäÿ áà-
òàãëûüûí îðòàñûíà ýÿëèá ÷àòäû âÿ îðàäà ñóéóí öçÿðèíÿ ÿéèëìèø, ìà-
ìûð áàñìûø áèð àüàú ýþâäÿñèíèí öñòöíäÿ ÿéëÿøäè. Áó àí îíó äþðä
òÿðÿôäÿí ÿùàòÿ åäÿí áàòàãëûã éóõóéà ýåòìÿìèøäè. ×öíêè ãóø òàé-
ôàñû áàùàð ÷àüû ÷îõ ñàéûã éàòûð, áöòöí ýåúÿíè áàòàãëûã öçÿðèíäÿ
äÿñòÿ-äÿñòÿ ó÷óøóð. Ëàêèí ùöíäöð ãàìûøëàð àðàñûíäà îòóðóá, ñþç-
ñöç ìàùíû îõóéàí, àéàüûíûí áÿðêèéèá úîäëàøìûø àëòûíà áàòìûø
êþùíÿ òèêàíû àõòàðàí Ìàóãëèéÿ ùå÷ êÿñ ôèêèð âåðìèðäè.
Ãàìûøëûãäà áèð úàìûø äèçëÿðè öñòÿ ãàëõàðàã ôûñûëäàäû:
– Èíñàí!
– Ó-ó! – äåéÿ âÿùøè êÿë Ìåñà úàâàá âåðäè. (Ìàóãëè îíóí ëåù-
ìÿíèí è÷èíäÿ áèð áþéðö öñòöíäÿí î áèðè áþéðö öñòöíÿ ÷åâðèëäèéèíè
àéäûí åøèäèðäè!) – Î, èíñàí äåéèë, òöêñöç úàíàâàðäûð, þçö äÿ Ñèîí
Ñöðöñöíäÿíäèð. Áåëÿ ýåúÿëÿðäÿ î, äèíúëèê áèëìèð, ùåé îðà-áóðà
ãà÷ûð.
Úàìûø éåíÿ áàøûíû îòà òÿðÿô ÿéÿðÿê:
– Ó-ó! Äåéÿ ñÿñëÿíäè. – Ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, áó, èíñàíäûð.
– Ñÿíÿ äåéèðÿì êè, éîõ. Åé Ìàóãëè, éîõñà éåíÿ áèð òÿùëöêÿìè
âàð? – äåéÿ Ìåñà áþéöðäö.
– “Áÿñ áóðà ãîðõóëó äåéèëìè”... – Îüëàí îíó éàìñûëàéàðàã,
“Éîõñà éåíÿ áèð òÿùëöêÿìè âàð?” – äåäè. – Ìåñàíûí áöòöí ôèêðè-
çèêðè àíúàã áèð øåéäèð: òÿùëöêÿ âàð, éà éîõ... Ìåøÿäÿ î éàí-áó éàíà
ãà÷ûá, ñèçèí ãàéüûíûçà ãàëàí Ìàóãëèíè ùå÷ éàäûíûçà äà ñàëìûðñûíûç.
Ìàóãëè þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá, ãàìûøëàðûí àðàñû èëÿ õÿëâÿòúÿ
Ìåñàéà éàíàøäû âÿ áû÷àüûí óúóíó îíà áàòûðäû. Áàøäàí-àéàüà ãÿ-
288
äÿð ëåùìÿéÿ áàòìûø íÿùÿíý Êÿë ïàë÷ûüûí è÷èíäÿí ñû÷ðàéûá àéàüà
ãàëõàíäà ñàíêè òîï ìÿðìèñè ïàðòëàäû. Ìàóãëè èñÿ áó âàõò åëÿ áÿðê-
äÿí ýöëäö êè, àéàã öñòöíäÿ äàéàíà áèëìÿéèá, éåðÿ ÷þêìÿëè îëäó.
– Èíäè îíó äàíûø, ýþðÿê, Ñèîí Ñöðöñöíöí òöêñöç úàíàâàðû âàõ-
òèëÿ ñÿíè íåúÿ îòàðûðäû, Ìåñà! – äåéÿ î ãûøãûðäû.
Ïàë÷ûüû ãàáàã àéàãëàðû èëÿ åøÿëÿìÿêäÿ îëàí êÿë ôûñûëäàéàðàã
äåäè:
– Úàíàâàð?! Ñÿíñÿí úàíàâàð? Áöòöí úÿíýÿëëèê áèëèð êè, ñÿí åâ
ùåéâàíëàðûíû îòàðûðäûí. Ñÿí äÿ áàõ, î ÿêèëìèø òàðëàëàðûí àðà-áÿðÿ-
ñèíäÿ, òîç-òîðïàã è÷èíäÿ ãûøãûðûøàí óøàãëàðäàí áèðèñÿí. Éîõ, ñÿí
úÿíýÿëëèê úàíàâàðûñàí! Éîõñà îâ÷ó ùå÷ âàõò çÿìèëÿðèí àðàñûíäàí
áó úöð èëàí êèìè îðà-áóðà øöòöéÿ áèëìÿç, ÷àããàëà ëàéèã àõìàã áèð
çàðàôàòäàí þòðö ìÿíè þç ðÿôèãÿìèí éàíûíäà ãîðõóäóá ðöñâàé åëÿ-
ìÿçäè. Áèðúÿ ãóðóéà ÷ûõ, ìÿí... ìÿí ñÿíè... – Êÿë äàíûøäûãúà
àüçûíäàí êþïöê àõûðäû, ÷öíêè áöòöí úÿíýÿëëèêäÿ îíäàí òåç àúûã-
ëàíàí, ãûçûøàí ùåéâàí éîõäóð.
Ìàóãëè ôûñ-ôûñ ôûñûëäàéàí êÿëÿ òàìàøà åäèð, öçöíöí èôàäÿñèíè
áåëÿ äÿéèøìèðäè. Ãàëõûá ÿòðàôà ñÿïÿëÿíÿí ïàë÷ûããàðûøûã ñóéóí
øûðûëòûñû éàâàøûéûá, àüûç äåéÿíè ãóëàã åøèäÿíäÿ î ñîðóøäó:
– Ìåñà, äå ýþðöì, áàòàãëûüûí éàõûíëûüûíäà ùàíñû èíñàí ñöðöñö
éàøàéûð. Ìÿí úÿíýÿëëèéèí áó éåðëÿðèíÿ íàáÿëÿäÿì.
– Øèìàëà òÿðÿô ýåò, – äåéÿ Êÿë ùèääÿòëÿ áþéöðäö, ýþðöíöð,
Ìàóãëè áû÷àüû îíà ÷îõ áÿðê áàòûðìûøäû. – Áó úöð àíúàã èíÿê îòà-
ðàí íàõûð÷ûëàð çàðàôàò åëÿéèðëÿð. ×ûõ ýåò, áóíëàðû áàòàãëûüûí ãûðà-
üûíäàêû êÿíääÿ íàüûë åëÿ...
– Èíñàí ñöðöñö úÿíýÿëëèê ùàããûíäà äàíûøûëàíëàðà ãóëàã àñìàüû
ñåâìèð. Åëÿ ìÿí þçöì äÿ áåëÿ ôèêèðäÿéÿì êè, ñÿíèí äÿðèíèí àçà-
úûã úûçûëìàñû åëÿ áþéöê áèð øåé äåéèë êè, îíó áàøãàñûíà íàüûë åëÿ-
éÿñÿí. Àíúàã ùÿð ùàëäà î êÿíäÿ áàõìàüà ýåäèðÿì! Ýåäèðÿì!
Ñàêèò îë! Àõû Úÿíýÿëëèê Àüàñû ñÿíè ùÿð ýåúÿ îòàðìàüà ýÿëìèð...
Ìàóãëè áàòàãëûüûí êÿíàðûíäàêû àëòû áîøëóã îëàí éóìøàã éåðÿ
÷ûõäû. ×öíêè áèëèðäè êè, Ìåñà îíóí àðäûíúà ùÿìèí éåðÿ úóììàç.
Îüëàí Êÿëèí ùèääÿòëÿíèá, þçöíäÿí ÷ûõìàñûíà ýöëÿ-ýöëÿ ãà÷ûá
óçàãëàøäû.
289
 – Îäóð, áàõ, îðàäà ëàï éåðÿ áèòèøèê áèð óëäóç ýþðöíöð, – äåéÿ
î, ÿëëÿðèíè áîðó øÿêëèíäÿ áèðëÿøäèðÿðÿê ýþçöíÿ òóòóá äèããÿòëÿ
áàõäû. – Áàùàñûíà õèëàñ îëäóüóì êÿëÿ àíä îëñóí, áó óëäóç äåéèë.
Ãûðìûçû ×è÷ÿêäèð, ùÿìèí î Ãûðìûçû ×è÷ÿê êè, Ñèîí Ñöðöñöíÿ
ýÿëèá äöøìÿçäÿí ÿââÿë éàíûíäà óçàíûá ãûçûíûðäûì. Ùÿ äàùà áàõ-
äûì, èíäè ýÿçèíòèíè ãóðòàðìàã ëàçûìäûð.
Áàòàãëûüûí ãóðòàðàúàüûíäàí ýåíèø áèð ÷ÿìÿíëèê áàøëàíûðäû,
Ìàóãëèíèí ýþðäöéö èøûã äà áóðàäàí ýÿëèðäè. ×îõäàí áÿðè èäè êè,
èíñàíëàðûí èøëÿðè îíó ìàðàãëàíäûðìûðäû, ëàêèí áó ýåúÿ Ãûðìûçû ×è-
÷ÿéèí óçàãäàí èøûëäàìàñû éàõøû áèð îâ, éåíè áèð ãÿíèìÿò îíó úÿëá
åäèð, ÷àüûðûðäû.
– Ýåäèá áàõàúàüàì, – äåéÿ î þç – þçöíÿ äèëëÿíäè, – ýþðöì
èíñàí ñöðöñö î âàõòäàí áÿðè ÷îõìó äÿéèøèëèá...
Ìàóãëè êåôè èñòÿéÿíè åòäèéè þç äîüìà úÿíýÿëëèéèíäÿ îëìàäû-
üûíû òàìàìèëÿ óíóäàðàã, øåùëè îòëàðûí öñòö èëÿ àääûìëàéûðäû. Î,
áèðáàø èøûã ýÿëÿí äàõìàéà äîüðó ýåäèðäè. Îüëàí êÿíäèí úèâàðûíà
÷àòàíäà ö÷-äþðä èò àüûç-àüûçà âåðèá, ùöðöøìÿéÿ áàøëàäû.
– Ùî! – äåéÿ Ìàóãëè ñÿññèçúÿ éåðÿ ÷þêöá, úàíàâàðñàéàüû
áîüóã-áîüóã óëàäû, èòëÿð äÿðùàë ñÿñëÿðèíè óääóëàð. – Íÿ îëàð, îëàð.
Ìàóãëè, èíñàí ñöðöñöíöí ìàüàðàëàðû èëÿ ñÿíèí íÿ èøèí?
Î, ÿëèíè äîäàãëàðûíà ÷ÿêäè, ÷îõ èëëÿð áóíäàí ÿââÿë áàøãà èí-
ñàí ñöðöñö îíó þç àðàñûíäàí ãîâàðêÿí àòûëàí áèð äàøûí îíóí äî-
äàãëàðûíû íåúÿ ïàð÷àëàäûüûíû éàäûíà ñàëäû.
Äàõìàíûí ãàïûñû à÷ûëäû, áèð àðâàä êàíäàðäà äàéàíûá, ýþçëÿðèíè
ãàðàíëûüà çèëëÿäè. È÷ÿðèäÿ óøàã àüëàäû, àðâàä îíà òÿðÿô ÷þíöá äåäè:
– Éàò, ãîðõìà. Ýþðöíöð, èòëÿð ÷àããàëà ùöðöð. Áèð àçäàí ñÿùÿð
à÷ûëàúàã.
Îòëàðûí àðàñûíäà îòóðàí Ìàóãëè ãûçäûðìàëû àäàì êèìè òèð-òèð
ÿñìÿéÿ áàøëàäû. Î áó ñÿñè éàõøû òàíûéûðäû, ëàêèí òàì ÿìèí îëìàã
ö÷öí àñòàäàí:
– Ìåññóà! Ìåññóà! – äåéÿ ÷àüûðäû. Îüëàí èíñàí äèëèíè äÿðùàë
éàäûíà ñàëäûüûíà òÿÿúúöá åòäè.
Ãàäûí òèòðÿê ñÿñëÿ ñîðóøäó:
– Êèìäèð ìÿíè ÷àüûðàí?
290
 – Ìÿýÿð, éàäûíäàí ÷ûõûá? Òàíûìûðñàí? – Áó ñþçëÿðè äåéÿðêÿí
Ìàóãëè áîüàçûíûí ãóðóäóüóíó ùèññ åòäè.
– ßýÿð, áó ñÿíñÿíñÿ, îíäà äå ýþðöì, ìÿí ñÿíèí àäûíû íÿ
ãîéìóøäóì? Òåç äå! – Àðâàä ãàïûíû éàðûéà ãÿäÿð þðòöá, ñèíÿñèíè
òóòäó.
– Íàòõó! Íàòõó! – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè, – ÷öíêè éàäûíûç-
äàäûðñà, îüëàí èëê äÿôÿ èíñàí ñöðöñöíÿ ýÿëÿíäÿ Ìåññóà îíó áó
àäëà ÷àüûðìûøäû.
– Ýÿë, îüëóì! – äåéÿ ãàäûí Ìàóãëèíè ñÿñëÿäè.
Îüëàí èðÿëèéÿ ýÿëèá, ùÿìèøÿ ìåùðèáàíëûã ýþðäöéö âÿ âàõòèëÿ
èíñàí ñöðöñöíöí ùöúóìóíäàí õèëàñ åòäèéè ãàäûíûí öçöíÿ èøûãäà
äèããÿòëÿ áàõäû.
Ìåññóà ãîúàëìûø, ñà÷ëàðûíà äÿí äöøìöøäö; ëàêèí ýþçëÿðè âÿ
ñÿñè éåíÿ äÿ ÿââÿëêè êèìè èäè.
Áöòöí àíàëàð êèìè, Ìåññóà äà åëÿ áèëèðäè êè, àéðûëàðêÿí Ìàóã-
ëèíè íÿ úöð ãîéóá ýåòìèøäèñÿ, åëÿúÿ äÿ ýþðÿúÿêäèð; îäóð êè, èíäè
ýþçëÿðèíè òÿÿúúöáëÿ Ìàóãëèíèí äþøöíäÿí àéûðûá, îíóí ãàïû ÷ÿð÷è-
âÿñèíèí éóõàðûñûíà òîõóíàí áàøûíà éþíÿëòäè.
– Ìÿíèì îüëóì... – äåéÿ òèòðÿê ñÿñëÿ äèëëÿíÿðÿê îíóí àéàã-
ëàðûíà éûõûëäû. – Éîõ, î èíäè äàùà ìÿíèì îüëóì äåéèë, î, ìåøÿ
èëàùÿñèäèð! Àù!
Áîéíóíäàí áû÷àã àñûëìûø, óúàáîé, ãöââÿòëè, éàðàøûãëû Ìàóã-
ëèíèí öñòöíÿ ÷ûðàãäàí ãûðìûçû èøûã äöøìöøäö, ãàðà, óçóí ñà÷ëàðû
÷èéèíëÿðèíÿ äàüûëìûøäû, áàøûíäà àü éàñÿìÿíäÿí ùþðöëìöø ÷ÿëÿíý
âàðäû. Áó àí îíó, äîüðóäàí äà, ÿôñàíÿâè ìåøÿ èëàùÿëÿðèíÿ îõøàò-
ìàã îëàðäû. ×àðïàéûíûí öñòöíäÿ ìöðýöëÿéÿí óøàã éåðèíäÿí ñû÷-
ðàäû âÿ ãîðõóäàí ãûøãûðûá, àüëàìàüà áàøëàäû. Ìåññóà îíó ñàêèò
åòìÿê ö÷öí äþíäö. Ìàóãëè ùÿðÿêÿòñèç äàéàíûá êöïÿëÿðÿ, è÷ÿðè-
ñèíäÿ òàõûë îëàí êÿíäèéÿ – èíñàíëàðûí èøëÿòäèêëÿðè ùÿð áèð øåéÿ ìà-
ðàãëà òàìàøà åäèðäè. Áóíëàðûí ùàìûñû îíà òàíûø èäè.
– Íÿ éåìÿê, è÷ìÿê èñòÿéèðñÿí? – äåéÿ Ìåññóà éåíèäÿí îíà
òÿðÿô ÷þíÿðÿê ïû÷ûëäàäû – Áó ýþðäöêëÿðèíèí ùàìûñû ñÿíèíäèð. Ñÿí
áèçè þëöìäÿí ãóðòàðìûñàí. Àíúàã äå ýþðöì, ñÿí Íàòõóñàí, éîõñà
åëÿ, äîüðóäàí äà, ìåøÿ èëàùèñèñÿí?
291
 – Ìÿí Íàòõóéàì, – äåéÿ Ìàóãëè úàâàá âåðäè, – ìÿí åâäÿí
÷îõ-÷îõ óçàãäà èäèì, èøûã ýþðöá áóðàéà ýÿëäèì. Áèëìèðäèì êè,
ñÿí áóðàäàñàí.
Ìåññóà ãîðõà-ãîðõà äåäè:
– Áèç Êàíùèâàðà ýåäÿíäÿí ñîíðà, ÿðèì îðàäà ãóëëóüà ýèðäè,
îíà ýþðÿ äÿ áóðàäà áèð àç òîðïàã àëà áèëäèê. ×îõ éàõøû éåðäèð, ëàï
êþùíÿ êÿíäèìèçäÿêè êèìèäèð, îíñóç äà áèçÿ ÷îõ éåð ëàçûì äåéèë
– èêè íÿôÿðèê.
– Áÿñ î ýåúÿ åëÿ áÿðê ãîðõàí êèøè ùàíû?
– Áèð èë îëàð êè, ðÿùìÿòÿ ýåäèá.
– Áÿñ áó êèìäèð? – äåéÿ Ìàóãëè óøàüû ýþñòÿðäè.
– Áó äà ìÿíèì îüëóìäóð, èêè ãûø áóíäàí ÿââÿë îëóá. ßýÿð
ñÿí ìåøÿ àëëàùûñàíñà, Úÿíýÿëëèê Èíàéÿòèíè îíóí öñòöíäÿí ÿñèðýÿ-
ìÿ, ãîé ñÿíèí... ñÿíèí õàëãûí îíà äÿéèá òîõóíìàñûí, íåúÿ êè, î
ýåúÿ áèçÿ òîõóíìàäû.
Ìåññóà êþðïÿñèíè ãóúàüûíà ýþòöðÿíäÿ óøàã ãîðõóíó éàäûí-
äàí ÷ûõàðäàðàã, Ìàóãëèíèí áîéíóíäàí àñûëìûø áû÷àüà ñàðû ÿéèëäè.
Ìàóãëè åùìàëúà îíóí áàëàúà ÿëëÿðèíè êÿíàð åòäè.
Ìåññóà òóòóëà-òóòóëà äåäè:
– ßýÿð ñÿí ïÿëÿíýèí àïàðäûüû Íàòõóñàíñà, îíäà áó ñÿíèí êè-
÷èê ãàðäàøûíäûð. Áó ñààò îúàüû ãàëàéàðàì, èñòè ñöä è÷ÿðñÿí. Éàñÿ-
ìÿí ÷ÿëÿíýèíè áàøûíäàí ýþòöð. Áåëÿ õûðäà îòàãäà îíóí ÿòðèíÿ
äþçìÿê îëìàç.
Ìàóãëè èñòè ñöäö èðè ãóðòóìëà ùîðòäàäûð, Ìåññóà äà éàíûíäà
îòóðóá, àðàáèð îíóí ÷èéèíëÿðèíè ñûüàëëàéûð, îõøàéûðäû. Î, áó îüëàíûí
þç èòêèí áàëàñûìû, éà ýþçÿë úÿíýÿëëèê èëàùÿëÿðèíäÿí áèðèìè îëäóüó-
íó êÿñäèðÿ áèëìÿñÿ äÿ, îíóí ñàü-ñàëàìàò îëäóüóíà ùÿäñèç äÿðÿ-
úÿäÿ øàä èäè.
– Îüëóì, – äåéÿ íÿùàéÿò Ìåññóà äèëëÿíäè, îíóí èøûã ýÿëìèø
ýþçëÿðèíäÿ èôòèõàð ùèññè îõóíóðäó. – Ìÿíèì áàëàì, èíäèéÿ ãÿäÿð
ùå÷ ñÿíÿ äåéÿí îëóáäóðìó êè, ñÿí äöíéàäà ùàìûäàí ãÿøÿíýñÿí?
– Íÿ? – äåéÿ Ìàóãëè òÿÿúúöá åòäè, ÷öíêè î, þìðöíäÿ áåëÿ áèð
ñþç åøèòìÿìèøäè.
292
 Ìåùðèáàí Ìåññóà ôÿðÿùëÿ ýöëäö. Î, ñóàëûíûí úàâàáûíû îüëàíûí
öçöíäÿí îõóìóøäó.
– Äåìÿê, áó ñþçö áèðèíúè äÿôÿ ìÿíäÿí åøèäèðñÿí, åëÿìè? Áå-
ëÿ äÿ îëìàëûäûð. Ùÿð÷ÿíä, àíàëàð þç þâëàäëàðûíà áåëÿ øåéëÿðè ùÿ-
ìèøÿ äåìèðëÿð, àíúàã ùÿð ùàëäà áóíó èëê äÿôÿ ìÿíäÿí åøèòìÿéèí
éàõøûäûð! Ñÿí ÷îõ ãÿøÿíýñÿí. Ìÿí þìðöìäÿ áó ýþçÿëëèéè ùå÷
êèìäÿ ýþðìÿìèøÿì.
Ìàóãëè ÷èéèíëÿðèíèí öñòöíäÿí þçöíÿ áàõìàüà ÷àëûøàðàã áàøûíû
î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÿéèð, Ìåññóà èñÿ óüóíóá ýåäèðäè; î ãÿäÿð ýöëäö
êè, àõûðäà îüëàí äà îíà ãîøóëóá, ñÿáÿáèíè þçö áåëÿ áèëìÿäÿí ýöë-
ìÿéÿ áàøëàäû. Óøàã äà áó âàõò ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿ-ýöëÿ ýàù áóíóí,
ýàù îíóí éàíûíà ãà÷ûðäû.
Ìåññóà îíó òóòóá ñèíÿñèíÿ ñûõàðàã äåäè:
– Ñÿí äÿ ãàðäàøûíà ýöëöðñÿí? ßýÿð ñÿí éåêÿëÿíäÿ, ùå÷ îëìà-
ñà îíóí éàðûñû ãÿäÿð ãÿøÿíý îëñàí, êíéàçûí êè÷èê ãûçûíû ñÿíÿ àëà-
ðûã, éåêÿ-éåêÿ ôèëëÿðäÿ ýÿçèá êåô åëÿðñÿí...
Ìåññóà äàíûøàðêÿí Ìàóãëè îíóí ùÿð ö÷ ñþçöíäÿí áèðèíè àí-
úàã áàøà äöøÿ áèëèðäè. Ñöðÿòëÿ êå÷èá ýÿëäèéè ãûðõ ìèëëèê éîëäàí
ñîíðà èñòè ñöä îíó ìöðýöëÿòìÿéÿ áàøëàäû. Îüëàí áþéðö öñòöíäÿ
éåðÿ óçàíûá áöçöøäö, áèð äÿãèãÿ êå÷ìÿìèø äÿðèí éóõóéà ýåòäè.
Ìåññóà îíóí öñòöíö þðòöá, öç-ýþçöíÿ äàüûëìûø ñà÷ëàðûíû ýåðèéÿ
éûüäû. Ãàäûí õîøáÿõò èäè.
Úÿíýÿëëèê àäÿòèíÿ ýþðÿ, Ìàóãëè ùÿìèí ýåúÿíèí ãàëàí ùèññÿ-
ñèíè âÿ îíäàí ñîíðà áàøëàíàí áöòöí ýöíö àõøàìà ãÿäÿð éàòäû.
×öíêè î, àðõàéûí èäè. Òàìàìèëÿ éàòìàéàí ñàéûã äóéüóëàðû îíà
õÿáÿð âåðèðäè êè, áóðàäà îíó ùå÷ áèð òÿùëöêÿ ýþçëÿìèð. Íÿùàéÿò,
îéàíäû âÿ åëÿ áèð ñû÷ðàéûøëà éåðèíäÿí ãàëõäû êè, áöòöí äàõìà ëÿð-
çÿéÿ ýÿëäè: öñòöíöí éîðüàíëà þðòöëö îëäóüóíäàí éóõóäà ýþðìöø-
äö êè, òÿëÿéÿ äöøöá. Î, ÿëèíè áû÷àüà àòàðàã äþéöøÿ ùàçûð âÿçèé-
éÿòäÿ äàéàíàíäà ùÿëÿ ýþçëÿðè éóõóëó èäè.
Ìåññóà ýöëÿ-ýöëÿ îíóí ö÷öí øàì éåìÿéè ýÿòèðäè. Ãàäûíûí
òàïûá ñöôðÿéÿ äöçäöéö éàëíûç ùèñëè îúàãäà áèøèðèëìèø ãóðó ÷þðÿê,
äöéö, áèð äÿ øîð òÿìÿðèùèíäÿ èäè. Áó éåìÿê àíúàã ãàðàíëûã äöøÿ-
293
íÿ êèìè Ìàóãëèéÿ êèôàéÿò åäÿðäè, îíäàí ñîíðà èñÿ þçö îâà ÷ûõûá
áèð øåé ÿëäÿ åäÿúÿêäè.
Áàòàãëûãäàí ýÿëÿí ðöòóáÿò èéè îíó àúäûðûð âÿ ùÿéÿúàíëàíäûðûð-
äû. Î, áàùàð ýÿçèíòèñèíè ãóðòàðìàã èñòÿéèðäè, ëàêèí óøàã, íÿ îëóð-
îëñóí, îíóí ãóúàüûíäàí äöøìÿê èñòÿìèðäè. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ Ìåñ-
ñóà ìöòëÿã îíóí óçóí çèë ãàðà ñà÷ëàðûíû äàðàéûá ñÿëèãÿéÿ ñàëìàüà
÷àëûøûðäû. Äàðàéà-äàðàéà ñàäÿ, óøàã ìàùíûëàðû îõóéóð, ýàù
Ìàóãëèíè îüëóì àäëàíäûðûð, ýàù äà éàëâàðûðäû êè, úÿíýÿëëèêäÿêè
èõòèéàðàòûíûí ùå÷ îëìàñà êè÷èúèê áèð ùèññÿñèíè óøàüà âåðñèí.
Äàõìàíûí ãàïûñû áàüëû îëñà äà, Ìàóãëèíèí ãóëàüû áàéûðäàí
ýÿëÿí òàíûø ñÿñè äÿðùàë àëäû. Ãàïûíûí àëòûíäàí èðè, áîç ïÿíúÿ ýþðö-
íöá Áîç Ãàðäàøûí àñòàúà, éàíûãëû óëàðòûñû åøèäèëäèêäÿ, Ìåññóàíûí
ãîðõóäàí àüçû à÷ûëà ãàëäû.
– Ýåò ýþçëÿ, ìÿí ñèçè ÷àüûðàíäà ýÿëìÿê èñòÿìÿäèíèç, – äåéÿ
Ìàóãëè áàøûíû ãàïûéà òÿðÿô ÷þíäÿðìÿäÿí úÿíýÿëëèê äèëèíäÿ äàíû-
øàíäà èðè áîç ïÿíúÿ äÿðùàë ýþðöíìÿç îëäó.
Ìåññóà äåäè:
– Áó... áó... íþêÿðëÿðèíè þçöíëÿ ýÿòèðìÿ. Ìÿí... Áèç úÿíýÿë-
ëèéÿ ùå÷ íÿ åëÿìÿìèøèê, àðàìûçäà ùÿìèøÿ ñöëù îëóá.
– Áóíäàí ñîíðà äà îëàúàã, – äåéÿ Ìàóãëè àéàüà ãàëõäû. Êàí-
ùèâàðà ýåòäèéèí ýåúÿíè áèð éàäûíà ñàë. Î âàõò ñÿíèí äàëûíúà, ãàáà-
üûíúà íå÷ÿ-íå÷ÿ áåëÿëÿðè ýåäèðäè... ùÿ, äåìÿê, áåëÿ ÷ûõûð êè,
Úÿíýÿëëèê Õàëãû ëàï éàçûí þçöíäÿ äÿ ìÿíè óíóòìàéàíäà óíóò-
ìóð. Àíà, ìÿí ýåäèðÿì!
Ìåññóà èòàÿòëÿ ãàïûäàí êÿíàðà ÷ÿêèëäè; î, Ìàóãëèíè ùÿëÿ äÿ
ìåøÿ èëàùÿñè ùåñàá åäèðäè. Ëàêèí îüëàíûí ÿëè ãàïûíûí äÿñòÿéèíÿ
òîõóíàð-òîõóíìàç ãàäûíûí ãÿëáèíäÿ úóøà ýÿëÿí àíàëûã ùèññè îíó
èðÿëè àòûëàðàã ñîíñóç áèð ìÿùÿááÿòëÿ Ìàóãëèíèí áîéíóíà ñàðûëìà-
üà ìÿúáóð åòäè.
– Ùÿìèøÿëèê ýåòìÿ! – äåéÿ î, ïû÷ûëäàäû. – Îüëóì îëñàí äà,
îëìàñàí äà ýÿë. Ìÿí ñÿíè ñåâèðÿì. Áèð áàõ, î äà ñÿíèí ýåòìÿéèíè
èñòÿìèð.
Óøàã àüëàéûðäû, ÷öíêè èøûëäàéàí áû÷àüû îëàí áó àäàì îíäàí
àéðûëûá ýåäèðäè.
294
 – Éåíÿ ýÿë, – äåéÿ Ìåññóà òÿêðàð åòäè. – Ýåúÿ äÿ, ýöíäöç äÿ
áó ãàïû ùÿìèøÿ ñÿíèí öçöíÿ à÷ûãäûð.
Áèðäÿí Ìàóãëèíèí áîüàçû òóòóëäó, åëÿ áèë è÷ÿðèäÿí íÿ èñÿ õèðò-
äÿéèíÿ äèðÿíèá îíó áîüóðäó. Áóíà ýþðÿ äÿ úàâàá âåðÿíäÿ ñÿñè
÷îõ ýÿðýèí ÷ûõäû.
– Íåúÿ îëóð-îëñóí, éåíÿ äÿ ýÿëÿúÿéÿì... – Îüëàí áó ñþçëÿð-
ëÿ è÷ÿðèäÿí ÷ûõûá ãàïûíû þðòäö âÿ áó âàõò îíà ãûñûëàí úàíàâàðûí
áàøûíû þçöíäÿí êÿíàð åäÿðÿê äåäè:
– Áó äÿôÿ ñÿíäÿí íàðàçûéàì, Áîç Ãàðäàø. Íÿ ö÷öí îíäà ìÿí
ñèçè ñÿñëÿéÿíäÿ äþðäöíöç äÿ ýÿëìÿäèíèç? Èíäè, îíäàí íÿ ãÿäÿð
âàõò êå÷èá.
– Íÿ ãÿäÿð âàõò êå÷èá? Áó, äöíÿí ýåúÿ îëóá. Ìÿí... áèç...
úÿíýÿëëèêäÿ éåíè ìàùíûëàð îõóéóðäóã. Ìÿýÿð éàäûíäàí ÷ûõûá?
– Äîüðóäóð, äîüðóäóð!
– Ìàùíûëàðûìûçû îõóéóá ãóðòàðàí êèìè, ìÿí ñÿíèí èçèíëÿ ãà÷-
äûì, – äåéÿ Áîç Ãàðäàø ùÿðàðÿòëÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè. – Éîëäàø-
ëàðûìûí ùàìûñûíû áóðàõûá âàð ýöúöìëÿ ãà÷à-ãà÷à áóðàéà – ñÿíèí
éàíûíà ýÿëäèì. Àíúàã ñÿí íÿ åëÿìèñÿí, Áàëàúà Ãàðäàø? Íÿ ö÷öí
èíñàí ñöðöñö èëÿ áèð éåðäÿ éåìÿê éåéèá, îíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ éàòûðäûí?
Ìàóãëè àääûìëàðûíû éåéèíëÿäÿðÿê úàâàá âåðäè:
– ßýÿð ìÿí ñèçè ÷àüûðàíäà ýÿëñÿéäèíèç, ùå÷ âàõò áåëÿ èø òóò-
ìàçäûì.
– Áÿñ, èíäè íåúÿ îëàúàã? – äåéÿ Áîç Ãàðäàø ñîðóøäó.
Ìàóãëè äåäè:
– Èíäè þçöì äÿ áèëìèðÿì... Íèéÿ ìÿí ñèçè ÷àüûðàíäà ýÿëìèð-
äèíèç?
Áîç Ãàðäàø îíóí äàáàíûíû éàëàéàðàã:
– Áèç ùÿìèøÿ ñÿíèíëÿéèê... Ùÿìèøÿ ñÿíèíëÿéèê, – äåéÿ ìûðûë-
äàíäû.
– Ñèç äÿ ìÿíèìëÿ áèðëèêäÿ èíñàí ñöðöñöíÿ ýåäÿðäèíèçìè?
– äåéÿ Ìàóãëè ïû÷ûëäàäû.
– Áÿñ ùÿìèí î ýåúÿ, áèçèì Ñöðö ñÿíè þç è÷ÿðèñèíäÿí ãîâàíäà
ìÿí ñÿíèí äàëûíúà ýåòìÿìèøäèììè? Áÿñ òàðëàäà éàòàíäà ñÿíè
îéàäàí êèì èäè?
295
 – Î þç éåðèíäÿ... Ýÿë áèð äÿ ýåäÿê.
– Ýÿëìèñÿí. Àíúàã äåéèðÿì áèð äÿôÿ äÿ ýåäÿê, Áîç Ãàðäàø,
áèð äÿôÿ äÿ! Ñÿí áóíà íåúÿ áàõûðñàí?
Áîç Ãàðäàø ñóñóðäó. Ñîíðà èñÿ þç-þçöíÿ äàíûøûðìûø êèìè
ìûðûëäàíäû:
– Î ãàðà Áàùèðÿ åëÿ äîüðó äåéèðìèø.
– Î íÿ äåéèðäè áÿéÿì?
– Èíñàí ýåú-òåç éåíÿ äÿ èíñàíëàðûí éàíûíà ãàéûäûð. Áèçèì àíà-
ìûç äà ùÿìèøÿ áó ñþçö òÿêðàð åäèðäè.
Ìàóãëè àñòàäàí äèëëÿíäè:
– Àêåëà äà î Âÿùøè Èòëÿð Ýåúÿñèíäÿ áóíó äåéèðäè.
– Áèçèì ùàìûìûçäàí àüûëëû îëàí Êàà äà áåëÿ äåéèðäè.
– Áÿñ Áîç Ãàðäàø íÿ äåéèð?
Áîç Ãàðäàø áèð ìöääÿò úàâàá âåðìÿäÿí îíóí éàíûíúà éîðò-
ìàãäà äàâàì åòäè, ñîíðà ãà÷ûøûíûí àùÿíýèíÿ óéüóí îëàðàã êÿñèê-
êÿñèê äåäè:
– Åé, Èíñàí Áàëàñû... Åé úÿíýÿëëèéèí Àüàñû... Ìÿíèì ñöä
Ãàðäàøûì! Ñÿíèí éîëóí – ìÿíèì éîëóì, ñÿíèí ñûüûíàúàüûí – ìÿ-
íèì ñûüûíàúàüûì, ñÿíèí ãÿíèìÿòèí, – ìÿíèì ãÿíèìÿòèì, ñÿíèí
þëöì äþéöøöí – ìÿíèì þëöì äþéöøöìäöð. Ìÿí ö÷öìöçöí
àäûíäàí äàíûøûðàì, àíúàã áÿñ úÿíýÿëëèéÿ íÿ äåéÿúÿêñÿí?
– Éàõøû êè ñÿíèí àüëûíà ýÿëèá. Îâó ýþðÿíäÿí ñîíðà ÷îõ äàéà-
íûá ýþçëÿìÿéèí ìÿíàñû éîõäóð, ýÿðÿê öñòöíÿ àòûëûá ïàð÷àëàéàñàí.
Ñÿí òåç ýåò, ùàìûíû Øóðà Ãàéàñûíà ÷àüûð, ìÿí ýÿëèá ôèêðèìäÿêè-
ëÿðè îíëàðà äàíûøàúàüàì.
Áàøãà âàõòëàð îëñàéäû, Ìàóãëèíèí ÷àüûðûøûíà áöòöí úÿíýÿëëèê-
äÿêèëÿð áîéóíëàðûíûí òöêëÿðèíè ãàáàðäàðàã òîïëàøàðäûëàð. Ëàêèí èí-
äè, áàøëàðû áÿðê ãàðûøìûøäû – îíëàð ìàùíû îõóéóðäóëàð.
Ìàóãëè ãÿìëè äöøöíúÿëÿðÿ äàëìûø ùàëäà éàõøû áÿëÿä îëäóüó
ãàéàëàðà äûðìàøàðàã, âàõòèëÿ Ñöðöéÿ ãÿáóë îëóíäóüó éåðÿ ÷àòàí-
äà îðàäà àíúàã äþðä úàíàâàð äîñòóíó, ãîúàëûãäàí ýþçëÿðè, äåìÿê
îëàð êè, òàìàìèëÿ òóòóëìóø Áàëóíó âÿ áèð äÿ Àêåëàíûí èíäè áîø
ãàëìûø ãàéàñû ÿòðàôûíäà ãûâðûëàðàã îíó öçöê ãàøû êèìè äþâðÿéÿ
àëìûø, íÿùÿíý, ñîéóããàíëû Êààíû ýþðäö.
296
 Ìàóãëè îíëàðûí éàíûíäà éåðÿ éûõûëàíäà Êàà:
– Äåìÿê, ñÿíèí éîëóí áóðàäà ãóðòàðûð, åëÿìè, Èíñàí Áàëàñû?
– äåéÿ ôûñûëäàäû. – Ùÿëÿ î âàõò áèç ñÿíèíëÿ Ñîéóã Êàùàëàðäà
ýþðöøÿíäÿ ìÿí áóíó áèëèðäèì. Úÿíýÿëëèê ãîâìàñà äà, èíñàí
ÿââÿë-àõûð ãàéûäûá éåíÿ äÿ èíñàíëàðûí éàíûíà ýåäèð.
– Úàíàâàðëàðûí äþðäö äÿ ÿââÿëúÿ áèð-áèðèíÿ, ñîíðà äà òÿÿúúöá
âÿ ìöòèëèêëÿ Ìàóãëèéÿ áàõäûëàð.
– Äåìÿê, úÿíýÿëëèê ìÿíè ãîâìóð? – äåéÿ Ìàóãëè ÷ÿòèíëèêëÿ
äèëëÿíÿ áèëäè.
Áîç Ãàðäàø âÿ äèýÿð ö÷ úàíàâàð ùèääÿòëÿ ìûðûëäàíàðàã: “Íÿ
ãÿäÿð êè ñàüûã, ùå÷ êÿñ úöðÿò åäèá...” – äåéÿ äèëëÿíÿíäÿ Áàëó
îíëàðû äàéàíäûðäû:
– Ìÿí ñÿíÿ Ãàíóí äÿðñè âåðìèøÿì. Ñþç ìÿíèìäèð, – äåéÿ î
äàíûøìàüà áàøëàäû. – Ýþçëÿðèì ãàáàüûíäàêû ãàéàëàðû àéäûí ñå÷ÿ
áèëìÿñÿì äÿ, ìÿí óçàüû ýþðìÿéè áàúàðûðàì... Åé Áàëà Ãóðáàüà,
þç éîëóíëà ýåò, ãàíëàðû ñÿíèí ãàíûíäàí îëàíëàðûí àðàñûíäà þç Ñö-
ðöíöí, þç Õàëãûíûí è÷ÿðèñèíäÿ éàøà. Àíúàã íÿ âàõò ñÿíÿ ìþùêÿì
úàéíàãëàð, èòè äèøëÿð, éàõøû ýþðÿí ýþçëÿð, éàõóä ãàðàíëûãäà ÷îõ òåç
éàéûëàí ñþçëÿð ëàçûì îëñà, îíäà, åé úÿíýÿëëèéèí Àüàñû, éàäûíà ñàë
êè, áöòöí úÿíýÿëëèê ñÿíèíêèäèð âÿ èëê ÷àüûðûøûíà, êþìÿéèíÿ ÷àòìà-
üà ùàçûðäûð.
Êàà äåäè:
– Îðòà úÿíýÿëëèê äÿ ñÿíèíäèð. Ìÿí Áàëàúà Õàëãûí ùàããûíäà
äàíûøìûðàì.
Ìàóãëè ãîëëàðûíû ýåíèø à÷àðàã:
– Åé ìÿíèì ãàðäàøëàðûì! – äåéÿ ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ ñÿñëÿíäè.
– Ìÿí ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿìèðÿì, àíúàã åëÿ áèë êèì èñÿ ùÿð èêè
àéàüûìäàí éàïûøûá äàðòûð. Ìÿí áåëÿ ýåúÿëÿðè ãîéóá íåúÿ ýåäèì?
– Éîõ, Áàëàúà Ãàðäàø, ñÿí þçöí äÿ áàõñàí, ýþðÿðñÿí êè,
áóðàäà åéèá áèð øåé éîõäóð, – äåéÿ Áàëó òÿêðàð åäèðäè. – Áèç áàëû
éåéÿíäÿí ñîíðà áîø ïÿòÿéè àòûá ýåäèðèê...
– Ãàáûãäàí êè ÷ûõäûí, – äåéÿ Êàà ÿëàâÿ åòäè, – áèð äÿ òÿçÿäÿí
ãàéûäûá, îíóí è÷ÿðèñèíÿ ýèðÿ áèëìÿçñÿí. Ãàíóí áåëÿäèð.
Áàëó:
297
 – Ãóëàã àñ, – äåäè, – åé ìÿíèì ùàìûäàí ÷îõ èñòÿäèéèì, ùå÷
êèì ñÿíè áóðàäà ñàõëàéà áèëìÿç: íÿ ñþçëÿ, íÿ äÿ ýöúëÿ. Úÿíýÿë-
ëèéèí Àüàñû èëÿ êèì ìöáàùèñÿ åëÿéÿ áèëÿð? Ìÿí ñÿíèí õûðäàúà Áà-
ëà ãóðáàüà îëàðêÿí áàõ, îðàäà àü-àü áàëàúà äàøëàðëà îéíàäûüûíû
ýþðìöøÿì. Òÿçÿúÿ þëäöðäöéö úàâàí êÿëè âåðèá ñÿíè ãóðòàðàí Áà-
ùèðÿ äÿ ýþðöáäöð. Î ýåúÿêè áàõûøäà èøòèðàê åäÿíëÿðäÿí èíäè àíúàã
áèç ñàü ãàëìûøûã. Ñÿíèí ñöä àíàí þëöá ýåäèáäèð. Àòà Úàíàâàð äà
þëöá. Î âàõòêû úàíàâàð Ñöðöñö àðòûã ÷îõäàí òÿëÿô îëìóøäóð. Øèð-
õàíûí àõûðûíûí íå÷ÿ îëäóüóíó ñÿí þçöí áèëèðñÿí; Àêåëàíû äà âÿùøè
èòëÿð þëäöðäöëÿð. Îíëàð áöòöí Ñèîí Ñöðöñöíö ãûðûá ìÿùâ åäÿð-
äèëÿð, àíúàã ñÿíèí ìöäðèêëèéèí, ñÿíèí ýöúöí î âàõò ãóðäëàðû õèëàñ
åòäè. Èíäè òÿêúÿ ãîúàëàð ãàëûáëàð. Äàùà ñÿí áèð êþðïÿ êèìè Ñöðö-
äÿí èúàçÿ èñòÿìèðñÿí. Ñÿí úÿíýÿëëèê Àüàñûñàí, âàõò ýÿëèá ÷àòûá –
èíäè þçöíÿ òÿçÿ éîë ñå÷ÿðñÿí. Èíñàíëà êèì ìöáàùèñÿ åäÿ áèëÿð,
êèì îíóí àäÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõàð?!
Ìàóãëè:
– Áÿñ, Áàùèðÿ? – äåäè. – Àõû î ìÿíè áèð êÿëèí áàùàñûíà ãóð-
òàðûá. Ìÿí èñòÿìÿçäèì êè...
Áó àí òÿïÿíèí àøàüûñûíäàêû ôûçûëëûãäàí åøèäèëÿí øàããûëòû âÿ íÿ-
ðèëòè Ìàóãëèíèí ñþçöíö àüçûíäà ãîéäó, ÷îõ êå÷ìÿäè êè, Áàùèðÿ
ýÿëèá ÷ûõäû. Î éåíÿ ùÿìèøÿêè êèìè ãûâðàã, ãöââÿòëè âÿ çÿùìëè èäè.
– Áàõ áóíà ýþðÿ, – äåéÿ ãàðà ïàíòåð àë-ãàíà áàòìûø ñàü ïÿí-
úÿñèíè èðÿëè óçàòäû, – áàõ áóíà ýþðÿ, ìÿí ýÿëìèðäèì. Õåéëè ìöä-
äÿò èäè êè, îâ äàëûíúà ýÿçèðäèì, èäè þëäöðöá ñîéìóøàì; îðàäà
êîëóí àëòûíäà – èêèéàøàð áèð êÿë÷ÿäèð. Ùÿìèí êÿë÷ÿ ñÿíè àçàä åäèð,
Áàëàúà Ãàðäàø. Èíäè áöòöí áîðúëàð àðòûãëàìàñû èëÿ þäÿíìèøäèð. Î
êè ãàëäû áàøãà ìÿñÿëÿëÿð, îíëàðûí ùàìûñûíäà ìÿí Áàëóíóí äåäèê-
ëÿðèíÿ øÿðèêÿì. – Î, Ìàóãëèíèí àéàüûíû éàëàäû. – Óíóòìà êè, Áàùèðÿ
ñÿíè ñåâèðäè, – äåéÿ ãàðà ïàíòåð ãûøãûðäû âÿ ãà÷àðàã óçàãëàøäû...
Òÿïÿíèí àéàüûíà ÷àòàíäà, î éåíÿ äÿ óúàäàí íÿðèëäÿéÿðÿê äåäè:
– Òÿçÿ éîëäà îâóí óüóðëó îëñóí, åé Úÿíýÿëëèê Àüàñû! Óíóòìà
êè, Áàùèðÿ ñÿíè ñåâèðäè!
– Åøèòäèíìè? – äåéÿ Áàëó äèëëÿíäè. – Äàùà ùÿð øåé áèòäè. – Èíäè
÷ûõ ýåò, àíúàã ÿââÿëúÿ ìÿíÿ éàõûí ýÿë. Åé ôÿðàñÿòëè Áàëà Ãóðáà-
üà, ýÿë éàíûìà.
298
 – Ãàáûãäàí ÷ûõìàã àñàí èø äåéèë, – Êàà ñÿñëÿíäè.
Ìàóãëè áó âàõò áàøûíû êîð àéûíûí áþéðöíÿ ñþéêÿéÿðÿê îíóí
áîéíóíó ãóúàãëàéûá ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéûð, àüëàéûðäû, ãîúà Áàëó
èñÿ ùåé îíóí àéàãëàðûíû éàëàìàüà ñÿé åäèðäè.
Áîç Ãàðäàø ñöáùãàáàüû ãàëõàí ìåùè èéëÿéÿðÿê:
– Óëäóçëàð ñåéðÿëèð, – äåäè, – áó ýöí áèç ùàéàíäà éàòàúàüûã?
Àõû áóíäàí áåëÿ éåíè éîëëà ýåäÿúÿéèê...
Áó, Ìàóãëè ùàããûíäàêû ùåêàéÿëÿðäÿí àõûðûíúûñûäûð.

299
 Û ÔßÑÈË

ÁÀØÑÛÇ ÀÄÀÌ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, éåð öçöíäÿ Æîàí àäûíäà áèð úàâàí îü-
ëàí âàð èäè. Î, Àüëà, Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíäÿ, ßúàèá
ìÿõëóãëàð ãîðóüóíóí éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí ãÿðèáÿ áèð êÿíääÿ
éàøàéûðäû. Áó úöðáÿúöð äÿùøÿòëÿð úÿíýÿëëèéèíè ùÿìèí êÿíääÿí
ÿëëèúÿ àääûì ìÿñàôÿ àéûðìàñûíà áàõìàéàðàã, ùå÷ êèì îðà ýèð-
ìÿéÿ úöðÿò åëÿìèðäè. Áó îíà ýþðÿ äåéèëäè êè, ùÿìèí ãîðóüó àüû-
ëàñûüìàéàí ùöíäöðëöêäÿ áèð äèâàð ÿùàòÿ åëÿéèðäè. Äèâàð þç äè-
âàðëûüûíäà, àíúàã ìÿñÿëÿ áèð äÿ îíäà èäè êè, áó êÿíäèí ñàêèíëÿðè
– ñÿùÿðäÿí àõøàìàúàí ýþç éàøû àõûäàí áó çàâàëëû àüëàüàíëàð, þç
êþëýÿëÿðèíäÿí áåëÿ ãîðõóðäóëàð. Áåëÿ îëàí ùàëäà, îíëàð éåääèáàø-
ëû ÿæäàùàëàðëà, éàõóä áåø ÿëëè åéáÿúÿð âàðëûãëàðëà âÿ éàõóä äà êè,
éåìÿéè – áóíó ùÿòòà äèëÿ ýÿòèðìÿê áåëÿ äÿùøÿòäèð – ãàðíûíäà
éåðëÿøìèø èêè áîüàçûíäàí óäàí áÿäùåéáÿò âàðëûãëàðëà äþéöøìÿê
áàðÿñèíäÿ ùå÷ ôèêèðëÿøÿ äÿ áèëìÿçäèëÿð!
Àõû, áèð äÿ êè, áó àüçû ñåëèêëèëÿð ùÿëÿ êþðïÿëèêäÿí àüëàìàüà
âÿ àù-íàëÿ ÷ÿêìÿéÿ âÿðäèø åëÿìèøäèëÿð, îíëàð ýåúÿ-ýöíäöç þç-
ëÿðèíèí ìèñêèí äàõìàëàðûíäà îòóðóðäóëàð, áàéûðäà èñÿ ñàíêè áó-
ëóäëàðûí äà ýþçëÿðè íÿìèøëèêäÿ èäè âÿ ìèíëÿðëÿ àüëàüàí ñþéöä
(ýþçéàøûíûóäàíëàð ö÷öí áó ñþéöäëÿð ÿçèç-õÿëÿô èäè) þç ãÿìëè êèð-
ïèêëÿðèíäÿí ýþç éàøû àõûäûðäûëàð.
Áöòöí áó ýþçéàøûàõûäàíëàð ôàñèëÿñèç îëàðàã áóðóíëàðûíû ÷ÿêèð-
äèëÿð, – àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, î éåðäÿ êè, íÿìèøëèê âàð, îðàäà çþ-
êÿì äÿ îëàúàã – âÿ ñÿñèíäÿí øèêàéÿò éàüàí, ñêðèïêàñûíà ýöú âå-
ðÿí, ìàòÿì ëèáàñû ýåéèíìèø ìöüÿííèëÿðèí äÿôí ìÿðàñèìëÿðèíäÿ
éîðóëìàäàí îõóäóãëàðû íÿüìÿëÿðÿ ëÿççÿòëÿ ãóëàã àñûðäûëàð.
301
 Àììà, áèðúÿ Æîàí, áöòöí áó ùÿìéåðëèëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã,
íÿ ãÿì-ãöññÿéÿ äàëûð, íÿ äÿ çàð-çàð àüëàéûðäû. Î, øÿí âÿ úÿñóð
èäè, åëÿ îíà ýþðÿ äÿ, ýþçéàøûàõûäàíëàð îíó Úÿñóð Æîàí àäëàíäû-
ðûðäûëàð.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö, áóç áàüëàéàí åâëÿðäÿí âÿ ìàìûð áàñìûø
èíñàíëàðûí ñûçûëòûëàðûíäàí úàíà äîéàí Æîàí àíàñûíà äåäè:
– Àíà! Ìÿí áåëÿ éàøàéà áèëìèðÿì! Ýåäèá äèâàðû àøàúàüàì.
Éåðëè àäÿòëÿðÿ ðèàéÿò åëèéÿí âÿ ýåúÿ-ýöíäöç þç ãóë-êþëÿ òà-
ëåéèíÿ àüëàéàí àíà àù-íàëÿ ÷ÿêäè:
– Îô, ýåòìÿ, ýåòìÿ îðà, îüëóì. Óíóòìà êè, ýþçöìöí èøûüû, áó
ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ìåøÿäÿ àäàìéåéÿíëÿð – ñåùèðáàç àäàìéåéÿíëÿð
ãàð-ãàð ãàéíàøûð âÿ îíëàð èíñàí ãàíû è÷èðëÿð. Ùÿ, îüëóì, áàõ, îí-
ëàð ñàäÿúÿ îëàðàã èíñàí ãàíû è÷èðëÿð, ãàíû áèðáàøà èíñàíûí êÿëëÿñèí-
äÿí ñîðóá è÷èðëÿð... Ýåòìÿ îðà, ýåòìÿ! – Âÿ þç çàâàëëû öðÿéèíè
öçÿðÿê, î, àù-íàëÿ ÷ÿêèð âÿ åëÿ ùåé äåéèðäè: – Îô, ùèññ åëèéèðÿì
êè, ìÿí áèð äàùà ÿçèç áàëàìûí öçöíö ýþðìÿéÿúÿéÿì!
Àíúàã àíàñûíûí éàëâàðûøëàðû Úÿñóð Æîàíû éîëóíäàí ñàõëàéà
áèëìÿäè âÿ ñàáàùûñû ýöíö î, Àüëà, Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä
êÿíäèíè òÿðê åëÿäè. Ùÿìèí î äèâàðäà èñÿ áåëÿ áèð éàçû âàð èäè:

ÄÖÍÉÀÄÀ
ÃÎÐÕÓÑÓÇ-ÙÖÐÊÖÑÖÇ
ÝßÇÈÁ-ÄÎËÀØÀÍ
ÀÄÀÌËÀÐ Ö×ÖÍ
ÝÈÐÈØ ÃÀÄÀÜÀÍÄÛÐ
Àíúàã, Úÿñóð Æîàí áó ñÿòèðëÿðè ùå÷ îõóìàäû äà. Èëê ÿëèíÿ êå-
÷ÿí áèð ñàðìàøûã ñàïëàüûíäàí éàïûøàðàã äèâàðûí öñòöíÿ ÷ûõäû; âÿ
÷îõ ãÿðèáÿäèð êè, íàìÿëóì ñÿáÿáäÿí, ÷îõ ýöìàí êè, ãàëàíûí ýþ-
çÿýþðöíìÿç êåøèê÷èëÿðè äÿ áó èøäÿ îíà êþìÿê åëÿäèëÿð âÿ î,
àñàíëûãëà äèâàðà äûðìàøäû. ×ÿòèíè äèâàðûí öñòöíÿ ÷ûõìàã èäè, ñîíðà
302
èøëÿð ÷îõ àñàíëûãëà ýåòäè. Éåíÿ äÿ õèëàñêàð ñàðìàøûã ñàïëàüû îíóí
êþìÿéèíÿ ÷àòäû âÿ Úÿñóð Æîàí àéàãëàðûíû ìàìûð áàñìûø ñöðöøêÿí
÷ûõûíòûëàðà ãîéàðàã, äèâàðäàí ñöðöøöá äöøäö.
ßòðàôûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðäÿðÿê (êèì áèëèð, áó úÿíýÿëëèêäÿ ùàíñû
áèð áÿäùåéáÿò ýèçëÿíèá âÿ ãÿðèá áèð àäàì ö÷öí ùàíñû ìöÿììàëû
ùîããàëàð ùàçûðëàéûá) Æîàí ìåøÿéÿ ýèðäè.
Èëê áàõûøäà î, äèããÿòè úÿëá åëÿéÿí åëÿ áèð øåé ýþðìÿäè. Ìåøÿ,
àäè áèð ìåøÿ èäè, ùÿð÷ÿíä êè, îíà åëÿ ýÿëäè êè, áóðàäà éàðïàãëàð
÷îõ ñûõäûð. Ýöíÿø îíëàðûí àðàñûíäàí áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ êå÷èðäè, øèá-
éÿ âÿ ìàìûðëàðûí éóìøàã õàëûñûíäà, ÷öðöê ýþáÿëÿê ïàïàãëàðûíäà
âÿ ãóðó ÷ûð-÷ûðïû öçÿðèíäÿ ïàðëàã, ãûçûëà ÷àëàí àääà-áóääà èøûã
çîëàãëàðû ýþðöíöðäö. Òÿõìèíÿí îí áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà, Æîàíûí
ýþçëÿðè – áó éàðûìãàðàíëûüà àëûøàíäà, îíóí ãàðøûñûíäà ãåéðè-àäè
áèð ñÿùíÿ à÷ûëäû: àüàúëàð òÿíáÿë-òÿíáÿë ýÿðíÿøèð, ãóøëàð èñÿ þò-
ìöðäöëÿð, úûü-âûüëà äèìäèêëÿðèíè àéûðàðàã ÿñíÿøèðäèëÿð. Ýöë-
÷è÷ÿêëÿð àëàáÿçÿê áàøëàðûíû éåðÿ ÿéÿðÿê âÿ îò áàëûøëàðûíûí öñòöíÿ
ãîéàðàã ùàâàíû õÿôèô áèð ðàéèùÿ èëÿ äîëäóðìóøäóëàð. ×àéûí ñóëàðû
èñÿ éàìéàøûë ñàùèë áîéó àõàðàã òÿíáÿë-òÿíáÿë äîíãóëäàíûðäû.
Ýþçëÿíèëìÿäÿí Úÿñóð Æîàíû àüûð áèð éóõó ìÿñòëèéè òóòäó – àéàã-
ëàðû âÿ ÿëëÿðè ãûú îëäó, ýþç ãàïàãëàðû ãóðãóøóí êèìè ñöçöëÿðÿê
áèð-áèðèíÿ éàïûøäû. Âÿ áó éóõó ìÿñòëèéèíè þçöíäÿí êÿíàðà ãîâ-
ìàã ö÷öí, î, âàð ýöúö èëÿ ãûøãûðàðàã ìöðýöëÿéÿí ìåøÿéÿ þòêÿì-
þòêÿì ìåéäàí îõóäó:
– Ñèç, åé ìåøÿ ñàêèíëÿðè, úàâàá âåðèí! Áÿëêÿ áóðàäà ùå÷ êèì
éîõäóð? Íÿ ïÿðè, íÿ úèí, íÿ äÿ êè, ôàâí1. Ëöòôÿí, áèð äåéèí ýþðöì,
áó éóõó ùþêìðàíëûüûíà äöøìÿê ö÷öí î äèâàðû àøìàüà äÿéÿðäèìè?!
Î, éàðûìéóõóëó âÿçèééÿòäÿ óçóí-óçàäû éîë ýåòäè. Ýàù ãàáà-
üûíà ÷ûõàí äàøëàðû äûüûðëàòäû, ýàù äà êîëëàðû òÿïèêëÿäè: àõû áèð éîëëà
î, éóõóñóíó ãà÷ûðòìàëû èäè. Íÿùàéÿò, Æîàí ýåíèø âÿ èøûãëû áèð
ìåéäàí÷àéà ýÿëèá ÷ûõäû; áóðà åëÿ èøûãëû èäè êè, îíóí ýþçëÿðè ãà-
ìàøäû – ÷öíêè, ýþçëÿíèëìÿäÿí ìåøÿíèí ãàðàíëûüûíû ïàðëàã ýöíÿø
ÿâÿç åëÿäè.
__________
1
Ô à â í – ìåøÿ ïÿðèñè
303
 Ýþçëÿðèíè à÷àíäà, áåëÿ áèð ãÿòè ãÿíàÿòÿ ýÿëäè êè, áó ìåéäàí-
÷àäàí ìåøÿíèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ èêè éîë ýåäèð, ùÿ, ìÿùç èêè éîë,
åéíèëÿ íàüûëëàðäà îëäóüó êèìè âÿ î, êèíàéÿ èëÿ ýöëöìñÿäè, ÷öíêè,
áàøãà úöð îëà äà áèëìÿçäè. Áèðè, ýåíèø àñôàëò éîë èäè êè, ÷è÷ÿêëÿìèø
áàäàì àüàúëàðûíûí àðàñûíäàí êå÷èðäè, î áèðèñè èñÿ äàø éîë èäè, áó-
ðàíû òèêàí êîëëàðû áàñìûøäû, ýèúèòêÿí âÿ ãàíãàë áèòìèøäè.
“Áàõ áåëÿ, – Æîàí ôèêèðëÿøäè. – Ãàðøûäà èêè éîë âàð – Õåéèð âÿ
Øÿð, – ùàíñûíû èñòÿéèðñÿí ñå÷, ùÿð÷ÿíä êè, ùÿéàòäà åëÿ øåé éîõäóð
êè, Øÿð âÿ Õåéèð àéðû-àéðû éîëëàðëà ýåòñèí. Íÿ åëÿìÿê îëàð, ìÿí
åëÿ áóíó ýþçëÿéèðäèì. Áóíäàí ñîíðà ÿýÿð áóðà ïÿðè òÿøðèô áóéóð-
ìàñà, îíäà ùå÷ íàüûë íàüûë îëìàç êè... Õèëàñêàð ïÿðè, ñåùðëè ÷óáó-
üó îëàí ïÿðè, î ÷óáóã êè, éîëàéðûúûíäà äàéàíàí ïîëèñëÿð îíëàðûí
êþìÿéè èëÿ ñåùðáàçëûã åëèéèðëÿð. Ùÿ! Ãîé, ïÿðè ýÿëñèí – îíñóç áèð
àääûì äà àòàí äåéèëÿì!”.
Âÿ î, èñòåùçàëû òÿáÿññöìöíö ýèçëÿòìÿéÿðÿê ãûøãûðäû:
– Åé, ìåøÿ ïÿðèñè! Ýþðöí ìÿíÿ, ÿçèçèì, ýþðöí ìÿíèì ýþç-
ëÿðèìÿ, öðÿéèìèí ñåâèíúè!
Âÿ áèðäÿí ìåøÿíèí äÿðèíëèéèíäÿí ãÿðèáÿ áèð ìÿõëóã ïåéäà
îëäó; óçàãäàí àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ýÿíú âÿ ýþçÿë áèð ãûçäûð.
Îíóí êöðÿí ñà÷ëàðû áåëèíÿ ãÿäÿð ÷àòûðäû, àëíûíäà èñÿ ö÷ ýöìöø óë-
äóç ïàðûëäàéûðäû. Î, ñàü ÿëèíäÿ ñåùðëè ÷óáóã, ñîë ÿëèíäÿ èñÿ áèð ìèë
òóòìóøäó. Äîíó èñÿ çöìðöä âÿ éàãóòëà áÿçÿíìèøäè âÿ ïëàòèí
àéàããàáû ýåéèíìèøäè, – ìÿùç áó ýåéèìäÿ ïÿðèëÿð áàëà ýåäèðëÿð.
ßââÿë-ÿââÿë Æîàíûí ùåéðÿòäÿí äèëè òóòóëäó. Àíúàã ïÿðè éàõû-
íà ýÿëäèêäÿ, îíóí òÿáÿññöìöíö áèð èíàìñûçëûã ÿâÿç åëÿäè.
– Èêè Éîëóí ïÿðèñè ñÿíñÿí? – î, òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó. – Áèð ïàñ-
ïîðòóíó ýþñòÿð ýþðöì.
– Áÿéÿì ìÿíÿ èíàíìûðñàí? – ïÿðè (ÿýÿð î, ùÿãèãÿòÿí äÿ ïÿðè
èäèñÿ) íàçèê, à÷ûã-àøêàð äÿéèøäèðèëìèø ñÿñëÿ úèéèëäÿäè. Àäÿòÿí
ìàñêàðàä âÿ êàðíàâàëëàðäà öçëÿðèíÿ ìàñêà òàõàí àäàìëàð áåëÿ
úèéèëäÿéèðëÿð. Âÿ éåíè ñîðüó-ñóàëäàí éàõàñûíû ãóðòàðìàã ö÷öí
ÿëàâÿ åëÿäè: – Áÿëè, ìÿí ÷îõ ëàçûìëû ïÿðèéÿì, åëÿ áèð ïÿðè êè, îí-
ñóç ùå÷ áèð íàüûë þòöøÿ áèëìÿç.
– Éàõøû, éàõøû, – Æîàí ìèííÿòëÿ ýöëöìñÿéÿðÿê îíó ñàêèòëÿøäèðäè.
304
 Î þçöíö ýöëìÿêäÿí çîðëà ñàõëàéûðäû. Ýöëìÿéÿ èñÿ ÿñàñû âàð
èäè. ßñëèíäÿ áó ïÿðè, äàùà ÷îõ, ïÿðèéÿ îõøàéûðäû... Ùÿ, ÿëáÿòòÿ, áó
ùå÷ áèð ïÿðè çàä äåéèëäè, àðâàä ïàëòàðû ýåéèíìèø áèð êèøè èäè. Áó òèï
äöéö ïóäðàñûíà ãÿíàÿò åëÿìÿìèøäè, áÿéÿì ÷ÿíÿñèíèí àëòûíäà áèò-
ìèø òöêëÿðè áó éîëëà ýèçëÿòìÿê îëàð, áèð äÿ êè, îíóí éåðèøè äÿ ñÿðò
âÿ ãÿòèééÿòëè èäè. Ùÿëÿ, áóíäàí áàøãà, éàëíûç ãàäûíëàðà õàñ îëàí
íàç-ãÿìçÿ îíäà àëûíìûðäû, îíëàðûí èñÿ áåëÿ íàç-ãÿìçÿñè èñÿ ÿí
àçû ìèí áèð úöð îëóð. Åëÿ, ñà÷ëàðûíûí óúóíó áàðìàãëàðûíà äîëà-
ìàãëàðûíû ýþòöðÿê.
Âÿ ïÿðèíèí õàòèðèíÿ äÿéìÿê èñòÿìÿñÿ äÿ, Úÿñóð Æîàí ãÿù-
ãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö.
– Íÿ åòìÿê îëàð, ìÿíèì áàëàì, áàøãà ÷ûõûø éîëó éîõ èäè, –
ïÿðè þç óçóí äîíóíóí ÿòÿêëÿðèíÿ äîëàøàðàã óòàíà-óòàíà äåäè. –
Îíäà êè, áèçèì Ö÷öíúö Ñåùð Øþáÿñèíèí äÿôòÿðõàíàñûíà çÿíý åëÿ-
äèëÿð âÿ íþâáÿò÷è ïÿðèíè Èêè Éîëóí êÿñèøìÿñèíÿ ÷àüûðäûëàð, îðàäà
òÿðñ êèìè ìÿíäÿí áàøãà ùå÷ êèì éîõ èäè, – ìÿí îðäà õèäìÿò÷è èø-
ëÿéèðÿì, – ùÿ, áèçèì ãàðûìûø ïÿðè åëÿ ÿòèàúûäûð êè, éåð öçöíÿ áå-
ëÿñè ýÿëìÿéèá. Éåë õÿñòÿëèéè äÿ îíó ÿëäÿí ñàëûá, éåðèíäÿí òÿðïÿíÿ
áèëìèð, èø ñòàæû äà éÿãèí êè, áåø ìèí èë îëàð, ùÿòòà áÿëêÿ äÿ ÷îõäóð,
î, èñÿ, ñþç îëà áèëìÿç, íþãñàíñûç èøëÿéèá. Îíà, áó çàâàëëûéà, ÷îõ-
äàí ÿñàñëû òÿìèð ëàçûìäû. Âÿ áóäóð, èíäè ìÿí ýÿëèá áó ìàñêàðàäû
ýþñòÿðèðÿì: áèð äÿ êè, áèçèì Øþáÿíèí íöôóçóíó õèëàñ åòìÿê ëàçûì
èäè. Ýþðöì, Èêè Éîëóí êÿñèøìÿñèíÿ íåúÿ ïÿðè ýþíäÿðìÿéÿ áèëÿð-
ñÿí – âÿ Áàø ñåùðáàç áàøûìûçäà òóðï ÿêÿð, î, çàðàôàò åëÿìÿéè
õîøëàìûð. Îíóí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿ ýþðöì, íåúÿ éåòèðìèðñÿí,
î, ñÿíèí áàøûíà åëÿ îéóí à÷àð êè, äè ýÿë áóíóí ãàáàüûíäà äàéàí.
Éîõ, éàõøûñû áóäó, ôèêèðëÿøäèì, éàõøûñû áóäóð äóðóì þçöì ïÿðè
ïàëòàðû ýåéèíèì. Îíà ýþðÿ äÿ áóðà ýÿëäèì... Àíúàã åëÿ ôèêèðëÿøìÿ
êè, ìÿí ñåùðáàçëûãäà íàøûéàì. Áó áåëÿ äåéèë! Áèðúÿ ùÿðÿêÿòëÿ
ñÿíè ñè÷àíà äþíäÿðìÿê ìÿíèì ÿëèìäÿ ùå÷ áèð øåéäè. Ìÿí, ùÿòòà,
åëÿ åëÿéÿðÿì êè, àüçûìäàí ýöë-÷è÷ÿê òþêöëÿð. Ãóðáàüà áàëàñû äà
... Èñòÿéèðñÿí ýþñòÿðèì?..
– Éîõ, éîõ, ñàü îë, Æîàí îíóí ñþçöíö êÿñäè. Ìÿí ñÿíÿ åëÿ
áåëÿ äÿ èíàíûðàì. Àíúàã, áèð øåéè äÿðê åëèéÿ áèëìèðÿì: ÿýÿð ñÿí
305
ùÿð úöð ñåùðáàçëûã öçðÿ áåëÿ óñòàñàíñà, áÿñ îíäà íÿ ö÷öí þçöíö
ãàäûí åëÿìÿäèí âÿ ýèúáÿñÿð ñà÷ëàðû îëàí áó ïàðèêäÿ áóðà ýÿëäèí?
– Ùÿ, áÿëà áóðàñûíäàäû êè, Ýèçëè Àëÿì Êîíñòèòóòñèéàñûíûí áè-
ðèíúè ïàðàãðàôûíà ýþðÿ àíúàã ýþðêÿì – úàíëû ìÿõëóãàòûí çàùèðè
ýþðêÿìè äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð, îíóí òÿáèÿòè, ìàääè âàðëûüû èñÿ äÿéèø-
ìÿç îëàðàã ãàëìàëûäûð. Õöñóñèëÿ äÿ úèíñèééÿòè. Ñÿíè åðêÿê ïèøèéÿ
÷åâèðìÿê ìÿíèì ö÷öí ñó è÷èìè êèìè àñàí áèð øåéäèð. Ùÿ, ãîðõ-
äóí? – äèøè ïèøèéÿ èñÿ ÷åâèðÿ áèëìÿðÿì.
– Éàõøû ìÿíè ãîðõóòäóüóí áÿñäè, – Æîàí àðòûã äþçìÿäè. – Èíäè
êè ïÿðè ðîëóíó þç öçÿðèíÿ ýþòöðöáñÿí, îíäà þçöíö íåúÿ ëàçûì-
äûñà, åëÿ äÿ àïàð âÿ äå ýþðöì: ìÿí ùàíñû éîëëà ýåäèì? Àñôàëò
éîëëà, éîõñà äàø éîëëà?
– Áèëèðñÿíìè, äîñòóì... Éàõøû éîë õîøáÿõòëèéÿ, ïèñ éîë áÿäáÿõò-
ëèéÿ àïàðûð, – äåéÿ õèäìÿò÷è èçàù åëÿäè âÿ ÿëèíäÿêè ìèëè ãîëòóüóíäà
ýèçëÿòäè, öçöíäÿêè òöêëÿð ýþðöíìÿñèí äåéÿ ïàðèêèíè äöçÿëòäè.
– Àéäûí ìÿñÿëÿäè! ßëáÿòòÿ, ìÿí éàõøû éîëó ñå÷èðÿì, ìÿíèì
éåðèìäÿ êèì îëñà áåëÿ äÿ åëÿéÿðäè, – Úÿñóð Æîàí, åëÿ äÿ áó àëäà-
äûúû ñàäÿëèéÿ èíàíìàéàðàã ãÿðàð âåðäè. – Àíúàã àüûëñûç, éàõóä
ñÿôåù àäàì ïèñ éîëó ñå÷ÿð.
Âÿ î, áàäàì àüàúëàðû ÿêèëìèø éîëëà ýåòìÿê èñòÿéèðäè êè, áèð-
äÿí áó ñàõòà ïÿðè ÿëèíèí àìèðàíÿ ùÿðÿêÿòè èëÿ îíó ñàõëàäû.
– Äàéàí! Ìÿí ýÿðÿê Õîøáÿõòëèê éîëóíóí ýþçÿò÷èñèíÿ õÿáÿð
âåðèì. Ðÿñìèééÿò... àíúàã áóíà ðèàéÿò åòìÿê ëàçûìäû. Áèð äÿãèãÿ
ýþçëÿ.
Î, úèáèíäÿí áèð ýöìöø ìèêðîôîí ÷ûõàðòäû, ÷îõ ýöìàí êè, éà-
õûíëûãäà ýèçëÿíìèø ýþçÿò÷èéÿ ïÿðè äèëèíäÿ íÿ èñÿ äåäè.
– Ùàçûðäûð! – õèäìÿò÷è äàíûøûüûíû áèòèðèá óúàäàí äåäè. – Ñÿíèí
ö÷öí ìàøûí ýþíäÿðèáëÿð. ßëâèäà âÿ õîøáÿõò îë! – Âÿ, àðòûã öçö-
íöí òöêëÿðèíè ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøìàäàí âÿ ïàëòàðûíûí ÿòÿêëÿðèíè
òîããàñûíà êå÷èðÿí áó íàòàðàç àäàì ìåøÿ èëÿ ãà÷ûá ýåòäè.

Æîàíûí ãàðøûñûíà
ñàíêè éåðèí àëòûíäàí
306
 ñöðöúöñöç, ìèíèúèñèç
÷ûõäû ãûçûë àâòîìîáèë.
Èêè ïîëàä ÿë
Ãàëäûðûá áó ýÿíúè, åùòèéàòëà
îòóðäó
éóìøàã îòóðàúàüà.
Ãàïûëàð þç-þçöíÿ áàüëàíäû âÿ ìàøûí éîëà äöøäö. Î, ñààòäà
ñÿêñÿí êèëîìåòð éîë ãÿò åäÿðÿê ó÷óðäó âÿ áèð àíûí è÷ÿðèñèíäÿ
Æîàíû áèð àü ìÿðìÿð ãÿñðÿ ýÿòèðäè. Áó ãÿñð ïÿíúÿðÿñèç íÿùÿíý
áèð êóáäàí èáàðÿò èäè. Àíúàã, ôàñàä äèâàðûíûí áèð éåðèíäÿ áàëàúà
ãàïû éåðè à÷ûëìûøäû. Àñòàíàäà äàø ïëèòÿ öçÿðèíäÿ áîéóí âóðìàã
ö÷öí êþòöê, áàëòà âÿ áèð äÿ àüûð ãûçûë çÿíúèð âàð èäè.
– Áó íÿ äåìÿêäèð? – Æîàí òÿÿúúöáëÿ ñåùðëè àâòîìàøûíäàí
ñîðóøäó.
Àíúàã, ìàøûí äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíó éîëà äöøöðòäö, âèäàëàø-
ìàã ö÷öí ìåõàíèêè ïÿíúÿëÿðèíè éåëëÿäè âÿ òåçëèêëÿ éîõ îëäó.
Åëÿ áó àíäà êóáóí ãàïûñûíäàí èéðÿíú áèð ìÿõëóã ÷ûõäû. Èí-
ñàí? ×îõ ýöìàí êè, åëÿäè êè, âàð. Àíúàã, íÿäÿíñÿ áó ãÿðèáÿ
ìÿõëóãóí áîéíó âóðóëìóøäó, èêè ýþçö ñèíÿñèíäÿ éåðëÿøäèðèëìèø-
äè, ãûðìûçû ÿòëè äîäàãëàðû îëàí àüçû èñÿ ãàðíûíäà èäè. Áó ìÿõëóã
Æîàíà ìöðàúèÿò åëÿéÿðêÿí äîäàãëàðûíäà áèð ýöëöø èôàäÿñè âàð èäè.
– Ñÿíè ýþðöì áöòöí þìðöí áîéó êöòáåéèíëèê âÿ ÿìèí-àìàíëûã
è÷ÿðèñèíäÿ éàøàéàñàí! ßìÿëèééàòà ùàçûðñàí?
– Ùàíñû ÿìÿëèééàòà? – äåéÿ Æîàí ãîðõó è÷èíäÿ ñîðóøäó.
Áàøñûç àäàì, ãàðíûíûí àëòûíäàêû àüçûíäàí ñèãàðûíû ÷ûõàðòìà-
äàí, ìÿüðóð áèð åòèíàñûçëûãëà äåäè:
– Áèçèì òÿëÿáëÿðèìèçè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿí àäàìà òàì õîøáÿõò-
ëèéÿ àïàðàí àñôàëò éîëëà ýåòìÿéÿ èúàçÿ âåðèëìèð, – áóðàéà èñÿ èêè
òÿëÿá äàõèëäèð. Áèðèíúèñè, ñÿí þç àðçóíëà èúàçÿ âåðìÿëèñÿí êè, áîé-
íóíó âóðñóíëàð, – áåëÿ êè, ýÿðÿê ùå÷ íÿ áàðÿäÿ ôèêèðëÿøìÿéÿñÿí
âÿ þç øÿõñè ôèêðèí îëìàñûí: áèð äÿ êè, áèò âÿ ùÿð úöð òÿùëöêÿëè èäå-
éàëàð ýÿçäèðìÿéÿ éåð îëìàñûí. Èêèíúèñè âÿ ñîíóíúóñó: ãîé ñÿíèí
àéàãëàðûíû âÿ ÿëëÿðèíè ãûçûë çÿíúèðëÿ çÿíúèðëÿñèíëÿð.
307
 Î äÿãèãÿ Úÿñóð Æîàíûí òöêëÿðè áèç-áèç îëäó:
– Éîõ, éîõ! Áó ùå÷ âàõò îëà áèëìÿç. Î äÿãèãÿ ýþðöíöð êè, ñÿ-
íèí áàøûí éîõäó!
– Àíúàã áó õûðäà úÿððàùèéÿ ìöäàõèëÿñèíäÿí ñîíðà, – áó åé-
áÿúÿð ìÿõëóã ñîéóããàíëûëûãëà ñþçöíÿ äàâàì åëÿäè, – ñÿí éåðäÿ
ãàëàí áöòöí þìðöíö êåô âÿ ÿìèí-àìàíëûã è÷ÿðèñèíäÿ êå÷èðÿúÿê-
ñÿí. Ùÿð øåé ñÿíèí õèäìÿòèíäÿ îëàúàã, þçö äÿ ïóëñóç-ïàðàñûç.
Ùÿð ùàëäà, áèç áàøñûç àäàìëàð, ãàéüûíûí âÿ ÿçàá-ÿçèééÿòèí íÿ
îëäóüóíó áèëìÿäÿí éàøàéûðûã.
Àíúàã Æîàí èíàäëà äåäèéèíäÿí äþíìöðäö:
– Éîõ, éîõ! Áó ùå÷ âàõò îëà áèëìÿç. Éàõøûñû áóäóð ìÿí áàøãà
éîëëà ýåäèì.
– Ñÿôåù! – áàøñûç êåøèê÷è äîíãóëäàíäû âÿ îíóí ýþçëÿðèíäÿí
àúû ýþç éàøû àõìàüà áàøëàäû. – Àõû, ñÿíèí ö÷öí áåëÿ äàùà éàõøû
îëàð. Áóíäàí ñîíðà àúìàéàúàãñàí, ùå÷ âàõò ãîðõó âÿ òÿùëöêÿ
è÷ÿðèñèíäÿ éàøàìàéàúàãñàí...
– Áóðà áàõ, áèëèðñÿí íÿ âàð?! Áàøñûç ýÿçìÿêäÿíñÿ àú ãàëìà-
üûì éàõøûäûð. Áó áàøûí ìÿíÿ íÿ ãÿäÿð ëàçûì îëäóüóíó ñÿí ùå÷
òÿñÿââöð åëÿéèðñÿí?
– Áîø ñþçäö! Î, ñÿíÿ ãÿòèééÿí ëàçûì äåéèë, – áàøñûç àäàì åòè-
ðàç åëÿäè âÿ Æîàíûí èíàäûíû ñûíäûðìàã ö÷öí éåíè, äàùà ñÿôåù áèð äÿ-
ëèë ýÿòèðäè: – Ùå÷ îëìàñà àéäà èêè äÿôÿ äÿëëÿéÿ ýåòìÿéÿúÿêñÿí.
Àíúàã, Æîàíûí ñèôÿòèíèí äöøäöéö âÿçèééÿòè ýþðäöêäÿ, áó úà-
âàí îüëàíû èíàíäûðìàã ö÷öí äåäè:
– Áèð ÷ûõûø éîëó äà âàð. Äàõèëè Íèçàì Ãàéäàëàðûíûí éöçöíúö
ïàðàãðàôûíûí äþðä ìèí áåø éöç éåòìèø äîããóçóíúó ìàääÿñèíäÿ
äåéèëèð êè, åñòåòèê òÿëÿáëÿðÿ óéüóí îëàðàã, áèçèì áöòöí õàðèúäÿ
îëàí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèìèç (íÿ åòìÿê îëàð, îíëàðûí èøè
áåëÿäèð) õöñóñè öñòöíëöêäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð: áèçèì úÿððàùëàð áó
õîøáÿõòëÿðèí, – áèëèðñÿí áó õöñóñè ùàëäûð, – áîéóíëàðûíû âóðìóð,
àíúàã ñàìàí ÷þïö èëÿ îíëàðûí áåéèíëÿðèíè ñîðóá ÷ûõàðäûðëàð. Áåëÿ
êè, ãûðàãäàí áàõàíäà îíëàðûí áàøû áàøà áÿíçÿéèð. Ìÿñÿëÿí, èíýè-
ëèñëÿð ýþðñöíëÿð êè... Äàéàí ýþðöì, Ùàðà ãà÷ûðñàí? Äàéàí! Ýåò-
ìÿ! Áèð éàõøû-éàõøû ôèêèðëÿø! Áÿä àéàãäà òÿëÿá åëÿ êè, áàøûíû íÿ
308
èëÿ èñÿ ÿâÿç åëÿñèíëÿð. Äåéÿê êè, ãàðïûçëà, éàõóä äà ôóòáîë òîïó
èëÿ, àíúàã ñÿíÿ îíó äà äåéèì êè, áó ùå÷ äÿ ìÿñëÿùÿò äåéèë. Áÿñ
ñÿí, òåííèñ òîïó ùàããûíäà íÿ ôèêèðëÿøèðñÿí? Ìÿíèì ôèêðèìúÿ áó,
ãÿää-ãàìÿòëè âÿ ãÿøÿíý àäàìëàðà äàùà ÷îõ éàðàøûð... Ùàðà áåëÿ
ýåäèðñÿí? Òÿëÿñìÿ! Ãóëàã àñ!!
Àíúàã, Úÿñóð Æîàí àðòûã óçàãäà èäè... Î, òÿôàõöð ùèññè èëÿ ÷èéèí-
ëÿðè öñòöíäÿ áàøûíûí âàðëûüûíû ùèññ åëÿéÿðÿê ñöðÿòëÿ âÿ èíàìëà èðÿ-
ëèëÿéèðäè. Âÿ íÿùàéÿò, éåíÿ äÿ ùÿìèí î èøûãëû ìåéäàí÷àéà ýÿëäèê-
äÿ î, òÿðÿääöä åëÿìÿäÿí ãàíãàë âÿ äèýÿð ìöäùèø êîëëàðëà þðòöëìöø
éîëó ñå÷äè. Âÿ áóíóíëà äà áöòöí ìåøÿ ÿùëèíÿ ìåéäàí îõóäó:
– Áèëèðÿì, ñèç ìÿíè òÿãèá åëÿéÿúÿêñèíèç, ýþçëÿðèìè ÷ûõàðäà-
úàãñûíûç, ãóëàãëàðûìû êÿñÿúÿêñèíèç, ìÿíè ãóðáàüàéà, éàðàñàéà,
ùþðöì÷ÿéÿ, ùÿð øåéÿ ÷åâèðÿúÿêñèíèç! Àíúàã, àíä è÷èðÿì, ìÿí
ùå÷ âàõò ñèçèí ñàéàã îëìàéàúàüàì. Îëìàéàúàüàì, ÷öíêè, ìÿí
áóíó èñòÿìèðÿì.
Âÿ Æîàí ñÿðò, òèêàíëû Áÿäáÿõòëèê éîëó èëÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Âÿ
î, áóíäàí ñîíðà þç ãîðõó ùèññèíè ýèçëÿòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè, ÷öíêè,
ÿñë úÿñàðÿò äÿ åëÿ áóíäàäûð. ßñë èíñàíûí ÿñë úÿñàðÿòè.

309
 ÛÛ ÔßÑÈË

ÎÍ ßËËÈ ÀÜÀÚ
Úÿñóð Æîàí áèð àçúà éîë ýåòìèøäè âÿ áèðäÿí òÿÿúúöá è÷èíäÿ
ýþðäö êè, Áÿäáÿõòëèê éîëóíà ñÿïÿëÿíìèø äàøëàð, ùå÷ äÿ àäè, çè-
éàíñûç ãÿíáÿðëÿð äåéèë. Áóðàíûí äàøëàðûíûí ÷ÿíÿëÿðè âÿ èòè äèøëÿðè
øàããûëäàéàí èðè àüûçëàðû âàð èäè. Áþéöê äàøëàðûí äèøëÿðè áþéöê, êè-
÷èê äàøëàðûí äèøëÿðè èñÿ êè÷èê èäè. ßí áþéöê äàøëàð, – àììà îíó äà
äåéèì êè, áóíëàð àðòûã äàø éîõ, ÿìÿëëè-áàøëû ñûëäûðûì ãàéàëàð èäè,
– äèøëÿðèíè åëÿ ãûúûðäàäûðäû êè, îíëàðäàí íÿùÿíý ôèëëÿð áåëÿ ÷ÿêè-
íÿðäè âÿ áó êþïÿê äèøëÿð èñòÿíèëÿí àí ôèêðÿ äàëìûø éîë÷óíóí
àéàãëàðûíäàí éàïûøìàüà ùàçûð èäè. Àäè ÷àéëàã äàøëàðû þç õûðäà ñè-
÷àí äèøëÿðè èëÿ éîðóëìàäàí íÿ èñÿ ÷åéíÿéèðäè âÿ î çàìàí êè,
Úÿñóð Æîàíûí äàáàíûíû ãàïìàüà íàèë îëóðäóëàð, îíëàð ãàíà áóëàí-
ìûø ÿòëè äîäàãëàðûíû ëÿççÿòëÿ éàëàéûðäûëàð.
Úÿñóð Æîàí áèð, éàõóä èêè ñààò ãåéðè-àäè ÿçàáëàð ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ
àäàì äèøëÿéÿí éîëëà ýåòäè. Àíúàã, ùå÷ áèðúÿ äàìúû äà þçöíöí
øÿí ìÿðäàíÿëèéèíè èòèðìÿäè.
– Äèøëÿéèí, öðÿéèíèç èñòÿéÿí ãÿäÿð äèøëÿéèí, – ÿçàá ÷ÿêäèéèíè
ùå÷ êèì äóéìàñûí äåéÿ î, èêðàù èôàäÿ åëÿéÿí òÿáÿññöìëÿ äåäè:
– Áàøñûç ãàëìàãäàíñà, àéàãñûç ãàëìàã éàõøûäû.
Âÿ áó ãÿíàÿòëÿ î, ÷ÿêäèéè ÿçàáëàðà äþçöðäö êè, íÿùàéÿò, äàø-
ëàð äèøëÿìÿéè äàéàíäûðäûëàð: ñûíàã ö÷öí àéðûëìûø âàõò ãóðòàðäû.
– Óô!
Î äÿãèãÿ úàíû ðàùàòëàíäû, àðòûã ùå÷ êèì Úÿñóð Æîàíû äèäèøäèð-
ìèðäè âÿ î, äÿðèíäÿí êþêñ þòöðÿðÿê ìèí èëëèê þìðö îëàí áèð ïàëûä
àüàúûíûí àëòûíäà, èðè áèð äàøûí öñòöíäÿ îòóðäó. Î, ýöëöìñÿéÿðÿê
äàøû ùÿäÿëÿäè:
– Áóðà áàõ, áàëàúà, äèøëÿìÿê ôèêðèíÿ äöøìÿ ùà!
310
 Þç ãÿëÿáÿñèíäÿí âÿúäÿ ýÿëÿí Æîàí áó ãîúà àüàúûí êþëýÿñèí-
äÿ éåðèíè ðàùàòëàäû. Î, ãàíà áóëàøìûø àéàãëàðûíû éàõûíëûãäà àõàí
÷àéäà éóäó, äèäèëìèø àéàããàáûëàðûíû áèð òÿùÿð ñàùìàíà ñàëäû.
Ëàêèí ñàêèò ôàñèëÿ óçóí ñöðìÿäè. Î, òÿçÿúÿ éîëà äöøìÿéÿ ùà-
çûðëàøûðäû êè, áîüàçûíäàí áåø êîáóä, ñîéóã áàðìàã éàïûøäû âÿ
õèðòäÿéèíè áîüìàüà áàøëàäû.
Ùèðñèíäÿí àëûøûá-éàíàí Æîàí, ãÿçÿáëÿ áóíäàí úàíûíû ãóðòàð-
ìàüà ÷àëûøäû; íåúÿ îëóðñà-îëñóí áó áÿäùåéáÿò ãåéðè-èíñàíè ÿëëÿ-
ðèí úàéíàãëû áàðìàãëàðûíäàí õèëàñ îëìàã ëàçûì èäè. Àíúàã áó áàð-
ìàãëàð îíóí õèðòäÿéèíè ýåòäèêúÿ äàùà áÿðê ñûõûðäû.
– Áóðàõ ìÿíè! Áóðàõ!
Æîàí íÿ ãÿäÿð úèääè-úÿùäëÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðäèñÿ, áó
ðÿùìñèç áàðìàãëàð îíó äàùà áÿðê áîüóðäó. Îíäà î, òàêòèêàíû äÿ-
éèøìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè.
Æîàí ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿäè, ùÿðÿêÿòñèç îëàðàã ùàâàäàí àñûëû
ãàëäû âÿ ýöìàí åëÿäè êè, ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿìÿêëÿ, îíó áîüàí
ÿëèí ãÿçÿáèíè ñîéóäà áèëÿð. Áó áåëÿ äÿ îëäó. Áàðìàãëàð áîøàëäû
âÿ Úÿñóð Æîàí éåðèí öçÿðèíäÿ éåëëÿíÿðÿê, íÿùàéÿò, þç ÿçàáêåøèíè
ýþðÿ áèëäè. Áó, àëòûíäà îòóðäóüó ùÿìèí î ïàëûä èäè. Ïàëûäûí îí éî-
üóí áóäàüû âàð èäè âÿ áó áóäàãëàð èíñàí ÿëëÿðèíÿ îõøàéûðäû âÿ ùÿð
áèðèíäÿ äÿ áåø ÿéðè-öéðö úàéíàãëû áàðìàã âàð èäè.
– Àé ñÿôåù, ñÿí áóðàéà íèéÿ ýÿëèáñÿí? – Æîàíûí ýþçöíöí îäó-
íó àëìàã ö÷öí, îíà èêè òóòàðëû øèëëÿ èëèøäèðÿí áó áÿäùåéáÿò ñÿñëÿí-
äè: – Ôèêèðëÿøèðñÿí êè, ñÿí ùÿãèãÿòÿí äÿ õîøáÿõò îëà áèëÿðñÿí?
Áàõ, èíäè ïàéûíû àëàðñàí!
Âÿ ùîï... Î, ãàìàðëàéàðàã Æîàíû ãàìàðëàäû âÿ çàâàëëû ýÿíú
ýþéÿ ó÷äó. Áèð, èêè, ö÷... éåääè... îí... Ïàëûä æîíãëéîð ìÿùàðÿòè èëÿ
Æîàíû áóëóäëàðûí àëòûíà ãÿäÿð òóëëàéûðäû âÿ áöòöí ãîíøóëóãäàêû
àüàúëàð áó ÷åâèê ôîêóñ÷óíó àëãûøëàéûðäû. Éàðïàãëàð ÿñÿí êöëÿéèí
ñÿñèíÿ ñÿñ âåðÿðÿê øÿí-øÿí õûøûëäàéûðäû. Éîë êÿíàðûíäà îëàí äàø-
ëàðûí èñÿ ýöëìÿêäÿí ãàðûíëàðû úûðûëûðäû. Ùÿòòà, ãàø-ãàáàãëû ñûëäû-
ðûì ãàéà – î, ÿëäÿí äöøìöø ãîúàéà áÿíçÿéèðäè âÿ äèøñèç àüçû èëÿ
ñàõñû ãÿëéàí ÷ÿêèðäè, – þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè âÿ àëäûüû ëÿççÿò-
äÿí ïûããûëäàäû.
311
 Áó ñèðê íþìðÿñèíè áàøà âóðàí ïàëûä Æîàíû éåðÿ ãîéäó êè, áèð
àç þçöíÿ ýÿëñèí, áóíóíëà áåëÿ, þç øèêàðûíû åëÿ ùåé îí áóäàüû èëÿ
ùÿäÿëÿéèðäè.
Íÿùàéÿò êè, úàâàí îüëàí ãÿääèíè äöçÿëòäè, áèð-èêè ìöàëèúÿ ýèì-
íàñòèêà ùÿðÿêÿòè åëÿäè, ïåéñÿðèíèí òÿðèíè ñèëäè, ÷èéèíëÿðèíè äèê òóòàðàã
îõóìàüà áàøëàäû, îíóí ñÿñè úÿñàðÿòëè âÿ ýóð ÷ûõûðäû, àíúàã ÿñëèíÿ
ãàëñà, î þçöíö ÷îõ ïèñ ùèññ åëÿéèðäè âÿ ùå÷ îõóìàã èñòÿìèðäè.
– Ñÿí ùÿëÿ úÿñàðÿò åëÿéèá îõóéóðñàí äà? – ïàëûä úûðûëäàäû
– Õåéèð îëà, àé ñÿôåù, ñÿí íÿéÿ áåëÿ ñåâèíèðñÿí?!
– Ìÿí îíà ýþðÿ îõóéóðàì êè, þçöìö õîøáÿõò ùèññ åëÿéèðÿì,
Ïàëûä àüà, äàùà íÿ åëÿéÿ áèëÿðÿì êè? – Úÿñóð Æîàí êîáóäëóãëà
úàâàá âåðäè. – Ñèç íàùàã éåðÿ åëÿ ùåñàá åëÿéèðñèíèç êè, ìÿíèì
õîøáÿõòëèéèì âÿ éà áÿäáÿõòëèéèì àíúàã ñèçäÿí, ñèçèí áó ñûðòûã
ùÿðÿêÿòëÿðèíèçäÿí, øûëòàãëûãëàðûíûçäàí, ÿìðëÿðèíèçäÿí âÿ åòèðàçëà-
ðûíûçäàí àñûëûäûð.
– Ùÿ, áåëÿ äå. Éàõøû, áèç èíäè áàõàðûã, áó áåëÿäèð, éà áåëÿ äå-
éèë, – àüàú èñòåùçà èëÿ úûðûëäàäû. Áèðúÿ î ãàëûð êè, ìÿí þç îí áóäà-
üûìäàêû áàðìàã-ãàíñîðàíëàðûìû èøÿ ñàëûì, îíäà îíëàð ñÿíèí ñîí
äàìëàñûíà ãÿäÿð áöòöí ãàíûíû ñîðàðëàð... Âÿ éàõóä äà äóðóì îí
ãóéðóãëó ãàì÷ûéà ÷åâðèëèì – ñÿíèí äÿðèíè ñîéóì... Îíäà ñÿí
áàøãà úöð îõóéàðñàí... Àììà éîõ. Éàõøûñû áóäóð, ìÿí ñÿíè ôóò-
áîë òîïó êèìè îéíàäûì. Áàõ, áó ÿñë òàìàøà îëàúàã.
Âÿ áó áÿäùåéáÿò ìÿõëóã éåíÿ Æîàíû òóòäó, ãàíðûëàðàã îíó
éàõûíëûüûíäàêû àüàúà òóëëàäû, î äà þç íþâáÿñèíäÿ îíó þç ãîíøó-
ëóüóíäàêû àüàúà àòäû. Âÿ éåíÿ âÿ éåíÿ...
Úàâàí îüëàí ùàâàäà ó÷à-ó÷à áèð ÷îõ êèëîìåòð ìÿñàôÿ ãÿò
åëÿäè âÿ îíó ñöìöêäÿí âÿ ÿòäÿí èáàðÿò îëàí áèð òîï êèìè àüàúëàð
áèð-áèðèëÿðèíÿ àòûðäûëàð, áó îéóí ùÿì äàøëàðû, ùÿì äÿ ýöëìÿêäÿí
óüóíóá ýåäÿí àüàú-ôóòáîë÷óëàðû ÿìÿëëè-áàøëû ÿéëÿíäèðèðäè.
Ýþçÿýþðöíìÿç ìåùèí-ùàêèìèí ôèòèíäÿí ñîíðà Æîàíûí ÿçàá-
ëàðû áèòäè:
– Éàõøû, áó ýöí ö÷öí áÿñäè. Òîïó àòûí âÿ áèðáàøà äóø ãÿáóë
åëÿìÿéÿ ýåäèí!
Àüàúëàð ùÿìèí àí áó ÿìðè éåðèíÿ éåòèðäèëÿð. Îíëàð Æîàíû áèð
êÿíàðà àòäûëàð âÿ ñÿõàâÿòëè áóëóäëàðäàí òþêöëÿí èñòè éàüûøûí àëòûí-
312
äà ùÿçç àëàðàã, ìàéêà âÿ òóìàíëàðûíû ÷ûõàðäà-÷ûõàðäà Éàõøû
Ñàüëàìëûã âàäèñèíÿ ýåòäèëÿð.
Áó âàõò çàâàëëû Úÿñóð Æîàí òàìàìèëÿ éóõóëó âÿçèééÿòäÿ, ùÿì
äÿ ñöìöêëÿðèíÿ êèìè ÿçàá ÷ÿêìèø ùàëäà, áèðáàøà éåðèí öñòöíäÿ
óçàíäû âÿ ýþçëÿðèíè éóìäó. Òèêàíëû àéûïÿíúÿñè âÿ ãàíãàëäàí
îëàí éàòàüûíäà ìöðýöëÿéÿðÿê ìûçûëäàíäû: “Ìÿí ëàï ÿñë ñåùðáàç
îëäóì êè!”.
Éóõó Æîàíà éåíè ãöââÿ âåðäè, àíúàã îéàíäûãäàí ñîíðà î, åëÿ
áèð äÿùøÿòëè àúëûã ùèññ åëÿäè êè, áöòöí éåð öçöíö ýÿìèðìÿéÿ âÿ
áóëóäëàðà ùöúóì åëÿìÿéÿ ùàçûð èäè.
Ýþçëÿðèíè ñÿìàéà äèêäèêäÿ, î, êèíàéÿ èëÿ ãóðóëäàéàí áèð àü
ýþéÿð÷èí ýþðäö:
– Ýþçëÿðèíè íèéÿ ìÿíÿ çèëëÿéèáñÿí? Ìÿíäÿí ýþçÿë áèð ñóï ÷û-
õàðäû, åëÿ äåéèëìè? Ýþðöðÿì êè, ñÿí ñÿôåù àäàì äåéèëñÿí. Àüçûíà
áàðìàã ãîéìàã îëìàç, äèøëÿéÿðñÿí. – Âÿ ãóø ýöëäö.
Æîàíû äà ýöëìÿê òóòäó, àíúàã áóíó áöðóçÿ âåðìÿäè; àú ýþçëÿðè
èëÿ ÿòðàôû íÿçÿðäÿí êå÷èðÿðÿê, áèçèì ãÿùðÿìàí àúýþçëöêëÿ éå-
ìÿëè áèð øåé àõòàðäû âÿ íÿùàéÿò êè, Éàøûë Ëåùìÿ ýþëöíöí î áèðè
ñàùèëèíäÿ íàðûíú âÿ ïîðòàüàë áàüûíû ýþðäö; óçàãäàí àäàìà åëÿ
ýÿëèðäè êè, áó ÷îõ áþéöê áèð áàüäû.
Ýþë ñÿí äåéÿí åëÿ äÿ ýåíèø äåéèëäè, àúëûã èñÿ äþçöëìÿç äÿðÿ-
úÿäÿ Æîàíà ÿçàá âåðèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ, áèð àí äà îëñóí áåëÿ òÿðÿä-
äöä åëÿìÿäÿí, î, ïàëòàðûíû ñîéóíäó, áèð áàüëàìà äöçÿëäèá áàøû-
íûí öñòöíäÿ òóòäó, ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí àðçóëàäûüû áàüà ýåäèá ÷ûõà-
úàüûíà øöáùÿ åëÿìÿäÿí, åùòèéàòëà éàøûë ðÿíýëè ëèëëè ñóéà ýèðäè.
Àíúàã àüëàñûüìàç áèð ùàäèñÿ áàø âåðäè: î áèðè ñàùèëèí òàìàì
éàõûíäà îëìàñûíà âÿ Æîàíûí ñöðÿòëÿ âÿ úàíè-äèëäÿí öçìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã, îðàéà ãÿäÿð îëàí ìÿñàôÿ àçàëìûðäû: ýþë óçàíûðäû!
Ãóðóéà ÷àòìàã ö÷öí î, ñîí ãöââÿñè èëÿ öçöðäö. Àíúàã äþðä áèð
òÿðÿô ñó, éàëíûç ñó èäè. Ýåòäèêúÿ ñàùèë îíäàí óçàãëàøûðäû!
– Ìþúöçÿéÿ áèð áàõ! Áåëÿ ÷ûõûð êè, ìÿí ðåçèí ýþëÿ äöøìö-
øÿì?! – Òÿíýíÿôÿñ ùàëäà Úÿñóð Æîàí äîíãóëäàíäû.
Ùå÷ áèð âÿúùëÿ ýåðè ÷ÿêèëìÿê îëìàç – Æîàíûí äÿéèøèëìÿç ãà-
íóíó áåëÿ èäè âÿ î áó ñûíàüà äà äþçìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Ñàùèë,
313
äåìÿê îëàð êè, ýþçäÿí èòäè, úàâàí îüëàí èñÿ åëÿ ùåé öçöð, öçöðäö.
Î þçöíÿ, þç ýöúöíÿ ñîí äÿðÿúÿ ÷îõ èíàíûðäû âÿ ÿìèí èäè êè,
èðàäÿñè îíó ãÿëÿáÿéÿ àïàðàúàã...
– Åé, øåéòàí öðÿêëè! Ñÿí ÿââÿë-àõûð àüëàéàúàãñàí, éà éîõ!
– àüçû êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ äàëüà îíó äþéÿúëÿäè. Ùàíñûñà
áàëàúà áèð áàëûã ùèðñëÿíäè âÿ éàâàøúà ìûçûëäàíäû:
– Éàõøû, áó íÿ äåìÿêäèð. Àõû áåëÿ îëà áèëìÿç, ñÿí ìÿíèì âÿ
ðÿôèãÿëÿðèìèí ñàêèòëèéèíè ïîçóðñàí, ðàùàò ìöðýöëÿìÿéÿ èìêàí
âåðìèðñÿí, ñóéó òàìàì éåðèíäÿí îéíàäûðñàí. Äè ñóéóí äèáèíÿ
ýåòñÿíÿ, àé áÿäáÿõò!
Àðàáèð ñóéà ãîíàí ãàüàéû ýèçëèí-ýèçëèí Æîàíû äèëÿ òóòàðàã
äåéèðäè:
– Ýåðèéÿ öç! Àüëà! Ùþíêöð! Éàðäûì äèëÿ! Àõû ñÿí áÿäáÿõòëèê
éîëó èëÿ ýåäèðñÿí. Åëÿ èñÿ, íÿ ö÷öí þçöíö õîøáÿõò àäàì êèìè
ýþñòÿðèðñÿí âÿ íÿ ö÷öí öçöíäÿ åëÿ áèð ýþðêÿì âàð êè, ñàíêè
áÿõòèíÿ áþéöê áèð óäóø äöøöá?
Ìöäðèê áàéãóø – îíóí áàøûíäà êåøèø ïàïàüû âàð èäè, ýþçëÿðèíè
èñÿ ïÿðäÿ þðòìöøäö, åëÿ îíà ýþðÿ äÿ î, ýåúÿ âàõòëàðû, ýþç-ýþçö
ýþðìÿéÿí ãàðàíëûãäà ó÷óðäó, – Æîàíûí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Ïîðòàüàë éåìÿê èñòÿéèðñÿí? Åëÿ èñÿ ìÿíèì ìÿñëÿùÿòèìÿ
ãóëàã àñ, þçöíö áèúëèéÿ âóð. Þçöíö åëÿ ýþñòÿð êè, ýóéà äÿùøÿòëè
äÿðÿúÿäÿ ÿçàá ÷ÿêèðñÿí. Ðèéàêàð îë. Éàëàí äàíûø. Ïîðòàüàë èñòÿ,
ìöãÿääÿñ Èñà õàòèðèíÿ ñÿäÿãÿ äèëÿ. Éàõøû, àõìàã îëìà, áèðúÿ
äàìúû äà îëñà àüëà!
Àíúàã Úÿñóð Æîàí áó ìÿñëÿùÿòè ðÿää åëÿäè âÿ þçöíö òîïëà-
éàðàã âàð ýöúö èëÿ îõóìàüà áàøëàäû. Âÿ îíóí úèíýèëòèëè âÿ ìÿð-
äàíÿ ñÿñè ñóéóí ãÿçÿáèíè ñîéóòäó. Äàëüàëàð ñàêèòëÿøäè, ùàé-êöé
éàòäû. Ñàíêè ùàíñûñà áèð ÿëèí èøàðÿñè èëÿ ýþëöí öçÿðèíäÿí ÿñÿí êö-
ëÿéèí ãÿçÿáè ðÿùìäèëëèêëÿ ÿâÿç îëóíàí éöíýöë áèð íÿôÿñÿ äþíäö.
Áèð-èêè äÿôÿ ãîëóíó àòìàãëà Æîàí ñàùèëÿ ÷àòäû âÿ ãûçûëû ðÿíýëè
ìåéâÿëÿðëÿ þðòöëìöø ïîðòàüàë áàüûíà äöøäö.
Àéäûí ìÿñÿëÿäè êè, Æîàí íÿôÿñèíè äÿðìÿäÿí, äÿëè êèìè îíëàð-
ëà ìåéâÿ äÿðìÿê àðçóñó èëÿ ãàðøûñûíà ÷ûõàí èëê àüàúûí öñòöíÿ
úóìäó. Àíúàã, áÿäàùÿòÿí, ñàíêè ñåùðëè ÷óáóüóí ùþêìö èëÿ ïîð-
314
òàüàëëàð êè÷èëìÿéÿ áàøëàäû, íîõóä áîéäà îëäó, éóõàðûéà ãàëõäû âÿ
– áîì! – ãóëàãáàòûðûúû ýóðóëòó èëÿ ïàðòëàäûëàð.
Ìþùêÿì äèëõîð îëàðàã âÿ éåíè-éåíè ñöðïðèçëÿðäÿí åùòèéàò
åëÿéÿðÿê, Úÿñóð Æîàí áàøãà áèð àüàúà éàõûíëàøäû. Áó äÿôÿ ïîðòà-
üàëëàð ýþéÿ ó÷ìàäû. Îíëàð ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø áàëàúà áàøëàðà
÷åâðèëäèëÿð âÿ îíà äèëëÿðèíè ÷ûõàðòäûëàð.
– ßââÿëêè çàðàôàò äàùà àüûëëû èäè, – Æîàí äåäè. Âÿ íàðûíú àüà-
úûíà äîüðó ýåòäè êè, áÿëêÿ ùàíñûñà õÿéàëà äàëìûø áèð íàðûíúû äÿðÿ
áèëäè. Àíúàã, ùÿëÿ áó ùàðàñûäû! Îíó ýþðäöêäÿ, ìåéâÿëÿð ñàíêè
ðåçèí òîïëàð êèìè àüàúäàí òþêöëìÿéÿ âÿ äþðä áèð òÿðÿôÿ ñÿïÿëÿí-
ìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Áåëÿ îëäóãäà, ñîí äÿôÿ áÿõòèíè ñûíàìàã ö÷öí Úÿñóð Æîàí áàð-
ìàãëàðûíûí óúóíäà äþðäöíúö àüàúà éàõûíëàøìàüà áàøëàäû. Ùåéùàò!
Ñàíêè, áèð-áèðèëÿðè èëÿ ñþçëÿøèáëÿðìèø êèìè, ïîðòàüàë âÿ íàðûíúëàð
êè÷èúèê ìàâè ãàíàäëàðûíû à÷àðàã áóëóäëàðûí àëòûíà ãÿäÿð ó÷äóëàð.
Æîàí áèð àíëûüà þç àúëûüûíû óíóäóá, ýþçëÿðèíè áó ìÿôòóíåäèúè
òàìàøàéà, áó ãàíàäëû øàðëàðà çèëëÿäè.
Ìÿôòóíëóãëà ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðàðàã äèëëÿíäè:
– Ñÿíè òÿáðèê åëÿéèðÿì, åé ãÿääàð ñåùðáàç! Òÿáðèê åëÿéèðÿì
âÿ ìÿíèì ùÿéàòûìäà îëàí áó ÿí ýþçÿë, ÿí ïàðëàã âÿ óíóäóëìàç
äÿãèãÿëÿð ö÷öí ñÿíÿ öðÿêäÿí ìèííÿòäàðëûüûìû áèëäèðèðÿì. Àí-
úàã, èíäè ãóëàã àñ, ýþð ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì. Ìÿíè ðàùàò áóðàõ. Þç
ùîããàëàðûíû éûüûøäûð! Áÿñäèð! Ãàðøûìà ÷ûõàðòäûüûí ìàíåÿëÿðè äÿô
åëÿìÿê ìÿíèì ö÷öí õîøáÿõòëèê îëäóüóíó áÿéÿì ñÿí ùÿëÿ äÿ
áàøà äöøìÿéèáñÿí. Áàøãà àäàìëàðà ÿçàá âåð. Åøèäèðñÿí! Ýåò áàø-
ãà àäàìëàðà ÿçàá âåð!
Úÿñóð Æîàí ñóñäó, åëÿ î àí äà ùèññ åëÿäè êè, îíóí áÿäÿíè ãó-
ðóéóð, äàìàðëàðûíäà ãàí äîíóð. Î, äþíìÿê èñòÿäè, áàúàðìàäû.
ßëëÿðèíè àøàüû ñàëìàã èñòÿäè – ìöìêöí îëìàäû! Àéàüûíûí áèðèíè
ýþòöðöá, î áèðèíè ãîéìàã èñòÿäè, ùàðà òÿðïÿíèð! Åëÿ áèë êè, ñèðëè
êþêëÿð îíó òîðïàüà éàïûøäûðûðäû.
Àíúàã, ùàíñûñà áèð ãóø Æîàíûí áàøûíäà éóâà ãóðìàüà áàøëàäû-
üû âàõò, áó úàâàí îüëàí èíàíäû êè, î, àüàú îëóá.

315
 ÛÛÛ ÔßÑÈË

ÁÖËËÓÐ ÒßÏß
“ßí ïèñè äÿ îäóð êè, ìÿí éåðèìäÿí òÿðïÿíÿ áèëìèðÿì”, –
ÿñë èôëèú îëìóø àäàì êèìè òàìàìèëÿ äèëè òóòóëìàüà âÿ
ùÿðÿêÿòñèç ãàëìàüà ìÿùêóì îëóíìóø Æîàí ôèêèðëÿøäè;
ñåùðëè êöëÿéèí éàðäûìû îëìàäàí î, ùå÷ áàðìàüûíû äà
òÿðïÿòìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëäè. Ùÿëÿ öñòÿëèê, î, òàìàì ëöò
äàéàíìûøäû, éàüûøäàí âÿ ýöíÿøäÿí îíó ùå÷ íÿ
ãîðóìóðäó.
– Áàøà äöøÿ áèëìèðÿì áó àüàúëàð âÿ êîëëàð íÿ ö÷öí ÿéèíëÿðèíÿ
ïàëòàð ýåéèíìèðëÿð. Éàõøû îëàðäû êè, îíëàðà øàëâàð, ïåíúÿê, åíëè
éàõàëûãëû êþéíÿê âÿ ãàëñòóê, êðàõìàëëû éàõàëûã ýåéèíäèðÿñÿí, –
öçöúö ãûø ýåúÿñèíè áèð òÿùÿð ãûñàëòìàã ö÷öí î, äöøöíúÿëÿðÿ äàëäû.
– Êèìèí åòèðàç åòìÿéÿ úÿñàðÿòè ÷àòàð äåñèí êè, Àëåíòåæîäà ýåéèíè-
ëÿí ïëàø ïàëûäà éàðàøìàç, êå÷è éóíóíäàí òîõóíìóø ïàïàã èñÿ ôûñ-
òûüûí áàøûíà îëìàç? Éàõóä, øàáàëûäà éóí ýþäÿêúÿ íåúÿ? Áÿñ øàì
àüàúû, ÿçÿìÿòëè, ãÿää-ãàìÿòëè øàì àüàúû, ìÿí îíëàðû ìàòÿì
ëèáàñû îëàí ôðàêñûç âÿ ñèëèíäðñèç ùå÷ òÿñÿââöðöìÿ áåëÿ ýÿòèðÿ áèë-
ìèðÿì. Áÿñ ìÿí? Áÿäáÿõòëèéÿ áèð áàõ!.. – Âÿ î, ãÿìëè-ãÿìëè
êþêñ þòöðÿðÿê ñþçöíö éåêóíëàøäûðäû: ãîé ìÿíÿ ñó êå÷èðòìÿéÿí
ïëàø âåðñèíëÿð, î, ùÿð-ùàëäà ìÿíè ñîéóãäÿéìÿäÿí ãîðóéàð.
Àììà, Æîàíûí íàðàçûëûüûíà òÿêúÿ áåëÿ ëöò-öðéàí îëìàñû ñÿ-
áÿá îëìàäû. Ùÿð áèð éåíè ýöí îíà àúû ýþçëÿíèëìÿçëèêëÿð ýÿòèðäè.
Áèð ýöí ñÿùÿð ýþëìÿ÷ÿíèí ãàðà ýöçýöñöíäÿ î þç ÿêñèíè ýþðäö
âÿ èíàíäû êè, îíóí áÿäÿíèíèí òöêëÿðè åéçÿí éàøûë éàðïàãëàðà áÿí-
çÿéèð âÿ îíëàð äóðìàäàí àðòûðäû.
– Äÿëëÿéÿ ýåòñÿéäèì éàõøû îëàðäû, – Æîàí õûðûëäàéàðàã àðçó
åëÿäè. Áó úöð ïîåòèê ñà÷ëà àäàì ãàáàüûíà ÷ûõìàã àéûáäû.
316
 Àììà, àäàìû äÿëè åëÿéÿí äþçöëìÿç ãàøûíìà Æîàíû òóòäóãäà,
îíóí ùàëû ëàï ïèñëÿøäè.
“Ýþðöíöð ìÿí ãûçûëúà õÿñòÿëèéèíÿ òóòìóøàì, éàõóä äà ÷è÷ÿê
÷ûõàðòìûøàì...” – ãàøûíà áèëìÿäèéèíäÿí ëàï öìèäñèçëèéÿ ãàïûëàí
Æîàí ôèêèðëÿøäè.
Ñàáàùûñû ýöí èñÿ îíóí áöòöí áÿäÿíè, ÿëëÿðè, àéàãëàðû, áàøû, äî-
äàãëàðû âÿ áóðíó ñàéñûç-ùåñàáñûç õîðàëàðëà þðòöëäö. Íÿ åëÿìÿê
îëàð, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ÿçàá ÷ÿêìÿëè îëäó, àõû éàõûíëûãäà îíóí
éàðàëàðûíû éóéà áèëÿúÿê âÿ îíëàðûí öñòöíÿ èñòè øèðÿäÿ èñëàäûëìûø àüàú
ãàáûüûíäàí ùàçûðëàíìûø ìÿëùÿì ãîéà áèëÿúÿê òÿáèá-àüàú éîõ èäè.
Áó úöçàìëû éàðàëàð Æîàíû õöñóñè ãöââÿ èëÿ ÿëäÿí ñàëàí çàìàí,
îíóí éàíûíäàí áèð úöò ýÿíú – àøèã-ìÿøóã êå÷èðäè.
– Áàõ, ýþð íÿ ýþçÿë àüàúäûð! Áàøäàí – áàøà ÷è÷ÿê è÷èíäÿäè...
Íÿ ýþçÿë äÿ ÿòðè ýÿëèð!
Úÿñóð Æîàí ùèðñèíäÿí àç ãàëäû áîüóëñóí:
– Éîõ áèð, ñèç ùÿëÿ áèðúÿ áó ñÿôåùëÿðÿ áàõûí âÿ ëÿççÿò àëûí!
Áàøãàñûíûí äÿðäè áóíëàðûí ùå÷ âåúèíÿ äÿ äåéèë. Îíëàð ùÿëÿ ìÿíèì
éàðàëàðûìäàí âÿúäÿ äÿ ýÿëèðëÿð. Áàøäàí-áàøà ÷è÷ÿê è÷èíäÿäèð äå-
éèðñèíèç? Áåëÿ ÷è÷ÿê à÷ìàüû ñèçÿ äÿ àðçóëàéûðàì. Ñèçèí áÿäÿíè-
íèçäÿ éöçëÿðëÿ áåëÿ äÿðèí éàðûãëàð éàðàíñàéäû, ñèç áàøãà úöð ìàù-
íûëàð îõóéàðäûç.
Àíúàã àøèãëÿð – àüàú Æîàíûí ÿçàáëàðû îíëàðûí íÿ âåúèíÿ èäè,
– îíóí áóäàãëàðûíûí êþëýÿñèíäÿ éåðëÿðèíè ðàùàòëàäûëàð âÿ êÿíàð
àäàìëàðûí ãóëàãëàðû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ñþçëÿðëÿ áèð-áèðèëÿ-
ðèíÿ õîø ñþçëÿð äåìÿéÿ âÿ åùòèðàñ àòÿøè è÷èíäÿ ÿáÿäè ìÿùÿááÿòëÿ
áèð-áèðèëÿðèíè ñåâÿúÿêëÿðèíÿ àíä è÷äèëÿð âÿ áó àíäû ÿáÿäèëÿøäèð-
ìÿê ö÷öí Úÿñóð Æîàíûí áàëäûðûíäà è÷èíäÿí îõ êå÷ÿí èêè öðÿê
øÿêëè ÷ÿêäèëÿð.
– Ìÿíèì áèðúÿ áó òàòóèðîâêàì ÷àòìûðäû! – Úÿñóð Æîàí ùèðñ-
ëÿíäè, òÿçÿ êÿñèëìèø éàðûãëàðäàí åéçÿí ãàí êèìè øèðÿ àõìàüà áàø-
ëàäû. – Ãóøëàð ìÿíèì áó áÿçÿéèìè ýþðöá äîéóíúà ýöëÿúÿêëÿð. Áó
àøèãëÿð äÿ ÿúëàôäûëàð ùà!
Âÿ î, àäàìëàðûí áàøà äöøìÿäèéè áèð äèëäÿ, õöñóñè àüàú äèëèíäÿ
êöëÿéÿ ìöðàúèÿò åëÿäè:
317
 – Ñåíéîð Êöëÿê, çÿùìÿò îëìàñà – ëàï áþéöê áóäàãëàðûìäàí
áèðèíè ñûíäûð âÿ ìÿí áó àüûëñûçëàðûí áàøûíû ïàðòëàäûì.
Àíúàã ñåíéîð Êöëÿê þçöíöí ýþçÿýþðöíìÿç òÿééàðÿñèíäÿ
ó÷àðàã, ùå÷ îíóí òÿðÿôèíÿ äþíöá áàõìàäû äà. Âÿ Úÿñóð Æîàí, áå-
ëÿúÿ, áàüûí ýèðÿúÿéèíäÿ ëöò-öðéàí âÿ éàëãûç ùàëäà ÿëëÿðèíè ýþéÿ
ãàëäûðäû, áÿäÿíè èñÿ áàøäàí-áàøà, íÿäÿíñÿ àäàìëàðûí ÷è÷ÿê àä-
ëàíäûðäûãëàðû ãàíëû õîðàëàðëà äîëó âÿçèééÿòäÿ ãàëäû.
Íåúÿ îëäóñà, åëÿ ùÿìèí î ùÿôòÿ, Úÿñóð Æîàí, ãîíøó ìåøÿäÿí
áàëàúà áèð ãûçûí àòûëûá äöøÿ-äöøÿ âÿ ãà÷à-ãà÷à ýÿëäèéèíè ýþðäö.
Îíóí àüàïïàã ãàð êèìè äÿðèñè, ãûçûëû ãûüûëúûìëàð ñà÷àí éàøûë ýþç-
ëÿðè âàð èäè, ñà÷ëàðû èñÿ áàë ðÿíýèíäÿ èäè. Î, ìîðóã éûüìàüà ýåò-
ìèøäè, èíäè äÿ äîëó ñÿáÿòëÿ ãàéûäûðäû.
– Íÿ ýþçÿë àüàúäûð! Ìÿíÿ éåëëÿíúÿê ö÷öí áåëÿ àüàú ëàçûì-
äûð! – Î, ñåâèíúÿê äåäè.
Âÿ î, éöíýöë, ñàíêè ãóø êèìè, Úÿñóð Æîàíûí áàøûíà äûðìàøäû
âÿ îíóí ÿëëÿðèíÿ áèð êÿíäèð áàüëàäû. Áàõ, áóäóð, éåëëÿíúÿê ùàçûð-
äû: éóõàðû-àøàüû, éóõàðû-àøàüû, ùÿð äÿôÿ äÿ ãîðõóñóíäàí ãûçúûüà-
çûí öðÿéè äîíóðäó, àíúàã î, ýöëöìñöíöðäö âÿ Æîàíû îíóí ìîðóã
øèðÿñèíäÿí ãàðàëìûø äîäàãëàðû ôÿðÿùëÿíäèðèðäè.
ßââÿëúÿ, “çîðÿí-àüàú” áó ÿéëÿíúÿäÿí ùèðñëÿíèðäè. Ýåòäèêúÿ
êÿíäèð îíóí áÿäÿíèíè êÿñèð âÿ äÿðèñèíè ñîéóðäó. Àíúàã, éàâàø-
éàâàø Úÿñóð Æîàí õîø ñèôÿòè âÿ áàë ðÿíýèíäÿ ñà÷ëàðû îëàí áó íÿð-
ìÿ-íàçèê ãûçà àëûøäû âÿ îíà åëÿ áàüëàíäû êè, áèð ýöí ýÿëìÿñÿéäè
î, ãÿì-ãöññÿäÿí ãóðóéàðäû. Æîàí àðà âåðìÿäÿí ñÿðýÿðäàí ñÿð-
÷ÿéÿ äåéèðäè:
– Ìÿíèì ÿâÿçèìÿ îíóíëà äàíûø. Îíà õîø ñàáàù àðçóëà. Äå êè,
éàøûë øëéàïàñû îíà ÷îõ éàðàøûð.
Àíúàã, äÿúÿë ñÿð÷ÿ Æîàíûí êîìïëèìåíòëÿðèíè îíà ÷àòäûðìûðäû;
î, èñòåùçàëû-èñòåùçàëû ýöëöðäö âÿ òåç-òåç äÿ áèÿäÿá øÿêèëäÿ áàë
ðÿíýëè ñà÷ëàðû îëàí áó ãûçûí øëéàïàñûíû áàòûðûðäû.
Ïàéûçûí ýèðìÿéè èëÿ ãûçúûüàç éîõ îëäó âÿ Úÿñóð Æîàí åëÿ êÿ-
äÿðëÿíäè êè, îíóí ñà÷-éàðïàãëàðû òþêöëìÿéÿ áàøëàäû.
Âÿ èíäè î, ãÿìëè âÿ êå÷ÿë âÿçèééÿòäÿ äàéàíìûøäû. Âÿ áàë
ðÿíýëè ñàúëàðû îëàí ãûçûí ùàðàäà éàøàäûüûíû ùå÷ âàõò þéðÿíÿ áèë-
318
ìÿéÿúÿéèíè ãÿò åëÿäèêäÿ, Úÿñóð Æîàí àüëàìàüà áàøëàäû, ýþç éàø-
ëàðûíû èñÿ ùÿð äÿôÿ îíà ñÿùÿð øåùè âåðèðäè.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö, ùàðàäàíñà ýþçëÿíèëìÿäÿí îíóí ãàðøûñûíäà
áàøûíäà ãûðìûçû ïàïàüû îëàí åíëèêöðÿê âÿ àéäûí ýþçëö áèð ãîúà
ïåéäà îëäó. Îíóí òîããàñûíäà áàëòà âàð èäè. Î, óçóí-óçàäû áó
àüàúû ñåéð åëÿäè âÿ óúàäàí äåäè:
– Øöáùÿñèç. Áó îäóð, Úÿñóð Æîàíäû.
Úàâàí îüëàí èñòÿäè òÿñäèãëÿñèí êè, áó ùÿãèãÿòÿí äÿ áåëÿäèð, î,
ùÿãèãÿòÿí äÿ Úÿñóð Æîàíäû, àíúàã êöëÿê ñÿíè òÿðïÿòìèðñÿ, ýÿë
ýþðöì íåúÿ äàíûøûðñàí.
– Çàâàëëû! Ñÿí êè, ùå÷ áèð êÿëìÿ äÿ êÿñÿ áèëìèðñÿí. Àíúàã,
÷è÷ÿêëÿðèí äèëèíäÿ – îíëàðûí äèëè áèçÿ ìÿëóìäóð – áèç áèð-áèðèìèçëÿ
äàíûøà áèëÿðèê. Áèð àç ýþçëÿ, ìÿí áó ñààò ñÿíÿ àüûç äöçÿëäèì.
Áèð ýþç ãûðïûìûíäà ãîúà èòè áàëòàñû èëÿ àüàúûí ãàáûüû öçÿðèíäÿ
äîäàãëàð, äàìàã, äèë, äèøëÿð, áèð ñþçëÿ àüûç ö÷öí íÿ ëàçûìäûðñà ùÿð
øåé äöçÿëòäè – îíà áèð àüûç à÷äû.
– Áàõ áåëÿ, èíäè öðÿéèí íÿ ãÿäÿð èñòÿéèð äàíûø.
Æîàí ñåâèíúèíäÿí òèòðÿäè – íÿùàéÿò êè, î, ñöêóò áóõîâëàðûíäàí
õèëàñ îëäó. Îíóí ëèôëè äîäàãëàðû ÷ÿòèíëèêëÿ òÿðïÿíäè âÿ î, àüàú ñÿñè
èëÿ äîíãóëäàíäû:
– Áÿëè. Ìÿí ùÿãèãÿòÿí äÿ Úÿñóð Æîàíàì. Ìÿêðëè ñåùðáàç
ìÿíè ñåùðëÿéèá.
– Ìÿí áóíó ÷îõ éàõøû áèëèðÿì, äîñòóì. Âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè,
îíóí ñÿíè ÿââÿëêè úèëäèíÿ ãàéòàðìàã ôèêðè éîõäóð.
– Äîüðóäàíìû ìÿí ùÿìèøÿëèê áóðàäà ãàëàúàüàì? – Æîàí
äÿùøÿòÿ ýÿëäè.
– Ùÿìèøÿëèê... ßýÿð àíúàã...
Ãîúà à÷ûã-àøêàð òÿðÿääöä åëÿéèðäè.
– ßýÿð àíúàã íÿ?! – Æîàí òÿøâèøëÿ ñîðóøäó.
– ßýÿð ñÿí ìÿíèìëÿ áèð ðàçûëûüà ýÿëñÿí... – ãîúà úàâàá âåð-
ìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè.
– Ùÿ, øöáùÿñèç! Ñÿí ùÿëÿ ñîðóøóðñàí äà! – Æîàí îíóí òÿçÿ
àüàú ñÿñèíèí èìêàí âåðäèéè ãÿäÿð, ÿí èíàíäûðûúû øÿêèëäÿ äåäè. Âÿ
ãîúàíûí íÿ äåéÿúÿéèíè ýþçëÿéÿðÿê ñóñäó.
319
 – Æîàí, ñÿí áèëèðñÿí ìÿí êèìÿì?
– Ìÿí ùàðàäàí áèëÿ áèëÿðÿì, Ãûðìûçû Ïàïàã Ãîúàñàí.
– Ìÿí áàë ðÿíýëè ñà÷û îëàí ãûçûí àòàñûéàì.
– Äîüðóäàíìû?! Ùÿ, î, íåúÿäè? Îíà íÿ îëóá? – Úÿñóð Æîàí
òÿøâèøëÿ ñîðóøäó: îíóí ñåâèìëè äîñòóíóí áàøûíà íÿ èø ýÿëäèéèíè
þéðÿíìÿéÿ òÿëÿñäè, – àõû î, áöòöí éàçû âÿ éàéû îíóí öðÿéèíèí
ñåâèíúè îëìóøäó.
– Î, éàòàüà äöøöá, õÿñòÿëÿíèá, âÿçèééÿòè ÷îõ àüûðäû. Áöëëóð
òÿïÿäÿ îëàí ñàðàéà ýåòìÿéèí íþâáÿñè èíäè äÿ îíà ÷àòûá, î ëÿíÿòÿ
ýÿëìèø ñàðàéà, îðàéà èñÿ
ÿýÿð ñÿí îðàéà äöøñÿí
ýåðèéÿ éîë òàïìàéàúàãñàí, –

ãîúà ãÿìëè-ãÿìëè ñþçöíö áèòèðäè âÿ îíóí ãîúà ýþçëÿðè éàøàðäû.

Î, Æîàíà èçàù åëÿäè:
– Áöòöí èíñàíëàð, ñÿíÿ äÿ ìÿëóì îëäóüó êèìè, ÿââÿë-àõûð áó
ñàðàéà ýåäèðëÿð. Àíúàã ìÿíèì ãûçûì åëÿ ýÿíú âÿ ýþçÿëäèð êè,
ìÿí ùå÷ òÿñÿââöð åëÿéÿ áèëìèðÿì êè, îíó ÿáÿäèëèê èòèðÿúÿì.
– Ùÿ, áó äÿùøÿòäè... Àíúàã, áèð äå ýþðöì, ìÿí îíóí ö÷öí íÿ
åëÿéÿ áèëÿðÿì? Íåúÿ êþìÿê åëÿéèì, îíó áó áÿëàäàí íåúÿ õèëàñ
åëÿéèì? – Úÿñóð Æîàí ýþç éàøëàðû êèìè ãóðó éàðïàãëàðûíû òþêäö –
àõû àüàúëàð äà àüëàéûðëàð – âÿ òÿøâèøëÿ ñîðóøäó.
– Òàëåéèíè îíóíëà äÿéèø âÿ îíóí ÿâÿçèíÿ Áöëëóð òÿïÿäÿ îëàí
ñàðàéà ýåò, – ãûðìûçû ïàïàã êèøè îíà òÿêëèô åëÿäè.
Úÿñóð Æîàí áèð àíäà îëñóí ôèêèðëÿøìÿäÿí ðàçû îëäó:
– Ìÿí ñÿíèí ãóëëóüóíäà ùàçûðàì, ãîúàúûüàç, ñÿíèí öðÿéèí íÿ
èñòÿéèðñÿ, ìÿí ùàçûðàì. Áàøûì ÷ûõìûð, ìÿí ñÿíÿ íÿ êþìÿêëèê
åëÿéÿ áèëÿðÿì, àíúàã áèðúÿ áó ÿñàðÿòäÿí, äèðè-äèðè, þçö äÿ àéàã
öñòÿ áàñäûðûëäûüûì áó ìÿçàðäàí õèëàñ îëìàã õàòèðèíÿ ìÿí ùÿð
øÿðòÿ ðàçûéàì. Ìÿí éåíèäÿí àäàì îëìàã èñòÿéèðÿì, ìÿí éåìÿê,
è÷ìÿê, ùÿðÿêÿò åëÿìÿê, ìàéàëëàã àøìàã èñòÿéèðÿì, áöòöí áàøãà
àäàìëàð êèìè, àüëûìà ýÿëÿí ùÿð áèð øåéè åëÿìÿê èñòÿéèðÿì, áàøà
äöøöðñÿí? Ìÿíÿ èíàíà áèëÿðñÿí, ñÿí íÿ ÿìð åëÿñÿí, ìÿí îíëàðûí
ùàìûñûíû éåðèíÿ éåòèðÿúÿì.
320
 – Ñàü îë, Úÿñóð Æîàí, ÷îõ ñàü îë, – ãîúà ñåâèíäè âÿ ñåâèíúäÿí
îíóí àéäûí ýþçëÿðè äàùà äà àéäûíëàøäû. Èíäè èñÿ, ÿýÿð åòèðàç åëÿ-
ìèðñÿíñÿ, ýÿë ìÿí ñÿíèí ñåùðèíè ñûíäûðûì.
– Äàéàí! Æîàí îíó äàéàíäûðäû. – Éàõøû áÿñ áó Áöëëóð òÿïÿäÿ
îëàí ñàðàéäà êèì éàøàéûð?
– Àü ÿæäàùà.

Ùÿð êÿñ áàõñà ÿýÿð áèðúÿ éîë îíà,

Äàéàíàð öðÿéè, þìðö ÷àòàð ñîíà, –

áàë ðÿíýëè ñà÷ëàðû îëàí ãûçûí àòàñû õÿáÿðäàðëûã åëÿäè.

– Íÿ äÿõëè âàð. ßââÿëúÿ ñÿí ìÿíè áó áÿëàäàí ãóðòàð, ñîíðà-
ñûíà áàõàðûã.
Âÿ Úÿñóð Æîàí òèëñèìèíèí ñûíäûðûëìàñûíäà ãàðøûëàøàúàüû ãà÷ûë-
ìàç ÿçàáëàðà äþçìÿéÿ ùàçûðëàøäû. Áó èñÿ îíóíëà áàøëàäû êè, ãîúà
îíóí éàëàí÷û àüçûíà áèð ïàç ÷àëäû âÿ îíóí äèøëÿðèíè, äèëèíè, äàìà-
üûíû âÿ äîäàãëàðûíû ìÿùâ åëÿäè. Ñîíðà î, áàëòàñû èëÿ áó ìþúöçÿ-
àüàúà áèð íå÷ÿ çÿðáÿ âóðäó âÿ îíó òÿïÿäÿí äûðíàüûíà êèìè èêè
éåðÿ áþëäö.
Âÿ, òåçëèêëÿ, ìåéâÿ áàüûíûí éàíûíäà áþéöê áèð îäóí ãàëàüû
éàðàíäû. Ãîúà ùàðàäàíñà áèð àðàáà âÿ éóõóëó áèð éàáû òàïäû, áó
îäóíó àðàáàéà éöêëÿäè âÿ éîëà äöøäö.
Åâäÿ î, õèäìÿò÷èëÿðÿ òàïøûðäû êè, îäóíó ìÿòáÿõÿ äàøûñûíëàð,
þçö èñÿ îúàüûí áàøûíäà ÷þìáÿëèá îòóðäó, ñîáàíûí îäóíà ýöú âåðäè
âÿ èñòèëèê èñòè áîø éåðÿ èòìÿñèí äåéÿ, öñòöíÿ øàáàëûä áèøèðìÿê
ö÷öí äÿìèð ïàð÷àñû ãîéäó.
Âÿ óçóí-óçàäû áó ñîáàäà, áèçèì ãÿùðÿìàíûí áÿäÿíèíèí
ïàð÷àëàðû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ãûçûíäû âÿ ãîúà áó çàìàí íÿçàðÿò
åëÿéèðäè êè, ùàíñûñà áèð îäóí ïàð÷àñû – Æîàíûí áþéðÿêëÿðè, äàëàüû,
ãàðà úèéÿðè, öðÿéè, áàüûðñàãëàðû âÿ éàõóä ìÿäÿñè îúàãäàí ãûðàüà
äöøìÿñèí.
Úÿñóð Æîàí àëîâ äèëèíäÿ ÷àããûëäàäûüû âàõò, ãîúàúûüàç ñåâèí-
úèíäÿí àëûøûá-éàíàðàã, ÿëëÿðèíè îúàüûí öñòöíäÿ ãûçäûðûð âÿ äîäà-
üûíûí àëòûíäà áó ñåùðëè ñþçëÿðè òÿêðàð åëÿéèðäè:
321
 Íàíàé-íàé-íàíàé, íàíàé-íàé-íàíàé
Òöñòö, ñÿí òåç ó÷ áó áîðó èëÿ

Õöñóñèëÿ äÿ Úÿñóð Æîàí ÿââÿë-ÿââÿë ôèêèðëÿøÿíäÿ êè, îíóí èñ-

òèñèíÿ øàáàëûä áèøèðèðëÿð, äþçöëìÿç äÿðÿúÿäÿ ÿçàá ÷ÿêèðäè. Àíúàã
îíó, áèðäÿí-áèðÿ îíà éöíýöëëöê ýÿòèðÿí òÿÿúúöáëö âÿ ãåéðè-
ìöÿééÿí áèð àçàäëûã ùèññè áöðöäö... Àíúàã áó âàõò Àüàúûí úèñ-
ìèíèí éàíàðàã êöëÿ ãàðûøäûüûíû áàøà äöøäö, àììà Úÿñóð Æîàíûí
ÿñë áÿäÿíè èñÿ îäóí òîïàñûíûí öñòöíÿ ãàëõàí òöñòö èäè. Áó àü òöñòö
ñîáàíûí áîðóñóíäàí òÿìèç ùàâàéà ÷ûõäûãúà áÿðêèéèðäè âÿ áó òöñòö
òîïàëàðû èíñàí áÿäÿíè øÿêëèíÿ äöøöðäö.
Áåëÿúÿ, øàáàëûäëàðûí áèøäèéè âàõò, Úÿñóð Æîàí äà àäàì îëóðäó.
Åëÿ êè, Úÿñóð Æîàí ÿââÿëêè úèëäèíÿ äöøäö, î, ñöðöøÿðÿê åâèí äà-
ìûíäàí éåðÿ åíìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã, ùå÷ íÿ àëûíìàäû. Âÿ, èíñàí
îëìàüûí àüûð éöêöíö þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿðÿê î, èíñàí òÿëÿáàòëàðûíûí
ùàìûñûíû ùèññ åëÿäè. Î, ðàùàòúà áèð êÿíàðäà éàòìàã âÿ äèíúÿëìÿê
èñòÿäè. Âÿ Æîàí äàìûí öñòöíäÿ óçàíàðàã, áÿðê éóõóéà ýåòäè...
Äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ î, éóõóäàí îéàíäû, ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè,
àüçûíäà ïèñ áèð òàì ùèññ åëÿäè, ÿñíÿäè, ýþçëÿðèíè îâõàëàäû âÿ áèð-
äÿí ãÿðèáÿ áèð ìÿõëóã ýþðäö. Áó ìÿõëóãóí áÿäÿíèíèí éåðèíäÿ,
öñò òÿðÿôèíäÿ ÷ûõûíòûñû îëàí àëöìèíèóì øàð âàð èäè, áîüàçûíû áàðàìà
ãóðäóíäàí áîðú àëìûøäû, áàøû ö÷êöíú èäè, àéàãëàðûíûí ÿâÿçèíÿ òÿ-
êÿðëÿð, ãóéðóüóíóí ÿâÿçèíÿ ïðîïåëëåð ãîéóëìóøäó.
– Ìèí ìÿíèì áåëèìÿ, éîëà äöøÿê, – ãÿðèáÿ ãóø úèêêèëäÿäè. Î,
ýþðäö êè, Æîàí îíóí çàùèðè ýþðêÿìèíäÿí ãîðõóá, àíúàã áóíà àçà-
úûã äà îëñóí ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè.
– Ùàðà ó÷àã? – î, òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó.
– Íåúÿ ùàðà? Áöëëóð òÿïÿéÿ. Äàùà ùàðà îëàúàã?!
Àíúàã èíäè, Æîàí ãîúà èëÿ îëàí ñþùáÿòèíè õàòûðëàäû âÿ àðòûã
ñîðüó-ñóàëà âàõò ñÿðô åëÿìÿäè. Î, àëöìèíèóì ãóøóí áåëèíäÿ éåðèíè
ðàùàòëàäû âÿ – íÿ îëàð-îëàð äåéèá – éîëà äöøäö.
ßúàèá-ãóø ïÿðëÿðèíè ùÿðëÿòäè, áöçìÿ ñèíêäÿí îëàí ãàíàäëàðûíû
à÷äû âÿ èøûã ñöðÿòè èëÿ ó÷äó.
322
 Îíëàð óçóí-óçàäû øÿùÿðëÿðèí, äÿíèçëÿðèí, áóçëàãëàðûí, ãàð äö-
çÿíýàùëàðûíûí – áèð ñþçëÿ áöòöí éåð êöðÿñèíèí öçÿðèíäÿí ó÷äóëàð
– âÿ íÿùàéÿò, Áöëëóð òÿïÿíèí ÿòÿéèíäÿ éåðÿ åíäèëÿð, áó òÿïÿ èñÿ
ýöíÿø øöàëàðûíûí àëòûíäà ýþçãàìàøäûðûúû øÿêèëäÿ àëûøûá-éàíûðäû.
Òÿïÿíèí çèðâÿñèíäÿ ãÿðèáÿ áèð áèíà âàð èäè. Áó, ïÿíúÿðÿñèç, ãàïû-
ñûç, íàäèð àüëûüà ìàëèê îëàí ñàðàé èäè.
– Áóðàäà Àü ÿæäàùà éàøàéûð, – àëöìèíèóì ãóø ñàðàé òÿðÿôÿ
èøàðÿ åëÿäè.
– Áÿñ îðàéà íåúÿ ýèðìÿê îëàð? – Æîàí ñîðóøäó. – Ìÿíÿ åëÿ
ýÿëèð êè, áó Áöëëóð òÿïÿéÿ ÷ûõìàã âÿ ãàïûñûç ñàðàéà ýèðìÿê åëÿ
äÿ àñàí èø äåéèë.
– Äîüðó äåéèðñÿí, èëê áàõûøäà àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, îðàéà ýèð-
ìÿê ÷ÿòèíäèð, – ãóø êèíàéÿ èëÿ úàâàá âåðäè. – Àíúàã, ñÿí ýþðÿ-
úÿêñÿí êè, îðàéà ýèðìÿê ÷îõ àñàíäûð.
Úÿñóð Æîàíû áó ìöÿììà ÷îõ ìàðàãëàíäûðäû, àíúàã î áó áà-
ðÿäÿ ÷îõ äà ôèêèðëÿøìÿäè âÿ ñîíðà áó ÿúàèá ìÿõëóãäàí úèá ýöç-
ýöñö èñòÿäè. ßúàèá ìÿõëóã òÿêÿðëÿðèíè éåðÿ âóðäó âÿ Úÿñóð Æîà-
íûí úèáèíäÿ àðçóëàäûüû ýöçýö ïåéäà îëäó.
– Èíäè èñÿ, èòèë ýþçëÿðèìäÿí, – äåéÿ î, ãûøãûðäû.
Ìåòàë âàðëûã îíà òàáå îëäó âÿ Úÿñóð Æîàí Áöëëóð òÿïÿíèí ñö-
ðöøêÿí éàìàúûíà ãÿäÿì ãîéäó. Î, òÿïÿíèí ëàï çèðâÿñèíÿ ãàëõìàã
ãÿðàðûíà ýÿëäè, ùÿð÷ÿíä êè, áó îíà öìèäñèç áèð èø êèìè ýþðöíöðäö.
Àíúàã – áó äà áèð ñöðïðèç! – åëÿ êè, Æîàí éàìàúûí ñöðöøêÿí
ñÿòùèíÿ àéàã áàñäû, î, ñàíêè áèð íÿùÿíýèí ÿëè èëÿ éóõàðû àòûëìûø
äàø êèìè ýþéÿ ó÷äó. Áó áàøýèúÿëëÿíäèðèúè ó÷óøäàí ñîíðà, Æîàí
ãàïûñûç, ïÿíúÿðÿñèç ñàðàéûí áàø ôàñàäûíûí ãàáàüûíà äöøäö.
Åëÿ ùÿìèí àí, äàìûí éàðûüûíäàí íÿùÿíý áèð àü âÿ åëàñòèê ÿë
÷ûõäû; î, ÿéèëäè, Æîàíûí ãóðøàüûíäàí éàïûøäû, îíó ñàðàéûí è÷ÿðèñèíÿ
÷ÿêÿðÿê, àü ìÿðìÿðäÿí ïèëëÿêÿíëÿðè îëàí, äàìñûç âÿ óúó-áóúàüû
ýþðöíìÿéÿí áèð àìôèòåàòðûí äöç ìÿðêÿçèíÿ ãîéäó.
Áóðàíûí ùàâàñû òÿçÿ-òÿð ìóñèãè èëÿ äîëìóøäó âÿ ñàíêè î, ñö-
êóòäàí éàðàíûðäû. Ùÿéÿúàíëàíìûø âÿ òÿÿúúöáëÿíìèø Æîàí ÿòðàôûíà
íÿçÿð ñàëäû. Îòóðàúàãëàðäà ùå÷ êèì éîõ èäè. Îíóí ãàðøûñûíäà áþ-
éöê ãàïûëàð âàð èäè âÿ Æîàí áó ãàïûëàðà éàõûíëàøäûãäà, îíëàð þç-
323
áàøûíà òàéáàòàé à÷ûëûðäû, îíëàðû ñàíêè ùàíñûñà ñåùðáàçûí ÿëëÿðè
à÷ûðäû. Äàð âÿ óçóí áèð äÿùëèçÿ ýèðèø à÷ûëäû âÿ Æîàí áóðàéà áàë
ðÿíýëè ñàúëàðû îëàí ãûçû ÿâÿç åëÿìÿéÿ ýÿëäèéèíè áèëñÿ äÿ, éåíÿ äÿ
ñàðàéûí ñàùèáèíè àõòàðìàüà éîëëàíäû.
Àíúàã, ÿáÿñ éåðÿ!
Ùÿð ùàëäà î, éîëóíó àçìûø áèð àäàì êèìè, îòàãäàí-îòàüà,
äÿùëèçäÿí-äÿùëèçÿ êå÷ÿðÿê ñàðàéäà ýÿçèá-äîëàøäû, àíúàã ùå÷ êè-
ìÿ ðàñò ýÿëìÿäè. Áóðàäà ùå÷ áèð úàíëû ìÿõëóã éîõ èäè. Ùå÷ êèì,
éåðëè-äèáëè ùå÷ êèì. Úÿñóð Æîàí åëÿ ùàçûðëàøûðäû êè, àõòàðûøû äà-
éàíäûðñûí, áèðäÿí è÷ ùÿéÿòèí äàâàðûíäà áèð éàçû ýþðäö:

ÌÖÃßÄÄßÑ ÒÞÂËß
Ìàðàã õàòèðèíÿ, Æîàí ãàïûíû à÷äû âÿ ïëàòèí äèâàðëàðû âÿ áöëëóð
äþøÿìÿñè îëàí ýåíèø áèð îòàã ýþðäö. Îòàüûí óçàã êöíúöíäÿ íÿ-
ùÿíý áèð ãàðà àò ýöìöø àõóðäà ãûçûëû ðÿíýëè îò ýþâøÿéèðäè. Îíóí
áàøûíûí öñòöíäÿí áöðöíú ìèñìàðäàí óçóí äÿñòÿéè îëàí íÿùÿíý
áèð êÿðÿíòè àñûëìûøäû. Äàëüàëû éàëû îëàí áó ãàðà àëîâ ðÿíýëè àò ýþ-
ðÿñÿí êèìÿ ìÿõñóñ èäè? Áÿëêÿ åëÿ Àü ÿæäàùàíûí þçöíÿ? Áÿñ áó
Àü ÿæäàùà þçö íÿ êàðÿäèð? Áÿëêÿ, åëÿ àõèðÿò äöíéàñûíäàí áó Àü
ñàðàéà ýÿëÿí çöëìÿò ùàêèìèíèí þçöäö?
Ýþçëÿíèëìÿäÿí, êèìèíñÿ ñÿñè îíóí äöøöíúÿëÿðèíè êÿñäè:
– Ñÿí áóðàäà íÿ åëÿéèðñÿí?
Î, ùÿìèí äÿãèãÿ ãûðìûçû ïàïàãëû ãîúàíûí ñþçëÿðèíè õàòûðëàäû:

Ùÿð êÿñ áàõñà ÿýÿð áèðúÿ éîë îíà,

Äàéàíàð öðÿéè, þìðö òåç ÷àòàð ñîíà, –

âÿ ýåðè äþíìÿäÿí úàâàá âåðäè:

– Ìÿí Úÿñóð Æîàíàì âÿ áóðàéà áàë ðÿíýëè ñà÷ëàðû îëàí ãûçûí
éåðèíÿ ýÿëìèøÿì.
Þçö èñÿ åùìàëúà úèáèíäÿí ýöçýöñöíö ÷ûõàðòäû êè, ñàðàéûí ñà-
ùèáèíÿ áàõñûí. ßêñèíÿ, Æîàí ýöçýöäÿ áàøûíäà áÿíþâøÿ ÷ÿëÿíýè
îëàí ãÿää-ãàìÿòëè âÿ ýþçÿë éóíàí àëëàùûíû ýþðäö.
324
 – Ñÿí éÿãèí êè, Àü ÿæäàùà äåéèëñÿí?! – Î, òÿÿúúöáëÿ ìûçûëäàíäû.
– ßëáÿòòÿ êè, éîõ, – àëëàù ýöëöìñÿäè. – Ìÿí ãÿòèééÿí îíà îõ-
øàìûðàì. ßæäàùà þç äÿðèñèíäÿí, þç ÿçÿëÿëÿðèíäÿí âÿ þç ãàíûíäàí
àçàä îëóá. Îíóí àíúàã àü áîéà èëÿ ðÿíýëÿíìèø ñêåëåòè ãàëûá. Î,
ùÿääèíäÿí àðòûã þç çàùèðè ýþðêÿìèíèí ãàéüûñûíà ãàëûð âÿ åëÿ îíà
ýþðÿ äÿ þç êÿëëÿñèíè äöéö ïóäðàñû èëÿ ïóäðàëàéûð.
– Ìÿí îíóíëà äàíûøà áèëÿðÿììè? – Æîàí ñîðóøäó.
– Õåéèð. Èíäè î, åâäÿ éîõäóð. Î, îâäàäûð.
– Áÿñ îíóí àäû íÿäèð?
– Áÿéÿì áèëìèðñÿí? Áó ÿëàùÿçðÿò Þëöì õàíûìäûð.
Úÿñóð Æîàí ãîðõóñóíäàí ëàï áöçöøäö.
– Íåúÿ? Þëöì?! Äåìÿëè ìÿí Þëöìöí ñàðàéûíäàéàì?!
Àü ïàð÷à êèìè ðÿíýè àüàðìûø ùàëäà î, Þëöìöí îâäàí åâÿ
ãàéûäàúàüû âàõòà êèìè áó ñàðàéäàí íåúÿ ÷ûõàúàüûíû ýþòöð-ãîé
åëÿìÿéÿ áàøëàäû.
– Áÿñ íÿ ö÷öí î, îâà àòñûç âÿ êÿðÿíòèñèç ýåäèá? – î, àëëàùäàí
ñîðóøäó âÿ îíóí áàøûíäà ãà÷ìàã ïëàíû éàðàíäû.
– Àòñûç âÿ êÿðÿíòèñèç?.. Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí! Îíóí àðòûã áåëÿ
øåéëÿðÿ åùòèéàúû éîõäóð. Î, èíäè òåéô ïóëåìéîòó îëàí ãàðà òÿééà-
ðÿéÿ öñòöíëöê âåðèð.
– Ñÿí äÿ áóðàäà éàøàéûðñàí?
– Õåéð, õåéð. Ìÿí ãîíàã ýÿëìèøÿì. Ùÿðäÿí áèð áóðà òÿøðèô
áóéóðóðàì êè, Þëöì õàíûìëà áèð-èêè êÿëëÿ ÷àé è÷èì. Ìÿíèì ãîúà
àòûì, äöçìö äåéèðÿì? – Î, ãàðà àòûíûí ãàëûí éàëûíû ñûüàëëàéàðàã
äåäè: – Çàâàëëû àò! Ýöíÿø ö÷öí, òÿìèç ùàâà ö÷öí äàðûõûáñàí!
×îõäàíäûð êè, ñÿíè àõóðóíäàí ÷ûõàðòìàéûáëàð!
– Ýþçëÿíèëìÿäÿí Úÿñóð Æîàí ôöðñÿò òàïäû âÿ áèð ñû÷ðàéûøëà
àòûí áåëèíÿ ìèíäè. Ñàü ÿëè èëÿ þëöì äÿðéàçûíû òóòäó, ñîë ÿëè èëÿ èñÿ
àòûí éàëûíäàí éàïûøäû.
– Éîëäàí ÷ÿêèë! – Î, ãûøãûðäû.
Àíúàã àëëàù îíó äàéàíäûðìàã áàðÿäÿ ùå÷ ôèêèðëÿøìèðäè äÿ.
ßêñèíÿ Æîàíûí ùàëûíà àúûéûðäû.
– Ãà÷, íÿ ãÿäÿð êè, Þëöì õàíûì ýÿëìÿéèá, òåç îë àðàäàí ÷ûõ.
– Àõû ñÿí êèìñÿí? – Æîàí àíúàã áóíó äåìÿéÿ ìàúàë òàïäû.
325
 Áó âàõò àò áþéöê áèð ñû÷ðàéûø åëÿäè, åâèí äàìûíû éàðäû, ýþéëÿðèí
àëòûíà ãàëõäû âÿ Úÿñóð Æîàí àðòûã îíóí âåðäèéè úàâàáû åøèòìÿäè.
Îíóí ãóëàãëàðûíà ùàíñûñà ãåéðè-ìöÿééÿí ãûðûã-ãûðûã ñÿñëÿð ýÿëèð-
äè: éà “ìÿùÿááÿò”, éà äà êè, “àüðû”, ÿìÿëëè-áàøëû àéûðà áèëìÿäè.
Áó çàìàí èñÿ àò àðòûã Áöëëóð òÿïÿäÿí åíìèøäè âÿ óúñóç-áó-
úàãñûç òàõûë ÿêèëìèø áèð òàðëà èëÿ äþðäíàëà ÷àïûðäû.
Áè÷èí÷èëÿð òÿøâèøëÿ äåéèðäèëÿð:
– Áàõ, îäóð – Þëöì éåíÿ ãàðà àòûíû ìèíèá! Áàõûí, î, Þëöì-
äöð! Ýþðÿñÿí êèìèí âàõòû ÷àòûá, êèìè þçö èëÿ àïàðàúàã?
Âÿ Úÿñóð Æîàí Àü ÿæäàùàíûí þëöì äÿðéàçû èëÿ áöòöí òàõûëû
áè÷äè. Áó àäàìëàðà îíóí úàâàáû áåëÿ îëäó.

326
 Û ÔßÑÈË

ÃÀÍÀÄËÛ ÃÐÀÌÌÎÔÎÍ
Ñåâèíú äîëó óüóëòó äöçÿíýàùû áàøûíà ýþòöðäö. ×îõñàéëû àüûç-
ëàðäàí ñÿñëÿð ýÿëäè:
– Þëöì áèçÿ êþìÿê åëÿäè! Þëöì áèçÿ êþìÿê åëÿäè! Àíúàã àò
ùèðñëÿíäè, Æîàíû áåëèíäÿí éåðÿ òóëëàäû âÿ èêè äÿôÿ äûðíàãëàðûíû éå-
ðÿ âóðäó. Éåð ýóðóëòó èëÿ èêè éåðÿ àéðûëäû, îðàäàí ãàðà àëîâ ÷ûõäû
âÿ àò éåðàëòû äöíéàäà éîõ îëäó. Áèð íå÷ÿ áè÷èí÷è ùóøóíó èòèðìèø
Æîàíà êþìÿê åëÿìÿê ö÷öí îíóí éàíûíà ãà÷äû. Îíëàð îíó áèð êàð-
âàíñàðàéà ýÿòèðäèëÿð, áàøûíà áèð âåäðÿ ñó òþêäöëÿð, ñîéóíäóðóá
éàòàüà óçàíäûðäûëàð.
Úÿñóð Æîàí þçöíÿ ýÿëäèéè âàõò òÿÿúúöáöíäÿí ãûøãûðäû: îíóí
áàøûíà ôûðëàíàí êÿíäëèëÿðèí áàðìàãëàðû éîõ èäè – îíëàðû ìåòàë
áû÷àãëàð ÿâÿç åëÿéèðäè.
– Ñèçèí áàðìàãëàðûíûçûí ÿâÿçèíÿ îëàí áó øåéëÿð íÿäèð? – î,
àëäûüû çÿäÿëÿðèí àüðûëàðûíûí âÿ áàøýèúÿëëÿíìÿñèíèí þùäÿñèíäÿí
áèð òÿùÿð ýÿëÿðÿê ñîðóøäó.
Êàðâàíñàðàíûí ñîë ýþçö ÷ÿï ñàùèáÿñè áó ãåéðè-àäè ùàäèñÿíèí
ñÿáÿáèíè îíà èçàù åëÿìÿéÿ ÷àëûøäû. Î, ùÿìèí âàõò éàõøû èòèëÿíìèø
Øÿùàäÿò áàðìàüû èëÿ àðìóä ñîéóðäó (î áèðèñè áàðìàãëàðûíûí òèéÿ-
ñèíäÿ ïàñ èçëÿðèíè ýþðìÿê îëàðäû).
Ýþðöí áèð Æîàíà íÿëÿð ìÿëóì îëäó.
Áó äöçÿíëèê, ëàï óçàã êå÷ìèøäÿ, ÷îõ-÷îõ ãÿäèì çàìàíëàðäà,
Äàâàêàð Êöëÿêëÿð ñèëñèëÿñè äþâðöíäÿ, Ãàðûíãóëó-Éåääèõèðòäÿéÿ
ìÿõñóñ èäè. Î, ÷îõ ãÿääàð èäè âÿ àäàìëàð ãàì÷û èëÿ äþéöëìÿê
ãîðõóñó àëòûíäà, ýöíäÿ îí àëòû ñààò èøëÿéèðäè êè, îíóí äîëìàã áèë-
ìÿéÿí ãàðíûíû äîéäóðñóí. Ìóçä ÿâÿçèíÿ èñÿ îíëàðà î, ÷þðÿê ãà-
327
áûüû âåðèðäè, áåëÿ êè, áó çàâàëëûëàð çîðëà àéàã öñòÿ äóðà áèëèðäèëÿð
âÿ îíëàð åøèäèëìÿìèø âÿùøè áèð êþëÿëèêäÿ éàøàéûðäûëàð. Ùÿëÿ öñòÿ-
ëèê äÿ, Ìöãÿääÿñ Õÿôèééÿëÿð ùÿð ýåúÿ éöç àäàì ñå÷èð, îíëàðûí
äàìàðëàðûíû êÿñèð âÿ þç ãóðáàíëàðûíûí ãàíû èëÿ òàðëàíû ýöá-
ðÿëÿéèðäèëÿð; Éåääèõèðòäÿéèí äîéìàã áèëìÿéÿí ýþäÿíè ö÷öí ÷îõ-
ëó ÷þðÿê, éàü âÿ øÿðàá ëàçûì èäè.
Èñòèñìàð âÿ ãàíóíñóçëóã àäàìëàðûí ñÿáð êàñàñûíû äàøûðòäû âÿ
ãà÷ûëìàç öñéàí íÿùàéÿò êè, áàø ãàëäûðäû. Ãàðûíãóëó-Éåääèõèðò-
äÿê þëêÿäÿí ãîâóëäó. Êÿíäëèëÿð áöòöí äöçÿíýàùû ÿëÿ êå÷èðòäèëÿð
âÿ îíó þçëÿðè ö÷öí ÿêèá-áåúÿðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Àíúàã, ñöëù âÿ
ÿìèí-àìàíëûã ÿëäÿ îëóíìàäû, àäàìëàð àðçóëàðûíà ÷àòìàäûëàð.
Îíëàðûí áàøûíà éåíè-éåíè áÿëàëàð ýÿëäè. Áó äÿôÿ äÿ íþâáÿòè áÿëà
Ãàðûíãóëó-Éåääèõèðòäÿéèí íÿñëèíäÿí ýÿëäè: îíëàðà ìèðàñ ãàëàí
òèðàíëûã ùöãóãëàðûíäàí ùå÷ áèð âÿúùëÿ ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäèëÿð. Áó
Éåääèõèðòäÿéèí áÿäùåéáÿò ãîùóì-ÿãðÿáàëàðû áèð ÿñðäÿí àðòûãäûð
êè, èòèðèëìèø èìòèéàçëàðûíû ýåðè ãàéòàðìàüà ÷àëûøûðëàð (ùÿòòà èíäè äÿ
áó ôèêèðëÿðèíäÿí äþíìÿéèáëÿð), åëÿ îíà ýþðÿ äÿ êÿíäëèëÿð ùÿð àí
äþéöøÿ ùàçûð âÿçèééÿòäÿ éàøàìàëû îëóáëàð. Âÿ íÿ ãÿäÿð êè,
àäàìëàð áó ùàðàìçàäÿëÿðëÿ ìöáàðèçÿ åëÿéèðäèëÿð, åëÿ îëäó êè, áàøà
äöøìÿê îëìóð, íÿäÿíñÿ, äàëáàäàë – áèðè áó ýöí, áèðè ñàáàù, – îí-
ëàðûí áû÷àã áàðìàãëû óøàãëàðû äîüóëìàüà áàøëàäû. Áó áàðìàãëàð
àäàìëàðà äöøìÿíäÿí ãîðóíìàã ö÷öí ýÿðÿê èäè, ùÿòòà îíóí àðòûã
çÿèôëÿìÿñèíÿ âÿ éåääè õèðòäÿéè ÿâÿçèíÿ úÿìèñè ö÷ õèðòäÿéè ãàë-
ìàñûíà áàõìàéàðàã, î, éåíÿ äÿ þçöíö îäà-êþçÿ âóðóðäó âÿ áö-
òöí êÿëÿêëÿðÿ ÿë àòûðäû êè, êå÷ìèø êþëÿëÿðèíè þçöíÿ ðàì åëÿñèí.
– Áèëèðñÿí, áó ÷èé ÿò éåéÿíëÿð èíäè íÿ ôèêèðëÿøèðëÿð? – êàðâàí-
ñàðà ñàùèáÿñè äåäè. – Îíëàð òåéô úèëäèíÿ ýèðèðëÿð, áèçèì ðóùóìóçà
äàõèë îëóðëàð âÿ áèçè è÷èìèçäÿí þëäöðöðëÿð. Îô, áó ãóëäóðëàðäàí
ìöäàôèÿ îëóíìàã áèçèì ö÷öí áèëèðñÿí íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð!
Âÿ ãàéüû èëÿ Æîàíû ÿäéàëà áöêöá (ýþçëÿðèíèí èøûüûíû èòèðìÿéÿ
áàøëàéàí áó ãàäûíûí îíó éàðàëàìàñûí äåéÿ áàðìàãëàðûíà êàðòîô
êå÷èðäèéèíè ýþðäöêäÿ î, ýöëöìñÿäè) êàðâàíñàðà ñàùèáÿñè îíóíëà
õóäàùàôèçëÿøäè âÿ îòàãäàí ÷ûõäû. Éîðüóíëóã þçöíö ýþñòÿðäè, àíà-
ñû ö÷öí äàðûõäûüûíà ýþðÿ öðÿéè ïàð÷à-ïàð÷à îëìàñûíà, ýþçéàøûà-
328
õûäàíëàðûí éàíûíà ãàéûòìàã èñòÿìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áó Þëöì
ñàðàéûíûí ãà÷ãûíû ðàùàòúà âÿ ñàêèò-ñàêèò éóõóéà ýåòäè.
Ãîðõóíóí íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿí Æîàí, éÿãèí êè, ýåúÿ à÷ûã
ãàëìûø ïÿíúÿðÿäÿí îòàüà ýèðìèø ãÿðèáÿ ìÿõëóãó áàøû öçÿðèíäÿ
ýþðäöêäÿ ÿìÿëëè-áàøëû ãîðõäó. Áó ìÿõëóã (áåëÿ áèð øåéè òÿñÿâ-
âöðÿ ýÿòèðìÿê ìöìêöí äåéèë) Ãàíàäëû ãðàììîôîí èäè. Éàí òÿðÿ-
ôèíäÿ äÿñòÿéè îëàí âÿ öçÿðèíÿ äÿðè ÷ÿêèëìèø áó êâàäðàòøÿêèëëè
òàõòà ãóòóäàí èáàðÿò îëàí áó ìÿõëóã ÿí ãÿäèìè ãðàììîôîíëàðûí
áèð íöìóíÿñè èäè.
Àíúàã áó ãóòóíóí, åéíèëÿ àäàì êèìè äàíûøàí áîøáîüàç âÿ
ãóøáåéèí òóòóãóøó êèìè, èêè ãàíàäû âàð èäè.
– Ýþðÿñÿí áó áÿäùåéáÿò ìÿõëóã ùàíñû úÿùÿííÿìäÿí áóðàéà òÿø-
ðèô áóéóðóá? – òÿëÿì-òÿëÿñèê ïàëòàðûíû ýåéèíÿí Úÿñóð Æîàí ñîðóøäó.
Áèðäÿí áó ãóòóíóí ãàïàüû àçàúûã àðàëàíäû, îðàäà îëàí äèñê
ôûðëàíäû, ãðàììîôîí èéíÿñè âàëûí öñòöíäÿ ñöðöøäö âÿ Ãðàììîôîí
äàíûøäû:
– ßýÿð Àüëà Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíÿ ãàéûòìàã
èñòÿéèðñÿíñÿ, îíäà ìèí ìÿíèì áåëèìÿ âÿ ýåòäèê!
Ëàêèí Úÿñóð Æîàí, ãàéüûêåø êàðâàíñàðà ñàùèáÿñèíèí ýåúÿ ìàñà
öçÿðèíÿ ãîéäóüó ÷þðÿéè áàëà áàòûðàðàã éåäè âÿ áó ñàéàã íàðàùàò
éîë ýåòìÿéè ðÿää åëÿäè:
– Áåëÿ äÿ øåé îëàð! Ìÿíèì ö÷öí Ãðàììîôîí ýþíäÿðèðëÿð!
Ùÿëÿ öñòÿëèê äÿ ãàíàäëûñûíû! Àëëàù áèëèð, áó íÿäèð. Áÿéÿì Áàø
ñåùðáàçûí – éàõóä áó òÿñÿððöôàòëà êèì ìÿøüóë îëóðñà îíóí –
ìÿíèì ö÷öí ùå÷ îëìàñà ÿí àçû áèð òÿééàðÿñè äÿ òàïûëìàäû?
Ãðàììîôîí âàëûíû äÿéèøäè âÿ úèéèëäÿäè:
– Ñÿí íèéÿ íàðàùàò îëóðñàí? Ìÿí éåíè ôîðìàëû ñåùðëè ìÿìó-
ëàòëàðäàí áèðèéÿì. Áóíäàí ÿëàâÿ, Ïÿëòÿê-Òåëåôîí, Ýþçÿýþðöí-
ìÿç-Àüûçëàð ö÷öí Àüûçëûã, Ñàâàäñûç Êàáóñëàð ö÷öí Éàçû Ìàêè-
íàñû, Øèøìàí Òåéôëÿð ö÷öí Êîðñåò, Ìþúöçÿëè Öòö âÿ áàøãà õûðäà-
âàòëàð äà âàðûìûçäû.
Úÿñóð Æîàí ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
– Áöòöí áóíëàðûí ìÿíÿ íÿ äÿõëè âàð! Àíúàã áó éàçûã ãîúà
ãàðûëàðûí âàé ùàëûíà! ßýÿð îíëàðäàí “Õîðóç ïèïèêëè ìàíãàë ùàã-
329
ãûíäà” íàýûë äàíûøìàüû õàùèø åëÿñÿëÿð, ýþð îíäà îíëàð íÿ ùàëà
äöøÿðëÿð? – Âÿ äàùà áèð ìàúÿðà éàøàìàã ãÿðàðûíà ýÿëÿðÿê î, äåäè:
Éàõøû äà... Âàëûíû ñàõëà âÿ ãàïàüûíû áàüëà, ìÿí ìèíèðÿì.
Ëàêèí, íÿäÿíñÿ, ãðàììîôîí òÿðÿääöä åëÿäè:
– Áèëèðñÿí, Úÿñóð Æîàí, ìÿí ñÿíäÿí áÿçè øåéëÿð áàðÿñèíäÿ
ñîðóøìàã èñòÿéèðÿì...
– Äå ýþðöì, åøèäèðÿì.
– Áÿëêÿ, òÿáèè êè, ñÿíèí ö÷öí ÷ÿòèí äåéèëñÿ, Àüëà Ñîíðà Äà Þç
Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíÿ ýåäÿíÿ ãÿäÿð ìÿíèì äîüìà éåðëÿðè-
ìÿ áèð áàø ÷ÿêÿê.
– Ñÿíèí äîüìà éåðëÿðèíÿ? Áÿéÿì ñÿíèí äÿ âÿòÿíèí âàð? –
òÿÿúúöáöíöí òÿáèè îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí Úÿñóð Æîàí íÿçàêÿò
õàòèðèíÿ ñîðóøäó.
– Áÿëè âàð. Ìÿíèì îðàäà àòàì, àíàì âÿ ñöäÿìÿð èêè áàëàúà
ãðàììîôîí ãàðäàøûì âàð, – Ãðàììîôîí íÿâàçèøëÿ áó ñóàëà àé-
äûíëûã ýÿòèðäè.
– Þìðöìäÿ áåëÿ øÿùÿð ùàããûíäà åøèòìÿìèøÿì, – Æîàí åòèðàô
åëÿäè âÿ òåç äÿ þç àâàìëûüûíäàí óòàíàðàã äèëèíè äèøëÿäè. Ùå÷ áèðúÿ
àí êå÷ìÿìèø îíóí ýþçëÿðè àëûøûá-éàíäû âÿ î, ñîðóøäó: – Áó íåúÿ
øÿùÿðäèð? Îðàäà äà êèøèëÿð, ãàäûíëàð, ðåñòîðàíëàð, ìåùìàíõàíàëàð,
äÿëëÿêõàíàëàð âàðìû?..
– Áÿñ íåúÿ, ÿëáÿòòÿ âàð. Ùÿð øåé âàð. Àíúàã îíëàðûí áàøëàðûíûí
éåðèíäÿ âàë, áÿäÿíëÿðèíèí éåðèíäÿ èñÿ ðåçîíàòîð-ãóòó âàð, îíëàð
äà áèð úöò òóòóãóøó ïÿíúÿñè öñòöíäÿ äàéàíûð – òóòóãóøó áèçèì þë-
êÿìèçäÿ ìöãÿääÿñ ãóøäóð. Ãàäûíëàð áèçèì äèéàðäà äà òóìàí-
éóáêà ýåéèíèð âÿ ãóðìà äÿñòÿêëÿðèíÿ èñÿ áàíò áàüëàéûð.
– Âÿ îíëàð äàíûøûðëàð?
– ßëáÿòòÿ! Ãðàììîôîí êèìè ãóðóëäàéûðëàð. Öðÿêëÿðèíäÿí ÷ÿ-
ðÿíëÿìÿê êå÷ÿíäÿ ãóðìà äÿñòÿéèíè ùÿðëÿéèð, ìåìáðàíà èéíÿ
ãîéóðëàð âÿ ýåòäè...
– Éÿãèí áó îíëàðûí þçëÿðèíè äÿ ÿéëÿíäèðèð, – Æîàí ýöëÿ-ýöëÿ äåäè.
– Ýÿë ìÿíèìëÿ ó÷àã, þçöí ýþðÿðñÿí, – ãðàììîôîí îíó áèð àç
äà ãûçûøäûðäû.
Ãðàììîôîí ñåâèíúäÿí àòûëûá-äöøÿðÿê àüçûíû (öçð èñòÿéèðÿì)
ãàïàüûíû ãàïàäû. Ñîíðà èñÿ, ñöâàðèñèíèí öñòöíäÿ îëäóüóíó ýþðÿ-
330
ðÿê, íàç-ãÿìçÿ èëÿ ãàíàäëàðûíû à÷àðàã äöçÿëòäè, þçöíö ïÿíúÿðÿ-
ëÿðäÿí áèðèíÿ ÷ûðïäû âÿ ýþéÿ ãàëõäû.
Òåçëèêëÿ, éîë÷óëàð ãÿðèáÿ ìåõàíèêè ïåéçàæû âÿ ìóñèãèëè ìöùèòè
îëàí áèð éåðÿ åíäèëÿð. Àüàúëàðäà, äàùà äîüðóñó, íÿäÿíñÿ áóðàäà
àüàú àäëàíäûðûëûí äèðÿêëÿðäÿ, éàðïàãëàð ÿâÿçèíÿ áàëàúà-áàëàúà âàë-
ëàð âàð èäè. Îíëàðà êöëÿéèí òÿðïÿòäèéè éàðïàãëàðûí õûøûëòûñû îëàí ñÿñ
éàçûëìûøäû. Áóäàãëàðäà áöëáöë âÿ ãàðàòîéóã êèìè ìöõòÿëèô âàëëàð
îõóéóðäó. Áó ãÿðèáÿ ìåøÿíèí êþëýÿñèíäÿ ùÿð òÿðÿôäÿ ýöë-÷è÷ÿê
à÷ûëìûøäû âÿ õöñóñèëÿ äÿ, çÿíý÷è÷ÿêëÿðè, äàùà äîüðóñó, ìöõòÿëèô
þë÷öëö, ôîðìàëû âÿ ÷ÿêèëè áàëàúà-áàëàúà ãðàììîôîíúóãëàð ýþçÿ
äÿéèðäè. Ùÿð òÿðÿôäÿí, õöñóñè áëîêëàðûí, þòöðöúö ãàéûøëàðûí ñÿñè
ýÿëèð, ãóðìà äÿñòÿêëÿðè âÿ ïàðëàã ìåòàë äèðñÿêëÿðè îëàí ìóì âàëëàð
áó ïåéçàæû äàùà äà úàíëàíäûðûðäû... Øÿùÿðäÿêè åâëÿð, öçÿðèíÿ äÿðè
÷ÿêèëìèø íÿùÿíý ãóòóëàðà áÿíçÿéèðäè âÿ áóíëàð øÿùÿð ñàêèíëÿðèíèí
âÿ àéðû-àéðû åâ ñàùèáëÿðèíèí çþâãëÿðèíÿ óéüóí èøëÿíìèøäè. Àíúàã,
îõóíìóø âÿ äÿáäÿí äöøìöø âàëëàðûí ñàõëàíûëäûüû éîõñóëëàðûí íÿ-
ùÿíý êâàðòàëëàðû øÿùÿðèí öìóìè, àëè öñëóáóíà õÿëÿë ýÿòèðèðäè.
Áàøëàðûíûí éåðèíÿ ÿñë âàëëàð, áÿäÿíëÿðèíèí éåðèíÿ íàçèê ãóø
àéàãëàðû öçÿðèíäÿ äàéàíàí òàõòà ãóòóëàð, áàðìàãëàðûíûí éåðèíÿ
– ìåìáðàíëàðû îëàí áó øÿùÿðèí éîðóëìàã áèëìÿéÿí áîøáîüàç ñà-
ùèáëÿðè èñÿ îíó – Úÿñóð Æîàíû õöñóñèëÿ ðèããÿòÿ ýÿòèðäè.
– Áÿñ ñÿí íèéÿ áàøãàëàðûíà áÿíçÿìèðñÿí? – äåéÿ úàâàí îüëàí
éîë-éîëäàøûíäàí ñîðóøäó. – Ñÿíèí áó ãàíàäëàðûí ùàðàäàí ÷ûõäû?
– Åù, Æîàí! Éàõøûñû áóäóð ùå÷ ñîðóøìà! Áó ãàíàäëàð ìÿíèì
ö÷öí ÿñë úÿçàäû. Àíàì ìÿíè áó øÿêèëäÿ äöíéàéà ýÿòèðÿíäÿí áÿðè
åëÿ ùåé àúû-àúû àüëàøìà âàëëàðû îõóäóð.
Æîàí àäàìàîõøàìàçëàðûí ùÿéàò âÿ ìÿèøÿòè èëÿ éàõûíäàí òàíûø
îëìàã ùÿâÿñè ãàðøûñûíäà äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿäè. Âÿ î, ãóëàãëàðûíû
øÿêëÿéÿðÿê, àäàìàîõøàìàçëàðûí ÿí ÷îõ îëäóãëàðû äþðä éîë àéðû-
úûíäà äàéàíäû. Åëÿ áó âàõò, áàøû îëìàäûüûíà ýþðÿ âàëûíà êå÷èðò-
äèéè ñàìàí øëéàïàëû, ãàòëàìà éàõàëûãëû êþéíÿê êåéèíìèø ùàíñûñà
áèð ñåíéîð, åëÿ îíóí êèìè ýåéèíìèø áèð äîñòó èëÿ ñàëàìëàøäû:
– Íÿ âàð, íÿ éîõ? Èøëÿðèí íåúÿäè?
– Ñàü îë, ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäû. Áÿñ ñÿíèí èøëÿðèí íåúÿäè?
331
 – ßëàäû. Èíäè ùàâàëàð ÷îõ ýþçÿë êå÷èð. Åëÿ äåéèëìè?
– ×îõ ýþçÿëäè. ßëà ýöíäö!
– Ãîðõóðàì ñàáàù éàüûø éàüà.
– Îëà áèëÿð... Àíúàã áó ýöí ùàâà ÷îõ áöðêöäö. Äþçöëìÿç èñòèäè.
Âÿ ñàèðÿ âÿ èëàõèðÿ.
Áó ñàéàã äÿðèí ìÿíàëû ôèêèðëÿðèíè áèð-áèðè èëÿ áþëöøÿðÿê, ÿëëÿ-
ðèíäÿ îëàí ôëàíåë ïàð÷à èëÿ âàëëàðûíûí òîçóíó âÿ òÿðèíè ñèëÿ-ñèëÿ
äîñòëàð àéðûëäûëàð.
Îíëàðûí àðõàñûíúà ìåéäàíà ãà÷à-ãà÷à ãóðìà äÿñòÿêëÿðè
áÿðê-áÿðê ïóäðàëàíìûø, ýþçÿë ýåéèìëè áèð ãàäûí ýÿëäè. Î, àçúà
ãàëìûøäû êè, îíóíëà ýþðöøìÿéÿ ýÿëÿí ðÿôèãÿñè èëÿ òîããóøñóí. Ùÿð
èêèñè ãÿùãÿùÿ ÷ÿêÿðÿê ýöëöøäöëÿð, ñîíðà èñÿ èéíÿ-äèëëÿðèíè ãàçû-
ìàüà áàøëàäûëàð.
– Ñàëàì, ÿçèçèì! Éöç èëäè ñÿíè ýþðìöðÿì!
– Íÿ ýþçÿë ïàëòàðûí âàð, ñàäÿúÿ îëàðàã ÿëàäû!
– Áèëèðñÿí, èíäè éåíÿ ìåìáðàíëàðäà òèêìÿëÿð äÿáÿ äöøöð.
– Àù, áó ãàðàâàøëàðà ùå÷ ñþçöì éîõäó! Îíëàðëà áàúàðìàã
ìöìêöí äåéèë, òàìàì úûçûãëàðûíäàí ÷ûõûáëàð! Îíëàð ìÿíè äÿëè
åëÿéèðëÿð.
– Ùå÷ äåìÿ, ÿçèçèì! Îíëàð, àíúàã áàøûìûçà áÿëàäûð!
Âÿ ñàèðÿ âÿ èëàõèðÿ.
Áó ñàéàã èíòåëëåêòóàë ìþâçóëàðäà ñþùáÿòëÿðèíè áèòèðèá, îíëàð
áèð-áèðèíÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ùàâà þïöøëÿðè ýþíäÿðÿðÿê, èéíÿëÿðèíè
÷ûõàðòäûëàð âÿ ãàïàãëàðûíû áàüëàäûëàð.
Éàðûì ñààò ÿðçèíäÿ Úÿñóð Æîàí ùàâà, äÿá, ãàðàâàøëàð ùàããûí-
äà ñþùáÿòëÿðäÿí õèðòäÿéÿúÿí äîéäó; çàðàôàòëàð òÿêðàð âÿ ÷åéíÿí-
ìèø, ñþçëÿð äÿ äÿéèøìÿç îëàðàã áèð-áèðèíèí åéíè èäè.
“Àäàìëàðûí ÷îõó àðòûã äöøöíìÿéè éàäûðüàéûá, – úàâàí îüëàí
ôèêèðëÿøäè. – Àíúàã åëÿ ùåé äàíûøûðëàð, éàéëàðûíû ãóðóðëàð, èéíÿëÿ-
ðèíè ëàçûì îëàí õÿòòèí öñòöíÿ ãîéóðëàð, âàëëàðûíû èøÿ ñàëûðëàð. Âÿ
ùÿìèøÿ áåëÿúÿ, åéíè òÿðçäÿ äàâàì åëÿéèð.
Áóíóíëà áåëÿ, ùÿääèíäÿí òåç íÿòèúÿ ÷ûõàðìàìàã âÿ þç ìöøà-
ùèäÿëÿðèíè áèð äàùà éîõëàìàã ö÷öí, Æîàí øÿùÿðäÿ ýÿçèá-äîëàø-
ìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè.
332
 – Áèð àç ýþçëÿ, ìÿí èíäè äàéàíàúàì, – î þç éîë éîëäàøûíà õÿ-
áÿðäàðëûã åëÿäè. Âÿ éîëà äöøäö.
Ëàêèí, ùàðà áóðíóíó ñîõäóñà, ùÿð éåðäÿ âàëëàð, éàëíûç âÿ àí-
úàã âàëëàð äîíãóëäàíûðäû.
Óúà êöðñöëÿðäÿí íàòèãëÿð þç ìöðàúèÿòëÿðè èëÿ ìþùòÿøÿì êöò-
ëÿëÿðèí ãóëàãëàðûíû áàòûðûðäû.
– Èðãèí Ðóùó ÿáÿäèäèð! Áèçèì õàëãûìûç áöòöí äöíéàäà ÿí áþ-
éöê õàëãäûð!
Óíèâåðñèòåò àóäèòîðèéàëàðûíäà ïðîôåññîðëàð þç êàôåäðà êöðñö-
ëÿðèíäÿí òÿíòÿíÿëè øÿêèëäÿ åéíè âàëëàðû ôûðëàäûð (ùÿì äÿ íå÷ÿíúè
äÿôÿ!), ÿëëÿðèíÿ âûçûëäàéàí áàëàúà âàëëàð áàüëàíìûø òÿëÿáÿëÿð èñÿ
éàòìàñûíëàð äåéÿ ìèë÷ÿê òóòóðäóëàð.
Êèòàá ìàüàçàñûíäà éàçû÷ûëàð ñàòûúûëàðà áåëÿ ìöðàúèÿò åëÿéèðäèëÿð:
– Çÿùìÿò îëìàñà, Ïàðèñäÿí ýþíäÿðèëìèø àõûðûíúû âàëëàðû ýþñòÿðèí.
– Áèçäÿ ìàâè êÿäÿð ñîóñóíäà Óëòðàðàñèîíàë èððàñèîíàëèçì âàð.
– ßëà!
– Áèð äÿ, ÷ÿùðàéû öìèä ñîóñóíäà Èíôðàèððàñèîíàë èððàñèîíàëèçì
òÿêëèô åëÿéÿ áèëÿðèê.
– Õàðèãÿ!
– Áóíäàí áàøãà, Åøèòìÿ öçðÿ Ìÿêòóáëàð éåíè ìÿêòÿáèíèí
âàëëàðû âàð. Éåíè åñòåòèê íîðìàäû! Ñèçÿ ñÿññèç âÿ úèñèìñèç äöíéà
îëàí òÿëàòöìëÿð ýÿëèá ÷àòàíäà, ãàïàëû ýþçëÿðëÿ éàçìàã ëàçûìäû.
– Ìþúöçÿ!
Âÿ éàçû÷ûëàð ãîëòóãëàðûíûí àëòûíäà ùàçûð ìÿíÿâè ìÿìóëàòëàð
àïàðàðàã, ìàüàçàíû òÿðê åëÿéèðäèëÿð. Ùÿð úöð, î úöìëÿäÿí äÿ äà-
ùèéàíÿ ìÿìóëàòëàð...
Êö÷ÿëÿðäÿ èéíÿëÿðèíèí óúó éåéèëìèø âÿ êöòëÿøìèø äèëÿí÷è
Ãðàììîôîíëàð äèëÿíèðäè:
– Àëëàù õàòèðèíÿ, ñÿäÿãÿ âåðèí! Àëëàù õàòèðèíÿ ñÿäÿãÿ âåðèí!
– Êþùíÿ äîñòëàð êàôåäÿ, éàõóä êèíîòåàòðûí ýèðèøèíäÿ ýþðöøÿð-
êÿí ÷åéíÿíìèø èôàäÿëÿðè òÿêðàð åëÿéèðäèëÿð:
– ßëà ýþðöíöðñÿí...
Êèìèíñÿ ùå÷ àüëûíà äà ýÿëìèðäè êè, êþùíÿ âàëûíû òóëëàñûí, îíó
éåíèñè èëÿ ÿâÿç åëÿñèí. Ùàìû äàíûøûðäû, åëÿ ùåé äàíûøûðäû, ñààòëàðëà
333
äàíûøûðäû, ôàñèëÿñèç äàéàíûá-äóðìàäàí äàíûøûðäû, åëÿ êè, ãóðìà
ãóðòàðûðäû, îíäà èëê ðàñò ýÿëäèêëÿðè àäàìà áåëÿ áèð õàùèøëÿ ìöðà-
úèÿò åëÿéèðäèëÿð:
– Àúèçàíÿ øÿêèëäÿ ñèçäÿí õàùèø åëÿéèðÿì, ìÿíèì äÿñòÿéèìè
áèð-èêè äÿôÿ áóð.
– Íÿ ñþç îëà áèëÿð, úÿíàá, áþéöê ìÿìíóíèééÿòëÿ!
Íÿçàêÿòëè éîë÷ó éàéû áóðóðäó, éàä àäàì ìèííÿòäàðëûüûíû áèë-
äèðèðäè âÿ ùÿìèíêè Ãðàììîôîíëàð åëÿ î äÿãèãÿ éåíèäÿí ñþùáÿòÿ
ýèðèøèðäèëÿð:
– Áó ýöí éàìàí èñòèäèð, åëÿ äåéèëìè?
– Íÿôÿñ àëìàã ìöìêöí äåéèë... Àíúàã, ñàáàù, ÷îõ ýöìàí êè,
éàüûø éàüàúàã.
– ×ÿòèí éàüà... Àõû ýþéöí öçö à÷ûãäûð.
Âÿ ñàèðÿ âÿ èëàõèðÿ.
Âÿ áó ëÿççÿòëè ñþùáÿòè ãóðòàðûá, ìöñàùèáëÿð âèäàëàøûá
àéðûëûðäûëàð.
– Òåç îë äîüìàëàðûíëà âèäàëàø âÿ éîëà äöøÿê! – Ãàíàäëû ãðà-
ììîôîíó àõòàðûá òàïàí Æîàí îíó ùàðàéëàäû.
– Àðòûã ýåäèðèê?!
– Äÿðùàë! Éàëíûç îõóíìóø âàëëàðû åøèòäèéèì áó øÿùÿðäÿ áèðúÿ
äÿãèãÿìè äÿ èòèðìÿê èñòÿìèðÿì. Àäàì ëàï äÿëè îëàð!
Úàâàáûíäà Ãðàììîôîí èéíÿñèíè þç úûüûðûíà ãîéäó (áó úûüûðäà
ýöìðàù ýöëöø ñÿñëÿðè éàçûëìûøäû) âÿ óüóíóá ýåòäè.
– Ñÿí íèéÿ áåëÿ ýöëöðñÿí? – Æîàí áèð àç èíúèäè.
– Åëÿ áåëÿ. Ãàëõ ìÿíèì áåëèìÿ – âÿ ýåòäèê.
– Áÿéÿì ñÿí þç äîüìàëàðûíà áàø ÷ÿêìÿê èñòÿìèðñÿí?
– Ìÿíèì äîüìàëàðûí éîõäóð, – Ãðàììîôîí ñÿìèìè øÿêèëäÿ
åòèðàô åëÿäè.
– Àõû ñÿí þçöí äåéèðäèí êè...
– Áóíëàðûí ùàìûñû éàëàí èäè, ùàìûñû Ñåùðëè äÿôòÿðõàíàíûí óé-
äóðìàëàðû èäè. Ìÿíèì íÿ àòàì, íÿ àíàì, íÿ áàëàúà ãàðäàøúûüàç-
ëàðûì âàð, éîõäóð, ùå÷ âàõò îëìàéûá. Áèð äÿ, ñÿí áÿéÿì ýþðìöð-
ñÿí êè, éåð öçÿðèíäÿ áåëÿ áèð øÿùÿð éîõäóð? Áó, ñÿíè ÷àøäûðìàã
ö÷öí óéäóðóëìóø áèð õÿéàëäû.
334
 – Íÿ ö÷öí? Ùàíñû ìÿãñÿäëÿ?
– Ìÿí íÿ áèëèì!.. Îëà áèëÿð êè, íÿ èñÿ ïÿðèëÿð ñÿíÿ éàõøûúà
äÿðñ âåðìÿê èñòÿéèáëÿð. Àõû îíëàðûí þçëÿðè äÿ ñàíêè ãóðóëìàäûëàð:
áèðúÿ îíó áèëèðëÿð êè, ùàìûéà ÿõëàã äÿðñè âåðèðëÿð.
Úÿñóð Æîàí äàëüûí-äàëüûí ñîí äÿôÿ áó øÿùÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èð-
äè, î, àðäû-àðàñû êÿñèëìÿäÿí åéíè ôèêèðëÿðè ÷åéíÿéÿí, åéíè ñþçëÿðè
äàíûøàí áó ìèñêèí âàðëûãëàðû éàääàøûíà ùÿêê åëÿìÿê èñòÿéèðäè.
– Áèð äÿ êè, áóíëàðûí ùàìûñû, – î, äåäè, – ÿýÿð ðåíòýåí
êàáèíåòèíäÿ áàõñàí, áèçèì äöíéàéà áÿíçÿéèð... Ùàéäû, ó÷äóã!
Ëàêèí, Ãðàìàôîíó éÿùÿðëÿìÿçäÿí ÿââÿë, Æîàí íàðàùàòëûãëà
ýþéÿ áàõäû.
– Äåéÿñÿí éàüûø éàüìàã èñòÿéèð...
– Õåéð... Íÿ äàíûøûðñàí... Ýþéäÿ áèð äÿíÿ äÿ îëñóí áóëóä
éîõäó, – Ãðàììîôîí òàì úèääèééÿòèëÿ åòèðàç åëÿäè.
– Ñÿí ùàãëûñàí... Àììà ùàâà éàìàí òóòãóíäó... Òóôàí ëàáöääö.
Âÿ ñàèð âÿ èëàõûð.
Úÿìè-úöìëÿòàíè îí áåø äÿãèãÿ ùàâà ùàããûíäà äàíûøäûãäàí
ñîíðà, Úÿñóð Æîàí áöòöí åùòèéàò òÿäáèðëÿðèíÿ ðèàéÿò åëÿéÿðÿê Ãðà-
ììîôîíóí ãàíàäëàðû öñòöíäÿ ÿéëÿøäè âÿ î, àðàì-àðàì ãàíàä
÷àëàðàã ìàâè ñÿìàíûí ÿíýèíëèêëÿðèíÿ ãàëõäû.

335
  ÔßÑÈË

ÓÄÀÜÀÍ ×ÓÁÓÃ
Ãàíàäëû ãðàììîôîí ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà åùìàëúà éåðÿ åíäè,
ñÿùðàäà Æîàíû áåëèíäÿí éåðÿ åíäèðèá, ãàðà ñÿññèçëèêäÿ èçñèç-
òîçñóç éîõà ÷ûõäû. Àç ãàëà àúûíäàí þëÿí âÿ äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ
éîðóëìóø Úÿñóð Æîàí àðõàñû öñòÿ éåðÿ óçàíäû âÿ äåäè:
– Íÿ åòìÿê îëàð, èíäè áèðúÿ î ãàëûð êè, ãàðàíëûãäà ïàðûëäàéàí
îäó òàïûì. Àõû, âàëëàù, áöòöí íàüûë ãÿùðÿìàíëàðû áó ñàéàã âÿ-
çèééÿòëÿðäÿ ìÿùç áåëÿ äàâðàíûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, áó îäó ÿëäÿ åëÿ-
ìÿëèéÿì.
Äèðñÿêëÿðè èëÿ ãóòóéà ñþéêÿíÿðÿê, î, àçàúûã äèêÿëäè âÿ ýþçëÿðè
èëÿ çèë ãàðàíëûüû îéìàüà áàøëàäû. Àíúàã, ÿáÿñ éåðÿ! Îäóí ùå÷
èøàðÿñè äÿ éîõ èäè.
– Éîõ, ñÿí áèð èøÿ áàõ, – î, äèëõîðëóãëà äîíãóëäàíäû. – Áó áà-
øûáîø ïÿðèëÿð ìÿíÿ éîëýþñòÿðÿí îä âåðìÿéè óíóäóáëàð. Èíäè ìÿí
éàçûã áó çèë ãàðàíëûãäà íÿ åëÿéÿ áèëÿðÿì?
Íÿùàéÿò, ÿëäÿí äöøìöø Úÿñóð Æîàí éåíèäÿí éåðÿ óçàíäû; áèð-
úÿ ÿëàúû îíà ãàëûðäû êè, äþçÿðÿê ñÿùÿðèí à÷ûëìàñûíû ýþçëÿñèí âÿ
ðàùàòúà ýåúÿíè êå÷èðìÿê ö÷öí î, ãóìäàí éàòàã äöçÿëòìÿê ãÿðà-
ðûíà ýÿëäè. ßñëèíÿ ãàëñà, áó ùå÷ éàòàã äà äåéèëäè, êöëÿêäÿí ãî-
ðóíìàã ö÷öí àäèúÿ áèð ãóì áàëûíúû èäè.
Úÿñóð Æîàí èøÿ áàøëàäû; âÿ åëÿ î äÿãèãÿ äÿ ÿëè ùàíñûñà óçóí
âÿ íàçèê áèð ÿøéàéà òîõóíäó. Î, åùòèéàòëà îíó íÿçÿðäÿí êå÷èðäè
âÿ úèéÿ èëÿ áàüëàíìûø âÿ è÷èíäÿ ìÿêòóá îëàí çÿðôäÿ áèð ÷óáóã îë-
äóüóíó ýþðäö. “Ùÿ, àéäûíäû, – î, ôèêèðëÿøäè, éÿãèí áó ïÿðèëÿðèí
ìÿíÿ ýþíäÿðäèéè áèð ìÿêòóáäó”.
336
 – Àíúàã, ùå÷ áåëÿ äÿ áÿëà îëàð, åëÿ ãàðàíëûãäû êè, ýþç-ýþçö
ýþðìöð, èíäè ìÿí áó ìÿêòóáó íåúÿ îõóéàúàì?! Ùå÷ îëìàñà àé
÷ûõàéäû...
Ùå÷ áó àäèúÿ àðçóñóíó äåéèá ãóòàðìàìûøäû êè, áóëóäëàðûí
àðõàñûíäàí íÿùÿíý àé ýþðöíäö âÿ áöòöí ñÿùðàíû íóðà ãÿðã åëÿäè.
Áó àäè àé äåéèëäè, ñöíè àé èäè âÿ îíà ýþðÿ ÷ûõìûøäû êè, îíóí èøûüû
Æîàíà ëàçûì èäè. Áóíóíëà áåëÿ î þç áÿéàç èøûüûíû ñÿùðàíûí äàëüà-
âàðû ñÿòùèíÿ ñÿïÿëÿéÿðÿê, áó éåðëÿðÿ òèòðÿê áèð úàçèáÿ âåðèðäè.
Æîàí òåç çÿðôäÿí ìÿêòóáó ÷ûõàðòäû âÿ àúýþçëöêëÿ îõóäó:

“ßçèçèì Úÿñóð Æîàí!

Ñÿíè áóðàäà ùÿëàê îëìàã òÿùëöêÿñè ýþçëÿéèð, îíà ýþðÿ äÿ äöø

éîëà. Ñÿùðàíû èñòÿíèëÿí èñòèãàìÿòäÿ êå÷ÿ áèëÿðñÿí – áöòöí éîëëàð
ñåùðëèäèð âÿ ùàìûñû Éàøûë Ñÿàäÿò âàäèñèíÿ àïàðûð. Àíúàã, áèçèì
éàðäûìûìûçà áåë áàüëàìà. Íåúÿ áèëèðñÿí, åëÿ äÿ âÿçèééÿòäÿí ÷ûõ.
Ñÿíÿ áèçèì ñåùðëè ÷óáóüóìóçó ýþíäÿðèðèê, ùÿð ùàëäà, áó äà ñÿíÿ
êþìÿê åëÿéÿ áèëÿúÿê áèð ÿøéàäûð. Îíó áÿäÿíèíèí èñòÿíèëÿí áèð
ùèññÿñèíÿ òîõóíäóð âÿ íÿ èñòÿéèðñÿí àðçó åëÿ, áó àðçóí éåðèíÿ éå-
òÿúÿê, àíúàã áó ñÿíÿ áÿäÿíèíèí ùÿìèí ùèññÿñèíèí éîõ îëìàñû áà-
ùàñûíà áàøà ýÿëÿúÿê. Áàøà äöøäöí?

Ñåùðëè ñàëàìëà,

Ïÿðèëÿðèí Áåéíÿëõàëã Ñèíäèêàòû âÿ Òÿòáèãè âÿ Ãàðà Ñåùð Àêàäåìè-

éàñûíûí Ïðåçèäåíòè”.

Æîàí ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:

– Àé ñÿíèí, ñÿí áèð öñëóáà áàõ! – Âÿ àúûãëû-àúûãëû ÿëàâÿ åëÿäè:
– Éîõ, áó ÿçàáêåøëÿð äîüðóäàí äà ìÿíäÿí áèð òÿúðöáÿ äîâøàíû
êèìè èñòèôàäÿ åëÿéèðëÿð. Ìÿí îíëàðà úöðáÿúöð òÿúðöáÿëÿð êå÷èðìÿê
ö÷öí ëàçûìàì, – àõû, ñåùðáàçëàðà äà êèìèíñÿ öçÿðèíäÿ òÿúðöáÿ
êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. Áó ïÿðèëÿðèí ùÿéàñûçëûüû ìÿíè ëàï òÿíýÿ
ýÿòèðäè. Áóäóð, îíëàð, áèç èíñàíëàðà î øåéëÿðè þéðÿäèðëÿð êè, îíëàðû
àíúàã áèç äÿðê åëÿìÿéÿ ãàäèðèê; ýóéà îíëàð îëìàñàéäû, áèç ùÿ-
337
éàòûí, èçòèðàáûí, þçöíö ãóðáàí âåðìÿê áàúàðûüûíûí íÿ îëäóüóíó
áèëÿ áèëìÿðèê. Áó ñÿôåùëÿðÿ ùÿëÿ äÿ àéäûí äåéèë êè, îíëàð þçëÿðè
áèçäÿí ÷îõ øåéëÿðè þéðÿíìÿëèäèëÿð.
Ëàêèí, àäÿòè öçðÿ, Æîàí éåíÿ äÿ ìþâúóä øÿðàèòè àéûã áàøëà
ãèéìÿòëÿíäèðäè (ñàüëàì äÿððàêÿ ùÿìèøÿ îíà òåç ãÿðàð ÷ûõàðìàüà
éàðäûì åëÿéèð). Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, ñàëûá ãóìäà èòèðìÿñèí äåéÿ,
áó ÷óáóüó áîéíóíäàí àñàí Úÿñóð Æîàí ñÿùðàäà áó ÷ÿòèí éîëà ãÿ-
äÿì ãîéäó.
Ìöâÿããÿòè àé (áó, îíóí ö÷öí àéðûëìûø âàõòäà ýþéäÿ ýÿçèá-
äîëàøàí àäè àéäàí èêè äÿôÿ áþéöê èäè) ãåéðè-àäè íóðó èëÿ îíóí
éîëóíó èøûãëàíäûðûðäû.

Î, åëÿ ùåé ýåäèð, ýåäèðäè, êèëîìåòðëÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç åëÿéèðäè,

éîðüóíëóãäàí éûõûëàíà ãÿäÿð ýåòäè.
– Èíäè áèð äÿâÿ íåúÿ äÿ ìÿíèì äàäûìà ÷àòàðäû! – î, äåäè âÿ
ùÿìèí äÿãèãÿ áó ôèêðèíè ñåùðëè ÷óáóüóí öçÿðèíäÿ ñûíàìàã
ãÿðàðûíà ýÿëäè.
– Äîüðóäàí äà, ëÿíÿò øåéòàíà. Áèð áàðìàüûí àðòûã-ÿêñèê
îëìàñûíûí íÿ ôÿðãè âàð. Áó áàðìàüûìëà áóðíóìó åøìÿêäÿíñÿ,
éàõøûñû áóäóð îíó ýöúëö âÿ ñàç áèð äÿâÿéÿ äÿéèøèì. Ãÿðàðà
àëûíäû.
Íåúÿ äåìèøäèñÿ, åëÿ äÿ åëÿäè. Úÿñóð Æîàí ÷óáóüó ñîë ÿëèíèí
÷å÷ÿëÿ áàðìàüûíà òîõóíäóðäó âÿ äåäè:
– Äÿâÿ èñòÿéèðÿì!
Ãàðà ñåùð ãàéäàëàðûíà óéüóí îëàðàã áàðìàã éîõ îëäó, àíúàã
Æîàíûí ãàðøûñûíäà ãóìóí è÷èíäÿí áîç, ýþçÿë áèð äÿâÿ ïåéäà îëäó;
Æîàí áîø éåðÿ âàõòûíû èòèðìÿäÿí îíóí áåëèíÿ ìèíäè âÿ ùþðýöúëÿðè
àðàñûíäà éûðüàëàíà-éûðüàëàíà éîëà äöøäö...
Ëàêèí éàðûì ñààòäàí ñîíðà àúûíäàí îíóí öðÿéè ñûéðûëäû âÿ ãàð-
íû ñàíúûëàíäû.
– Áÿëêÿ áèð êàðòîôëà áèôøòåêñ éåéèì? – òÿðÿääöä åëÿéÿ-åëÿéÿ
àüçûíûí ñóéóíó óäàðàã î þç-þçöíÿ ìûçûëäàíäû. Úÿìèñè, áèð áàð-
ìàã àðòûã, áèð áàðìàã ÿêñèê, áèð áóíà áàõ... íÿ áþéöê èøäèð.
Ñêðèïêà ÷àëìàã ôèêðèíäÿ äåéèëÿì êè. Ùÿ, áèð áÿõòèìè ñûíàéûì!
338
 Î, ÷óáóüó àäñûç áàðìàüûíà òîõóíäóðäó âÿ – ìþúöçÿ! – îíóí
ãàáàüûíäà ãûðàãëàðûíäà ãûçàðäûëìûø êàðòîô äöçöëìöø áèôøòåêñ
ïåéäà îëäó.
– Ãÿðèáÿäèð! Áåëÿ áèð áþéöê áèôøòåêñ áó áàëàúà áàðìàüà íåúÿ
éåðëÿøèðìèø? – î, ñîáàäà ãûçàðäûëìûø þç ÿòèíè ëÿççÿòëÿ éåéÿúÿéè
áàðÿäÿ äöøöíÿ-äöøöíÿ òÿÿúúöáëÿíèðäè.
Àíúàã Æîàí áöòöí äöøöíúÿëÿðèíè áèð êÿíàðà ãîéìàüû ãÿðàðà
àëûá, àäàìéåéÿí êèìè áèôøòåêñèí öñòöíÿ úóìäó.
Áó âàõò î, áàøà äöøäö êè, îíà ÷ÿíýÿë âÿ áû÷àã ëàçûìäû... Ñîí-
ðà îíóí öðÿéè ïåíäèð, àðìóä, áàíàí èñòÿäè... Ùÿëÿ áàøãà-áàøãà
øèðíèééàòëàðû äåìèðÿì... Áèð ñþçëÿ, íàùàðûí ñîíóíäà Úÿñóð Æîàí
Áàðìàãñûç Æîàí îëäó.
“ßýÿð áó ìèíâàëëà äàâàì åëÿñÿ, – î, ôèêèðëÿøäè, – âàùÿéÿ
÷àòàíà êèìè ìÿí þçöì-þçöìö éåéèá ãóðòàðàúàüàì; àüëûìû áàøû-
ìà éûüìàëûéàì âÿ èøòàùàìû úèëîâëàìàëûéàì”.
Âÿ Æîàí àíä è÷äè êè, õöñóñè áèð òÿëÿáàò îëìàñà, áó ñåùðëè ÷ó-
áóãäàí èñòèôàäÿ åëÿìÿéÿúÿê.
Àíúàã, ñÿùÿð à÷ûëàí êèìè, î, éåíèäÿí àúäû âÿ íÿ åëÿìÿê îëàð,
ãàðíûíûí ãóðäëàðûíû þëäöðìÿëè îëäó. Èêèíúè ãÿëéàíàëòû çàìàíû ÷à-
òàíäà î, èêè ãûçàðäûëìûø ÷þðÿê ïàð÷àñû âÿ êðåìäÿ áèøèðèëìèø ö÷
ïèðîæíà éåäè âÿ öñòöíäÿí äÿ áèð ôèíúàí ñöä è÷äè. Íÿòèúÿäÿ – ñîë
ãîëóíóí éàðûñû éîõ îëäó...
Ýöíÿø ðÿùìñèçúÿñèíÿ àäàìû éàíäûðûá-éàõûðäû âÿ Æîàí þç éàí-
üûñûíû ñÿðèíëÿøäèðèúè è÷êèëÿðëÿ ñþíäöðäö âÿ ÷èéÿëÿê äîíäóðìàñû
éåäè; ùå÷ äÿ òÿÿúúöáëö äåéèë êè, ýöíîðòàéà ãÿäÿð îíóí ñîë ãîëó-
íóí ãàëàí ùèññÿñè äÿ éîõà ÷ûõäû.
– Äöçöíö äåñÿì, èíäè ìÿí ùå÷ àäàìà äà îõøàìûðàì, – Æîàí,
þç çÿèôëèéèíÿ ëÿíÿò éàüäûðàðàã ùèääÿòëÿíäè. – Ìÿí, ÿò äöêàíûíà
÷åâðèëäèì. Áàêàëåéà ìöÿññèñÿñèíÿ. Êàôåéÿ. Äîíäóðìà ãóòóñóíà.
Àíúàã î, òÿìòÿðàãëû áèð àíä è÷ÿðÿê, éåíÿ äÿ þçöíö ñàêèòëÿøäèðäè:
– Ïÿðèíèí úàíûíà àíä è÷èðÿì êè, – áó ýöí áèðúÿ äàìúû äà îëñà
ñÿðèíëÿøäèðèúè è÷êè è÷ìÿéÿúÿì!
Âÿ î, ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðäó. Îí áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà ïîð-
òàüàë øèðÿñè èëÿ áîüàçûíû èñëàòìàã èñòÿäèêäÿ, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ,
339
ãóëàãëàðûíû éåëïèéÿ äÿéèøìÿê èñòÿäèêäÿ, áèð äÿ êè, éåðè ýÿëìèøêÿí
äåéÿê êè, îíóí ãóëàãëàðû áèð àç øåøÿ èäè âÿ áèð ãÿäÿð äÿ éåëïèéÿ
îõøàéûðäû, î þçöíö ãîðóéóá ñàõëàéà áèëäè.
Àíúàã, ùÿð ùàëäà, éàíüû éàíüûäû, àúëûã äà àúëûã.
Âÿ þç äÿâÿñèíèí áåëèíäÿ ÷àïàðàã, Úÿñóð Æîàí ãûçëàðûí éîë÷óëàðà
áóëàã ñóéó èëÿ äîëó îëàí ñÿùÿíýëÿð ýÿòèðäèéè âÿ àüàúëàðûí êþëýÿ-
ñèíäÿ îíëàðà ãûçûëû ðÿíýëè õóðìà èëÿ ãîíàã åëÿäèêëÿðè Éàøûë Ëÿççÿò
âàùÿñèíÿ äîüðó ýåäÿí óúñóç-áóúàãñûç éîëëà åëÿ ùåé ýåòäè, ýåòäè.

Àõøàìà éàõûí Æîàí òàìàì òàãÿòäÿí äöøäö; î, éàðûñàéûãëàìà

è÷èíäÿ ìûçûëäàíäû:
– Àéàãëàð íÿéÿ ëàçûìäû? Çàâàëëû äÿâÿíèí áþéöðëÿðèíÿ ÿçàá
âåðìÿê ö÷öí? Äàùà áÿñäè! Éàõøûñû áóäó, àúûíäàí àéàãëàðûìû
çîðëà ñöðöìÿêäÿíñÿ, áèð àéàüûìûí ÿâÿçèíÿ öðÿéèì èñòÿäèéè êèìè
øàì åëÿéèì. Äåéÿê êè, Ñàü àéàüûìûí ïÿíúÿñèíèí ÿâÿçèíÿ ìÿí
ÿëà áèð äîíóçóí äþø ÿòèíäÿí ùàçûðëàíìûø áîçàðòìà àëà áèëÿðÿì.
Áàëäûðûìûí ÿâÿçèíÿ – ãîéóí áóäó, ùÿëÿ öñòÿëèê çåéòóíëà áèðëèêäÿ;
áóäóìóí ÿâÿçèíÿ – áèð ãàá áèøìèø êàðòîôëó âÿ ýþé ëîáéàëû òðåñêà
áàëûüû àëà áèëÿðÿì. Äåñåðò ö÷öí èñÿ éåìèøëÿ âåò÷èíà (äîíóç áóäó)
éàõøû îëàð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, äàäûíäàí äîéìàã îëìóð, áàðìàãëàðûíû
éàëàéûðñàí. Ùÿ, èíäè äÿ áèð áÿõòèìè ñûíàéûì!
Íåúÿ äåéèëìèøäèñÿ, åëÿúÿ äÿ åäèëäè. Ñààò éàðûìäàí ñîíðà Úÿ-
ñóð Æîàí ñàü àéàüûíû äà éåäè, ÷àõûð òóëóüó êèìè øèøÿðÿê, äÿâÿíèí
êþëýÿñèíäÿ éåðÿ óçàíäû. Ýþçëÿðè éóìóëóðäó, î, ìÿäÿñèíäÿ õîø
áèð àüûðëûã ùèññ åëÿéèðäè, îíó ùå÷ áèð øåé íàðàùàò åëÿìèðäè âÿ óúà-
äàí õîðóëäàìàüà áàøëàäû...
Îíó ãóëàãáàòûðûúû áèð ñÿñ îéàòäû. Ñÿùðàíûí äÿðèíëèéèíäÿí îíà òÿ-
ðÿô áèð àäàì ýÿëèðäè, åëÿ áèð àäàì êè, äÿùøÿòëè éóõó êèìè, àäàìûí éó-
õóñóíà ýèðÿ áèëÿðäè. Áà àäàììû èäè? Äàùà ÷îõ, êàáóñà áÿíçÿéèðäè...
– Ìÿíè õèëàñ åëÿ, – çàâàëëû çàðûäû. – Ìÿíÿ áèð àò âåð, úàíûì
àüçûìäàí ÷ûõàíà êèìè, áÿëêÿ, âàùÿéÿ ÷àòäûì.
– Áó ñÿùðàíûí îðòàñûíäà ñÿíèí ö÷öí àòû ùàðàäàí àëûì? – áó-
ýöíêö éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ñîíðà áÿäÿíèíèí ãàëàí ùèññÿñèíè ãîðó-
éóá-ñàõëàìàüà ÷àëûøàí Úÿñóð Æîàí ùèðñëÿíäè.
340
 – Ñÿíèí ñåùðëè ÷óáóüóí âàð! Ìÿíÿ êþìÿê åëÿ! – îíó éîëóíäàí
àçäûðìàã ñÿùíÿñèíè îéíàìàã ö÷öí ïÿðèëÿð Ñèíäèêàòû òÿðÿôèíäÿí ýþí-
äÿðèëìèø áó éàðûìúàí ìÿõëóã éàëâàðäû. – Ñîë àéàüûíû áèð àòà ÷åâèð.
– Ñîë àéàüûìû! Ñÿíèí, ãàðäàøûì, äåéÿñÿí áàøûí õàðàá îëóá!
Áèð àçäàí ãàðàíëûã äöøÿúÿê, øàì åëÿìÿéèí ÿñë âàõòûäû, ñÿíèí àü-
ëûíúà øàì ö÷öí íÿéèìè âåðìÿëèÿì? Þç ìÿäÿìè ìè?
Àíúàã áó áÿäáÿõò àäàì ýåðè ÷ÿêèëìÿäè âÿ î, åëÿ ÿçàá ÷ÿêèðäè
êè, Úÿñóð Æîàí ãÿðàðà ýÿëäè: õóäïÿñÿíä îëìàã îëìàç, ãîé éàõøû
ÿìÿë ãàëèá ýÿëñèí; áÿëè, õîø ìÿðàìëàð, àñòà-àñòà äà îëñà îíóí
ãÿëáèíäÿ éåòèøìÿéÿ áàøëàäû.
– Ùÿð ùàëäà, ýåúÿ âàõòû, óëäóçëàðûí èøûüûíäà øàìïàí øÿðàáû
è÷ÿ-è÷ÿ ëàíãóñò éåìÿêäÿíñÿ, áó çàâàëëûéà éàðäûì åëÿìÿê ìÿíèì
ö÷öí äàùà õîøäóð...
Âÿ, áÿäàùÿòÿí öðÿéèíäÿ áàø ãàëäûðàí áó àðçóéà òàáå îëàðàã
(íÿ ö÷öí õåéèðõàù îëìàüà þçöíÿ èìêàí âåðìÿñèí?), Æîàí ÷óáóüó
àñòàúà ñîë àéàüûíà ñöðòäö âÿ î, ùÿìèí àí åúàçêàð áèð ãàðà àòà ÷åâ-
ðèëäè. Éîë÷ó ñåâèíúèíäÿí àüëûíû èòèðìèø Æîàíà ìèííÿòäàðëûüûíû áèë-
äèðìÿê èñòÿéèðäè êè, îíóí ñþçöíö éàðûäà êÿñäè:
– Áîø øåéäè. Áîø øåéäè. Éÿùÿðëÿ ìÿíèì àéàüûìû âÿ éîëóíà
äàâàì åëÿ... Àíúàã, åùòèéàòëû îë, åøèäèðñÿí, áîø éåðÿ ìàùìûçëàðëà
îíó èíúèòìÿ! Äàéàí, òÿëÿñìÿ, ÿââÿëúÿ áèð ìÿíÿ áàõ. Ýþð èíäè
ìÿíÿ íÿ îëàúàã.
Î, ÷óáóüó ñèíÿñèíèí öñòöíÿ ãîéäó âÿ ÷îõ ñàêèòúÿ (äàùà áàøãà
íÿ úöð îëà áèëÿðäè êè, – òàëå, òàëåäèð) ÿìð åëÿäè:
– Éàøûë ÷ÿòèð èñòÿéèðÿì!
Âÿ áèð àíûí è÷ÿðèñèíäÿ Úÿñóð Æîàí ñîí ùÿääÿ ãÿäÿð êè÷èëäè:
îíóí àíúàã áàøû âÿ ñàü ÿëè ãàëäû.
– Ñÿí íÿ ö÷öí áåëÿ åëÿäèí? – äÿùøÿòäÿí ãûú îëàðàã (íåúÿ äÿ
ãûú îëìàéàñàí – àõû îíóí ÿëè áèðáàøà áàøûíäàí ÷ûõìûøäû) éîë÷ó
ñîðóøäó.
– Îíà ýþðÿ áåëÿ åëÿäèì êè, áèð äàùà éåìÿê èñòÿìÿéèì, – Æîàí
ëàãåéäëèêëÿ èçàù åëÿäè. Åòèðàô åëÿéèðÿì êè, àðòûã ìÿí þçöì-þçöì-
äÿí áåçìèøÿì, þç áÿäÿíèì áàùàñûíà áèôøòåêñ éåìÿê ñåâèíúè àð-
òûã áÿñäè.
341
 Æîàí ñóñäó, àòëû äà ñóñóðäó. Àüûð ñöêóòó éàëíûç ÿñÿáè-ÿñÿáè
äûðíàãëàðûíû éåðÿ äþéÿúëÿéÿí ùþâñÿëÿñèç àò ïîçóðäó.
– Çÿùìÿò îëìàñà, ìÿíèì áó ôÿðñèç áàøûìû âÿ ÿëèìè äÿâÿíèí
áåëèíÿ ãîé âÿ ÷ÿòèðè à÷, – Æîàí éîë÷óéà ìöðàúèÿò åëÿäè.
Éîë÷ó ìÿìíóíèééÿòëÿ îíóí õàùèøèíè éåðèíÿ éåòèðäè.
– Èíäè èñÿ, úÿùÿííÿì îëóá þç ïÿðèëÿðèíèí éàíûíà ýåäÿ áèëÿð-
ñÿí. Éîëóí à÷ûã îëñóí!
Áó íàìÿëóì øÿõñ îíóí ìÿñëÿùÿòèíÿ ðèàéÿò åëÿäè. Î, éÿùÿðèí
öñòöíÿ ãàëõäû, âèäàëàøìàã ö÷öí ÿëèíè éåëëÿäè âÿ åëÿ áèë êè, ùå÷ éåðëè-
äèáëè îëìàìûøäû. Òåçëèêëÿ î, ñàðû ãóì öôöãëÿðè àðõàñûíäà éîõà ÷ûõäû.
– Áèð áàõûí, ìÿíèì çàâàëëû àéàüûì ýþðöí íåúÿ ÷àïûð! – Úÿñóð
Æîàí “Îðôåé”1 ôóòóðèñòëÿðèíè, áó “ùÿãèãè âÿ ôàíòàñòèê ïîåçèéàíûí
ìöäàôèÿ÷èëÿðèíè” òÿãëèä åëÿéÿðÿê, êèíàéÿ èëÿ, òÿìòÿðàãëû òÿðçäÿ
äåäè. Âÿ éàøûë ÷ÿòèðëè äÿâÿñèíè ãîâàðàã î, ãóì òÿïÿëÿðèíèí àðàñû
èëÿ àðçóñóíäà îëäóüó âàùÿéÿ éîëëàíäû.
Ýåúÿ äöøäö âÿ Úÿñóð Æîàí, äàùà äîüðóñó äÿâÿíèí áåëèíäÿ éûðüà-
ëàíàí âÿ îíóí ùå÷ áèð ãàéüû âÿ ùÿéÿúàí ùèññ åëÿìÿéÿí áàøû ýþçëÿðè-
íè ãàïàäû âÿ áó ñÿùðà ýÿìèñèíèí àùÿíýäàð éåðèøè àëòûíäà éóõóéà ýåòäè.
Æîàí ñÿùÿð òåçäÿí éóõóäàí îéàíäû. Ñÿìà îíóí áàøû öçÿðèíäÿ
ìàâè òÿíÿêÿ, ýöíÿø èñÿ – ñàíêè àüàðàíà êèìè ãûçäûðûëìûø äÿìèð
êöðÿ èäè.
Éîðüóí äÿâÿ ãóì òÿïÿñèíèí éàíûíäà óçàíìûøäû, ùàâàäàí èñÿ
àðòûã áàùàðûí âÿ øèðÿëè îòëàðûí ÿòðè ýÿëèðäè. ×îõ ýöìàí êè, Éàøûë
Ùÿçç âàùÿñè åëÿ äÿ óçàãäà äåéèëäè.
– Çàâàëëû àíàì: ìÿíè áó êþêäÿ ýþðäöêäÿ, ýþð ùàëû íåúÿ îëà-
úàã! – Úÿñóð Æîàí äåäè. – Éàõøû, àõû âèúäàíëà äåñÿê, áÿäÿíèíè
èòèðìèø áàøûí äà ìöÿééÿí öñòöíëöêëÿðè âàð. Ìÿñÿëÿí, úûð-úûíäûð
àëìàüà ïóë ëàçûì äåéèë. Ïàïàã àëäûí – àðòûã ñÿí ëöò äåéèëñÿí... Áèð
äÿ êè, ÿýÿð ìÿíÿ áÿäÿí ëàçûì îëñà ÿìð åëÿéÿðÿì îíó ïëàñòìàñ-
äàí ùàçûðëàéàðëàð. ßë ãÿðÿç, éàøàéàðûã – ýþðÿðèê.
Áó áèòèá-òöêÿíìÿéÿí ôèêèð àõûíû ãóðòàðäûüû çàìàí, Æîàí éåíÿ
ãàðøûñûíäà ãàðà ïàëòàð ýåéèíìèø áèð ãàäûíûí ãóìóí öñòöíäÿ ñÿðèë-
äèéèíè ýþðäö. Î, ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ àüëàéûðäû.
__________
1
“Î ð ô å é ” – Ïîðòóãàëèéà øàèðëÿðèíèí áèðèíúè ìîäåðíèñò ãðóïóíóí àäû (1915-1918)

342
 “Ùÿ, éåíè áèð áÿëà îëìàñà éàõøûäû”, – Úÿñóð Æîàí ôèêèðëÿøäè.
Àíúàã éåíÿ äÿ ãàäûíà ìöðàúèÿò åëÿäè:
– Çàâàëëû, ñÿíÿ íÿ îëóá?
– Ñó èñòÿéèðÿì! Ñó è÷ìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿíÿ ñó âåð! – öìèäñèç
ùàëäà áàðìàãëàðûíû îâóøäóðàí âÿ þëöì âÿçèééÿòèíäÿ îëàí ãàäûí
àù-íàëÿ ÷ÿêèðäè.
Æîàí úàíéàíàíëûãëà îíà áàõäû, àíúàã ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäè.
– Ìÿíÿ ñó âåð! Àõû ñÿí ðàçû îëìàçñàí êè, ìÿí áóðàäà ñóñóç-
ëóãäàí ìÿùâ îëóì! Ìÿíè õèëàñ åëÿ! – çàâàëëû ãàäûí îíóí ãàáà-
üûíäà äèç ÷þêÿðÿê éàëâàðûðäû. Ñîíðà èñÿ, äÿðä-ãÿìÿ áàòàðàã, î,
éåíèäÿí þçöíö ãóìóí öñòöíÿ àòäû – åëÿ òÿñÿââöð åòìÿê îëàðäû êè,
î, àðòûã ñîí öìèäèíè äÿ èòèðèá.
– Àù, ìÿíèì íåúÿ ÿçàá ÷ÿêäèéèìè ñÿí ùàðàäàí áèëÿ áèëÿðñÿí êè!
– Áó äà áèð éåíèëèê! Íèéÿ áåëÿ ôèêèðëÿøèðñÿí? – Úÿñóð Æîàí èíúèäè.
– Îíà ýþðÿ êè, ñÿíèí éàëíûç áàøûí ãàëûá. Ñÿíèí öðÿéèí éîõäóð.
Ìÿí éàçûüàì, áÿäáÿõòÿì! Ìÿíèì òàëåéèì áåëÿ èìèø, – áóðàäà
þëìÿëèéÿì...
– Ñÿôåù-ñÿôåù äàíûøìà, – Æîàí ñÿðò øÿêèëäÿ îíóí ñþçöíö êÿñ-
äè. – Öðÿê íÿäèð? Î, íÿ ãàíûð? Ìàøûí êèìè èøëÿéèð, âÿññàëàì. Áÿ-
éÿì î, íÿéè èñÿ ùèññ åëÿéèð? Èíñàíëàðûí ÿñë öðÿéè áàøûíäàäû. Ìÿí
îíó áàøûìäà ñàõëàéûðàì. Èñòÿéèðñÿí êè, ìÿí áóíó ñöáóò åëÿéèì?
Ãàðà ïàëòàðëû ãàäûí çàðûäû:
– Ñó!
– Ùÿ, ñó? Ñÿí ñó è÷ìÿê èñòÿéèðñÿí? Ùàíñû ñóäàí? Ìèíåðàë ñó?
Ãàçëû ñó? Çÿùìÿò îëìàñà, ùàíñûíäàí èñòÿéèðñÿí ñþéëÿ, – äåéÿ
Úÿñóð Æîàí êèíàéÿ èëÿ ñîðóøäó.
Ñàêèòúÿ âÿ òÿëÿñìÿäÿí ÷óáóüó áàøûíà éàõûíëàøäûðäû âÿ ýö-
ëöìñÿéÿðÿê ãàäûíà ìÿñëÿùÿò âåðäè:
– Ñóéó àíàëèçÿ ýþíäÿðìÿéè óíóòìà. Áèðäÿí îíóí òÿðêèáèíäÿ
àììîíèóì, áèòèóì, ñòðîíúèóì âÿ éàõóä äà êðåìíåçåì îëà áèëÿð.
Åëÿ ùÿìèí àí Æîàí áèð áóëàüà ÷åâðèëäè.

343
 ÂÛ ÔßÑÈË

ÃÀÏÛÑÛÇ ÇÀË
Î âàõò êè, Úÿñóð Æîàí áóëàüà ÷åâðèëèá, ñÿùðàäà øûðùàøûðëà àõûð-
äû, Áåéíÿëõàëã Ñèíäèêàòûí ïÿðèëÿðè îíóí ýÿëÿúÿê òàëåéèíè ìöçàêè-
ðÿ åëÿìÿê ö÷öí Áàø Àññàìáëåéàéà (áó èêèíúè ÷àüûðûø èäè âÿ áóðà-
äà áèð äöæöí éàðûì íöìàéÿíäÿ ïÿðè èúëàñ êå÷èðèðäè) òîïëàøäûëàð.
Íöìàéÿíäÿ õàíûìëàðäàí áèðè – ×ÿï Ýþç ïÿðè – Úÿñóð Æîàíûí
áöòöí ÿñðëÿðäÿ ñÿùðàäà ãàëìàñûíû àðçóëàäû, ãîé äöíéàíûí àõûðûíà-
úàí þçö ö÷öí ãàéíàéûá àõñûí. Î, áèð àðçó äà åëÿäè êè, îíó ÷îõ ýþ-
çÿë, àíúàã ÷îõ ÷èðêëè Êÿíä Úÿííÿòè êÿíäèíÿ êå÷èðòñèíëÿð: áó êÿíäèí
ÿùàëèñè àðòûã íå÷ÿíúè èëäèð êè, íàùàã éåðÿ Äåïóòàòëàð Ïàëàòàñûíäàí
èúòèìàè êîëîíêà èñòÿéèð, àõû îðàäà ÿë-öç éóìàüà éåð éîõäóð.
Ñîíðà ñþç àëàí ïÿðè Àëèúÿíàá Ðóù, ïðèíñèïÿ ýþðÿ þç áàúûëûüû-
íûí òÿêëèôè èëÿ ðàçûëàøäû: ñþç éîõ êè, ÿáÿäè áóëàã – ÿëà èäåéàäûð,
àíúàã åëÿ åëÿìÿê ëàçûìäû êè, îíóí ñóéó ìþúöçÿëÿð òþðÿòñèí.
– Ãîé áó çàâàëëû Æîàí ùå÷ îëìàñà áóíóíëà òÿñÿëëè òàïñûí, – î,
ÿëàâÿ åëÿäè.
Ïÿðè Òóòãóí Àòÿø þçöíäÿí ÿââÿëêè íàòèãèí äÿëèëëÿðè èëÿ ðàçû-
ëàøäû. Âÿ íÿùàéÿò, Àüëû Áàøûíäà Îëàí ïÿðè áöòöí áó õîø úÿôÿíýè-
éàòëàðà ãóëàã àñûá âÿ îíëàðûí áó ìÿíàñûç òÿêëèôëÿðèíè áåéíèíäÿ
ýþòöð-ãîé åëÿéèá, þç ìöäðèê áàðìàüûíû ãàëäûðäû:
– Êîëëåãàëàð! Äàùà áÿñäè, áó çàâàëëû Æîàíû ÿëÿ ñàëìàéûí! Áèç
îíà êèôàéÿò ãÿäÿð úöðáÿúöð íÿñèùÿòëÿð éåäèçäèðäèê, îíó, þç àðà-
ìûçäû, î ãÿäÿð àüûëà ýÿëìÿéÿí, ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ ìÿíàñûç ÿçàá-
ëàðà äö÷àð åëÿäèê âÿ ñûíàãëàðäàí ÷ûõàðòäûã. Áåëÿ êè, ýÿëèí àðòûã áó
òÿãèáëÿðÿ ñîí ãîéàã – àõû îíëàð íÿèíêè íàëàéèãäè, åéíè çàìàíäà
ìÿíàñûçäû – âÿ áèð éîëëóã îíó ñàêèò áóðàõàã. Î, ñó äîëó ãÿäÿùè
äîäàãëàðûíà àïàðäû âÿ ñþçöíÿ ôàñèëÿ âåðèá, ÿëàâÿ åëÿäè: – Áåëÿ-
344
ëèêëÿ, ìÿí ñèçèí ìöçàêèðÿíèçÿ áèð ãÿäÿð áèçèì íèçàìíàìÿéÿ
çèää îëàí òÿêëèô âåðèðÿì: áèðèíúè: áó áóëàüû éåíèäÿí ÿââÿëêè áàøû,
ÿââÿëêè áÿäÿíè, ÿââÿëêè ÿëëÿðè âÿ àéàãëàðû îëàí Úÿñóð Æîàíà
÷åâèðÿê. Âÿ èêèíúè: Úÿñóð Æîàíûí ìöòëÿã àçàäëûüûíäàí èñòèôàäÿ
åëÿìÿñèíèí âÿ îíóí èíêàðåäèëìÿç ùöãóãëàðûíû òàíûéàã, ãîé î,
èñòÿäèéè êèìè ùÿðÿêÿò åëÿñèí, îíó áèçèì íÿçàðÿòèìèçäÿí âÿ ñåùð
ìÿùàðÿòèìèçäÿí õèëàñ åëÿéÿê; éåðè ýÿëìèøêÿí äåéèì êè, áó íèçàì-
íàìÿ ñîí äÿðÿúÿ êþùíÿëèá âÿ òÿúèëè èñëàùàòà åùòèéàúû âàð.
Àññàìáëåéàíûí èøòèðàê÷ûëàðû Àüëû Áàøûíäà Îëàí ïÿðèíèí ùÿð èêè
òÿêëèôèíè ãÿçÿáëÿ ãàðøûëàäûëàð. Áóíóíëà áåëÿ, îâãàòû òÿëõ îëìóø
îïïîíåíòëÿðèíèí åòèðàçëàðûíà áàõìàéàðàã, Àññàìáëåéà òÿêëèôèí
áèðèíúè ùèññÿñèíè ãÿáóë åëÿäè. Ãÿðàðà àëûíäû êè, Æîàíûí àäàì ãèéà-
ôÿñè ãàéòàðûëñûí, àíúàã òÿêëèôèí èêèíúè áÿíäèíè èñÿ ïÿðèëÿð, áöòöí
ãöââÿëÿðèíè ñÿðô åëÿéÿðÿê ôèò âÿ óüóëòó èëÿ ðÿää åëÿäèëÿð.
– Áèç ñàäÿ èíñàíëàðà ãóéó ãàçìàã ö÷öí éàðàíìûøûã! Áó áèçèì
ïåøÿìèçäè. Áèç ùàíñûñà áàøûáîø ãàäûí äåéèëèê. Ðÿää îëñóí! Ñàòãûí
ãàäûí ðÿää îëñóí! Úÿùÿííÿì îëñóí èñëàùàò! Éàøàñûí ñåùðëè ÷óáóã!
Îíëàð áó ãûøãûðûã, óëàøìà âÿ ëÿíÿòëÿð òóôàíû è÷èíäÿ (ãûçìûø ïÿ-
ðèëÿðèí áó çàìàí è÷äèêëÿðè ñó ãÿäÿùëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàñàã) ýåúÿ
éàðûñûíà ãÿäÿð äàâà åëÿäèëÿð. Ìöáàùèñÿ éàëíûç äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ
áèòäè âÿ ùàìû þëöìúöë ùàëäà éîðóëìóøäó. Éàðûéóõóëó ïÿðèëÿð ñÿñ
÷îõëóüó èëÿ áåëÿ áèð ãÿòíàìÿ ãÿáóë åëÿäèëÿð: Úÿñóð Æîàí Àðçó ïÿ-
ðèñèíèí íÿçàðÿòèíÿ âåðèëìÿê øÿðòèëÿ Ãàïûñûç Çàëà ýþíäÿðèëñèí.
Àðçó ïÿðèñèíèí òÿúðöáÿñè ÷îõ äåéèëäè, î áó éàõûíëàðäà Ãàðà Ñåùð
Óíèâåðñèòåòèíäÿ õöñóñè êóðñ êå÷ìèøäè. Îíà ýþðÿ äÿ áåëÿ áèð ìÿñóë
òàïøûðûã àëäûãäà, î, ÷îõ ùÿéÿúàíëàíäû. Âÿ ãîðõà-ãîðõà êÿêÿëÿäè:
– Áÿñ ìÿí îíóíëà íÿ åëÿìÿëèéÿì?
– Ùå÷ íÿ, àüëûíà íÿ ýÿëñÿ îíó äà åëÿ, ãûçûì, – áèð ãàéäà îëà-
ðàã, ñÿñ áóéíóçúóüóíó ëàçûì îëìàéàí òÿðÿôÿ éþíÿëäÿí ãàðûìûø
ïÿðè îíà ìÿñëÿùÿò âåðäè. – Àíúàã íèçàìíàìÿéÿ ðèàéÿò åëÿ. Àëëàù
ýþñòÿðìÿñèí, íèçàìíàìÿíè ïîçàñàí!..
Ñÿùÿð à÷ûëäû âÿ ñÿäð-ïÿðè Àññàìáëåéàíûí èúëàñûíû áàüëû åëàí
åëÿäè. Ùàâà ñîéóã èäè âÿ èúëàñûí áöòöí èøòèðàê÷ûëàðû à÷ûã-àøêàð ñå-
âèíú è÷èíäÿ áîø âàõòëàðûíäà äàùà ÷îõ åâ èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëäóãëàðû
ìàëèêàíÿëÿðèíäÿ äàëäàëàíìàüà òÿëÿñäèëÿð; áèð äÿ êè, áó ïÿðèëÿðèí íÿ
345
êèìè èøëÿðè îëà áèëÿð; ìóìëà þç ñåùðëè ÷óáóãëàðûíû ñèëèá-òÿìèçëÿìÿê
âÿ îíëàðû äÿðè ãàáà ãîéìàã, ñàúëàðûíà äöçäöêëÿðè óëäóçëàðû ñèëèá
ïàðûëäàòìàã âÿ èïÿê éàñòûãëàðûí öñòöíäÿ óçàíàðàã ãûçûë âÿ ýöìöø
ñàïëàðëà áèòèá-òöêÿíìÿéÿí ñåùðëè õàë÷àëàð òîõóìàã...
Åëÿ êè, ùàìû äàüûëûøäû, Àðçó ïÿðèñèíèí ãÿçÿáè àøûá-äàøäû:
– Áóäóð, áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø Æîàíû äà éöêëÿäèëÿð ìÿíèí áîéíóìà.
ßí ïèñè äÿ áóäóð êè, ùå÷ âàõò îëìàäûüû êèìè, áàøûì òàìàì áîøäóð.
Âÿ ãÿçÿáäÿí òèòðÿéÿðÿê, î, ïàð÷àëàðà áþëöíìöø Æîàíûí ñàõ-
ëàíäûüû Úàäóýÿðëÿð àíáàðûíà éîëëàíäû. Àíáàðûí áèð êöíúöíäÿ
îíóí áàðìàãëàðû, î áèðè êöíúöíäÿ – ñîë ÿëè àòûëûá ãàëìûøäû, ñàü
àéàüû äîíóç áóäó êèìè äàì äèðÿéèíäÿí àñûëìûøäû, àüàú ãóðäóíóí
îéóã-îéóã åëÿäèéè ãÿäèìè áèð ñàíäûãäàí èñÿ ñàü àéàüû ýþðöíöð-
äö, ñàìàíà áöðÿëÿíìèø áàøû àéðûúà öçöì ñÿáÿòèíäÿ ñàõëàíûëûðäû.
Àðçó ïÿðèñè ñÿáðëÿ áÿäÿíèí áöòöí áó ùèññÿëÿðèíè áèð éåðÿ òîïëàäû,
îíëàðû Ãàïûñûç çàëà àïàðäû âÿ Æîàíûí áèð-áèðèíäÿí àéðû äöøìöø
ùèññÿëÿðèíè ìöìêöí ãÿäÿð áÿðê-áÿðê áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðäû. “Íö-
ìóíÿâè ïÿðèëÿð ö÷öí êè÷èê âÿñàèò”è ÿñÿáè ùàëäà âÿðÿãëÿéÿðÿê, î,
ÿëè èëÿ ùàâàäà èêè, âÿ éàõóä ö÷ ñåùðëè èøàðÿ úûçäû âÿ èíàìñûç-
èíàìñûç Æîàíûí öçÿðèíÿ ÿéèëäè... Ýþðÿñÿí î, âÿñàèòäÿ îëàí áöòöí
òÿëÿáëÿðè ëàçûìè ãàéäàäà éåðèíÿ éåòèðäèìè, áèðäÿí ùàíñûñà ñèðëè áèð
òÿëèìàòû ïîçìóø îëàð?..
– Ùÿ, áèð íÿôÿñ àë ýþðöì, íÿôÿñ àë, õàùèø åëÿéèðÿì, – ïÿðè
éàëâàðäû.
Âÿ î, ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð êè, Úÿñóð Æîàí íÿôÿñ àëìàìûøäû, þçöíÿ
éåð òàïà áèëìèðäè. Øöáùÿ éîõ èäè: îíóí ñèíÿñè àñòà-àñòà, àíúàã áÿ-
ðàáÿð ãàéäàäà ãàëõûá-åíèðäè. Íÿ éàõøû îëäó! Àðçó ïÿðèñè îíóí
íÿáçèíè òóòäó. Öðÿéè äþéöíöðäö.
– Íàíàé-íàé-íàíàé! – ïÿðè ñåâèíúÿê úèéèëäÿäè.
Áèð íåúÿ ñàíèéÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà Úÿñóð Æîàí ÿââÿëúÿ ñàü ýþ-
çöíö à÷äû. Ñîíðà äà ñîë ýþçöíö. Íÿùàéÿò, î, àñãûðäû! Ïÿðè ùå÷ ýþ-
çöíö ãûðïìàüà ìàúàë òàïìàìûøäû êè, ñÿùÿð èäìàíû ãàéäàëàðûíà
óéüóí îëàðàã ÿëëÿðèíè ãàëäûðûá åíäèðÿ-åíäèðÿ (àõû íÿôÿñèíè áÿðïà
åëÿìÿê ëàçûì èäè) î, çàëûí îðòàñûíäà äàéàíìûøäû. Àäàì îëìàã íÿ
áþéöê õîøáÿõòëèêäè! Íÿôÿñ àëìàã! Âÿ öðÿéèíèí íåúÿ äþéöíäö-
éöíö åøèòìÿê!
346
 – Íàé-íàíàé, íàíàé-íàé-íàíàé! Íàé-íàíàé, íàíàé, íàíàé!
Þëöëÿð äöíéàñûíäàí äèðèëèá ãàéûòìàüûíà ýþðÿ ìþùêÿì ñåâè-
íÿí Æîàí Àðçó ïÿðèñèíè äÿ óíóòìóøäó; íÿùàéÿò î, òàì ìÿìíóí-
ëóã ùèññè èëÿ îíà íÿçÿð ñàëäû.
– Ñÿí ìÿíè éàïûøäûðäûí? – äåéÿ î, ñîðóøäó.
– Áÿëè, ìÿí.
– Ñàü îë.
Âÿ î, ñÿùÿð ýèìíàñòèêàñûíû áèòèðèá äåäè:
– Èíäè èñÿ, ìÿíÿ áèð õåéèðõàùëûã ýþñòÿðèá áó Ãàïûñûç çàëûí ãà-
ïûñûíûí ùàðàäà îëäóüóíó ýþñòÿðÿ áèëÿðñÿíìè? Àçàäëûüà ÷ûõìàã
èñòÿéèðÿì!
– Äþðäöíúö þë÷ö ãàïûñûíûí éåðèíè ñÿíÿ ýþñòÿðèëìÿñèíè õàùèø
åëÿéèðñÿí?
– Ùÿ, ùÿ.
– Ýþñòÿðÿ áèëìÿðÿì.
– Éÿíè, íÿ ö÷öí ýþñòÿðÿ áèëìÿçñÿí? Íÿ ö÷öí?
Ïÿðè þçöíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã ö÷öí íèçàìíàìÿéÿ èñòèíàä åëÿäè:
– Áèëèðñÿí, Áàø Àññàìáëåéàíûí èêè ìèí äþðä éöç ÿëëè éåääèíúè
ìàääÿñèíÿ óéüóí îëàðàã áèçèì èðàäÿìèçëÿ ÷ÿêäèéèí ÿçàáëàðà ýþ-
ðÿ ñÿíè îâóíäóðìàã ìÿíÿ òàïøûðûëûá...
– Ùÿ, áåëÿ äå?! Íåúÿ äÿ òÿñèðëèäèð! Úÿñóð Æîàí êèíàéÿëè-êèíà-
éÿëè äèëëÿíäè. – Àõû ñÿí þçöí êèìñÿí êè, ìÿíè îâóíäóðàñàí?
– Ìÿí Àðçó ïÿðèñèéÿì âÿ ñÿíèí ìöòè íþêÿðèí îëìàüà ùÿìèøÿ
ùàçûðàì, – íèçàìíàìÿéÿ óéüóí îëàðàã Æîàíà òÿáÿññöì ýþíäÿ-
ðÿí ïÿðè þçöíö òÿãäèì åëÿäè.
Åëÿ ùÿìèí àí äà î, ãÿðàðà àëäû: àäè èíñàíëàðû þçëÿðèíÿ òàáå åëÿ-
ìÿéèí ÿí ìöíàñèá öñóëó êèìè, îíëàðû éîëóíäàí ÷ûõàðòìà âàñèòÿëÿ-
ðèíè òþâñèéÿ åäÿí èêè ìèí ÿëëè éåääèíúè ìàääÿíèí éöç îíóíúó ïàðàã-
ðàôûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ãàéäàíû Úÿñóð Æîàíà òÿòáèã åòìÿê ëàçûìäû;
áó ìàääÿ, êîíêðåò îëàðàã, èëê áàõûøäà, ñàíêè ùÿéàòà êå÷ìÿñè ùå÷
úöð ìöìêöí îëìàéàí àðçóëàðûí ðåàëëàøìàñûíûí âÿä åäèëìÿñè éîëó
èëÿ ùÿìèí àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè ãàìàøäûðìàãäàí èáàðÿòäè.
– Áÿëè, ìÿí Àðçó ïÿðèñèéÿì, – î, òÿêðàð åëÿäè. – Ñÿíèí ãóëëó-
üóíäà ùàçûðàì âÿ ùÿéàòà êå÷ìÿñè ùå÷ úöð ìöìêöí îëìàéàí èñ-
òÿíèëÿí àðçóíó éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿðÿì.
347
 – Ùå÷ úöð ìöìêöí îëìàéàí? Ñÿí úèääè äåéèðñÿí?
– Áÿëè, àíä è÷èðÿì!
Âÿ ñàäÿëþâù Úÿñóð Æîàí òÿëÿéÿ äöøäö. Î, åëÿ ùÿìèí àíäàí
áàøëàéàðàã áåéíèíäÿ áèð-áèðèíäÿí äàùà ãÿðèáÿ îëàí ñÿìà ãÿñðëÿðè
òèêìÿéÿ áàøëàäû.
– Âÿ ìÿí ùÿð øåéè, èñòÿäèéèì ùÿð øåéè àðçó åëÿéÿ áèëÿðÿì?
– Ùÿð øåéè. Àíúàã, áèëèðñÿí, áèð øÿðòëÿ... Íèçàìíàìÿéÿ ýþðÿ éåðè-
íÿ éåòèðèëÿí ùÿð áèð àðçó úÿìèñè áåøúÿ äÿãèãÿ ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóá.
– Úÿìèñè áåøúÿ äÿãèãÿ?! – Æîàí ìÿéóñ ùàëäà ñÿñèíè óçàòäû.
– Éàõøû áåëÿ ñèìèú îëìà, âàõòû áèð àç àðòûð!
– ßôñóñëàð îëñóí êè, áó ìöìêöí äåéèë. ×îõ âàõò ö÷öí ìÿíèì
ñÿëàùèééÿòèì ÷àòìûð. Ùå÷ áèð øåé åëÿéÿ áèëìÿðÿì, íèçàìíàìÿ
áåëÿäè, – ïÿðè êÿêÿëÿäè.
Úÿñóð Æîàí äèëõîð îëäó âÿ ÿùâàëû ïîçóëäó. Áóíóíëà áåëÿ, ìà-
ðàã îíà öñòöí ýÿëäè, ýþçëÿðèíäÿ åùòèðàñëû ãûüûëúûìëàð ïàðûëäàäû âÿ
î, óúàäàí äåäè:
– ßçèçèì, áèëèðñÿí íÿ âàð! Ìÿíÿ ìèëéàðä ìèëéàðäëàðà âóðóë-
ìóø äþðä éöç ìèëéàðäëûã áèð ÷åê éàç.
Ùÿìèí àí ýþçÿýþðöíìÿç áèð ÿë ÷åêè îíà óçàòäû âÿ òàì áåø
äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ éåíèúÿ ïåéäà îëìóø ìóëòèìèëéàðäåð Ãàïûñûç çàëäà
ýÿçèøÿðÿê äåéèðäè:
– Ìÿí äöíéàäà ÿí âàðëû àäàìàì. ßí âàðëû àäàì! Ìÿí õèðò-
äÿéÿ ãÿäÿð ãûçûë è÷èíäÿ îòóðìóøàì.
Åëÿ êè, áåø äÿãèãÿëèê âàõò ãóðòàðäû î, ÷åêè úûðûã-úûðûã åëÿäè âÿ
äàùà ñàäÿ áèð øåé àðçóëàäû:
– Ãîé, ìÿíèì ñàü ãóëàüûì åøøÿê ãóëàüû îëñóí, ñîë ãóëàüûìûí
éåðèíäÿ èñÿ ãàðàíãóø ãàíàäû áèòñèí.
– Ïÿðè áóíó äÿ éåðèíÿ éåòèðäè. Âÿ Úÿñóð Æîàí ýöçýöíöí ãàáà-
üûíà ãà÷äû (Ãàïûñûç çàëäà íÿ ãÿäÿð äåñÿí ýöçýö âàð èäè).
– ßýÿð ôèë õîðòóìó äà ÿëàâÿ îëóíñà, äàùà ìÿçÿëè îëàð – ýöç-
ýöéÿ áàõàðàã î, ÿëàâÿ åëÿäè.
Î äÿãèãÿ îíóí ñèôÿòèíäÿí, áóðíóíóí éåðèíäÿí åëÿ äÿ áþéöê
îëìàéàí ÷ÿùðàéû ðÿíýëè áèð õîðòóì ÷ûõäû. Ëàêèí, òåçëèêëÿ áó ñÿôåù
îéóí äà Æîàíû áåçäèðäè âÿ î, ïÿðèäÿí õàùèø åëÿäè êè, îíó ÿââÿëêè
úèëäèíÿ ñàëñûí.
348
 – Èíäè äÿ èñòÿéèðÿì êè, áàøûìäàí ìàâè ðÿíýëè áèð àüàú ÷ûõñûí,
– î, áèëäèðäè. – Âÿ áóäàãëàðûíäà ÷îõëó-÷îõëó àé îëñóí.
Àðçó ïÿðèñè ö÷öí áó ñàäÿëÿðäÿí äÿ ñàäÿ áèð èø èäè. Î, ÿëèíè
Æîàíûí ñà÷ëàðûíà ÷ÿêäè âÿ îíóí áàøûíäà ùÿð òÿðÿôèíäÿí ðÿíýàðÿíý
àéëàð àñûëìûø ìàâè ðÿíýëè áèð àüàú áèòäè...
Àíúàã áó àüàú äà òåçëèêëÿ îíó áåçäèðäè, ñàíêè, éóõóäà îëàí
ñàéûãëàìà è÷èíäÿ, Úÿñóð Æîàí úöðáÿúöð ìÿíàñûç øåéëÿð ãóðàøäûð-
ìàüà áàøëàäû: þç áàøûíû óëäóçëó ñàùÿéÿ ÷åâèðäè, ãóëàãëàðûíû êÿ-
ïÿíÿê ãàíàäëàðû èëÿ áÿçÿäè, áàðìàãëàðûíà áàéðàã äÿñòè êå÷èðòäè âÿ
ñ. âÿ è. Íÿùàéÿò êè, áó ìþúöçÿëÿðäÿí äîéàðàã î, äåäè:
– Ìÿí ìþâúóä âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åëÿìÿëè âÿ áöòöí èì-
êàíëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿëèéÿì. Àíúàã ùàíñû èìêàíëàðû, áàõ áó-
äóð ÿñàñ ìÿñÿëÿ? Ùàíñû èìêàíëàðû?
Î, ÷îõ ôèêèðëÿøäè, ýþòöð-ãîé åëÿäè âÿ íÿùàéÿò ïÿðèéÿ áåëÿ áèð
õàùèøëÿ ìöðàúèÿò åëÿäè:
– Ìÿíè ìöòëÿã ìîíàðõ åëÿ.
– Áèð äÿãèãÿ, – ïÿðè áó áàðÿäÿ ýþñòÿðèø îëàí “Íöìóíÿâè ïÿðè-
ëÿð ùàããûíäà ãûñà âÿñàèò”ÿ íÿçÿð ñàëûá äåäè: – ßëàùÿçðÿò, ùàçûðäû!
– Áåëÿëèêëÿ, ìÿí êðàëàì, – Æîàí ñîðóøäó, – ñÿí ÿìèíñÿí êè,
ìÿí Áîø Éåð ñÿëòÿíÿòèíèí ìöòëÿã ùàêèìèéÿì?
– ßëáÿòòÿ, ÿëàùÿçðÿò, – ïÿðè îíó èíàíäûðìàüà òÿëÿñäè. – Ñèç áö-
òöí ìöòëÿã ìîíàðõëàðûí ÿí ìöòëÿãèñèíèç. Áóéóðóí ÿìðëÿð âåðèí âÿ
òÿáÿÿëÿðèíèç äèçè öñòÿ äàéàíàðàã êîð-êîðàíÿ ñèçÿ òàáå îëàúàãëàð.
– ßëà! – Úÿñóð Æîàí ëîâüàëûüûíäàí øèøÿøÿðÿê äåäè. – Áèç Áè-
ðèíúè Úÿñóð Æîàí, Áîø Éåð Ñÿëòÿíÿòèíèí ìöòëÿã ùàêèìè, ÿìð âÿ
ùþêì åëÿéèðèê: ãîé áèçèì òÿáÿÿëÿðèìèç âÿ áèçèì ñàðàé ÿéàíëàðû-
ìûç äÿðùàë þç ãàðûíëàðûíû éûðòñûíëàð.
– Áó äÿãèãÿ éåðèíÿ éåòèðèëÿúÿêäè, – ïÿðè úàâàá âåðäè. – Áó
ýöíäÿí åòèáàðÿí ñèçèí óúñóç-áóúàãñûç ñÿëòÿíÿòèíèçäÿ éàëíûç ýþ-
äÿíñèç òÿáÿÿëÿð ãàëàúàã. ßýÿð êèìè èñÿ úèíàéÿò áàøûíäà òóòñàëàð
– éÿíè êÿñèëìèø ùÿìèí î éåðäÿ î ìÿíôóð ÿçàíû òàïñàëàð, – îíó
ãîðõóëó úèíàéÿòêàð êèìè çèíäàíà àòàúàãëàð âÿ îíó ùþêìäàðà âÿ
äþâëÿòÿ õÿéàíÿòäÿ èòòèùàì åëÿéÿúÿêëÿð. Àíúàã, ÿëàùÿçðÿò, èçí
âåðèí ñîðóøóì, Ñèçè áó ìöäðèê ÿìðè òÿçÿëÿìÿéÿ íÿ âàäàð åëÿäè?
349
 – Ìÿí áóíó îíà ýþðÿ åëàí åëÿäèì êè, àðòûã áèðéîëëóã èãòèñàäè
áþùðàíà ñîí ãîéóì. – Æîàí òÿíòÿíÿëè òÿðçäÿ âÿ àéäûí øÿêèëäÿ áÿ-
éàí åëÿäè. – Ùàçûðäà âÿ áóíäàí ñîíðà ìÿíèì ñÿëòÿíÿòèìäÿ àíúàã
áèð øÿõñ – ìÿí þçöì éåìÿê éåéÿúÿéÿì.
Î, äÿðèí äöøöíúÿëÿð è÷èíäÿ çàëäà áèð íå÷ÿ äÿôÿ âàð-ýÿë åëÿäè
âÿ áèðäÿí ýöçýöíöí ãàáàüûíäà äîíóá ãàëäû – äîäàãëàðûíûí ùÿðÿ-
êÿòè à÷ûã-àøêàð øÿêèëäÿ îíó éåðèíäÿúÿ äîíäóðäó, áó òÿíòÿíÿëè
íèòãè èôàäÿ åëÿéÿðêÿí îíëàð àìèðàíÿ øÿêèëäÿ à÷ûëûá éóìóëóðäó.
– Ìÿíèì ùþêìðàíëûüûìûí þìðöíÿ íå÷ÿ äÿãèãÿ ãàëûá, – î,
ìàðàãëàíäû.
– Ö÷ äÿãèãÿ èéèðìè ñàíèéÿ, ÿëàùÿçðÿò.
– ßëèéöë-ÿëà. Áó âàõòäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åëÿìÿê ëàçûìäû.
Èëê íþâáÿäÿ áó òàúû áàøûìà ãîé, ÿëèìÿ äÿ ùþêìäàð ÿñàñûíû âåð âÿ
ìÿíÿ êðàë ïàëòàðû ýåéèíäèð.
Áèð àíûí è÷èíäÿ ýþçÿýþðöíìÿç ÿëëÿð Æîàíûí àéàãëàðûíà äèçèíÿ
ãÿäÿð ÷àòàí èïÿê úîðàá ýåéèíäèðäèëÿð, ìÿõìÿð øàëâàðûíûí áöòöí
äöéìÿëÿðèíè äöéìÿëÿäèëÿð, îíà ïëàòèí áàüëàðû îëàí àéàããàáû âåð-
äèëÿð, éàãóò âÿ ëÿë-úàâàùèðàòëà áÿçÿäèëìèø ìàíòèéà ýåéèíäèðäèëÿð,
áàøûíà òàú ãîéäóëàð, ÿëèíÿ äÿ ùþêìäàð ÿñàñû âåðäèëÿð.
Âÿ áóíäàí ñîíðà Úÿñóð Æîàí ùþêìëÿ ÿìð åëÿäè:
– Èíäè èñÿ ÿìð åëÿ ìÿíèí áöòöí âàññàëëàðûìûí áîéóíëàðûíû âóð-
ñóíëàð. Äöøöíìÿê ãàáèëèééÿòè àíúàã ìÿíÿ âåðèëèá. Ìÿíÿ, áàøãà ùå÷
êèìÿ. Ùàçûðäà âÿ ùÿìèøÿ ìÿíèì èìïåðèéàìäà ùàìûíûí ÷èéèíëÿðè
öñòöíäÿ áàïáàëàúà ñàáóí êþïöéö éåðëÿøäèðèëÿúÿê. Éåíè ãàéäàëàðëà
çèääèééÿò òÿøêèë åëÿéÿí áöòöí ãàíóí âÿ ÿñàñíàìÿëÿð ëÿüâ åäèëèð.
– Ùàçûðäûð, ÿëàùÿçðÿò êðàë ùÿçðÿòëÿðè, – ïÿðè ùåñàáàò âåðäè.
– Áàø áèðúÿ ñèçäÿ ãàëäû.
Ñîí äÿãèãÿëÿðäÿ Æîàí çÿëçÿëÿ òþðÿòäè, àòîì áîìáàñû èëÿ Àéû
ïàðòëàòäû, Ìàðñäà øÿùÿð ñàëäû, “Âóðóëìóø áîéóíëàð” âÿ “Äîüðàíìûø
ãàðûíëàð” îðäåíëÿðèíè òÿñèñ åëÿäè. Êàëñîí äåéèëÿí ãâàðäèéà÷ûëàðà áà-
õûø êå÷èðòäè âÿ Ðóñèéàéà ìöùàðèáÿ åëàí åëÿäè. ßí ñîí àíëàðûíû áåëÿ
áîø éåðÿ ñÿðô åëÿìÿñèí äåéÿ î, ýþñòÿðèø âåðäè êè, Áèðëÿøìèø Øòàòëàðà
óëòèìàòóì ýþíäÿðñèíëÿð. Àíúàã áó âàõò ïÿðè îíà ñààòû ýþñòÿðäè:
– Ñÿí ÷îõ éàõøû èøëÿäèí, àíúàã âàõòûí ãóðòàðäû. Áåø äÿãèãÿ þò-
äö. Àðòûã ñÿëòÿíÿò éîõäóð.
350
 – Ùÿ, Àëëàùà øöêöð, – äåéÿ Æîàí éöíýöëëöêëÿ êþêñöíö þòöðäö.
Äöçöíö äåñÿì, ìÿí òöêÿíäèì; ÿìð âåðìÿê ÷îõ ÷ÿòèí èøäè. Éîõ,
ìÿí òàõò-òàú ö÷öí éàðàíìàìûøàì. Ìÿíè áàøãà èäåàëëàð íàðàùàò
åëÿéèð – ìöãÿääÿñëèê. Ìÿí ÿëèìÿ ÿñà àëûá, àéàüûìà ïàòàâà ýåéè-
íèá áèð äèëÿí÷è êèìè äöíéàíû äîëàøìàã âÿ ìþúöçÿëÿð éàðàòìàã
èñòÿéèðÿì, þëöëÿðè äèðèëòìÿê, úöçàìëû õÿñòÿëÿðè ñàüàëòìàã, ìèíëÿðëÿ
àú-éàëàâàú àäàìû áåø ÷þðÿêëÿ äîéäóðìàã. Áóíëàð ìöìêöíäö?
– Áîø øåéäè! Áóíëàðäàí ñàäÿ èø îëà áèëìÿç êè.
Âÿ Àðçó ïÿðèñè áèð àíûí è÷èíäÿ Æîàíà ìþúöçÿëÿð ýþñòÿðìÿéèí
áöòöí öñóëëàðûíû þéðÿòäè.
– Ùÿ, áÿñ ñîíðà? Ìÿí äàùà ùàíñû ìþúöçÿëÿðè ýþñòÿðìÿ-
ëèéÿì? – î, ÷àøãûí ùàëäà äîíãóëäàíäû.
– Ìÿí íÿ áèëèì! Áó àðòûã ñÿíèí ãàéüûíäû.
Àíúàã áó éåíè ïåéäà îëìóø ìþúöçÿëÿð òþðÿäÿí øÿõñ, áöòöí
úèääè-úÿùäëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, ñÿí äåéÿí äÿ åëÿ áèð ÿùÿìèééÿòëè
ìþúöçÿ ôèêèðëÿøèá òàïà áèëìÿäè. Òÿðñ êèìè, àüëûíà äÿùøÿòëè äÿðÿ-
úÿäÿ ìÿíàñûç, êåéôèééÿòñèç âÿ ñÿôåù ïëàíëàð ýÿëèðäè. Âÿ öìó-
ìèééÿòëÿ, î, áöòöí áó þëö èëëöçèéàëàðäàí éîðóëäó. Îíäà ãÿçÿá
ùèññè áàø ãàëäûðìàüà áàøëàäû – Àðçó ïÿðèñè îíó ÿñÿáèëÿøäèðèðäè.
Áèð äÿ êè, àõû íÿ ö÷öí îíó áó ùÿéàòäàí, ýöíÿøäÿí, ñÿìàäàí, óë-
äóçëàðäàí óçàãëàðäà îëàí, ýöçýöëö äèâàðëàðëà âÿ êöëëÿ þðòöëìöø
äþøÿìÿñè îëàí áó çèíäàíäà – Ãàïûñûç çàëäà ñàõëàéûðëàð.
Íÿùàéÿò êè, Úÿñóð Æîàí, ùÿð ùàëäà, ìèñêèí âÿ ëÿéàãÿòñèç áèð
ìþúöçÿ éàðàòäû: î, ðÿíýáÿðÿíý ãàíàäëàðëà òÿúùèç åëÿäèéè ùÿñèð
øëéàïàñûíû ó÷ìàüà ìÿúáóð åëÿäè. Ýþçëÿðèíè áó øëéàïàéà çèëëÿéÿ-
ðÿê, î, äèëõîð âÿ ãÿçÿáëè ùàëäà ÿëëÿðèíè à÷àðàã äàéàíìûøäû.
– Ùÿ, áÿñ ñîíðà? – ïÿðè ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõàðàã ñîðóøäó.
– Äîüðóäàí äà, áÿñ ñîíðà? Äöçöíö äåñÿì, áèð øåé òÿñÿââöð åëÿ-
éÿ áèëìèðÿì, – þç èêðàù ùèññèíè ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøàðàã Úÿñóð Æîàí åòè-
ðàô åëÿäè. – Áèð äàéàí. Ìÿíèì ö÷öí áèð ïèøèê éàðàò. Àíúàã àäèñèíè
éîõ, õöñóñè ïèøèê îëñóí. Ýÿðÿê îíóí ãûðõ ïÿíúÿñè âÿ ãóéðóüó èñÿ äÿ-
âÿãóøó ëÿëÿêëÿðèíäÿí îëñóí. Âÿ ýÿðÿê ëÿëÿêëÿð ñóàë øÿêëèíäÿ îëñóí.
Ãûðõàéàã ïèøèê ùÿéàòà ãÿäÿì áàñàðàã òÿíáÿë-òÿíáÿë ìèéîë-
äàäû âÿ Æîàí èêðàù ùèññè èëÿ îíó þçöíäÿí êÿíàðà ãîâäó. Âÿ éåíÿ
äàùà ôàíòàñòèê ùåéâàíëàð éàðàòìàüà ýèðèøäè. Î, áàëûãëàðäà îëäóüó
351
êèìè, ìàâè çîëàãëû öçýÿúëÿðè îëàí ñàðû áöëáöë, ãóëàãëàðûíäà ôûð÷à-
ëàð îëàí áóéíóçëó åøøÿê, õèçÿêëè òèìñàù, çèðåùëè ïÿëÿíý, òîâóçãó-
øó ëÿëÿêëÿðè îëàí øèð, àëöìèíèóì áàøëû âÿ áåø àéàãëû (áó àéàãëàðäàí
áèðè ãóéðóüó ÿâÿç åëÿéèðäè) àò âÿ ñ. âÿ è. êèìè ùåéâàíëàð éàðàòäû...
Íÿùàéÿò, îíóí ôàíòàçèéàñû òàìàì òöêÿíäè. Âÿ Àðçó ïÿðèñè þçöíöí
äÿùøÿòëè “Ùÿ, áÿñ ñîíðà?” ñóàëûíû âåðäèêäÿ Úÿñóð Æîàí ïàðòëàäû:
– Íÿ ñîíðà? Ìÿí íÿ áèëèì? Áöòöí áó úÿôÿíýèéàòëàð, áöòöí áó
ìÿíàñûç ôîêóñëàð ìÿíè áåçäèðäè. Êðàë âÿ éàõóä ïåéüÿìáÿð îëóá,
áóðàäà, ýþçöìöí ãàáàüûíäà àíúàã ñÿíèí äîëàøäûüûí áèð éåðäÿ,
Ãàïûñûç çàëäà äöíéàíû õèëàñ åëÿìÿê ìÿíè áåçäèðäè. Ìÿí íÿ
èñòÿéèðÿì? Áó ñààò ìÿíè áó çèíäàíäàí áóðàõ. Ìÿí ùÿéàòû, äöíÿí
íåúÿ èäèñÿ, áó ýöí íåúÿäèðñÿ, ñàáàù íåúÿ îëàúàãñà, åëÿ î úöð
ñåâèðÿì. Ñöäëö ãÿùâÿ, ãÿçåòëÿð, ìåòðîäà èòÿëÿøìÿ âÿ àéàüûìûí
äþéÿíÿéèíèí àéàãëàíìàñû, ãûøãûðûã, ùàé-êöé, ãàðûøûãëûã, êèøè ñþ-
éöøëÿðè, ãàäûí øûëòàãëûãëàðû, ôàáðèê âÿ çàâîäëàð, êàáèíåòëÿðèí ñàêèò
ðàùàòëûüû, øàùìàò éàðûøëàðû, “Áàõ, èíäè ñÿíÿ ýþñòÿðÿðÿì, ùåéâàí!”
êèìè éàä ñÿñëè ãûøãûðûãëàðëà äîëó êö÷ÿ ñàâàøëàðû. Áÿëè, ìÿí ìÿùç
áåëÿ áèð ùÿéàòû ñåâèðÿì.
– Ìÿí áöòöí áóíëàðû ñÿíÿ âåðÿ áèëÿðÿì, àíúàã úÿìèñè áåø äÿ-
ãèãÿëèéÿ... – ïÿðè ñîéóããàíëûëûãëà äåäè.
Âÿ Úÿñóð Æîàí áóðíóíóí àëòûíäà íÿ èñÿ ìûçûëäàäûüû âàõò î,
äÿðèí ìÿíàëû òÿðçäÿ ÿëàâÿ åëÿäè:
– Ùÿ... Áåø äÿãèãÿëèéÿ. Âàõò ñöðÿòëÿ þòöá êå÷ÿíäè. Áèçèì áö-
òöí ùÿéàòûìûç, ÿñëèíÿ ãàëñà, åëÿ áåø äÿãèãÿëèêäè.
Áó ãåéä Æîàíû òàìàì úèí àòûíà ìèíäèðäè. Î, áèð êöíúÿ ãûñûëäû,
êöëö áàøûíà òþêÿ-òþêÿ ãóðäàëàìàüà áàøëàäû.
– Áåëÿëèêëÿ, òåç îë, ãÿðàðà ýÿë, – ïÿðè îíó òÿëÿñäèðäè.
– Ðÿää îë ýþçëÿðèìèí ãàáàüûíäàí! Íÿùàéÿò êè, ìÿíè ðàùàò
áóðàõ! – îíó ëÿðçÿéÿ ýÿòèðÿí ãÿçÿáèíè úèëîâëàìàã èãòèäàðûíäà îë-
ìàéàí Úÿñóð Æîàí þçöíäÿí ÷ûõäû.
– Éàõøû, ãîé ñÿíèí èðàäÿí ùÿéàòà êå÷ñèí, – ïÿðè þçöíöí äÿ-
éèøìÿç îëàí âÿ àäàìû éîëóíäàí àçäûðàí òÿáÿññöìö èëÿ äèëëÿíäè.
– Ãîé ñÿí äåéÿí îëñóí âÿ éàøàñûí áèçèì íèçàìíàìÿ. Ñÿí èñòÿ-
éèðñÿí êè, ìÿí éîõ îëóì? ßëèéöë-ÿëà. Àüçûíû ýåíèø à÷.
352
 – Íÿ ö÷öí? – Æîàí òÿÿúúöáëÿíäè.
– Ìÿíèì ýåäÿ áèëìÿéèì ö÷öí. Åâèìÿ ãàéûòìàüûì ö÷öí.
– Áóíóí ö÷öí ìÿí àüçûìû à÷ìàëûéàì? Ñèçèí ãÿðèáÿ ãàéäàëà-
ðûíûç âàð. Ñÿí ùàðàäà éàøàéûðñàí êè?
Ïÿðè éåíÿ ùåéðàíåäèúè òÿáÿññöìö èëÿ ýöëöìñÿäè âÿ ñÿìèìèé-
éÿò ùèññëÿðèíèí òÿñèðè èëÿ èçàù åëÿäè:
– Ñÿíèí þçöíäÿ.
– Ìÿíäÿ?!
– Áÿëè-áÿëè, ñÿíèí þçöíäÿ. Áó ýöíäÿí åòèáàðÿí ìÿí ñÿíèí
áÿòíèíäÿ éàòàúàì, õîðóëäàéàúàì, àüàëûã åëèéÿúÿì, ãÿëéàíàëòû,
íàùàð âÿ øàì éåìÿéè éåéÿúÿì... Ùÿ, à÷ àüçûíû, éîõñà íèçàìíà-
ìÿäÿ äåéèëäèéè êèìè, äàùà òÿñèðëè òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòìàëû îëàúàì.
– Äåìÿëè, ìÿí áóíäàí ñîíðà ùå÷ âàõò þçöìëÿ òÿêáÿòÿê ãàëà
áèëìÿéÿúÿì? – Úÿñóð Æîàí äèëõîð îëäó.
– Íàðàùàò îëìà, ìÿí ñÿíè áåçäèðìÿéÿúÿì, – ïÿðè îíó ñàêèò-
ëÿøäèðäè. – Àíúàã ñÿí þçöí ìÿíè ÷àüûðàíäà ýÿëÿúÿì.
– Ìÿí? Ñÿíè? Ùå÷ âàõò! – Æîàí óúàäàí äåäè.
– Àíä è÷ìÿ, äîñòóì. ßââÿëúÿ ùàìû áåëÿ äåéèð. Åëÿ êè, ãÿì-
ýèí, áÿäáèí, ìÿéóñ ùàëäà åâÿ ãàéûäàúàãñàí, áó ëàãåéä, àìàíñûç
äöíéàäà ùÿéàòäàí éîðóëàúàãñàí, áàõ îíäà ñÿí ìÿíè éàäà ñàëà-
úàãñàí, ùÿëÿ öñòÿëèê äåéÿúÿêñÿí: òåç ýÿë. Áó ìöòëÿã áàø âåðÿúÿê.
Ñÿí ùÿëÿ ÷îõ àðçó åëÿéÿúÿêñÿí êè, ñÿíè Áîø Éåð ñÿëòÿíÿòèíèí
ùþêìäàðû åëÿéèì, áó ñþçëÿðèìè óíóòìà. Èíäè èñÿ à÷ àüçûíû.
– Ùÿ, éàõøû! – Úÿñóð Æîàí ñàêèòëÿøäè. – Î áàøà äöøäö êè, ìö-
ãàâèìÿò ýþñòÿðìÿê ÿáÿñäèð. Âÿ èìêàíû ÷àòàí ãÿäÿð – áó ýþçÿë
áèð ÿñíÿìÿê èäè – àüçûíû àéûðäû.
Àðçó ïÿðèñè éöíýöë áèð ïèðóåò åëÿäè âÿ îíóí õèðòäÿéèíèí äÿðèí-
ëèêëÿðèíäÿ éîõ îëäó. Úÿñóð Æîàí èñÿ îíóí àðõàñûíúà ãûøãûðäû:
– Àðçó ïÿðèñè? Áó ùå÷ äÿ áåëÿ äåéèë. Ñÿí ãàðûí ãóðäó ïÿðè-
ñèñÿí. Òöôåéëè ïÿðèñÿí.

353
 ÂÛÛ ÔßÑÈË

ÒßÐÑ-ÌßÑÑßÁ ØßÙßÐ
Àðçó ïÿðèñè Æîàíûí áÿòíèíèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ äàõèë îëäóüó âàõò,
Ãàïûñûç çàë ùàâàäà ÿðèéèá éîõ îëäó, Úÿñóð Æîàí èñÿ áèð éàøûë ÷ÿ-
ìÿíëèéÿ äöøäö. Øåù äàìúûëàðû áðèëéàíò êèìè èøûã ñà÷ûðäû, ãóøëàð
úèêêèëäÿøèðäè âÿ ýöíÿø äåéèíýÿí ÷àéûí ñóëàðûíäà ÷èìèðäè.
Æîàí áèð õåéëè ìöääÿò àçàäëûãäàí ëÿççÿò àëäû – àäè, òÿáèè øåé-
ëÿðèí ñÿíè ÿùàòÿ åëÿäèéè ìöùèòäÿ éàøàìàã íåúÿ äÿ õîøäóð. Î,
ãàéüûñûç ùàëäà ìàâè ãóøëàðûí çÿíýóëÿñèíÿ ãóëàã àñäû, îòóí öñòöíÿ
ñÿðèëäè, îíóí òÿçÿëÿéèíäÿí âÿúäÿ ýÿëäè, øÿí-øÿí ãóçóãóëàüû éàð-
ïàãëàðûíû ÷åéíÿäè, ÷ÿìÿíëèêäÿ î éàí áó éàíà ãà÷äû, ñîíðà äà
÷þìáÿëÿðÿê ãàðûøãà îðäóñóíóí ïàðàäûíû ñåéð åëÿäè.
Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà î, çåéòóí àüàúûíûí êþëýÿñèíäÿ óçàíäû,
úÿëä áàëûãëàð êèìè, äÿúÿë êöëÿéèí âàëñ îéíàäûüû âàõò, î, ÷àéûí øû-
ðûëòûñû àëòûíäà àðõàñû öñòÿ óçàíàðàã éóõóéà ýåòäè. Äÿðèí ìÿíàëû
äöøöíúÿëÿðÿ âÿ ïñèõîëîæè èíúÿëèêëÿðÿ íèôðÿò åëÿéÿðÿê î, äàøëàð,
êÿðòÿíêÿëÿëÿð, ãàíãàëëàð âÿ áöòöí áàøãà òÿáèÿò ìÿõëóãàòû íåúÿ
éàòûðñà, åëÿúÿ éàòäû.

Àüëàð ñèôÿòëè âÿ úàíñûõûúû ñÿñè îëàí áèð àäàì îíó éóõóäàí

îéàòäû. Æîàíûí éàíûíäà óçàíàðàã î, äåäè:
– Àõøàìûí õåéèð.
Úÿñóð Æîàí éàðûéóõóëó ùàëäà ïàðëàã ñÿùÿð ýöíÿøèíäÿí ýþçëÿ-
ðèíè ãûéàðàã òÿÿúúöáëÿ ôèêèðëÿøäè: “Áó íÿäèð, íÿ ö÷öí “Àõøàìûí
õåéèð”, áèð ùàëäà êè, ýöí òÿçÿúÿ áàøëàéûð. Âÿ íÿ ö÷öí áó àäàìûí
ýþçëÿðè éàøûëäû âÿ áöòöí öçö ýþç éàøû è÷èíäÿäè? Áó äà ñÿíèí ö÷öí
éåíè áèð ìàúÿðà! Éîõ, äåéÿñÿí áóðàäà ìÿñÿëÿ áàøãà úöðäö”.
354
 Àíúàã íÿçàêÿò õàòèðèíÿ î, òàíûìàäûüû áó àäàìäàí, îíóí ìö-
ñèáÿòëÿðè âÿ êÿäÿðè áàðÿäÿ ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû. Ìàðàüûíû òÿìèí
åëÿìÿê ö÷öí ìöíàñèá áÿùàíÿ òàïìàã ëàçûì èäè. Áó ôöðñÿò þçöíö
åëÿ äÿ ÷îõ ýþçëÿòìÿäè. Úÿñóð Æîàí öç-ýþçöíö ìÿçÿëè øÿêèëäÿ
ÿéèøäèðäè, àíúàã áó ãÿðèáÿ ñóáéåêò ýöëìÿäè, ÿêñèíÿ äàùà öìèäñèç
øÿêèëäÿ ùþíêöðäö. Îíäà, àðòûã ãàðàéàõàëûã åëÿìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿ-
éÿðÿê, Æîàí ìÿðùÿìÿòëÿ ñîðóøäó:
– Ñèçÿ áèð áÿäáÿõòëèê öç âåðèá? Ñèçèí åëÿ ãÿìëè öçöíöç âàð êè!
Þç çàùèðè ýþðêÿìè èëÿ “àíòèòÿÿúúöá” àäëàíäûðûëà áèëÿúÿê ùèññ-
ëÿðè èôàäÿ åëÿéÿí áó éàä àäàì îíà áàõäû:
– Äåéèðñÿí ìÿí êÿäÿðëèéÿì? – î, óúàäàí äåäè âÿ îíóí ýþç-
ëÿðèíäÿí éàø ñåë êèìè àõäû. – ßêñèíÿ, ñÿíèíëÿ ýþðöøìÿéèìÿ ìÿí
÷îõ øàäàì. Ýþðöðñÿí, ìÿíèì ýþçëÿðèìäÿí éàø ñåë êèìè àõûð. Áó
áÿéÿì ñåâèíúèí à÷ûã-àéäûí ÿëàìÿòè äåéèëìè!
– Ùÿ, áåëÿ äå! – Æîàí òÿÿúúöáëÿ äèëëÿíäè. Ñèçèí äèéàðäà ñåâèí-
úè ýþç éàøëàðû èëÿ èôàäÿ åëÿéèðëÿð...
– Òÿêúÿ áèçèì äèéàðäà éîõ, ìÿíèì ôèêðèìúÿ, äöíéàíûí ùÿð
éåðèíäÿ, – îíóí ùÿìñþùáÿòè ëÿéàãÿòëÿ åòèðàç åëÿäè. – Î âàõò êè,
áèç ñåâèíèðèê, àúû-àúû àüëàéûðûã, ãÿìëè îëàíäà èñÿ...
– Éûõûëàíà ãÿäÿð ýöëöðöê, – Æîàí úÿëä îíóí ñþçëÿðèíè áèòèðäè.
– Åëÿäè êè, âàð... – îíóí ùÿìñþùáÿòè ðàçûëàøäû. Îíóí ýþçëÿðèíèí
ãûðàãëàðûíäà îëàí éàøëàð, ùå÷ øöáùÿñèç êè, òÿáÿññöìö ÿâÿç åëÿéèðäè.
“Ìþúöçÿ! – Úÿñóð Æîàí ôèêèðëÿøäè. – Ýþðöíäöéö êèìè, ìÿí
áèð òÿðñ-ìÿññÿá øÿùÿðèíÿ äöøìöøÿì. Àíúàã ìÿíèì áàøûìà áåëÿ-
áåëÿ èøëÿð ýÿëÿ áèëÿð”.
Âÿ áó éàä àäàìûí äàâðàíûøûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, ãåéðè-
àäè âÿ àíëàøûëìàç øÿêèëäÿ éàøàéàí áó ãÿðèáÿ àäàìëàðûí ãîíàüû
îëìàã îíóí éàìàíúà öðÿéèíäÿí êå÷äè.
Áóíóíëà áåëÿ, éàä àäàì þç ìèëëÿòèíè òÿðèôëÿìÿêäÿí éîðóëìóðäó.
– Éîõ åé, ñèç ùÿëÿ áèð òÿñÿââöð åëÿéèí. Áèç äàèì ãàø-ãàáàã-
ëûéûã, äèëõîðóã, ãÿìëèéèê âÿ þëö áàñäûðàíëàð êèìè ùÿìèøÿ ãàðà ýå-
éèíèðèê. Áèëèðñÿí íÿ ö÷öí? Îíà ýþðÿ êè, éåð öçöíäÿ áèçäÿí áÿõ-
òÿâÿð àäàìëàð éîõäóð.
Úÿñóð Æîàí áó åòèðàôà ãóëàã àñàðàã ñîðóøäó:
355
 – Ùÿ, éàõøû... Ýþçëÿðäÿ ñåâèíú éàøëàðû... ×ÿòèíëèêëÿ äÿ îëñà éåíÿ
áóíó àíëàìàã îëàð... Àíúàã ñÿùÿð âàõòû õåéèðëè àõøàì äèëÿìÿê?..
– Áÿñ ýöíöí áó âàõòûíäà äàùà íÿ àðçó åëÿìÿê îëàð. Àõøàì ÷à-
üû áèçèì àäàìëàð áèð-áèðèíè ñàëàìëàéàðàã õåéèðëè ñàáàù äèëÿéèðëÿð!
Áöòöí áó äîëàøûã ìÿñÿëÿëÿðäÿí áàøû ùÿðëÿíÿí Úÿñóð Æîàí ñóñäó
âÿ ÷èìÿðëèê ïàëòàðûíäà îëàí áó åíëèêöðÿê âÿ úàíòàðàã àäàìû äèã-
ãÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðòäè.
– Ñèç ÷èìÿðëèéÿ ýåäèðäèç?! – î, ãåéðè-èõòèéàðè ñîðóøäó.
– Ñèç íÿ äàíûøûðñûç, úÿíàá?! Ìÿí þìðöìäÿ ùå÷ áèðúÿ äÿôÿ äÿ
îëñóí äÿíèç ýþðìÿìèøÿì! Ñèç íÿ ö÷öí áóíó ñîðóøóðñóíóç?
– Àõû ñèç ÷èìÿðëèê ïàëòàðûíäàñûíûç!
– ×èìÿðëèê ïàëòàðû?! Ñèç äÿëè îëóáñóíóç! ×èììÿê ö÷öí êîí-
áèíçîí, ýåðìåòèê äÿðè øëåì âÿ àêâàëàíãëàðäà îëäóüó êèìè ýþçëöê
ýåéèíìÿê ëàçûìäû. Ìÿíèì ÿéíèìäÿ îëàí ïàëòàðû èñÿ, àíúàã ìÿ-
íèì ïåøÿìäÿ îëàí àäàìëàð ýåéèíèð.
– Éàõøû ñèç ùàíñû ïåøÿíèí ñàùèáèñèíèç? – ÿââÿëúÿäÿí ñàðñàã
áèð úàâàá àëàúàüûíû ýþçëÿéÿí Æîàí úóøà ýÿëäè.
– Ìÿí òÿééàðÿ÷èéÿì, – áó úàíòàðàã àäàì ÿí àäè òÿðçäÿ úàâàá
âåðäè.
Ñàêèòëèê éàðàíäû, áàøûíäà òàì áèð ãàòìàãàðûøûãëûã ùþêì ñöð-
äöéöíÿ ýþðÿ Úÿñóð Æîàí ôèêðèíè úÿìëÿìÿê ö÷öí áó ñöêóòäàí éà-
ðàðëàíìàüà òÿëÿñäè.
“Ìÿí ùÿãèãÿòÿí äÿ ãÿðèáÿ áèð éåðÿ äöøìöøÿì êè, áóðàäà àäè
ìÿíòèã ãàíóíëàðûíà ðèàéÿò åëÿìèðëÿð. Ýþðÿñÿí íÿ ö÷öí úîüðàôèéà
ìöÿëëèìëÿðèìèç áèçÿ áó äþâëÿò ùàããûíäà ùå÷ íÿ äàíûøìàéûáëàð. Ùÿ,
÷îõ ýöìàí êè, ìÿí Àüëà, Ñîíðà Äà Þç Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíÿ
ãàéûäàíäàí ñîíðà þç ùÿìâÿòÿíëÿðèìÿ ÷îõ øåéëÿð þéðÿäÿúÿì”.
Áó âàõò, ýþçëÿðèíèí ãûðàãëàðûíäà íÿâàçèø èôàäÿ åëÿéÿí ýþç
éàøëàðû îëàí òÿééàðÿ÷è, îíó òÿééàðÿ èëÿ àïàðàúàüûíû âÿä åëÿéÿðÿê,
Æîàíû þç øÿùÿðëÿðèíÿ äÿâÿò åëÿäè.
– ×îõ ñàü îë. Ìÿìíóíèééÿòëÿ... – ñàðñûëìûø Æîàí ðàçûëàøäû.
– Åëÿ èñÿ éîë÷ó éîëäà ýÿðÿê.
Âÿ òÿééàðÿ÷è ÿëëÿðèíè éåðÿ ãîéäó, àéàãëàðûíû éóõàðû ãàëäûðäû
âÿ áó âÿçèééÿòäÿ ÿëëÿðè öñòÿ éåðèéÿðÿê éîëà äöøäö.
356
 – Åøã îëñóí, äîñòóì! Ñÿí êè, ùÿëÿ öñòÿëèê äÿ àêðîáàòñàí êè! –
Æîàí ùåéðàíëûãëà äåäè.
Áàøûíû àçàúûã äèêÿëäÿí áó úàíòàðàã àäàì ÷îõ éóìøàã øÿêèëäÿ
(áó äàíûøûã òÿðçè èëÿ, ýþðöíöð, ñîí äÿðÿúÿ ÿñÿáèëÿøäèéèíè èôàäÿ
åëÿéèðäè) Æîàíà åòèðàç åëÿäè:
– Àêðîáàòëàð – áó àéàã öñòÿ éåðèéÿíëÿð âÿ ÿëëÿðèíè ùàâàäà
éåëëÿäÿíëÿðäè. Ìÿí èñÿ – íîðìàë àäàìàì.
Âÿ î, àéàãëàðû ýþéäÿ éîëóíà äàâàì åëÿäè. Úÿñóð Æîàí äèøëÿ-
ðèíè áèð-áèðèíÿ ñûõäû, áóíóíëà î, Òÿðñ-Ìÿññÿá øÿùÿðèíèí òÿðñ-
ìÿññÿá äèëèíäÿ þç òÿÿúúöáöíö èôàäÿ åëÿäè.
Òÿééàðÿ éàõûíëûãäà, èêè éöç ìåòð àðàëûäà äàéàíìûøäû âÿ î, ãÿ-
òèééÿí àäè ó÷àí àïàðàòà îõøàìûðäû. Î, ìåòàëäàí ÿðèäèëèá òþêöëìöøäö
âÿ ãàíàäëàðû éîõ èäè. Ãàáàã ùèññÿñèíÿ, î éåðäÿ êè, ïÿðëÿð îëìàëû èäè,
áóðüóéà âÿ éàõóä òûõàú à÷àíà îõøàéàí áèð àëÿò éåðëÿøäèðèëìèøäè.
– Áàøà äöøÿ áèëìèðÿì, áó ÿò ÷ÿêÿí ìàøûíäà íåúÿ ó÷ìàã îëàð?
– Úÿñóð Æîàí òÿÿúúöáëÿíäè.
Àíúàã òÿééàðÿ÷è îíóí äöøöíúÿëÿðèíè éàðûì÷ûã êÿñäè âÿ òÿé-
éàðÿíèí ãóéðóüóíäà îëàí ãàïûíû à÷äû, áèð ñêàôàíäð ÷ûõàðòäû.
– Ýåéèíèí! – î, ÿìð åëÿäè.
Òÿééàðÿ÷èíèí áöòöí áó ùîããàëàðûíà äþçìÿñèíÿ áàõìàéàðàã,
Æîàí áó äÿôÿ þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè:
– Éîõ, áèëèðñèíèçìè, áó àðòûã ùÿääèíè àøûð. Ìÿíè áó ïîëàä ãÿ-
ôÿñäÿ ñÿéàùÿò åëÿìÿéÿ ìÿúáóð åëÿìÿéèíèç àçìûø êèìè, ùÿëÿ öñ-
òÿëèê áó ñêàôàíäðà äà ñîõìàã èñòÿéèðñèíèç?! Ùÿð øåéèí ùÿääè âàð,
ùÿòòà àüûëñûçëûüûí äà!
Òÿééàðÿ÷è òàìàìèëÿ ñàêèò ùàëäà (÷îõ áþéöê ùÿéÿúàí ÿëàìÿòè
êèìè) úàâàá âåðäè:
– Äîüðóäàíìû, úÿíàá ùåñàá åëÿéèð êè, òÿééàðÿ ñÿìàëàðäà
äîëàøìàã ö÷öí éàðàäûëûáäû? Ìÿíèì äîñòóì, éÿãèí ñèçèí àüëûíûç
÷àøûá! Ùàâàäà àâòîìîáèëëÿð, òðàìâàéëàð, åëåêòðèê âÿ ìåòðî ãàòàð-
ëàðû ó÷óðëàð. Òÿééàðÿëÿð èñÿ éåðèí àëòû èëÿ ñÿéàùÿò åëÿìÿê ö÷öí
éàðàäûëûáäûð. Äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ áó áåëÿäèð.
Úÿñóð Æîàí ñóñäó. Ìöáàùèñÿ åëÿñèí? Íÿ ÿùÿìèééÿòè âàð?
Àéàãëàðû ýþéäÿ îëàí áó àäàì ùå÷ âàõò îíó áàøà äöøìÿéÿúÿê.
357
Éàõøûñû áóäó, ÿùÿìèééÿòñèç äåéèøìÿëÿðÿ âàõòûíû èòèðìÿñèí. Âÿ î,
òàëåéè èëÿ áàðûøäû:
– Âåðèí áóðà ñèçèí î ñêàôàíäðû!
Æîàí àüûð-àüûð íÿôÿñèíè è÷èíÿ ÷ÿêèá þçöíö áó ãÿðèáÿ ìàøûíûí
äÿðèíëèêëÿðèíäÿ äÿôí (áàøãà íÿ äåéÿñÿí) åëÿäè. Òÿééàðÿ÷è îíóí
êèìè ùÿðÿêÿò åëÿäè âÿ òûõàú à÷àí òîðïàüû åøìÿéÿ áàøëàäû.
Áåëÿúÿ, Úÿñóð Æîàí áó ãåéðè-àäè Òÿðñ-Ìÿññÿá øÿùÿðèíÿ éîëà äöøäö.

Ùàìûéà éàõøû ìÿëóìäóð êè, áó øÿùÿðèí ÿùàëèñè, àéàãëàðû ýþé-

äÿ éåðèéèðäè, ãàëñòóêëàðûíû áåëèíÿ, êÿìÿðëÿðèíè èñÿ áîüàçëàðûíà
áàüëàéûðäû, ÿëúÿêëÿðèíè àéàãëàðûíà, ãàëîøó âÿ àéàããàáûëàðûíû èñÿ
ÿëëÿðèíÿ ýåéèíèðäèëÿð. Îíëàðûí éàøàäûãëàðû åâëÿðäÿ íÿ ãàïû, íÿ äÿ
ïÿíúÿðÿ âàð èäè. Ôàñàäëàðäà éåðëÿøäèðèëìèø ëèôòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åëÿ-
éÿðÿê, åâëÿðèíÿ äàìëàðäàí ýèðèðäèëÿð. Òÿðñ-Ìÿññÿá øÿùÿðèíè áèð
õöñóñèééÿò äÿ ôÿðãëÿíäèðèðäè: îíóí äàèìè êö÷ÿëÿðè îëìàäûüûíà
ýþðÿ, î, ùÿð ýöí þç ýþðêÿìèíè äÿéèøèðäè. Ãàíóí åâ ñàùèáëÿðèíè ùÿð
ýöí åâëÿðèíèí éåðèíè äÿéèøìÿéÿ ìÿúáóð åëÿéèðäè. Áó çàìàí îíëàð
òÿãàöäÿ ÷ûõìûø ñöððåàëèñò – øàèðëÿðèí “Íèçàìñûçëûã” ÿñÿðèíè ðÿù-
áÿð òóòìàëû èäèëÿð. Åâëÿð, òÿêÿðëè ìåòàë ïëàòôîðìàëàð öçÿðèíäÿ ÿí
éåíè ìåòîäëàðëà ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèëèðäè.
Éåðäÿéèøìÿ ïðîñåñèíèí èäåàë øÿêèëäÿ òÿøêèë îëóíìàñû ñàéÿñèíäÿ,
øÿùÿðäÿ ãàòìàãàðûøûãëûã ýþðöíìÿìèø þë÷öéÿ ÷àòìûøäû. Ùÿòòà, áó
øÿùÿðèí ÿí ãîúà ñàêèíëÿðè áåëÿ ùàðàäà éàøàäûãëàðûíû áèëìèðäèëÿð.
Ùÿëÿ áó ùàðàñûäû. Çàìàí àíëàéûøû èòìèøäè. Ñààòëàð íÿ äÿãèãÿëÿðè,
íÿ äÿ êè, ñàíèéÿëÿðè ýþñòÿðèðäè. ßí ñÿôåù ìåøøàíëàð àðàñûíäàí ñå÷è-
ëÿí ùþêìäàðëàð, àëèìëÿð âÿ ìöÿëëèìëÿð àéàüû éóõàðû âÿçèééÿòäÿ
ýÿçìÿê ãàéäàëàðûíû ÿáÿäèëÿøäèðìÿê ö÷öí èíàäëà ìöáàðèçÿ àïà-
ðûðäûëàð. Úÿôÿíý ñàðñàãëàìàëàðëà þç éàõûí àäàìëàðûíû òÿùãèð åëÿìÿ-
éÿí àäàìëàðûí ùàëû éàõøû îëìóðäó! ßí áþéöê êÿøôëÿð âÿ íÿùÿíý
íàèëèééÿòëÿð ñþéöëöðäö (ìÿñÿëÿí, àòîì åíåðæèñè âÿ éàõóä Éåðèí
ñöíè ïåéêè) âÿ áóíóí ÿêñèíÿ îëàðàã èñÿ èíñàí íÿñëèíèí õûðäàëàíìàñû
âÿ êàñàäëàøìàñû ùàããûíäà ìÿíàñûç íÿçÿðèééÿúèêëÿð èðÿëè ñöðöëöðäö.
Àçàäôèêèðëè àäàìëàðû ìÿíÿâè þëö àäëàíäûðûð âÿ âèúäàí ÿçàáû ÷ÿê-
ìÿäÿí îíëàðû àêàäåìèéàëàðäàí âÿ óíèâåðñèòåòëÿðäÿí ãîâóðäóëàð.
358
 Àõìàãëûã – áó èñÿ Èðã ðóùóíóí ÿí ïàðëàã èôàäÿñè êèìè ãÿáóë
îëóíóðäó – ùÿëÿ áÿëÿêäÿí áàøëàéàðàã ÿùàëèéÿ àøûëàíûðäû. Ìÿê-
òÿáëÿðäÿ ìöÿëëèìëÿðè ñå÷ÿí çàìàí, îíëàðûí áèëèéèíÿ ôèêèð âåðèë-
ìèðäè, ÿêñèíÿ ýåéèì âÿ ãàëñòóêó áàüëàìà òÿðçè úèääè ãàíóí-ãàéäà
ñÿíÿòè êèìè ÿí éöêñÿê êàìèëëèê ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûëìûøäû.
Èêè éöç èëäÿí àðòûã ìÿçàðäà óéóéàí þëöëÿðèí ãóðóìóø áåéèí-
ëÿðèíè ïèíñåòëÿ ÷ûõàðäàðàã, îíëàðû ñïèðòëè áàíêàëàðà éåðëÿøäèðèð, ñîí
äÿðÿúÿ ìöàñèð âÿ òàì äàùèéàíÿ íÿçÿðèééÿëÿð êèìè áèëÿðÿêäÿí
øàýèðäëÿðèí áàøûíû áó ñàéàã úöðáÿúöð ýÿðÿêñèç ìÿëóìàòëàðëà âÿ
áîø-áîø èáàðÿëÿðëÿ äîëäóðóðäóëàð.
ßñë àëèìëÿðè (áåëÿëÿðè èñÿ ÷îõ àç èäè) åøøÿê àäëàíäûðûðäûëàð.
Àüûð ãàéäàëàð òÿëÿá åëÿéèðäè êè, éöêñÿê âÿçèôÿëÿðÿ éàëíûç éîõëà-
íûëìûø àõìàãëàð òÿéèí åäèëñèí. Áåëÿëÿðè èñÿ î àäàìëàð ùåñàá îëó-
íóðäó êè, îíëàð éàçûëû èìòàùàíëàðäà éöç ñþçäÿ ñÿêñÿíäÿí ÷îõ
ñÿùâ åëÿñèí âÿ áþëìÿ ãàéäàñûíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿñèí. Îíà
ýþðÿ äÿ, øÿùÿðäÿ òåç-òåç áåëÿ òÿðèô íèòãëÿðè ñÿñëÿíèðäè:
– Ôèëàíêÿñ – ÿñë ñÿôåùäè! Î, èñòÿíèëÿí ìÿñÿëÿíè âÿ õöñóñèëÿ äÿ
ùÿëëè ìöìêöí îëìàéàí ìÿñÿëÿíè ùÿëë åëÿéÿ áèëèð.
– Èêñ øàèð ÿìÿëëè-áàøëû äÿëèäè!
Âÿ ñàèðÿ âÿ èëàõèðÿ.
Êÿíàðäàí àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó øÿùÿðèí ÿùàëèñè ñàäÿúÿ îëà-
ðàã ýèú-ýèú çàðàôàò åëÿéèð âÿ òÿëõÿê êèìè ùîããà ÷ûõàðäûð âÿ Úÿñóð
Æîàí àõìàãëûã âèðóñóíà éîëóõìàãäàí åùòèéàò åëÿéÿðÿê, ùÿð úöð
ìÿíòèãäÿí ìÿùðóì îëàí áó øÿùÿðèí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè áèð àç ãÿ-
ðÿçëè âÿ èêðàù ùèññè èëÿ ìöøàùèäÿ åëÿéèðäè.
Íÿ ö÷öí, ìÿñÿëÿí, îíëàð òåàòðäà, áèð ãàéäà îëàðàã àðõàëàðûíû
ñÿùíÿéÿ ÷åâèðèð âÿ ÷ûëüûíúàñûíà þç-þçëÿðèíè àëãûøëàéûðëàð?
Íÿ ö÷öí ãàðàíëûã êàáàðåéÿ éûüûøàðàã âÿ îðàäà ñÿðõîø ýþç éàø-
ëàðû èëÿ ùàìûëûãëà àüëàøûðëàð, ìÿðùóìóí òàáóòó öçÿðèíäÿ âÿ éàñäà
èñÿ ýöëöøöð âÿ ëÿòèôÿ äàíûøûðëàð?
Íÿ ö÷öí ìóçåéëÿðÿ ÿí ïèñ øÿêèëëÿðè ýþíäÿðèðëÿð? Íÿ ö÷öí êèøè-
ëÿð ÷èìÿðëèêäÿ ôðàêäà âÿ êðàõìàëëû éàõàëûãëû êþéíÿêëÿðäÿ (ãàíóí
áåëÿäèð, þçö äÿ ÷îõ úèääè ãàíóíäó) ýÿçèðëÿð, ãàäûíëàð èñÿ êö÷ÿëÿðäÿ
çèéàôÿò ïàëòàðûíäà, çèéàôÿòëÿðäÿ èñÿ ÷èìÿðëèê ïàëòàðûíäà ýÿçèðëÿð?
359
 Íÿ ö÷öí åñòðàäàäà ñÿññèç õîð äöçöëöð, òàìàøà÷ûëàð èñÿ îõó-
éóð? Íÿ ö÷öí, íÿùàéÿò, Òÿòáèãè Èíúÿñÿíÿòèí Åñòåòèê Ñîéóãäÿéìÿ
âÿ Áðîíõèòëÿð Ìèëëè Àêàäåìèéàñûíäà áèðëÿøìèø îðêåñò öçâëÿðè
ñÿùíÿäÿ äàéàíàðàã äèíè åùòèðàìëà òàìàøà÷ûëàðûí þñêöðÿéèíäÿí
èáàðÿò îëàí êîíñåðòÿ ãóëàã àñûðëàð?
Úÿñóð Æîàí áó ñàéàã ñóàëëàðà íÿ ãÿäÿð úàâàá àõòàðñà äà, îí-
ëàðûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿäè. Àõûðäà, áàøûíûí ùÿðëÿíÿúÿéèíäÿí
åùòèéàò åëÿéÿðÿê, î, èëê ðàñòûíà ýÿëÿí ãàòàðà (ùÿòòà îíóí òÿêÿðëÿ-
ðèíäÿ ãàíàäëàðû áåëÿ îëñà) ìèíìÿê âÿ áó Òÿðñ-Ìÿññÿá øÿùÿðèí-
äÿí ãà÷ìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè.
Âàüçàë éîëóíóí öñòöíäÿ î, ñîí äÿðÿúÿ ãÿðèáÿ áèð ìÿõëóãëà
ãàðøûëàøäû. Áó éåðëÿ àéàã öñòÿ éåðèéÿí, ãàëñòóêó áîüàçûíà, êÿ-
ìÿðèíè áåëèíÿ áàüëàìûø, ÿëúÿéèíè ÿëëÿðèíÿ ýåéèíìèø àäè áèð àäàì
èäè. Îíëàð, ñàíêè óçóí ìöääÿòäÿí áÿðè áèð-áèðèíäÿí àéðû äöøìöø
êþùíÿ äîñòëàð êèìè ãóúàãëàøäûëàð.
– Íÿùàéÿò êè, ìÿí áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø øÿùÿðäÿ íîðìàë áèð àäà-
ìà ðàñò ýÿëäèì! – Æîàí ñåâèíúÿê ùàëäà óúàäàí äåäè.
– Ñþçöí äöçö, áåëÿ àäàìëàð ö÷öí ìÿí äÿ éàìàí äàðûõìûøäûì!
– Òÿñÿââöð åëÿéèðñÿí, áÿñ ìÿíèì âÿçèééÿòèì íåúÿäèð?! Åù!
Âÿ áóðàäà äîüóëìàã ùàðàäàí ìÿíèì àüëûìà ýÿëäè, – áó çàâàëëû
àäàì øèêàéÿòëÿíäè.
– Íÿ ö÷öí àüëûíà ýÿëäè?
– Îíà ýþðÿ êè, áó øÿùÿðäÿ ùå÷ êèì ìÿíè áàøà äöøìöð... Îíà
ýþðÿ êè, ìÿí ÿçàá ÷ÿêÿíäÿ àüëàéûðàì, ñåâèíÿíäÿ ýöëöðÿì. Îíà
ýþðÿ êè, ìÿí àõøàì “àõøàìûí õåéèð”, ýöíîðòà âàõòû “ýöíöí õåéèð”
äåéèðÿì. Îíà ýþðÿ êè, ìÿí êîìáèíåçîíëà ÷èììèðÿì. Îíà ýþðÿ
êè, ùàâà ãàðàëàíäà ÷ûðàã éàíäûðûðàì...
– Áó áèð äàùà ñöáóò åëÿéèð êè, ñÿíèí áàøûí þç éåðèíäÿäè, – Úÿ-
ñóð Æîàí îíà òÿñêèíëèê âåðäè.
– Ùÿ, ÿëáÿòòÿ... Àíúàã ñÿí íàùàã éåðÿ åëÿ äöøöíöðñÿí êè, ìÿ-
íèì áåëÿ îëìàüûìûí îíëàðà áèð õåéðè âàð. Ùàðäàí îëàúàã! Åëÿ áèð
ýöí îëìóð êè, ìÿí þçöìöí “Áàøû éóõàðû ýÿçèðÿì” àäëû ýèçëè ãÿ-
çåòèìäÿ òÿñèðåäèúè áèð ìÿãàëÿ ÷àï åëÿìÿéèì. Àíúàã, ýþðöíöð,
ùå÷ êèì îíëàðû îõóìóð. Ùÿëÿëèê, ìÿí äîêòðèíàìûí ÿëëèúÿ òÿðÿôêå-
øèíè þç òÿðÿôèìÿ ÷ÿêÿ áèëìèøÿì.
360
 – Áó åëÿ äÿ ïèñ äåéèë. Âÿ îíëàð ùàìûñû éåðäÿ àéàãëàðû öñòÿ
ýÿçèðëÿð?
– Àéàãëàðû èëÿ éåðèéèðëÿð. Áàøãà íÿ úöð îëà áèëÿð êè! Àíúàã åâ-
äÿ, àèëÿ äàèðÿñèíäÿ. Åëÿ êè, îíëàð êö÷ÿéÿ ÷ûõûðëàð, øöáùÿ îéàòìà-
ñûíëàð âÿ ãàðà ñèéàùûéà äöøìÿñèíëÿð äåéÿ, î äÿãèãÿ ÿëëÿðè öçÿðèíÿ
ãàëõûðëàð... Áèð äÿôÿ ìÿí þç òÿðÿôäàðëàðûìû íöôóçëó áèð êöòëÿâè
ìèòèíãÿ äÿâÿò åëÿäèì. Úÿìèñè ö÷ íÿôÿð ýÿëäè. Àíúàã îíëàð äà êö-
÷ÿäÿ éàëíûç èìÿêëÿìÿéÿ úÿñàðÿò åëÿéÿ áèëäèëÿð...
Éàä àäàì öìèäñèç ùàëäà ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðäû.
– Òÿñÿââöð åëÿ êè, ùþêóìÿò îðãàíëàðû ìÿíè ñàòãûíëûãäà ýöíàù-
ëàíäûðäû. Îíëàð èääèà åëÿéèðëÿð êè, ýóéà ìÿí Èðãèí ìèëëè ÿíÿíÿëÿðèíè
ïîçóðàì. Ìÿíèì ÿëåéùèìÿ îíëàð ùÿòòà õöñóñè îëàðàã “Àéàãëàð éó-
õàðû” àäëû ãÿçåò äÿ òÿñèñ åëÿéèáëÿð. Îíëàðûí äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, àéàã-
ëàð éóõàðû éåðèìÿê ñàíêè õàëèñ áèð ìÿíÿâèééàò ùàäèñÿñèäèð... Áàõ,
áåëÿúÿ óëäóçëàðà òÿïèê àòûðëàð. Áöòöí àëè øåéëÿðÿ òÿïèê àòûðëàð...
Î, ñþçöíö áèòèðäè. Ãÿôëÿòÿí ñÿñ-êöé ãîïäó âÿ ùàâà àâòîìî-
áèëèíäÿí àëòû íÿôÿðäÿí èáàðÿò ïîëèñ äÿñòÿñè ÷ûõäû. Æîàíûí ìöñàùèáè
ùå÷ àìàíûíû à÷ìàüà ìàúàë òàïìàìûø, îíà äÿëè êþéíÿéè ýåéèíäèð-
äèëÿð âÿ àüçûíà áóðóíòàã òàõäûëàð, ÿëëÿðèíè âÿ àéàãëàðûíû ñàðûéûá
ìàøûíà áàñäûëàð.
– Ìÿíèì àíëàäûüûìà ýþðÿ, ñåíéîð, ñèç áóðàëû äåéèëñèíèç? – áó
ãî÷àãëàðäàí áèðè Æîàíà ìöðàúèÿò åëÿäè.
– Øöáùÿñèç âÿ áó ìÿíèì áþéöê õîøáÿõòëèéèìäè...
– Áàüûøëàéûí êè, ñèçÿ ìàíå îëäóã, – áàøãà áèð ïîëèñ äèøëÿðèíèí
àðàñûíäà áûäûëäàäû. – Àíúàã ñèç ÷îõ òÿùëöêÿëè áèð àäàìëà ñþùáÿò
åëÿéèðäèç. Áó, õÿñòÿõàíàäàí ãà÷ìûø ÷ûëüûí áèð äÿëèäè.
– Äÿëèäè? Ìÿíúÿ, ñþç ñÿùâ åëÿéèðñèç. Î, ìÿíäÿ òàìàìèëÿ
íîðìàë àäàì òÿÿññöðàòû éàðàòäû. Î, ìÿíÿ äåäè êè, ãÿçåò áóðàõûð.
– Úÿôÿíýèéàòäû! – ñàíêè ýþçëÿðèíäÿí éàø ïöñêöðÿðÿê ýöëÿí
áàøãà áèð ãî÷àã (ïîëèñ? ñàíèòàð?) ñþçÿ ãàðûøäû. – Î, àüûëñûçäû, îíäà
ìàíèéà âàð – î, èñòÿéèð êè, áèç àéàãëàðû àøàüû éåðèéÿê. Åëÿ áèë êè,
áó ìöìêöíäö!
– Äîüðóäó, äîüðóäó, åëÿ áèë êè, áó ìöìêöíäö! – îíóí àðäûí-
úà ïîëèñëÿð ãÿùãÿùÿ èëÿ ùþíêöðÿðÿê õîðëà òÿêðàð åëÿäèëÿð.
361
 Æîàí ãóëàãëàðûíû ãàïàäû âÿ áàøûëîâëó âàüçàëà úóìäó. Î, ÷îõ
ùÿéÿúàíëû èäè âÿ àíúàã äÿìèð éîë êàññàñûíà ÷àòàíäà õàòûðëàäû; àõû
îíóí ùå÷ áèð ãÿïèéè äà éîõäó.
Âÿ éîë õÿðúèíè ãàçàíìàã ö÷öí î, ñÿééàð ñèðêÿ äàõèë îëìàüà
ìÿúáóð îëäó. Î, îðàäà áó ñàéàã ðåêëàì îëóíàðàã ñåíñàñèéà
äîüóðàí àêðîáàò íþìðÿñè ýþñòÿðèðäè:

ÁÀÕÌÀÜÀ
ÒßËßÑÈÍ!
ÀÍÚÀÃ
ÁÈÇÈÌ
ÑÈÐÊÄß!
ÚßÑÓÐ
ÆÎÀÍ
ÔÅÍÎÌÅÍÄÈÐ!!
ÄÖÍÉÀÄÀ ÉÅÝÀÍß
ÀÊÐÎÁÀÒÄÛÐ ÊÈ,
ÙÞÐÌßÒËÈ ÒÀÌÀØÀ×ÛËÀÐÛÍ ÑßÐÁßÑÒ
ØßÊÈËÄß ÊßËËß-ÌÀÉÀËËÀà ÝßÇÄÈÉÈ ÊÈÌÈ,
ÉÅÐ ÖÇßÐÈÍÄß
ÀÉÀÃËÀÐÛ ÀØÀÜÛÄÀ
ÉÅÐÈÉß ÁÈËÈÐ.

Æîàí ñèðêäÿ òàì áèð ùÿôòÿ ãåéðè-àäè óüóðëà ÷ûõûø åëÿäè. Î, úèá-
ëÿðèíè ïóëëà äîëäóðóá ìöãàâèëÿíè ïîçäó, òÿêÿðëÿðèíäÿ ãàíàäëàðû
îëàí ãàòàðà ìèíÿðÿê áèðéîëëóã Òÿðñ-Ìÿññÿá øÿùÿðèíè òÿðê åëÿäè.

362
 ÂÛÛÛ ÔßÑÈË

ÓÇÓÍÃÓËÀÃ ØÀÙÇÀÄß
Åëÿ êè, Úÿñóð Æîàí òÿêÿðëÿðèíäÿ ãàíàäëàðû îëàí ãàòàðà äàõèë
îëäó, ùÿìèí äÿãèãÿ àü ìåòàëäàí èáàðÿò îëàí ïîëàä àâòîìàòèê
êîíäóêòîð îíóí éàõàñûíäàí éàïûøàðàã éóõàðû ãàëäûðäû âÿ êóïåéÿ
àïàðäû, áóðàäà èêè ìåòàë ÿë îíó, äåéèì êè, êèôàéÿò ãÿäÿð éóìøàã
âÿ ðàùàò êðåñëîéà ñàðûäû.
Âÿ òåëåâèçîð åêðàíûíäà ïåéäà îëàí âÿ èòÿí áóëóäëàðà, äàüëàðà
âÿ ñÿùðàëàðà áàõà-áàõà, Æîàí þç ýÿëÿúÿê èøëÿðè áàðÿäÿ àðõàéûíúà
äöøöíìÿéÿ áàøëàäû.
Ýþðÿñÿí áó ãàòàð ùàðà ýåäèð?
ßëèíäÿ ñûõäûüû áèëåòÿ úÿìèñè áèðúÿ ñþç – “Äèâàð” éàçûëìûøäû.
Òÿðñ-Ìÿññÿá øÿùÿðè èëÿ Àüëà, Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäè
àðàñûíäà áèðáàøà äÿìèð éîëó ÿëàãÿñèíèí îëìàìàñû áàðÿäÿ îíà
ìÿëóìàò âåðèëäèêäÿí ñîíðà î, âàüçàë êàññàñûíäà èøëÿéÿí áèëåò ñà-
òàí ãûçà áó éåðèí àäûíû äåìèøäè.
– Áèçèì ãàòàðëàð éàëíûç ßúàèá Ìÿõëóãëàð ãîðóüóíà ãÿäÿð
ýåäèð, – áó êàññàäà èøëÿéÿí ãûç Æîàíà õÿáÿðäàðëûã åëÿäè.
– Åëÿ èñÿ ìÿíÿ Àüëà Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíÿ éà-
õûí ñòàíñèéàëàðäàí áèðèíÿ ãÿäÿð áèð áèëåò âåðèí. Áó, ùàðàäàñà
Äèâàðûí éàõûíëûüûíäàäûð, – Æîàí äåäè.
Ãûç îíà áèëåò âåðäè âÿ áóäóð àðòûã î, òåçëèêëÿ áó éåðëÿðäÿí úà-
íûíû ãóðòàðìàüû àðçóëàéàðàã, ãàíàäëû ãàòàðäà ýþéëÿðäÿ ó÷óðäó:
îëà äà áèëñèí êè, òàì òÿíùà ñÿéàùÿò åëÿìÿê ñåùðëè áÿäÿíè îëàí
àäàìëàðûí öðÿéèíäÿí îëñóí, àíúàã ùÿìèøÿ þç ùÿìéåðëèëÿðè èëÿ ñûõ
òÿìàñäà îëàí áèð ýþçéàøûàõûäàíëûéà – ùÿð÷ÿíä êè, áó òÿìàñ ìö-
áàùèñÿñèç âÿ äàâà-äàëàøñûç äà þòöøìöðäö – êÿëìÿ êÿñìÿéÿ áèð
363
íÿôÿð äÿ îëñà ãàäûí îëìàéàí áó ñÿéàùÿò, ñàäÿúÿ îëàðàã îíà äþ-
çöëìÿç ýþðöíöðäö. Úÿùÿííÿì îëñóí, áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ãàòàð!
– Ìÿí áèëìÿê èñòÿðäèì, äèâàðà êèìè ùÿëÿ ÷îõìó âàð? – î,
ùþâñÿëÿñèçëèêäÿí àëûøûá-éàíàðàã þç-þçöíäÿí ñîðóøäó.
Åëÿ ùÿìèí àí, äöç êóïåíèí àðàêÿñìÿñèíäÿ, òåëåâèçîðóí öñ-
òöíäÿ íàçèê äîäàãëû áèð àüûç ïåéäà îëäó âÿ àñòàúà äåäè:
– Ùÿì óçàãäû, ùÿì éàõûí.
Àüûç éîõ îëäó, ñàíêè î, ùå÷ éåðëè-äèáëè îëìàìûøäû âÿ Úÿñóð
Æîàí áó ãåéðè-ìöÿééÿí úàâàá áàðÿäÿ äöøöíÿðÿê ñóñäó.
Àíúàã áèð ìöääÿò êå÷ÿíäÿí ñîíðà (êèì áèëèð, áèð àí, áèð äÿãè-
ãÿ, áèð ñààò, éàõóä áèð èëìè êå÷äè) Úÿñóð Æîàí ùå÷ êèìÿ ìöðàúèÿò
åëÿìÿäÿí, éåíèäÿí þç ñóàëûíû òÿêðàð åëÿäè:
– Ìÿí áèëìÿê èñòÿðäèì, äèâàðà êèìè ùÿëÿ ÷îõìó âàð?
Áó äÿôÿ íÿùÿíý, ãàí êèìè ãûðìûçû ðÿíýëè áàøãà áèð àüûç, èíäè äÿ
êóïåíèí òàâàíûíäà ïåéäà îëäó âÿ ÿòëè äîäàãëàðûíû àðàëûéàðàã áàüûðäû:
– Ùÿì óçàãäû, ùÿì éàõûí.
Åéíè âàõòäà, ÷îõ ýöìàí êè, áó éåðñèç ìàðàüûíà ýþðÿ îíó
úÿçàëàíäûðìàã ö÷öí, éåíÿ èêè ìåòàë ÿë ïåéäà îëäó. Îíëàð ýþçÿ-
ýþðöíìÿéÿí äöéìÿíè áàñäûëàð âÿ Æîàíû êðåñëîñó èëÿ áèðëèêäÿ
êàòàïóëòà åëÿäèëÿð. Ó÷óø çàìàíû êðåñëî ïàðàøöò êèìè à÷ûëäû âÿ ãûçûëû
ðÿíýëè ñÿùÿð ñÿìàñûíäà éöçëÿðëÿ ãóø ãàíàäû õûøûëäàäû.
Áàõ áåëÿúÿ, Úÿñóð Æîàí Áþéöê Íÿ-Èñÿ Êðàëëûüûíûí éàøûë îò
áàñìûø ÷ÿìÿíëèéèíäÿ ðàùàòúà éåðÿ åíäè. Áóðà áàøäàí-áàøà ìåé-
âÿ áàüëàðûíäàí èáàðÿò èäè âÿ àüàúëàðûí áèð ãèñìè ÷è÷ÿêëÿìèøäè,
äèýÿðëÿðè èñÿ äÿéìèø ìåéâÿëÿðèí àüûðëûüûíäàí éåðÿ ÿéèëìèøäè. Æîàí
áèðèíúè ãàáàüûíà ÷ûõàí, äàøëàðûí àðàñû èëÿ àõàí ÷àéäà ÿë-öçöíö éóäó
âÿ éîëóíà äàâàì åëÿäè. Î, ñàíêè þëö, àäàìñûç áèð êÿíääÿí êå÷ÿ-
ðÿê, ñààòëàðëà ìàâè ñÿìàíûí àëòû èëÿ àääûìëàäû âÿ áèð íÿôÿð äÿ îëñóí
úàíëûéà ðàñò ýÿëìÿäè. Ïåéçàæ òÿäðèúÿí äÿéèøìÿéÿ áàøëàäû: øèðÿëè
éàøûë îòëàðû éåðÿ ñÿðèëìèø áèòêèëÿð, ìàìûðëàð âÿ ãàéàëàðà éàïûøìûø
øèáéÿëÿð ÿâÿç åëÿäè; àíúàã áóðàäà äà èíñàí éîõ èäè âÿ Æîàí
úàíëûëàðäàí éàëíûç þçëÿðèíÿ ñûüûíàúàã àõòàðàðàã äàøëàðûí àðàñûíäà
ñöðöíÿí êÿðòÿíêÿëÿëÿðè ýþðäö. Áó ÿðàçè åëÿ áîø, èíñàí àéàüû äÿé-
ìÿìèø éåð èäè êè, Úÿñóð Æîàí ãåéðè-èõòèéàðè äöøöíäö: ýþðÿñÿí
ùàíñûñà áèð ñÿáÿáÿ ýþðÿ áó éåðëÿðèí ÿùàëèñè ãîâóëìàéûá êè?
364
 Àíúàã ýöíöí àõûðûíà éàõûí ìåøÿäÿ, éîëóí êÿíàðûíäà î, éåðÿ
éûõûëìûø áèð àüàúûí êþòöéö öñòöíäÿ îòóðàðàã äèíúÿëÿí ãàøãàáàãëû
âÿ ãàíûãàðà áèð àäàì ýþðäö.
– Áóðà ýÿë, ãîðõìà, ìÿí ñÿíÿ ùå÷ áèð ïèñ øåé åëÿìÿðÿì, – î,
Æîàíà ùèìàéÿòýàð áèð òÿðçäÿ äåäè.
– Ìÿí ñÿíäÿí íÿéÿ ýþðÿ ãîðõìàëûéàì? – òàíûìàäûüû áó àäà-
ìûí þçöíäÿí ðàçû äàíûøûã òÿðçè Æîàíû þçöíäÿí ÷ûõàðòäû.
– Áÿéÿì ñÿí áèëìèðñÿí áó ýöí ùàíñû ýöíäö?
– Áèëèðÿì. Äåéÿñÿí áàçàð ýöíöäö... – Æîàí èíàìñûç ùàëäà ñÿ-
ñèíè óçàòäû.
– Åëÿäè êè, âàð, áàçàð ýöíöäö. Áÿéÿì áó ñÿíÿ ùå÷ áèð øåé äå-
ìèð? – éàä àäàì ñîðóøäó.
– Ãóëàã àñ, ìÿí ñåùðáàç äåéèëÿì âÿ ñèçèí þëêÿíèí àäÿòëÿðè
ìÿíÿ ìÿëóì äåéèë – áèð äÿ êè, ìÿí ýÿëìÿéÿì, – Æîàí äåäè. Îíà
ýþðÿ äÿ õàùèø åëÿéèðÿì áèð ÿìÿëëè-áàøëû èçàù åëÿ.
– Àù, ñÿí ãÿðèáñÿí?! Ùÿ, îíäà àéäûí îëäó – éàä àäàì îíà
ùàãã ãàçàíäûðìàüà òÿëÿñäè.
Êöëÿéèí èòè ùÿìëÿñè àüàúëàðûí ÷ÿòèðëÿðèíè ñèëêÿëÿäè âÿ îíó ñóñ-
ìàüà ìÿúáóð åëÿäè: ãûñà ôàñèëÿäÿí èñòèôàäÿ åëÿéÿí Úÿñóð Æîàí
ùöúóìà êå÷äè:
– Áÿñ ñÿí þçöí êèìñÿí?
– Ìÿí êèìÿì? Áÿéÿì ñÿí áàøà äöøÿ áèëìèðñÿí? Òÿñÿââöðöíÿ
ýÿòèðÿ áèëìèðñÿí? Áèëìèðñÿí?
– Äöçöíö äåñÿì, éîõ.
– Îëà áèëìÿç! Éàõøû-éàõøû ôèêèðëÿø. ßýÿð éîë÷ó éîëäà áèðúÿ
àäàìà áåëÿ ðàñò ýÿëìÿäÿí éîëëà ýåäèðñÿ âÿ áèðäÿí àüàú êþòöéö
öñòöíäÿ îòóðìóø áèð àäàì ýþðöðñÿ, ñÿíèí àüëûíúà áó ñóáéåêò êèì
îëà áèëÿð?
– Ìÿí ùàðàäàí áèëèì! – Úÿñóð Æîàí ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè. Î, ñÿí
äåéÿí åëÿ äÿ úÿçáåäèúè îëìàéàí áó ñèððèí à÷ûëìàñûíà áîø-áîøóíà
âàõò ñÿðô åëÿìÿê èñòÿìÿäè; áèð äÿ êè, ÿââÿë-àõûð ùÿð øåé þç-þçöíÿ
àéäûíëàøàúàãäû.
– Ìÿí øàùçàäÿéÿì! Øàùçàäÿäÿí áàøãà ìÿí êèì îëà áèëÿðÿì
êè? – áó íàìÿëóì øÿõñ áèð èúòèìàè ùÿãèãÿòè èôàäÿ åëÿìÿéÿ ìÿù-
êóì îëóíàí àäàì êèìè, ñöíè ýöìðàùëûãëà úàâàá âåðäè.
365
 – Ñÿí øàùçàäÿñÿí?
– ßëáÿòòÿ, øàùçàäÿéÿì, õàëèñ øàùçàäÿ. Áÿëè, ìÿí, øàùçàäÿ,
áó ýöí ñÿùÿð îâà ÷ûõäûì, àíúàã ìàðàëëàðû âÿ äîâøàíëàðû ãîâìàã
ìÿíè áåçäèðäè âÿ ìÿí þç àòûìûí áàøûíû áóðàõäûì êè, ýåäèá áèð àç
îòëàñûí, þçöì èñÿ áèð ãûðàãäà îòóðäóì êè, äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè èøëÿð
ùàããûíäà ýþòöð-ãîé åëÿéèì.
Úÿñóð Æîàí þç ùÿìñþùáÿòèíè äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðòäè. ßë-
áÿòòÿ, äîüðóäàí äà îíóí ãàðøûñûíäà ÿñë øàùçàäÿ îòóðìóøäó. Àõû,
áöòöí íàüûëëàðäà áó âÿçèôÿíèí ãÿùðÿìàíëàðû åéíèëÿ áåëÿ ïàëòàðäà
îëóðëàð: òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàí úîðàáëàð, ýöìöø ãàéûøëû àéàããàáû-
ëàð, éàøûë ìÿõìÿðäÿí øàëâàð, ãûñà ïëàø, êðóæåâàëû ìàíæåòëè ÿëúÿê-
ëÿð, êÿìÿðèíäÿ õÿíúÿë. Àíúàã áèð äåòàë îíó òÿøâèøÿ ñàëäû: áèð
ãàéäà îëàðàã ãÿøÿíý ñàðûøûí âÿ úàçèáÿäàð îëàí, ùÿì äÿ ñåùðëè
úèëäëÿðÿ äöøìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø äèýÿð øàùçàäÿëÿðäÿí
ôÿðãëè îëàðàã, áó øàùçàäÿ äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ åéáÿúÿð èäè. Îíóí
íàçèê êþêÿéÿ áÿíçÿéÿí ôèçèàíîìèéàñû èëÿ ùÿëÿ áèð òÿùÿð áàðûøìàã
îëàðäû, öñòÿëèê òÿáèÿò îíó åøøÿê ãóëàãëàðû èëÿ ìöêàôàòëàíäûðìûøäû.
– Ìÿí ÷îõ øàäàì êè, òàëå ìÿíè ñèç ÿëàùÿçðÿòëÿðëÿ ãàðøûëàøäûðäû,
– Æîàí ùÿì ùþðìÿò, ùÿì äÿ èñòåùçà èëÿ éåðÿ ãÿäÿð ÿéèëèá òÿçèì
åëÿéÿðÿê îíó ñàëàìëàäû. – Ýöìàí åëÿéèðÿì êè, èíäè ñèç ìÿíÿ
áàçàð ýöíöíöí ñèððèíè èçàù åëÿéÿúÿêñèíèç...
– Áó òàì áîø áèð øåéäè! Ìÿí òÿáÿÿëÿðèìèí áàçàð ýöíëÿðè
åâëÿðèíäÿí ÷ûõìàëàðûíû ãàäàüàí åëÿéÿí ãàíóíó íÿçÿðäÿ òóòóðàì.
– Íåúÿ! ßëàùÿçðÿò! Ñèç îíëàðû áàçàð ýöíëÿðè èøëÿìÿéÿ âÿ
ãàëàí ýöíëÿðäÿ äèíúÿëìÿéÿ ìÿúáóð åëÿéèðñèíèç?
– ßñëà. Áó íÿ ñàðñàãëûãäû. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäû êè, áàçàð ýöí-
ëÿðè ìÿí áèð ãàéäà îëàðàã îâà ÷ûõûðàì... Âÿ èñòÿìèðÿì, àðçóëàìû-
ðàì êè, ìÿíèì âàññàëëàðûì ìÿíè ýþðñöíëÿð.
– Áàüûøëàéûí, ÿëàùÿçðÿò, ìÿíÿ òàì àéäûí îëìàäû, áó ãàäàüà
ñèçÿ ùàíñû öñòöíëöêëÿðè âåðèð... – Úÿñóð Æîàí åòèðàô åëÿäè. – Àõû, ñèç
þç ïîïóëéàðëûüûíûçû èòèðìÿê ðèñêèíè åëÿéèðñèíèç.
Øàùçàäÿ ëîâüà-ëîâüà ýöëöìñÿäè, àäÿòÿí ùþðìÿò õàòèðèíÿ áàø-
ãàëàðûíûí ìÿñëÿùÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñàí, àíúàã áóíëàðû éåðèíÿ éåðèò-
ìÿê ùàããûíäà ùå÷ äöøöíìÿéÿí âÿ áóíó þçëÿðè ö÷öí óéüóí ùåñàá
åëÿìÿéÿí àäàìëàð áåëÿ ýöëöìñÿéèðëÿð.
366
 – Ìöìêöíäöð êè, ñÿí ùàãëûñàí. Àíúàã ÿââÿëúÿ ìÿíÿ ãóëàã
àñ, ýþð ñÿíÿ íÿ äàíûøàúàüàì, îíäàí ñîíðà ñÿìèì-ãÿëáëÿ úàâàá
âåðÿðñÿí ýþðöì ìÿí áàøãà úöð ùÿðÿêÿò åëÿéÿ áèëÿðÿììè?
Ùÿð úöð ÿùâàëàòëàðûí ùÿâÿñêàðû îëàí Úÿñóð Æîàí òÿêðàð äÿâÿò
ýþçëÿìÿäè. Î, íÿçàêÿòëè áèð òÿçèìëÿ óçóíãóëàã øàùçàäÿíèí éàíûí-
äà îòóðäó âÿ òóòãóí ÷èñêèíëè ùàâàäà øàùçàäÿ þç ùåêàéÿñèíÿ áàøëàäû:
– Ñÿí, éÿãèí, àðòûã ýþðöáñÿí êè, ìÿí ìèñèëñèç äÿðÿúÿäÿ ýþçÿëÿì.
– Íåúÿ? – òÿÿúúöáäÿí öç-ýþçöíö òóðøóäàí Æîàí ñîðóøäó.
– Áÿëè, ìÿí ìèñèëñèç äÿðÿúÿäÿ ýþçÿëÿì. Ìÿíèì äÿðèì òÿçÿ
ãàð êèìè àüàïïàãäû, áóðíóì, òÿõìèíÿí éóíàí áóðíóäó, ùå÷ áèð
íþãñàíûì éîõäó, ýþçëÿðèì, àù, ýþçëÿðèì, îíëàðäà þç ïàðûëòûñû èëÿ
äöíéàíû èøûãëàíäûðàí ñÿìàíûí áöòöí ïàðûëòûëàðû ÿêñ îëóíóá – áó ÿí
ýþðêÿìëè øàèðëÿðäÿí áèðèíèí ñþçëÿðèäè, – àíúàã ìÿíèì ÿñàñ
ìÿçèééÿòèì – öðÿêëÿðè ôÿòù åëÿéÿí áàëàúà, Àäîíèñÿ ëàéèã îëàí
ãóëàãëàðûìäû. Ñÿí íèéÿ ìÿíÿ áåëÿ áàõûðñàí? Ñÿíèí ôèêðèíúÿ ìÿí
þç ïîðòðåòèìè øèøèðäèðÿì?
– Àù, ÿëàùÿçðÿò! – Æîàí àíúàã ìûçûëäàíà áèëäè.
– Ìÿí áåëÿ ùåñàá åëÿìèðÿì! Ìÿí ýöçýöéÿ áàõûá þç ýþçÿëëè-
éèìäÿí ùÿçç àëàíäà, ñþçöí òàì ìÿíàñûíäà åêñòàçà ýÿëèðÿì, ýþçÿë-
ëèéèì þç ýþçëÿðèìè ãàìàøäûðûð. Âÿ ùÿð ñÿùÿð, ìÿíè áåëÿ ýþçÿë âÿ âà-
ëåùåäèúè õÿëã åëÿäèéè ö÷öí óëó òÿáèÿòÿ ìèííÿòäàðëûüûìû áèëäèðèðÿì.
Øàùçàäÿíèí ñÿùâ åëÿäèéèíè èíêàð åëÿìÿê ö÷öí þçöíäÿ ëàçûìè
ìÿðäàíÿëèéè òàïìàéàí Úÿñóð Æîàí äîíãóëäàíäû:
– Àíúàã, áöòöí áóíëàðûí... áàçàð ýöíëÿðè ýÿçèíòèëÿðè ö÷öí
ãîéóëìóø ãàäàüàéà... íÿ äÿõëè âàð?..
– Òàìàìèëÿ áèðáàøà äÿõëè âàð. Ñÿí ùÿòòà òÿñÿââöð åëÿéÿ áèë-
ìÿçñÿí êè, ìÿíèì ýþçÿëëèéèì ùàíñû èúòèìàè ãàðûøûãëûãëàð éàðàäûðäû.
Õàëã àüëûíû èòèðèðäè. Ìÿíè ýþðäöêäÿ ãàäûíëàð ùåéðÿòäÿí ùóøëàðûíû
èòèðèðäèëÿð. Ìÿíÿ àøèã îëìóø ãûçëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ àðõàìúà äöçö-
ëöðäö, îíëàð ìÿíè àëëàù àäëàíäûðûð âÿ áàøûìà ãûçûë ýöëëÿð ñÿïÿ-
ëÿéèðäè. Ìÿíèì úÿìèééÿò è÷èíÿ ÷ûõìàüûì äàèì øèääÿòëè ìöáàùè-
ñÿëÿðëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó: áÿçÿí áó ìöçàêèðÿëÿð äóåëëÿð âÿ
éóìðóã äàâàëàðû èëÿ ãóðòàðûðäû. Áèð-áèðèíÿ äöøìÿí ïàðòèéàëàð éà-
ðàíûðäû. Àäàìëàðûí áèð ãèñìè, àëè ùàðìîíèéàíû ìÿíèì ñèôÿòèìèí
úèçýèëÿðèíèí èôàäÿ åëÿäèéèíè èääèà åëÿéèðäè, äèýÿðëÿðè èñÿ ìÿíèì
367
éåðèøèìèí Îëèìï óúàëûüûíäàí ùÿçç àëûðäû. Åñòåòëÿð áèð ñÿñëÿ èääèà
åëÿéèðäèëÿð êè, ìÿíè ÿí ÷îõ áÿçÿéÿí áóðíóìäó. Ïñèõîëîãëàð èñÿ
äàùà ÷îõ ÷ÿíÿìè òÿðèôëÿéèðäèëÿð, – îíëàð äåéèðäèëÿð êè, ìÿùç
÷ÿíÿì, ìÿíèì õàñèééÿòèìèí àëè èíñàíè ýöúöíäÿí õÿáÿð âåðèð.
Îíëàðûí ìöáàùèñÿëÿðè éàëíûç áèð ìÿñÿëÿäÿ áèðëÿøèðäè âÿ áó ôàêò
òÿêçèáîëóíìàçäûð âÿ ÿëàâÿ ñöáóòà åùòèéàúû éîõäóð: ìöñòÿñíà
îëàðàã ùàìû ùåñàá åëÿéèðäè êè, ìÿíèì ãóëàãëàðûìûí ÿâÿçè éîõäó
– áó êàìèëëèéèí òàúûäû, áåëÿ ãóëàãëàð äöíéàäà éîõäóð.
– Øöáùÿñèç, – Úÿñóð Æîàí àúû áèð êèíàéÿ èëÿ òÿñäèã åëÿäè.
– Âÿ áóäóð, ùÿð úöð àñàéèø ïîçóíòóñóíäàí ãà÷ìàã ö÷öí, ìÿ-
íèì – áàøãà éîëóì éîõ èäè – ãàäàüà ôÿðìàíûíû éåíèëÿøäèðìÿê
ãÿðàðûíà ýÿëäèì. Åòèðàç åëÿìèðÿì, ìÿí áó ôÿðìàíûí öìóìõàëã
êÿäÿðèíÿ âÿ åòèðàçûíà ñÿáÿá îëàúàüûíäàí åùòèéàò åëÿéÿðÿê, îíó
öðÿêñèç ùàëäà èìçàëàäûì. Îíà ýþðÿ äÿ, þç èíúèêëèéèìè þðò-áàñäûð
åëÿìÿê íàìèíÿ âÿ òÿáÿÿëÿðèìèí öìèäñèçëèéèíäÿí èðÿëè ýÿëÿ áèëÿ-
úÿê ùÿð úöð èíãèëàáûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí, ìÿí áó ôÿðìàíû âåð-
äèì, åéíè çàìàíäà äà ùåéêÿëëÿð óúàëòìàüû ÿìð åëÿäèì. Ìÿíèì
øÿõñèééÿòèì ùÿêê îëóíìóø ùåéêÿëëÿð, òÿáèèäèð êè, ùÿì äÿ ïèéàäà
ôèãóðëàðëà éàíàøû èêè àòëû ùåéêÿë äÿ óúàëäûëäû. Îíó äà äåìÿéÿ åù-
òèéàú éîõäóð êè, áó ùåéêÿëëÿðèí éàíûíäà äàèì ãûçüûí åíòóçèàñòëàð
òîïëàøûð âÿ îíëàðûí ÷îõó áèð-áèðèíèí àðäûíúà ùóøóíó èòèðèðäè. Èø î
éåðÿ ÷àòäû êè, ìÿíèì ùÿêèìèì Òÿúèëè éàðäûì êàðåòàëàðûíûí íþâ-
áÿò÷èëèéèíèí òÿøêèë åäèëìÿñè áàðÿäÿ ýþñòÿðèø âåðäè. Áó íÿãëèééàò
âàñèòÿñè ìÿíèì èñòåðèéàéà äöøÿí òÿáÿÿëÿðèìè áöòöí ìåéäàíëàðäà
à÷ûëìûø õöñóñè ìöàëèúÿõàíàëàðà àïàðûðëàð...
Áó âàõò ÿí éàõûíäàêû àüàúäà îòóðìóø ãàðàòîéóã çÿíýóëÿ
âóðóá îõóäó âÿ øàùçàäÿ ãóø çÿíýóëÿñèíè äèíëÿéÿðÿê þç ùåêàéÿ-
ñèíÿ ôàñèëÿ âåðäè. Àíúàã î, éåíèäÿí äàíûøìàüà áàøëàäû âÿ îíóí
íèòãèíäÿ äàùà òåç-òåç ãÿìëè íîòëàð ùèññ îëóíìàüà áàøëàäû.
– Íåúÿ êè, ìÿí ñÿíÿ äåìèøäèì, òÿáÿÿëÿðèì ìÿíèì ôèãóðóìó
ôÿðãëè øÿêèëäÿ éîíóðëàð. Áóíà, ñåâèìëè õàëãûìû õîøáÿõò åëÿìÿê
ö÷öí, èíäèúÿ ñÿíÿ áàðÿñèíäÿ áÿùñ åëÿäèéèì ùåéêÿëëÿðèí óúàëäûë-
ìàñû áàðÿäÿ ãÿðàðà ýÿëäèéèì çàìàí ìÿí èíàíìàã øÿðàèòè ÿëäÿ
åëÿäèì. Áó ìÿãñÿäëÿ, ìÿí Ñàðàéà èéèðìè ùåéêÿëòÿðàø ÷àüûðäûì
âÿ îíëàðà ÿìð åëÿäèì: “Ìÿíèì ùåéêÿëèìè éàðàäûí! Ìÿíèì ýèïñ-
368
äÿí, ìÿðìÿðäÿí âÿ áöðöíúäÿí åúàçêàð ôîðìàëàðûìû âÿ èëàùè ñó-
ðÿòèìè éàðàäûí. Àíúàã, ìÿíè îëäóüóìäàí ýþçÿë éàðàòìàã ôèêðèíÿ
äöøìÿéèí, áèð äÿ êè, îíñóç äà áó ñèçÿ ìöéÿññÿð îëìàéàúàã. Þç
ùèññëÿðèíèçè úèëîâëàéûí âÿ ÷àëûøûí êè, ýþçëÿðèíèç íÿ ýþðöðñÿ, îíó
îëäóüó êèìè ÿêñ åòäèðÿñèíèç. Éàëíûç âÿ éàëíûç. Àðòûã ùå÷ íÿ”.
– Âÿ íÿòèúÿäÿ íÿ îëäó? – äåéÿ úàâàí îüëàí øàùçàäÿíèí èêðàù
äîüóðäóúó éàøàðàí ýþçëÿðè âÿ åéáÿúÿð åøøÿê ãóëàãëàðû èëÿ “áÿçÿí-
ìèø” ôèçèàíîìèéàñûíà òàìàøà åëÿéÿðÿê ñîðóøäó.
– Î îëäó êè, åøèäèëìÿìèø áèð ùàäèñÿ áàø âåðäè. Îí ùåéêÿëòÿðàø
þç éàðàäûúûëûã ìÿùñóëóíó ìÿíÿ òÿãäèì åëÿäè. Ùåéêÿëëÿð, ñþç éîõ
êè, ÷îõ ýþçÿë èäè, àíúàã ãÿòèééÿí ìÿíÿ îõøàìûðäû. Ãàëàí îíó
èñÿ... ùå÷ áèëìèðÿì ñÿíÿ íåúÿ äåéèì... Ùÿ, ñþçöí ãûñàñû, áó éàðà-
ìàçëàð ÷îõ èéðÿíú, ìÿíôóð, ñàõòà âÿ ìóðäàð ùåéêÿëúèêëÿðè èëÿ
ìÿíèì ùþêìäàð íÿçÿðëÿðèìè òÿùãèð åëÿäèëÿð. Ãÿçÿáèìäÿí àëûøûá
éàíà-éàíà áó ÷îõ èéðÿíú ùåéêÿëúèêëÿðÿ áàõäûüûì âàõò è÷èìäÿ
ùÿð øåé àëò-öñò îëäó. “Íåúÿ, – ìÿí ñîðóøäóì, – äîüðóäàíìû ìÿí
áåëÿéÿì?” – “Áÿëè, ÿëàùÿçðÿò!” – ùåéêÿëòÿðàøëàð úàâàá âåðäèëÿð.
Ìÿí þçöìäÿí ÷ûõäûì. – “Ñèç ùàìûíûç äÿëè îëóáñóíóç. Áó îëà
áèëìÿç! Ýöçýöäÿ þç-þçöìö ñåéð åëÿéÿðÿê, ìÿí ýåúÿ-ýöíäöç
þçöìäÿí ëÿççÿò àëûðàì âÿ ìÿí þçöìö ÷îõ éàõøû þéðÿíìèøÿì.
Ìÿí ýþçÿëÿì! Ñîí ñòàòèñòèêà ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ, ìÿíèì úÿ-
ìèééÿò àðàñûíà ÷ûõìàüûì áèð ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ îðòà ùåñàáëà àëòû éöç
ÿëëè ìèí öðÿêêå÷ìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Åøèäèðñèç? Ñûðüà åëÿéèá àñûí
ãóëàüûíûçäàí – ìÿíèì ýþçÿëëèéèì ãöñóðñóçäó!”
– Éàõøû, áÿñ áó åéáÿúÿð ùåéêÿëëÿð ÷îõìó áèð-áèðèíÿ áÿíçÿ-
éèðäè? – Æîàí ìàðàãëàíäû.
– Òÿñÿââöð åëÿ êè, ùàìûñû ôÿðãëè èäè! Áèðèíèí áóðíó ãàðòàë äèì-
äèéè, äèýÿðèíèíêè – èñòèîòãàáû, ö÷öíúöíöíêö – ñàíêè ïàçû èäè. Ùàìûñû
äà áó ñàéàã. Òàì ôÿðãëè! Éàëíûç ìÿíèì áó øàíëû áàëàúà, íÿúèá âÿ
ýþé÷ÿê ãóëàãëàðûìû áöòöí ñÿíÿòêàðëàð åéíè ôîðìàäà éîíìóøäó.
– Èíàíûëìàç èøäè! – Úÿñóð Æîàí øàùçàäÿíèí ìöáàùèñÿ äîüóðìà-
éàí áó åøøÿê ãóëàãëàðûíäàí ýþçëÿðèíè ÷ÿêìÿéÿðÿê óúàäàí äåäè.
– Ùÿ, ùÿãèãÿòÿí äÿ èíàíûëìàç èøäè. Î ãÿäÿð èíàíûëìàçäû êè,
ìÿíèì ñÿëòÿíÿòèìèí Áàø ùàêèìè (áó âÿçèôÿíè äÿ, òÿáèèäè êè, ìÿí
þçöì òóòóðàì) î äÿãèãÿ áó ãàáèëèééÿòñèç äÿñòÿíè áàðìàãëûãëàð
369
àðõàñûíà àòäûðäû âÿ îíëàðû ãàíóíëàðûí åøèäèëìÿìèø äÿðÿúÿäÿ ïîçóë-
ìàñûíäà ýöíàùëàíäûðäû – ùå÷ áåëÿ äÿ çàðàôàò îëàð – îíëàðûí ýþç-
ëÿðè ìÿíè íåúÿ ýþðìÿê ëàçûì îëäóüó êèìè ýþðìÿê èñòÿìÿìèøäè.
Âÿ ìÿí áàøãà ùåéêÿëòÿðàøëàð äÿâÿò åëÿäèì.
– Âÿ ñîíðà íåúÿ îëäó, îíëàð àüûëëûìû ÷ûõäû – Æîàí áþéöê ùÿ-
âÿñëÿ ñîðóøäó.
– Ùàðàäàí! Éåíÿ åëÿ ùÿìèí ÿùâàëàò! Ìÿíèì èëàùè ñèìàìû ùÿòòà
ìÿðìÿð âÿ ýèïñ öçÿðèíäÿ òÿúÿññöì åëÿìÿê úÿùäëÿðè äÿ áàø òóòìà-
äû. Ùå÷ êèì, îíëàðà ýþñòÿðèëìèø åòèìàäû äîüðóëòìàäû. Âÿ îíëàðûí
áèð ÷îõó î ãÿäÿð ùÿéàñûçëàøäû êè, áóðíóìóí éåðèíÿ äîíóç áóðíó,
÷ÿíÿìèí éåðèíÿ ùèíäóøêà ïèïèéè âÿ èëàõèðÿ éîíäóëàð. Áèð ñþçëÿ, îí-
ëàð çàòè-àëèëÿðèíè òÿùãèð åëÿéÿí ñàéñûç-ùåñàáñûç úèíàéÿòëÿð òþðÿòäèëÿð
âÿ áöòöí ñÿíÿòêàðëàð þç ÿìÿëëÿðèíÿ óéüóí úÿçàëàíäûëàð.
– Ùÿ, áÿñ ñîíðà?
– Ñîíðà, áèð éîëëà áó ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàã ö÷öí þçöìöí
áöòöí íàçèðëÿðèìè òîïëàäûì âÿ ìÿíèì òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàí ýþ-
çÿëëèéèìèí òÿñâèðëÿðè âåðèëìèø ÿí ýåíèø ìåìîðàíäóìëàð òÿãäèì
åëÿìÿëÿðèíè ÿìð åëÿäèì. Àíúàã áóðàäà äà óüóðñóçëóãëàð îëäó!
Ùàìûñû ôÿðãëè éàçäû. Ìàëèééÿ íàçèðè èñðàð åëÿäè êè, ìÿñÿëÿí, ìÿ-
íèì ýþçëÿðèì ðÿíýèíÿ âÿ ôîðìàñûíà ýþðÿ ãûçûë ÿñýèíàñëàðû õàòûð-
ëàäûð. Äÿíèç äîíàíìàñû íàçèðè èñÿ òÿêèä åëÿéèðäè êè, – îíëàð äÿíèç
êèìè ìàâè-éàøûë ðÿíýäÿäè. Òóðèçì íàçèðè àíä è÷ÿðÿê äåéèðäè êè,
îíëàð ñÿìàâè-ìàâè ðÿíýäÿäè âÿ èëàõèðÿ.
– ßëàùÿçðÿò áÿñ ñèç íÿ åëÿäèíèç?
– Ìÿí Íàçèðëÿð Øóðàñûíû áóðàõäûì, àíúàã ùÿãèãÿò àõòàðûøûí-
äàí äà èìòèíà åëÿìÿäèì. Ìÿí ñàðàéà – þç éàíûìà øàèðëÿðè ÷àüûð-
äûì âÿ ÿìð åëÿäèì êè, ìÿíè øåðëÿðèíäÿ òÿñâèð åëÿñèíëÿð. Ñîíðà
ðÿññàìëàðû ñÿôÿðáÿð åëÿäèì. Éàüëû áîéà èëÿ ÷ÿêèëìèø èêè ìèí ïîðò-
ðåò ö÷öí ïîçà àëäûì. Ðÿé ñîðüóñó êå÷èðòäèì. Öìóìõàëã ïëåáèñòè
(ðÿé þéðÿíèëìÿ) òÿøêèë åëÿäèì. Âÿ ùàìûñû ÿáÿñ éåðÿ! Áèð ïîðòðåò
î áèðèñè èëÿ óéüóí ýÿëìÿäè. Áöòöí ðÿññàìëàð ìÿíè ôÿðãëè øÿêèëäÿ
ýþðöðäö. Éàëíûç áèðúÿ äåòàë òàì åéíè øÿêèëäÿ òÿñâèð îëóíóðäó, ùå÷
áèð ôÿðã îëìàäàí – ìÿíèì ãóëàãëàðûì áöòöí ïîðòðåòëÿðäÿ áàëàúà,
íÿúèá âÿ ýþé÷ÿê èäè. Ãóëàã äåéèëäè, ñàäÿúÿ îëàðàã òàìàøà èäè.
Âÿ øàùçàäÿ þç åøøÿê ãóëàãëàðûíû íÿâàçèøëÿ ñûüàëëàäû.
370
 – Ìÿí þç ãàðøûìà ãîéäóüóì ìÿãñÿääÿí èìòèíà åëÿìÿéÿ ùà-
çûð èäèì êè, áèðäÿí àüëûìà áèð ôèêèð ýÿëäè: Àõèðÿò Äöíéàñûíäàí Ýÿ-
ëÿí Úàäóýÿðÿ ìöðàúèÿò åëÿñÿì íåúÿ îëàð? Ñþç ýÿçèðäè êè, ýóéà î,
áþéöê ùàäèñÿëÿðèí ñèðëè åëìèíÿ òàìàìèëÿ ñàùèá îëóá. Îíóí éàíûíà
ýåòäèì âÿ äåäèì: “Ùàìû áèëèð êè, ñÿí ùàðàäàñà, ýèçëè áèð éåðäÿ, îëà
äà áèëñèí êè, äÿðèí áèð ãóéóäà Ùÿãèãÿòè ãîðóéóá ñàõëàéûðñàí. Ñÿí
îíó ìÿíÿ ýþñòÿðÿ áèëÿðñÿí?” – “Ýþñòÿðÿ áèëÿðÿì, ÿëàùÿçðÿò, àí-
úàã î, ñèçèí íÿéèíèçÿ ëàçûìäû?” – úàäóýÿð ãàäûí òÿÿúúöáëÿíäè.
“Ìÿí èñòÿðäèì êè, îíóíëà ìÿíèì áóðíóì, ýþçëÿðèì âÿ ÷ÿíÿì áà-
ðÿñèíäÿ ìÿñëÿùÿòëÿøèì. Ãóëàãëàðûì áàðÿñèíäÿ èñÿ ùå÷ ñîðóøìàüà
äÿéìÿç...” – ìÿí äåäèì. Úàäóýÿð ãàäûí èñÿ ñóñóðäó. ßëèìäÿí òó-
òóð âÿ áåëÿúÿ, áó ñàéàã, ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí ìÿíè áèðáàøà Ìèí
Éàøûë Àé ìåøÿñèíÿ àïàðûð. Áèç òàì áèð ñààò éîë ýåòäèê, ñîíðà î,
äàéàíäû, ùàíñûñà àüàúûí êîüóøóíó à÷äû âÿ ìÿíè îíóí è÷ÿðèñèíÿ äà-
õèë îëìàüà äÿâÿò åëÿäè. Ìÿí äàõèë îëäóì, ñÿðò ïèëëÿëÿðëÿ àøàüû åí-
äèì âÿ ÷ûëïàã Ùÿãèãÿòèí éàøàäûüû ùÿìèí î ñèðëè éåðÿ äöøäöì.
– Âÿ ñèç îíó ýþðäöíöç? Îíóíëà äàíûøäûíûç? Î ýþçÿëäè?
– Åù, ìÿíèì äîñòóì, – Æîàíûí ùÿìñþùáÿòè óçóí ãóëàãëàðûíû
éåëëÿéÿ-éåëëÿéÿ êþêñöíö þòöðäö. – Ñÿí ùå÷ òÿñÿââöð åëÿéÿ áèë-
ìÿçñÿí êè, ìÿíèì ýþçëÿðèì ãàðøûñûíäà ùàíñû ìÿíçÿðÿ à÷ûëäû. Áèð
ãóéó ÿâÿçèíÿ ìÿí ìèëéîíóíó ýþðäöì.
– Ñèç ìÿíè àëäàòìûðñûíûç êè? Äîüðóäàí îðàäà ìèëéîí ãóéó âàð èäè?..
– Ùÿ, ìèëéîí ãóéó, îíëàðäà èñÿ ìèëéîí Ùÿãèãÿò.
– Åòèðàô åëÿéèðÿì, þçöì äÿ áèëìèðÿì êè, ñèçèí éåðèíèçäÿ îëñàé-
äûì, ìÿí íÿ åëÿéÿðäèì. ×îõ ýöìàí êè, àðõàìà áàõìàäàí äþíöá
ãà÷àðäûì.
– ßââÿëúÿ, ìÿí äÿ ìÿùç áåëÿ äöøöíäöì. Ãà÷ìàã! Ùÿãèãÿò
âÿ Éàëàíû úÿùÿííÿìÿ ýþíäÿðìÿê! Àíúàã, úàäóýÿð ãàäûí ìÿíè
òóòóá ñàõëàéûðäû. Î, çîðëà, äöøöíöá-äàøûíìàäàí ñå÷äèéèì èõòèéàðè
áèð Ùÿãèãÿòëÿ ñþùáÿò åëÿìÿéÿ ìÿíè ìÿúáóð åëÿäè. Ìÿí îíóí áó
èíàäêàðëûüûíà òàáå îëäóì âÿ èëê ãàáàüûìà ÷ûõàí ãóéóéà éàõûíëà-
øàðàã ñÿñëÿíäèì: “Ùÿãèãÿò, åé Ùÿãèãÿò, ãàëõ ìÿíèí éàíûìà!”
– Âÿ î, úàâàá âåðäè?
– Ùÿìèí àí ñÿñèìÿ ñÿñ âåðäè. Áàøûíû åøèéÿ ÷ûõàðòäû, óçóí-
óçàäû ìÿíÿ áàõäû, íÿâàçèøëÿ ýöëöìñÿäè âÿ íàçèê áèð ñÿñëÿ äåäè:
371
“Ñÿíèí ãóëàãëàðûí ÷îõ áàëàúà, ÷îõ íÿúèá, ÷îõ ýþé÷ÿê, ÷îõ ãÿ-
øÿíýäè”. Âÿ – ïàô ! – ýåðèéÿ, ãóéóéà ýèðäè.
– Èíàíûëìàçäû! – Úÿñóð Æîàí éåíÿ òÿÿúúöáëÿíäè.
– Áàõ, åëÿ îíäà ìÿí ëöçóìñóç øöáùÿëÿðÿ ñîí ãîéìàã ãÿðà-
ðûíà ýÿëäèì. Ìÿí áÿéàí åëÿäèì êè, ìÿíèì ýþçÿëëèéèì øÿêñèçäè.
Þçöìöí ôÿëàêÿòëè, ãàðøûñû àëûíìàç – ôÿëàêÿòëè ýþçÿëëèéèìèí äèêòà-
òóðàñûíû åëàí åëÿäèì. Ìÿí þçöìÿ íåúÿ ýþðöíöðÿìñÿ, ìÿùç ùÿ-
ìèí úöð àâòîùåéêÿëëÿðèìè óúàëòäûì. ßìð åëÿäèì êè, õàëã ÿââÿëëÿð
îëäóüó êèìè, ùóøóíó èòèðñèí. Âÿ èíñàí àðàñûíà ÷ûõìàüû òÿðýèòäèì,
– èñòÿìèðäèì êè, ìÿíèì áóðíóìóí, éàõóä ÷ÿíÿìèí ýþçÿëëèéè áà-
ðÿñèíäÿ éàðàíà áèëÿúÿê øöáùÿëÿðëÿ ìÿíè áåçäèðñèíëÿð. Ïèñ ôèêèð-
ëÿøìÿìèøÿì, åëÿ äåéèëìè?
Âÿ éåð öçÿðèíÿ ñÿïÿëÿíìèø àõøàìãàáàüû òîðàíëûã ãöññÿñèíÿ
äàëìûø øàùçàäÿ ñóñäó. Áèðäÿí î, ôèêèðëè íÿçÿðëÿðèíè Æîàíà çèëëÿäè âÿ
ãóëàãëàðûíû ñèëêÿëÿéÿðÿê ýþçëÿíèëìÿç à÷ûãöðÿêëèëèêëÿ åòèðàô åëÿäè:
– Áèëèðñÿí íÿ âàð? Ùÿðäÿí ìÿíèì öðÿéèìäÿí ÷èðêèí îëìàã
êå÷èð. Åëÿ ýöíëÿð äÿ îëóð êè, ìÿíèì àëè èëàùè ýþçÿëëèéèì ÿðèìèø
ãóðüóøóí êèìè ìÿíè ñûõûð. Ìÿñÿëÿí, ìÿí èíäè þç äÿðÿúÿìè, þç
øàí-øþùðÿòèìè äöíéàäà íÿéèì âàðñà ùÿð øåéèìè âåðìÿéÿ ùàçûðàì
êè, ñÿíèí êèìè åéáÿúÿð îëóì.
– Ìÿíèì êèìè? – Æîàí èíúèäè.
– Ùÿ, ñÿíèí êèìè... – øàùçàäÿ òÿêðàð åëÿäè. – Ñÿíÿ àíä è÷èðÿì
êè, ìÿí þìðöìäÿ áåëÿ åéáÿúÿð àäàì ýþðìÿìèøÿì. Ñÿíèí ùÿòòà
ãóëàãëàðûí äà åøøÿê ãóëàüûäû.
– Ìÿíèì ãóëàãëàðûì åøøÿê ãóëàãëàðûäû?! – úàâàí îüëàí
þçöíöí áàëûããóëàüû áîéäà áàëàúà ãóëàãëàðûíäàí éàïûøàðàã
þçöíäÿí ÷ûõäû.
– ßëáÿòòÿ, åøøÿê ãóëàãëàðûäû. Ìÿí îíëàðû ÷îõ ýþçÿë ýþðöðÿì,
– øàùçàäÿ ÿââÿëêè ãÿòèééÿòëÿ îíó èíàíäûðìàüà ÷àëûøäû.
Âÿ áó åéáÿúÿð óçóíãóëàã Åøøÿê Ãóëàã øàùçàäÿ âèäàëàøìàã
ö÷öí áàøûíû éûðüàëàéàðàã âÿ ôèò ÷àëàðàã àòûíû ÷àüûðäû, àòûí áåëèíÿ
ñû÷ðàäû âÿ îíóí ñÿëòÿíÿòèíè àðòûã óäìàãäà îëàí ãàðàíëûãäà ýþç-
äÿí èòäè.

372
 ÛÕ ÔßÑÈË

46734 ÑÀÉËÛ ÊÐÀË ÃÛÇÛ

Åøøÿê Ãóëàã øàùçàäÿ èëÿ ñþùáÿò Úÿñóð Æîàíû ÿìÿëëè-áàøëû
ñàðñûòìàñûíà áàõìàéàðàã, îíó ôèêðèíäÿí äþíäÿðÿ áèëìÿäè: î,
éåíÿ ÿââÿëêè êèìè, áó óçàã äèéàðäà îíóí ö÷öí ÿí àðçóîëóíàí áèð
øåé êèìè ýþðöíÿí äîüìà êÿíäè Àüëà Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä
êÿíäèíÿ úàí àòûðäû. Àíúàã î, ÿáÿñ éåðÿ éîë àõòàðûðäû, ÿáÿñ éåðÿ î
ìÿíôóð äèâàðû ýþðìÿéÿ úàí àòàðàã òÿïÿëÿðèí âÿ äèêäèðëÿðèí öñòö-
íÿ äûðìàøûðäû. Î, ùå÷ íÿ ýþðÿ áèëìèðäè. Òàìàìèëÿ, ùå÷ íÿ.
– Ýþðÿñÿí, äèâàðà ùÿëÿ ÷îõìó ãàëûá? – äåéÿ î, àðàáèð ãåéðè-
èõòèéàðè îëàðàã þçö-þçöíÿ ìöðàúèÿò åëÿéèðäè. Âÿ áèð ãàéäà îëàðàã
åëÿ ùÿìèí áó úàâàáû àëûðäû: “Ùÿì óçàãäû, ùÿì éàõûí”. Ìÿøóì áó
àüûç äÿðèí äÿðÿëÿð âÿ ñûõ êîëëóãëàð óçóíó àääûìáààääûì îíó èçëÿ-
éèðäè; î, éà äÿëèê êèìè ãàéàëàðû ïàð÷àëàéûð, éà ýþçëÿíèëìÿäÿí àüàú-
ëàðûí áóäàãëàðûíäàí ñàëëàíàí ìåéâÿëÿðèí öñòöíäÿ ïåéäà îëóð, éà äà
ýöíÿøèí öçÿðèíäÿ ãûçûëû äîäàãëàðûíû àðàëàéàðàã åéíè ñþçëÿðè òÿêðàð
åëÿéèðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí îíóí þçöíÿ áÿíçÿð õèëãÿòëÿðèí àõòàðûëìà-
ñûíäà äàùà áþéöê úèääè-úÿùäëÿ éîë òàïìàüà úàí àòìàñûíà áàõìà-
éàðàã, àõûðäà áó ñþçëÿð îíó úèí àòûíà ìèíäèðäè. Àäè äöíéàäà ùÿéàòû
ýþç éàøëàðû è÷èíäÿ, ÿçàá-ÿçèééÿòäÿ, çÿùìÿòäÿ âÿ èçòèðàáëû àõòàðûø-
ëàð è÷ÿðèñèíäÿ êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áó áåëÿ ñÿðñÿì, êöòáåéèí âÿ
ñèðëè ãöââÿëÿðèí èäàðÿ åëÿäèéè ìÿíàñûç ùÿéàò äåéèëäè.
Àéàãëàðûíäàí ãàí ýÿëÿíÿ ãÿäÿð äàøëû-÷ûíãûëëû ñÿðò éàìàúëàðäà
ýåòìÿëè âÿ èðÿëè ýåòìÿëè, ÷àéëàðäà ÿë-öçöíö éóìàëû, à÷ûã ñÿìà
àëòûíäà éàòìàëû âÿ áó öðÿêáóëàíäûðûúû ñÿéàùÿò çàìàíû éîëóíó àç-
ìûø áó ôàüûðûí òÿãèá åëÿäèéè âàõò ãöññÿäÿí óñàíûá-áåçìÿäÿí äà-
ðûõìàëû... Àõûð êè, ùÿòòà áó àüûç äà Æîàíû áåçäèðìÿäè âÿ ýþçÿë áèð
373
ýöíäÿ, Àüûç øàáàëûä àüàúûíûí ãàáûüûíäà à÷ûëäû âÿ þçöíöí äÿéèø-
ìÿéÿí ñþçëÿðèíè òÿêðàð åëÿäè: “Ùÿì óçàãäû, ùÿì éàõûí” – âÿ
îíóí þçöíö, áó Àüûçû äÿùøÿòëè áèð ÿñíÿìÿê òóòäó:
– Àù, íÿ éàìàí äàðûõäûðûúûäû!
– Äöç ñþçÿ íÿ äåéÿñÿí, – Æîàí äà ÿñíÿéÿðÿê úàâàá âåðäè.
– Ùÿãèãÿòÿí äÿ ñåùðëè ãöââÿëÿðèí ôàíòàçèéàñû èíñàíëàðäàí àçäû.
Ñÿíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, éàäûíäà ñàõëà: ÿýÿð ñÿí áèð äÿ ìÿíèì ýþçëÿ-
ðèìÿ ýþðöíñÿí, áèë êè, ñÿíÿ àüûçëûã òàõàúàüàì.
Ùÿìèí ýåúÿ Úÿñóð Æîàí ýåúÿëÿìÿê ö÷öí àé èøûüûíäà ýöìöøö
ðÿíýÿ áîéàíìûø øàáàëûäëûãäà þçö ö÷öí åëÿ äÿ áþéöê îëìàéàí áèð
òàëà ñå÷äè. Íÿâàçèøêàð ìåù þç ó÷àüàí õÿçÿëëÿðè èëÿ îíóí ñà÷ëàðûíû
ãàðûøäûðûðäû, áó âàõò ýåúÿ õîðó ö÷öí ìÿøã åëÿéÿí ãóðáàüàëàð ùà-
ðàäàñà ãóðóëäàøûðäû.
– Éàòìàã âàõòûäû! – Âÿ Æîàí õÿçÿëëÿ þðòöëìöø éóìøàã òîðïà-
üûí öñòöíäÿ éóìàã êèìè áöçöøäö.
Àíúàã ýþçëÿðèíè éóììàçäàí ãàáàã î, ýþçöíöí óúó èëÿ ñÿìà-
éà íÿçÿð ñàëäû. Âÿ ýþçëÿíèëìÿç áèð ùàäèñÿäÿí äèêñèíäè. Îíóí
ýþðäöéö øåéèí ùÿãèãÿò îëäóüó, éàõóä îíó ãàðà áàñäûüûíû éÿãèí
åëÿìÿê ö÷öí î, äèðñÿêëÿíäè... Ùÿ, àé ñÿòùèíäÿ êþìöðëÿ éàçûëìûø
áèð éàçû ïåéäà îëìóøäó:

ÁÈÇÈÌ
ÔÀÍÒÀÇÈÉÀÌÛÇ
×ÀÒÌÛÐ!?
– Ùÿëÿ áèð íåúÿ ÷àòìûð! – Æîàí óúàäàí äåäè âÿ ÿëëÿðèíè áàøûíûí
àëòûíà ãîéàðàã éåíèäÿí óçàíäû. Íÿ äåéèðñÿí, äå, àíúàã áó éàçû
Æîàíû ÿéëÿíäèðäè.
– Àù, êàø êè, ñèðëè ãöââÿëÿð ìÿíÿ ùþðìÿò åëÿìÿéè ëàçûì áè-
ëÿéäèëÿð âÿ ìÿíÿ åëÿ áèð øåé, ìÿñÿëÿí, Éåääè áàøëû ÿæäàùà êèìè
áåëÿ áèð ýþçÿë õèëãÿòè ýþñòÿðÿéäèëÿð. Áèð äÿ êè, ìÿíèì ö÷öí áåëÿ
áèð ÿæäàùà éàðàòìàã îíëàðûí ÿëèíäÿ íÿäèð êè: éåääè ýþçÿë ãûç áàøû
âÿ áèðèíäÿ èñÿ ñûõ-ñûõ ùþðöëìöø ñà÷ëàðûíäà áàíò...
374
 Úÿñóð Æîàí àéäàí ýþçëÿðèíè ÷ÿêìèðäè, î þç òÿêëèôèíÿ úàâàá ýþç-
ëÿéèðäè âÿ áó úàâàá ïåéäà îëìàã ö÷öí ÷îõ äà þçöíö ýþçëÿòìÿäè:

Éåääè áàøëû ÿæäàùàëàð

ñà÷ëàðûíû áóðäóðìàüà ýåäèáëÿð.
Ñÿí þçöí ùåñàáëà – ñà÷ëàðûíû
äöçÿëòìÿê ö÷öí
îíëàðà íÿ ãÿäÿð âàõò ëàçûìäûð!
– Êðàë ãûçû íåúÿ, âàðûíûçäû? – î, àéäàí, éàõóä äà, àëëàù áèëèð
êèìèíëÿ ñþùáÿò åëÿäèéè âàðëûãäàí âÿúäëÿ ñîðóøäó. – Ìÿí àðòûã åø-
øÿê ãóëàãëàðû îëàí øàùçàäÿ èëÿ òàíûø îëìóøàì. Ùÿ! ßýÿð ñèçèí
çþâãöíöçÿ óéüóíäóðñà, ëàï áàøûíäà ãàíàäëàðû îëàí êðàë ãûçû âåðèí
ìÿíÿ. Àíúàã éàõøûñû îëñóí.

Î, ÷îõ ýþçëÿìÿäè, àéûí öçÿðèíäÿ ÿëáÿÿë áó éàçû ïåéäà îëäó:

Àíúàã
46734
ñàéëû áèð
êðàë ãûçû
áîøäó.
Éàðàéûð?
– Éàõøû ãîé 46734 ñàéëû øàùáàíó îëñóí, – Æîàí ðàçûëàøäû.

ÎÍÄÀ
òÿëÿñ!
375
 Éàçû éàâàø-éàâàø àüàðìàüà âÿ ÿðèéÿðÿê èòìÿéÿ áàøëàäû âÿ
òåçëèêëÿ òàìàì éîõ îëäó, àé èñÿ áþéöìÿéÿ áàøëàäû, ö÷ ãàò áþéö-
éÿíÿ êèìè, î, áþéöäö âÿ îíóí ãûðìûçûìòûë èøûüûíäà ýþðöíÿí ïåé-
çàæ òàìàìèëÿ ãåéðè-ðåàë òÿñèðè áàüûøëàäû.
Áó âàõò Úÿñóð Æîàí ôèêèðëÿøèðäè êè, ýþðÿñÿí 46734 ñàéëû êðàë
ãûçû ñÿùíÿéÿ ùàðàäàí äàõèë îëàúàã. Áÿäàùÿòÿí õÿçÿëëÿð àðàñûíäà
à÷ûëàúàã ãóéó âàñèòÿñèëÿ? Éàõóä áó øèøìèø àéäàí èïÿê íÿðäèâàíëà
åíÿúÿê?
Î, áàøãà ôÿðçèééÿëÿð èðÿëè ñöðìÿéÿ ìàúàë òàïìàäû. Ôëåéòà çÿ-
ðèô ñÿñëÿ äèëëÿíäè âÿ ìåéäàíà áèð ñöðö ìåøÿ úûðòäàíû ãà÷ûá ýÿëäè.
Îíëàðûí áàøëàðûíûí éåðèíäÿ òèêàíëû éàøûë øàáàëûäëàð, ñàããàëëàðûíûí
éåðèíäÿ – îò ÷ÿíýÿñè, áÿäÿíëÿðèíèí éåðèíäÿ ìöðÿêêÿá ãàáû âàð
èäè. Äþðä äÿíÿ ÷óáóã îíëàðûí ÿëëÿðèíè âÿ àéàãëàðûíû ÿâÿç åëÿéèðäè.
Áöòöí áó êîìïàíèéà Æîàíûí ÿòðàôûíäà ÷àëûá-îéíàìàüà áàøëàäû.
Ñîíðà ôëåéòàéà ùàíñûñà íàìÿëóì áàøãà ÷àëüû àëÿòëÿðè äÿ ãî-
øóëäó âÿ îíëàð òÿáèÿòèí öìóìè îðêåñòðèíÿ ãàéíàéûá-ãàðûøäû; áàé-
ãóøëàð, àù-íàëÿ ÷ÿêèð, ãóðó éàðïàãëàð õûøûëäàéûð, àüûð ñó äàìúûëàðû
úèíýèëòè èëÿ äàøëàðûí öñòöíÿ äöøöðäö...
Åëÿ êè, ÷àëûá-îéíàìàã áàøà ÷àòäû, øàáàëûäáàøëûëàðûí áàø÷ûñû,
áàøûíäàêû áàëàúà ãûðìûçû áåðåòèíè ÷ûõàðäûá, áþéöê íÿçàêÿòëÿ Úÿ-
ñóð Æîàíû ñàëàìëàäû âÿ îíóí ãàáàüûíäà äàéàíàðàã úàâàá ýþçëÿäè.
Æîàí ÷þìáÿëäè – î, úûðòäàíëàðûí áàø÷ûñûíà ÿìÿëëè-áàøëû áàõìàã
èñòÿéèðäè âÿ ñîðóøäó:
– 46734 ñàéëû ÿëàùÿçðÿò êðàë ãûçû èíäè ùàðàäàäû?
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû Î Éåðÿ Êè, Ùå÷ Êèì Ýèðìÿéèá Âÿ
Ýèðìÿéÿúÿê ãàëàñûíäà éàøàéàí êðàë ãûçûíû íÿçÿðäÿ òóòóð?
– ßëáÿòòÿ, áàøãà êèì îëàúàã... – êðàë ãûçûíû óøàãëûãäàí òàíûéàí
àäàì êèìè Æîàí ëîâüà áèð ÿäà èëÿ òÿñäèã åëÿäè.
Úûðòäàí ñàðû ìóíúóã ýþçëÿðè èëÿ îíà áàõäû âÿ äÿðèíäÿí áèð àù
÷ÿêÿðÿê äåäè:
– Êèì áèëèð, êðàë ãûçû èíäè ùàðàäàäû! Àõû ùå÷ êèì îíó ýþðìÿ-
éèá! Ùÿëÿ ÿééàìè-ãÿäèìäÿí áó ùÿìèøÿ úàâàí âÿ ÿáÿäè îëàðàã
ýþçÿë êðàë ãûçû èíñàíëàðäàí óçàã, òÿê-òÿíùà øÿêèëäÿ Áóëóä Êà-
ìèëëèéè ãÿñðèíäÿ éàøàéûð. Àíúàã, äåéèëÿíÿ ýþðÿ, ýóéà áó éàõûí-
376
ëàðäà éîõà ÷ûõûá. Âÿ îíó ÿæäàùàëàð îüóðëàéûá... Âÿ ùå÷ êèì îíóí
èçèíÿ äöøÿ áèëìèð.
Úÿñóð Æîàí ýöëöìñÿäè. Âÿ öðÿéèíäÿ ôèêèðëÿøäè: “Êðàëëàðûí
ãûçëàðû èëÿ åëÿ ùÿìèøÿ åéíè ùàäèñÿ áàø âåðèð. Êðàë ãûçû åâäÿí ãà÷ûð
(éà îíó ÿæäàùà îüóðëàéûð, éà î, ãÿì-ãöññÿäÿí õÿñòÿëÿíèð, éà
ñåùðëè äÿðìàí è÷èá éóõóéà ýåäèð), àüëûíû èòèðìèø àòàñû äÿðääÿí
þçöíÿ éåð òàïìûð, îíó òàïûá ñåùðäÿí õèëàñ åëÿéÿíÿ òÿïÿ-òÿïÿ ãûçûë-
ýöìöø âÿä åëÿéèð âÿ áóäó ñîí ñÿùíÿäÿ, ïÿðäÿíèí äöøìÿñèíÿ áèð
àç ãàëìûø îíà àøèã îëìóø áèð úÿíýàâÿð ïåéäà îëóð, êðàë ãûçûíû
õèëàñ åëÿéèð âÿ îíóíëà åâëÿíèð. Áó ãà÷ûëìàçäû.
Âÿ àüçûíû úûðòàíëàðûí áàø÷ûñûíà éàõûíëàøäûðàðàã î, ñîðóøäó:
– Êðàë ãûçûíûí àòàñûíûí ÿùâàëû ÷îõ ïîçóëóá?
– Äåéèðëÿð êè, éàìàí ÷îõ.
– Ùÿ, ÿëáÿòòÿ. Âÿ î, êèì îíóí ãûçûíû ñàðàéà ãàéòàðñà, ãûçûíû
îíà ÿðÿ âåðÿúÿê? Åëÿ äåéèë?
– Ùÿãèãÿòÿí äÿ åëÿäè, úÿíàá. Àíúàã áöòöí áóíëàðû ñèç ùàðà-
äàí áèëèðñèíèç?
– Ìÿí áóíó âÿ ùÿëÿ ÷îõ-÷îõ øåéëÿðè áèëèðÿì, îíà ýþðÿ êè,
ìÿí Úÿñóð Æîàíàì âÿ ùÿð úöð ìþúöçÿëÿðÿ âÿ ñåùðëè ùîããàëàðà
àëûøìûøàì. Õöñóñèëÿ äÿ, áåëÿ àäè øåéëÿðÿ. Àõû, ìÿí áåëÿ ìÿñÿ-
ëÿëÿðäÿ ÷îõ ïÿðýàðàì.
Êöëÿê Úÿñóð Æîàí òÿðÿôèí ÿêñ èñòèãàìÿòèíäÿ ÿñäèéèíäÿí áó
øàáàëûäáàøëû äÿúÿëëÿð ýöëìÿêäÿí ôûíõûðûðäûëàð, î èñÿ ñàíêè ùå÷ áèð
øåé îëìàéûáìûø êèìè, þçöíÿ òÿìòÿðàãëû ýþðêÿì âåðÿðÿê, þç íèò-
ãèíè äàâàì åëÿéèðäè:
– Ìèíëÿðëÿ ãÿùðÿìàí îíó àõòàðûá-òàïìàüà úÿùä åëÿäè, àíúàã
îíëàðûí áó àõòàðûøëàðû ùå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìÿäè, äîüðóäó?
– Ìèíëÿðëÿ? Ñèç íÿ äàíûøûðñûíûç! Îí ìèíëÿðëÿðäÿí äÿ ÷îõ! ×îõ
ýöìàí êè, ìèëéîíäàí äà àðòûã. Îíó òàïìàã ö÷öí ùÿð øåéÿ ùàçûð
îëàí úÿíýàâÿðëÿð äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿí àõûøûá ýÿëäèëÿð,
àíúàã áó ýöíÿ êèìè ùå÷ êèì îíóí îëäóüó éåðè òàïà áèëìÿéèá.
– Áÿñ êðàë?
– Ìÿíÿ ìÿëóì îëäóüóíà ýþðÿ, êðàë öìèäñèç ùàëäà ñà÷ûíû âÿ
ñàããàëûíû éîëóð âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ òÿáÿÿëÿðè äÿ áåëÿ åëÿéèðëÿð,
îíëàð êðàë ãûçûíû éàëíûç ìöúÿððÿä÷è ðÿññàìëàðûí ÷ÿêäèêëÿðè ïîðòðåò
377
âàñèòÿñèëÿ òàíûìàëàðûíà áàõìàéàðàã îíó ÷ûëüûíëûãëà ñåâèðëÿð, áó
ïîðòðåòèí êîïèéàëàðû äåìÿê îëàð êè, áöòöí äàõìàëàðäà âàð.
Ãÿðèáÿ èøäè. Úÿñóð Æîàí ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè êè, 46734 ñàéëû êðàë
ãûçû áó ýåúÿ óéäóðóëóá êè, îíó áó ñåùðëè òàìàøà èëÿ ÿéëÿíäèðñèí-
ëÿð, àíúàã áó çàâàëëû ãûçûí òàëåéè ÿìÿëëè-áàøëû îíó íàðàùàò åëÿäè.
Îëà äà áèëñèí êè, îíóí áàøû áó ìàúÿðàíûí ãÿùðÿìàíû îëà áèëÿúÿéè
áàðÿäÿ õîø, àíúàã àëäàäûúû õöëéàëàðà ãàðûøìûøäû. Áèð äÿ êè, áó òà-
ìàøàäà î, àíúàã áàø ðîëäà èøòèðàê åëÿìÿéÿ ðàçû îëà áèëÿðäè. Éà áàø
ãÿùðÿìàí, éà ùå÷ íÿ!
Ýþðöíöð áó âÿçèôÿíè åëÿ îíóí áîéíóíà ãîéìàã èñòÿéèðäèëÿð
âÿ áóíà ÿìèí îëìàã ö÷öí – áèð ýþð èíñàí øþùðÿòïÿðÿñòëèéè íÿéÿ
ãàäèðäè! – î, ùå÷ áèð âèúäàí ÿçàáû-ôèëàí ÷ÿêìÿäÿí úûðòàíäàí ëàçû-
ìè ìÿëóìàòëàðû ãîïàðäûðäû.
– Áèð äöçöíö äå ýþðöì, êðàë ãûçûíû õèëàñ åëÿìÿê ö÷öí òàëåéèí
þçö ìÿíè ñå÷èá?
– Ýöìàí åëÿéèðÿì êè, ùÿ. Îíó àçàä åëÿìÿê ö÷öí, ñîíðà äà
éåíè áèð – Áóëóä Êàìèëëèéè ãÿñðèíÿ ýèðìÿê êèìè äàùà ÷ÿòèí ãÿù-
ðÿìàíëûã ýþñòÿðìÿê ö÷öí.
– Äåéèðñÿí, áó ãÿñð òàìàìèëÿ ÿë÷àòìàçäû?
– Äåéèðëÿð êè, î, áóëóäëàðäàí äöçÿëäèëèá. Îíà òîõóíàí êèìè,
äàüûëûð. Îíó äàüûòìàäàí îðàéà äàõèë îëìàã ìöìêöí äåéèë.
– Îíäà, ñÿíèí àüëûíúà, äþøÿìÿñèíÿ àéàã áàñàí êèìè ó÷óá ýå-
äÿí î ãÿñðÿ ìÿí íåúÿ ýèðÿ áèëÿðÿì?
– Áóíóí áèðúÿ éîëó âàð – áóëóäëàðû ãàòûëàøäûðìàã ëàçûìäû, àí-
úàã áóíó åëÿ åëÿìÿê ëàçûìäû êè, îíëàð þçöíöí ñÿìà ýþçÿëëèéèíè
èòèðìÿñèí. Áó ñèððè ùÿëÿ áó ýöíÿ êèìè ùå÷ êèì à÷à áèëìÿéèá...
Äîüðóäó, èñðàð åëÿéèðëÿð êè, ùàíñûñà êèìéàýÿðëÿð – îíëàðû éåðèí
àëòûíäà ñàõëàéûðëàð – õèëàñåäèúè ñèðëè ôîðìóëà êÿøô åëÿéèáëÿð.
– Åëÿ èñÿ, èëê þíúÿ êðàë ãûçûíû àõòàðìàã éàõøû îëìàçìû?
– Áÿñ êðàë ãûçû ùÿãèãÿòÿíìè ìþâúóääó? – úûðòäàí äåäè. –
Áÿéÿì èíäèéÿ êèìè îíó áèð àäàì ýþðöá?..
Ãåéðè-ìöÿééÿí âÿçèééÿò, ùÿð ùàëäà Úÿñóð Æîàíà þçöíö úÿí-
ýàâÿð åëàí åëÿìÿéÿ ìàíå îëìàäû. Áþéöê áèð øöúàÿò ýþñòÿðìÿê
ëàçûìäû, àíúàã, äöçöíö äåñÿê, Æîàí áó øöúàÿòèí íÿäÿí èáàðÿò îë-
378
äóüóíó áåëÿ òÿñÿââöð åëÿéÿ áèëìèðäè. Øöúàÿò ýþñòÿðìÿê ö÷öí èëê
íþâáÿäÿ ùå÷ îëìàñà ÿí àçû áèð àò ëàçûì èäè.
– Ñèç ìÿíÿ áèð àò òàïà áèëÿðñèíèç? – î, úûðòäàíà ìöðàúèÿò åëÿäè.
– Àò? – øàáàëûäáàøëûëàðûí áàø÷ûñû ïåéñÿðèíè ãàøûéàðàã ñîðóøäó.
– Áèð äàéàí! – áàøãà áèð úûðòäàí ñþùáÿòÿ ãîøóëäó. – Ñàäÿ-
ëþâù-Îäóí÷óíóí äàõìàñûíûí éàíûíäà ùàíñûñà áèð éàáû äàéàíûá.
Àíúàã î çàâàëëû éàìàí àðûãäû. Áó àò äåéèë, çîîëîýèéà ìóçåéèíäÿí
ãà÷ìûø ÿñë ñêåëåòäè.
– Åéáè éîõ, î äà éàðûéàð. Íÿ ôÿðãè âàð. Ýåúÿ âàõòû áöòöí àòëàð
éîðüàéà áÿíçÿéèð.
Âÿ Úÿñóð Æîàí ñû÷ðàüàí-úûðòäàíëàðûí øÿí êîðòåæèíèí ìöøàéèÿòè
èëÿ ñåùðëè àéûí èøûãëàíäûðäûüû øàáàëûä òàëàñûíà ýèðäè âÿ Ñàäÿëþâù-
Îäóí÷óíóí êîìàñûíà éàõûíëàøäû. Î, êîìàíûí ãàáàüûíäà
ñöìöêëÿðè ÷ûõìûø áèð àò ýþðäö; îíó áèð àç ÿââÿë îäóí äàøûéàí
àðàáàéà ãîøìóøäóëàð.
– Ëÿíÿò øåéòàíà, äåéÿñÿí ìÿí áó ùåéâàíû ùàðàäàñà ýþðìö-
øÿì. Îíó ìÿí ùàðàäàí òàíûéûðàì? – Æîàí ìûçûëäàíäû. – Áÿëêÿ
îíó ùàíñûñà êèòàáäà îëàí øÿêèëäÿ ýþðìöøÿì?
Âÿ î, úûðòàíëàðûí áàø÷ûñûíäàí ñîðóøäó:
– Áó éàáûíûí àäû íÿäèð?
Àíúàã àò úûðòäàíû ãàáàãëàäû âÿ êÿäÿðëè-êÿäÿðëè êèøíÿäè:
– Ñÿí ìÿíè òàíûìûðñàí? Áèð ìÿíèì àéàãëàðûìà áàõ. Îíëàð ÿñë
êèáðèò ÷þïëÿðèäè. Ñöìöêëÿðèìèí öñòöíÿ èñÿ ñàíêè êþùíÿ áàðàáàí
êèìè äÿðè ÷ÿêèëèá.
– Ñÿí íèéÿ ìÿíèì öñòöìÿ äöøöáñÿí? Äåéèëäè êè, ìÿí ñÿíè
õàòûðëàìûðàì, – Æîàí ùèðñëè-ùèðñëè îíóí ñþçöíö êÿñäè.
– Ìÿí Ðîñèíàíòàì, – Ñåíéîð Úÿñóð Æîàí, – çàâàëëû ùåéâàí
ãÿìëè áèð êèøíÿðòè èëÿ þçöíö òÿãäèì åëÿäè.
– Íåúÿ? Äîí Êèõîòóí àòûñàí? Ñÿí áóðàéà íåúÿ äöøöáñÿí?
Çàâàëëû ùåéâàí äÿðèíäÿí êþêñ þòöðäö âÿ åëÿ äÿ òÿôñèëàòûíà
âàðìàäàí, áàøûíà ýÿëÿíëÿðè áåëÿúÿ íÿãë åëÿäè:
– Íÿ åëÿìÿê îëàð? Ìÿíèì ñàùèáèì äöíéàñûíû äÿéèøÿíäÿ ìÿíè
àêðîáàòëàðà ñàòäûëàð, îíëàð äà ìÿíè éàðìàðêàëàðäà ýÿçäèðèð, áèð
àðûãëûã ìþúöçÿñè êèìè ïóëëà úàìààòà ýþñòÿðèðäèëÿð. Ñîíðà ìÿí ÿë-
äÿí-ÿëÿ êå÷äèì âÿ àõûðäà äà Ñàäÿëþâù-Îäóí÷óéà ãèñìÿò îëäóì.
379
 – Éÿãèí êè, ñÿí, ùÿð ùàëäà êå÷ìèø ýöíëÿðèí õèôôÿòèíè ÷ÿêèðñÿí?
Ãÿìëèñèôÿò úÿíýàâÿð Ëàìàí÷ëû Äîí Êèõîòóí óíóäóëìàç çàìàíëà-
ðûíäà îëäóüó êèìè, éåíÿ äÿ äöíéàíû ýÿçèá-äîëàøìàã èñòÿéèðñÿí?
– Àù, ÿýÿð áó ìöìêöí îëñàéäû...
– Îíäà éîëà ùàçûðëàø, ñÿí ìÿíÿ úàíè-äèëäÿí âÿ öðÿêäÿí õèäìÿò
åëÿéÿúÿêñÿí. 46734 ñàéëû êðàë ãûçûíà éàðäûì åëÿìÿê ö÷öí èðÿëè!
Äÿðèí ðàçûëûã ÿëàìÿòè êèìè, éàáû äûðíàãëàðûíû èêè äÿôÿ éåðÿ
âóðäó. Âÿ úûðòäàíëàð ñÿñ-êöéëö äÿñòÿ èëÿ Ðîñèíàíòû àðàáàäàí à÷à-
à÷à îíóí ÿòðàôûíäà ãà÷ûøûðäûëàð, î, Æîàíà åòèðàô åëÿäè:
– Ãóëàã àñ åé úÿíýàâÿð! 46734 ñàéëû êðàë ãûçûíûí õàòèðèíÿ ìÿí
áöòöí ÿçàáëàðà ãàòûëìàüà ùàçûðàì, Ùÿòòà þëöìÿ äÿ!
Áèð àíûí è÷èíäÿ Úÿñóð Æîàí îíóí ñöð-ñöìöêäÿí èáàðÿò îëàí
áåëèíÿ ãàëõäû âÿ ÿìð åëÿäè:
– Ðÿää Îëñóí Ãûëûíú úÿíýàâÿðèíÿ éîë âåðèí!
Âÿ î, 46734 ñàéëû êðàë ãûçûíû àõòàðìàã ö÷öí Ðîñèíàíòûí øàí-
øþùðÿòëè ÿëÿíýÿëÿðè öçÿðèíäÿ Áóëóäëàð, Éàëíûç Áóëóäëàð ñÿëòÿíÿ-
ðèíÿ, ýåí äöíéàéà éîëà äöøäö.

Òåçëèêëÿ ñèðð à÷ûëäû – Æîàíà çÿðóðè éàðäûìû ýþñòÿðìÿê ö÷öí òÿ-

áèÿò þçö îíà êþìÿê åëÿìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè.
– Äèããÿò! Ñÿí áó ìåøÿ úÿíýÿëëèéèíèí éàõûíëûüûíäà ñîëà äþ-
íÿðñÿí, – éàðïàãëàðû êöëÿêäÿí òèòðÿéÿí àüàú ïû÷ûëòû èëÿ îíà äåäè.
– Áó éîë, ñÿí ýåòìÿê èñòÿäèéèí éåðÿ ýåòìèð, – áàéãóø óëàäû.
Áàõ, î òÿïÿíèí öñòöíÿ ãàëõ, çèðâÿéÿ ÷àòàíäà éîëó øàì àüàúûíäàí
ñîðóø.
– Äÿðÿéÿ åí, – øàì àüàúû ìÿñëÿùÿò ýþðäö. – Áóëàã ùàíñû
úûüûðûí ÷àéà ýåòäèéèíè ñÿíÿ ýþñòÿðÿð.
– ×àéûí ãûðàüû èëÿ ýåò, – áóëàã äîíãóëäàíäû. – Âÿ ö÷ àüëàüàí
ñþéöäö ýþðäöéöí âàõò äàéàí âÿ êðàë ãûçûíû ÷àüûð.
Úÿñóð Æîàí îíëàðûí ìÿñëÿùÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñäû. Î, Äîí Êèõî-
òóí àðûã àòûíûí áåëèíäÿ, éîüóíëóãäàí ìöðýö âóðà-âóðà ÷àéûí ãû-
ðàüû èëÿ èðÿëèëÿäè. Âÿ éàëíûç äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ äîüìàãäà îëàí
ýöíÿøèí çÿèô-áÿéàç øöàëàðûíûí àëòûíäà î, íÿùàéÿò êè, ö÷ ñþéöäö
ýþðäö. Áóðàäà î, éàáûíû ñàõëàäû âÿ àðàéûúû íÿçÿðëÿðëÿ ÿòðàôûíà
áàõäû. ßòðàôäà ùå÷ êèì éîõ èäè. Î, éàðûéóõóëó ùàëäà àòäàí åíäè
380
âÿ ñÿùÿð ñàçàüûíäàí ýþìýþé ýþéÿðìèø ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ñöðòÿ-
ðÿê èíàìñûç-èíàìñûç ñÿñëÿíäè:
– Êðàë ãûçû!
Ñöêóò. Æîàíûí ñÿñè ãàëûí äóìàíûí è÷èíäÿ äîíäó âÿ ÿðèéèá èòäè.
– Êðàë ãûçû! Êðàë ãûçû!
Úàâàá ýÿëìÿäè. Ùÿòòà, ñÿùÿð çûüçûü ãóøó äà úàâàá âåðìÿäè.
Ýþìýþé ýþéÿðìèø, ðÿíýè ãà÷ìûø ùàëäà àüçûíû ýåíèø à÷àðàã ÿñíÿéÿí
Æîàí åëÿ Êðàë ãûçûíû, îíóí ãÿñðè èëÿ áèðëèêäÿ úÿùÿííÿìÿ ýþíäÿðìÿê
èñòÿéèðäè êè, áèðäÿí Ðîñèíàíò òÿÿúúöáëÿ êèøíÿéÿðÿê îíó ñÿñëÿäè:
– Úÿñóð Æîàí áóðà ýÿë! Òåç áóðà ýÿë âÿ ñóéà áàõ!
Úÿñóð Æîàí òåç þçöíö ñóéà ÷àòäûðäû âÿ ñóéóí öñòöíÿ ÿéèëÿðÿê,
ýþçëÿðèíÿ èíàíìàéàðàã, îíóí ñÿòùèíäÿ àðçó êèìè ýþçÿë îëàí áèð
ãàäûí ÿêñè ýþðäö.
– Áó íÿ äåìÿêäè? – î, ÷ûëüûíëûãëà ìûçûëäàíäû âÿ ñàùèëäÿ îíäàí
âÿ Ðîñèíàíòäàí áàøãà áèð êèìñÿíèí îëìàäûüûíà ÿìèí îëìàã öìè-
äèëÿ î, ÿòðàôà íÿçÿð ñàëäû. – Áÿñ ÿñë úàíëû êðàë ãûçû ùàðàäà ýèçëÿíèá?
– Î, ùÿëÿ äÿ ÿæäàùàëàðûí ÿñèðèäè... – ñóéóí öçÿðèíäÿ ëàï àñòàúà
áóõàðëàíàí éöíýöë áóü êèìè çÿðèô áèð ñÿñ úàâàá âåðäè.
– Áó êèìèí ñÿñèäè? – òÿÿúúöáäÿí àüçû à÷ûëà ãàëàí Æîàí äèëëÿíäè.
– Ìÿíèì... – ñîéóãäàí òèòðÿéÿí ñÿñÿ áÿíçÿð áèð ñÿñëÿ ÿêñ
òÿêðàð åëÿäè.
– Âÿ ñÿí éîõ îëìàéàúàãñàí êè? Ñèëèíìÿéÿúÿêñÿí êè?
– Ãÿòèééÿí.
Àðòûã ýöíÿø éàðïàãëàð öçÿðèíäÿ øÿí èøûã çîëàãëàðûíû – ñÿùÿð
øöàëàðûíû ñÿïÿëÿìèøäè, êðàë ãûçûíûí úèíýèëòèëè ñÿñè ýåòäèêúÿ äàùà
à÷ûã-àéäûí øÿêèëäÿ åøèäèëèðäè.
– ßæäàùàëàð ìÿíèì öñòöìÿ ùöúóìà êå÷ÿíäÿ, ìÿí ñà÷ëàðûìû
ãûçûë äàðàãëà äàðàéûðäûì. Ìÿí ìöäàôèÿ îëóíäóì, àíúàã îíëàðûí
ÿëèíäÿí ãóðòàðà áèëìÿäèì. Áàõ, áóäóð, ìÿíè áåëÿ ñåâÿí èíñàíëàðà
äÿðèí ùþðìÿò áÿñëÿäèéèìÿ ýþðÿ, îíëàðëà âèäàëàøìàã ìÿãñÿäèëÿ
÷àéà áàõäûì âÿ ñóðÿòèì ÿáÿäèëèê îëàðàã áó ñóëàðà ùÿêê îëóíäó.
– Ìÿí èñÿ ñÿíè õèëàñ åëÿìÿê èñòÿéèðÿì, êðàë ãûçû! Éîõ, ñÿíè
éîõ, ñóðÿòè éîõ, î áèðèñèíè, ÿñë êðàë ãûçûíû. Áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, ñÿí
ùàðàäàñàí, éîõ, î, èíäè ùàðàäàäû? Äÿðäëè àòàí ñÿíÿ ýþðÿ ýåúÿ-
ýöíäöç àüëàéûð. Õàëã þç áàøûíà ýöë ñÿïèð!.. Ìÿí ñÿíè õèëàñ åëÿ-
381
ìÿê èñòÿéèðÿì, 46734 ñàéëû êðàë ãûçû! Ìÿí ñÿíèí ñÿëòÿíÿòèíäÿ
áóëóäëàðû ÿáÿäèëèê ãàòûëàøäûðìàã èñòÿéèðÿì!
– Áó ìöìêöí äåéèë! – çÿèô ñÿñ ýÿëäè. – Ìÿí ñàäÿúÿ áèð ñóðÿ-
òÿì, áàøãà áèð øåé äåéèëÿì. Ìÿíèì õàëãûìà äå êè, ìÿí áóðà-
äàéàì, ö÷ àüëàüàí ñþéöäöí éàíûíäàéàì. Îëà áèëñèí êè, îíëàð
áèëñÿëÿð êè, ùå÷ îëìàñà áó øÿêèëäÿ äÿ îëñà ìÿí ìþâúóäàì, áÿëêÿ
îíëàð ö÷öí õîø îëàð. Ýåò âÿ õîøáÿõò îë.
Úèääè-úÿùäëÿ ñóðÿòè òóòìàã âÿ îíó ãóðóéà ÷ûõàðòìàã ö÷öí
Úÿñóð Æîàí ÿëèíè ñóéà ñàëäû. Îíóí ÿëè áû÷àã êèìè êÿñÿí ñîéóãäàí
áàøãà áèð øåé ùèññ åëÿìÿäè. Âÿ íÿùàéÿò, ãÿì-ãöññÿéÿ áàòìûø
Æîàí Ðîñèíàíòûí áåëèíäÿ éåðèíè ðàùàòëàäû âÿ éîëà äöøäö; éîë áîéó
îíà ðàñò ýÿëÿí àäàìëàðûí ùàìûñûíà äåéèðäè:
– 46734 ñàéëû êðàë ãûçû – ñàäÿúÿ ñöðÿòäè, îíó ö÷ àüëàüàí ñþ-
éöäöí éàíûíäà àõòàðûí! 46734 ñàéëû Êðàë ãûçû éàëíûç ñóðÿòäÿ
ìþâúóääó!
Î áó ìèíâàëëà Ñàäÿëþâù-Îäóí÷óíóí êîìàñûíà ÷àòàíà ãÿäÿð
éàðûéóõóëó âÿçèééÿòäÿ éîëäàí êå÷ÿíëÿðè ùàðàéëàéà-ùàðàéëàéà
õåéëè éîë ãÿò åëÿäè. Îðàäà î, éåíèäÿí Ðîñèíàíòû àðàáàéà ãîøäó âÿ
äîñòéàíà ÿëèíè îíóí éàëûíà ÷ÿêäè.
– Áèëèðñÿí ñÿíÿ íÿ äåéÿúÿéÿì? – àò âèäàëàøàðàã êèøíÿäè...
– Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, óíóäóëìàç êÿëÿêáàç Ëàìàí÷ëû Äîí Êèõîò
ìÿùç 46734 ñàéëû Êðàë ãûçûíû àõòàðûðäû.
– Áÿñ î, îíó íåúÿ àäëàíäûðûðäû? – Úÿñóð Æîàí ìàðàãëàíäû.
– Áèëìèðÿì, ùÿì äÿ ùå÷ âàõò áóíó áèëìÿìèøÿì... Áèð äÿ êè,
àäûí íÿ äÿõëè âàð?.. Î ñÿëòÿíÿòäÿí îëàí Êðàë ãûçû îíñóç äà þìöð-
ëöê áóëóäëàð àðõàñûíäà ãàëàúàã.
– Îëà áèëÿð, ñÿí ùàãëûñàí, – Æîàí ìûçûëäàíäû. – Àíúàã ñÿíèí
ñàùèáèí, ìÿíèì ôèêðèìúÿ, éåðè ýÿëìèøêÿí åëÿ ìÿíèì êèìè, áþéöê
áèð ñÿùâ åëÿéèá. Î, ÿæäàùàëàðûí ÿâÿçèíÿ òåéôëÿðè òÿãèá åëÿéèá, î èñÿ
ÿæäàùàëàðû ìÿùâ åëÿìÿëè èäè.
Áóíäàí ñîíðà Úÿñóð Æîàí àüàúûí àëòûíäà óçàíäû âÿ ìöðýöëÿ-
äè, çàâàëëû Ðîñèíàíò èñÿ äþçöìëö ñöð-ñöìöêëÿðèíÿ ýöú âåðÿðÿê
éåíèäÿí îäóí äàøûìàüà áàøëàäû.

382
 Õ ÔßÑÈË

Ö× ËßÉÀÃßÒÑÈÇ ÒÐÈÓÌÔÀÒÎÐ

Úÿñóð Æîàí éóõóäàí ÷îõ ýåú îéàíäû, áó î çàìàí èäè êè, àðòûã
ýöíÿø ãöðóá åëÿéèðäè âÿ î, òÿÿúúöá è÷èíäÿ ìöÿééÿí åëÿäè êè, ÷îõ
äÿðèí, àíúàã ãóðó áèð ãóéóíóí è÷èíäÿ óçàíûá. Ðÿää Îëñóí Ãûëûíú
Úÿíýàâÿðè îðàéà éàòäûüû âàõò äöøìöøäö âÿ î þç ÿçàá-ÿçèééÿò-
ëÿðèíÿ î ãÿäÿð àëûøìûøäû êè, ãóéóíóí äèáèíäÿ éåðèíè áèð òÿùÿð
ðàùàòëàéûá, áóíäàí ñîíðà áàøûíà ýÿëÿúÿê ñÿðýöçÿøòëÿðè ñàêèòúÿ
ýþçëÿìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Î, ÿëà áàøà äöøöðäö êè, èñòÿíèëÿí àâàðà-
ñåùðáàç, Àëëàù Áèëèð Êèì ñåùðáàç îíóí áàøûíà ùàíñû îéóíëàðû à÷à
áèëÿð âÿ áåëÿ îëàí ùàëäà, äîüìà Àüëà, Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû
Óä êÿíäè, ÿëâèäà!
– Àíúàã íÿ åòìÿê îëàð! Áóðàäà, ãóéóíóí äèáèíäÿ, ùÿòòà äàùà
ðàùàòäû, – þçöíöí õîøáÿõòëèê óüðóíäà ìöáàðèçÿ ãàéäàëàðûíà ðèà-
éÿò åëÿéÿðÿê, î, áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðòäû; áó èñÿ îíäàí èáàðÿò èäè
êè, òàëåéèí çÿðáÿëÿðèíè ñÿí åëÿ ãÿáóë åëÿìÿëèñÿí êè, ñàíêè îíëàðû
ñÿí þçöí àðçó åëÿéèáñÿí. Âÿ öìèä ñÿëòÿíÿòèíèí éóõóñóíäàí éà-
õàñûíû ãóðòàðìàüà ÷àëûøàðàã î áó ñàéàã äöøöíúÿëÿðÿ äàëäû:
“Ìàðàãëûäû, ìÿíè íÿ úöð áóðàäàí ÷ûõàðäàúàãëàð. Áÿëêÿ, ýþçëÿ-
íèëìÿäÿí áó äÿëèéè éàõûíëûãäà îëàí áèð øàáàëûä àüàúûíûí êþêö èëÿ
áèðëÿøäèðÿúÿê áèð òóíåë âàñèòÿñèëÿ? Éàõóä, äàü ãàðòàëû ìÿíè äèì-
äèéèíäÿ éóõàðû ãàëäûðàúàã?.. Ùÿ! Áèëèì! ×îõ ýöìàí êè, ãóéóíóí
äèáè ëèôò êàáèíÿñè êèìè éóõàðû ãàëõìàüà áàøëàéàúàã... Áèð ñþçëÿ,
éàøàéàðûã ýþðÿðèê”.
Áó äöøöíúÿëÿðÿ äàëäûüû çàìàí îíóí ãóëàãëàðûíà ñàíêè êèìèí-
ñÿ îíóí àäûíû ÷àüûðàí ñÿñ ýÿëäè. Î, áàøûíû ãàëäûðäû âÿ ãóéóíóí
öñòöíäÿ ö÷ äÿíÿ áàø ýþðäö.
383
 – Ñèç úåíéîð Úÿñóð Æîàíñûíûç? – ùÿìèí áó õûðûëòûëû âÿ êîáóä
ñÿñ ñîðóøäó.
– Ìÿíÿì. Ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñèíèç?
– ×ûõûí îðàäàí!
– Éàõøû áèð äåéèí ýþðöì ùàíñû éîëëà? – ÿëëÿðè èëÿ ñöðöøêÿí
äàøëàðà òîõóíàðàã âÿ áèð äàùà ãóéóíóí äèâàðëàðûíäàí éàïûøàðàã
éóõàðû ÷ûõìàüûí ãåéðè-ìöìêöí îëìàñû ãÿíàÿòèíÿ ýÿëÿí Æîàí
ãûøãûðäû.
– Éóõàðû ùîïïàíûí! – õûðûëòûëû ñÿñ ýþñòÿðèø âåðäè. – Ùîïïàíûí,
âÿññàëàì!
– Ùîïïàíûì? – Úàâàí îüëàí òÿÿúúöáëÿíäè.
Æîàí áó ìÿñëÿùÿòÿ èíàìñûçëûãëà éàíàøñà äà, ùÿð ùàëäà áÿõòèíè
ñûíàìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè, éåðÿ òÿêàí âóðäó, ùîïïàíäû âÿ – äÿùøÿò!
– î, éåðäÿí àéðûëàðàã ñàíêè ðåçèí òîïà ÷åâðèëäèéèíè ùèññ åëÿäè âÿ
áèð ýþç ãûðïûìûíäà íàìÿëóì áèð ãöââÿ îíó ãóéóíóí äèáèíäÿí
áàéûðà àòäû.
Ö÷ êèøè Æîàíà þçöíÿ ýÿëìÿéÿ àìàí âåðìÿäè. Îíëàð îíóí
àéàãëàðûíà éûõûëàðàã âÿ õîðëà öðÿêáóëàíäûðûúû òÿðçäÿ, éàëòàã ñÿñëÿ
éàëâàðìàüà áàøëàäûëàð:
– Åé áèçèì ÿâÿçñèç õåéèðõàùûìûç, áèçÿ éàðäûì ÿëèíè óçàò. Áè-
çÿ êþìÿê åëÿ, þç ãèéìÿòëè ðóùóíóí õèëàñû íàìèíÿ áèçè áó äöøäö-
éöìöç áÿëàäàí õèëàñ åëÿ!
Âÿ äèçèí-äèçèí ñöðöíÿðÿê, Úÿñóð Æîàíûí îíëàðû óòàíäûðìàüà
÷àëûøìàñûíà ìÿùÿë ãîéìàäàí, îíóí àéàãëàðûíäàí éàïûøûð âÿ øàë-
âàðûíûí ÿòÿêëÿðèíè þïöøëÿðÿ ãÿðã åëÿéèðäèëÿð.
– Áó íÿ äåìÿêäè? Áèð ìÿíè áàøà ñàëûí!
Ãóë ìöòèëèéè èëÿ ùÿð ö÷ö àéàüà äóðäó âÿ îíëàðäàí áèðè, õûðûëòûëû
ñÿñëèñè, äàíûøäû. Áó úûðûã ýþäÿêúÿñè, àðòûã þìðöíö éàøàìûø ÷ÿêìÿñè
îëàí áèð úàâàí àäàì èäè: ùÿëÿ öñòÿëèê îíóí öçöíö äÿ òöê áàñìûøäû.
Î, ùàéõûðàðã þçöíö òÿãäèì åëÿäè:
– Ñåíéîð Úÿñóð Æîàí, ýÿëèí òàíûø îëàã. Ìÿíèì àäûì – Ñàäÿúÿ-
Äîíóçäó... Áó èñÿ ìÿíèì öðÿê äîñòóì Ñóñãóí-Àâàðàäû, î,
àíàäàíýÿëìÿ ëàëäû... Áàõ áó ñÿôåùèí àäûíû èñÿ Àõìàã-Ýþáÿê
ãîéóáëàð, î, áöòöí þìðö áîéó áèðúÿ èø ýþðöð – ìåéõàíàëàðäà
384
âåéèëëÿíèð, ñÿðõîøëóã åëÿéèð âÿ áÿäàùÿòÿí øåðëÿð ãîøóð, åëÿ øåðëÿð
êè, àäàìû ëàï äÿëè åëÿéèð!
“Ùÿ, Ýþçÿë êîìïàíèéàäû, – Úÿñóð Æîàí ôèêèðëÿøäè. – Äàùà ñþ-
çöì éîõäó”.
– Èíäè èñÿ, çàòè àëèëÿðè, ýÿðÿê ñèçÿ åòèðàô åëÿéÿê êè, áèç íÿ îõó-
éà, íÿ äÿ êè, éàçà áèëèðèê, – Ñàäÿúÿ-Äîíóç ñþçöíÿ äàâàì åëÿäè.
– Ñóñãóí-Àâàðà ÿëëÿðèíèí ùÿðÿêÿòè èëÿ ôèêèðëÿðèíè ÷àòäûðûð. Àõìàã-
Ýþáÿê èñÿ åëÿ ñïèðòëÿíèá êè, îíà éàõûí äöøìÿê ìöìêöí äåéèë,
àäàìûí öðÿéè àüçûíà ýÿëèð. Àäàìëàð ìÿíè äÿ þçëÿðèíÿ éàõûí áó-
ðàõìûð: îíëàðûí, òÿñÿââöð åëÿéèðñèíèç, öðÿéèíúÿ äåéèë êè, ùÿìèøÿ
ìÿíäÿí ñîüàí èéè ýÿëèð. Åëÿ êè, áèð àç éàõûíëàøûðàì, îíëàð àðòûã
ãûøãûðûøìàüà áàøëàéûðëàð: “Ñÿôèë, ïèíòè!” – âÿ úöðáÿúöð ïèñ-ïèñ ñþ-
éöøëÿð éàüäûðûð âÿ ùÿëÿ öñòÿëèê äàøà äà áàñûðëàð. Äöíÿí èñÿ Ñóñãóí-
Àâàðà þçöíöí êÿøô åëÿäèéè äþéÿíÿéÿ õåéèðè îëàí âÿ àäàìûí
õèðòäÿéè àüðûéàíäà è÷èëÿí ìþúöçÿëè èêñèðèíè (àáè-çÿìçÿìèíè) ñàò-
ìàã èñòÿéèðäè, äîüðóäó, çàòè àëèëÿðè, ñèç áàøà äöøöðñöíöç êè, î, òàéû-
áÿðàáÿðè îëìàéàí áèð ôûðûëäàã÷û âÿ êÿëÿêáàçäû. Áàõ áåëÿúÿ, îíóí
äà, áó ýöíàù ñàùèáèíèí äÿ, ÿòèíèí ñóéóíó âåðäèëÿð. Îíó åëÿ êþòÿê-
ëÿäèëÿð êè, çîðëà úàíûíû ãóðòàðà áèëäè, Ùÿëÿ ìÿí Àõìàã-Ýþáÿéèí
áàðÿñèíäÿ äàíûøìûðàì, î ôàüûð åëÿ áÿäáÿõòäè êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Î,
áàéàüû ìÿçìóíëó áÿäèè ÿäÿáèééàò òèúàðÿòè èëÿ ìÿøüóëäó âÿ ùÿì
äÿ éàìàí ñÿìèìè àäàìäû, éàçûã áó éîëäà áöòöí âàðûíû-éîõóíó
ãîéóð, àíúàã ùàìû îíó ÿëÿ ñàëûð âÿ úèääè ãÿáóë åëÿìèðëÿð. Áàõ,
áèç çàâàëëûëàðûí áàøûíà ýÿëÿíëÿð áóíëàðäû.
– Éàõøû, úÿíàáëàð, äåéèí ýþðöì áÿñ ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñèíèç?
– Úÿñóð Æîàí ãÿòèééÿòëÿ îíóí çÿâçÿìÿñèíè êÿñäè. – Ìÿí öðÿêäÿí
ñèçèí ùàëûíûçà àúûéûðàì âÿ ÿëèìäÿ áèð èãòèäàðûì îëñàéäû, îëà áèëñèí
êè, ñèçè áó áÿëàëàðäàí ãóðòàðàðäûì, àíúàã ìÿí íÿ åëÿéÿ áèëÿðÿì...
– Çàòè àëèëÿðè, çÿùìÿò îëìàñà, áèçÿ àõûðàúàí ãóëàã àñûí, – áó
ìöääÿò ÿðçèíäÿ äþðä áèð òÿðÿôè ùàéõûðàðàã òöïöðöá äîëäóðàí Ñà-
äÿúÿ-Äîíóç îíóí ñþçöíö éàðûìúûã êÿñäè, – âÿ ìÿí ñèçÿ èçàù
åëèéèì êè, íÿ ö÷öí ñèçè íàðàùàò åëÿìÿéÿ úÿñàðÿòèìèç ÷àòûá. Ìÿñÿ-
ëÿ áåëÿ îëóá: äöíÿí àõøàì áèçèì ö÷öìöç äÿ áèð àüàúûí àëòûíäà
îòóðìóøäóã, ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, ãàðà áÿõòèìèçäÿí øèêàéÿòëÿ-
385
íèðäèê. Âÿ áèðäÿí, áèëìèðÿì ùàðàäàíñà, êèìèíñÿ ñÿñè ýÿëäè, ñàíêè
ùàâàíûí þçö áèçèìëÿ äàíûøûðäû. Âÿ áó ñÿñ ñîðóøäó: “Õîøáÿõò îë-
ìàã èñòÿéèðñèíèçìè?” – “Àéäûí ìÿñÿëÿäè êè, èñòÿéèðèê, áÿñ íåúÿ?!”
– “Ùÿ, Ñàäÿúÿ-Äîíóç áÿñ ñÿí, íÿ àðçóëàéûðñàí?” – “Ìÿí
èñòÿéèðÿì êè, àäàìëàðûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ îíëàð öç-ýþçëÿðèíè
òóðøóòìàñûíëàð âÿ áóðóíëàðûíû òóòìàñûíëàð” – “Áÿñ ñÿí, Ñóñãóí-
Àâàðà?” – Ñóñãóí Àâàðà áàðìàãëàðûíûí èøàðÿñè èëÿ èçàù åëÿäè êè,
þç èêñèðèíè (àáó-çÿìçÿìèíè) ìàíåÿñèç àëûúûëàðà ñûðûìàã èñòÿéèð,
áèð äÿ áóíäàí ñîíðà ùå÷ êèì îíó òÿãèá åëÿìÿñèí âÿ èíúèòìÿñèí.
– Éàõøû áÿñ ñîíðà? – áó àâàðàëàðäàí ýÿëÿí èò èéèíÿ çîðëà äþ-
çÿí Úÿñóð Æîàí îíó äàéàíäûðäû.
– Ñîíðà èñÿ – áó ñÿñ òÿíòÿíÿ èëÿ áóéóðäó: “ßýÿð õîøáÿõò îëìàã
èñòÿéèðñèíèçñÿ ãóðó ãóéóíóí áàøûíà ýåäèí, îðàäà Úÿñóð Æîàíû òàïûí
âÿ îíäàí õàùèø åëÿéèí êè, ÿëèíè úèáèíÿ ñîõñóí”.
– ßëèìè úèáèìÿ ñîõóì? Áó íÿéÿ ëàçûìäû? – Úÿñóð Æîàí åòèðàç
åëÿäè.
Îíäà Ñóñãóí-Àâàðà îíà ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿòëÿð, öç-ýþç èôàäÿ-
ëÿðè, ÿçèëèá-áöçöëìÿëÿð äèëè èëÿ óçóí-óçàäû åëÿ áèð íèòãëÿ ìöðàúèÿò
åëÿäè êè, Æîàí äþçÿ áèëìÿäè, áöòöí áóíëàðû ýþðìÿñèí äåéÿ ýþç-
ëÿðèíè éóìäó. Àíúàã áó âàõò ñîí äÿðÿúÿ êåôëè Ñÿôåù-Ýþáÿê ãàáàüà
÷ûõäû. Î, àéàã öñòÿ çîðëà äàéàíûðäû, àíúàã áó åêñïðîìòó ùöäö-
ëöéöá òþêìÿê îíà ìöéÿññÿð îëäó:
Áó ñåíéîð äàüûòìàã÷öí ôèêðèíè,
Áöòöí áóíëàð éàëàí îëñà äà áåëÿ,
Ñîõìàëûäû ÿëèíè
Þç ñåùðëè úèáèíÿ.

– ßëèíè úèáèíÿ ñîõ, ÿëèíè ñîõ úèáèíÿ, áèçèì õåéèðõàùûìûç, áè-

çèì ÿçèç àüàìûç Úÿñóð Æîàí! – Ñàäÿúÿ-Äîíóç àç ãàëà äèçèí-äè-
çèí ñöðöíÿðÿê éàëâàðäû.
– Ñîõ ÿëèíè, ñîõ! – éîëäàøëàðû äà áèð ñÿñëÿ îíó òÿêðàð åëÿäèëÿð
Îíëàðûí áåëÿ àë÷àëìûø âÿ òÿêèäëè õàùèøëÿðè ãàðøûñûíäà äóðóø
ýÿòèðÿ áèëìÿéÿí Úÿñóð Æîàí öðÿêñèç-öðÿêñèç ÿëèíè úèáèíÿ ñîõäó –
âÿ î äÿãèãÿ ñÿìàäà ãÿðèáÿ áèð ãóø ãàòàðû ïåéäà îëäó – ùèíä ãóøó,
386
òóòó ãóøó âÿ òîâóç ãóøó, – ùÿëÿ öñòÿëèê äÿ ùÿð áèð ãóø äèìäèéèíäÿ
áèð áàüëàìà òóòìóøäó.
Áèðèíúè îëàðàã ùèíä ãóøó ïàïèðóñ êàüûçûíà áöêöëìöø âÿ öñòöí-
äÿ “Ñàäÿúÿ-Äîíóç ö÷öí” ñþçëÿðè éàçûëìûø áàüëàìàíû äèìäèéèí-
äÿí éåðÿ ñàëäû.
Òóòóãóøó äà îíóí êèìè åëÿäè, Ñóñãóí-Àâàðà ö÷öí íÿçÿðäÿ
òóòìóø ùÿäèééÿíè éåðÿ òóëëàäû âÿ íÿùàéÿò òîâóç ãóøó ñîíóíúó
áàüëàìàíû äèìäèéèíäÿí áóðàõäû, î äà äöç ãàôèéÿïÿðäàç-ÿùëèêåôèí
òÿïÿñèíÿ äöøäö.
Áó ö÷ ùÿïÿíä è÷èíäÿ àøàüûäà äåéèëÿí ùÿäèééÿëÿð îëàí áàüëà-
ìàëàðû à÷ûá áàõàíà êèìè ùàíñû ùàëà äöøäöêëÿðèíè ñþéëÿìÿéÿ åù-
òèéàú âàðìû: ñîí Ëîíäîí äÿáè èëÿ øÿõñÿí Ñàäÿúÿ-Äîíóç ö÷öí òè-
êèëìèø “ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿò îëàí äÿñò” êîñòéóì; Àâàðà-Ñóñãóí
ö÷öí öçÿðèíÿ éàøûë ìÿõìÿð ÷ÿêèëìèø ãóòóäà àêàäåìèê ïàëìà áó-
äàãëàðû èëÿ áÿçÿäèëìèø áÿðáÿçÿêëè îðäåí âÿ Ñÿôåù-Ýþáÿê ö÷öí
èñÿ äÿôíÿ ÷ÿëÿíýè.
– Áöòöí áóíëàð áèçèì íÿéèìèçÿ ëàçûìäû? – àâàðàëàð äèëõîð-
ëóãëà áèð àüûçäàí äèëëÿíäèëÿð.
– Éÿãèí îíóí ö÷öí êè, – Úÿñóð Æîàí úàâàá âåðäè, – Ñàäÿúÿ-
Äîíóç áó êîñòéóìó ýåéèíñèí, Ñóñãóí-Àâàðà Àëè òóòó ãóøóíóí
îðäåíèíè éàõàñûíà òàõñûí, Ñÿôåù-Ýþáÿê èñÿ áàøûíû äÿôíÿ ÷ÿëÿíýè
èëÿ áÿçÿñèí. Ùàéäû, èíäè øÿùÿðÿ ýåäèí, àðòûã ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäà
îëàúàã.
– Íÿ ö÷öí áèç øÿùÿðÿ ýåòìÿëèéèê? Îíóí ö÷öíìö êè, ùàìû
ìÿíäÿí ãûðàüà ãà÷ñûí? Ìÿíè ÿëÿ ñàëñûíëàð? – Ñàäÿúÿ-Äîíóç
ñà÷ëàðûíû ãàáàðòäû.
– Ñÿí íÿ ö÷öí áîø-áîø äàíûøûðñàí? Ùå÷ êèì ñÿíè ÿëÿ ñàëìà-
éàúàã! Áÿéÿì ñÿí ùÿëÿ äÿ áàøà äöøìÿäèí êè, áóíëàð ×îõìÿíàëû
Ýþðöíòöíöí ö÷ ãóøó èäè âÿ îíëàð ñèçèí ùàìûíûçà èíñàíëàðà ñåùðëè
òÿñèð ýþñòÿðÿí øåéëÿð áÿõø åëÿäèëÿð?.. Áèð äÿ êè, ñèç àðòûã íÿäÿí
ãîðõóðñóíóç! Àðòûã ãÿëÿáÿ òÿìèí îëóíóá! Ñèç çÿôÿð ÷àëàúàãñûíûç!
Âÿ ö÷ ñÿôåù áó ÿñàñëû äÿëèëëÿðÿ èíàíàðàã äàùà äà ðóùëàíäûëàð.
Ñàäÿúÿ-Äîíóç äöøöíöá-äàøûíìàäàí ÿéíèíäÿêè úûð-úûíäûð ïàëòà-
ðûíû ÷ûõàðäûá àòäû âÿ îíó äöç ÿéíèíÿ áè÷èëèá-òèêèëìèø êîñòéóìëà
387
ÿâÿç åëÿäè. Àíúàã áó ùå÷ äÿ Ñàäÿúÿ-Äîíóçà õàñ îëàí êÿñêèí
öôóíÿòè àïàðìàäû âÿ îíóí åëÿ ùåé òöïöðìÿéèíè äÿ òÿðýèòìÿäè.
Ñóñãóí-Àâàðà Àëè òóòó ãóøó îðäåíèíè ïåíúÿéèíèí éàõàñûíà
ñàíúäû, è÷êè äöøêöíö øàèð èñÿ äÿôíÿ ÷ÿëÿíýèíè áàøûíà êå÷èðòäè.
– Èíäè èñÿ ýåòäèê! – Úÿñóð Æîàí áó öôóíÿòëè äÿñòÿéÿ áàø÷ûëûã
åëÿéÿðÿê ýþñòÿðèø âåðäè. – Øþùðÿòÿ äîüðó èðÿëè!

Îíëàð øÿùÿð äàðâàçàëàðûíûí ãàðøûñûíà ÷àòàíäà Æîàí þç ïëàíëà-

ðûíû éîë-éîëäàøëàðû èëÿ áþëöøäöðäö:
– Ìÿíèì ôèêðèìúÿ áèçèì áåëÿ òîïà øÿêèëäÿ øÿùÿðÿ ýèðìÿéè-
ìèçèí ùå÷ áèð ìÿíàñû éîõäóð. ßââÿëúÿ áèðèíèç, îíóí àðõàñûíúà î
áèðèíèç, ñîíðà äà ö÷öíúö ýåòñèí. Áó äàùà òÿäáèðëè îëàð. Ñèç ðàçûñûç?
Àëûøìàäûüû ö÷öí ãîëòóãëàðûíûí àëòûíû ñûõàí íÿðìÿ-íàçèê êîñò-
éóìà ïÿð÷èìëÿíìèø Ñàäÿúÿ-Äîíóç ùÿìèí äÿãèãÿ ðàçûëàøäû.
– ßëàùÿçðÿò úÿíàáëàðû íåúÿ ÿìð åëÿñÿ, áèç î ñàéàã ùÿðÿêÿò åëÿ-
éÿúÿéèê. Óøàãëàð ñèçèí áöòöí ÿìðëÿðèíèçè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ùàçûðäû.
– ßëà. Áåëÿ îëàí ùàëäà áèðèíúè ìÿíèìëÿ Ñàïäÿúÿ-Äîíóç ýåäÿ-
úÿê. Éåðäÿ ãàëàíëàð ìÿíè ýþçëÿéÿúÿê, – Úÿñóð Æîàí ýþñòÿðèø âåðäè.
Àëè òóòó ãóøó îðäåíèíèí ëîâüà-ëîâüà ùàìûíûí ýþçöíÿ ñîõàí
Ñóñãóí-Àâàðà âÿ òÿçÿúÿ òÿëòèô îëóíäóüó Äÿôíÿ ÷ÿëÿíýèíè éàí
ãîéìóø Ñÿôåù-Ýþáÿê ìÿìíóíèééÿòëÿ áó ïëàíû ãÿáóë åëÿäèëÿð.
Âÿ Úÿñóð Æîàí áàðìàãëàðû èëÿ áÿðê-áÿðê áóðíóíó òóòàðàã Ñàäÿ-
úÿ-Äîíóçëà øÿùÿðÿ éîëëàíäû, î áó ýþçÿë òÿçÿ êîñòéóìäà ÿââÿë-
êèíäÿí äàùà åéáÿúÿð âÿ ýöëìÿëè ýþðöíöðäö.
Îíëàð ÿââÿëúÿ áàøûíäà êóçÿ îëàí áèð ãûçà ðàñò ýÿëäèëÿð. Î,
éàíëàðûíû éûðüàëûéà-éûðüàëûéà ôîíòàíäàí ñó ýÿòèðìÿéÿ ýåäèðäè.
– Éàõûíëàø îíà! Ãîðõìà! – Æîàí þç ùàìèñèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû.
Ñÿäÿúÿ-Äîíóç îíóí ñþçöíö éåðÿ ñàëìàüà úöðÿò åëÿìÿäè. Î,
ñÿôåù áèð ùûðûëòû èëÿ ÷öðöê äèøëÿðèíè àüàðòäû âÿ Æîàíû þçöíöí èéðÿíú
öôóíÿòè èëÿ ÿòèðëÿéÿðÿê èíàìñûçúàñûíà ãûçà éàõûíëàøäû. Ãûç îíà
áàõàðàã êóçÿíè éåðÿ ñàëäû, êóçÿ ÷èëèê-÷èëèê îëäó âÿ î, ùåéðàíëûã-
äàí èíèëäÿéÿðÿê ãûøãûðäû:
– Àù, íåúÿ äÿ ýþçÿë êèøèäè! Þìðöìäÿ ùå÷ âàõò áåëÿ ýþçÿë êèøè
ýþðìÿìèøÿì! ßëáÿòòÿ, áó øàùçàäÿäè! Áó ñåùðëè øàùçàäÿäè!
388
 Âÿ î, äÿëè êèìè ãà÷ìàüà áàøëàäû, ñûíìûø êóçÿíèí ñÿñèíäÿí âÿ
áó ãûçûí àù-íàëÿñèíäÿí äóéóã äöøÿí ãîíøó ãåéáÿòúèë ãàäûíëàð äà
áèð íÿôÿð êèìè ùàìûñû áàøëàðûíû ïÿíúÿðÿëÿðäÿí áàéûðà ÷ûõàðòäûëàð.
– Äöíéàíûí ÿí êþçÿë êèøèñèíè ýþðìÿéÿ òÿëÿñèí! Øàùçàäÿéÿ
òàìàøà åëÿìÿéÿ òÿëÿñèí!
Âÿ òåçëèêëÿ ñåâèíúÿê îëàí ãàäûíëàð Ñàäÿúÿ-Äîíóçó ÿùàòÿéÿ
àëäûëàð âÿ åêñòàç âÿçèééÿòèíäÿ îíóí ãàáàüûíäà äèç ÷þêäöëÿð.
– Àù! Îíäàí íÿ ýþçÿë ÿòèð ýÿëèð! – Ñàäÿúÿ-Äîíóçäàí ýÿëÿí
ëåø èéèíè ëÿççÿòëÿ óäàí áó ãàäûíëàðäàí áèðè âÿúäÿ ýÿëäè.
– Âÿ îíóí íÿ àëèúÿíàá òÿáÿññöìö âàð, – áó àâàðàíûí ãàðà
äèøëÿðè ö÷öí ùàâà þïöøëÿðè ýþíäÿðÿí èêèíúè ãàäûí êþêñöíö þòöðäö.
– Áó ñåùðëè øàùçàäÿäè! – éåðäÿ ãàëàíëàð ãûøãûðûøäûëàð.
– Àù, î, íåúÿ äÿ íÿðìÿ-íàçèêäè, – ö÷öíúö ãàäûí ýþçëÿðèíè
ñöçäöðÿðÿê èíèëäÿäè.
Ñîí íÿòèúÿäÿ, ïîëèñ áó áàøûïîçóã êöòëÿíè äàüûòìàüà íàèë îëà
áèëäè âÿ îíà àøèã îëìóø áó ãàäûíëàðûí ÷ûëüûí ìÿôòóíëóüóíäàí ãó-
ëàãëàðû áàòìûø âÿ òÿíýíÿôÿñ îëìóø Ñàäÿúÿ-Äîíóçó õèëàñ åëÿäè.
Àíúàã ïîëèñèí èøÿ ãàðûøìàñû íÿèíêè åùòèðàñëàðû ñàêèòëÿøäèðäè, ÿêñè-
íÿ éàíàí îúàüû äàùà äà ãûçûøäûðäû. Êö÷ÿëÿðäÿ èñòåðèéàëû ãûøãûðûãëàð
âÿ ÷àüûðûøëàð óúàëäû. Öñéàí âÿ áàððèêàäàëàð òÿùëöêÿñè éàðàíäû. Âÿ
òÿñÿââöðÿ áåëÿ ýÿòèðìÿê ÷ÿòèíäè êè, ÿýÿð “Ñåùðëè øàùçàäÿëÿð ùàã-
ãûíäà õÿéàëà äàëàí ãàäûíëàð ëèãàñû”íûí åíåðæèëè ñÿäðè ïî÷ò ãóòóñó-
íóí öñòöíÿ ÷ûõìàñàéäû âÿ áó ãàäûí êöòëÿñèíÿ áåëÿ-áåëÿ ñþçëÿðëÿ
ìöðàúèÿò åëÿìÿñÿéäè, àëëàù áèëèð áóíóí àõûðû íåúÿ ãóðòàðàúàãäû:
– Ãàäûíëàð! Áó áàðÿäÿ ñèçÿ ìÿëóìàò âåðìÿê øÿðÿôèíÿ íàèë
îëóðàì êè, áèçèì Ëèãà úåíéîð Ñàäÿúÿ-Äîíóçó ñåùðëè øàùçàäÿ êè-
ìè ãÿáóë åëÿíìÿñè âÿ øÿðÿôëè øÿùÿðèìèçèí ôÿõðè âÿòÿíäàøû ñå÷èë-
ìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åëÿäè.
Àëãûøëàð, ÿë ÷àëìàëàð, öðÿê êå÷ìÿëÿð, ÿñÿá ñàðñûíòûëàðû, àòÿøèí
ñàëàìëàìàëàð âÿ ãûøãûðûãëàð, áàøýèúÿëëÿíìÿëÿð âÿ éåíèäÿí öðÿê
êå÷ìÿëÿð, ýöë-÷è÷ÿêëÿð âÿ éåíÿ ýöë-÷è÷ÿêëÿð...
Âÿ Úÿñóð Æîàí ×îõìÿíàëû Ýþðöíòö ãóøóíóí ùÿäèééÿñè îëàí
áó ñåùðëè êîñòéóìóí òÿñèðèíäÿí ðàçû ãàëàðàã, î áèðè àâàðàëàðû àõ-
òàðìàüà ýåòäè.
389
 Èêèíúè àâàðà øÿùÿðÿ éîëëàíäû. Î, ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ þçöíöí áþ-
éöê õà÷ îðäåíè èëÿ þéöíöðäö. Âÿ áó ÿáÿñ éåðÿ äåéèëäè – îðäåí
ùÿãèãÿòÿí äÿ Ñóñãóí-Àâàðàéà òÿçèì åëÿìÿê ö÷öí éîëóí áó òÿ-
ðÿôèíÿ êå÷ÿí ñà÷-ñàããàëû àüàðìûø ãîúàëàðäàí òóòìóø úàâàíëàðà
ãÿäÿð ùàìûíû ñîí äÿðÿúÿ ìÿôòóí åëÿìèøäè.
Ãîúà ïàïàüûíû ÷ûõàðäàðàã éàëòàã-éàëòàã ýöëöìñÿäè:
– ßëàùÿçðÿò, ñèç ÷îõ ìÿøùóð àäàìñûíûç. Ñèç – áèçèì Èðãèìèçèí
ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñèñèíèç.
– Áó, äàùè íàòèã Ñóñãóí-Àâàðàäû! – Úÿñóð Æîàí ðèéàêàð åêñ-
òàçëà ýþçëÿðèíè ñÿìàéà äèêÿðÿê èçàùàò âåðäè.
– Áèëèðÿì, – ùÿð øåéè áèëÿí ãîúà áàøûíû éåëëÿéÿðÿê äèëëÿíäè. –
Áó, Áþéöê òóòó ãóøó òÿðÿôèíäÿí áþéöê õà÷ îðäåíè èëÿ ìöêàôàò-
ëàíäûðûëìûø, àüçûíäàí äöðð òþêöëÿí íàòèãè êèì òàíûìûð êè? Ëàï åëÿ
áó éàõûíëàðäà ìÿí îíóí “Áîøëóã ùå÷ âàõò ìþâúóä îëìàéûá”
ìþâçóñóíäà éàçìûø îëäóüó ìÿøùóð ôÿëñÿôè âÿ éöêñÿê åëìè íèò-
ãèíè îõóìóøàì âÿ ÿçáÿðëÿìèøÿì. Áó êÿøô – áèçèì éàðûìàäàíûí
ÿí áþéöê åëìè íàèëèééÿòèäè.
Îí áåø äÿãèãÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà áó ëàë-êàð àäàì õöñóñè áèð
úàíôÿøàíëûãëà ÿëëÿðèíè îéíàäàðàã ïÿðÿñòèøêàðëàðûíû áàøûíà òîïëàäû,
îíëàð äà þç íþâáÿñèíäÿ ýþç éàøëàðû èëÿ ãàðûøûã ñÿñëÿ ÷ûüûðûøäûëàð:
– Äàíûø! ßéàí åëÿ. Áèçÿ òÿëèì âåð! Àù, þç ñþçëÿðèíëÿ áèçè
ñåùðëÿ! Éîõ-éîõ, ñþç íÿéÿ ýÿðÿê. Ñàäÿúÿ ÿë ùÿðÿêÿòëÿðè áÿñäè.
Áÿëÿäèééÿ ïàëàòàñûíûí åéâàíûíà ÷ûõ âÿ þçöíöí àëè áÿëàüÿòèíè íö-
ìàéèø åëÿ!
Âÿ îíëàð ôûðûëäàã÷û Ñóñãóí-Àâàðàíû ÿëëÿðèíäÿ áÿëÿäèééÿ áè-
íàñûíà àïàðäûëàð.
– Äîñòóì ÷àøìà ùà! – Úÿñóð Æîàí îíà öðÿê-äèðÿê âåðäè. – Þç
ùÿéàò ñóéóíó ñûðû îíëàðà.
Âÿ Àâàðà-Ñóñãóí, áó àíàäàíýÿëìÿ ëàë-êàð åëÿ äÿ åëÿäè. Î, ÿë-
ëÿðè èëÿ ùàâàäà áÿëàüÿòëè ôèãóðëàð úûçäû, áåëÿ êè, áó ùÿðÿêÿòëÿðèí êþ-
ìÿéè èëÿ ìþúöçÿëè äþéÿíÿê ìÿëùÿìèíè òÿðèôëÿìÿéÿ àäÿò åëÿìèøäè.
– Ñÿí áèð íèòã òåõíèêàñûíûí ýöúöíÿ áàõ! – êöòëÿ è÷èíäÿ âÿúäëÿ
ïû÷ûëäàøäûëàð. – Î, ÿëëÿðèíèí ùÿðÿêÿòè èëÿ ñþçëÿ äåìÿê ìöìêöí
îëìàéàí øåéëÿð äåéèð.
390
 – Âÿ íÿ ãÿäÿð ùÿðàðÿò âàð! – öðÿéèíèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð
òÿñèðëÿíÿí äèíëÿéèúèëÿðäÿí áèðè ãûøãûðäû.
– Îíóí íèòãè àäàìûí äöç öðÿéèíÿ éîë òàïûð, – áàøãà áèðèñè ÷ûë-
üûíëûãëà äèëëÿíäè.
Àõûðäà Àüñàããàëëàð Àññàìáëåéàñû ñåíàòûíûí íöìàéÿíäÿ ùå-
éÿòè Áþéöê òóòó ãóøóíóí àëè õà÷ êàâàëåðè, çàòè-àëèëÿðè Àõìàã-
Ñóñãóíó ñàëàìëàìàã ö÷öí ýÿëäè âÿ îíó íèòã åëÿìÿê ö÷öí àíúàã
õöñóñè àäàìëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ôÿõðè õèòàáÿò êöðñöñöíÿ
äÿâÿò åëÿäè. Áó ùàé-êöéäÿí õèðòäÿéÿúÿí äîéìóø Úÿñóð Æîàí èñÿ
Ñÿôåù-Ýþáÿéèí òÿíòÿíÿëè ýþðöøöíäÿ èøòèðàê åëÿìÿê ãÿðàðûíà ýÿë-
äè; áó ýþðöø Ñàäÿúÿ-Äîíóçóí âÿ Àõìàã Ñóñãóíóí ãÿáóëëàðûíû
êþëýÿäÿ ãîéäó.
Âÿ ùÿãèãÿòÿí äÿ, çÿôÿð êîðòåæè øÿùÿð äàðâàçàñûíäàí êå÷èá
êðàë ñàðàéûíà ãÿäÿð óçàíûá ýåäèðäè; áóðàäà èñÿ Ñÿôåù-Ýþáÿéèí
øÿðÿôèíÿ òÿíòÿíÿëè ãÿáóë ö÷öí èíúÿñÿíÿò Àêàäåìèéàñûíûí ùÿãèãè
öçâëÿðè èêè úÿðýÿäÿ ñûðàéà äöçöëìöøäö. ßëëÿðèíäÿ ýöë äÿñòÿëÿðè
òóòìóø øàýèðäëÿð äÿ êèôàéÿò ãÿäÿð èäè; îíëàð “Øþùðÿò ãàçàí, øàèð”
ùèìíèíè òÿëÿì-òÿëÿñèê ÿçáÿðëÿìèøäèëÿð âÿ îíó àëè ãîíàüûí øÿðÿ-
ôèíÿ èôà åëÿéèðäèëÿð. Òèúàðÿò Àññîñèàñèéàñûíûí òÿêëèôè èëÿ áöòöí ìà-
üàçàëàð áàüëàíìûøäû: ÿâÿçîëóíìàç áó äàùèíèí øÿðÿôèíÿ èêè ýöí-
ëöê áàéðàì êå÷èðòìÿê ùàããûíäà “Äþâëÿò ãÿçåòè”íäÿ äåêðåò ÷àï
åëÿäèëÿð. Óíèâåðñèòåòëÿð Ñÿôåù-Ýþáÿéÿ Ùîíîðèñ úàóñà äîêòîð åëìè
äÿðÿúÿñèíè âåðäèëÿð. Òÿëÿáÿëÿð äÿ áîðúëó ãàëìàñûíëàð äåéÿ îíà
Ôÿõðè Äÿðñäÿí ãàúàí àäûíû âåðäèëÿð. Öçÿðèíäÿ îíóí òÿñâèðè îëàí
õöñóñè ìàðêàëàð áóðàõäûëàð. Áó ÿééàøûí ñûíûã-ñàëõàã øåðëÿðè äþâ-
ëÿò ìÿêòÿáëÿðèíèí ìöíòÿõÿáàòëàðûíà äàõèë îëóíäó âÿ ìöÿëëèìëÿð
âÿ øàýèðäëÿð þç íèòãëÿðèíäÿ îíëàðû ìèñðà-ìèñðà ñèòàò ýÿòèðäèëÿð.
Áöòöí áóíëàð îíóíëà ãóðòàðäû êè, êöòëÿ ãûçüûí áöòïÿðÿñòëèê øþâãö
èëÿ øàèðè ãàëäûðûúû êðàíëà, ùÿð åùòèìàëà ãàðøû ãóðàøäûðûëìûø áîø îëàí
ïéåäåñòàë öçÿðèíäÿ éåðëÿøäèðäè âÿ äÿôíÿ ÷ÿëÿíýè éàíà ÿéèëìèø
Àõìàã-Ýþáÿê öìóìõàëã àëãûøëàðûíäàí ùÿçç àëàðàã áèð íå÷ÿ ñààò
îðàäà äàéàíäû.
– ßëâèäà, Àõìàã-Ýþáÿê! – äÿôíÿ ÷ÿëÿíýëè ÿééàøûí áó ýþð-
êÿìèíäÿí öðÿêäÿí øÿíëÿíÿí Æîàí àøàüûäàí îíó ñÿñëÿäè.
391
 – ßëâèäà, äîñòóì! – ãàôèéÿïÿðäàç ïÿðÿñòèøêàðëàðûíûí öñòöíÿ
éûõûëìàñûí äåéÿ ÿëèíäÿêè ÷ÿòèðëÿ ìöâàçèíÿòèíè ñàõëàìàüà ÷àëûøàðàã
þç éöêñÿê ïéåäåñòàëûíäàí îíóí ñÿñèíÿ ñÿñ âåðäè. – Áó àäàìëàðà äå
êè, ìÿíÿ áèð ñòÿêàí ýÿòèðñèíëÿð. Àðòûã ìÿíèì áîüàçûì ãóðóéóá.
Âÿ î þçöíöí ãóðàøäûðäûüû áó òÿãëèäîëóíìàç ñûíûã-ñàëõàã øåðè
èëÿ íèòãèíè éåêóíëàøäûðäû:

Äàéàíìûøàì áóðàäà, ÿçàá âåðèð éàíüû ìÿíÿ,

Úÿñóð Æîàí, åé ìÿíèì ñàäèã äîñòóì,
Àù, êàø êè, áó äÿôíÿ ÷ÿëÿíýè
Ìåéõàíàíûí ãàïûñûíû ýþñòÿðÿéäè ìÿíÿ.

– Åøã îëñóí! – îíóí ïÿðÿñòèøêàðëàðû âÿúäëÿ áàüûðûøäûëàð. – Ýþð

áèð íåúÿ øàèðäè! Ýþð áèð íåúÿ åïîïåéàäû! Áèçèì ìèëëè èôòèõàðûìûçäû!
Áèñ! Åøã îëñóí!
Úÿñóð Æîàí äàùà äþçÿ áèëìÿäè. Î, àðõàñûíû úàíëû ùåéêÿëÿ ÷åâèðäè
âÿ íÿùàéÿò êè, àðçóëàäûüû äèâàðà ÷àòìàüà úàí àòàðàã áó øÿùÿðè
òÿðê åëÿäè.

392
 ÕÛ ÔßÑÈË

ÃÎÐÕÀÃ ÆÎÀÍ
Úÿñóð Æîàí, îíóí ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ, Àüëà Ñîíðà Äà Ýþç
Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíèí éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí äèâàðëà áèðëÿøÿí Àü
ìåøÿéÿ ýèðäè âÿ áó ìåøÿ òàëàñûíäà éàíûãëû ýþç éàøëàðû àõûäàðàã
àüëàéàí éîë ãûðàüûíäàêû äàø öçÿðèíäÿ îòóðìóø áèð ãûç ýþðäö.
– Áåëÿ... – î, ýèçëÿòìÿäèéè ìÿìíóíëóãëà äåäè. – Áóäóð, éîë
è÷èíäÿêè ýþç éàøëàðû àõûäàí ãà÷ûëìàç ãûç, – ñåùðëè íàüûëëàð äèéàðûí-
äà áåëÿ öñóëà òåç-òåç ÿë àòûðëàð. ßíÿíÿëÿðè ïîçìàìàã õàòèðèíÿ,
ìÿí èíäè áó ãûçúûüàçà éàõûíëàøìàëûéàì âÿ áó âÿçèééÿòëÿð ö÷öí
íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ñîðüó êèòàáûíû èøÿ ñàëìàëûéàì. Áåëÿ áàøëàìàã
ëàçûìäû: “Áàëà, áÿñ ñÿí íèéÿ àüëàéûðñàí...” Âÿ, ÿëáÿòòÿ êè, î, ñàé-
ñûç-ùåñàáñûç ãÿì-ãöññÿñè ùàããûíäà ìÿíÿ äàíûøàðàã, öðÿéèíè
ìÿíÿ à÷àúàã... Éîõ, áåëÿ îëìàç! Ìÿí áó ôàðñäà èøòèðàê åëÿìÿê-
äÿí èìòèíà åëÿéèðÿì! Ìÿí Àüëà Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Öä êÿí-
äèíäÿ äîüóëìóøàì âÿ ìÿíè ýþç éàøëàðû èëÿ àëäàòìàã îëìàç. ßçè-
çèì, íÿ ãÿäÿð öðÿéèí èñòÿéèð àüëà, ùþíêöð!
Âÿ Úÿñóð Æîàí äàø êèìè åòèíàñûçëûãëà áèð íå÷ÿ àääûì àòàðàã
éåðèäè. Äàâðàíûø ïðîãðàìûíûí áó ñàéàã ïîçóëìàñû ãûçúûüàçà
ÿìÿëëè-áàøëû òÿñèð åëÿäè âÿ î, áóíóí ÿâÿçèíäÿ, äöçöíÿ ãàëñà êÿ-
äÿðäÿí ÷îõ èíàä èôàäÿ åëÿéÿí óçóí-óçàäû úèéèëòèëè ñÿñëÿð ÷ûõàðòäû.
– Ó-ó-ó-ó-ó-ó! Ó-ó-ó-ó-ó-ó-ó-ó!
– Ýþð áèð ñÿíè íÿ ñàéûð, – Úÿñóð Æîàí áóðíóíóí àëòûíäà äîí-
ãóëäàíäû. – Ñÿí èñòÿéèðñÿí êè, ìÿí ñÿíäÿí ñîðóøóì: “Ìÿíèì
áàëàì, ñÿí íèéÿ àüëàéûðñàí?”. Åëÿ èñÿ, ýþçëÿ!
Åëÿ êè î, èéèðìè àääûì àðàëàíìûøäû âÿ àðòûã þçöíö áó ñåíòè-
ìåíòàë ìàúÿðàäàí õèëàñ îëóíìóø ñàéûðäû, áó âàõò ãûç þçöíÿ ýÿëäè
âÿ þçöíö ùþâëíàê îíà éåòèðäè:
393
 – Àù, ñÿí íÿ éàìàí öðÿêñèçñÿí! – Î, ãÿçÿáëÿ Æîàíûí ÿòÿéèí-
äÿí éàïûøäû. – Ñÿí ùÿòòà ìÿíèì íÿ ö÷öí àüëàìàüûìû ñîðóøìàüû
áåëÿ þçöíÿ ðÿâà áèëìÿäèí! Éàõøû, ñÿíúÿ, ìÿíè áóðàäà áèð úûíäûð
ýÿëèíúèê êèìè îòóðäóáëàð? – Âÿ î, ãÿçÿáëÿ îíóí öñòöíÿ äöøäö: –
Òåç îë òÿðïÿí, àé ñÿôåù! Ñÿíÿ íÿ ÿìð åëÿéèðëÿð, éåðèíÿ éåòèð, íÿ
ö÷öí àüëàäûüûìû ìÿíäÿí ñîðóø. Ñÿí áèëìèðñÿí êè, ìÿí äåìÿê
îëàð êè, éåòèìÿì... Àòàì þëöá, àíàìû èôëèú âóðóá, îíóí àéàãëàðû
ãóðóéóá âÿ áóíà áàõìàéàðàã î, àèëÿíè ñàõëàìàã ö÷öí áöòöí ýö-
íö ïàëòàð òèêèð. Ìÿíèì ãàðäàøúûüàçûì èñÿ...
Áó âàõò îíóí ýþçëÿðèíäÿí éàüûø äàìëàëàðû êèìè, èðè ýþç éàøëàðû
àõìàüà áàøëàäû (àù, î, áèðèíúè äÿôÿ äåéèëäè êè, áó ñÿùíÿíè îéíàéûð-
äû). Âÿ Úÿñóð Æîàí þçöíö íÿ ãÿäÿð ñîéóããàíëû àïàðìàñûíà áàõìà-
éàðàã, îíóí êÿäÿðèíÿ áèýàíÿ ãàëà áèëìÿäè; ìÿðùÿìÿò ùèññè éàâàø-
éàâàø îíóí ãÿëáèíÿ ùàêèì êÿñèëäè âÿ ãÿùÿð îíóí áîüàçûíû òóòäó.
– Áÿñ ñÿíèí ãàðäàøûíûí áàøûíà íÿ èø ýÿëäè?
– Áèëìèðÿì... – ãûç ýþç éàøëàðûíû ñèëÿðÿê, ùû÷ãûðäû. – Áèð íåúÿ
ýöí áóíäàí ÿââÿë ìÿí îíóíëà áèðýÿ íàùàð ö÷öí ìåøÿ ìîðóüó âÿ
áþéöðòêÿí éûüìàüà ýåòìèøäèê âÿ î, ìåøÿäÿ àçäû. Áÿëêÿ, ãóðäëàð
îíó éåéèá? Âÿ éàõóä, áóíäàí äàùà áåòÿð: îëà äà áèëñèí êè, îíó
Ìÿúáóðè Õîøáÿõòëèê Èôðèòÿñè îüóðëàéûá.
– Ìÿúáóðè Õîøáÿõòëèê Èôðèòÿñè? Íÿ ñÿôåù àääû! Ñÿí íÿ ö÷öí
îíäàí øöáùÿëÿíèðñÿí? Áÿéÿì î, áåëÿ çàëûìäû?
– Äåéèðëÿð êè, î, àäèúÿ îëàðàã äÿùøÿòäè. Äàùà äîüðóñó, áåëÿ
ùåñàá åëÿéèðëÿð, îíà ýþðÿ êè, èíäèéÿ êèìè îíóí øèêàðëàðûíäàí áàø-
ãà ùå÷ êèì, ùå÷ âàõò îíó ýþðìÿéèá. Îíóí íåúÿ îëìàñû ùàããûíäà
èñÿ ôèêèðëÿð ùà÷àëàíûð. Áèð ãèñìè èíàíäûðìàüà ÷àëûøûð êè, îíóí áà-
øûíäà ñà÷ ÿâÿçèíÿ òèêàíëû ìÿôòèë âàð, ýþçëÿðèíèí éåðèíäÿí çÿùÿðëè
èëàíëàð ñöðöíöá ÷ûõûð, äèëèíèí éåðèíäÿ èòè ìèøàð âàð, îíóí ÿëëÿðè –
ãûçäûðûëìûø äÿìèð, áàðìàãëàðû – éåääèãóéðóã ãàì÷ûëàðäà îëäóüó
êèìè ãàéûø, àéàãëàðû òöêëöäöð, ïÿíúÿëÿðèíèí éåðèíÿ èñÿ àüàðàíà
ãÿäÿð ãûçäûðûëìûø êå÷è äûðíàãëàðû âàð... Êöðÿéèíäÿ èñÿ, ýåúÿëÿð îâ
åëÿéÿí éàðàñàëàð êèìè ãàíàäëàðû âàð...
– Òôó, áó íÿ ìóðäàðëûãäû! Íÿ éàìàí åéáÿúÿðäè, – Æîàí èêðàù
ùèññè èëÿ òöïöðäö. – Îíó ìÿùâ åëÿìÿê ëàçûìäû.
394
 – Äàéàí! – ãûç îíó ñàõëàäû. – Î, ùàìû ö÷öí áåëÿ äåéèë. Áÿ-
çèëÿðè äÿ ùåñàá åëÿéèð êè, áó ãàäûí èëàùè ýþçÿëëèéÿ ìàëèêäè, àüûëëû
âÿ úàçèáÿäàðäû âÿ î, ùÿëÿ ÿééàìè-ãÿäèìäÿí Ãàðà ìàüàðàäà
áàéãóøëàðûí è÷èíäÿ âÿ èôðèòÿëÿðèí ñêåëåòëÿðè ÿùàòÿñèíäÿ äåéèë, úàíëû
÷è÷ÿêëÿðè îëàí âÿ õöñóñè ýöíÿøëÿ èøûãëàíäûðûëàí Ìàâè ýþéÿð÷èíëÿð
áàüûíäà éàøàéûð.
– Éàõøû, áÿñ îíäà î, èíñàíëàðäàí íÿ èñòÿéèð?
– Î, èíñàíëàðû õîøáÿõò åëÿìÿê èñòÿéèð, – ùÿð ùàëäà, Ýþçÿë èôðè-
òÿíèí òÿðÿôäàðëàðû áåëÿ äåéèðëÿð. Êèìè èíàíäûðìàã éîëó èëÿ, êèìè äÿ
ýöúëÿ, áóíóí ö÷öí äÿ þç ãóðáàíëàðûíû ýþçÿýþðöíìÿç ãÿôÿñÿ àòûð...
– Áÿñ îíóí äöøìÿíëÿðè íÿ äåéèð?
– Äåéèðëÿð êè î, êèøèëÿðè èñòèñìàð åëÿéèð... ãàäûíëàðûí ãàíûí ñî-
ðóð... ùÿð ñÿùÿð åâÿ òîããàñûíäàí àñäûüû èêè, éàõóä ö÷ òÿçÿ úÿñÿäëÿ
ãàéûäûð.
Áó ùåêàéÿ Æîàíûí ìàðàüûíû äàùà äà àðòûðäû.
– Áó èôðèòÿ àäÿòÿí ùàðàëàðäà îëóð?
– Ñöìöêëÿð ìåéäàí÷àñûíäà, äöç ýåúÿíèí éàðûñûíäà.
Ñöêóò ÷þêäö âÿ ãûç éåíÿ ÿââÿëêè âÿçèééÿòèíÿ äöøäö: ãÿìëè
àù-íàëÿ èëÿ àüëàìàüûíà àðà âåðÿðÿê ýþç éàøëàðûíû àõûòìàãäà
äàâàì åëÿäè.
– Ùÿ éàõøû... – îíäà, éåíè øèêàéÿò âÿ àù-íàëÿëÿðèí ïàðòëàéûøûíäà
èøòèðàê åëÿìÿìÿê àðçóñóíäà îëìàéàí Æîàí ãÿðàðà ýÿëäè. – Ìÿí
Ñöìöêëÿð ìåéäàíûíà ýåäèðÿì.
– Þçöíö èôðèòÿäÿí ãîðó, – ãîðõóäàí ýþçëÿðè áÿðÿëÿí ãûçúûüàç
îíà ìÿñëÿùÿò âåðäè.
– Íàðàùàò îëìà... Ùÿëÿëèê ìÿíè àíúàã ñÿíèí ãàðäàøûíûí òàëåéè
íàðàùàò åëÿéèð. Èôðèòÿíèí íþâáÿñè ñîíðà ÷àòàúàã. Îëà áèëñèí êè, ìÿí
îíó äèëÿ òóòóá õà÷ïÿðÿñò åëÿäèì... Éàõóä äà áàøãà àä ýþòöðìÿéÿ
ìÿúáóð åëÿäèì. Ãîé îíó Àíúàã Àõìàãëàð Ö÷öí Ìöìêöí Îëàí
Õîøáÿõòëèê èôðèòÿñè àäëàíäûðñûíëàð.
Ãûç òÿêèäëÿ îíó äèëÿ òóòìàüà áàøëàäû êè, Ñöìöêëÿð ìåéäàíûíà
ýåòìÿñèí âÿ îíóí ãà÷ûëìàç ùþíêöðòöñöíäÿí õÿáÿð âåðÿí ñÿñè
éöíýöëúÿ òèòðÿäè. Îíà ýþðÿ äÿ Úÿñóð Æîàí òÿëÿì-òÿëÿñèê îíóíëà
âèäàëàøûá, òàëàäà ýþçäÿí èòäè; î, öìèä åëÿéèðäè êè, ìåéäàí÷àéà
395
ùå÷ áèð ìöøàéèÿò÷èíèí éàðäûìû îëìàäàí, èñòÿíèëÿí øÿðàèòäÿ ñåùðëè
èñòèãàìÿò òàïìàã ãàáèëèééÿòè ñàéÿñèíäÿ òÿêáàøûíà ýåäèá-÷ûõàúàã;
áó ãàáèëèééÿòè î, ßúàèá Âàðëûãëàð ãîðóüóíà åëÿ èëê ýèðèøè çàìàíû,
àâòîìàòèê îëàðàã ÿëäÿ åëÿìèøäè.
Ùÿãèãÿòÿí äÿ ýåúÿ éàðûñûíà àç ãàëìûø î, äþðä áèð òÿðÿôäÿí ãà-
éàëàðûí âÿ ñûëäûðûì äàøëàðëûí ñûõäûüû ýåíèø áèð ìåéäàíúàéà ÷ûõäû;
áó ãàéàëàð êÿëëÿ ñöìöéöíö õàòûðëàäû âÿ Úÿñóð Æîàí ÷ÿòèíëèê ÷ÿê-
ìÿäÿí îíà ëàçûì îëàí éåðÿ äöøäöéöíÿ èíàíäû.
“Ñöìöêëÿð ìåéäàí÷àñû ìÿùç áóðàäà îëìàëûäû, – î, ôèêèðëÿøäè.
– Èíäè èñÿ àíúàã î ãàëûð êè, áó ãûçúûüàçûí ãàðäàøûíû õèëàñ åëÿìÿê
ö÷öí Ìÿúáóðè Õîøáÿõòëèê èôðèòÿñèíèí úàéíàãëàðûíäàí ãóðòàðìàã,
áèð äÿ êè, öìóìèééÿòëÿ îíóíëà òàíûø îëìàãäàí äà ùå÷ èìòèíà åëÿ-
ìÿðÿì, ÷öíêè, ìÿíèì ö÷öí äÿ ÷îõ ìàðàãëûäû êè, ýþðöì î, òèêàíëû
ìÿôòèëëÿðäÿí îëàí ñà÷ëàðûíû íÿ èëÿ äàðàéûð? Êÿëáÿòèíëÿìè âÿ éà-
õóä äà äàùà ùàíñûñà áàøãà áèð àëÿòëÿìè?”
Åëÿ ùÿìèí àí îíó òóòäóëàð – îëà áèëñèí êè, áó úÿçàëàíäûðìàüûí
àüûëëû áèð öñóëó èäè – êèìèíñÿ òèòðÿê ÿëëÿðè èäè, îíóí àðõàñûíäà êè-
ìèíñÿ äèøè-äèøèíÿ äÿéèðäè âÿ ãîðõàã áèð ñÿñ éàâàøúà ìûçûëäàíäû:
– Ìÿí ãîð... õó... ðàì...
Úÿñóð Æîàí èëêèí îëàðàã (àõû áèð äÿ êè, ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿëÿð
îíóí ö÷öí ýþéäÿíäöøìÿ äåéèëäè) ôèãóðó àéûí ñîëüóí èøûüûíäà
à÷ûã-àéäûí ýþðöíÿí áó òèð-òèð òèòðÿéÿí òàíûìàäûüû àäàìûí àüó-
øóíäàí õèëàñ îëìàüà ÷àëûøäû. Àíúàã î, ùÿìèí àí þçöíö ÿëÿ àëäû âÿ
áó àäàìû þçöíäÿí êÿíàðà èòÿëÿìÿäÿí, îíó íÿçÿðäÿí êå÷èðòìÿéÿ
áàøëàäû.
Áó, òÿõìèíÿí Æîàíëà áèð áîéäà îëàí úàâàí áèð îüëàí èäè âÿ
òÿÿúúöáëö äÿðÿúÿäÿ îíà îõøàéûðäû, ëàï ÿêèç ãàðäàø êèìè; éàëíûç
áèð úÿùÿòèíÿ ýþðÿ î, Æîàíäàí ôÿðãëÿíèðäè: ãîðõóäàí îíóí ýþçëÿðè
áÿðÿëìèøäè, òöêëÿðè áèç-áèç äàéàíìûøäû, áàðìàãëàðà òàõûëàí øàõ-
øàõ êèìè, äèøëÿðè äèøëÿðèíÿ äÿéèá øàããûëäàéûðäû, ÿëëÿðè èñÿ ôàñèëÿñèç
îëàðàã ÿñèðäè.
– Ìÿí... ãîð... õó... ðàì... – î, éåíèäÿí òÿêðàð åëÿäè.
Îíà öðÿê-äèðÿê âåðìÿê ö÷öí, Úÿñóð Æîàí óúàäàí ñîðóøäó:
– Äîñòóì, ñÿí íÿ ö÷öí ãîðõóðñàí?
396
 – Ìÿí ãîðõóðàì... ùÿð øåéäÿí... – î, äîíãóëäàíäû. – Ãîðõó-
ðàì êè, ìÿí áóðàäàéàì... òàìàì éàëãûçàì... Âÿ àüàúëàðäàí... Âÿ
ýåúÿäÿí... Âÿ þçöì-þçöìäÿí... Àé-àé-àé! Äÿùøÿò!!!
Ýöúëö êöëÿê ìåøÿíè ñèëêÿëÿäè âÿ úàâàí îüëàí Æîàíà äàùà ÷îõ
ñûõûëäû.
– Ñÿí åøèäèðñÿí? Áó êà... áóñ... äó... – î, èíèëäÿäè.
Ýöëìÿéèíäÿí õîøëàíàðàã Úÿñóð Æîàí øàããàíàã ÷ÿêèá ýöëäö:
– Ñÿí íÿ áîø-áîø ÷ÿðÿíëÿéèðñÿí, àé ñÿôåù? Êàáóñ-çàä íÿäè,
ëÿíÿò øåéòàíà! Ñàêèòëÿø, ùå÷ êèì ñÿíèí õàòèðèíÿ äÿéìÿç. Ñà÷ëàðûíû
ñàùìàíà ñàë, áÿñäè, ýþçëÿðèíè áÿðÿëòìÿ âÿ àüàúëàðäàí, êöëÿêäÿí,
àé èøûüûíäàí ãîðõìàãäàíñà, ìÿíäÿí íöìóíÿ ýþòöð. Ýöë! Îõó!
Ùÿòòà, ñÿíèí ö÷öí ãîðõóëó îëñà äà... Åøèäèðñÿí? Èíäè èñÿ ýÿë, áèçè
õîøáÿõò åëÿìÿê àðçóñóíäà îëàí èôðèòÿ íÿ ãÿäÿð êè, ùÿëÿ ýÿëìÿ-
éèá, ñàü-ñàëàìàò áóðàäàí óçàãëàøàã.
Àíúàã áó àüûëëû ìÿñëÿùÿòëÿðÿ áàõìàéàðàã Æîàíûí îõøàðû
ñàêèòëÿøÿ áèëìÿäè.
– Ìÿí þçöìëÿ áàúàðà áèëìèðÿì!.. – î, Æîàíû áèð àääûì äà îë-
ñóí áåëÿ óçàãëàøìàüà ãîéìàäàí èçàù åëÿäè. – Ùÿëÿ óøàãëûãäàí
ìÿíèì ñà÷ëàðûì áèç-áèç äàéàíûð âÿ äàèì äèøèì-äèøèìÿ äÿéèð.
– Àüëûìà ýÿòèðÿ áèëìèðÿì êè, ìÿí íÿ åëÿéèì. Ñÿíè éàðìàðêàäà
ïóëëà úàìààòà ýþñòÿðìÿê ëàçûìäû, – Æîàí îíà ùèðñëÿíäè.
Êöëÿê éåíèäÿí éàðïàãëàðûí àðàñûíäà óëàäû: ó-ó-ó-ó-ó-ó-ó-ó-ó.
– Ñÿíèí àäûí íÿäèð?
– Ãîðõàã Æîàí.
– Ìàðàãëûäû! – Úÿñóð Æîàí ùàéãûðäû. – Éàõøû áÿñ íåúÿ îëóá êè,
áóðà äöøöáñÿí?
– Åù, áó áàðÿäÿ ùå÷ õàòûðëàìàã áåëÿ èñòÿìèðÿì! Äàü ãàðòàëû
øàëâàðûìäàí òóòóá ìÿíè áóëóäëàðûí àëòûíà ãÿäÿð ýþéëÿðÿ ãàëäûðäû,
ñîíðà èñÿ áóðàéà, áàõ áó ìåéäàí÷àéà òóëëàäû.
– Áÿñ ñÿí áóðàäà íÿ åëÿäèí?
– Ùå÷ íÿ... Áàõ, áóäóð, äöç àëòû ýöí, àëòû ýåúÿäèð êè, ìÿí áó-
ðàäà ãîðõóäàí ÿñÿ-ÿñÿ áó ìåéäàí÷àäà ýèçëÿíÿðÿê áàúûìû ýþç-
ëÿéèðÿì... Ìÿí úàíàâàðëàðäàí, éàðàñàëàðäàí, èôðèòÿëÿðäÿí âÿ êà-
áóñëàðäàí äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ ãîðõóðàì...
397
 – Âàé ñÿíèí, ìàéìàã! – Úÿñóð Æîàí ùèìàéÿäàð áèð ýþðêÿìëÿ
äåäè. – Ñÿí íÿ ãÿäÿð ÿçàá ÷ÿêèáñÿí! Éàõøû, åéáè éîõäó. Áóíäàí
ñîíðà ñÿíèí ÿçàáëàðûí áèòäè. Èíäè ñÿí ìÿíèì ùèìàéÿì àëòûíäà
îëàúàãñàí. Áåø-àëòû äÿðñäÿí ñîíðà èñÿ ñÿí þçöí ìÿíèì êèìè äàâ-
ðàíàúàãñàí. Ðàçûñàí? Àõû ìÿíèì àäûì, áèëèðñÿíìè, Úÿñóð Æîàíäû.
– Ùÿ, áó êè, ÿëà îëäó! – Ãîðõàã Æîàí êþêñöíö þòöðäö.
– Äè éàõøû. Àðòûã éàòìàã âàõòûäû. Àíúàã áàðìàãëàðà òàõûëìûø
øàã-øàã êèìè äèøëÿðèíè øàããûëäàòìà. Äöçöíö äåñÿì, èíäè ãÿòèé-
éÿí ìÿíèì öðÿéèìäÿí õàáàíåðà1 ðÿãñè îéíàìàã êå÷ìèð.
Âÿ Úÿñóð Æîàí ýåúÿëÿìÿê âÿ éàòìàã ö÷öí áèð êîëëóã òàïìàã
öìèäèëÿ þç îõøàðûíû ùþâñÿëÿ èëÿ, ñàíêè äîüìà ãàðäàøû êèìè, ìåé-
äàí÷àäà þç àðõàñûíúà äàðòûá àïàðäû.
Íÿùàéÿò, îíëàð ìöíàñèá éåð òàïäûëàð. Îðàäà, ãîúàìàí ãîëëó-
áóäàãëû àüàúëàðûí àëòûíäà Úÿñóð Æîàí þçöíÿ âÿ éîëäàøûíà éàòàã
äöçÿëòäè, áóíäàí ñîíðà îíà ÿìð åëÿäè:
– Úÿëä óçàí âÿ éàò!
Ãîðõàã Æîàí ÿìðÿ òàáå îëäó. Ëàêèí ùå÷ èêè äÿãèãÿ êå÷ìÿìèø-
äè êè, î, ãîðõó è÷èíäÿ ñû÷ðàäû âÿ áîüóíóã ñÿñëÿ ãûøãûðàðàã Æîàíûí
ãîëóíäàí éàïûøäû:
– Âàé, áèç áàòäûã!
Úÿñóð Æîàí íàùàã éåðÿ þçöíö éóõóëóëóüà âóðìóøäó, ùÿòòà
õîðóëäóéóðäó: “Õîð... õîð... õîð...”
Ãîðõàã Æîàí, ãîðõó è÷èíäÿ, îíó ñèëêÿëÿéèðäè, åëÿ ùåé àüàúëàðûí
áàøûíû ýþñòÿðÿðÿê áèð àí áåëÿ îíà ðàùàòëûã âåðìèðäè:
– Ãóëàã àñ!.. Îðà áèð áàõ!..
Éóõóñó ïîçóëàí âÿ îâãàòû òÿëõ îëàí Úÿñóð Æîàí Ãîðõàã Æîàíû
ñàêèòëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøäû.
– Áó, ãóøëàðäû îõóéóð. Ñÿí àëëàù, çÿùìÿò îëìàñà, äåìÿ êè,
ñÿí ãóøëàðäàí äà ãîðõóðñàí. Äè éàõøû. Ñóñ âÿ éàò!
Âÿ î, äàùà áó ãîðõàüûí çàðûëòûñûíà ìÿùÿë ãîéìàäàí, éåíèäÿí
îòäàí äöçÿëäèëìèø þç éàòàüûíà óçàíäû.
Ñÿí ñàéäûüûíû ñàé! Ùå÷ éàðûì äÿãèãÿ êå÷ìÿäè êè, Ãîðõàã
Æîàí éåíèäÿí îíó ñèëêÿëÿäè âÿ Úÿñóð Æîàíûí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Áó ãóøëàð äåéèë... Áó... àäàìëàðäû...
__________
1
Õ à á à í å ð à – ìèëëè ïîðòÿýèç ðÿãñè
398
 – Ñÿí áó ýöí ìÿíè éàòìàüà ãîéàúàãñàí, éà éîõ? – Úÿñóð
Æîàí ùèðñëÿ îíóí öñòöíÿ ÷ÿìêèðäè. – Ñàáàù ñÿùÿð èñòÿíèëÿí ãÿäÿð
ñþùáÿò åëÿìÿéÿ âàõòûìûç îëàúàã. ßýÿð ñÿí èíäè ñàêèòëÿøìÿñÿí,
ìÿí ãà÷ûá ýåäÿúÿéÿì âÿ ñÿíè áóðàäà òÿê ãîéàúàüàì.
– Áó àäàìäàðäû! Áó àäàìëàðäû! Ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿì!.. Ãîðõàã
Æîàí èíàäêàðëûãëà òÿêðàð åëÿäè.
Îíäà, îíóí ãîðõóëàðûíû äàüûòìàã ö÷öí, Úÿñóð Æîàí äóðäó âÿ
èêè ÿëè èëÿ ïûðòëàøûã ñà÷ûíû ýåðè àòàðàã ÿí éàõûíäàêû àüàúëàðû íÿçÿð-
äÿí êå÷èðòäè. Âÿ îíà åëÿ ýÿëäè êè, àääà-áóääà éàðïàãëàðûí àðàñûí-
äàí åëÿ äÿ àéäûí ýþðöíìÿéÿí èíñàí ôèãóðëàðû îíëàðà áàõûð.
– Ñÿí äöç äåéèðñÿí, áó àäàìëàðäû, – î, à÷ûã-àøêàð òÿÿúúöáëÿ
ðàçûëàøäû. – Áó àäàìëàðäû, àíúàã îíëàð ãóøëàð êèìè þòöðëÿð. ßëáÿòòÿ,
áöòöí áóíëàð ÷îõ ãÿðèáÿäè, àíúàã ñÿùÿð áèç áöòöí áóíëàðû àéäûí-
ëàøäûðàðûã. Èíäè èñÿ þçöìöçö ëÿéàãÿòëÿ àïàðàã âÿ áèçèì ãîí-
øóëàðûìûçû áåçäèðìÿéÿê äåéÿ éóõóéà ýåäÿê.
– Éàòàã?! Ýþðöì íåúÿ éóõóéà ýåäèðñÿí! Äîüðóäàíìû, ñÿí
åëÿ ùåñàá åëÿéèðñÿí êè, ÿýÿð àäàìëàð àüàúëàðûí áàøûíäà éàøàéûð âÿ
ãóøëàð êèìè þòöðëÿð äÿ âÿ áó òÿáèèäèð.
– Èíäè ìÿíÿ ùÿð øåé òÿáèè ýþðöíöð... Ìÿí áóíäàí ãàò-ãàò
ãÿðèáÿ øåéëÿð ýþðìöøÿì. Ìÿñÿëÿí, àäàì êèìè äàíûøàí òóòóãóøó.
– ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ, áåëÿ øåéëÿð îëóð... – Àíúàã, éàõøû îëìàçìû
ùå÷ éàòìàéàã... – Ãîðõàã Æîàí éîëäàøûíà äà áÿðê-áÿðê ñûõûëàðàã
éåíÿ äÿ äåäèéèíè äåäè. – Îíëàð áèçè þëäöðÿ áèëÿðëÿð.
– Ãîðõìà, – Úÿñóð Æîàí áàøûíû îò òîïàñûíûí öñòöíÿ ãîéàðàã,
îíó ñàêèòëÿøäèðäè. – Àõû îíëàð íÿðèëäÿìèðëÿð, îíà ýþðÿ äÿ îíëàðäàí
ãîðõìàã ëàçûì äåéèë. Åøèäèðñÿí, îõóéóðëàð... ×îõ ýöìàí êè, îíëàð
øàèðäèëÿð. Óëäóçëàðû âÿ àéû âÿñô åëÿéèðëÿð. Ùÿéàòû âÿ ìÿùÿááÿòè
ìÿäù åëÿéèðëÿð. Äè éàõøû, éàò. Áÿðê-áÿðê ìÿíè ãóúàãëà, ìÿíè
Ãîðõàúàã Æîàí, íÿ ãóøëàðû éàìñûëàéàí àäàìëàðäàí, íÿ òÿáèÿòäÿí,
íÿ äÿ èíñàíëàðäàí ãîðõìà.
Àíúàã áó äÿëèëëÿð Ãîðõàã Æîàíû èíàíäûðìàäû; ãîðõóäàí éåíÿ
ÿââÿëêè êèìè îíóí äèøëÿðè äèøëÿðèíÿ äÿéèðäè.
– Àù! Áèðúÿ ýþçëÿðèìè éóìà áèëñÿéäèì, î çàìàí àéû ýþðìÿç-
äèì! – î, áèðäÿí çàðûäû.
– Ñÿí ýþçëÿðèíè éóìà áèëìèðñÿí? Íÿ ö÷öí?
399
 – Ìÿí ýþçëÿðèìè éóìà áèëìèðÿì, òèòðÿìÿìèí þùäÿñèíäÿí
ýÿëÿ áèëìèðÿì, åëÿ åëÿéÿ áèëìèðÿì êè, ñà÷ëàðûì âûç-âûç äàéàí-
ìàñûí, – çàâàëëû öìèäñèçúÿñèíÿ èíèëäÿäè.
– Îíäà ñà÷ëàðûíû öòö èëÿ öòöëÿ, – Áèðèíúè Æîàí çàðàôàò åëÿäè.
Âÿ, úèääè-úÿùäëÿ éóõóñóíó ãîâìàüà ÷àëûøàðàã, äîäàüûíûí àëòûí-
äà äîíãóëäàäû: – Ñÿí íÿ ö÷öí àéäàí ãîðõóðñàí?
– Îíà ýþðÿ êè, î êÿëëÿéÿ îõøàéûð... Ãîðõàã Æîàí åòèðàô åëÿäè.
Àíúàã Úÿñóð Æîàíà úàâàá ýÿëèá ÷àòìàäû. Öìèäèíè òÿáèÿòèí âÿ
îíóí öçÿðèíäÿ à÷ûëàí, þçöíöí áöòöí áöðúëÿðè èëÿ èøûã ñà÷àí êàèíàòûí
ðÿùìèíÿ áàüëàéàðàã î, ìþùêÿì éóõóéà ýåòäè, õåéèðõàù ýåúÿ ëàìïàñû
– Àé èñÿ áöòöí ýåúÿíè îíóí ìåøÿ éàòàã îòàüû öçÿðèíÿ èøûã ñà÷äû.
Ñÿùÿð åðêÿí Úÿñóð Æîàí øÿí ãóøëàðûí ùàé-êöéöíÿ îéàíäû.
Ãîðõàã Æîàí òÿùëöêÿëè ýåúÿíèí éóõóñóíó àëàðàã ìþùêÿì õîðóë-
äóéóðäó, – î, àíúàã äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ ñÿùÿðèí øÿôÿãëÿðèíäÿí
ñàêèòëÿøÿðÿê âÿ ùÿøÿðàòëàðûí òÿíÿêÿ õûøûëòûñûíäàí ýþçëÿðèíè à÷äû.
– Ýöìàí åëÿéèðÿì êè, áèçèì ñÿäàãÿòëè ãîíøóëàðûìûçà áàø
÷ÿêìÿéèí âàõòûäû, Úÿñóð Æîàí ÿñíÿéÿðÿê âÿ ýÿðíÿøÿðÿê äåäè.
Î, ìåéìóí úÿëäëèéè èëÿ éàõûíëûãäàêû àüàúûí áàøûíà äûðìàøäû âÿ
îðàäà íÿùÿíý âÿ ÷îõ ðàùàò áèð éóâà, éóâàäà äà àäàì ýþðäö. “Î,
ãóøäàí ÷îõ ãîðèëëàéà îõøàéûð”, – Æîàí ôèêèðëÿøäè. Éàðû÷ûëïàã, éàøûë-
ýþçëö, áóðíó ñàíêè ãóø äèìäèéè, ñà÷ëàðûíäà ÷è÷ÿêëÿð, íÿâàçèøêàð òÿ-
áÿññöì, áàë êèìè ñÿñëè – áó ðàùàò éóâàíûí ñàêèíè áàõ áåëÿ èäè.
– Ýöí àéäûí, – ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, äÿíèç òîïóüóíäàí îëàí
Úÿñóð Æîàí îíó ñàëàìëàìàäû.
– Ôéó... ôéó... ôéó... ôéó... – éàíûíäà ãîíàã ö÷öí éóìøàã éåðè
áîøàëäàðàã éóâà ñàùèáè íÿçàêÿòëÿ úöêêöëäÿäè.
– Ñàü îë. Ôéó... ôéó... ôéó... ôéó... – þç ãàáèëèééÿòè äàõèëèíäÿ
ãóø-àäàìû éàìñûëàéàðàã Úÿñóð Æîàí úàâàá âåðäè.
– Ôéó... ôéó... ôéó... ôéó... ôéó... – éóâà ñàêèíè îíóí ñþçëÿðèí
òÿêðàð åëÿäè.
– Ôéó... ôéó... ôéó... ôéó...
– Ôéó... ôéó...
Âÿ òåçëèêëÿ Æîàí åëÿ óñòàëàøäû êè, ùÿòòà ãîíøó éóâàëàðäàí îíóí
ôèòèíÿ ó÷óøóá ýÿëäèëÿð. Îëà áèëñèí êè, õàðèúèëÿðÿ ìÿõñóñ îëàí úÿëá-
åäèúè éöíýöë ëÿùúÿ îíëàðûí öðÿéèíäÿí èäè.
400
 – Åé, Ãîðõàã Æîàí, – þç óüóðëàðûíäàí ôÿðÿùëÿíèí Úÿñóð Æîàí
àüàúûí áàøûíäàí ñÿñëÿíäè. – Äûðìàø éóõàðû, ãàðàòîéóã êèìè, úöê-
êöëäÿéÿúÿêñÿí! Ñÿí òÿñÿââöð åëÿéÿ áèëìÿçñÿí êè, áó íÿ ãÿäÿð
õîøà ýÿëÿíäè! Ýÿë, ÷ûõ éàíûìûçà! Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ ñÿíèí èñòå-
äàäûí – ãóø îëìàãäàäû... ìÿñÿëÿí, áàéãóø; î çàìàí ñÿí áàøãà
ãóøëàðû ãîðõóäà ñàõëàéà áèëÿðñÿí...
Àíúàã ãîðõàúàã, ùå÷ éåðèíäÿí ãûìûëäàíìàäû äà.
– Ñÿí ùÿëÿ äÿ éàòûðñàí, éîõñà ùÿòòà àüàúà äûðìàøìàüà äà ãîð-
õóðñàí? – Æîàí îíó úûðíàòäû. Áèð ìÿíÿ áàõ: áàøãà áèð ùÿéàò àðçó-
ëàìûðàì. Ùå÷ øöáùÿñèç êè, ìÿí ãóø îëìàã ö÷öí äîüóëìóøàì.
Âÿ àðòûã Ãîðõàã Æîàí ùàããûíäà äöøöíìÿäÿí, î, ìöçÿôôÿð
õîðóç íÿðÿñè ÷ÿêäè, áàíëàäû, ãàããûëäàäû, ãóðóëäàäû, ôèòëÿäè, óüóë-
äàäû, ÷èêêèëäÿäè, ãóããóëàäû âÿ ëÿëÿêëÿðèí ÷ûõàúàüû âÿ ãàíàäà ÷åâ-
ðèëÿúÿéè öìèäèëÿ ôàñèëÿñèç îëàðàã ãîëëàðûíû ñèëêÿëÿäè. Âÿ áöòöí
áóíëàðäàí ñîíðà, ÿñë øèðíèééàò âÿ éåìÿê ùÿâÿñêàðû êèìè, î, çÿðèô
éåìÿêëÿðè – úèêêèëäÿéÿ-úèêêèëäÿéÿ âÿ ýöëÿ-ýöëÿ êàíàð ãóøóíóí
òîõóìëàðûíû âÿ ñèíòåòèê ãóðäëàðû ëÿççÿòëÿ þòöðìÿéÿ áàøëàäû, îíó
èíñàí-ãóøëàð öðÿêäÿí ãîíàã åëÿéèðäèëÿð.
Íÿùàéÿò ùàâà ãàðàëäû. Ýåúÿ àëÿìè ìÿçàð êèìè ãàðà ñöêóòà
ãÿðã åëÿäè. Èíñàí-ãóøëàð øèðèí úÿù-úÿùëÿðëÿ áèð-áèðëÿðèíÿ õåéèðëè
ýåúÿ àðçóëàäûëàð âÿ äîüìà éóâàëàðûíûí èñòè áóúàüûíäà ýèçëÿíäèëÿð.
Úÿñóð Æîàí äà þç êöíúöíäÿ éåðèíè ðàùàòëàäû.
Àíúàã ãàðàíëûüûí äöøìÿéèëÿ êöëÿéèí ùû÷ãûðòûñû, éàõûíëûãäàí
ýÿëÿí áàéãóøóí óëàìàñû âÿ ñåùðëè âÿùøè ùåéâàíëàðûí íÿðèëòèñè
Úÿñóð Æîàíû éóõóäàí îéàòäû, îíóí ñàúëàðû âûç-âûç ãàëõäû âÿ ñöêóòó
äÿùøÿòè ÷àüûðûø ïîçäó:
– Êþìÿê åäèí! Êþìÿê åäèí!
– Íÿ îëóá? – äåìÿê îëàð êè, ëàï ñÿð÷ÿëÿøìèø Úÿñóð Æîàí úèê-
êèëäÿäè. – Íÿ ö÷öí ìÿíè éåíÿ äÿíý åëÿéèðñÿí, ýþðöì ñÿíè ëÿíÿòÿ
ýÿëÿñÿí? ßýÿð ãîðõóðñàíñà áèçèì éóâàìûçà äûðìàø.
– Éîõ... Éàõøûñû áóäóð ñÿí àøàüû äöø... Ýÿë áóðà... áàõ...
Äöø... àøàüû äöø...
– Éàõøû. Èíäè ýÿëèðÿì, – Æîàí àüàúäàí éåðÿ ùîïïàíàðàã äåäè.
Ùÿ, íÿ îëóá?
401
 – Ýåäÿê... áóðàäàí... òåçëèêëÿ... – ìþùêÿì-ìþùêÿì Úÿñóð
Æîàíäàí éàïûøàðàã Ãîðõàã Æîàí êÿêÿëÿéÿðÿê ìûçûëäàíäû. – Áóðà
ñåùèðëÿíèáäè.
– Íÿ ö÷öí ñÿí áåëÿ äöøöíöðñÿí?
– Ñÿí áèð áàõ, ýþð äàø íåúÿ òÿðïÿíèð. Áàõ îðàäà!
Úÿñóð Æîàí éîëäàøûíûí òèòðÿéÿí áàðìàüûíûí óçàíäûüû èñòèãà-
ìÿòÿ íÿçÿð ñàëäû âÿ ýþðäö êè, ùÿãèãÿòÿí äÿ íÿùÿíý áèð äàø çîðëà
ñåçèëÿúÿê øÿêèëäÿ ùÿðÿêÿò åëèéèð.
– Ýþðöðñÿí? – ñàúëàðû îõëó êèðïèíèí èéíÿëÿðè êèìè âûç-âûç äà-
éàíàí Ãîðõàã Æîàí áûäûëäàäû.
– Ýþðöðÿì, – Úÿñóð Æîàí ñîéóããàíëûëûãëà òÿñäèã åëÿäè.
– Áÿñ íÿ îëñóí. Ñÿí ãîðõìóðñàí?
– Ùå÷ áèð äàìúû äà... ßââÿëà, îíà ýþðÿ êè, ìÿí Úÿñóð Æîà-
íàì. Èêèíúè, îíà ýþðÿ êè, ìÿí òþâáÿ åëÿìèøÿì: þç-þçöìÿ íèôðÿò
åëÿìÿéèì äåéÿ ãîðõóíó öðÿéèìèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ýèçëÿòìÿëè-
éÿì. Ö÷öíúö, îíà ýþðÿ êè, áó àääûìëàéàí äàø ìÿíè ãÿòèééÿí
ãîðõóòìóð, ÿêñèíÿ ìÿíäÿ òÿáèè áèð ìàðàã ùèññè îéàäûð, – ìÿí áèë-
ìÿê èñòÿéèðÿì î, íÿ ö÷öí éåðèíäÿ äàéàíìûð.
– Ñÿíèí ãèéìÿòëè ñàüëàìëûüûíûí õàòèðèíÿ òåç áóðàäàí ýåäÿê!
– Ãîðõàã Æîàí áûäûëäàäû.
– Ñÿí äÿëè îëóáñàí! Áó ñèððè à÷ìàéûíúà áóðàäàí ýåòìÿéÿúÿéÿì.
Úÿñóð Æîàí ñóñäó âÿ ùÿãèãÿòÿí äÿ ùàðàéàñà éåðèíè äÿéèøÿí –
áóíà øöáùÿ éîõ èäè – äàøûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè äèããÿòëÿ èçëÿìÿéÿ áàøëàäû.
– ×îõ ýöìàí êè, áó äàø ùàíñûñà éåðàëòû àëÿìÿ ýåäÿí ýèðèøèí
àüçûíà ãîéóëìóø ãàïàã êèìè áèð øåéäè, – Ãîðõàã Æîàíû öðÿêëÿí-
äèðìÿê ö÷öí î, óúàäàí ôèêèðëÿøäè, – âÿ îíó ùàíñûñà ìåõàíèçì
ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèð...
Áó äîüðóäàí äà áåëÿ èìèø, îíà ýþðÿ êè, äàø áèðäÿí äîíóá éå-
ðèíäÿ ãàëäû âÿ úàâàí îüëàíëàð áèð ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà èíñàí
úèëäèíäÿ îëàí ìÿõëóãëàðûí ÷ûõäûüû éàðûüû ýþðäöëÿð. Áóíëàð, ãûñà-
áîéëó, ÷èðêëè, ùåéâàíàáÿíçÿð éàðû èíñàí, éàðû ìåéìóíëàð èäè,
îíëàðûí áåëè íÿùÿíý êèñÿëÿðèí àüûðëûüûíäàí ÿéèëìèøäè.
– Àù, äöíéàíûí àõûðû ÷àòûá! – Ãîðõàã Æîàí çàðûäû. – Òåç ãà-
÷àã! Ãà÷àã!
402
 – Ñàêèò! – Úÿñóð Æîàí îíóí öñòöíÿ ãûøãûðäû. – Ñóñ! Àõû îíëàðûí
ãóëàãëàðû âàð!
Àíúàã áó ìèñêèí ìÿõëóãëàð – îíëàð äàùà ÷îõ ðîáîòëàðà áÿíçÿ-
éèðäè – ùÿòòà áèçèì ãÿùðÿìàíëàðû ùå÷ ýþðìÿäèëÿð. Îíëàð þçëÿðèíèí
àüûð ÿìÿéèíèí ãàéüûñûíà ãàëûðäûëàð: îíëàð êèñÿëÿðè ãóø éóâàëàðûíà
ãàëäûðûðäûëàð âÿ ñÿññèçúÿ, òÿëÿñìÿäÿí âÿ úàíè-äèëäÿí èøëÿéèðäèëÿð.
Áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà, îíëàð áîø êèñÿëÿðëÿ àøàüû äöøäöëÿð, áèð-
áèðèíèí àðäûíúà äàð äÿëèéÿ ýèðäèëÿð, äàø èñÿ éåíèäÿí ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè.
– Ñÿí ùàãëûñàí. Áóðàäàí ýåäÿê! – Úÿñóð Æîàí ìÿéóñ ùàëäà äåäè.
– Ýåäÿê, ýåäÿê! – Ãîðõàã Æîàí òèð-òèð ÿñÿ-ÿñÿ ñåâèíúÿê îíó
äÿñòÿêëÿäè.
– Ñÿí áèëèðñÿí, áó àäàìëàð êèìäè? – Áèðèíúè Æîàí ãàø-ãàáàãëà
ñîðóøäó.
– Éîõ.
– Áóíëàð, òÿùãèðàìèç âÿ ìÿíàñûç ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí ãóëëàð-
äû. Îíëàð ðàùàò éóâàëàðäà éàøàéàí òÿíáÿëëèê ÷èðêàáûíà áóëàøìûø,
åéø-èøðÿò è÷èíäÿ éàøàéàí âåéèë àäàìëàðà éåìÿê ýÿòèðèðëÿð. Âÿ,
îíäà êè, éàðûìàëëàùëàð éåéèðëÿð, è÷èðëÿð, áöòöí ýöíëÿðè ñÿùÿðäÿí
àõøàìàúàí þçëÿðèíè ÷è÷ÿêëÿðëÿ áÿçÿéèðëÿð âÿ ýöíÿøè ìÿäù åëÿéèð-
ëÿð, îíëàð, ãàðà ãóëëàð êèìè, áÿäáÿõò ìàøûíëàð êèìè ýþç-ýþçö ýþð-
ìÿéÿí çöëìÿò è÷ÿðèñèíäÿ íÿôÿñëÿðè êÿñèëÿíÿ êèìè ãàí-òÿð è÷èíäÿ
èøëÿéèðëÿð.
– Àíúàã, àõû îíëàð äà èíñàíëàðäû? Ëàï åëÿ áèçèì êèìè èíñàíëàðäû?
– ßôñóñëàð îëñóí êè, åëÿäè. Ñÿíÿ åëÿ ýÿëìèðìè êè, áó äÿùøÿòëè
äÿðÿúÿäÿ åøøÿêëèêäè.
Âÿ, ãÿì äÿðéàñûíà ãÿðã îëìóø Úÿñóð Æîàí (ùÿéàò ÿñàñëû
øÿêèëäÿ îíó êÿäÿðëÿíäèðìèøäè) äåäè:
– Ýåòäèê áóðàäàí, ãîðõàúàã! Ñÿí þç áàúûíû àõòàð, ìÿí èñÿ
÷àëûøàúàüàì êè, ýåäèá äèâàðà ÷àòûì...
Âÿ Úÿñóð Æîàí þç îõøàðûíà ìþùêÿì-ìþùêÿì éàïûøàðàã ñû-
õûëìûø – âÿ î, åëÿ êèï éàïûøìûøäû êè, àé èøûüû éåðÿ èêè äåéèë áèð êþë-
ýÿ ñàëûðäû, – Ãîðõàã Æîàíëà áèðëèêäÿ àüàúëàðà òÿðÿôÿ èøàðÿ åëÿéÿ-
ðÿê, éîëà äöøäöëÿð:
– ßëâèäà, ãóøëàð!
403
 ÕÛÛ ÔßÑÈË

ÃÎÐÕÀÃ ÙÀÂÀ
Èêè éîëäàø áöòöí ýåúÿíè ìåøÿäÿ ýÿçèá-äîëàøäûëàð âÿ èíñàí-
ãóøëàð îíëàðûí àðõàñûíúà úèêêèëäÿøäèëÿð âÿ ãàðûëäàøäûëàð.
Éàëíûç äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ îíëàð íÿùàéÿò êè, Àë Ãûðìûçû òÿïÿ-
íèí ÿòÿéèíäÿêè ìàüàðàéà ÷àòäûëàð, àíúàã Ãîðõàã Æîàí îðàéà ýèð-
ìÿäè; î, ýþçëÿðèíè áÿðÿëäÿðÿê åëÿ ùåé äåéèðäè êè, áöòöí ìàüàðà,
öñòöíäÿ ïëàòèíäÿí õàëëàðû îëàí ãûðìûçû êÿðòÿíêÿëÿ âÿ èëàíëàðëà äî-
ëóäó. Éóõóñóç ýåúÿäÿí ñîíðà ÿçàá ÷ÿêÿí Úÿñóð Æîàí þç éîë éîë-
äàøûíà, ÷îõ íàäèð ùàëëàðäà, ÿí ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ, ìöðàúèÿò åëÿ-
äèéè áàøãà éîëëà, òÿñèð åëÿìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè, – áó öñóëëàð îíóí
öðÿéèíúÿ äåéèëäè. Âÿ áåëÿëèêëÿ, áèð çÿðáÿ èëÿ âóðóá Ãîðõàã Æîàíû
éåðÿ éûõäû, áóíó åëÿ åëÿäè êè, î, ùàâàäà ìàéàëëàã âóðàðàã îòóí
öñòöíÿ ñÿðèëäè. Ñîíðà, áó ãîðõàúàüûí àù-íàëÿñèíÿ ìÿùÿë ãîéìà-
äàí, îíóí éàõàñûíäàí éàïûøäû, ñöðöéöá ìàüàðàéà ñàëäû âÿ îðàäà
îíóí áóðíóíó ÿí ãàðàíëûã âÿ äîëàíáàú êöíúÿ ñîõäó âÿ “Ùàíû
áóðàäà ãîðõóëó áÿäùåéáÿò, ùÿ ùàíû îíëàð?” äåéÿðÿê, úàíûíû áèð-
äÿôÿëèê óéäóðìà ãîðõóëàðäàí (ýåð÷ÿê ãîðõóëàð îíñóç äà êèôàéÿò
ãÿäÿðäè!) ãóðòàðìàã èñòÿäè.
Âÿ ñîíðà äåäè:
– Áèç áóðàäà àëëàùëàð ñàéàüû éàòûá éóõóìóçó àëàðûã!
Àíúàã áÿäàùÿòÿí ìàüàðà úÿùÿííÿì ýóðóëòóñóíäàí òèòðÿäè âÿ
íÿùÿíý äàø ñåëè ýèðèøèí àüçûíû áàüëàäû.
– Àù, áèçèì þëöìöìöç ÷àòûá! – Ãîðõàã Æîàí âàé-øèâÿí ãî-
ïàðòäû.
Ëàêèí, òÿêáÿòÿê äþéöøëÿðäÿ âÿ âóðóøìàëàðäà áÿðêèìèø Úÿñóð
Æîàí áó âàé-øèâÿíè êÿñäè, ñîíðà äà ÿëëÿðè èëÿ éóìøàã, ìàìûð ñÿðèë-
404
ìèø áèð êöíú òàïìàã öìèäèëÿ éåðèí àëòûíû àðàøäûðäû âÿ ãÿðàðà àëäû êè,
äèíìÿç-ñþéëÿìÿç áóíäàí ñîíðà áàø âåðÿúÿê ùÿäèñÿëÿðè ýþçëÿñèí.
Ñÿí äåéÿí åëÿ äÿ ÷îõ ýþçëÿìÿê ëàçûì ýÿëìÿäè. Äàøëàð éåíè-
äÿí úûðûëäàäû âÿ ìàüàðàíûí àüçû áàüëàíàí ýèðèøèíèí ÿêñ èñòèãàìÿ-
òèíäÿ áÿäàùÿòÿí èêè íÿôÿðèí êå÷ÿ áèëÿúÿéè áîéäà êèôàéÿò ãÿäÿð
ýåíèø áèð ãàïû à÷ûëäû.
Ãîðõàã Æîàí, àúû-àúû çàðûäû, òèòðÿäè, èíèëäÿäè, ìûçûëäàíäû...
Àíúàã, Úÿñóð Æîàíûí ãåéðè-àäè ñèðàéÿòåäèúè ýþðêÿìèíè ýþðäöêäÿ
î, ñàêèòëÿøäè âÿ äîñòó êèìè ùÿðÿêÿò åëÿäè; Úÿñóð Æîàí ÿëëÿðèíè úèá-
ëÿðèíÿ ñîõàðàã âÿ ÿñíÿéÿ-ÿñíÿéÿ, äàüëàðûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éåð-
ëÿøÿí ãÿðèáÿ ñàðàéûí àñòàíàñûíà ãÿäÿì áàñäû. Áèðèíúè çàë, ùÿð
øåéäÿí ÿââÿë äàùà ÷îõ ýåíèø ìÿáÿäÿ áÿíçÿéèðäè âÿ îðà õÿôèô èøûã
ñà÷àí éàøûë ïëèòÿëÿð åëÿ äþøÿíìèøäè êè, áöòöí ÿøéàëàð øÿôôàô ýþðö-
íöðäö âÿ ãÿòèééÿí êþëýÿ ñàëìûðäû. Ñàü ÿëäÿ àüûð ïîñòàìåíò öçÿ-
ðèíäÿ äàéàíìûø èéèðìè ÿëëè âÿ èéèðìè àéàãëû áÿäùåéáÿò áèð áöò
ìöâàçèíÿòèíè ãîðóéóðäó.
– Áó äà ãûðõàéàã-àëëàù! – ñóñìàüû áàúàðìàéàí âÿ ñåâìÿéÿí
Úÿñóð Æîàí àúûëàäû.
Îíóí êèìè íÿùÿíý îëàí ãîíøó çàëà, ãûðìûçû äàøäàí öçëöê ÷ÿ-
êèëìèøäè. Òÿçÿ ãàíëà ãûðìûçû ðÿíýÿ áîéàíìûø ãóðáàíëûã ìåùðà-
áûíäà, ãÿðèáÿ ùåéêÿë – ÿëëè áàøû îëàí, ùÿì äÿ ùÿð áèðèíèí ñèôÿòè
ôÿðãëè ùèññëÿð èôàäÿ åëÿéÿí áèð ãàäûí áàðäàø ãóðóá îòóðìóøäó. Áó
ñèôÿòëÿðäÿí áèðè áèú-áèú ýöëöìñÿéèð, î áèðèñè êöò-êöò ãàø-ãàáàüûíû
ñàëëàéûðäû.
Èêè ýÿíú úÿùÿííÿì ùÿôòÿáåúÿðèíäÿ áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûø èí-
ñàíëàð âÿ ùåéâàíëàðûí âÿ áöòöí ìöìêöí áàðáàð òàíðûëàðûí éóâà
ãóðäóãëàðû áó ñàéñûç-ùåñàáñûç ðÿíýáÿðÿíý çàëëàðäà âÿ ìöãÿääÿñ
éåðëÿðäÿ óçóí-óçàäû ýÿçèá äîëàøäû. Îðàäà ãàðòàë ãàíàäëû âÿ èíñàí
àüûçëû úàíàâàðëàð, óøàã àéàãëàðû âÿ ïèøèê ýþçëÿðè îëàí ùþðöì÷ÿê-
ëÿð, ãóëàãëàðûíäà àéàãëàðû îëàí ãÿçÿáëè ãîúàëàð, ñà÷ëàðûíûí éåðèíäÿ
þêöç áóéíóçó âÿ ïÿëÿíý úàéíàãëàðû îëàí ãûçëàð âÿ ñ. âÿ è. âàð èäè.
Áèð ñþçëÿ, áàøäàí áàøà ìÿíàñûçëûã!
– Èíñàíëàð áó òàíðûëàðû èúàä åëÿéèáëÿð, áó òàíðûëàðëà îíëàð éàëãûç
äåéèëëÿð! – íàäèð ìóçåé ÿøéàëàðûíà ÿñë ãèéìÿò ãîéàí àäàìëàð êèìè,
405
Úÿñóð Æîàí àðõàéûí-àðõàéûí áó çàëëàðäà ýÿçèøÿðÿê äöøöíöðäö. –
×îõ òÿÿññöô êè, áóðàäà áÿëÿä÷è éîõäó, éîõñà î áó ãåéðè àäè (ïîíàï-
òèêóìóí) åêñïîíàò éûüûíûíûí òàðèõè áàðÿäÿ áèçÿ ìÿëóìàò âåðÿðäè!
Âÿ, áåëÿúÿ äöøöíÿ-äöøöíÿ, Úÿñóð Æîàí þç éîë éîëäàøû èëÿ
öçÿðèíÿ ãðàíèò öçëöê ÷ÿêèëìèø ñîí çàëà ýÿëèá ÷àòäû; çàëûí äÿðèíëè-
éèíäÿ ëèôò ãóðàøäûðûëìûøäû.
– ßëà. Áèðèíúè ìÿðòÿáÿéÿ áèç àðòûã áàõäûã. Èíäè äÿ èêèíúè
ìÿðòÿáÿéÿ áàø ÷ÿêÿê.
Âÿ èêèíúè Ãîðõàã Æîàíûí çàðûëòûñûíäàí úàíà äîéàí Úÿñóð Æîàí,
îíó ýöúëÿ äàðòûá ëèôòÿ ñàëäû; èëäûðûì ñöðÿòè èëÿ (áó óéüóí ýÿëìÿéÿí
èôàäÿéÿ ýþðÿ ìÿíè áàüûøëàéàðëàð) äîñòëàð ÿëëè ìåòð éóõàðûéà ó÷äó-
ëàð. Ëèôò, çàëûí ÿí óúãàðëàðûíà ýþçëÿíèëÿí ñÿéàùÿòè åëÿìÿê ö÷öí
èêè ðàùàò âÿ éóìøàã îòóðàúàãëû ñàìîêàò-õàë÷à îëàí éóõàðû ïèëëÿ-
êàí ìåéäàí÷àñûíäà äàéàíäû.
Úÿñóð Æîàí åëÿ ùåé ìûçûëäàíàðàã “Áó ÿçàáëàðûí ñîíó îëìà-
éàúàã!”, “Ìÿíèì áÿäáÿõò òàëåéèì ãàðàäûð!” – âÿ ñ. äåéÿí ãîð-
õàúàüûí àðòûã àäè ãàéäà èìûø ìöãàâèìÿòèíè äÿô åëÿäè. Îíëàðûí ùÿð
èêèñè îòóðàúàãëàðäà ÿéëÿøäèëÿð âÿ éîëà äöøäöëÿð. Ñàìîêàò-õàë÷à
ãàéàëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ à÷ûëìûø òóíåëëÿ àïàðäû. Äàø äèâàðëàð ïàðûëäà-
éûðäû âÿ áó ïàðûëòûäàí àäàìûí úàíûíà õîø áèð èñòèëèê àõûá ýÿëèðäè.
Éîë÷óëàð ýåíèø áèð ìàüàðàäà äàéàíäûëàð. Îíóí äþøÿìÿñè ìàâè
áöëëóðäàí, äèâàðëàðû ýöçýöäÿí èáàðÿò èäè. Ãîðõàã Æîàí þç òàëåéèíè
éàìàíëàìàüà áàøëàäû âÿ åëÿ çàðûäû êè, ñàíêè ÷îõäàí ãàëìûø áîð-
úóíó þäÿéèðäè.
– Ìÿíèì çàâàëëû àíàìúûüàçûì. Þç ãóëàãëàðûìûí äàëûíû ýþðÿ
áèëìÿäèéèì êèìè, îíó äà ýþðìÿéÿúÿéÿì.
– Êÿñ ñÿñèíè, – Úÿñóð Æîàí îíóí ñÿñèíè êÿñäè. – Áó íÿ ýþð-
êÿìäè. Áèð ýöçýöéÿ áàõ.
Ãîðõàã Æîàí èòàÿòêàðëûãëà ãàáàüûíà ÷ûõàí èëê ýöçüöéÿ íÿçÿð
ñàëäû. Âÿ, ýþçëÿíèëäèéè êèìè, òàì áèð àõûí øÿêëèíäÿ øèêàéÿò âÿ íè-
äàëàð óúàëäû:
– Àù, äÿùøÿò áèð áàõ!
– Ñÿíÿ íÿ îëóá, ùÿòòà þç-þçöíäÿí ãîðõäóí?..
– Áèð áóðà ýÿë, áàõ! – î, ÿëëÿðè èëÿ ýþçëÿðèíè éóìàðàã ÿñÿ-ÿñÿ äåäè.
406
 Úÿñóð Æîàí éåíè òÿêèäÿ èìêàí âåðìÿäè âÿ ýöçýöéÿ íÿçÿð ñàë-
äû, êèíàéÿ èëÿ ýöëöìñÿäè. Ùÿãèãÿòÿí äÿ, îíóí áÿäÿíèíè ÿêñ åëÿò-
äèðìÿê ÿâÿçèíÿ, áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ýöçýö îíóí ñêåëåòèíè ýþñòÿðèðäè.
– Áÿéÿì... ìÿí... äàõèëÿí... áåëÿéÿì?.. – àüúèéÿð îüëàí äîí-
ãóëäàíäû âÿ éåíèäÿí îíóí ñà÷ëàðû áèç-áèç îëäó. – Äåìÿëè, ìÿíè
äàõèëèì áó êÿëëÿ ñöìöéö âÿ ñêåëåòäÿí èáàðÿòäè?
– Òÿáèè êè! Áèçèì ùÿð áèðèìèçäÿ îëäóüó êèìè... – Úÿñóð Æîàí
òÿñäèã åëÿäè.
– Áó äÿùøÿòäè! Ìÿí þç-þçöìäÿí ãîðõóðàì! Ìÿí ùÿð øåéäÿí
ãîðõóðàì! Ìÿí, ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿ îëàí ñêåëåòèìäÿí ãîðõóðàì!
Êþìÿê åëÿéèí! Ìÿíè õèëàñ åëÿéèí!
Îíóí èíèëòèñè íÿùàéÿò êè, Æîàíû òÿíýÿ ýÿòèðäè âÿ, áó àüûð éöê-
äÿí íåúÿ õèëàñ îëàúàüûíû áèëìÿäÿí, î, ìåéäàí÷àíûí àõûðûíäà îëàí
íÿùÿíý ïîëàä ãàïûéà òÿðÿô éîëëàíäû âÿ äèâàðûí éàí ñÿòùèíäÿ îëàí
äöéìÿíè áàñäû; ãàïû ëàéëàðû àðàëàíäû âÿ Úÿñóð Æîàí (Ãîðõàã Æîàí
îíóí àðõàñûíúà ýÿëèðäè) ùöíäöðëöéö óçàüû îí ìåòðÿ ÷àòàí, óúà
çàëà äàõèë îëäó.
Åëÿ ùÿìèí àí êèìèíñÿ ãåéðè-àäè éîüóí áàðìàãëàðû îíäàí éà-
ïûøäû âÿ, ùÿìèøÿ ÷ÿòèí àíëàðäà îíóí áàøûíà ýÿëäèéè êèìè, î, ùÿìèí
äÿãèãÿ ôèêèðëÿøäè – ÷îõ ýöìàí êè, î, íÿùÿíý àäàìûí ÷ÿíêèíÿ êå÷èá.
Áó íÿùÿíý àäàìûí áîéó íÿ ãÿäÿð îëàð? Ö÷, äþðä, áåø ìåòð?
Àëëàù áèëèð. Æîàíà àíúàã áó íÿùÿíý àäàìûí óçóí ãûâûðúûã ñàããàëû
îëäóüóíó âÿ âåëîñèïåä òÿêÿðè áîéäà ìîíîêë òàõûëìûø òÿê-òÿíùà
ýþçö îëäóüóíó îíó ýþðìÿê íÿñèá îëäó.
– Ùà-ùà-ùà! – íÿùÿíý àäàì óçóí-óçàäû ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè. Íÿùà-
éÿò êè, ñÿí ìÿíèì úÿíýèìÿ êå÷äèí, Úÿñóð Æîàí! Èíäè ìÿí ñÿíèí
úàíûíû àëàðàì! Èíäè ñÿíÿ ýþñòÿðÿðÿì ýöí ùàéàíäàí ÷ûõûð! Îíà
ýþðÿ êè, áó äÿôÿ ñÿí ìþùêÿì èëèøèáñÿí, àéäûíäû? Ìÿí Ùå÷ Âàõò
Ùå÷ Êèìÿ Çèéàí Âóðìàéàíëàðûí Ãèñàñûíû Àëàí ÿñë íÿùÿíýÿì.
Àéäûíäû ñÿíÿ?
Âÿ àðòûã íÿ Ãîðõàã Æîàíûí þëöìúöë òÿøâèøèíÿ, íÿ Úÿñóð Æîà-
íûí ãûçüûí ìöãàâèìÿòèíÿ ìÿùÿë ãîéìàäàí î, ñàããàëûíäàí èêè òöê
÷ûõàðòäû, ùÿð èêè Æîàíû áèð-áèðèíÿ ñàðûäû âÿ à÷ûã-àéäûí îíëàðû ÿëÿ
ñàëàðàã, ãÿçÿáëÿ íÿðèëäÿäè:
407
 – Ùÿ... Ìÿí ãèñàñ àëàúàüàì... Äÿãèã áèëìèðÿì, íÿ ö÷öí âÿ
íåúÿ... Àíúàã ìÿí ãèñàñ àëàúàüàì... Öðÿéèìäÿí íÿ êå÷èðñÿ, ñÿíèí
áàøûíà ýÿòèðÿúÿéÿì. Àõû ìÿí ñîíñóç äÿðÿúÿäÿ èãòèäàðà ìàëè-
êÿì. Èíàíìàã èñòÿéèðñÿí?
Âÿ íÿùÿíý àäàì áèð ÷ûðòìà èëÿ Ãîðõàã Æîàíû, ýþçëÿðèíäÿ àúëûã
ïàðûëòûñû îëàí òèìñàùà ÷åâèðäè. Ñîíðà òèìñàùûí è÷èíäÿí éöçëÿðëÿ ìÿð-
éÿìãóðäó ÷ûõàðòäû, îíëàðû òîïëàéûá íÿùÿíý áèð øàð äöçÿëòäè âÿ áó
øàðû íÿùÿíý áèð ãóðáàüàíûí ãàáûüûíäàí îëàí ïÿðäÿéÿ áöêäö. Ãîð-
õàã Æîàíäàí òàì áèð ùåéâàíõàíà éàðàíäû! Àõûðäà íÿùÿíý àäàì áó
ãóðáàüàíû áàñûá ÿçäè âÿ îíäàí éàëíûç áþéöê áèð ãàí ëÿêÿñè ãàëäû...
– Áÿñ ñîíðà? – î, äöøöíúÿëè-äöøöíúÿëè äàø ïëèòÿëÿðè ñöðöøäö-
ðÿðÿê þç-þçöíäÿí ñîðóøäó. – Àùà! Òàïäûì. Ìÿí îíó ùàâàäà
ÿðèäÿúÿéÿì.
Äîüðóäàí äà – èêè ñåùðëè ïàññ1 âÿ Ãîðõàã Æîàí áóõàðëàíäû.
Èíñàí ùàâàéà ÷åâðèëäè.
– Õàðèãÿ! Àðòûã î þç çûðûëòûëàðû èëÿ ùå÷ êèìè òÿíýÿ ýÿòèðìÿéÿ-
úÿê, – Íÿùÿíý àäàì ìûðûëäàäû âÿ áó îíóí ãÿáèðöñòö íèòãè îëäó.
– Èíäè ÷îõ ùþðìÿòëè úåíéîð Úÿñóð Æîàí íþâáÿ ñèç ÿëàùÿçðÿòÿ ÷àòäû.
Âÿ, Àëëàù åëÿìÿìèø, âàõòûíäàí ÿââÿë îíó áàñûá ÿçìÿñèí äåéÿ
ìöõòÿëèô åùòèéàòêàðëûüà ðèàéÿò åëÿéÿðÿê, íÿùÿíý àäàì ñà÷û à÷äû âÿ
ìîíîêëëà Úÿñóð Æîàíû íÿçÿðäÿí êå÷èðäÿðÿê, îâúóíäà îòóðòäó.
“Íÿ ö÷öí áó òèï ìîíîêë òàõûð? – áèð àíëûüà Æîàíûí áåéíèíäÿí
êå÷äè âÿ åëÿ ùÿìèí àí îíäà, ùÿëÿ òàì àéäûí îëìàéàí, àõûðà ãÿäÿð
äöøöíöëìÿìèø ãà÷ìàã ïëàíû éåòèøäè. – Ùÿ! Ãà÷ìàã ëàçûìäû! Íÿ
ö÷öí äÿ ìÿí ðèñê åëÿìÿéèì”?
Âÿ î, ðèñê åëÿäè. Áó ÿúàèá ìÿõëóã ÿòëè ñèôÿòèíè îíà éàõûíëàø-
äûðàíäà, Úÿñóð Æîàí àíè âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åëÿéÿðÿê, ýþçëÿíèë-
ìÿç çÿðáÿ èëÿ âóðóá ìîíîêëó îíóí ýþçöíäÿí ÷ûõàðòäû âÿ îíó äàø
ïëèòÿíèí öñòöíÿ àòäû, ñîíðà äà àêðîáàò úÿëäëèéè èëÿ îíóí ïÿíúÿñèí-
äÿí ïåíúÿéèíÿ, ïåíúÿéèíäÿí øàëâàðûíà, øàëâàðûíäàí ÷ÿêìÿñèíÿ
ùîïïàíäû, ñöðöøöá äþøÿìÿíèí öñòöíÿ äöøäö... Âÿ íÿùÿíý àäàìûí
úàéíàüûíäàí õèëàñ îëäó, î èñÿ åéçÿí êîð êèìè, ÿëëÿðèíè ñöðòÿ-ñöðòÿ
ùÿðÿêÿò åëÿéÿðÿê, ëÿíÿòëÿðè ëÿíÿòëÿð öñòöíäÿí éàüäûðûðäû:
__________
1
Ï à ñ ñ – ùèïíîç÷óíóí ÿë ùÿðÿêÿòè
408
 – Éàðàìàç! Éàðàìàçûí îüëó! Éàðàìàçûí íÿâÿñè!
Úÿñóð Æîàí äà íÿùÿíý àäàìû ÿëÿ ñàëàðàã, áîðúëó ãàëìàäû:
– Áàõìàéàðàã êè, ñÿí ÷îõ íÿùÿíýñÿí, àíúàã êþñòÿáÿê êèìè
êîðñàí! Àëëàù õàòèðèíÿ áó çàâàëëû ÿëèëÿ éåìÿê ö÷öí éàðäûì åëÿéèí!
Áó ëàüëàüûëàð ìèñêèí ãèñàñ÷ûíû àëûøäûðûá-éàíäûðäû âÿ î, äàùà äà
ãûçûøàðàã êþìÿêñèç ùàëäà þçöíö áèð êöíúäÿí î áèðè êöíúÿ âóð-
ìàüà áàøëàäû.
– Ñÿí äöøöíöðñÿí êè, ìÿíèì ÿëèìäÿí ãà÷ûá ãóðòàðà áèëÿúÿê-
ñÿí? Ñÿùâ åëÿéèðñÿí. Ãèñàñ êîðäó. Áó áàðìàãëàðûìëà – íÿùÿíý
àäàìûí ùÿð áèð áàðìàüû èñÿ, ùå÷ îëìàñà áèð ìåòð éàðûìà ÷àòûðäû, –
ñÿíÿ òîõóíìàã êèôàéÿòäè êè, ñÿí ýþçÿë-ýþé÷ÿê õÿð÷ÿíýÿ, ìàâè
õÿð÷ÿíýÿ ÷åâðèëÿñÿí. Áèëäèí?
Àíúàã Úÿñóð Æîàí îíóí ùÿäÿëÿðèíäÿí ãîðõìàäû. Úÿëä âÿ
ìöòÿùÿððèê îëàí áó ýÿíú, ñàíêè ýèçëÿíãà÷ âÿ éà ãà÷äû-ãîâäó
îéíàéûðìûø êèìè, îíóí àéàãëàðûíûí àðàñûíäà äîëàøàðàã ìÿùàðÿòëÿ
íÿùÿíý àäàìäàí éàõàñûíû ãóðòàðûðäû.
– Îô! Ìÿí íÿ ö÷öí áåëÿ ùÿéÿúàíëàíìûøàì? – íÿùÿíý àäàì
áèðäÿí äàéàíäû âÿ äÿðèíäÿí íÿôÿñèíè äÿðÿðÿê, äþøÿìÿíèí öñòöí-
äÿ îòóðäó. – Ñÿí áóíó èñòÿñÿí äÿ, èñòÿìÿñÿí äÿ, ìÿíèì ãàáà-
üûìäà èïÿéÿ äþíÿúÿêñÿí. Óçàüû áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà, ñÿí ãîð-
õóäàí òèð-òèð ÿñÿúÿêñÿí... Ýþð áèð íåúÿ áèàáûð÷ûëûãäû! Úÿñóð Æîàí
ãîðõóíóí úàéíàãëàðûíäàäû.
Âÿ, íÿùÿíý àäàì ôÿðÿùäÿí ðÿãñ åëÿéÿðÿê, ãóëàãáàòûðûúû ñÿñëÿ
ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè.
– Áèëèðñÿí ìÿí íèéÿ áåëÿ äåéèðÿì, áàëà? – Âÿ, þç ñþçëÿðèíè
õöñóñè âóðüóëàéàðàã èçàù åëÿäè: – Îíà ýþðÿ êè, ñÿí Ãîðõàã Æîàíëà
íÿôÿñ àëûðñàí... – Âÿ î, ÿëàâÿ åëÿäè: – Ñÿí ýþðäöí, – ìÿí îíó ùà-
âàéà ÷åâèðäèì, ñà÷ëàðûíäàí îêñèýåí, ýþçëÿðèíäÿí àçîò, ÿëëÿðèíäÿí
ñó áóõàðû, äèøëÿðèíäÿí êþìöð òóðøóñó àëäûì... Âÿ áóäóð, ùèññÿ-
úèêëÿðè ùàâàéà äàüûëàí Ãîðõàã Æîàí, éàâàø-éàâàø ñÿíèí è÷èíÿ äà-
õèë îëóð. Áàõ, èíäè ñÿí îíóí àéàüûíûí ÷åâðèëäèéè ùàâàíû óäóðñàí.
Èíäè èñÿ – îíóí ÿëèíèí ùàâàñûíû. Èøèí øóëóãäó, àé ñÿôåù! Ñÿí ìÿùâ
îëäóí. Òåçëèêëÿ ñÿí ìÿíèì àéàãëàðûìà äöøöá öçð èñòÿéÿúÿêñÿí...
Ùÿ, åøèäèðñÿí, öçð èñòÿéÿúÿêñÿí? Äåéèðñÿí, íÿ ö÷öí? Åëÿ áèðúÿ
409
îíà ýþðÿ êè, ñÿí ìþâúóäñàí... Ìÿí íÿ áèëèðÿì? Ýþð áèð ñÿíè íåúÿ
ÿëÿ ñàëàúàüàì!
Áó êÿëàìëàðû äèíëÿéÿðÿê, Úÿñóð Æîàí, ñöìöêëÿðèíÿ ãÿäÿð èø-
ëÿìèø òÿùëöêÿëè òèòðÿòìÿíè þçöíäÿí ðÿää åëÿìÿê ö÷öí, íÿùÿíý
àäàìû äþéöøÿ ÷àüûðìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè âÿ þç-þçöíÿ äåäè: “Éà èêè
äÿãèãÿäÿí ñîíðà ìÿí ãà÷ûðàì, éà äà ìÿíèì àõûðûì ÷àòûá!”
Àäè àéûã àüûëûíû âÿ ìÿíòèãè äöøöíúÿ ãàáèëèééÿòèíè ñàõëàéàðàã
î, íÿùÿíý àäàìà úàâàá âåðäè:
– Ñÿí áèð úÿùÿòè óíóäóáñàí... Àõà ñÿí äÿ ìÿíèìëÿ áèðëèêäÿ
ùÿìèí ùàâàíû óäóðñàí... Âÿ, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ, áó òÿùëöêÿéÿ ñÿí
äÿ ìÿðóç ãàëûðñàí.
– Áÿéÿì ñÿí ýþðìöðñÿí, ñÿôåùèí áèðè ñÿôåù, ìÿí ñÿíäÿí íå-
÷ÿ äÿôÿ áþéöéÿì? – íÿùÿíý àäàì þçöíäÿí ðàçû ùàëäà áó áÿä-
ùåéáÿò ãèñàñ÷û áàëäûðëàðûíû ñûüàëëàéàðàã âÿ éåð öçÿðèíäÿ áó ãÿäÿð
éåð òóòäóüóíà ñåâèíÿðÿê øÿíëÿíäè. – Çÿùÿðëÿíìÿéèì ö÷öí, ìÿí
àí àçû èéèðìè äÿãèãÿ Ãîðõàã Æîàíëà íÿôÿñ àëìàëûéàì. Àíúàã áåø
äÿãèãÿäÿí ñîíðà, ñÿí þç àíàúûüàçûíû êþìÿéÿ ÷àüûðàíäà, ìÿí ùà-
âà òÿìèçëÿíñèí äåéÿ ïÿíúÿðÿëÿðè òàéáàòàé à÷àúàüàì – âÿññàëàì.
Ñÿíÿ àéäûí îëäó?
Àðàéà ìöÿééÿí áèð ñöêóò ÷þêäö âÿ Úÿñóð Æîàí, íàðàùàòëûüûíû
çîðëà ñàõëàéàðàã, äþøÿìÿäÿí áåø âÿ éà àëòû ìåòð ùöíäöðëöêäÿ
à÷ûëìûø ïÿíúÿðÿéÿ íÿçÿð ñàëäû. Àù, êàø êè, î, îðà ãàëõà áèëÿéäè!
Øöøÿíè ñûíäûðìàã ëàçûìäû! Áÿñ íÿ èëÿ? Éàðûì ìåòð óçóíëóüó, áèð
êèëîãðàì àüûðëûüû îëàí ñàíúàãäàí áàøãà ùå÷ áèð ÿøéà áó èøè ýþð-
ìÿê ö÷öí éàðàìûðäû. Áèð äÿ êè, éÿãèí áóðàäà øöøÿ äÿ àäè øöøÿ äå-
éèë, ñåùðëè, ãûðûëìàéàí øöøÿäè.
– Àíúàã èêè äÿãèãÿ ãàëûð! – íÿùÿíý àäàì õÿáÿðäàðëûã åëÿäè.
“Éîõ, ýþðöíöð ùå÷ áèð øåé åëÿéÿ áèëìÿéÿúÿéÿì! – çàâàëëû
Æîàí áèð àç ìÿéóñ îëäó, àíúàã ðóùäàí äöøìÿñèí äåéÿ, þç-þçöíö
ÿëÿ ñàëäû. – Íÿ åòìÿê îëàð, éÿãèí êè, ìÿíèì ãèñìÿòèìÿ õÿð÷ÿíý
îëìàã, õÿð÷ÿíý õàíûìëà åâëÿíìÿê âÿ áèð äöæöí ýþçÿë-ýþé÷ÿê
áàëàúà-áàëàúà õÿð÷ÿíýúèêëÿð òþðÿòìÿê éàçûëûá... Àíúàã áó, ùÿëÿ
ëàï ïèñè äåéèë. ßí ïèñè îäó êè, ìÿí îíëàðûí ãàáàüûíäà ãîðõàã êèìè
ýþðöíÿúÿéÿì. Ñÿí áèð èøÿ áàõ, ñþçöì éîõäó, ìÿí îíäà íÿ âÿ-
çèééÿòÿ äöøÿúÿéÿì. Áèàáûð÷ûëûüà áèð áàõ! Íåúÿ äÿ èéðÿíúäè...”
410
 Áÿäàùÿòÿí î, þçöíÿ ýÿëäè. Âÿ, áó äÿùøÿòëè ùèññëÿðäÿí ðÿíýè
àüàðàðàã, ÿëè èëÿ ñà÷ûíà òîõóíäó: ùÿ, ñà÷ëàðûìà íÿ èñÿ õîøàýÿëìÿ-
éÿí áèð øåé îëóá. Âÿ – àé, ãÿçÿá, àé, ãóäóðüàíëûã! Àé, èò ãèñìÿòè!
– öìèäñèçëèêëÿ î èíàíäû êè, áàøûíûí òöêëÿðè éóõàðû ãàëõûð. Àðàì-
àðàì... Àíúàã äàéàíìàäàí.
– Äÿãèãÿ éàðûì ãàëäû, – íÿùÿíý àäàì íÿðèëäÿäè.
Æîàíûí áàøûíûí òöêëÿðè áèç-áèç îëäó.
“Ìÿí äÿ ôàüûð Ãîðõàã Æîàíû ÿëÿ ñàëûðäûì, – î, ñÿìèìè ìÿð-
ùÿìÿò ùèññè èëÿ ôèêèðëÿøäè. – Êèì äöøöíÿ áèëÿðäè êè, áó ìÿíèì äÿ
áàøûìà ýÿëÿúÿê âÿ ìÿíèì äÿ òöêëÿðèì áèç-áèç ãàëõàúàã. Ùå÷ îë-
ìàñà, ãîé ìÿíèì äèøëÿðèì êàñòàíéåòëÿð1 êèìè øàããûëäàìàñûí”.
Àíúàã, ñÿä ùåéèô... Âÿ íÿùÿíýèí ÷îõ áþéöê ìÿìíóíëóüó àë-
òûíäà, áó áÿëà äà îíäàí éàí êå÷ìÿäè.
– Áà! Áàõ-ñàíà! Áàõ! Ñÿíèí äèøëÿðèí ãîðõàã ñàðàáàíäà
ðÿãñèíè2 îéíàéûð, – î, âÿúäëÿ áàüûðäû. – Íÿ ãÿäÿð õîø ìåëîäèéàäû.
Àäàìûí ëàï îéíàìàüû ýÿëèð. – Âÿ áó ðÿãñ ùÿâÿñêàðû ÿëëÿðèíè
áóäëàðûíà äþéÿúëÿéÿ-äþéÿúëÿéÿ âÿ àéàãëàðûíû íàòàðàç-íàòàðàç
àòûá-òóòàðàã þç-þçö èëÿ âàëñ îéíàìàüà áàøëàäû. Áó âàõò çàâàëëû
Àç Ãàëà Ãîðõàã Æîàí éàâàø-éàâàø Ãîðõàã Æîàíà ÷åâðèëèðäè.
Ãîðõóäàí îíóí ýþçëÿðè áÿðÿëìèøäè âÿ äàðûõäûðûúû äÿùøÿò
ñöçöëÿðÿê îíóí öðÿéèíÿ ýèðèðäè. Òåçëèêëÿ, ëàï òåçëèêëÿ î, äèç
÷þêÿðÿê àìàí äèëÿéÿúÿêäè... Äÿùøÿòÿ áèð áàõ!
– Úÿìèñè èéèðìè ñàíèéÿ ãàëûá! – íÿùÿíý àäàì ãÿçÿáëÿ âÿ
ñåâèíúëÿ ÿëèíè ÿëèíÿ ñöðòÿðÿê åëàí åëÿäè.
Àíúàã áó ìÿãàìäà àüëàñûüìàéàí áèð ùàäèñÿ áàø âåðäè. Àç
Ãàëà Ãîðõàã Æîàí áèðäÿí äþçìÿäè. Î, éàëâàðûúû ÿëëÿðè âÿ ùÿäÿ-
ãÿñèíäÿí ÷ûõìàüà ùàçûð îëàí ýþçëÿðè èëÿ äèøëÿðèíè áàðàáàíà äþøÿ-
éÿí êèìè øàããûëäàäàðàã, óçóí âÿ öìèäñèç áèð íàëÿ ÷ÿêäè âÿ àðòûã
áèëìèðÿì ùàíñûñà ñåùðëè éîëëà îíóí óçàãëàðäàí ýÿëÿí ÷àüûðûøû
ìöÿëëèôÿ ÷àòäû – âÿ ìÿíèì ÿëèì î äÿãèãÿ áó òÿùëöêÿ èøàðÿñèíè
êàüûç öçÿðèíÿ ùÿêê åëÿäè:
__________
1
Ê à ñ ò à í é å ò – áàðìàãëàðà òàõûëàðàã ðÿãñ çàìàíû ìóñèãè òàêòûíà óéüóí ñóðÿòäÿ
øàããûëäàéàí øàõ-øàõ.
2
Ðÿãñ íþâö
411
 – Ìÿíÿ êþìÿê åëÿéèí! Êþìÿê åëÿéèí! Ñåíéîð Æîçå Ãîìåñ
Ôåððåéðà, ìÿíè õèëàñ åëÿéèí! Õèëàñ åëÿéèí ìÿíè, ñåíéîð Æîçå Ãî-
ìåñ Ôåððåéðà! Êþìÿê åëÿéèí!
Áåëÿëèêëÿ, ìÿí, Ïîðòî øÿùÿðèíèí Ìóç êö÷ÿñèíäÿ äöíéàéà ýþç
à÷àí, Ëèññàáîí óíèâåðñèòåòèíèí ùöãóã ëèñåíçèéàñûíûí ñàùèáè, øàèð,
êå÷ìèø êîíñóë, êå÷ìèø êèíî òÿíãèä÷èñè âÿ ñ. âÿ è. Æîçå Ãîìåñ
Ôåððåéðà, êÿäÿðëÿ ãåéä åëÿìÿëèéÿì êè, Úÿñóð Æîàíû î çàìàíäàí
ìÿüëóá îëìóø ùåñàá åëÿéèðÿì êè, î âàõò êè, ìîíîêóëëó íÿùÿíý
àäàì ãàäàüàí îëóíìóø öñóëà ÿë àòäû âÿ Ãîðõàã Æîàíû ùàâàéà
(ìþòÿðèçÿäÿ äåéèì êè, ùÿìèí î ùàâàéà êè, áèç îíóíëà ÷îõäàí íÿ-
ôÿñ àëûðûã, áèðäÿ êè, îëà áèëñèí êè, îíäà çÿùÿðèí äÿðÿúÿñè àçäû)
äàüûòäû. Âÿ, þçöìöí ãÿðÿçñèç ñàëíàìÿ÷èëèê áîðúóìà ñÿäàãÿòëè
ãàëàðàã, ìÿí öðÿéèìäÿí ãàðà ãàíëàð àõìàñûíà áàõìàéàðàã, Æîàíûí
ìÿüëóáèééÿòèíè åòèðàô åëÿìÿéÿ ùàçûð èäèì, àíúàã áÿäàùÿòÿí, òà-
ìàìèëÿ äðàìàòèê áèð âÿçèééÿòäÿ î, ìÿíÿ ìöðàúèÿò åëÿäè âÿ òèòðÿê
ÿëëÿðè ìÿíèì ìöðÿêêÿá ãàáûìà óçàíäû... Êþìÿê áàðÿäÿ ýþçëÿ-
íèëìÿç ìöðàúèÿò – àíä è÷èðÿì êè, áó ìÿíèì ïëàíëàðûìà äàõèë äåéèëäè
– øöóðóìóí àëò ãàòëàðûíäàí ýÿëäè; àõû ìÿí Úÿñóð Æîàíû ùÿð áèð
èíñàíûí ôÿõð åäÿ áèëÿúÿéè õåéèðõàù áèð êåéôèééÿòÿ, – öðÿéèíäÿ
ãîðõó ùèññè îëìàéàí, ìÿðä, ÿñë ìÿðäàíÿëèéÿ ìàëèê îëàí áèð àäàì
êèìè ýþðìÿê àðçóñó èëÿ éàðàòìûøäûì.
Íÿ ö÷öí äÿ åòèðàô åëÿìÿéèì êè, áó ÷àüûðûø öðÿéèìèí äÿðèíëèê-
ëÿðèíÿ ãÿäÿð ìÿíè ùÿéÿúàíëàíäûðäû?
Âÿ ìÿí, ëÿíýèìÿäÿí, Úÿñóð Æîàíûí öñòöíÿ òþêöëöøÿí âÿ îíó
àë÷àëòìàüà ÷àëûøàí Ñèðëè Ãöââÿëÿðëÿ äþéöøÿ ýèðäèì. Éîõ, ìÿíèì
ÿçèçëÿðèì, ìàâè õÿð÷ÿíýÿ ìÿí ðàçûëûã âåðìèðÿì. Ùå÷ áèð âÿúùëÿ!
Ìÿí éîëàéîâóüàì, ìÿí õåéèðõàùàì, àíúàã áóíà ðàçû äåéèëÿì!..
Ýÿëèí, ùå÷ îëìàñà, éàðàíìûø âÿçèééÿòè ìöçàêèðÿ åëÿéÿê. Âÿ áèç
îíó ìöçàêèðÿ åëÿìÿéÿ áàøëàäûã. Äåìîêðàòèêúÿñèíÿ. Óçóí-óçàäû
(áàõìàéàðàã êè, ùàíñûñà ìþúöçÿ íÿòèúÿñèíäÿ áöòöí áó ìöçàêèðÿ
áèð äÿéÿðñèç ñàíèéÿíèí è÷èíäÿ áàø âåðäè). Âÿ éåýàíÿ ìöìêöí íÿ-
òèúÿéÿ ýÿëäèê (áàøãà òÿäáèðëÿðÿ, òÿáèèäèð êè, ìÿí ùå÷ âàõò ðàçû
îëìàçäûì): Æîàíû õèëàñ åëÿìÿê ëàçûìäû.
412
 Âÿ ìÿíÿ, ãÿùðÿìàíû èñòÿíèëÿí éîëëà äà îëñà, à÷ûëìàéàí ïÿí-
úÿðÿñè âÿ ïîëàä ãàïûñû îëàí çàëäàí õèëàñ åëÿìÿéèí öñóëóíó ôèêèð-
ëÿøèá òàïìàã ãàëûðäû.
Íÿ åëÿìÿê îëàð, èøÿ áàøëàéàã! Ìþâçóäàí êÿíàðà ÷ûõäûüûì
ö÷öí öçð èñòÿéèðÿì âÿ áèçèì ùåêàéÿìèçÿ ãàéûäàã.

Ùÿãèãÿòÿí äÿ àüëàýÿëìÿéÿí áèð ùàäèñÿ áàø âåðäè.

Áèðäÿí Æîàíûí ýþçö äèâàðëàðûí áèðèíäÿ îëàí èêè áàïáàëàúà éàøûë
ëÿêÿúèêëÿðÿ ñàòàøäû. Èêè äöéìÿúèê! Ìöìêöíäö! Àíúàã î áó áà-
ðÿäÿ þçöíö èíàíäûðìàüà ùå÷ úÿùä äÿ ýþñòÿðìÿäè. Ñîí ýöúöíö
òîïëàéûá, ìöâÿôôÿãèééÿòÿ ùå÷ áèð ýöìàíû îëìàäàí, – àíúàã äó-
ìàíëû öìèä ùÿð ùàëäà îíóí öðÿéèíè ãûçäûðûðäû, – î áó äöéìÿúèêëÿðè
áàñäû.
Âÿ, áèçèì ÿââÿëúÿäÿí íÿçÿðäÿ òóòäóüóìóç êèìè, ýþçëÿíèë-
ìÿç áèð ùàäèñÿ áàø âåðäè. Ìÿðìÿð äèâàðäà áèð éàðûã à÷ûëäû âÿ Úÿñóð
Æîàí, íÿùÿíý àäàì þçöíö ãàëèá åëàí åëÿìÿê èñòÿäèéè åëÿ ùÿìèí
àíäà, àòûëûá îðàäàí ÷ûõäû:
– Ùàçûðäû. Ñÿí...
Âÿ áó âàõò éàðûã áàüëàíäû âÿ òÿëÿéÿ äöøÿí áó íÿùÿíý ãÿçÿá-
ëÿ áàüûðäû:
– Ëÿíÿòÿ ýÿëìèø! Ñÿí ñåùðëè äöéìÿíè áàñäûí âÿ èíäè ìÿí íÿ
ãàïûíû, íÿ äÿ ïÿíúÿðÿíè à÷à áèëìÿéÿúÿéÿì! Àõ, ìÿíèì èðàäÿì
äàõèëèíäÿ îëñàéäû, ìÿí ñÿíè ãàéíàéàí éàü ãàçàíûíäà áèøèðÿðäèì.
Âÿ ñÿíèí ýþçëÿðèíè ÷ûõàðäûá óøàãëàðûìà âåðÿðäèì êè, îíëàðëà áåøäàø
îéíàñûíëàð! Ìÿí äèðè-äèðè ñÿíèí äÿðèíè ñîéàðäûì âÿ îíäàí þçöìÿ
ÿëúÿê òèêÿðäèì! Ñÿíèí ñà÷ëàðûíäàí èñÿ äèø ôûð÷àñû äöçÿëäÿðäèì.
– Åëÿ øåé îëìàç! – Æîàí åòèðàç åëÿäè. – Ùå÷ éàðûì ñààò êå÷ìÿ-
éÿúÿê, âÿ ìÿí ëÿççÿòëÿ ñÿíÿ ýöëÿúÿéÿì. Ãàáàüûìäà äèç ÷þêöá
áàüûøëàìàüûìû õàùèø åëÿéÿíäÿ, ýþðöì ùàëûí íåúÿ îëàúàã. Áèàáûð-
÷ûëûüà áèð áàõ – ãîðõàúàã-íÿùÿíý àäàì! Ýóð ñà÷ëàðû áèç-áèç äóðàí
– íÿùÿíý àäàì!
Íÿùÿíý àäàì úàâàá âåðìèðäè; êîð ãÿçÿáëÿ î, àéàãëàðû èëÿ ãà-
ïûíû äþéÿúëÿéèðäè, Úÿñóð Æîàí èñÿ, äþøÿìÿéÿ ñÿðèëÿðÿê Ãîðõàã
413
Æîàí öðÿêëè íÿùÿíý àäàìûí áàø ðîë îéíàéàúàüû òàìàøàíûí íÿ âàõò
áàøëàíàúàüûíû àðõàéûí-àðõàéûí ýþçëÿéèðäè. Âÿ ùå÷ îí äÿãèãÿ
êå÷ìÿäè êè, ìîíîêëó ñûíäûðûëìûø, êèôàéÿò ãÿäÿð ãîðõàã ùàâà óä-
ìóø, ãèñàñ÷û øèêàéÿò áèëäèðÿí íÿðèëòè èëÿ þç áÿòíèíäÿí ýþç éàøëàðû
èëÿ ãàðûøûã éàëâàðûøëàð èôðàç åëÿìÿéÿ áàøëàäû:
– Ìÿíèì õàòèðèìÿ äÿéìÿ!.. Ìÿí ãîðõóðàì... Ìÿíè âóð-
ìàéûí!.. Àé, àíà, äîüìà àíà, ýèçëÿò ìÿíè òóìàíûí àëòûíäà.
Àíúàã, àúû òÿúðöáÿäÿí àüëû áàøûíà ýÿëÿí, Úÿñóð Æîàí, ýþçëÿ-
íèëìÿç êÿëÿêäÿí, éàõóä äÿùøÿòëè òÿëÿäÿí åùòèéàò åëÿéÿðÿê, òÿëÿñ-
ìÿìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Î, äàùà áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ýþçëÿäè, ñîíðà
èñÿ äöéìÿíè áàñäû – âÿ ãàïû òàéáàòàé à÷ûëäû.
Çÿâàëëû íÿùÿíý! Î, äèç öñòÿ äàéàíàðàã âÿ éóìàã êèìè áöêö-
ëÿðÿê àìàí äèëÿéèðäè. Îíóí ÿëëÿðè ÿñèðäè, äèøëÿðè çûíãðîâ êèìè úèí-
ýèëäÿéèðäè, äàìàðû òèòðÿéèðäè, ñàíêè åëåêòðèê úÿðÿéàíû êå÷èáìèø êèìè,
òöêëÿðè áèç-áèç äóðìóøäó... Êîð ýþçöíäÿí éàø äàìûðäû.
– Þëäöðìÿ ìÿíè! Ìÿíè õîðòäàíäàí ýèçëÿò, – çàâàëëû éàëâàðûðäû
âÿ îíóí ñÿñè óçàãëàðäàí ýÿëÿí ýþé ýóðóëòóñó êèìè úèíýèëäÿéèðäè.
– Ãîðõìà, ìÿí ñÿíÿ òîõóíìàðàì, öðÿéè éóìøàëìûø Úÿñóð
Æîàí îíó ñàêèòëÿøäèðäè. – À÷ûüûíû äåñÿì, ñÿí ìÿíäÿ éàëíûç ìÿð-
ùÿìÿò âÿ èêðàù ùèññè äîüóðóðñàí. Àë ïàéûíû, àõìàã!
Æîàí áàúàðûãñûç íÿùÿíý àäàìà áèð òÿïèê èëèøäèðäè âÿ ãèñàñ ùèñ-
ñèíÿ ãàïûëìàäûüûíà ýþðÿ øàäëàíàðàã äöøäöéö òÿëÿíè òÿðê åëÿäè.

414
 ÕÛÛÛ ÔßÑÈË

ÒßÌÑÈË ÀËßÌÈ
Éóõóëó âÿ éîðüóí, ýåúÿ úûüûðëàðûíäà àçìûø, Úÿñóð Æîàí ãàáàüû-
íà ÷ûõàí èëê ìàüàðàéà ýèðäè âÿ åëÿ ùÿìèí àíäà ìàðîíò êèìè éóõóéà
ýåòäè. Äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ îíó òèòðÿòìÿ òóòäó, àíúàã ñîéóãäàí éîõ.
Áöòöí áÿäÿíèíÿ ãàðûøãàëàð äàðàøìûøäû âÿ éàëíûç ìþúöçÿ íÿòèúÿñèí-
äÿ éóõóëó-éóõóëó îíëàðû áàñûá ÿçìÿäè. Áóíóíëà áåëÿ, áöòöí ìàüà-
ðàíû òèòðÿäÿðÿê, êèìèíñÿ îòóðóøìóø õûðûëòûëû áàñ ñÿñè äèëëÿíäè:
– Òÿðïÿíìÿ! Áèç òàì íèçàì-èíòèçàìëà ýåðè ÷ÿêèëèðèê... Åùòè-
éàòëû îë, áèçÿ òîõóíìà!
Àäàìûí öðÿéèíè öçÿí àäè áîøáîüàç ýþçéàøûàõûäàíëàðà òàìàì-
êàìàë áÿíçÿäèéè ö÷öí èäè êè, Úÿñóð Æîàí àðòûã ñåùðëè úÿôÿíýèéàòëàð
àëÿìèíÿ àëûøìûøäû. Îíà ýþðÿ äÿ, î, ãÿòèééÿí òÿÿúúöáëÿíìÿäè âÿ
ùÿòòà ãàðûøãàëàðà ìèííÿòäàðëûã åëÿìÿéÿ ùàçûð èäè – àõû îíó äèðè-
äèðè éåìÿìèøäèëÿð, àíúàã åëÿúÿ õàùèø åëÿéèðäèëÿð êè, îíëàðûí äþéÿ-
íÿéèíè òàïäàëàìàñûí.
– Éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿ! – ùÿìèí ñÿñ éåíèäÿí ñÿñëÿíäè. – Éàëíûç
áèðúÿ áàòàëéîí ãàëûá.
Ãàðûøãàëàð èêè-èêè þç ÿââÿëêè éåðëÿðèíÿ ãàéûòäûãëàðû âàõò, Úÿñóð
Æîàí, ìàüàðàäà óçàíàðàã, ýþçëÿðèíè éàðûãàðàíëûüà çèëëÿìèøäè âÿ
íàòèã-êîìàíäèðè àõòàðûðäû. Âÿ îíó ýþðÿ áèëäè. Èðè áèð ãàðà ãàðûøãà
áàëàúà ìèêðîôîíóí ãàðøûñûíäà äàéàíàðàã êÿíàðäà äóðìóøäó âÿ
îíóí ñÿñè ñÿñóúàëäûúûäàí ýÿëèðäè.
– Ñÿíÿ íÿ îëóá? – îüëàíûí àçàúûã éåðèíäÿí òÿðïÿíäèéèíè ýþð-
äöêäÿ î, äåäè. – Ìÿíèì ÿñýÿðëÿðèìäÿí êèìñÿ ñÿíè íàðàùàò åëÿäè?
– Éîõ, ÿêñèíÿ, ñÿíèí ÿñýÿðëÿðèí ÷îõ íÿçàêÿòëèäè. Éàëíûç îíëàð
þç ÷ÿêìÿëÿðè èëÿ ìÿíè ãûäûãëàéûðëàð.
415
 Âÿ ãàðûøãàëàðûí ðÿùáÿðè âÿ Æîàí øÿí-øÿí ýöëöøäöëÿð. Àíúàã
åëÿ êè, ýöëöø êÿñèëäè, Æîàí áàøà äöøäö êè, ÿýÿð î, éöíýöëúÿ äÿ îëñà
þç òÿÿúúöáöíö áèëäèðìÿñÿ, áó îíóí òÿðÿôèíäÿí ÿäÿáñèçëèê îëàð.
Âÿ î, ýþçëÿðèíè áÿðÿëòäè:
– Åòèðàô åëÿéèì êè, ìÿíèì ùå÷ âàõò àüëûìà ýÿëìÿçäè êè, ãàðûø-
ãàëàð äàíûøà áèëÿðëÿð âÿ ùÿì äÿ ùÿëÿ ìèêðîôîí ãàðøûñûíäà!
– Áåëÿ-áåëÿ èøëÿð! Áÿéÿì ñÿí áèëìèðñÿí êè, êå÷ìèø äþâðëÿð-
äÿ áöòöí ùåéâàíëàð äàíûøûðäûëàð?
– Áó êå÷ìèø äþâðëÿð èäè. Áÿñ èíäè...
– Èíäè ùÿãèãÿòÿí äÿ ùåéâàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ëàëëàøûá, – íàòèã-
ãàðûøãà òÿñäèã åëÿäè. Âÿ áó òÿÿúúöáëö äåéèë! Ñèç èíñàíëàð î ãÿäÿð
ùÿðçÿ-ùÿðçÿ äàíûøäûíûç, î ãÿäÿð ñÿôåùëÿäèíèç êè, ýöíëÿðèí áèð ýöíö
ùåéâàíëàð ñèçÿ áàø ãîøìàñûíëàð äåéÿ, öìóìè òÿòèë, ñóñãóíëóã òÿòèëè
åëàí åëÿäèëÿð âÿ î áó ýöíÿ ãÿäÿð äàâàì åëÿéèð... Éàëíûç òóòóãóøó-
ëàð âÿ àøàüû ñÿâèééÿëè ãóøëàð øòðåéêáðåùåð (ñàòãûí) ÷ûõäûëàð...
– Áó ùÿìèøÿ áåëÿ îëóá. Åëÿ áèð òÿòèë éîõäóð êè, “ñàðûëàð”ñûç îë-
ìàñûí, – Úÿñóð Æîàí äèëëÿíäè: àõû áó âÿçèééÿòäÿ î ñóñà áèëìÿçäè.
Àíúàã ãàðûøãà òåç-òÿëÿñèê îíóí ñþçöíö êÿñäè:
– Áèçäÿ îíëàðû “ñàðûëàð” äåéèë, “éàøûëëàð”, éàõóä “ãàðàëàð” àä-
ëàíäûðûðëàð.
– Áåëÿ äå?! – Âÿ ñþùáÿòè äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí ñîðóøäó: –
Éÿãèí êè, ñèç “éàøûëëàð” äåéèëñèíèç, åëÿ äåéèëìè?
– Áèç?! Áèç “éàøûëëàð”ûã? – Ãàðûøãà ãÿçÿáäÿí ùÿòòà þñêöðäö äÿ.
– Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí! Ùå÷ áèð âÿúùëÿ. Ìÿí ýþðöðÿì êè, ùåé-
âàíëàðûí íåúÿ âÿ ùàíñû øÿðàèòäÿ ñóñãóíëóã òÿòèëè åòìÿñè áàðÿäÿ
ñÿíèí ùå÷ òÿñÿââöðöí áåëÿ éîõäóð... Åéíè çàìàíäà, ýþðöíöð, ñÿíÿ
ìÿëóì äåéèë êè, ùåéâàíëàð, êå÷ìèø äþâðëÿðäÿ îëäóüó êèìè Ãûçûë
ÿñð ùàããûíäà äàíûøà áèëìÿëÿðè ö÷öí, ÿë÷àòìàç áèð éåðäÿ Úàíëû
Òÿìñèë ìóçåéè òÿñèñ åëÿéèáëÿð...
– Âÿ ìÿí áó ñèðëè ìóçåéÿ äöøìöøÿì?
– Ùÿ äÿ... Ñÿí òÿñàäöôÿí Åçîïóí, Ôåäðèí âÿ Ëàôîíòåíèí âÿñô åëÿ-
äèêëÿðè àëÿìèí, Òÿìñèë àëÿìèíèí ñèðëè ýèðèø éåðèíè àøêàð åëÿéèáñÿí.
– Ìàðàãëûäû! – Úÿñóð Æîàí äèëëÿíäè. Áó ìÿëóìàò ùÿãèãÿòÿí äÿ
îíó ìàðàãëàíäûðäû. – Éàõøû, áÿñ ñèçäÿ ÿõëàã ìÿñÿëÿñè íÿ éåðäÿ-
äè? Ìÿí òÿìñèë ÿõëàãûíû íÿçÿðäÿ òóòóðàì.
416
 – Áèëèðñÿí... Áèçèì àäÿòëÿðèìèç éàâàø-éàâàø äÿéèøèð...
– Àðòûã ìÿí áóíó ùèññ åëÿäèì. Ñèç òÿÿúúöá äîüóðàúàã ãÿäÿð
ñèâèëëÿøèáñèíèç. Ùÿòòà, ñèçèí ìèêðàôîíóíóç äà âàð.
– Àíúàã, ÿýÿð àéðû-àéðû ìàøûíëàð âÿ úèùàçëàðà ýþðÿ ñèâèëèçàñè-
éà óüóðëàðûíäàí äàíûøñàã, áèç ÷îõ óçàüà ýåòìèøèê âÿ áèçäÿ îëàí-
ëàðûí ùÿëÿ ñÿí ÷îõóíó ýþðìÿéèáñÿí, – ãàðûøãà þéöíäö. Ñÿí ùÿòòà
òÿñÿââöðöíÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçñÿí êè, èíäè áèçèì ãàðûøãà éóâàëàðûìûç
íåúÿäè. Áèçèì åëåêòðèêèìèç âàð, ëèôòëÿðèìèç âàð, âÿ ðàäàðûìûç, âÿ
éåìÿêëÿðè ìÿðêÿçè àíáàðëàðà äàøûéàí éöê ìàøûíëàðûìûç, âÿ
ÄÄÒ-äÿí ãîðóíìàã ö÷öí ÿëåéùãàçëàðûìûç, âÿ ñàèðÿ âÿ èëàõèðÿ-
ëÿðèìèç âàð.
Ùÿòòà, ÿí úàíëû äàíûøûã çàìàíû îëàí ãà÷ûëìàç ôàñèëÿëÿðäÿ áåëÿ
ñîíðàêû èçàùàòëàð àõûá ýÿëèðäè. Âÿ àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, ñàíêè ãà-
ðûøãà ìÿêòÿá äÿðñëèéèíäÿí ñèòàò ýÿòèðèð.
– Ùÿ... Áàõ áåëÿ... Áóðàäà äà, áöòöí úÿìèééÿòëÿðäÿ îëäóüó êè-
ìè... Àéäûíäû? Áåëÿ... Ùåéâàíëàð áþëöíöðëÿð... Áÿëè, ìÿùç áþëöíöð-
ëÿð. Áèëèðñÿí... Îíëàð èêè ãðóïà áþëöíöðëÿð: èíàäêàðëûã ýþñòÿðÿíëÿðÿ,
ùÿ, ùÿ, âàõòû êå÷ìèø àíëàéûøëàðà êîð-êîðàíÿ òàáå îëàíëàðà... Âÿ éå-
íè èëëöçèéàëàð éàðàäàíëàðà. Áàõ, áåëÿ. Áèëìèðÿì, ñÿí áàøà äöøäöí-
ìö?.. Ìÿí éåíè èëëöçèéàëàð éàðàäàíëàð áàðÿñèíäÿ äàíûøûðàì.
Áó âàõò î, äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäû âÿ äåäè:
– Áèç, ñÿíèí àðòûã ýþðäöéöí êèìè, èêèíúè ãðóïà äàõèëèê.
Úÿñóð Æîàí åëÿ ùÿìèí àí ãåéðè-úèääè ñóàë âåðäè:
– Áÿñ úûðúûðàìàëàð? Áÿñ ñèçäÿí éåìÿê èñòÿéÿí áó òÿíáÿëëÿðëÿ
íåúÿ éîëà ýåäèðñèíèç? Êå÷ìèøäÿ îëäóüó êèìè, îíëàðû ðÿãñ åëÿìÿ-
éÿ ýþíäÿðèðñèíèç?
Ãàðûøãà ïÿíúÿñè èëÿ ïåéñÿðèíè ãàøûäû:
– Áèëèðñÿí... Ñÿí òÿìñèëèí êëàññèê ñîíëóüóíó íÿçÿðäÿ òóòàðñàí:
“Ñÿí åëÿ ùåé îõóéóðäóí, èø áåëÿäè! Èíäè äÿ ýåò ðÿãñ åëÿ” – áåëÿ äåéèë?
Æîàí áàøûíû òÿðïÿòäè âÿ îíóí ùÿìñþùáÿòè âÿúäëÿ èçàùàòûíûí
äàâàìûíà ýèðèøäè:
– Ñÿíäÿí ýèçëÿòìèðÿì, ñîí îíèëëèêäÿ áèçäÿ ÷ûõûøëàðûí ÿêñÿ-
ðèééÿòè “Úûðúûðàìàëàðà éåìÿê âåðÿê!” âÿ “Ðÿää îëñóí Ëàôîíòåí”
øöàðëàðû àëòûíäà êå÷èðèëèð. Áó øöáùÿëÿð áèçèì ãàðûøãà éóâàëàðûìû-
417
çûí ÿñðëÿðëÿ áîéó ìþâúóä îëàí ñàêèòëèéèíè ïîçóá... Âÿ òÿáëèüàò÷û-
ëàð ýàù áóðàäà, ýàù îðàäà êîíêðåò úûðúûðàìà ìóñèãèñèíèí äöøêöí-
ëÿðè àëòðóèñò ñèéàñÿòèí éåíè ñèíèôëÿðèíèí õåéðèíÿ, áó ìÿøùóð òÿìñèë
ö÷öí óéäóðìà ñîíëóã ãóðàøäûðäûëàð. Áÿäáÿõòëèêäÿí, áèçèì ãàðûø-
ãà éåìèìèçèí ãåéäèíÿ ãàëàí áó çàâàëëû ìóñèãèøöíàñ-øàèðëÿðèí ýö-
úöíöí ìöäàôèÿñèíÿ ñÿðô åäèëìèø áöòöí ñÿéëÿð ôÿëàêÿòëÿ íÿòèúÿ-
ëÿíäè êè, áó ÿí ãàðòûìûø èäåàëèñòëÿðè êöñäöðäö. Òåçëèêëÿ, áèçÿ ÿéàí
îëäó êè, úûðúûðàìàëàð áèçèì àíáàðëàðäà ñàõëàíûëàí åùòèéàòëàðûìûçû
éåìèðëÿð (áó äà àéäûíäû – áèçÿ âÿ úûðúûðàìàëàðà àéðû-àéðû éåìÿê-
ëÿð ëàçûìäû). Úûðúûðàìàëàð áèçèì òÿàìëàðäàí þëöðäöëÿð, áÿçèëÿðè
ðÿãñ åëÿéÿ-åëÿéÿ, äèýÿðëÿðè àüûçëàðûíäà íÿüìÿ îõóéà-îõóéà, âÿ
îíëàð ÷îõ ýþçÿë øÿêèëäÿ ùÿëàê îëóðäóëàð; éåðè ýÿëìèøêÿí äåéèì
êè, ìÿùç úûðúûðàìàëàð áåëÿ áèð ÿôñàíÿ óéäóðóáëàð êè, ýóéà îíëàðûí
éåìè ñûðô ìåòàôèçèêäè âÿ îíëàð îòóí ÿòðèíäÿí âÿ ýöíÿø èøûüûíäàí
ãèäàëàíûðëàð. Ñÿí áèð þçöí ö÷öí òÿñÿââöð åëÿ, ýöíÿø èøûüû èëÿ! Áèð
ñþçëÿ... éàâàø-éàâàø áèç áàøëàäûã...
Î, óòàíäû âÿ ñóñäó. Àíúàã, Úÿñóð Æîàíûí ñóàë äîëó íÿçÿðëÿðè
èëÿ ãàðøûëàøàíäà à÷ûã-àøêàð åòèðàô åëÿäè:
– Éàâàø-éàâàø áèç îíëàðû éåìÿéÿ áàøëàäûã.
– Éÿíè íåúÿ... éåìÿéÿ áàøëàäûç!
– Áÿëè, ÷îõ ñàäÿúÿ. Äèøëÿðèìèçëÿ. ßëáÿòòÿ, áèç âèúäàí ÿçàáû
÷ÿêèðäèê, àíúàã íÿ åëÿìÿê îëàð? Áåëÿ òÿçÿ, áåëÿ ëèðèê ÿòè èñòèôàäÿ
åëÿìÿìÿê úèíàéÿò îëàðäû, ñÿí áåëÿ ùåñàá åëÿìèðñÿí. Íÿ ö÷öí áîø
éåðÿ õàðàá îëñóí. Ùÿëÿ, îíëàðûí ãàíàäëàðû íåúÿ äÿ ëÿççÿòëèäè, äàäûí-
äàí äîéìàã îëìóð. Îíëàð áèçäÿ àçàäëûã ùèññè äîüóðóðëàð!
Âÿ, Æîàíûí öçöíäÿ íàðàçûëûã ÿëàìÿòëÿðèíè ýþðäöêäÿ, ãàðûøãà
÷åâèê ñòðàòåæè ýåäèø åëÿäè âÿ úûðúûðàìàëàðûí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëõäû:
– Àíúàã ñÿí íàùàã éåðÿ îíëàðû òÿíáÿë àäëàíäûðûðñàí. Íÿüìÿ
îõóìàã äà îíëàð ö÷öí èøäè. Þçö äÿ íåúÿ! ßëáÿòòÿ, îíëàðà ãóëàã
àñìàã àñàí èø äåéèë, àììà ñÿí þçöí áèð úÿùä åëÿ îíëàðûí òÿðçèí-
äÿ, ìèøàð êèìè, îõó ýþðöì, íåúÿ îõóéóðñàí.
Âÿ, ëÿéàãÿòëÿ þñêöðÿðÿê, ãàðûøãà îðàäàí óçàãëàøäû, Úÿñóð Æîàí
èñÿ à÷ûã ñÿìà àëòûíäà îëàí Úàíëû Òÿìñèë ìóçåéèíè ýþðìÿê ö÷öí
îíóí àðõàñûíúà éîëëàíäû.
418
 Æîàí áèð íå÷ÿ àääûì àòäû âÿ îíóí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà äàùà áèð
ãåéðè-àäè ìÿíçÿðÿ à÷ûëäû: Éàøûë Ëåùìÿ ýþëöíöí ñàùèëèíäÿ, èø-
ýÿíúÿ èëÿ ÿçàá-ÿçèééÿò è÷èíäÿ þç þë÷öëÿðèíè àçàëòìàüà ÷àëûøàí
Þêöçöí éàíûíäà, Ãóðáàüà áóðíóíóí ñóéóíó ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ þçöíö
øèøèðäèðäè.
– Áó èñÿ “Ãóðáàüà âÿ Þêöç” òÿìñèëèíèí ïåðñîíàæëàðûäû, – Úÿ-
ñóð Æîàí áàøà äöøäö âÿ òÿáÿññöìëÿ òåç-òåç îíà áó òÿìñèëè äàíû-
øàí àíàñûíû õàòûðëàäû...
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Ãóðáàüà õàíûì Þêöç áÿéÿ ðàñò ýÿëèð âÿ
îíóí áîé-áóõóíóíà âÿ íöôóçëó ýþðêÿìèíÿ ãèáòÿ åëÿéÿðÿê, áèë-
ìèðÿì ùàíñûñà øÿêèëäÿ, þç-þçöíö øèøèðòìÿéèí öñóëóíó òàïûð. Âÿ
øèøäè, øèøäè, øèøäè... î ãÿäÿð øèøäè êè, øèøêèíëèêäÿí ïàðòëàäû. Ëàêèí,
èíäè îíóí ãàðøûñûíäà áàøãà ìÿíçÿðÿ èäè. Ãóðáàüà, äîüðóäóð, ÿââÿë-
êè êèìè øèøèðäè, àíúàã Þêöç íÿäÿíñÿ þç ùÿúìèíÿ ýþðÿ áöçöøìÿéÿ,
áàëàúàëàøìàüà ÷àëûøûðäû... Îíëàðëà äàíûøìàã ëàçûìäû, ýþðöì áó íÿ
ìÿñÿëÿäè.
Úÿñóð Æîàí éàõûíëàøäû âÿ íÿçàêÿòëÿ Þêöçÿ òÿçèì åëÿäè:
– Õîø ýþðäöê, Þêöç ãàðäàø!
– Õàø ýþðäöê Èíñàí ãàðäàø, – Þêöç èíàì âÿ åòèìàäëà úàâàá
âåðäè.
– Áèð ìÿíÿ èçàù åëÿéèí ýþðöì, áöòöí áóíëàð íÿ äåìÿêäè? Ñèç
áàëàúà îëìàã èñòÿéèðñèíèç?
– Ùÿ, ÿëáÿòòÿ, áóðàäà íÿ âàð êè, – àðòûã þç êöòëÿñèíèí éàðûñûíû
èòèðìèø Þêöç áþéöðäö. – Ñÿíÿ áó áèð ÿäàëÿòñèçëèê êèìè ýþðöíìöð-
ìö êè, ìÿí áåëÿ íÿùÿíýÿì, ãóðáàüà èñÿ áåëÿ áàëàúàäû?
– Éÿãèí êè, áàçàðëàðäà ñàòûëàí ýèëäÿí ùàçûðëàíìûø áàïáàëàúà
öøêöðÿê-þêöçëÿðÿ áÿíçÿìÿê èñòÿìÿçñèíèç?..
– Àëëàù åëÿìÿñèí... Èø áó äÿðÿúÿäÿ àë÷àëìàã ñÿâèééÿñèíÿ ýå-
äèá ÷ûõìàéàúàã, – Þêöç åòèðàç åëÿäè. Ìÿí ãàðäàøûìûí áàøûíà ýÿ-
ëÿíëÿðè òÿêðàð åëÿìÿìÿéèì íàìèíÿ ùÿð øåéÿ ùàçûðàì: î, åëÿ ùåé
áàëàúàëàíäû, áàëàúàëàíäû, áàëàúàëàíäû âÿ àõûðäà î ãÿäÿð áàëàúà îë-
äó êè, ÿë àðàáàñû áàñûá îíó þëäöðäö.
– Áåëÿ îëàí ùàëäà, ìÿí ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðÿì! – áöòöí áó
ñàðñàãëûãëàðäàí àðòûãëàìàñû èëÿ äîéàí Úÿñóð Æîàí äèëëÿíäè.
419
 – Áóðàäà àéäûí îëìàéàí íÿ âàð êè... Ùÿð øåé ÷îõ ñàäÿäè. Áèð-
áèðèìèçÿ ãèáòÿ åëÿìÿéÿê äåéÿ, áèç ãóðáàüà èëÿ áåëÿ áèð ðàçûëûüà
ýÿëìèøèê: ìÿí áèð àç áöçöøÿðÿê áàëàúàëàøûðàì, î, èñÿ áþéöéöð âÿ
áó ìèíâàëëà áèç áÿðàáÿðëÿøèðèê.
– Àíúàã Ëàôîíòåíèí òÿìñèëèíäÿ Þêöç Ãóðáàüàíûí òÿëÿáëÿðèíÿ
à÷ûã-àøêàð èêðàù ùèññè èëÿ éàíàøûðäû, – Æîàí åòèðàç åëÿäè.
– Áó ÿââÿëëÿð áåëÿ îëóá. Èíäè èñÿ Òÿìñèëëÿð àëÿìèíäÿ ùÿð øåé
äÿéèøèá, – Þêöç ùþâñÿëÿ èëÿ èçàù åëÿäè. – Áèç àðçó åëÿéèðèê êè,
áÿðàáÿðëÿøÿê âÿ ùå÷ áèð Ëàôîíòåí áèçèì ö÷öí ãàíóí îëà áèëìÿç.
Úÿñóð Æîàí øöáùÿ èëÿ áàøûíû éûðüàëàäû. Âÿ, áó áÿðàáÿðëèê
òÿðÿôäàðëàðûíû òÿðê åëÿéÿðÿê î, âèäàëàøàðêÿí, éàõøû òÿðáèéÿ àëìûø
ýÿíúëÿðÿ ìÿõñóñ áèð òÿðçäÿ íÿçàêÿòëÿ âÿ ÿäÿá-ÿðêàíëà äåäè:
– Ñèçèí àìàëûíûç, ìÿíúÿ, òàìàìèëÿ òÿðèôÿ ëàéèãäè, ùÿð÷ÿíä êè,
à÷ûüûíû äåñÿì, ñèç îíó áèð ãÿäÿð... Ñèçÿ íåúÿ äåéèì... Ùÿ, áèð
ãÿäÿð áÿñèò øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèðñèíèç.
– Íÿ ö÷öí? – ñèôÿòè ñîí äÿðÿúÿ êöò õåéèðõàùëûã èôàäÿ åëÿéÿí
Þêöç ùåéðÿòëÿ áþéöðäö.
Úÿñóð Æîàí, ëàçûìè äÿëèëëÿð ñå÷ìÿê úÿùäè èëÿ ÷àïàëàéàðàã,
äîíãóëäàíäû:
– Ùÿ... îíà ýþðÿ êè... áÿëêÿ ìÿí éàíûëûðàì... éàõóä... áèð
ñþçëÿ... áÿðàáÿðëèê âÿ áÿðàáÿðëÿøìÿê – ìöõòÿëèô àíëàéûøëàðäû,
ùÿð÷ÿíä êè, òåç-òåç áó àíëàéûøëàð ãàðûøäûðûëûð. Àõû, çàùèðè ýþð-
êÿìèíèçÿ ýþðÿ ñèç ùå÷ âàõò ãóðáàüà èëÿ åéíèëÿøÿ áèëìÿçñèíèç.
Áó ñàéàã ìÿíòèãè èïóúóíäàí Æîàí áÿðê-áÿðê éàïûøäû êè, ôèêðè
éàéûíìàñûí.
– Òÿñÿââöð åëÿéèí êè, – î, äåäè, – Ãóðáàüà õàíûì Þêöç
àüàíûí þë÷öëÿðè èëÿ áÿðàáÿðëÿøèð âÿ áó çàìàí î, áóéíóç äà ÷ûõàð-
ìàã èñòÿéèð. Áåëÿ îëàí ùàëäà ñèç íÿ ìÿñëÿùÿò ýþðÿðäèíèç?
– Áîø øåéäè! Ãóðáàüàíûí ñÿñè çÿèôëÿäè. – Ìÿí ñöíèñèíè ñèôàðèø
åëèéÿðäèì. Êàó÷óêäàí âÿ éà ïëàñòèêäÿí.
– ßëà. Áó âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëó îëà áèëÿð... – Æîàí ðàçûëàøäû.
– Áÿñ áèðäÿí Þêöç ãóðóëäàìàã èñòÿäè?..
Âÿ Ãóðáàüà âÿ Þêöç ñóñäóëàð – áó ñóàë îíëàðû à÷ûã-àøêàð
÷àøäûðäû âÿ Æîàí äåäè:
420
 – Îíäà, áåëÿ îëàí ùàëäà, Þêöç àüà ýÿðÿê Ãóðáàüà õàíûì íåúÿ
ãóðóëäàéûðñà, åëÿ î ñàéàã ãóðóëäàìà éàçûëìûø âàë óäñóí... Ìÿí
áàøãà ÷ûõûø éîëó ýþðìöðÿì... Áèðúÿ ñèç þç ñÿùâèíèçè àíëàéûí. Íÿ
ãÿäÿð ÷àëûøñàíûç äà ñèçèí âÿ Ãóðáàüàíûí çàùèðè ýþðêÿìè ôÿðãëè
îëàúàã. Ùÿòòà áó, ùÿð ùàëäà, ñþçöí äàð ìÿíàñûíäà áÿðàáÿðñèçëèê
äÿ äåéèë, ìöõòÿëèôëèêäè...
– Áÿñ íåúÿ îëñóí? – þç êöò íÿçÿðëÿðè èëÿ âÿ íÿâàçèøÿ Æîàíà
òàìàøà åëèéÿí Þêöç áþéöðäö.
– Ùå÷ íåúÿ. Ìÿíèì ìÿñëÿùÿòèìÿ ãóëàã àñûí âÿ þç ÿââÿëêè
âÿçèééÿòèíèçÿ ãàéûäûí. Ãîé Þêöç àüà íÿùÿíý, Ãóðáàüà õàíûì
èñÿ – úûðòäàí áîéäà îëàðàã ãàëñûí. ßýÿð áèð ùàëäà êè, ñèç áÿðàáÿð-
ëèéÿ úàí àòûðñûíûç, îíäà ìÿëóì ôÿðãëÿðèí ùå÷ êèì òÿðÿôèíäÿí ñûõûø-
äûðûëìàìàã ùöãóãóíó âåðÿí àçàäëûüû ÿëäÿ åëÿéèí...
Æîàí ñóñäó, î, àíëàäû êè, äàèì ñèâðèëèá ÿëäÿí ÷ûõàí ùÿãèãÿòëÿðè
ñþçëÿ èôàäÿ åëÿìÿê îëìàç. Óòàíìûø âÿçèééÿòäÿ î, éîëóíà äàâàì
åëÿäè, Þêöç èñÿ, øèøìÿêäÿ äàâàì åëÿéÿí áèýàíÿ Ãóðáàüàíûí éà-
íûíäà äàéàíàðàã, ÿââÿëäÿ îëäóüó êèìè, ùÿúìúÿ êè÷èëèðäè. Æîàí
ìöìêöí ãÿäÿð òåç Òÿìñèë àëÿìèíäÿí ÷ûõûá úàíûíû ãóðòàðìàã èñ-
òÿéèðäè, ôÿëñÿôè äöøöíúÿëÿð îíóí öðÿéèíè öçìöøäö, ùÿì äÿ êè, î,
ãóðä êèìè àúìûøäû.
Àíúàã Æîàí ùå÷ ö÷ àääûì àòìàìûøäû êè, êöëÿê îíà òàíûø îëàí
áèð ìþâçóíóí ãûðûãëàðûíû ýÿòèðäè âÿ î, ìàðàã õàòèðèíÿ Åçîï äþâ-
ðöíäÿí áàøëàéàðàã êÿëÿêáàç Òöëêöíöí ñàõòà íÿâàçèøëÿ ìÿøùóð
ãàðüàíûí áàøûíû áèøèðäèéè òàëàéà áàø ÷ÿêìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè (ùÿìèí
î ãàðüà êè, àüçûíäà ïåíäèð – ýþçÿë ïåíäèð ïàð÷àñû èëÿ àüàúäà
îòóðìóøäó).
– Àù, íÿíÿ, íÿíÿ! Äîüðóäàí äà ñÿí äöíéàäà ÿí ãÿøÿíý ãóø-
ñàí! Ìÿí íÿ äàíûøûðàì, äöíéàäà! Áöòöí êàèíàòäà... – áó ðèéàêàð
éàëòàãëàíäû. – Ñÿíèí íÿ ãÿøÿíý ëÿëÿêëÿðèí âàð, íÿíÿ! Îíëàð íåúÿ
äÿ ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðëàð. Âÿ éÿãèí êè, ùÿãèãÿòÿí ñÿíèí ñÿñèí ìÿëÿê
ñÿñè îëìàëûäû! Ñÿíè äèíëÿéÿíäÿ ìÿí àäèúÿ îëàðàã ëÿççÿòäÿí ÿðè-
éèðÿì. Îõó, ýþçöìöí èøûüû, óòàíìà...
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ãÿäèì òÿìñèëäÿ ãàðüà òöëêöíöí éàëòàã-
ëûüûíà èíàíìûøäû âÿ éàðûì äöæöí éàëàí÷û êîìïëèìåíòëÿðÿ àëäàíà-
ðàã, ïåíäèðè äöç òöëêöíöí àüçûíà ñàëìûøäû.
421
 Àíúàã áó äÿôÿ éàëòàã òÿðèôëÿð ãÿòèééÿí Ãàðüàíûí åéíèíÿ äÿ
ýÿëìÿäè. À÷ûã-àøêàð êèíàéÿ èëÿ î, ïûðûëäûéàðàã áóäàãäàí-áóäàüà
ãîíäó, êþùíÿ ÿë ïàòåôîíóíóí éàíûíà ó÷äó âÿ òöëêöíöí ñþçëÿðèíÿ
àáûðñûçëûãäàí õàëè îëìàéàí úàâàá éàçûëàí âàëû ïÿíúÿñèíèí úÿëä
ùÿðÿêÿòè èëÿ èøÿ ñàëäû:
– Ïåíäèðè éåéÿíäÿí ñîíðà ìÿí îõóéàðàì! Ïåíäèðè éåéÿíäÿí
ñîíðà ìÿí îõóéàðàì! Ïåíäèðè éåéÿíäÿí ñîíðà ìÿí îõóéàðàì!
Ãàðüàíûí äèìäèéèíäÿ ñûõûëûá ñàõëàíàí éóïéóìðó ïåíäèð ïàð-
÷àñûíû õåéëè âàõòäàí áÿðè íàùàãúà éåðÿ ýþçëÿðè èëÿ éåéÿí òöëêöíöí
ñèôÿòè äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ óçàíäû. Ãóéðóüóíó éàíûíà ãûñàðàã âÿ
áàøûíû àøàüû ñàëëàéàðàã, çàâàëëû ìåøÿéÿ äîüðó åëÿ ýþòöðöëäö êè,
ñàíêè, áó ïåíäèðèí îíà ùå÷ áèð äÿõëè éîõäó... Ãàðüà èñÿ âàëû äà-
éàíäûðäû âÿ òàìàùûíû ñàõëàéà áèëìÿéÿðÿê, áöòöí ñÿñè ýÿëäèêúÿ
ãàðûëäàäû:
– Áó îíñóç äà áÿëëèäè êè, ìÿíèì èëàùè ñÿñèì âàð. Ñÿíèí èñÿ àé
ñÿôåù, ìÿíÿ áóíó òÿêðàð åëÿìÿéèíÿ åùòèéàú éîõäó! Ìÿí îíñóç
äà áóíó áèëèðÿì! Ìÿí èñòÿíèëÿí áöëáöëäÿí éàõøû îõóéóðàì! Ñÿíÿ
à÷ûüûíû äåéèì êè, ñÿíèí äèôèðàìáàëàðûí ìÿíè áåçäèðèá. Áó äÿôÿ,
ìÿíèì ÿçèçèì, àüçûíà ãûôûë âóð âÿ îðóú òóò. Îíñóç äà ïåíäèð ìÿ-
íÿ ÷àòàúàã. – Âÿ ãàíàäëàðûíû ÷àëàðàã, òÿâàçþêàðëûãëà äåäè: – Àí-
úàã ÿââÿëúÿ, è÷êè ÿâÿçèíÿ, áöòöí ìÿíèì òàíûøëàðûìûí õàùèøè èëÿ
ìÿí áèð íÿüìÿ èôà åëÿéèì.
Âÿ íàçëû-ãÿìçÿëè ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ Ãàðüà õûðûëòûëû ñÿñëÿ àëëàù áèëèð
íÿ ãàðûëäàäû. Úÿñóð Æîàí èñÿ, øþùðÿòïÿðÿñòëèéè ìÿüëóá åëÿìÿê
ìöíàñèáÿòèëÿ ñåâèíÿðÿê, þçöíöí àúýþç ýþçëÿðè èëÿ ïåíäèðèí äöø-
äöéö éåðè ìàíøûðëàäû, þç ãèñìÿòèíÿ éàõûíëàøäû – âÿ ìÿñÿëÿ áèòäè!

422
 ÕÛ ÔßÑÈË

ÉÀÐÛÌ×Ûà ÀÉÀÃËÛ ÃÛÇ

Ãàðüàíûí, ùàíñû éîëëàñà Åçîïóí áöòöí ùåéâàíëàð ñÿëòÿíÿòèíè
êþìÿéÿ ÷àüûðàúàüûíäàí åùòèéàò åëÿéÿðÿê, Úÿñóð Æîàí äàáàíûíà
òöïöðÿðÿê ìåøÿéÿ òÿðÿô ýþòöðöëäö âÿ ÿéðè-öéðö ìåøÿ úûüûðû èëÿ
òÿïÿëèêäÿ îëàí áóëàüà ãÿäÿð ãà÷äû; áó þç äàø éàòàüûíäà ñàêèò-ñàêèò
äîíãóëäàíàí áàëàúà áèð áóëàã èäè. Áóðàäà Æîàí éóìøàã ìàìûðûí
öñòöíÿ ñÿðèëäè, àíúàã, ùÿòòà ÿëèíè óçàäûá éåìÿéÿ áàøëàäûüû ïåí-
äèðèí öñòöíäÿí äàäëû áóëàã ñóéó è÷ìÿéÿ áåëÿ òàãÿòè éîõ èäè. Îíóí
éàëíûç ãÿìëè-ãÿìëè áó ñþçëÿðè äåìÿéÿ ýöúö ÷àòäû:
– Àù, äèâàð, äèâàð, àõû ñÿí ùàðàäàñàí?!
Åëÿ ùÿìèí àí éàõûíëûãäàêû ñàë ãàéàíûí öçÿðèíäÿêè áèð-áèðè èëÿ
êÿñèøÿí ÷àòëàð “èíñàíëàøäû” âÿ áþéöê áèð àüûçà ÷åâðèëäè. Áó ùÿìèí
î, ÿââÿëëÿð îíó áåçäèðÿí èçëÿéèúè – Àüûç èäè âÿ ùàëûíû äÿéèøìÿäÿí
òÿêðàð åëÿäèéè èôàäÿíè áÿéàí åëÿäè:
– Ùÿì éàõûíäû, ùÿì óçàã.
Ùÿì éàõûíäû, ùÿì óçàã? Ñÿíè ýþðöì ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí! Âÿ
Úÿñóð Æîàí, éóìðóüóíó ñûõàðàã, ùèðñèíäÿí àëûøûá-éàíàðàã éåðèí-
äÿí ñû÷ðàäû.
– Êÿñ ñÿñèíè, ñÿôåù! Ìÿí àðòûã ñÿíèí áó “ùÿì éàõûíäû, ùÿì
óçàüûíäàí” õèðòäÿéÿúÿí äîéìóøàì, äîéìóøàì, äîéìóøàì. Äàùà
êèôàéÿòäè! ßýÿð ñÿí ñàêèòëÿøìÿñÿí, âóðóá äèøëÿðèíè òþêÿúÿéÿì!
Àíúàã Àüûç öçöíö òóðøóòäó (èíñàíëàðäà öçöí áó øÿêëèíÿ òÿáÿñ-
ñöì äåéèðëÿð) âÿ äåäè:
– Ãûçûøìà, àé áàëà! Áàøëûúàñû äà, áó ùàé-êöé íÿéÿ ëàçûìäû!
Áó íÿäèð, éîõñà ñÿí áöòöí èøëÿðè êîðëàìàã èñòÿéèðñÿí? – Âÿ, äî-
äàãëàðûíû áàíò êèìè áöêÿðÿê, ïû÷ûëäàäû: – Ñóññ! Àëè ùàêèìèééÿò
423
èñòèðàùÿò åëÿéèð. Îíëàðûí ñîí èñòèðàùÿòèäè. Ìÿíÿ áàõ, îíëàðû éóõó-
äàí îéàòìà... Áèð éàõûíà ýÿë. Àíúàã àñòàúà...
Þçýÿ àëÿìäÿí îëàí àüûçëàðà òÿáèè îëàðàã èíàíìàìàñûíà áàõ-
ìàéàðàã (êèì áèëèð, áèðäÿí áó àüûç äèøëÿìÿéÿ âÿ éà òöïöðìÿéÿ
áàøëàéàúàã), Æîàí áóíó òÿð-òÿìèç øûëòàãëûã êèìè ãÿáóë åëÿñÿ äÿ,
áó õàùèøè éåðèíÿ éåòèðäè.
– Áèð àç äà éàõûíà ýÿë... Ãîðõìà, – Àüûç îíó ÷àüûðäû. – Ñÿíÿ íÿ
èñÿ òÿêëèô åëÿìÿê èñòÿéèðÿì... àíúàã áó åëÿ îëìàëûäû êè, ùå÷ êèì
åøèòìÿñèí... Õöñóñèëÿ äÿ, òåéô – Ãóëàã; î, ùÿð øåéÿ ãóëàã àñìàãëà
ìÿøüóëäó, ùÿòòà äàíûøûëìàéàí øåéëÿðÿ äÿ.
– Áÿñ ñÿí ìÿíÿ íÿ òÿêëèô åëÿìÿê èñòÿéèðñÿí? – Ìàðàãäàí
àëûøûá-éàíàí Æîàí äàíûøàí àüçû îëàí ãàéàéà äàùà äà éàõûíëàøäû.
Åøèäèðÿì ñÿíè!
Îíäà Àüûç (îíäàí íåúÿ äÿ àõìàã èé ýÿëèðäè) Æîàíûí ãóëàüûíà
ïû÷ûëäàäû:
– Ìÿí ñÿíÿ Àüëà Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíÿ íåúÿ
ýåòìÿéèí éîëóíó þéðÿäÿ áèëÿðÿì. Àíúàã, ÿëáÿòòÿ, áèð øÿðòëÿ...
– Áèð øÿðòëÿ? Î, ùàíñû øÿðòäè?
Àüûç äîäàãëàðûíû éàëàäû:
– Ñÿí ýÿðÿê þç ïåíäèðèíè ìÿíÿ âåðÿñÿí...
Úÿñóð Æîàí ãûçûøäû:
– Íåúÿ, äåéèðñÿí ïåíäèðè ñÿíÿ âåðèì?.. Àõû ìÿí îíó Ãàðüà-
äàí åëÿ áèð ÿçàáëà ãîðàðòìûøûì êè! Ïåíäèðèí ùàìûñûíû?
– Ùÿ, áàëà, ñîí ãûðòûìûíà ãÿäÿð ùàìûñûíû... Ñÿí áèëñÿéäèí êè,
ìÿí áó ùÿéàòè ÿòðè îëàí ïåíäèð ö÷öí íåúÿ äÿ äàðûõìûøàì! – Âÿ
î, Æîàíû òÿëÿñäèðäè: – Ùÿ, òåç ãÿðàðà ýÿë! Éîõñà éàðûì äÿãèãÿäÿí
ñîíðà ýåú îëàúàã! Ñÿí ðàçûñàí, éà éîõ?
– Ðàçûéàì, – Æîàí äÿðèíäÿí êþêñ þòöðÿðÿê äåäè. – Ýþòöð ïåíäèðè.
Âÿ î, éåðèíè ðàùàòëàäû, î, ÷îõ àðçóëàéûðäû êè, áó äÿùøÿòëè òàìà-
øàäàí éàõøûúà çþâã àëñûí. Áÿñ íåúÿ, òÿñÿââöð åëÿ êè, – ãàéà öçÿ-
ðèíäÿ à÷ûëìûø èíñàí àüçû Ôåäðèí òÿìñèëëÿðèíäÿ òÿñâèð îëóíàí ÿôñà-
íÿâè èíÿêëÿðèí ñöäöíäÿí ùàçûðëàíìûø ïåíäèðè íåúÿ àúýþçëöêëÿ
áàñûá éåéèð.
– Áàõ áó ïåíäèðäè! Áöòöí ïåíäèðëÿðèí ïåíäèðèäè! – Ñåëèéèíè
àõûäà-àõûäà Àüûç ëÿççÿòëÿ äèëëÿíäè.
424
 Àíúàã î áó ëÿççÿòëè òèêÿíè òÿëÿì-òÿëÿñèê éåìÿëè îëäó; ùþâñÿ-
ëÿñè ÷àòìàéàí Úÿñóð Æîàí áó ñèðëè äèâàðûí ùàðàäà îëäóüóíó þé-
ðÿíìÿê àðçóñó èëÿ îíó òÿëÿñäèðäè.
– Ùÿ, úÿëä îë, úÿëä ÷åéíÿ ãóðòàð.
– Ýþçëÿ, ãà÷ìûðûã êè, áèçèì ùÿëÿ âàõòûìûç âàð.
Àüûç ïåíäèð ãûðûíòûëàðûíû éàëàäû âÿ Æîàíûí öçöíÿ ïåíäèðèí èéè-
íè éàéàðàã îíóí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Áóíäàí ñàäÿ øåé éîõäó. Áàõ î úûüûðëà áàø àøàüû äöø, î, ñÿíè
Úàíëû Ìåéâÿëÿð ñàðàéûíà àïàðûá ÷ûõàðàúàã – áó áèçèì äàùèëÿðèí
ñîí óéäóðìàñûäû, îíëàðûí ôàíòàçèéàñû, ñÿíÿ ìÿëóì îëäóüó êèìè,
øàùçàäÿëÿðäÿí âÿ êðàëëàðäàí óçàüà ýåòìèð... Áó áàüäà Ãûðìûçû
Ýöíÿáàõàíëàð áèòÿí áèð ëÿê âàð, áàõ, ...ýåäÿí òóíåëèí éîëóíó
òàïàúàãñàí.
– Äèâàðà?
– Ùÿ, äèâàðà. Àíúàã ùå÷ êèìÿ ùå÷ íÿ äåìÿ. Ñóññ!
Âÿ àéðûëìà çàìàíû áàøäàí-áàøà ïåíäèðèí éàüûíà áóëàøìûø
ïèíòè – Àüûç, þçöíöí ìÿìíóíëóüóíó èôàäÿ åëÿéÿðÿê, áÿðêäÿí
ýÿéèðäè âÿ éàüëû òÿáÿññöìëÿ äèøëÿðèíè àüàðòäû:
– Ïÿù! Áó íåúÿ ïåíäèðäè! Íåúÿ äÿ ìþúöçÿëè ïåíäèðúèêäè!
Âÿ äîéóíúà ýöëöìñÿäèêäÿí ñîíðà, ÿðèéèá úàíñûç ãàéàäà éîõ îëäó.

Éîðüóíëóüóíà âÿ àúëûüûíà áàõìàéàðàã, ùÿðàðÿòèíÿ àëûøäûüû

äîüìà ýþç éàøëàðû îëàí þç åâëÿðèíÿ ãàéûòìàã öìèäèíäÿí ãîë-ãà-
íàä à÷àí Úÿñóð Æîàí, î äÿãèãÿ äàíûøàí àüûçûí ýþñòÿðäèéè éîëó ÿëèíÿ
àëûá ìÿãñÿäèíÿ äîüðó èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàäû. Î, ùå÷ ÿëëè àääûìëûã
éîëó ãÿò åëÿìÿìèøäè êè, îíóí íÿçÿðëÿðè ÿòðàôûí âÿùøè ïåéçàæûíûí
ôîíóíäà, õöñóñèëÿ, íÿúèáëèéè âÿ èíúÿëèéè èëÿ ñå÷èëÿí, íÿùÿíý áèð
áàüà ñàòàøäû. Ùàâà åëÿ çÿðèô èäè êè, îíóí éöíýöëúÿ ÿñìÿñè ñåâÿí
ÿëëÿð êèìè àäàìûí äÿðèñèíè ñûüàëëàéûðäû, ÷è÷ÿêëÿð èñÿ ÷îõ èíúÿ ðàéè-
ùÿñè èëÿ àäàìûí áàøûíû ýèúÿëëÿíäèðèðäè. Àíúàã Úÿñóð Æîàí ÿëäÿí
äöøìöøäö âÿ áöòöí áó íåìÿòëÿðÿ âÿ ýþçÿëëèêëÿðÿ ëàçûìè ãÿäÿð
äèããÿò éåòèðìÿäè. Áóíóíëà áåëÿ, î áó ìþúöçÿëè áàüûí ýþçÿëëèéè
ãàðøûñûíäà äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿäè âÿ Ãûðìûçû Ýöíÿáàõàíëàð áèòÿí
òóíåë áàðÿäÿ äåéèëìèø ñþçëÿðè óíóòäó.
425
 “Èêè àðçó ìÿíè ðàùàò áóðàõìûð, – éîðüóíëóüóíà ãàëèá ýÿëìÿéÿ
÷àëûøàðàã, î, ôèêèðëÿøäè, – äîéóíúà éåìÿê âÿ éàõøûúà éàòûá éóõó-
ìó àëìàã”.
Âÿ ëÿíýÿð âóðà-âóðà âÿ éóõóñóç ýåúÿëÿðäÿí ñîíäà øèøìèø
ýþçëÿðè èëÿ éîëó çîðëà ñå÷ÿðÿê î, áàüûí äàðâàçàñûíäàí è÷ÿðè ýèðäè
âÿ áàø õèéàáàíûí ñîíóíäà ìàâè àüàúëàðûí öçöê ãàøû êèìè ÿùàòÿ-
ñèíäÿ îëàí ýþçãàìàøäûðûúû ýþçÿëëèéÿ ìàëèê áèð ñàðàé ýþðäö.
– Íÿ áèëìÿê îëàð, – áèð ãÿäÿð óòàíìûø ùàëäà î, äåäè, – ÿýÿð ìÿí
áó ñàðàéûí ñàùèáèíÿ áàø ÷ÿêñÿì, àõìàã áèð ùÿðÿêÿò åëÿìèø îëìà-
ðàì êè? Ùÿ, áèðäÿí, î, ìÿíè þçö èëÿ áèðýÿ éåìÿéÿ äÿâÿò åëÿäè...
“Ýåäèì? Ýåòìÿéèì?” Áåëÿúÿ, áèð ãÿðàðà ýÿëÿ áèëìèðäè âÿ áÿ-
äÿùàòÿí éàíäàêû õèéàáàíäàí ãà÷à-ãà÷à ýþçÿë áèð ãûç ýÿëäè, ãûï-
ãûðìûçû äîäàãëàðû èëÿ íÿâàçèøëÿ ýöëöìñÿéÿðÿê îíóí éîëóíó êÿñäè
âÿ áó âàõò î, ãåéðè-ìöÿééÿí âÿçèééÿòäÿ éåðèíäÿ òÿïèê äþéöðäö.
– Õîø ýþðäöê, ñåíéîð! Ñèç ùàðà òÿëÿñèðñèíèç?
Úÿñóð Æîàí þç ìÿãñÿäèíè îíäàí ýèçëÿòìÿäè:
– Ìÿí áó ñàðàéûí ñàùèáèíÿ áàø ÷ÿêìÿê èñòÿéèðÿì âÿ öìèä
åëÿéèðÿì êè, áÿëêÿ î, ìÿíÿ éàòàã, éåìÿê âÿ òÿìèç éîðüàí-äþøÿê
âåðÿ. Àõû ìÿí äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ ÷îõäàíäû êè, ÷èììèðÿì... Áóí-
äàí áàøãà, ìÿí àúàì, åëÿ àúàì êè, äöíéà áàøûìà ôûðëàíûð. Àù,
ÿýÿð ñèç ìÿíÿ éåìÿéÿ áèð øåé âåðñÿéäèíèç – áó ñàðàéûí ñàùèáèíèí
ýþçëÿðèíÿ áåëÿ ìèñêèí øÿêèëäÿ ýþðöíìÿê äÿùøÿòäè. Åòèðàô åëÿéèì
êè, ùÿòòà ìÿí þçöìö áèð àç äà íàðàùàò ùèññ åëÿéèðÿì.
– Éåìÿê? Áó íÿ îëàí øåéäè? – ãûç ñîðóøäó âÿ îíóí ìîðóüà
áÿíçÿéÿí ãàðà ýþçëÿðè ãîðõóäàí äàùà äà ãàðàëäû.
Áó à÷ûã-àéäûí ìÿíàñûç ñóàëäàí äèëõîð îëàí Úÿñóð Æîàí ÷èéèí-
ëÿðèíè ÷ÿêäè.
– Äåìÿëè ñèç éåìÿéèí íÿ îëäóüóíó áèëìèðñèíèç?.. Éÿíè ñèç
ãàðíûíûçû äîëäóðìàéûáñûíûç, ãûçàðäûëìûø êàðòîôëà âåðèëìèø áèôøòåêñè
÷åéíÿìÿéèáñèç, äöéöíö è÷ÿðè þòöðìöéöáñöç... Áèð ñþçëÿ ÷ÿíÿíèçè
èøëÿòìÿéèáñèç!
Æîàí äàíûøäûüû âàõò ãûçûí òÿÿúúöáö äàùà äà àðòäû.
– Áèôøòåêñ?.. Íÿ ãÿðèáÿ ñþçäö! – î, ìûçûëäàíäû.
– Ñÿí ùÿòòà áèôøòåêñèí íÿ îëäóüóíó áèëìèðñÿí? Áó íÿäèð, éîõ-
ñà ìÿíè ÿëÿ ñàëûðñàí?
426
 – Éîõ, ãÿðèá àäàì, – ãûç åòèðàç åëÿäè, – ñÿíè èíàíäûðûðàì êè,
ìÿí èëê äÿôÿäèð êè, áåëÿ ãÿðèáÿ ñþç åøèäèðÿì.
– Éàõøû äà! Ìÿí äÿ ñÿíÿ èíàíäûì! – àç ãàëà àúûíäàí ùóøóíó
èòèðÿúÿê Æîàí ãÿçÿáëÿíäè. – Ýåäèì ñàðàéûí ñàùèáèíè àõòàðûì! ×îõ
ýöìàí êè, î, ñÿíäÿí àüûëëû îëàð.
Ãûç íàðàùàòëûãëà îíà íÿçÿð ñàëäû.
– Äàéàí. – Âÿ ïû÷ûëòû èëÿ ÿëàâÿ åëÿäè: – Ýåòìÿ!
– Íèéÿ êè?
– Íèéÿ? Áÿéÿì ñÿí áèëìèðñÿí êè, áóðàäà áèçèì øàùáàíóìóç
éàøàéûð.
– Àù, øàùáàíó, ëàï éàõøû!.. Ìÿí þìðöìäÿ ùå÷ âàõò øàùáàíó
ýþðìÿìèøÿì âÿ ÿëèìÿ äöøÿí áó ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åëÿéÿðÿê
îíóíëà òàíûø îëàðàì... Î, åâäÿ äÿ áàøûíà òàú ãîéóð?
Æîàíûí áó ñþçëÿðè äåäèéè çàìàí èôàäÿ åëÿäèéè èêðàù ùèññè, áó
ãûçà àçàúûã äà îëñóí òÿñèð åëÿìÿäè. Îíóí, äÿéìèø ÷èéÿëÿéÿ áÿí-
çÿéÿí ãûï-ãûðìûçû äîäàãëàðû, áó äÿôÿ ýöëöìñÿìÿäè:
– Ýåòìÿ! Áèçèì øàùáàíóíóí õàðèúäÿí ýÿëÿí àäàìëàðäàí
çÿùëÿñè ýåäèð. Ãà÷! ßêñ òÿãäèðäÿ ñÿíÿ ùå÷ íÿ éàðäûì åëÿéÿ áèë-
ìÿéÿúÿê. Äþðäöíúö Äîíà Ýþçÿëäîíà àìàíñûç àäàìäû.
– Äþðäöíúö Äîíà Ýþçÿëäîíà?
– Ùÿ... Äþðäöíúö Äîíà Ýþçÿëäîíà. Áèçèì øàùáàíóíóí àäû
áåëÿäè. Îíóí, åéíè çàìàíäà, ëÿãÿáè äÿ âàð – Çÿùÿð...
Äöøöíöá-äàøûíàðàã, Úÿñóð Æîàí éåíèäÿí ãûçà õàòûðëàòäû êè, î,
àúäû.
– Ìÿí ãà÷ûá ýåäÿðÿì, àíúàã ìÿíÿ íÿ èñÿ éåìÿëè áèð øåé òàï.
Ìÿí éåìÿê èñòÿéèðÿì... Áàøà äöøìöðñÿí? Äèããÿòëÿ ìÿíÿ áàõ,
èçàù åëÿìÿéÿ ÷àëûøàúàüàì.
Âÿ Æîàí îíà “éåìÿê” ôåëèíèí ìÿíàñûíû áàøà ñàëìàã ö÷öí áöòöí
èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ åëÿäè. Êëàññèê ÿë ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ î, àüçûíû ýþñòÿð-
äè, ÷ÿíÿñèíè òÿðïÿòäè, àíúàã ùàìûñû ÿáÿñ éåðÿ. Ãûç, ùå÷ íÿ àíëàìàäàí
îíà áàõûðäû, – ñàíêè, î, îíóíëà àíëàøûëìàéàí áèð äèëäÿ äàíûøûðäû.
– Éàõøû, áÿñ ñÿí þçöí áèð øåé éåìèðñÿí? – ãÿçÿáëÿíìèø Úÿñóð
Æîàí ïàðòëàäû. – Áÿñ îíäà ñÿí íåúÿ öçöíöí éàõøû ðÿíýèíè ñàõëàéà
áèëèðñÿí? Ñÿí íÿ èëÿ ãèäàëàíûðñàí? Þç ýöúöíö íÿ èëÿ ãîðóéóðñàí?
427
 – Ãûç òÿðÿääöä è÷èíäÿ îíà íÿçÿð ñàëäû âÿ áèðäÿí ùàíñûñà ãÿ-
ðàðà ýÿëÿðÿê, îíó ìÿùÿúúÿð áîéó þç àðõàñû èëÿ àïàðäû, ñîíðà èñÿ
îòóðòäó âÿ òÿìòÿðàãñûç ñàäÿëþâùëöêëÿ îíóí àéàããàáûëàðûíûí áàü-
ëàðûíû à÷ìàüà áàøëàäû.
– Áóíó åëÿìÿê ùàíñû úÿùÿííÿìäÿí ñÿíèí àüëûíà ýÿëäè?
– Æîàí ùèðñëÿ áàüûðäû.
Àíúàã ãûç Æîàíûí íàðàçûëûüûíà áàõìàéàðàã, éåíÿ äÿ îíóí
÷ÿêìÿëÿðèíè ÷ûõàðòäû.
– Ùàçûðäû. Èíäè, ýöìàí åëÿéèðÿì êè, ñÿí òÿìèí îëóíäóí? – Áó
ñàðñàã ùÿðÿêÿòäÿí úèí áàøûíà âóðàí Æîàí îíà ÷ÿìêèðäè.
– Ùÿëÿ éîõ, – î, øÿí-øÿí åòèðàç åëÿäè. – Èíäè äÿ úîðàáëàðûíû ÷û-
õàðìàã ãàëûð.
– Äàùà áó àü îëäó! Úîðàáëàðûìû ÷ûõàðìàã, öçð èñòÿéèðÿì, ìÿí
ðàçû äåéèëÿì, ìÿíúÿ áó ùÿääèíè àøìàã äåìÿêäè.
Áóíóíëà áåëÿ, îíóí åòèðàçëàðû ÿùÿìèééÿòñèç èäè. Áó ôöñóíêàð
ãûç áöòöí ìàíåÿëÿðè äÿô åëÿéèðäè.
– Éàõøû, áÿñ ñîíðà? – Àéàãëàðû ñîéóíäóðóëìóø Úÿñóð Æîàí
ñîðóøäó.
– Èíäè àéàãëàðûíû ýþñòÿð.
Âÿ ñàêèò áèð òÿìêèíëÿ ãûç îíóí àéàãëàðûíûí àëòûíû íÿçÿðäÿí
êå÷èðòäè. Áó âàõò, î, àðòûã äþçìÿäè:
– Áåëÿ èøëÿð àíúàã ìÿíèì áàøûìà ýÿëÿ áèëÿð! Ìÿí áóðà àúûí-
äàí éàðû þëö âÿçèééÿòèíäÿ ýÿëäèì, õàùèø åëÿäèêäÿ êè, ìÿíè éåäèðò-
ñèíëÿð, îíäà ìÿíÿ øèðÿëè áèôøòåêñ âåðìÿê ÿâÿçèíÿ, àéàüûìäàí ùÿçç
àëìàã ö÷öí àéàããàáûëàðûìû ÷ûõàðòäûëàð. Äåéèí ýþðöì, ÿçèç ãûç,
ñèç ÷îõ ýöìàí êè, Äþðäöíúö Ýþçÿëäîííàíûí ñÿëòÿíÿòèíäÿ áàø
äþéÿíÿê îïåðàòîðó äåéèëñèíèç êè?
Àíúàã ãûçûí áàøû þçöíöí ñåùðëè âÿ î äöíéàäàí îëàí õÿéàëëà-
ðûíà ãàðûøìûøäû. Áèð êÿëìÿ êÿñìÿäÿí, î, àéàããàáûëàðû âÿ úîðàá-
ëàðû ÷ûõàðòäû âÿ õîø áèð ãÿìçÿ èëÿ þç àéàãëàðûíû îíà ýþñòÿðäè. Áó
äÿôÿ Úÿñóð Æîàí ñÿìèìè îëàðàã òÿÿúúöáëÿíäè, ÷öíêè, ãûçûí àéàã-
ëàðûíûí àëòû à÷ûã èäè! Áåëÿ áèð øåéè òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿê îëàð?! Ãûçûí
àéàãëàðû éàðûì÷ûã èäè!
– Áó íÿ äåìÿêäè? – î, òàìàìèëÿ þçöíö èòèðìèø ùàëäà äåäè.
428
 – Åëÿ äÿ õöñóñè áèð øåé äåéèë. Áèçèì ñÿëòÿíÿòèí áöòöí ÿùàëèñè-
íèí àéàãëàðû áåëÿäè.
– Áÿñ íÿ ö÷öí?
– Î äÿãèãÿ ýþðöíöð êè, ñÿí ÿñë áàðáàðñàí, – ãûç èíúèäè. – Áó
éàðûì÷ûã àéàãëàð áèçè ãèäàëàíäûðûð.
– Ùàíñû éîëëà? – Úÿñóð Æîàí ñîðóøäó; î èíäè éîðóëìàäàí âÿ
òàì ñÿìèìèééÿòëÿ òÿÿúúöáëÿíèðäè.
– Áàõ, – ãûç äåäè âÿ òîðïàüû ãàçàðàã àéàãëàðûíû îðà ñîõäó, þçö
äÿ àéäûí ýþðöíöðäö êè, áó îíóí ö÷öí âÿðäèø îëóíìóø èø èäè.
– Ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðÿì! – ñîí äÿðÿúÿ ãàéüûëàíìûø Úÿñóð
Æîàí ÿñÿáèëÿøäè.
Ãûç îíà úàâàá âåðìÿäè âÿ áèð äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ ÿââÿëêè âÿçèé-
éÿòèíäÿ äàéàíäû, þçö äÿ àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, î, ùàíñûñà òÿìòÿ-
ðàãëû àéèíè éåðèíÿ éåòèðèð. Íÿùàéÿò î, ñöêóòó ïîçäó âÿ øàýèðäëÿðèí
ìÿêòÿáëÿðäÿ ìöõòÿëèô íÿñèùÿòëÿðè îõóäóãëàðû òÿðçäÿ äåäè:
– Ñÿíèí þçöíöí äÿ ýþðäöéöí êèìè, áèçè òîðïàüûí þçö ãèäàëàí-
äûðûð, áèðáàøà âÿ áèëàâàñèòÿ âÿ úöðáÿúöð ùîããàëàðà âÿ êÿëÿêëÿðÿ
êè, ñèç ìöðàúèÿò åëÿéèðñèíèç âÿ áóíà ýþðÿ äÿ þçöíöçö òÿáèÿòèí
àüàñû ùåñàá åëÿéèðñèíèç, áèç îíëàðû åëÿìèðèê. Áèç ùÿð ýöí åéíè èøè
ýþðöðöê: àéàããàáûëàðûìûçû ñîéóíóðóã âÿ àéàãëàðûìûçû éàõøû ýöá-
ðÿëÿíìèø òîðïàüà ñîõóðóã...
– Éàõøû ýöáðÿëÿíìèø?
– Ùÿ, áèç òîðïàüû ïåéèíëÿ âÿ éà êèìéÿâè äÿðìàíëàðëà, êèì íå-
úÿ èñòÿéèðñÿ, ýöáðÿëÿéèðèê. Âÿ áåëÿ òîðïàã áèçèì ãàíûìûçà éåíè
åíåðæè âåðèð âÿ áèçèì ùÿéàòè ãöââÿëÿðèìèçè ìþùêÿìëÿäèð...
Úÿñóð Æîàí ãûçà ãÿçÿáëè íÿçÿðëÿðëÿ áàõäû.
– Ñÿí äåìÿê èñòÿéèðñÿí êè, ìÿíèì àúûíäàí þëäöéöì áèð âàõò-
äà, ñÿí øàì éåìÿéè éåéèðñÿí? Ãóëàã àñ! Ìÿí... Ìÿí... ùÿ, ìÿí...
Î, íèòã ãàáèëèééÿòèíè èòèðÿðÿê ñóñäó. Àíúàã áó çàìàí îíóí áóð-
íó, ìÿëóì äåéèë, ùàðàäàíñà ýÿëÿí çÿðèô âÿ êÿñêèí áèð ÿòèð äóéäó...
Î, ëÿççÿòëÿ äàäëû ÿòðè è÷èíÿ ÷ÿêäè:
– ßýÿð ìÿí ñÿùâ åëÿìèðÿìñÿ, áóðàäàí ìåéâÿ ÿòðè ýÿëèð. Àðìóä
âÿ àëìà ÿòðè... Àù êàø îíëàð ìÿíèì ÿëèìÿ êå÷ÿéäèëÿð!
Âÿ, áó ÿòèðëÿðè èéëÿìÿêäÿ äàâàì åëÿéÿ-åëÿéÿ î, ãûçûí éàíûíà,
ëàï éàíûíà éàõûíëàøäû.
429
 – Èíäè ìÿí áàøà äöøöðÿì... Ñÿíèí ñèôÿòèíäÿí àíòîí àëìàñûíûí
ÿòðè ýÿëèð, – î, äîäàãëàðûíû éàëàäû, – î, àëìàäàí äåéèë êè, éàõóä äà,
îëà áèëÿð êè, ñÿíèí ïàëòàðûí àðìóäëàðëà áèð éåðäÿ ñàõëàíûëûð?
Âÿ áó âàõò àüûëà ñûüìàéàí áèð ùàäèñÿ áàø âåðäè. Àúëûã àüûë-
ñûçëûüûíûí òóòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Úÿñóð Æîàí ãûçûí äöç éàíàüûíäàí
äèøëÿäè! Î, àëìà äàäûíû ùèññ åëÿäè, çàâàëëû ãûç èñÿ éàíàüûíûí áèð
ùèññÿñèíè èòèðÿðÿê àüðûäàí ÷ûüûðäû.
– Øöáùÿ éîõäóð êè, – Æîàí àëìà ïàð÷àñûíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ,
ôèêèðëÿøäè, – ìÿí àíëàøûëìàç áèð éåðäÿéÿì, áóðàäà ùÿì êèøèëÿðèí,
ùÿì äÿ ãàäûíëàðûí ñèôÿòëÿðè ìåéâÿëÿðäÿíäè âÿ îíëàð áèòêèëÿð êèìè
ãèäàëàíûðëàð... Áó ãûç, ìÿñÿëÿí ÿñë ìåéâÿ ñàëàòûäû. Îíóí ýþçëÿðè
– èêè ìîðóãäó, äîäàãëàðû ÷èéÿëÿêäè, éàíàãëàðû àëìàäû... Áÿñ áàð-
ìàãëàðû?.. Âåð áèð ñÿíèí áàðìàãëàðûíûí äà äàäûíà áàõûì. Éàõøû,
ùå÷ îëìàñà áèðúÿ ïàð÷àñûíû!
Äåéèëäè – îëóíäó. Î þç ãóðáàíûíûí öðÿéè äàüëàéàí èíèëòèëÿðèíÿ
ìÿùÿë ãîéìàäàí, ãûçûí ÿëèíäÿí éàïûøäû, øÿùàäÿò áàðìàüûíûí áèð
ïàð÷àñûíû äèøëÿäè.
– Íåúÿ äÿ äàäëûäû! – î, ëÿççÿòëÿ àüçûíû ìàð÷ûëäàòäû. Àðìóä
äàäûð. Áàðìàãëàðûíû éàëàéàðñàí.
Âÿ áó ýþçöäîéìàç àäàìéåéÿí-âåýåòàðèàí ùÿðèñëèêëÿ ãûçûí
áóðíóíó ýþçàëòû åëÿäè, àíúàã áèðäÿí áàøûëîâëó þçëÿðèíè ùàäèñÿ éåðèíÿ
÷àòäûðàí èêè íÿçàðÿò÷èíè ýþðäö. Îíëàðû ãûçûí àù-íàëÿëÿðè îéàòìûøäû
âÿ îíëàð äèðè-äèðè éåéèëìÿêäÿ îëàí áó ãûçûí êþìÿéèíÿ ýÿëèðäèëÿð.
Áèð äÿ îíëàðûí öçëÿðèíäÿêè èôàäÿíè ýþðÿéäèí! Çÿùìëè âÿ ÿçàçèë,
åéíèëÿ êàë ùåéâà êèìè.
– Ãûðìûçû Ýöíÿáàõàíëàð ëÿêèíè ìÿí ùàðàäàí òàïà áèëÿðÿì? –
þçöíöí ìöäàôèÿ èíñòèíêòèíÿ òàáå îëàðàã Æîàí ãûçûí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû.
Âÿ ãûç, – àõû îíóí öðÿéè áàëäàí èäè, ùå÷ èíúèéèá-êöñìÿäÿí,
øèðÿñè ñöçöëÿí øèêÿñò åäèëìèø áàðìàüû èëÿ éàõûíëûãäàêû ÷è÷ÿê ëÿêè-
íè ýþñòÿðäè. Íÿçàðÿò÷èëÿð îíó ýþðìÿñèíëÿð äåéÿ Æîàí àøàüû ÿéèëäè
âÿ âàð ýöúö èëÿ Ýöíÿáàõàíëàðà äîüðû ãà÷ìàüà áàøëàäû âÿ éåðÿ
÷þìáÿëÿðÿê ÿëëÿðè èëÿ òóíåëèí ýèðèøèíè àõòàðìàã ìÿãñÿäèëÿ òîðïàüû
åøÿëÿìÿéÿ áàøëàäû.

430
 Õ ÔßÑÈË

ÃÀÉÛÄÛØ
Úÿñóð Æîàí áàøû ëîâëó îòó àéàãëàéûð âÿ éîëóøäóðóðäó, àõû î,
òàïìàëû èäè... áèð äÿ êè, íÿéè àõòàðäûüûíû, î, ùå÷ þçö äÿ áèëìèðäè.
×îõ ýöìàí êè, áó, ñåùðëè ëéóêëàðûí òÿúùèç îëóíäóüó ùÿëãÿ,
êëàññèê ùÿëãÿ îëìàëû èäè. Àíúàã î, ñèôÿòëÿðè êàë ùåéâà êèìè òóðø
îëàí ýþçÿò÷èëÿðäÿí éàìàí ãîðõóðäó âÿ, áó ùÿëãÿíè òàïìàüà
öìèä åëÿìÿäèéèíäÿí, ñöðÿò õàòèðèíÿ, êîð-êîðàíÿ ÿëèíÿ êå÷ÿí áö-
òöí áèòêèëÿðè êþêöíäÿí ÷ûõàðìàüà áàøëàäû. Âÿ î áó èøèí þùäÿñèí-
äÿí ÷îõ ÿñàñëû øÿêèëäÿ ýÿëäè âÿ ÿí íÿùàéÿò, ãûðìûçû ýöíÿáàõàí
êîëóíóí êþêëÿðèíÿ ñàðûëìûø íÿùÿíý áèð äàøû éåðèíäÿí òÿðïÿòäè. Âÿ
áó âàõò òóíåëèí éîëó ýþðöíäö – âàùèìÿëè, ìÿçàðàáÿíçÿð áèð ÷þêÿê-
ëèê. Î, îðà íÿçÿð ñàëäû âÿ îíóí öðÿéè ñûõûëäû. Ñîíðà íÿ åòìÿëè?
Àøàüû äöøìÿê? Áÿñ ýþðÿñÿí áó ãóéóíóí äèâàðûíäà ïèëëÿêÿí âàðìû?
Ãàðàíëûãäà îíóí ÿëëÿðè àíúàã íÿì ìàìûðà âÿ ñîéóã äàøà òîõóíäó.
Áÿëêÿ åëÿ ñåùðëè ãöââÿëÿðÿ àðõàéûí îëàðàã (þëöì òÿùëöêÿñè ãàðøû-
ñûíäà îíà áèð úöò õèëàñåäèúè ãàíàä âåðìÿê îíëàðûí ÿëèíäÿ íÿäè êè)
âàõò èòèðìÿäÿí þçöíö áàøàøàüû áó éàðüàíà àòìàëûäû?
Õîøáÿõòëèêäÿí, î, åëÿ äÿ ÷îõ äöøöíöá-äàøûíìàëû îëìàäû. Î
áó äÿðèí ó÷óðóìóí öçÿðèíÿ ÿéèëäè âÿ áÿäàùÿòÿí î òàéäàí îëàí
íÿùÿíý áèð àüûçûí îíó íåúÿ ñîðäóüóíó ùÿçèí áèð ðàùàòëûãëà ùèññ
åëÿäè. Õûðûëòûëû áèð èíèëòè èëÿ Æîàí òîðïàüûí, ÿçèç àíà-òîðïàüûí äÿ-
ðèíëèêëÿðèíäÿ ýþçäÿí èòäè, î, èñÿ îíó þçöíöí ãàðàíëûã äÿðèíëèêëÿðè
èëÿ äàðòûá àïàðàðàã (áó ñÿéàùÿò åéíè çàìàíäà ùÿì ÷îõ óçóíìöä-
äÿòëè, ùÿì äÿ àíè îëäó), îíó úÿëä áèð ãàëåðåéàíûí è÷ÿðèñèíäÿí
êå÷èðÿðÿê Ãàíëû äàøëàð êàðõàíàñûíà àòäû, áó êàðõàíà èñÿ äöç äèâàðûí
éàíûíäà éåðëÿøèðäè. Ùÿ, äöç Ãàíëû äèâàðûí éàíûíäà. Áóðàäà î, ñîí-
ñóç àñûëìà âÿ äèø-äèø îëàí ãàí ðÿíýëè ñîíñóç ãàéà ñèëñèëÿñèíè õàòûð-
431
ëàäûðäû; òàìàìèëÿ ùàìàð âÿ ÿë÷àòìàç îëàí áó äèâàð óçóí-óçàäû
êèëîìåòðëÿðëÿ óçàíûá ýåäèðäè âÿ ùàðàäàñà öôöãëÿðèí àðõàñûíäà ýþç-
äÿí èòèðäè. Ýöçýö êèìè, ùàìàð éàëû îëàí áó äèâàðûí áàøûíà ÷ûõìàã
ùàããûíäà ùå÷ äöøöíìÿéÿ áåëÿ äÿéìÿçäè. Ùå÷ áèð éåðèíäÿ, áèðìÿ-
íàëû øÿêèëäÿ ùå÷ áèð éåðèíäÿ Æîàí äèâàðûí ñÿòùèíäÿ éàëíûç àðûéà
ñûüûíàúàã âåðÿ áèëÿúÿê êè÷èúèê äÿ îëñóí áèð ÷àò, êè÷èúèê äÿ îëñóí
áèð îéóã òàïà áèëìÿäè. Ùå÷ íÿ îëìàç. Ëÿíÿò øåéòàíà! Ñÿí áèð èøÿ
áàõ! Íÿùàéÿò, öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìûø Æîàí àüûð-àüûð ùàíñûñà áèð
äàøûí öçÿðèíÿ ÿéëÿøäè. Åëÿ ùÿìèí äÿãèãÿ ãÿçÿáëè áèð íÿðèëòè îíóí
ðóùóíà ãÿäÿð èøëÿäè.
– Ðÿää îë áóðàäàí, ùåéâàí!
Úàâàí îüëàí ñÿêñÿíäè:
– Ìÿíèìëÿ äàíûøàí êèìäè?
– Áó ìÿíÿì, áàøàì, ñÿí ìÿíè ÿçäèí. Ýÿëÿí äÿôÿ îòóðäóüóí
éåðè éàõøû-éàõøû íÿçÿðäÿí êå÷èðò, ñÿôåù!
Áó ãàéà ïàð÷àñûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðÿí Úÿñóð Æîàí èíàíäû êè, ùÿãè-
ãÿòÿí äÿ î, ÿäÿáñèçúÿñèíÿ íÿùÿíý ÷ÿïýþç, øèâéÿ ñàããàëëû âÿ áèð àç äà
÷îïóð áóðóíëó ãðàíèò áèð áàøûí ìàìûð áàñìûø ñà÷ëàðû öñòöíäÿ îòóðóá...
– Ãÿðèáÿäè. Ñÿí äàøà åëÿ îõøàéûðñàí êè... – î, äàíûøìàüà áàøëàäû.
– Ùÿãèãÿòÿí äÿ áó áåëÿäè... ãàéà îíóí ñþçöíö êÿñäè. – àíúàã
ñÿíè èíàíäûðûì êè, ìÿíèì áåéíèì âàð. Äîüðóäó, áó åëÿ ñÿí äåéÿí
äÿ ÷îõ äåéèë, àíúàã êèôàéÿò ãÿäÿðäè. Îëàí áåéíèì, äèâàðà ýþçÿò-
÷èëèê åëÿìÿéÿ êèôàéÿò åëÿéèð.
– Áàøà äöøöðÿì, ñÿí, éÿãèí êè, ýþìðöêäÿ õèäìÿò åëÿéèðñÿí?
– Ñÿíèíëÿ òàíûø îëìàüûìà øàäàì, – Æîàí îíó ñàëàìëàäû, àíúàã
áóíóíëà áåëÿ êÿêÿëÿìÿ òÿðçè îíóí þçöíö äÿ òÿÿúúöáëÿíäèðäè. Âÿ
þç øÿõñè ëÿéàãÿòèíè ãîðóìàã õàòèðèíÿ î, äèøëÿðèíèí àðàñûíäà ìûçûë-
äàíäû: – Ùå÷ îìàñà, ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì áó íÿ ìÿíàñûçëûãäû?
Íÿ ö÷öí ñÿíèí àíúàã áàøûí âàð?.. Ýþçÿò÷è ö÷öí áÿäÿíèí ãàëàí
ùèññÿëÿðè, ÷îõ ýöìàí êè, ëàçûì äåéèë, ùÿ?
Áó ñþçëÿðÿ, íåúÿ êè, ýþçëÿìÿê îëàðäû, äàø ñîéóãëóüó èëÿ èçà-
ùàò âåðèëäè:
– Ñÿí ñÿùâ åëÿéèðñÿí, ìÿíèì äÿ áöòöí þçöíÿ ùþðìÿò åëÿéÿí
áàøãà úàíëûëàð êèìè, áàøûìäàí ÿëàâÿ, áÿäÿíèì, ÿëëÿðèì âÿ àéàãëàðûì
âàð. Àíúàã öðÿéèìäÿí äèíúÿëìÿê êå÷äèéè çàìàí, ìÿí þçöìö ïàð-
432
÷àëàðà àéûðûðàì. Ìÿñÿëÿí, àéàãëàðûì éîðóëàíäà, ìÿí îíëàðû áÿäÿ-
íèìäÿí àéûðûðàì, éóõóéà ýåäÿíÿ ãÿäÿð îíëàðà ëàé-ëàé ÷àëûðàì. Áÿ-
äÿíèìëÿ âÿ ÿëëÿðèìëÿ äÿ åéíè úöð äàâðàíûðàì. Áàøà äöøöðñÿí?
– Áàøà äöøöðÿì. Àíúàã, ñÿí îíëàðû ÿââÿëêè, íåúÿ äåéÿðëÿð,
íîðìàë âÿçèééÿòèíÿ íåúÿ ãàéòàðûðñàí?
Âÿ áàø, àòûëûá äöøÿ-äöøÿ äûüûðëàíûá éàòàí áÿäÿíèí éàíûíà
ýåòäè – áóðàäà, à÷ûã-àøêàð ñåùðñèç þòöøìÿê ìöìêöí îëìàäû – âÿ
îíó ñèëêÿëÿìÿéÿ áàøëàäû:
– Òåç îë áèð îéàí ýþðöì, òÿíáÿë!
Âÿ áöòöí áó äèëÿòóòìàëàð òÿðñ áÿäÿíÿ òÿñèð åëÿìÿäèéèíÿ ýþðÿ,
áàø éàðûìòÿäáèðëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíìÿäè, î, íÿ ãÿäÿð ÿëèíäÿí ýÿëèð-
äèñÿ áèð î ãÿäÿð ãÿçÿáëÿ äèøëÿðèíè îíà êå÷èðòäè âÿ áàüûðäû:
– Îéàíñàíà áèð, ñÿíè ýþðöì ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí! Åëÿ éàòûðñàí êè,
ñàíêè ëéöìèíàë è÷èáñÿí!
Äèøëÿìÿ öñóëó òÿñèð åëÿäè âÿ ýþçÿò÷è áÿäÿíèíèí áöòöí ùèññÿ-
ëÿðèíè áèð éåðÿ òîïëàäû – áÿäÿíèíè, äàø ÿçÿëÿëè âÿ êÿëÿ-êþòöð áàð-
ìàãëû ÿëëÿðèíè, äþéÿíÿêëè àéàãëàðûíû. Âÿ î, ÿëáÿÿë þç âÿçèôÿ áîð-
úóíó éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ýèðèøäè – îíó âÿçèôÿ áîðúó èëê íþâáÿäÿ
èúàçÿñèç áóðàéà äàõèë îëìóø Æîàíû óçàãëàøäûðìàã èäè:
– Ñÿí äèâàðû àøìàã èñòÿéèðñÿí, åëÿ äåéèëìè? Éàõøû. Îíäà òåç
îë ïàñïîðòóíó ýþñòÿð ìÿíÿ. Ùÿ, ùÿ, ïàñïîðòóíó... Òÿáèè êè, ìöâà-
ôèã ìþùöðëÿð îëìàã øÿðòèëÿ, ìþùöðëÿð åëÿ àéäûí îëìàëûäû êè, î äÿ-
ãèãÿ íÿçÿðè úÿëá åëÿìÿëèäè. Íåúÿ?! Ñÿíèí ïàñïîðòóí éîõäó?!
Ùÿòòà, ùå÷ ìþùöðëÿðè äÿ éîõäó?! Áÿñ ñÿí áóðàéà ìþùöðñöç íåúÿ
êå÷ÿ áèëèáñÿí? Ñÿí êèìèíëÿñÿ äèë òàïûáñàí, áó áåëÿäè? Ùÿ, áó àäè
ùàëäû. Àíúàã íÿçÿðÿ àë êè, ìÿíèì ÿçèçèì... ìöÿééÿí îëóíìóø
ãàíóíè ìþùöðëÿð îëìàäàí áó ñÿðùÿäè ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè ùå÷ êèì
êå÷ìÿéèá! Ùàðàäàí ýÿëèáñÿí, îðàéà äà ãàéûò...
Àíúàã Úÿñóð Æîàí éóìøàã òÿðçäÿ îíà åòèðàç åëÿäè:
– Áÿñ áèðäÿí ìÿí àïåëéàñèéàéà âåðÿñè îëäóì?
– Ìÿíèì õåéèðõàù äàø öðÿéèìè àïåëéàñèéàéà âåðèðñÿí, åëÿ
äåéèëìè? – ýþçÿòúè îíóí ñþçëÿðèíè äÿãèãëÿøäèðäè. – ßùÿìèééÿòè
éîõäó, ìÿíèì ÿçèçèì. Áóðàäàí, òÿáèè êè, ëàçûìè ãàéäàäà äîëäó-
ðóëìóø ïàñïîðò òÿãäèì åëÿìÿäÿí ùÿëÿ ùå÷ êèì êå÷ìÿéèá. Áó èñÿ
î äåìÿêäè êè, îíà à÷ûã-àéäûí øÿêèëäÿ äöç éåòìèø ìþùöð âóðóë-
433
ìàëûäû. Âÿ, áóíäàí ÿëàâÿ, ìÿí ÷ÿòèí èíàíàðàì êè, åëÿ áèð àäàì
òàïìàã ìöìêöí îëñóí êè, áó éåð úÿííÿòèíè... äÿéèøìÿéÿ ãàäèð
îëñóí. Ñÿíèí ÿñëèí ùàðàäàíäû?
– Àüëà, Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíäÿí.
Ýöëöøö èìèòàñèéà åëÿéÿðÿê, ýþçÿò÷è úûðûëäàäû âÿ Æîàíà åëÿ
ýÿëäè êè, ùàðàäàñà éàõûíëûãäà, ÷ûíãûë äîüðàéûðëàð.
– Äåìÿëè ñÿí î éåðäÿíñÿí êè, îðàäà ÿùàëè î ãÿäÿð àüëàéûá êè,
îíëàðûí ýþçëÿðèíèí àëòûíäà ìàìûð áèòèá, áóðóíëàðûíûí àëòûíû èñÿ éà-
øûë êèô áàñûá? Áÿñ ñÿí îðàäà íÿ åëÿìÿéÿ ùàçûðëàøûðñàí?
Úÿñóð Æîàí òÿÿúúöáëÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
– Ìÿí ùàðàäàí áèëèðÿì! Äöçöíö äåñÿì, áóðàäà ñÿéàùÿò åëÿ-
éÿðêÿí, ìÿí èíàíäûì êè, Ñåùðëè Òÿõÿééöëëÿð àëÿìèíäÿ (ñÿíèí
ìþùöð òÿëÿá åëÿéÿðÿê ãîðóäóüóí ùÿìèí áó éåðäÿ), âÿ áèçäÿ,
Àüëà, Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíäÿ, åëÿ åéíè úàíñûõûúû
ãàíóí ùþêì ñöðöð. Îíóí ìÿüçèíè èñÿ èíäè ìÿíèì ñÿíÿ ñàäàëàéà-
úàüûì ñþçëÿðäÿí áèðè òÿøêèë åëÿéèð, – öðÿéèíÿ ùàíñû éàòûðñà, þç
çþâãöíÿ óéüóí îíó äà ñå÷: ÷ÿðÿí÷èëèê, äàðûõìà, éåêíÿñÿêëèê,
áàéàüûëûã. ßëáÿòòÿ, ôÿðãëÿðè äÿ âàð. Ýþçéàøûàõûäàíëàð äàùà ÷îõ
ÿçàá ÷ÿêèðëÿð. Àíúàã îíëàðûí ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðè ùå÷ ö÷ ãàðà ãÿ-
ïèéÿ äÿ äÿéìÿç. ×öíêè, îíëàðûí éàëàí÷û ãÿì-ãöññÿëÿðè ùÿãèãÿ-
òÿí äÿ åëÿ ÿùÿìèééÿòñèçäè êè, åëÿ ìèñêèíäè êè, åëÿ ìÿíàñûçäû êè,
îíëàðûí ÿñëèíäÿ ÿñë áÿëàëàð ùàããûíäà ùå÷ òÿñÿââöðëÿðè áåëÿ éîõäó.
– Éàõøû, áåëÿ îëàí ùàëäà, ñÿí áó è÷è ãóðó, öñòö éàø äèéàðäà íÿ
åäÿúÿêñÿí? Àõû, îðà ãÿëá çþêÿìèíèí ÿñë øèòèëëèéèäè.
– Áèëèðñÿí... Èíñàí ùå÷ âàõò ùÿð øåéäÿí ðàçû îëìóð... À÷ûüûíû
äåñÿì, ìÿí îëäóüóí Éóõóýþðìÿ ñÿëòÿíÿòèíèí áöòöí áó èñèòìÿëè
àíàðõèéàñûíäàí õèðòäÿéèìÿúÿí äîéìóøàì âÿ èíäè äÿ éåíèäÿí áè-
çèì ýåð÷ÿêëèê àäëàíäûðäûüûìûç øåéè ýþðìÿê èñòÿéèðÿì. Áóíäàí
áàøãà... Ãóëàã àñ, ìÿí ñÿíÿ áèð ñèðð à÷àúàüàì... Àíúàã ñþç âåð êè,
áó ñèððè ùå÷ êèìÿ äåìÿéÿúÿêñÿí... Ñþç âåðèðñÿí? Éàõøû, îíäà ãó-
ëàã àñ. Ìÿí èëê íþâáÿäÿ îíà ýþðÿ îðà ãàéûòìàã èñòÿéèðÿì êè, ÿýÿð
ìÿíÿ ìöéÿññÿð îëñà, Àüëà, Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíè
àéàüà ãàëäûðûì, ìÿíèì éåðëèëÿðèìèí áåëèíè äöçÿëäèì... Îíëàðûí
öðÿêëÿðèíäÿ éåíè ùÿéàòà, ëàéèãëè, úÿñàðÿòëè ùÿéàòà èíàì èøûüûíû éàí-
äûðûì. Àíúàã, áóíóíëà áåëÿ, – íÿ ö÷öí äÿ áóíó ñÿíÿ åòèðàô åëÿ-
ìÿéèì, – äîéìàã áèëìÿäèéèì áèð àðçó è÷èìäÿí ìÿíè ýÿìèðèð.
434
 – Ùàíñû?
– Àù! Áèëèðñÿí, ùÿòòà áóíó äåìÿéÿ áåëÿ óòàíûðàì... – Âÿ
óòàíäûüûíäàí ãûçàðàðàã, Úÿñóð Æîàí äîíãóëäàíäû: – Ìÿí, äÿùøÿòëè
äÿðÿúÿäÿ ... ö÷öí äàðûõìûøàì, ñÿí òÿñÿââöð åëÿéÿ áèëìÿçñÿí êè,
íÿäÿí þòðö... äàðûõìûøàì. Áèðúÿ äÿíÿ êîáóä õþðÿê ö÷öí, êàðòîôëà
òðåñêà áàëûüû ö÷öí. Òÿçÿ êàðòîôëà éàõøû òðåñêà áàëûüûíûí áèð ïàð÷àñû
ö÷öí. Ìÿíèì äîñòóì, áèð òÿñÿââöð åëÿ! Ìÿùç áåëÿ áèð ÿùÿìèé-
éÿòñèç àðçó, áÿçÿí áþéöê ðóù éöêñÿêëèéèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Ìÿñÿëÿí
âÿòÿí ö÷öí äàðûõìàüà.
Äèâàðûí ãîðóã÷óñó Æîàíûí ñÿìèìè åòèðàôëàðûíäàí òÿñèðëÿíÿê äåäè:
– Éàõøû... ßí ÷îõó ìÿí ñÿíèí ö÷öí îíó åëÿéÿ áèëÿðÿì êè, – ñÿíèí-
ëÿ íåúÿ ùÿðÿêÿò åëÿìÿéèì áàðÿäÿ ðÿèñëÿðèìëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøÿ áèëÿðÿì.
Èçí âåð áèð ìöääÿòëèéÿ ñÿíäÿí àéðûëûì, ìÿí èíäè îíëàðëà äàíûøàðàì.
– Ñÿí îðàäà ÷îõ îëàúàãñàí?
– Éîõ, ùÿðÿêÿò åëÿìÿäÿí äÿ ùÿðÿêÿò åëÿìÿê îëàð, ñÿí áóíó
èíäè ýþðÿúÿêñÿí. Áàõ, ùàçûðäû.
Âÿ ýþçÿò÷è ÷ûõäû, äàùà äÿãèã äåñÿê, ùÿðÿêÿòñèç âÿçèééÿòäÿ
äîíäó, ýþçëÿðèíè è÷ÿðèéÿ òÿðÿô ùÿðëÿäè âÿ òÿõìèíÿí îí áåø äÿãèãÿéÿ
ãÿäÿð òÿðïÿíìÿäè; î, “éîõ èäè”. Åëÿ êè, ãàéûòäû, äàùà äîüðóñó, ýþç-
ëÿðèíè åøèéÿ òÿðÿô ùÿðëÿäè, î çàìàí áöòöí ýþðêÿìè èëÿ Æîàíà íöìà-
éèø åëÿòäèðäè êè, éóõàðûíûí ýþñòÿðèøëÿðèíäÿí òàìàìèëÿ ðàçûäû.
– Ìÿíèì ìÿñëÿùÿòëÿøäèéèì ùþêóìÿò íöìàéÿíäÿëÿðè, ñÿíè
áóðàäàí áóðàõìàüà ðàçûëûã âåðäèëÿð, – î, áÿéàí åëÿäè.
– Àù, íÿ ýþçÿë! – Úÿñóð Æîàí ðàùàòëûãëà íÿôÿñèíè äÿðäè.
– Àíúàã áèð øÿðòëÿ êè, ñÿí ãàëàúàãñàí, – ýþçÿò÷è ÿëàâÿ åëÿäè.
Æîàí þçöíäÿí ÷ûõäû:
– Ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí! Ñèç äàèì ñôèíêñëÿðèí ùîããàëàðûíû ÷ûõàðäûðñûç!
Íåúÿ, áÿéÿì, ñÿíèí ôèêðèíúÿ, áó òàïìàúàíû ùÿëë åëÿìÿê îëàð?
– Ùÿ, ìöìêöíäö.
– Éàõøû, áÿñ íåúÿ? Ìÿíÿ äå ýþðöì ùàíñû éîëëà, à äàø áàø?
Ìöÿééÿí äåòàëëàð ýþçÿò÷èéÿ àéäûí äåéèëäè âÿ î, éåíèäÿí óçàãäà
îëàí ùþêóìÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åëÿìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè.
– Áèð äÿãèãÿ ýþçëÿ. Ìÿí èíäè ãàéûäûðàì.
Âÿ ùÿð øåé éåíèäÿí òÿêðàð îëóíäó: î, ýþçëÿðèíè òÿðñèíÿ ÷åâèðäè
âÿ ùåéêÿë ñàêèòëèéèíè ãîðóéóá-ñàõëàéàðàã, ÷ûõûá ýåòäè, äàùà äîü-
435
ðóñó, áèðèíúè äÿôÿ îëäóüó êèìè, éåðèíäÿ äîíäó... Íöôóçëó ðÿùáÿð-
ëèéèí àëè ôèêèðëÿðèíÿ íàèë îëìóø õîøáÿõò ñèôÿòëè òàáå÷èëèêäÿ îëàí
àäàìëàð êèìè î, ýåðè ãàéûòäû.
– Ùÿð øåé ãàéäàñûíà ãîéóëäó... Áóðàäàí ñÿí ìÿíèìëÿ ýåäèð-
ñÿí. Ýåäÿúÿéèìèç éîë éàõûí äåéèë: àëòìûø ìèí êèëîìåòðäè.
– Àëòìûø ìèí êèëîìåòð? Ïèéàäà? Áèëìèðÿì, ìÿí äþçÿ áèëÿúÿéÿììè.
Ýþçÿò÷è ýöëöìñÿäè, – áóíó àíúàã îíóí ñÿñèíäÿí áàøà äöø-
ìÿê îëàðäû, ÷öíêè, áó çàâàëëûíûí äàø ãèéàôÿñè ùÿð ùàíñûñà áèð ùèñ-
ñèééàòû âÿ åìîñèéàíû èôàäÿ åëÿéÿ áèëìèðäè.
– Ïèéàäà? Ñÿíèí àüëûí áàøûíäàäû! Ìÿí ùå÷ âàõò ïèéàäà ýåòìè-
ðÿì. Ìÿíèì àéàãëàðûì, ñÿí äåéÿí äÿ åëÿ ñþçÿ áàõàí äåéèë. Ìÿí
áàøãà ùÿðÿêÿò âàñèòÿñèíÿ öñòöíëöê âåðèðÿì... Áàõ áóíà.
Âÿ î, ùàíñûñà ãÿðèáÿ ìÿðìÿðäÿí, éàðûìøÿôôàô, øöáùÿñèç êè,
ñåùðëè, éàõóä äà, áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, äèâàðûí î òàéûíäàêû àäàìëàðûí
ùÿëÿ þçëÿðè ö÷öí êÿøô åëÿéÿ âÿ þç ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí òàáå åëÿéÿ áèë-
ìÿäèêëÿðè ñèðëè ãöââÿëÿðëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèëÿí ÷ÿêìÿëÿðè ýþñòÿðäè.
– Ùÿ, ýÿë áèð áó ÷ÿêìÿëÿðè ýåéèí ýþðöì, – ýþçÿò÷è òÿêëèô
åëÿäè. – Ñÿíèí áÿõòèíäÿí ìÿíäÿ áèð úöò àðòûã ÷ÿêìÿ âàð.
Úÿñóð Æîàí ðàçûëàøäû âÿ ýþçÿò÷èíèí îíà âåðäèéè ÷ÿêìÿëÿðè òåç
ýåéèíäè.
– Ùàçûðäû... Áÿñ èíäè?..
– Ýþçëÿ. Ãîé áèð ìÿí þç ÷ÿêìÿëÿðèìèí þùäÿñèíäÿí ýÿëèì.
Îíëàð áèð àç àéàüûìà äàðäû. – Âÿ î, àðàáèð àúû-àúû èíèëäÿéÿ-èíèëäÿéÿ
âÿ þç ìîíîëîãóíó êÿñÿðÿê, ãðàíèò áÿäÿíèíÿ ÿçàá âåðÿí àüðû-
àúûëàðû áàðÿäÿ Æîàíà ìÿëóìàò âåðäè. – Áó äþéÿíÿêëÿð ìÿíÿ íÿ
ÿçàá âåðèð! Óô!.. Àíúàã áó èøè ýþðìÿéÿ äÿéÿð. Áó ÷ÿêìÿëÿðäÿ
õèçÿê öçÿðèíäÿ ñöðöøÿí êèìè ñöðöøöðñÿí. Îé!.. Îíà ýþðÿ êè... ñÿí
èíäè þçöí ýþðÿúÿêñÿí êè, áèç îíëàðû éîõ, îíëàð áèçè àïàðûðëàð. Îé!
Áó áåëÿ äÿ îëäó. Åëÿ éåíèúÿ Úÿñóð Æîàí òÿðïÿíìèøäè êè, ÷ÿê-
ìÿëÿð èøûã ñöðÿòèëÿ èðÿëèéÿ äîüðó äóðìàäàí ýþòöðöëäöëÿð. Âÿ î,
ýþçöíö ãûðïìàüà ìàúàë òàïìàìûøäû êè, áèðäÿí...
– Ùàçûðäû. Áèç àðòûã ÷àòìûøûã! – ðÿùìñèçúÿñèíÿ àéàãëàðûíû ñû-
õàí ÷ÿêìÿëÿðÿ ìÿùÿë ãîéìàäàí ýþçÿò÷è íÿðèëäÿäè.
Úÿñóð Æîàí êèðèìèøúÿ (áó éöðöøäÿí ñîíðà î, ùÿëÿ íÿôÿñèíè
äÿðìÿìèøäè) ÿòðàôà íÿçÿð ñàëäû âÿ ÿìèí îëäó êè, áóðà, èëê äÿôÿ
436
îíóí áó äàø ãîðóã÷ó èëÿ ðàñòëàøäûüû éåðÿ ÷îõ áÿíçÿéèð. Ùÿìèí î
äèâàð, äàùà äîüðóñó, ùÿìèí î ñÿðò âÿ êå÷èëìÿç éàðüàíäû, àíúàã
êþùíÿ éåðäÿ òÿìèç ìàâè ñóëó ÷àé éîõ èäè...
Òþâøöéÿ-òþâøöéÿ âÿ íÿôÿñèíè äÿðÿ-äÿðÿ ýþçÿò÷è ÷ÿêìÿëÿðèíè
÷ûõàðäûá àòäû: î, òÿëÿñìèðäè âÿ ýþðöíöð àëè ãöââÿëÿðèí þç ñèðëè ôî-
êóñëàðûíû ùàíñû éîëëà Úÿñóð Æîàíà íöìàéèø åòäèðÿúÿêëÿðèíè à÷ûá
äåìÿéÿ úàí àòìûðäû, – àõû Æîàí “ýåäÿðÿê áóðàäà ãàëìàëû” èäè.
Íÿùàéÿò, ýþçÿò÷è èøýöçàð äàíûøûã ö÷öí èëòèôàò ýþñòÿðäè âÿ Æîàíà
ìöðàúèÿò åëÿäè.
– Äåìÿëè, ñÿí áóíóí ìöìêöí îëìàñûíà èíàíìûðñàí? – î,
ñîðóøäó.
– ßýÿð ìÿíè èêè éåðÿ áþëÿðëÿðñÿ îíäà ìöìêöí îëàð... – áó
òÿêëèôèí éåðèíÿ éåòÿ áèëìÿéÿúÿéèíè äÿðê åëÿéÿðÿê, Æîàí äåäè.
– Áàõ, ìÿùç áó áåëÿäè. ßýÿð ñÿíè èêè éåðÿ áþëñÿëÿð, Æîàíûí
áèðè áó òàéäà, î áèðèñè èñÿ î òàéäà îëàð. Ùÿì äÿ ùÿð èêè Æîàí åéíè
Æîàí îëìàëûäû.
– Àéäûíäû. Áåëÿ ÷ûõûð êè, Ìÿí – Þçýÿ âÿ Ìÿí – Ìÿí âàùèä
Ìÿí îëàúàã, – ýþçÿò÷èíèí áó ñàéàã ìåòàôèçèê íöñõÿëÿðèíäÿí ÿé-
ëÿíÿí Æîàí äèëëÿíäè.
– Ùÿ, ùÿ; ñÿí ùÿì þçöí îëàúàãñàí, ùÿì äÿ þçýÿ Æîàí. – Âÿ
ýþçÿò÷è ùå÷ áèð êèíàéÿ ÷àëàðû îëìàäàí ÿëàâÿ åëÿäè: – Ýþðöðÿì êè,
ñÿíÿ äöíéàäà áèðìÿíàëû øÿêèëäÿ ùÿð øåéè ùÿëë åäÿí áèçèì äèëèìèç
àéäûíäû. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäû êè, ñîíðàäàí ñàäÿëÿøäèðèëìÿê ö÷öí
ùÿð øåé ãÿñäÿí ìöðÿêêÿáëÿøäèðèëèð. Âÿ áèëèðñÿí, – î, þçöíöí àäè
áÿòíäàõèëè òÿáÿññöìö èëÿ äåäè, – Ìÿí – Ìÿí âÿ Ìÿí – Áó äóå-
òèíäÿ ùÿð èêè îáéåêò èøûã âÿ ãàðàíëûüûí äàõèëè âÿùäÿòèíäÿ áèðëÿøèá.
Âÿ áåëÿëèêëÿ, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, Ìÿí – Î äàùà úÿñóð âÿ òÿúðöáè-
äèð, íÿèíêè î åëÿ äÿ øöóðëó âÿ úèääè îëìàéàí Ìÿí – Ìÿí. Ñÿí èñÿ,
îíà ýþðÿ äÿ, êèìèí êèì îëäóüóíó àéûðä åëÿéÿ áèëìÿéÿúÿêñÿí.
– Áó íÿ ñàðñàã øåéäè, – Æîàí ýþçÿò÷èéÿ áó äîëàøûã ñèðäÿí íàðàçû
îëäóüóíó áèëäèðÿðÿê, ñÿñèíè óúàëòäû âÿ áàøûíû òóòäó.
– Äåìÿëè, áåëÿ ÷ûõûð êè, ñÿí èêèëÿøìÿéÿ ðàçûñàí? – ýþçÿò÷è ñîðóø-
äó âÿ îíó òåç ãÿðàð ýÿëìÿéÿ òÿëÿñäèðÿðÿê èíêàðåäèëìÿç äÿëèë ýÿòèðäè:
– Éåðè ýÿëìèøêÿí, ñÿíèí áóðàäàí ÷ûõìàüûí ö÷öí éåýàíÿ âàñèòÿäè.
– Úèääè äåéèðñÿí?
437
 – Ìÿí ùÿìèøÿ úèääè äàíûøûðàì. Åëÿ îíóí ö÷öí äÿ ìÿíè ãðàíèò
ïàð÷àñûíäàí éîíóáëàð.
Úÿñóð Æîàí áó ãà÷ûëìàçëûã ãàðøûñûíäà ýåðè ÷ÿêèëäè.
– Éàõøû... ßýÿð áàøãà âàñèòÿ éîõäóðñà, îíäà íÿ åëÿìÿê îëàð!
Àíúàã ñÿí ìÿíè íåúÿ èêè éåðÿ áþëÿúÿêñÿí, íåúÿ?
– Àðòûã áó ìÿíèì ãàéüûìäû. Áèð àç ýþçëÿ. Èíäè ýþðÿðñÿí.
Âÿ ñîéóããàíëû Ñåùðëè Àëÿìèí ýþçÿò÷èñè äàø àääûìëàðëà ÷àéà
òÿðÿô éîëëàíäû. Î, ÷àéûí ñàùèëèíÿ ýÿëäè, ñóéóí öçÿðèíÿ ÿéèëäè âÿ
ÿëèíèí àíè áèð ùÿðÿêÿòèëÿ ÷àéûí ñóéóíäàí áèð ýöçýö ÷ûõàðòäû. Î,
åùòèéàòëà îíó äèâàðà ñþéêÿäè åùòèðàñëû òÿðçäÿ äåäè:
– Áóðà áàõ!
Úÿñóð Æîàí ìöòèúÿñèíÿ ýþçëÿðèíè ýöçýöíöí ñÿòùèíÿ çèëëÿäè.
– Èíäè äÿ ñÿíèí ùÿéàòûíäà áàø âåðÿúÿê ÿí ÿùÿìèééÿòëè ùàäè-
ñÿéÿ ùàçûðëàø! – äàø ýþçÿò÷è õÿáÿðäàðëûã åëÿäè. – Èíäè ñÿíèí ÿêñèí
ýöçýöäÿí ÷ûõàúàã, î, éåðèéÿúÿê, äàíûøàúàã, ôèêèðëÿøÿúÿê...
– Âÿ î, – áó ìÿíÿì? Ìÿíèì áÿäÿíèìäè?
– Ùÿ, áó ñÿíñÿí, ùÿì äÿ ñÿí äåéèëñÿí...
– Àíúàã ìÿí, ùÿð ùàëäà, ÿââÿëêè ãîðõó áèëìÿéÿí Æîàí îëàúà-
üàì? – Æîàí êöòëÿøìèø ùàëäà ñîðóøäó.
– Ùÿ, ñÿí ÿââÿëêè êèìè, þçöíö åëÿ ýþñòÿðÿúÿêñÿí êè, ýóéà
ãîðõóíóí íÿ îëäóüóíó áèëìèðñÿí.
– Ùÿð ùàëäà áó èêèëÿøìÿ äÿùøÿòëè øÿêèëäÿ áèð ãàòìàãàðûøûãëûüà
ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð, – Úÿñóð Æîàí ãàéüûëû-ãàéüûëû äåäè. – Àõû ùå÷ êèì
àéûðä åëÿéÿ áèëìÿéÿúÿê êè, ùàðàäà Ìÿíÿì, ùàðàäà Ìÿí äåéèëÿì.
– Ýþçëÿðèì àéäûí, ÷îõ âàúèá áèð èø èìèø, àõû ñèç àéðû-àéðû äöí-
éàëàðäà éàøàéàúàãñûíûç.
– Áÿñ Àüëà Ñîíðà Äà Ýþç Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíÿ êèì äöøÿ-
úÿê? Ãûçàðäûëìûø òðåñêà áàëûüûíû êèì ëÿççÿòëÿ éåéÿúÿê? Ìÿí,
éîõñà, ãåéðè Ìÿí.
– Ìÿí ñÿíÿ ìèí äÿôÿ äåìèøÿì êè, áó ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿò êÿñá
åëÿìèð. Ñèç èêèíèç äÿ – áèð ñóáñòàíñèéàñûíûç (áèð ìàùèééÿòäÿí
èáàðÿòñèíèç). Ðóù, èíñòèíêò, çþâã – ñèçäÿ öìóìèäèð.
Âÿ Úÿñóð Æîàí òàëåéèí ùþêìöíÿ ñûüûíìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè. Î,
ýþçëÿðèíè ýöçýöéÿ çèëëÿäè, äàø ãþðóã÷ó èñÿ áó çàìàí äàø ñÿñèëÿ
ÿìð åëÿäè:
438
 – Èêè ñàéëû Æîàí ýöçýöäÿí áàéûðà ùîïïàí!
Âÿ áó âàõò ñåùðëè ýöçýöíöí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ Æîàíûí ÿêñè ãà-
áàðäû. Þçöíöí úèñìè ýþðêÿìèíäÿ î, ìàéàëëàã âóðàðàã àäè äöíéàéà
äàõèë îëäó.
– Íÿôÿñ àëûðàì âÿ ñåâèíèðÿì! – î, âÿúäëÿ äèëëÿíäè.
Ùÿð áèð éåíè íÿôÿñëÿ ùÿéàò îíóí úèéÿðëÿðèíÿ äàõèë îëóðäó. Èêèíúè
Æîàí ÿëèíè Áèðèíúè Æîàíà óçàòäû âÿ î, ìÿìíóíèééÿòëÿ îíóí ÿëèíè
ñûõäû. Àõû þç ñÿñèíè ñÿíèí îëìàéàí àüûçäàí åøèòìÿê õîøäó, åéíè
çàìàíäà, ùå÷ äÿ òàì ñÿíèí îëìàéàí þç ÿëèíè ñûõìàã äà ÷îõ õîøäó.
– Àé ñÿíè, äÿëÿäóç, íÿ âàð, íÿ éîõ?..
Ùÿð ùàëäà àèëÿ ñÿùíÿúèéèíäÿí ãà÷ìàã ö÷öí ýþçÿò÷è áàøëàí-
ìàãäà îëàí ñþùáÿòè êÿñäè.
– Òåçëèêëÿ ãàðàíëûã äöøÿúÿê. Áó ýöí ÿçèçëÿíìÿê âàõòû äåéèë.
ßñàñ ìÿñÿëÿéÿ êå÷ÿê. Ýþçëÿðèíèçè éóìóí.
– Íÿ ö÷öí? – äàùà ÷îõ ùÿð øåéëÿ ìàðàãëàíàí Áèðèíúè Úÿñóð
Æîàí ñîðóøäó.
– Ìÿíÿ ÿìð îëóíóá êè, ñèçè áèð-áèðèíèçÿ ãàðûøäûðûì, äÿéèøäè-
ðèì, ôûðëàäûì... êè, ùå÷ êèì, î úöìëÿäÿí äÿ ñèç þçöíöç àéûðä åëÿéÿ
áèëìÿéÿñèíèç êè, ñèçèí ùàíñûíûç áèðèíúèñèç, ùàíñûíûç èêèíúè. Óøàã-
ëàð, ðÿãñ åëÿéèí! Äàì-äà-ðà-äàì-äàì, áàì-áà-ðàì-áàì-áàì,
äóì, äóì, äóì...
Âÿ äþéÿúëÿíÿí äÿìèð÷è ÷ÿêèúèíèí òàêòûíûí ðèòìëÿðè àëòûíäà,
äàø ïÿíúÿëÿðèí ÷ÿïèêëÿðèíèí ìöøàéèÿòè èëÿ ùÿð èêè Æîàí ðÿãñ åëÿ-
ìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áþéöê ãîðõó ùèññè îíëàðû áó úÿùÿííÿì
òàðàíòåëëàñûíûí1 òåìïèíäÿ ôûðëàíìàüà ìÿúáóð åëÿéèðäè âÿ ùÿð èêè
Æîàí î âàõòà ãÿäÿð åëÿ ìöðÿêêÿá ïèðóåòëÿð åëÿäèëÿð êè, àõûðäà îí-
ëàðûí áàøëàðû ùÿðëÿíäè. Òàìàìèëÿ ÿëäÿí äöøìöø âÿçèééÿòäÿ îíëàð
éåðÿ éûõûëäûëàð.
– Ùàçûðäû! Èíäè ùå÷ ìÿí þçöì äÿ àéûðä åëÿéÿ áèëìèðÿì êè, ñè-
çèí ùàíñûíûç áèðèíúè, ùàíñûíûç èêèíúèñèíèç, – ýþçÿò÷è òÿìòÿðàãëû
òÿðçäÿ äåäè. – Àðòûã, äÿùøÿòëè ñå÷èì àíû ýÿëèá ÷àòäû. Ìÿñÿëÿí, ñÿí,
– âÿ î, éàõûíëûüûíäà äàéàíàí Æîàíû ýþñòÿðäè, – áóíäàí ñîíðà ðåàë
îëìàéàí äöíéàäà ýåð÷ÿê øÿêèëäÿ ñÿéàùÿò åëÿéÿúÿêñÿí... Ñÿí èñÿ,
__________
1
Ò à ð à í ò å ë ë à – ðÿãñ íþâö

439
– Èêèíúè Æîàíà ìöðàúèÿò åëÿéÿðÿê äåäè, – Àüëà Ñîíðà Äà Ýþç
Éàøëàðûíû Óä êÿíäèíÿ ãàéûäàúàãñàí.
– Âÿ áèç áèð äàùà ýþðöøìÿéÿúÿéèê? – ìÿëóì äåéèë ùàíñû Æîàí
êÿäÿðëÿíäè.
– Íÿ ö÷öí ýþðöøìÿéÿúÿêñèíèç? Ñèç ùÿòòà, ýèçëè éîëëà áèð-áèðè-
íèçëÿ àë-äÿéèøèêëèê åëÿéÿ áèëÿðñèíèç, àíúàã åëÿ åëÿéèí êè, ùå÷ êèì,
åëÿ èëê íþâáÿäÿ äÿ, ñÿí þçöí áóíó ùèññ åëÿìÿéÿñÿí. Èíäè èñÿ,
ñèçäÿí õàùèø åëÿéèðÿì êè, âàõò èòèðìÿéèí! Ãóëàã àñ, äîñòóì! – Âÿ
î, áîéíóíà éàðûøëàðäà ñèðëè ãöââÿëÿðëÿ äþéöøìÿê ãèñìÿòè äöøÿí
Úÿñóð Æîàíà ìöðàúèÿò åëÿäè. – Òåç îë ãÿùðÿìàíëûãëàð ýþñòÿðìÿê
öñöí éîëà äöø! Êöëÿéè éÿùÿðëÿ âÿ ùàéäû!
– Ãîé áåëÿ îëñóí! – ñå÷èëìèø øÿõñ òåàòð ïàôîñó èëÿ äèëëÿíäè.
– Áóýöíêö âÿ ýÿëÿúÿê áÿäùåéáÿòëÿð òèòðÿéèí. Òèòðÿéèí Úÿñóð Æîà-
íûí, éàëíûç õÿéàëëàðäà äþéöøÿí úÿíýàâÿðèí ãàáàüûíäà òèòðÿéèí!
Î, áèð ñû÷ðàéûøëà êöëÿéè éÿùÿðëÿäè âÿ ãèáòÿ äîëó êÿäÿðëÿ îíà
òàìàøà åëÿéÿí î áèðè Æîàíû ñÿñëÿäè.
– ßëâèäà, äîñòóì! Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ìÿí ñÿíÿ áàø ÷ÿêìÿéÿ
ýÿëÿðÿì âÿ áèç òàëåëÿðèìèçè àë-äÿéèø åëÿéÿðèê, éàõøû?
Âÿ îíäà ùÿð èêèìèç äèíúÿëÿðèê – ìÿí ìàúÿðàëàðäàí, ñÿí èñÿ
òðåñêà áàëûüûíäàí...
Âÿ î, áóëóäëàð àðõàñûíäà éîõ îëäó.
Îíäà ýþçÿò÷è éåíèäÿí äèëÿ ýÿëäè:
– Éàõøû. Èíäè ñÿíèí íþâáÿíäè. Þç ýþçéàøûíàõûäàíëàðûíûí éàíû-
íà ãàéûòìàã âàõòû ýÿëèá ÷àòäû.
– Ìÿìíóíèééÿòëÿ, àíúàã áóíó íåúÿ åëÿéèì?
– Ñàäÿäÿí ñàäÿ éîëëà. Äèâàðà éàõûíëàø âÿ îíó éàðûá êå÷.
– Äèâàðû éàðûá êå÷èì, áÿñ íåúÿ? Ùàðàñûíäàí? Îíóí ãàïûëàðû
éîõäó àõû.
– Ãàïûëàð ñÿíÿ ùå÷ ëàçûì äà äåéèë... Îëìàéàí ãàïûäàí êå÷.
Áó Ñåùðëè Àëÿìèí òÿëèìàò äÿðñëèéèíèí òèïèê ýþñòÿðèøëÿðè èäè âÿ
äàø ýþçÿò÷è èøè áåëÿ ðàùàòëûãëà éîëóíà ãîéà áèëäèéèíÿ ýþðÿ ñåâèíÿ-
ðÿê, áöòöí ýÿðÿê îëàí ìþùöðëÿðëÿ ïàñïîðòó Æîàíà âåðäè.
– Èíäè êå÷ äèâàðûí è÷èíäÿí. Ãîðõìà, – ýþçÿò÷è ÿí ñîíóíúó
ìþùöðöí öñòöíÿ öôöðÿðÿê äåäè.
440
 Áöòöí áó èøëÿðèí êÿëÿêñèç þòöøìÿäèéèíè ÷îõ éàõøû àíëàéàí
(áóíóí ö÷öí ùå÷ åëÿ äÿ õöñóñè èíúÿ àüûë òÿëÿá îëóíìóðäó) Úÿñóð
Æîàí ýþçÿò÷è èëÿ âèäàëàøäû, äèâàðà éàõûíëàøäû âÿ îíà éàïûøäû.
Áèðúÿ àíäà äèâàð ñåùðëè äóìàíûí è÷ÿðèñèíäÿ éîõ îëäó. Âÿ ÷îõ
éöíýöëúÿ, ñàíêè àäè äóìàí ñÿääèíè êå÷ÿí êèìè, ÷ÿêìÿëÿðè èëÿ
îíó ïàð÷à-ïàð÷à åëÿéÿðÿê Æîàí áó äóìàí ñÿääè êå÷äè (ìÿùç
òåéôëÿð áó úöð ñöçöëöá êå÷èðëÿð) âÿ íÿùàéÿò úàíè-äèëäÿí àðçóëàäû-
üû ýþçéàøûàõûäàíëàð òîðïàüûíà ãÿäÿì ãîéäó. Úÿñóð Æîàí îðàéà
ùÿéÿúàíëû ùàëäà äàõèë îëäó. Î, êå÷ìèø ìàúÿðàëàðûíû éàäà ñàëàðêÿí
âÿ þç äîñòëàðû èëÿ øöúàÿòëÿðè áàðÿäÿ áþëöøÿúÿéè áàðÿäÿ äöøö-
íÿðêÿí îíóí öðÿéè ñåâèíú ùèññè èëÿ äîëóðäó. Âÿ áóíóíëà áÿðàáÿð,
íàìÿëóì áèð ïåøìàí÷ûëûã ùèññè Æîàíûí ãÿëáèíÿ êþëýÿ ñàëûðäû. Ùÿ,
éåíèäÿí ýåðè, þç åâèíÿ ãàéûòìàã áó ùèññëÿðè äîüóðóðäó...
Éàâàø-éàâàø øÿð ãàðûøûð, ùàâà ãàðàëûðäû, êöëÿê ùàðàäàíñà,
óçàãëàðäàí àù-íàëÿ âÿ ùþíêöðòö ñÿñëÿðè ýÿòèðèðäè. Áÿëêÿ áó, àüëà-
éàí, ñàíêè ãàì÷û èëÿ ýþçéàøûàõûäàíëàðûí àüàúëàðûíû äþéÿúëÿéÿí
éàüûø èäè, ùÿëÿ áÿëêÿ äÿ, áó ýþçéàøûàõûäàíëàðûí þçëÿðè èäè, – àõû
îíëàð þç ýþçéàøëàðûíû àõûòìàã ÿíÿëÿðè èëÿ éàìàí ôÿõð åëÿéèðäè-
ëÿð... Îíëàð ùÿð çàìàí àüëàìàüû ñåâèðäèëÿð, ñÿùÿðäÿí àõøàìàúàí
àüëàéûðäûëàð.
Áó ýþçéàøëàðûíû àõûòìàãëà áèð äÿôÿëèê ãóðòàðìàã ëàçûìäû – èíäè
Úÿñóð Æîàíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè áó èäè. Áåëÿëèêëÿ, èðÿëè!
Àéàã áàñûëìàìûø úûüûðëà î þç êÿíäëÿðèíÿ òÿðÿô éîëëàíäû âÿ
áÿäàùÿòÿí îíóí ãóëàãëàðûíà øèêàéÿò äîëó ãóø úèâèëòèñè ýÿëäè – úèâ-
úèâ-úèâ... Àúûíäàí éàðûþëö âÿçèééÿòèíÿ äöøÿí éóâàñûíäàí äöøìöø
ñÿð÷ÿ úèâèëäèéèðäè. Æîàí åùòèéàòëà îíó ãàëäûðäû. Çàâàëëû ãóøúóüàç!
Î, ìàâè ðÿíýëè ýþç éàøëàðû àõûäàðàã àüëàéûðäû. “Íåúÿ äÿ ãÿðèáÿäè,
ýþðÿñÿí äîüðóäàíìû ãóøëàð ìàâè ðÿíýëè ýþç éàøëàðû àõûäàðàã àü-
ëàéûðëàð! Áÿëêÿ ìÿí àëà-òîðàíäà ïèñ ýþðöðÿì? – î, ïû÷ûëäàäû.
– Áóðàäà ùàìû, ùÿì éåðäÿ, ùÿì äÿ ýþéäÿ àúëûãäàí ãûðûëûð. Éàí-
üûäàí ùå÷ êèì òÿëÿô îëìóð, ñó ýþçëÿðèíäÿí áèðáàøà àüûçëàðûíà àõûð”.
Âÿ, çàâàëëû ãóøúóüàçûí ãàíàäëàðûíû íÿâàçèøëÿ ãàëäûðàðàã (áó
éàçûã ñÿð÷ÿúèéÿç íåúÿ äÿ àðûãëàéûá) î, äåäè:
– Ìÿíè î òÿÿúúöáëÿíäèðèð êè, ìÿíèì ãóøúóüàçûì, îíëàð íÿ
éàõøû èíäèéÿ êèìè ñÿíè éåìÿéèáëÿð!
441
 Äóìàíëû øÿêèëäÿ þçöíäÿ ùàíñûñà ïèñëèéÿ äîüðó äÿéèøèêëèéèí
áàø âåðäèéèíè ýþðÿðÿê âÿ ùèññ åëÿéÿðÿê êè, î, àðòûã ÿââÿëêè Æîàí
äåéèë ( ìÿùç åëÿ áó îíó âàäàð åëÿéèðäè êè, áàøûíû äèê òóòñóí âÿ
òÿêÿááöðëö ýþðêÿì àëñûí), úàâàí îüëàí áó ãóøúóüàçû ãàðøûéà ÷ûõà-
úàã ýþçéàøûàõûäàíëàðûí ùþêìöíÿ òàáå åëÿäè âÿ áèëèðäè êè, àú àüëà-
üàíëàð áåëÿ øèêàðëàðäàí þòðö ñèíî ýåäèðëÿð, åùòèéàòëà îíó áèð áóäà-
üûí öñòöíÿ, ÿí ýþçÿýþðöíÿí áèð éåðÿ ãîéäó.
Ñîíðà èñÿ î, ãîëëàðûíû à÷àðàã îíó ãàðøûëàéàí ãîíøóëàðû âÿ
äîñòëàðû îëàí êÿíäÿ äàõèë îëäó. Þç ñåâèíúëÿðèíè îíëàð ùþíêöðòö èëÿ
èôàäÿ åëÿéèðäèëÿð. Àíàñû áèðèíúè îëàðàã àäàìëàðû éàðàðàã þçöíö
Æîàíà éåòèðäè âÿ ýþç éàøëàðû è÷èíäÿ äåäè:
– Ìÿíèì ÿçèçèì Æîàí! Ñÿí äÿíèçëÿð àðõàñûíäà îëàí äèéàðëàðäà
÷îõ ñÿéàùÿò åëÿäèí, àíúàã àíàúûüàçûíû óíóòìàäûí. Áÿéÿì äöç äå-
ìèðÿì, úàíûì ìÿíèì? Àõ, ñÿí áèð áèëñÿéäèí, ìÿí íÿ ãÿäÿð ýþç
éàøëàðû àõûòìûøàì, ñÿíäÿí þòðö àüëàìàãäàí ýþçëÿðèì òóòóëóá,
îüóëúóüàçûì! Äàéàíûá-äóðìàäàí áöòöí ýåúÿ âÿ ýöíäöçëÿðè ùþí-
êöðìöøÿì. Éàõøû, ùå÷ îëìàñà ñÿí âàðëàíûáñàí? Ìÿíèì âàõòûì ÷à-
òàíäà, ëàéèãëè äÿôí ìÿðàñèìè êå÷èðòìÿê ö÷öí ïóë ýÿòèðèáñÿí?
– Éîõ, àíà! Áöòöí áóíëàð íÿéÿ ëàçûìäû? Âàúèá îëàí øåé áàø-
ãàäû – ÿñàñëû øÿêèëäÿ áèçèì ùÿéàòûìûçû äÿéèøìÿê ëàçûìäû.
Æîàí ìîèçÿ îõóìàã, òÿëèì âåðìÿê ö÷öí àëûøûá-éàíûðäû. Âÿ
áèð äàøûí öñòöíÿ àòûëûá ÷ûõàðàã î, áöòöí àüëàüàíëàðà áåëÿ áèð íèòãëÿ
ìöðàúèÿò åëÿäè:
– Ùÿìâÿòÿíëÿð! Ùå÷ íÿéÿ éàðàìàéàí ýþçéàøëàðû èëÿ ìöáàðè-
çÿäÿ ñûðàëàðûìûçû ñûõëàøäûðàã! Öçëÿðäÿí ìàìûðû ãûðõàã, äîäàã-
ëàðäàí éàøûë êèôè ñèëÿê! Éàøàñûí èíãèëàáè øàäëûã!
Àíúàã îíëàðûí ìÿçàðëûã ÿíÿíÿëÿðèíè äàüûäàí, ÷öðöê âÿ àú ðàùàò-
ëûãëàðûíû ïîçàí áó ÷àüûðûøëàðäàí ãîðõóéà äöøÿí ýþçéàøûàõûäàíëàð
àñòà-àñòà, áèð-áèðëÿðèíèí àðäûíúà ýèçëèíúÿ äàüûëûøìàüà áàøëàäûëàð.
Úÿñóð Æîàíûí òÿùëöêÿëè íèòãëÿðèíèí öñòöíÿ óíóòãàíëûã êöëö òþêÿðÿê
îíëàð ÿââÿëêè âàõòëàðäàí äàùà áåòÿð ùþíêöðìÿê èñòÿéèðäèëÿð.
– Ãóëàã àñûí! Ãóëàã àñûí! – áó ãîðõàã òîïëóìó ÿáÿñ éåðÿ
èíàíäûðìàüà ÷àëûøàðàã î, ãûøãûðûðäû.
Àíúàã áó íèòãëÿð êèìÿ ëàçûì èäè? Âÿ îíóí ñþçëÿðè åëÿìè
èíàíäûðûúû èäè, ñîéóã äà äåéèëäè, ñÿí äåéÿí åëÿ èñòèäÿ äåéèëäè êè,
442
îíëàð ìþúöçÿ éàðàäàéäû âÿ êèìèíñÿ öðÿéèíÿ îä ñàëàéäû? Âÿ éà-
âàø-éàâàø áó ýþçéàøûàõûäàíëàðûí ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ äàüûëûøäû âÿ
ðöòóáÿòëè ýåúÿíèí íÿìèøëèéèíäÿ ÿðèéèá èòäè. Æîàíû ýþçéàøëàðû ãàðû-
øûã äèëÿòóòìàëàðû èëÿ òÿíýÿ ýÿòèðÿí áèðúÿ àíàñû òÿðê åëÿìÿäè:
– Áóðàõ ñÿí áó òÿùëöêÿëè èäåéàëàðû, îüëóì, áèçèì ãèéìÿòëè ñà-
êèòëèéèìèçè ïîçìà, áèçèì ðÿùìÿòÿ ýåäÿíëÿðèìèçëÿ ÿëàãÿëÿðèìèçè
ãûðìà. Áèç íåúÿ àüëàéûðûãñà, ñÿí äÿ åëÿúÿ àüëà. Áàðûø, àõûò ýþç
éàøëàðûíû!
– Ùå÷ âàõò, ùå÷ âàõò ìÿí áàðûøìàéàúàüàì, – Æîàí èôòèõàðëà âÿ
úÿñàðÿòëÿ (ùÿð ùàëäà, êÿíàðäàí àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, î, òÿõàôöðëö
âÿ úÿñàðÿòëèäè) ãûøãûðäû. Âÿ åëÿ ùÿìèí äÿãèãÿ äÿ (àé àëëàù, ýþðÿ-
ñÿí î áèðè Úÿñóð Æîàí èíäè ùàðàëàðäà ýÿçèð âÿ î, áóðàéà íÿ âàõò
ýÿëÿúÿê?) î, íÿùàéÿò êè, öçöëöá ÿëäÿí äöøìöø àäàìëàðûí ìöòè
ìöäðèêëèéè èëÿ àíàñûíûí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Àíà, ìÿí ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿúÿì, ìÿí òÿñëèì îëìàéàúàì. Áà-
øà äöøöðñÿí, ùå÷ áèð âÿúùëÿ ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿúÿì. Àììà ìöâÿã-
ãÿòè îëàðàã, éàëíûç ìöâÿããÿòè îëàðàã âÿ àíúàã ýöúöìö áÿðïà
åëÿìÿê ö÷öí... ìÿí èñòÿðäèì êè... Áèëèðñÿí íÿ? Áèçèì ñåâèìëè
òðåñêà áàëûüûíû... Êàðòîôëó òðåñêà... Àíúàã åëÿ ôèêèðëÿøìÿ êè, ìÿí
ìöáàðèçÿäÿí èìòèíà åëÿäèì. Éîõ, ùå÷ âàõò! Òðåñêà – áó éàëíûç
àúëûüûìû äÿô åëÿìÿê ö÷öíäö.
– Ùÿ, ìÿíèì îüëóì... ùÿ, ìÿíèì ãèéìÿòëè îüëóì... Àíúàã
àúëûüûíû äÿô åëÿìÿê ö÷öí.
Âÿ çàâàëëû àðâàä òðåñêà áèøèðìÿéÿ úóìäó; öñòöíÿ ýþçéàøëàðû
òþêÿ-òþêÿ áèøèðìÿéÿ.
Úÿñóð Æîàí èñÿ åëÿ ùåé ýþçëÿéèð, ýþçëÿéèðäè, î, íÿéè ýþçëÿéèð-
äè, éà áöòöí éåð öçÿðèíäÿ îëàí ýþçéàøëàðûíû ãóðóäàúàã áèð ìþúö-
çÿíè... éà äà éàëíûç ýåúÿëÿð, éóõóëàðäà îíà ýþðöíÿí áàøãà Æîàíû...
Âÿ Úÿñóð Æîàí, ìöâÿããÿòè, éàëíûç ìöâÿããÿòè, ÿòðàôûíäà áó
ãÿäÿð àäàìûí àüëàøäûüûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, áóðóí äÿñìàëû ôàáðèêè
à÷äû âÿ áóíóíëà äà âàðëàíäû.
(Ùÿ! Àíúàã íÿ âàõòñà, íÿ âàõòñà...)

443
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Ãÿðáè Àâðîïà éàçû÷ûëàðûíûí íàüûëëàðû

(Ë.Êåðîëë, Ð.Êèïëèíã, Æ.Ã.Ôåððåéðà) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

ËÖÈÑ ÊÅÐÎËË
Àëèñà ìþúöçÿëÿð þëêÿñèíäÿ
(òÿðúöìÿ åäÿíè: Àéäûí Èáðàùèìîâ)
Û ôÿñèë. Äîâøàí éóâàñû èëÿ öçöàøàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
ÛÛ ôÿñèë. Ýþç éàøû ýþëö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
ÛÛÛ ôÿñèë. Êþíöëëö úûäûð âÿ äàâàìû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
ÛÂ ôÿñèë. Äîâøàí Áàëàúà Áèëëè åâÿ éîëëàéûð . . . . . . . . . . . . . .44
 ôÿñèë. Òûðòûëûí ìÿñëÿùÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
ÂÛ ôÿñèë. ×îøãà âÿ èñòèîò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
ÂÛÛ ôÿñèë. Àüûëñûç ÷àé ìÿðàñèìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
ÂÛÛÛ ôÿñèë. Êðàëè÷àíûí êðîêåò ìåéäàí÷àñû . . . . . . . . . . . . . . .74
ÛÕ ôÿñèë. Ñàõòà ×àíàãëû áàüà – Ìîê-Òàðòëûí ùåêàéÿòè . . . . .81
Õ ôÿñèë. Õÿð÷ÿíýëÿðèí ðÿãñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
ÕÛ ôÿñèë. Êåêñëÿðè êèì îüóðëàéûá? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
ÕÛÛ ôÿñèë. Àëèñàíûí èôàäÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104

ÐÅÄÉÀÐÄ ÊÈÏËÈÍÃ
Ìàóãëè
(òÿðúöìÿ åäÿíè: Ìóñòàôà ßôÿíäèéåâ)
Ìàóãëèíèí ãàðäàøëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Êààíûí îâó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
“Ïÿëÿíý, ïÿëÿíý!” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
Úÿíýÿëëèéÿ ãîðõó íåúÿ ýÿëäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185
Úÿíýÿëëèéèí ùöúóìó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205
Êíéàç àíêàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233
Âÿùøè èòëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254
Áàùàð ýÿçèíòèñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282
444
 ÆÎÇÅ ÃÎÌÅÑ ÔÅÐÐÅÉÐÀ
Úÿñóð Æîàíûí ãÿðèáÿ ìàúÿðàëàðû
(òÿðúöìÿ åäÿíè: Úÿëèë Íàüûéåâ)
Û ôÿñèë. Áàøñûç àäàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301
ÛÛ ôÿñèë. Îí ÿëëè àüàú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310
ÛÛÛ ôÿñèë. Áöëëóð òÿïÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .316
ÛÂ ôÿñèë. Ãàíàäëû ãðàììîôîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327
 ôÿñèë. Óäàüàí ÷óáóã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .336
ÂÛ ôÿñèë. Ãàïûñûç çàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .344
ÂÛÛ ôÿñèë. Òÿðñ-ìÿññÿá øÿùÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .354
ÂÛÛÛ ôÿñèë. Óçóíãóëàã øàùçàäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .363
ÛÕ ôÿñèë. 46734 ñàéëû êðàë ãûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .373
Õ ôÿñèë. Ö÷ ëÿéàãÿòñèç òðèóìôàòîð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .383
ÕÛ ôÿñèë. Ãîðõàã Æîàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .393
ÕÛÛ ôÿñèë. Ãîðõàã ùàâà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .404
ÕÛÛÛ ôÿñèë. Òÿìñèë àëÿìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415
ÕÛÂ ôÿñèë. Éàðûì÷ûã àéàãëû ãûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .423
ÕÂ ôÿñèë. Ãàéûäûø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .431

445
 ËÖÈÑ ÊÅÐÎËË

ÀËÈÑÀ ÌÞÚÖÇßËßÐ ÞËÊßÑÈÍÄß

ÐÅÄÉÀÐÄ ÊÈÏËÈÍÃ

ÌÀÓÃËÈ

ÆÎÇÅ ÃÎÌÅÑ ÔÅÐÐÅÉÐÀ

ÚßÑÓÐ ÆÎÀÍÛÍ ÃßÐÈÁß ÌÀÚßÐÀËÀÐÛ

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”

ÁÀÊÛ-2005
Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Àëåêñàíäðà Ñàìóéëîâà

Êîððåêòîð: Áÿõòèéàð Ìÿììÿäçàäÿ

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 19.11.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 02.06.2005.
Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 28. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 144.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.