AŞK-I MEMNU ÜZERİNE PSİKANALİTİK BİR İNCELEME

“Bihter ve Elektra Karmaşası”

Hatice İNAN

Öz: Türk edebiyatının mihenk taşlarından olan Halit Ziya Uşaklıgil, Batılı anlamda roman
tekniğini ve üslubunu kusursuz denecek kadar başarılı örneklerle vermiştir. Naturalist bir
bakışla ele aldığı Aşk-ı Memnu romanında psikolojinin de edebiyat üzerindeki etkisini
göstermiştir. Bununla da kalmayarak bireysel ve toplumsal anlamda dönemi bir ayna
titizliğiyle yansıtmayı başarmıştır. Psikolojik tahlillerle ön plana çıkan Aşk-ı Memnu’da
Bihter bilinçaltının tesirinde kalarak hareket etmiş ve determinist bir neticeyle annesi gibi
olmaktan da kurtulamamıştır. Bu makalede edebiyat ve psikolojinin bağdaşıklığı ele alınacak
ve Aşk-ı Memnu karakteri Bihter, psikanaliz ışığında incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Sigmund Freud, Psikanaliz, Elektra Karmaşası, Aşk-ı Memnu, Fallik
Dönem.
Giriş
Bir bilim adamı olan Sigmund Freud geride bıraktığı çalışmalarıyla bilim dünyasının yanı
sıra edebiyatta da önemli etkiler bırakmıştır. Freud’un özellikle psikanaliz alanında yaptığı
çalışmalar insan davranışlarının temelini bilinçaltına bağlamış ve davranışların ardındaki
nedenlerin –bilinçaltı- asıl yönlendirici olması günümüzde de araştırma konusu olmaya
devam etmiştir.
İnsan zihnini bir buzdağına benzeten Sigmund Freud, bilinci buz dağının görünen kısmına
bilinçaltını ise buz dağının su altında kalan kısmına benzetir.1 Bilinçaltının da 0-15 yaş
arasında doldurulduğunu ve bunun insan hayatını etkilediğini belirtir. Bilinçdışını psikanaliz
kuramında inceleyen Freud, insan davranışlarının buradan yönlendirildiğini savunmuştur.
Kişiliğin oluşumunu bu kuramında 0-1 yaş oral dönem, 1-3 yaş anal dönem, 3-6 yaş fallik
dönem, 6-12 yaş latent dönem ve 12-15 yaş genital dönem olarak adlandırmıştır.2 Bu
kuramında fallik dönem olarak adlandırdığı 3-6 yaş arasının cinsellik üzerinde yönlendirici
etkisini vurgulayan Freud, buradaki sapmaları ileride erkeklerde oidipus karmaşası kızlarda
ise elektra karmaşası olarak tanımlamıştır. Bu bağlamda elektra karmaşası, kız çocuklarının
baba ile özdeşleşip anneyi rakip olarak görmesiyle psikanalizin konularından birini teşkil
etmektedir.
Aşk-ı Memnu romanında Bihter henüz 5-6 yaşında iken babasını annesinin aldatması
neticesiyle kaybetmiştir. Bu süreçte annesini suçlamış ve baba figürünü yüceltmiştir. Rakip
haline gelen anneden intikam almak ve bir yandan da babasının boşluğunu doldurmak


TKNÜ Balkan Araştırmaları Enstitüsü/Tekirdağ, inanhatice885@gmail.com, (Orcid: 009-0000-2017-0021)
1
Gizem Nur Sağlık, Psikanalitik Kuram ve Sosyal Hizmet, Sayı 31, Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, ss 435-
455, s,437.
2
İsmihan Artan, Cinsel Gelişim ve Eğitim, Sayı 19,Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi,
İstanbul 2005,ss. 211-222, s. 212-214.
maksadıyla babası yaşında sayılabilecek Adnan Bey’le evlenmiştir. Bu evlilikte bilinçaltının
baskıladığı boşluğu bir nebze dolduran Bihter, ruhunun boşluğuna mukavemet edemeyecektir.
Halit Ziya Uşaklıgil natüralist bir bakış açısıyla kaleme aldığı Aşk-ı Memnu romanında soya
çekim, fizyoloji ve çevre faktörünün insan üzerindeki etkisini başarıyla verip psikoloji
biliminden de faydalanmış, bilinçaltına eğilip monolog ve diyaloglarla hatta yer yer iç seslerle
modernist-psikolojik roman örneğini sunmuştur.3 Uşaklıgil karakterlerini yaratırken titizlikle
yaklaşmış, süreç içerisinde nasıl gelişim göstereceklerini de kurgulamıştır. Romandaki kişiler
neden-sonuç yasasına göre hareket etmektedir.4
Bihter’in davranışlarının altındaki nedenlerin araştırıldığı bu yazıda Berna Moran’ın Türk
Romanına Eleştirel Bir Bakış, Freud’un Psikanaliz Üzerine ve Halit Ziya Uşaklıgil’in Aşk-ı
Memnu adlı kitapları başta olmak üzere konu ile ilgili yazılan makale ve tez çalışmalarına
başvurulmuştur.
1. Elektra Kompleksi
Elektra karmaşası, adını Yunan mitolojisinden almaktadır. Antik dönemde trajedi yazarı
Sophokles ve Euripides, Agamemnon’un; karısı ve onun aşığı tarafından öldürülmesi,
Agamennon’un kızı Elektra’nın babasına olan düşkünlüğü ve netice olarak da babasının
intikamını annesi ve aşığını öldürerek almasını konu alan eserler yazmıştır. 5
Sigmund Freud’un başlangıçta “Oedipus Kompleksi” olarak adlandırdığı karmaşa yeni
Freudcu yaklaşımda elektra karmaşası olarak ayrımlanır. Doğumdan itibaren kız ve erkek
çocuklarda ilk bağlanılan annedir. Fakat fallik dönemle birlikte erkek çocuklarında anneden
bir sapma gözlenmezken kız çocuklarında babaya düşkünlük ve anneye karşı ise düşmanlık
baş gösterir. Çünkü anne onu eksik doğurmuştur, babaya bu noktada hayranlık başlar ve
babaya sahip olma arzusu takip etmektedir.6 Bu dönemde eşler arasında yaşanacak bir
olumsuz vaka çocuklarda ilerleyen dönemde saplantı derecesinde etkiler bırakmaktadır. 7
Psikanalizde kız çocuğunun babaya aşırı düşkünlüğü anneyi ise rakip olarak görüp ortadan
kaldırma düşüncesi olarak adlandırılan elektra karmaşası, Aşk-ı Memnu’da Bihter’in
davranışlarını anlamlandırmada önemli bir etmen olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira yine
romandan anladığımız kadarıyla Bihter henüz bu dönemdeyken annesinin babasıyla olan
olumsuz münasebetlerine şahitlik etmiş ve yine bu dönemde babasını kaybetmiştir.
2. Bihter ve Babası Melih Bey
Halit Ziya Uşaklıgil’in anlatımıyla Melih Bey, dominant bir karakter değildir. Hatta
normalin de altında pasif ve ezik bir karakterde olduğu çıkmaktadır. Yazar onun hakkında
verdiği bilgide “Safderunun kim olduğu taayyün ettikten sonra(belli olduktan sonra) merak
zail olmuş(giderilmiş), hatta bu biçare kurbanın mevcudiyeti bile unutulmuş idi; artık ortada
iğnesinin ucu kırılmış bir sayyad(avcı), avlanmaktan ziyade avlanmaya muntazır (bekleyen)

3
Mahfuz Nariç, Aşk-ı Memnu’da Karakterlerin Çatışmaları, Tercihleri ve Akıbetleri, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, Sayı:50, 2017, s.151.
4
Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s.91-92.
5
Deniz Polater, Elektra Kompleksi Bağlamında Psikanalitik Bir Okuma Denemesi: Babalar ve Kızları, Sayı 52,
Türklük Bilimi Araştırmaları, 2022, ss.163-180, s.165.
6
Artan, a.g.m., s.212.
7
M.Deutsch-R.M.Krauss, Psikoseksüel Gelişim Evreleri, Çev. Bekir Onur, Les theories en psikologie social ,
Mouton, Paris 1972, ss.155-169, s.232.
ve müheyya(hazır) bir Firdevs Hanım kalmış idi.”8diyerek aslında onun bir av olduğunu fakat
avlandıktan sonra da Firdevs Hanım’ın gözünde bir değerinin olmadığını belirtmiştir. Yine bir
Boğaziçi gezisi sırasında karısına bir aşk mektubu Melih Bey’in de içinde bulunduğu kayığa
atılmış, Melih Bey bunu okumuş ancak karısının karşı çıkmasına mukavemet edememiş
olması onun ne kadar pasif olduğunu anlatmaya yetecektir.
Bihter babasını annesinin aşk mektuplarını karıştırıp bulması neticesinde kalp krizinden
kaybetmiştir. Bu sıralarda 5-6 yaşlarında olması onun tam olarak Freud’un da nitelendirdiği
fallik döneme tekabül etmektedir. Babası ölünce travma yaşamış ve zaten o dönemde rakibi
olan annesi artık hafızasında kalıcı hasar bırakmıştır. Bu andan itibaren annesine benzememek
ve ondan intikam almak üzere davranacaktır. Yine yazarın anlatımıyla “O da babasına
benzemeliydi: Peyker gibi… Biraz kumral, biraz daha geniş omuzlarla dolgunca bir vücut,
kısa ve kılsız kaşlar, beyazdan ziyade saza yakın bir renk; İşte Peyker… Şüphesiz Bihter daha
güzeldi, fakat babasına benzemiş olmak için daha az güzel olmaya kalbi bir rıza gösteriyordu.
O tanınmamış baba için derin bir muhabbeti vardı, annesine verilemeyen kalbini tamamıyla
bu ölünün hatırasına veriyordu. Ve bu hatırayı süslerdi: Tesadüfle işitilmiş şeylerden, parça
parça tedarik olunmuş tafsilattan babasına bir tercüme-i hal icat ediyor, sonra onu Firdevs
Hanım’ın elinde işkenceler içinde yaşatıyor, her şeyden habersiz namuslu bir koca
mazlumluğu ile babasının izdivaç hayatına bir facia rengi veriyor, nihayet onu müthiş bir
darbe ile, makhur öldürüyordu. Babasını ne kadar seviyordu!.. Peyker’i babasına benzemiş
olmaktan adeta kıskanıyordu.” 9 ifadelerinde Bihter’in bu öfkesi dile getirilmektedir.
3. Bihter ve Firdevs Hanım
Aşk- Memnu romanında Firdevs Hanım karı-koca ilişkisinde kadından ziyade bir erkek
rolünde ortaya çıkmıştır. Yazar onu tanımlarken “Firdevs Hanım tamamıyla serbest idi, hatta
denebilirdi ki bu kadın izdivaç münasebetlerinde vazifeleri değiştirmiş, kocalık sıfatını
kendisine alıkoymuş idi. Bir hafta içinde zevcini Melih Bey takımından yapmış idi.” İfadelerini
kullanarak onun başlangıçtan itibaren baskın karakter olduğunu göstermektedir. Firdevs
Hanım yazarın ifadesiyle yukarıda da ifade edildiği gibi bir eş ya da anneden ziyade bir erkek
avcısıdır ve Melih Bey’i de av olarak tutmuş fakat kocası onun beklentilerini karşılamamıştır.
Bu durum onu kocasına karşı düşman etmiştir. Peyker ve Bihter’in doğumu ise Firdevs
Hanım’ı sevindirmediği gibi bilakis bu düşmanlığı perçinlemiş, kızlarının büyümesi
kendisinin yaşlanmasını hatırlatmış ve asabiyeti bozulmuştur. Daha kızlarının çocukluğunda
bile “Ömrüm sana çocuk yetiştirmekle mi geçecek ?”10diye başlayan tartışmalar Firdevs
Hanım’ın annelik duygusundan mahrum olduğunu, kızların ise yegâne sevgi kaynağının
babaları olduğunu göstermektedir.
Firdevs Hanım kocasını bir kasa gibi görmüş ve ölümünün ardından yeni bir kasa aramaya
koyulmuştur.

4. Bihter için Adnan Bey

Adnan Bey kırk beş yaşlarında iki çocuk sahibi ve oldukça zengin bir adamdır. Ayrıca tabiatı
itibariyle de sakin mizaçlıdır. Firdevs Hanım için yazarın da ifadesiyle bitmeyen bir kesedir.
8
Halit Ziya Uşaklıgil, Aşk-ı Memnu, Özgür Yayıncılık, İstanbul 2009, s.25.
9
Uşaklıgil, Halit Ziya, a.g.e. , s.210-11.
10
Uşaklıgil, Halit Ziya, a.g.e. , s.27.
Bihter annesine olan düşmanlığı ve aslında pek de tanıyamadığı baba sevgisini bastırması için
Adnan Bey’e ilgi duymaya başlamıştır. Bunda ilk maksat annesinin onun elinden aldığı
babasının acısı ile o da annesinden öç alacak ve onun ilgilendiği eş adayını elinden alacaktır.
Burada bariz biçimde elektra karmaşasının yönlendirmesi ile hareket etmektedir. Diğer
taraftan babasız büyümek ve annesinin de sevgisinden mahrum kalmak ondan baba özlemini
daha da pekiştirmiştir. Bihter’in 22 yaşlarında olduğu sırada Adnan Bey onun babası
olabilecek yaştadır. Haliyle bu boşluğu doldurabilecek niteliklere de sahiptir.
Bihter başlangıçta namuslu bir kadın figürüdür. Annesi gibi olmamak için mücadele
etmektedir. Fakat yaradılışı itibariyle o annesinin kızıdır ve kaçınılmaz bir sonla eşini
aldatacaktır. Uşaklıgil’in neden-sonuç bağlamında ele aldığı Aşkı Memnu romanı psikolojik
olarak kahramanı malum sona yönlendirmektedir.11
5. Bilinçaltı ve Bilinç Bağlamında Bocalama: Yasak Aşk
Bihter annesine rakip olduğu bir dönemde babasını yine annesinin problemleri neticesinde
kaybetmiştir. Annesine olan nefreti artmış ve hem ondan öç almak hem de onun gibi
anılmamak üzere annesinin talip olduğu Adnan Bey ile evlenmiştir.
Bihter’in yirmi bir, Adnan Bey’in ise ellili yaşlarda oluşu onun özlemini çektiği baba
figürünü karşılamaktadır. Artık Bihter güvenli bir limana sığınmıştır. Ne var ki genetik miras
ve yaşının gereği olarak yapmadığı evlilik onda bir mutsuzluk hâsıl etmiştir. Adnan Bey
Bihter için iyi bir babadır ama eş değildir. Onun arzularını karşılamamakta ve Bihter bu
durumdan bunalım yaşamaktadır. Çareyi eşinin yeğeni olan kişide bulan Bihter, Firdevs
Hanım oluvermiştir. Naturalist yazarlarda sıklıkla gördüğümüz soyaçekim bu eserde de
hemen kendini belli etmiştir. Bihter yegâne sonuca doğru yönelmektedir ve kaçınılmaz durum
yaşanacaktır.12 Doğa yasalarının etkisinde olan insan, çevrenin ve kalıtımın ürünüdür. İnsanın
kalıtım ve çevre ile olan bağıyla mücadelesi realist ve natüralist yazarların konusu olmuştur. 13

Sonuç
Sigmund Freud tarafından ortaya konulan psikanaliz, insan psikolojisini temel alarak
bilinçaltıyla birlikte insan düşüncesinin ve davranışlarının temellerini araştırmaya yönelik bir
kuramdır. Psikanaliz kuramı birçok bilim adamı tarafından kavramsallaştırıldıktan sonra farklı
bilim dallarına da uygulanmıştır. Edebiyat metinleri de psikanalitik inceleme yöntemiyle
değerlendirilmeye başlanmıştır. Bu bağlamda bu makalede Aşk-ı Memnu romanı da
karakterlerin psikolojik derinliklerine göre değerlendirilmeye çalışılmıştır. Romanın başkişisi
Bihter, Firdevs Hanım ve Adnan Bey incelenmiştir. Eserde yanlış evlilik üzerine kurulan
temel yapı; Firdevs Hanım’ın kendi öz kızlarını bile kıskanacak kadar ileri giden tabiatı,
Adnan Bey’in yaşadığı yalnızlıktan kurtulmak için Bihter’le evlenmesi, Bihter’in para ve
gösterişin peşinden giderek yaptığı yanlış evliliğin yarattığı travma ile eşini aldatması ve
neticede annesine benzemesi ele alınmıştır.
Babasının kızı olarak kendini düşünen Bihter annesi Firdevs Hanım olarak ortaya
çıkmaktadır. Adnan Bey evlilik teklifi yaptığında Bihter küçükken annesinin elinden aldığını

11
Moran, a.g.e., s.95.
12
Suut Kemal Yetkin, Edebiyatta Akımlar, Remzi Kitabevi, İstanbul 1967, s.57.
13
Abdullah Semercioğlu, Ibsen Oyunlarında Kalıtım ve Çevrenin Etkisi: Ölümü Seçenler, Kocaeli Üniversitesi
Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, Sayı 10, Kocaeli 2021, ss. 4-22, s.8.
düşündüğü babasına kavuşmayı arzulamış ve Firdevs Hanım’ın da evlenmek istediği Adnan
Bey’i kaptırmak istememiştir. Bilinçaltındaki korku ve rekabetle hareket etmiş zenginlik ve
şöhret ve annesine duyduğu nefretle Adnan Bey ile evlenmiştir. Böylece kafasındaki baba
boşluğunu da doldurmuş olmayı ummuştur. Firdevs Hanım’ın hırsları ve isteklerinden kaçıp
kurtulmak ve Melih Bey Takımı olarak anılmak istemeyen Bihter güvenli liman olarak
gördüğü Adnan Bey’in evinde beklentilerini karşılayamamıştır. Hayal kırıklığına uğrayan
Bihter, hazlarının peşinden gitmeyi tercih etmiştir.
Adnan Bey yanlış bir evliliğin neticesini biraz acı da olsa görmüştür.
KAYNAKÇA

ARTAN, İsmihan, Cinsel Gelişim ve Eğitim, Sayı 19,Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak
Araştırmaları Dergisi, İstanbul 2005, ss. 211-222.

DEUTSCH, M – KRAUSS, R.M. , Psikoseksüel Gelişim Evreleri, Çev. Bekir Onur, Les
theories en psikologie social, Mouton, Paris 1972.

MORAN, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İletişim Yayınları,İstanbul 2001.

NARİÇ, Mahfuz, Aşk-ı Memnu’da Karakterlerin Çatışmaları, Tercihleri ve Akıbetleri,

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2017, ss.150-157.

POLATER, Deniz, Elektra Kompleksi Bağlamında Psikanalitik Bir Okuma Denemesi:

Babalar ve Kızları, Türklük Bilimi Araştırmaları, 2022, ss.163-180.
g
SAĞLIK, Gizem Nur, Psikanalitik Kuram ve Sosyal Hizmet, Felsefe ve Sosyal Bilimler
Dergisi, ss 435-455.

SEMERCİOĞLU, Abdullah, Ibsen Oyunlarında Kalıtım ve Çevrenin Etkisi: Ölümü Seçenler,

Kocaeli Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, Kocaeli 2021.

UŞAKLIGİL, Halit Ziya, Aşk-ı Memnu, Özgür Yayıncılık, İstanbul 2009.

YETKİN, Suut Kemal, Edebiyatta Akımlar, Remzi Kitabevi, İstanbul 1967, s.57.