‫ﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﻭﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﻲ‬

‫ؒ‬ ‫ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ ﺍ‬

‫ﻣﻔﺘﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺍﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﺗﻴﻤﻮﺭﯼ‬

 ‫‪ +‬ﭼﺎپ اول_‬
‫ذوقﻌﺪۀ ‪��� ١٤٣٩‬ی ���ی‬
‫���‬
‫�ﻄﺎ�ﻖ �ﺮﻃﺎن‪��� ١٣٩٧‬ی ﯽ �ﻮا�ﻖ �ﻮﻻی ‪��� ٢٠١٨‬ﻮی‬

‫�ﻌﺪا د ‪��� ١٠٠٠٠‬ﻪ‬

‫��‬ ‫��‬
‫ﭼﺎپ و ﺮ ا�ﻦ�ﺘﺎب ��ﺮط�ﺪم ��ﺮ �آناﺟﺎزۀﻋﺎما�ﺖ‪.‬‬
‫‪_+‬‬
‫‪ _+‬ﺟﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ‪ PDF‬ﻛﺘﺎﺏ ﺭﺍ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﻴﺪ ﺍﺯ ﻧﺸﺎﻧﻲ ﺫﻳﻞ ﺍﺧﺬ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫‪www.afghanicc.com/books‬‬
‫‪ _+‬ﻳﺎ ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﻲ )‪ (email‬ﺫﻳﻞ ﺗﻤﺎﺱ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪miteymori@gmail.com‬‬
‫‪ _+‬ﻳﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺭﺓ ﺫﻳﻞ ﺩﺭ ﺗﻠﻔﻮﻥ‪ ،‬ﻭﺍﺗﺲ ﺍپ ﻳﺎ ﺗﻠﮕﺮﺍﻡ ﺗﻤﺎﺱ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪00447776003137‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬

‫]‬
‫‪�� +‬ﺮتاﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪؒ _‬
‫‪_+‬‬

‫ْ‬ ‫ْ ْ‬
‫اﺻ َﻄ ٰﻔﻲ‪.‬اَ َّﻣﺎﺑﻌ ُﺪ!‬
‫ا�ﻳْﻦ ْ‬ ‫ﷲو ٰ‬
‫ﻛﻔﻲوﺳ َﻼ ٌم َﻋ ٰ� ِﻋﺒﺎ ِد ِھ َّ ِ‬‫َ‬ ‫اَﻟﺤﻤ ُﺪ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ_‪‬‬
‫ؒ‬ ‫‪ +‬ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ‬
‫‪_+‬‬
‫ﴎاج ا ُﻻ ﱠﻣﻪ و ﻣﺎم اﻻﻤﺋﻪ‪ُ ،‬ﻣ ْﺤ ِﺴﻦ اُﻣﺖ‪ ،‬ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﻌ�ن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ زوﻃﯽ‪ ‬در ﺳﺎل ‪ ٨٠‬ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﺎل ‪ ٦٩٩‬ﻣﯿﻼدی در ﺷﻬﺮ ﮐﻮﻓﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺮاق ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﮐﻮﻓﻪ در آن زﻣﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻮم ﻋﺮاق ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮ اﳌﻮﻣﻨﯿﻦ ﺣﴬت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫‪ ‬ﺷﻬﺮ ﮐﻮﻓﻪ را ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻋﺮاق در ﺳﺎل ‪ ١٧‬ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی اﺳﺎس‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻨﺎء ﮐﺮد و ﺣﴬت ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ‪ ‬را ﺟﻬﺖ‬
‫ﴎﭘﺮﺳﺘﯽ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺷﻬﺮ ﮐﻮﻓﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﺸﺎن‬
‫از ﻋﻠﻢ و اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﻟﱪﯾﺰ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪_3+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﺑﺮﻋﻼوۀ ﺣﴬت ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد؛ ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫اﻣﺜﺎل ﺣﴬت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص‪ ،‬ﺣﴬت ُﺣ َﺬﯾْﻔَﻪ ﺑﻦ ﯾَ َ�ن‪،‬‬
‫ﺣﴬت َﻋ ﱠ�ر ﺑﻦ ﯾﺎﴎ‪ ،‬ﺣﴬت ﺳﻠ�ن ﻓﺎرﺳﯽ و ﺣﴬت اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‬
‫اﺷﻌﺮی‪ ‬در ﮐﻮﻓﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻬﺮ ﮐﻮﻓﻪ ﻣﺴﮑﻦ‬
‫اﷲ‬‫و ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯿﺸﱰ از ﯾﮏ ﻫﺰار و ﭘﻨﭻ ﺻﺪ اﺻﺤﺎب رﺳﻮل �َ َّ ُ‬

‫َﻋﻠَﻴْ ِﻪ َو ِ ِﻪﻟ َوَﻠَّ ْﻢ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﺷﻬﺮت ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ اﻣﯿﺮ اﳌﻮﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﴬت ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ‬ﮐﻮﻓﻪ را دار اﻟﺨﻼﻓﺖ اﺳﻼم ﻗﺮار دﻫﺪ و‬
‫اﯾﻨﮑﺎر ﺑﻪ ﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد ﺳﺒﺐ ﺷﻬﺮت و ﻋﻈﻤﺖ ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﮐﻮﻓﻪ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﺗﯿﻤ ﱠﯿﮥ َﺣ ﱠﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﻔﯿﺎن او را ﻫ�ﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﱪ ﺛﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪َ :‬وإ�ﱠ َﺎ ﻇَ َﻬ َﺮ ِﻋﻠْ ُﻢ َﻋ ِﻠ ﱟﯽ َو ِﻓ ْﻘ ِﻬ ِﻪ ِﻓﯽ اﻟْ ُﮑ ْﻮﻓَ ِﺔ‪ .‬ﻋﻠﻢ‬
‫و ﻓﻘﻪ ﺣﴬت ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀٰ ﯽ‪‬در ﮐﻮﻓﻪ آﺷﮑﺎرا ﺷﺪ‪) .‬ﻣﻨﻬﺎج اﻟﺴﻨﺔ‪(٥١٠/٧ :‬‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬در اﯾﻦ ﻣﺤﯿﻂ ﻋﻠﻤﯽِ ﺷﻬﺮ‬
‫ﮐﻮﻓﻪ ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺖ و از ِﮐﺒﺎر ﺻﺤﺎﺑﮥ ﮐﺮا ؓم و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ِﻋﻈﺎ ؒم و ﻓﻘﻬﺎ ؒء‬
‫ﺛﯿﻦ ﻋﴫ ﺧﻮد اﺧﺬ ﻋﻠﻢ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫و ُﻣﺤ ﱢﺪ ؒ‬

‫ِﺮﺍﻡ_‪‬‬
‫‪ +‬ﺍﺧﺬ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﺍﺯ ﺻﺤﺎﺑﮥ ﻛ ؓ‬
‫‪_+‬‬
‫ﻣﺆ ّرخ ﺑﺰرگ اﺳﻼم ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ‪ ٧٧٤‬ﻫـق(‬
‫‪_4+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ُﻣﺤ ﱢﺪﺛﯿﻦ ﺗﴫﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‬
‫‪ ‬از ﻫﻔﺖ ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﮥ ﮐﺮام ﻣﺴﺘﻘﯿ�ً ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘ�ع ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪) .‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﯾﺔ‪(٨٦/٧ :‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر ﻗﺮﺷﯽ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٧٧٥‬ﻫـ ق( اﺳﺎﻣﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻫﻔﺖ ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﺣﺴﺐ ذﯾﻞ درج �ﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ _1+‬ﺣﴬت ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ اُﻧَ ْﯿﺲ رﺿﯽ ﷲ ﻋﻨﻪ‬
‫‪ _2+‬ﺣﴬت ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ َﺟ ْﺰء ُزﺑَ ْﯿ ِﺪی رﺿﯽ ﷲ ﻋﻨﻪ‬
‫‪ _3+‬ﺣﴬت ا َﻧَﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ رﺿﯽ ﷲ ﻋﻨﻪ‬
‫‪ _4+‬ﺣﴬت ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﷲ رﺿﯽ ﷲ ﻋﻨﻪ‬
‫‪ _5+‬ﺣﴬت َﻣ ْﻌﻘَﻞ ﺑﻦ ﯾَ َﺴﺎر رﺿﯽ ﷲ ﻋﻨﻪ‬
‫‪ _6+‬ﺣﴬت وا ِﺛﻠَﻪ ﺑﻦ اَﺛْﻘَﻊ رﺿﯽ ﷲ ﻋﻨﻪ‬
‫‪ _7+‬ﺣﴬت ﻋﺎﺋﺸﻪ ﺑﻨﺖ َﻋ ْﺠ َﺮد رﺿﯽ ﷲ ﻋﻨﻬﺎ‬
‫)اﻟﺠﻮاﻫﺮ اﳌﻀﯿﺌﺔ‪(٢٨/١ :‬‬

‫اﻣﺎم اﺑﻮ اﳌﮑﺎرم ﻧﯿﺸﺎﭘﻮری ‪ ‬ﻫﻤﮥ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را ﯾﮑﺠﺎ‬

‫ﺟﻤﻊ �ﻮدهاﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ در ﺿﻤﻦ »أﻟ ﱠﺮ َﺳﺎﺋِ ُﻞ اﻟﺜ َﱠﻼثُ اﻟْ َﺤ ِﺪﯾْ ِﺜ ﱠﯿ ُﺔ«‬
‫ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﯿﺦ ُﻣﺤ ﱢﺪث ﻟﻄﯿﻒ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻬﺮاﺋﺠﯽ ﻗﺎﺳﻤﯽ از ﻣﮑﮥ‬
‫ﻣﮑ ﱠﺮﻣﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﺑﺎ اﺧﺬ ﻋﻠﻮم ﻋﻠ�ی ﮐﻮﻓﻪ‬
‫از ﺳﺎﯾﺮ اﺻﺤﺎب ﻋﻠﻢ و ﻓﻀﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﴫه و ﻏﯿﺮه و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﮑﮥ ﻣﮑ ﱠﺮﻣﻪ و ﻣﺪﯾﻨﮥ ﻣﻨ ﱠﻮره ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫�ﻮد‪.‬‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺣﺞ ﺗﴩﯾﻒ‬
‫‪_5+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﺑﺮد و در ﻫﺮ ﺑﺎر ﺳﻔﺮ ﺣﺞ از ﻋﻠﻮم اﻫﻞ ﻋﻠﻢ آن ﻣﻘﺎﻣﺎت اﺳﺘﻔﺎده‬
‫�ﻮد‪ .‬ﺳﻔﺮ ﺣﺞ در آن زﻣﺎن ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎی اﺧﺬ ﻋﻠﻢ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎم‬
‫اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﻮﯾﺶ در‬
‫ﺳﻦ ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ و در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ از ﻣﺤﴬ ﺻﺤﺎﺑﯽ‬
‫رﺳﻮل ﺣﴬت ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ َﺟ ْﺰء ُزﺑَ ْﯿﺪی‪ ‬ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘ�ع ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻔﺖ ﺻﺤﺎﺑﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﯿ�ً ﺑﯽواﺳﻄﻪ از ﻣﺤﴬ اﯾﺸﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﮐُﻞ اﺻﺤﺎب ﮐﺮام ﮐﻪ ﺑﻼ واﺳﻄﻪ ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻮاﺳﻄﻪ از زﻣﺮۀ‬
‫ﺷﯿﻮخ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ده ﻫﺎ ﺗﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﺩﺭ ﻧﻈﺮ ﺳﻠﻒ_‪‬‬

‫ؒ‬ ‫‪ +‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ‬
‫‪_+‬‬
‫ﺑﺮ اﺿﺎﻓﮥ ﻋﻠﻮم ﺻﺤﺎﺑﮥ ِﮐﺮام ‪ ‬ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮ‬
‫ﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬از ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺗﻦ از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺗﺒﻊ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻋﻠﻢ را اﺧﺬ‬
‫�ﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﴬت َﺧﻠَﻒ ﺑﻦ اﯾﻮب ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٢٠٥‬ﻫـ ق(‬
‫ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﷲ َﻋﻠَﯿ ِﻪ َو َﺳﻠﱠ َﻢ‬ ‫ﻟﯽ ُﻣ َﺤ ﱠﻤ ٍﺪ َﺻﻠﱠﯽ ُ‬ ‫ﺎﻟﯽ ِإ ٰ‬
‫ﷲ ﺗ َ َﻌ ٰ‬‫َﺻﺎ َر اﻟْ ِﻌﻠْ ُﻢ ِﻣ َﻦ ِ‬
‫ﻟﯽ اﻟﺘﱠﺎ ِﺑ ِﻌ ْ َ� ﺛ ُ ﱠﻢ َﺻﺎ َر ِإ ٰ‬
‫ﻟﯽ اَﺑ ِْﯽ َﺣ ِﻨ ْﯿ َﻔ َﺔ‬ ‫أﺻ َﺤﺎ ِﺑ ِﻪ ﺛ ُ ﱠﻢ َﺻﺎ َر إِ ٰ‬
‫ﻟﯽ ْ‬ ‫ﺛ ُ ﱠﻢ َﺻﺎ َر ِإ ٰ‬
‫َوأَ ْﺻ َﺤﺎ ِﺑ ِﻪ‪ ،‬ﻓَ َﻤ ْﻦ ﺷَ ﺎ َء ﻓَﻠْ َﯿ ْﺮ َض َو َﻣ ْﻦ ﺷَ ﺎ َء ﻓَﻠْ َﯿ ْﺴ ُﺨﻂ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻢ دﯾﻦ از ﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺠﻨﺎب ﺣﴬت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‬
‫‪_6+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫�َ َّا ُﷲ َﻋﻠَﻴْ ِﻪ َو ِ ِﻪﻟ َوَﻠَّ ْﻢ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﺻﺤﺎب ﮐﺮاﻣﺶ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ِﻋﻈﺎم رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬و ﺗﻼﻣﯿﺬ اﯾﺸﺎن‬
‫رﺳﯿﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻧﺎراض ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎراض ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪(٣٢٦/١٣ :‬‬
‫َٰذﻟِ َﻚ ﻓَﻀْ ُﻞ ِ‬
‫ﷲ ﻳُ ْﺆﺗِﻴ ِﻪ َﻣﻦ ﻳَﺸَ ﺎ ُء‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻌﺎدت ﺑﻪ زور ﺑﺎزو ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺗﺎ ﻧﺒﺨﺸﺪ ﺧﺪای ﺑﺨﺸﻨﺪه‬

‫ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ_‪‬‬‫ؒ‬ ‫‪ +‬ﺩﺭﻭﺱ ﻓﻘﻬﻰ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ‬

‫‪_+‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﺑﺮ ُﻣ ْﺴ َﻨﺪ ﺗﻌﻠﯿﻢ و‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ ﻧﺸﺴﺖ ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ دﯾﻦ از ﭼﻬﺎر ﮔﻮﺷﮥ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﮔﺮد‬
‫اﯾﺸﺎن ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﺪه از ﻗﺮآن و ﺳ ّﻨﺖ در ﻣﺠﺎﻟﺲ‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈ ؒﻢ را »ﻋﻠﻢ اﻟﻔﻘﻪ« و دروس اﯾﺸﺎن را »درس ﻓﻘﻪ«‬
‫ﻣﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دروس ﻓﻘﻬﯽ آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﮥ ﺗﺪرﯾﺴﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ‬
‫ﻋﻠﻮم دﯾﻦ ﻣﯽﺑﻮد و اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎنِ اﯾﻦ ِ‬
‫دروس اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‬
‫‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻦ ﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ادﺑﯿﺎت‪ ،‬ﻟﻐﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ و‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ را از ﻗﺒﻞ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ ﺑﻌﺪ از اﺧﺬ و ﻓﺮاﮔﯿﺮی اﺣﺎدﯾﺚ ﻧَ َﺒﻮِی از‬
‫ﻣﺤﴬ ُﻣﺤ ﱢﺪﺛﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ را از اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪‬‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬درﺟﮥ ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ و ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫‪_7+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ُﻣﺤ ﱢﺪث‪ُ ،‬ﻣﻔ ﱢَﴪ و ادﯾﺐ و ﻏﯿﺮه ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﻫ�ن ﻓﻦ ﺧﻮد ﻣﺎﻫﺮ ﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﮏ ﻓﻘﯿﻪ‬
‫ﻣﻬﺎرت در ﺗﺎم ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن دﯾﻨﯽ ﺣﺘﻤﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺗﻮﺳﻂ واﻗﻌﻪای ﺑﻬﱰ درک ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪‬رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ُﻣﺤ ﱢﺪث ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺣﴬت اﻣﺎم اَ ْﻋ َﻤﺶ ‪ ‬ﺑﺎ ﺣﴬت اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬در‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮاﻟﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎم ا َ ْﻋ َﻤﺶ‪ ‬ﺟﻮاب‬
‫آن را �ﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮد اﯾﺸﺎن ﺣﴬت اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﺟﻮاب‬
‫ﺳﻮال را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎم ا َ ْﻋ َﻤﺶ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻮاب را از ﮐﺠﺎ‬
‫اﺧﺬ ﮐﺮدهای؟ ﺣﴬت اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﻫ�ن ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷ� ﺑﻪ ﻣﺎ رواﯾﺖ ﮐﺮدﯾﺪ و ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﺣﴬت اﻣﺎم‬
‫ا َ ْﻋ َﻤﺶ‪‬ﯾﻦ ﺗَﻔَﻘﱡﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﺧﻮد را ﻤﺗﺠﯿﺪ �ﻮده ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻟﺼ َﯿﺎ َدﻟَ ُﺔ َواَﻧْﺘُ ُﻢ اﻷْ ُﻃَ ﱠﺒﺎ ُء!‬
‫ﴩ اﻟْ ُﻔ َﻘ َﻬﺎ ِء ﻧَ ْﺤ ُﻦ ﱠ‬
‫ﯾَﺎ َﻣ ْﻌ َ َ‬
‫ﻣﺎ ُﻣﺤ ﱢﺪﺛﯿﻦ دواﻓﺮوﺷﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺷ� ﻃﺒﯿﺐ و داﮐﱰ‪.‬‬
‫)ﺟﺎﻣﻊ ﺑﯿﺎن اﻟﻌﻠﻢ ﻻﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﱪ‪ ١٣٠/٢ :‬و ‪(١٣١‬‬

‫ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﻭ ﺣﻔﻆ ﺣﺪﻳﺚ_‪‬‬

‫ؒ‬ ‫‪ +‬ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ‬
‫‪_+‬‬
‫رﺳﻮل‬ ‫دروس ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪ ‬ﮐﺘﺎب ﷲ و ﺳ ّﻨﺖ‬
‫اﷲ َﻋﻠَﻴْ ِﻪ َو ِ ِﻪﻟ َوَﻠَّ ْﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﷲ �َ َّ ُ‬

‫‪_8+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﺪر اﻷﻤﺋﻪ اﻣﺎم اﺑﻮ اﳌﺆﯾّﺪ ُﻣ َﻮﻓﱠﻖ اﻟ ّﺪﯾﻦ ﻣﮑّﯽ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫‪ ٤٨٤‬ﻫـ ق وﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٥٦٨‬ﻫـ ق( درﺑﺎرۀ ﺗﻌﺪاد اﺣﺎدﯾﺚ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﺠﺎع ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪٢٦٦‬‬
‫ﻫـ ق( ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ و ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻔﺘﺎد و ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﺣﺪﯾﺚ ﴍﯾﻒ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ«‪.‬‬
‫)ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻻﻣﺎم واﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ٩٥/١ :‬ﻃﺒﻊ داﺋﺮة اﳌﻌﺎرف ﺑﺤﯿﺪرآﺑﺎد‪ ،‬اﻟﺪﮐﻦ‪ ،‬اﻟﻬﻨﺪ |‬
‫اﻻﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﺔ اﻟﻨﻌ�ن ﻟﻠﻐﺎوﺟﯽ‪ :‬ص ‪(١٤٢‬‬
‫از رواﯾﺎت دﯾﮕﺮی داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻔﺘﺎد و ﭼﻨﺪ ﻫﺰار‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﴍﯾﻒ ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﯽ از ﺗﻌﺪاد اﺣﺎدﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫اﻋﻈﻢ‪‬از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺧﻮد اﺳﺘ�ع و ﺟﻤﻊ و ﺣﻔﻆ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻣﺎم ﺣﺎﻓﻆ زﮐﺮﯾﺎ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻧﺼﺎری ‪ ‬ﺑﺎ اﺳﻨﺎد‬
‫ﺧﻮد از ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻧﴫ ﺣﺎﺟﺐ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٢١٥‬ﻫـ ق( رواﯾﺖ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﺻﻨﺪوق‬
‫ﻫﺎی از اﺣﺎدﯾﺚ را ﺟﻤﻊ �ﻮدهام وﻟﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﮐﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ ﻣﺮدم ﻫﺴﺖ از آﻧﻬﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫)ﻣﻨﺎﻗﺐ اﳌﻮﻓﻖ اﳌﮑﯽ‪ | ٩٦/٢ :‬اﻻﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﺔ اﻟﻨﻌ�ن ﻟﻠﻐﺎوﺟﯽ‪ :‬ص ‪(١٣٩‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی وارد اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪ ‬ﺧﺎﻧﻪ ای‬
‫ﻣﻤﻠﻮ از ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪» ‬ﮐﺘﺎب اﻵﺛﺎر« ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﺪﯾﺚ در ﻋﺎﻟَﻢ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺑﻮاب ﻓﻘﻬﯽ‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ را از ﺑﯿﻦ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار اﺣﺎدﯾﺚ ﴍﯾﻒ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب �ﻮد‪.‬‬
‫)ﻣﻘﺪﻣﺔ ﴍح اﻵﺛﺎر‪ | ١/١ :‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻻﻣﺎم واﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ٩٥/١ :‬ﻃﺒﻊ داﺋﺮة اﳌﻌﺎرف‬
‫‪_9+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﺑﺤﯿﺪرآﺑﺎد‪ ،‬اﻟﺪﮐﻦ‪ ،‬اﻟﻬﻨﺪ | اﻻﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﺔ اﻟﻨﻌ�ن ﻟﻠﻐﺎوﺟﯽ‪ :‬ص ‪(١٤٢‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺎ‬
‫»ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪؒ « ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻘﺎم اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬و‬
‫ﺗ َ َﺒ ﱡﺤﺮ اﯾﺸﺎن در ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ َذ َﻫﺒِﯽ‬
‫‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٧٤٨‬ﻫـ ق( اﯾﺸﺎن را از ُﺣﻔﱠﺎظ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‬
‫و در ﮐﺘﺎب ﺷﻬﺮۀ آﻓﺎق ﺧﻮد ﺗَ ْﺬ ِﮐ َﺮ ُة اﻟ ُﺤﻔﱠﺎظ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ ﺣﺎﻓﻈﺎن‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﻣﯽﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻤﺗﺎم زﻧﺪﮔﯽ اﯾﺸﺎن را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻼﻣﻪ َذ َﻫﺒِﯽ ‪ ‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ و دو ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﯾﺸﺎن را در ﯾﮏ ﺟﻠﺪ ﮐﺘﺎب ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ �ﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ‬
‫ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ َذ َﻫﺒِﯽ‪‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‪‬در ﺗ َ ْﺬﮐِ َﺮ ُة اﻟ ُﺤﻔﱠﺎظ‬
‫را ﺑﺎ اﻟﻘﺎب »اﻹﻣﺎم اﻷﻋﻈﻢ« آﻏﺎز �ﻮده ﺳﭙﺲ در اداﻣﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫َوﮐَﺎنَ إ َﻣﺎﻣﺎً َورﻋﺎً َﻋﺎﳌﺎً َﻋﺎ ِﻣ ًﻼ ُﻣﺘَ َﻌ ّﺒﺪاً َﮐ ِﺒ ْﯿ َﺮ اﻟﺸﱠ ﺄنِ ﻻَ ﯾَ ْﻘ َﺒ ُﻞ َﺟ َﻮا ِﺋ َﺰ‬
‫اﻟﺴﻠْﻄَﺎنِ ﺑَ ْﻞ ﯾَﺘﱠﺠِ ﱡﺮ َوﯾَ ْﮑﺘَ ِﺴ ُﺐ‪.‬‬
‫ﱡ‬
‫»ﺣﴬت اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﭘﯿﺸﻮای ﺟﻬﺎن ﺑﻮد و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‬
‫ﻣﺎن‪ ،‬ﻋﺎﻢﻟ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺒﺎدﺗﮕﺬار و ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺎنِ واﻻ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺎی‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ را �ﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺧﻮد ﺗﺠﺎرت ﻣﯽﮐﺮد و ﮐﺴﺐ ﻣﻌﺎش ﻣﯽ‬
‫�ﻮد‪) .‬ﺗﺬﮐﺮه اﻟﺤﻔﺎظ‪(١٢٦/١ :‬‬
‫ﻣﻮﻟﻮی اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﯿﺎﻟﮑﻮﺗﯽ ﯾﮑﯽ از ﴎان ﻣﺸﻬﻮر ﻏﯿﺮﻣﻘﻠﱢﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻼت ﻓﻮق را ﻧﻘﻞ �ﻮده ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ﷲ! ﺑﺎ ﭼﻪ‬
‫اﻟﻔﺎظ ﻣﺨﺘﴫ ﺑﻪ ﭼﻪ ُﺣ ْﺴﻦ و ﺧﻮﺑﯽ ﴎاﴎ ﺣﯿﺎت ﭘﺎﮐﯿﺰۀ اﻣﺎم‬
‫‪_10+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ را در ﻣﻌﺮض اﻧﻈﺎر ﻧﻬﺎده ﻫﯿﭻ ﻧﮑﺘﮥ ﻣﻬﻢ از ﺑﺨﺶ ﻫﺎی‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ و ﻗﺒﻮﻟ ّﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ و ﻏﻨﺎی ﻗﻠﺒﯽ و اﺳﺘﻐﻨﺎء‬
‫از ﺳﻼﻃﯿﻦ و ُﺣﮑﺎم و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﯾﺸﺎن را ﺗﺮک ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺗﺎرﯾﺦ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬ص ‪ ٧٨‬و ‪(٨٠‬‬
‫اﻣﺎم ُﻣﺤ ﱢﺪث ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻘﺪﺳﯽ ﺣﻨﺒﻠﯽ‬
‫‪ ‬در ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد »اﳌﺨﺘﴫ ﻓﯽ ﻃﺒﻘﺎت ﻋﻠ�ء اﻟﺤﺪﯾﺚ«‬
‫)‪ (٢٧٠/١‬و اﻣﺎم ﺣﺎﻓﻆ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ‬
‫‪ ٩١١‬ﻫـ ق( در ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺤﻔﺎظ ﺧﻮد )ص ‪ (٨٠‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﮥ اﻣﺎم‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬را ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﻣﺎم ﺻﺎﺣﺐ را از ُﺣﻔّﺎظ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺮده‬
‫اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ_‪‬‬
‫ؒ‬ ‫‪ +‬ﺗﻼﻣﻴﺬ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ‬
‫‪_+‬‬
‫ﺟﻼﻟﺖ ﺷﺄن و ﺗﺒ ﱡﺤﺮ ﻋﻠﻤﯽ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬در‬
‫ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﯽ ﺗﻮان از ﺷﻬﺎدت ﻫﺎی ﻓﻮق اﻣﺎﻣﺎن ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫درک ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ از اﻃﺮاف ﺟﻬﺎن‬
‫آﻣﺪه از ﻣﺤﴬ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪ ‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷ�ر ﺗﻌﺪاد اﯾﻦ‬
‫ُﻣﺴﺘﻔﯿﺪﯾﻦ و ُﻣﺴﺘﻔﯿﻀﯿﻦِ دروس اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪ ‬ﭼﻮن از ﻫﺰارﻫﺎ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺬرد اﺣﺎﻃﮥ آن ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﮐﺮام‪ُ ،‬ﻣﺤ ﱢﺪﺛﯿﻦ و‬
‫ﷲُ �َ ﺎَ َ ٰﻰﻟ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺗﻼﻣﯿﺬ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‪‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻤ َُ ُ ﻌ‬
‫ﻓﻘﻬﺎء َ ِﺣﻬﻢ‬
‫ز ﺑﯿﻦ اﻤﺋﮥ ارﺑﻌﮥ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟ�ﻋﺖ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ‪‬‬
‫‪_11+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﺑﻼواﺳﻄﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻫﺴﺖ‪ .‬دو‬
‫اﻣﺎم دﯾﮕﺮ ﻓﻘﻪ؛ ﺣﴬت اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ادرﯾﺲ ﺷﺎﻓﻌﯽ ‪ ‬و‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻫﻤﮥ ﻣﺆﻟﱢﻔﯿﻦ ﮐُﺘُﺐ‬
‫ِ‬
‫ﺗﻼﻣﯿﺬ ﺗﻼﻣﺬۀ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‬ ‫ِﺻﺤﺎح ِﺳ ﱠﺘﮥ ﺣﺪﯾﺚ ﴍﯾﻒ‬
‫‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺖ اﺳﺎﺗﯿﺪ و ﻣﺸﺎﯾﺦ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری‪‬ﺷﺎﮔﺮدانِ‬
‫اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺴﺖ و ﺷﺶ راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻪ ﻤﺗﺎﻣﯽ اﻣﺎﻣﺎن ﻓﻦ ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺛﻘﺎﻫﺖ آﻧﻬﺎ و ﺑﺮ‬
‫ﺻﺤﺖ رواﯾﺎت آﻧﻬﺎ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺪ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﴬت‬
‫اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺎری ﴍﯾﻒ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و دو »اﺣﺎدﯾﺚ ﺛﻼﺛﯽ« )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺨﺎری و ﺑﯿﻦ رﺳﻮل ﷲ ﷺ ﻓﻘﻂ ﺳﻪ‬ ‫ؒ‬ ‫آن اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﻣﺎم‬
‫راوی ﻗﺮار دارد( وﺟﻮد دارد و اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ‪ ‬ﺑﺮ اﯾﻦ »ﺛﻼﺛﯿﺎت«‬
‫ﺧﻮد در ﺑﺨﺎری ﴍﯾﻒ ﻓﺨﺮ دارد و ﺑﯽﺷﮏ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺨﺮ و‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻓﺨﺮ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ‪ ‬را ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺎم‬
‫اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺑﯿﺴﺖ و دو اﺣﺎدﯾﺚ ﺛﻼﺛﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ﻋﺪد آﻧﻬﺎ را‬
‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ‪ ‬از ﺳﻪ ﻣﻘﻠﱢﺪ و ﺷﺎﮔﺮد ﺧﺎص اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‬
‫‪‬؛ ﺣﴬت اﻣﺎم ﻣﮑﯽ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٢١٤‬ﻫـ ق(‪،‬‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﺑﻮﻋﺎﺻﻢ ﻧﺒﯿﻞ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٢١٢‬ﻫـ ق(‪ ،‬و ﺣﴬت‬
‫اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﷲ اﻧﺼﺎری ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٢١٥‬ﻫـ ق( اﺧﺬ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪_12+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬

‫‪ +‬ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ ﻭ ﻟﻘﺐ ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔ ؒﻪ_‪‬‬

‫‪_+‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻓﯿﻮض ﻋﻠﻤﯽ ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‬
‫‪‬را ﺑﺮ آﺳ�ن ﻋﻠﻢ ﻫ�ﻧﻨﺪ آﻓﺘﺎب ﺟﻬﺎن ﺗﺎب ﻧﻮراﻓﺮوز ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺷﻌﺒﻪای از ﺷﻌﺒﺎت ﻋﻠﻢ دﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﯾﺎ ﻋﻠﻢ‬
‫دﯾﮕﺮی ﺷﺎﯾﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻓﯿﻮض اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪‬ﻣﺴﺘﻔﯿﺾ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ اﺣﺴﺎن ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪ ‬ﺑﺮ ا ُﻣﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯿﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ا ُﻣﺖ اﺳﻼﻣﯿﻪ اﯾﺸﺎن را ُﻣﻠَﻘﱠﺐ ﺑﻪ »اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ« ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺪر ﻣﻠّﺖ ﺣﻨﯿﻔﯿﻪ �ﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻫ�ﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﭘﺪر ﺑﺮای ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﺧﻮد ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﺳﺒﺎب ﺳﻬﻮﻟﺖ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‬
‫ﺣﯿﺎت اُﻣﺖ اﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﯽ‬ ‫ﺳﻬﻮﻟﺖ ﴐورﯾﺎت ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ ‬ﺑﺮای‬
‫را ُﻣ ْﺴﺘَﻨْ َﺒﻂ و ُﻣ َﺪ ﱠون ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻃﺮف ﻣﺎ و ﻫﻤﮥ اﻫﻞ اﺳﻼم‬
‫ﺑﻬﱰﯾﻦِ ﭘﺎداﺷﻬﺎ را ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎ از ﻣﺎ و ﺟﻬﺎن آﻣﯿﻦ ﺑﺎد‬
‫ﺗﻌﺼﺐ و ﺣﺴﺪ ﻋﻼﺟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﻌﺪی ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬ ‫اﻣﺎ ﱡ‬
‫ﺷﻮرﺑﺨـﺘـﺎن ﺑﻪ آرزو ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ُﻣ ْﻘﺒِﻼن را زو ِال ﻧﻌﻤﺖ و ﺟﺎه‬
‫ﮔﺮ ﻧﺒﯿﻨﺪ ﺑﻪ روز ﺷَ ﱠﭙ َﺮه ﭼﺸﻢ‬
‫ﭼﺸـﻤـﮥ آﻓـﺘـﺎب را ﭼﻪ ﮔﻨﺎه‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻘﻠﱢﺪﯾﻦ و ﺳﻠﻔﯿﺎن ﮐﻪ ادﻋﺎی ﻋﻤﻞ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ را دارﻧﺪ‬
‫و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ُﻣﻨْ ِﮑﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﺎﻧﮓ دﻫﻞ ﴎ داده اﻧﺪ‬
‫‪_13+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﮐﻪ اﺳﻢ دﺧﱰ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪» ‬ﺣﻨﯿﻔﻪ« ﺑﻮد و ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‬
‫‪‬ﺟﻮاب ﺳﻮاﻻت را از آن دﺧﱰ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﺘﻌﺼﺐ‬
‫ﮐﻨﯿﺖ اﯾﺸﺎن »اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ« اﺳﺖ‪ .‬راﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻫﺎن ﱢ‬
‫ﺣﺴﻮد ﺧﺎک آﮔﻨﺪه ﺑﺎد‪ .‬ﮐﻨﯿﺖ »اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ« را اُﻣﺖ اﺳﻼﻣﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪ ‬ﻋﻄﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ َﺣ َﺠﺮ ﻣﮑﯽ‬
‫‪ ‬ﺗﴫﯾﺢ �ﻮده ﮐﻪ ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻫﯿﭻ‬
‫دﺧﱰی ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ اﯾﺸﺎن را ﺑﺨﺎﻃﺮ او »اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ« ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫)اﻟﺨﯿﺮات اﻟﺤﺴﺎن‪ :‬ص ‪(٤٥‬‬

‫ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﺩﺭ ﻧﻈﺮ ﺍﻛﺎﺑﺮ ﺩﻳﻦ_‪‬‬

‫ؒ‬ ‫‪ +‬ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ‬
‫‪_+‬‬
‫ﻫﻤﮥ اُﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻤﻨﻮن اﯾﻦ ِﻣﻨّﺖ ﻋﻈﯿﻢ ﻋﻠﻤﯽ ﺣﴬت‬
‫اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪‬و َرﻃ ُْﺐ اﻟﻠﱢﺴﺎن در وﺻﻒ و ﺛﻨﺎی اﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫راوی اوﻟﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺨﺎری ﴍﯾﻒ ﺣﴬت اﻣﺎم ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ‬
‫ُﻋﯿَ ْﯿﻨَﻪ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٩٨‬ﻫـ ق( ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ا َ ﱠو ُل َﻣ ْﻦ َﺻ ﱠﯿ َﺮﻧ ِْﯽ ُﻣ َﺤ ﱢﺪﺛﺎً أﺑُ ْﻮ َﺣ ِﻨ ْﯿ َﻔ َﺔ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ُﻣﺤ ﱢﺪث ﺳﺎﺧﺖ )و ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻧﺒﻮی ﮔ�ﺷﺖ( ﺣﴬت اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﺑﻮد‪) .‬اﻟﺠﻮاﻫﺮ اﳌﻀﯿﺌﺔ‪(٢٥٠/١ :‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮداؤد ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٢٧٥‬ﻫـ ق( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َر ِﺣ َﻢ ُ‬
‫ﷲ أﺑَﺎ َﺣ ِﻨ ْﯿ َﻔ َﺔ ﮐَﺎنَ إ َﻣﺎﻣﺎً‪.‬‬
‫‪_14+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫رﺣﻤﺖ ﻫﺎی ﺑﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺣﴬت اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﺎد‪،‬‬
‫اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺸﻮای )ﺟﻬﺎن( ﺑﻮد‪) .‬ﺟﺎﻣﻊ ﺑﯿﺎن اﻟﻌﻠﻢ وﻓﻀﻠﻪ‪(١٦٣/٢ :‬‬
‫اﻣﺎم ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻫﺎرون ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٢٠٦‬ﻫـ ق( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏ ﻫﺰار ﻣﺸﺎﯾﺦ و اﺳﺎﺗﯿﺪ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدم و از ﮐﺮﺜ اﯾﺸﺎن اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫اﺧﺬ �ﻮدم‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﯿﻦ ﻫﻤﮥ آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻨﺞ ﺗﻦ را ﻓﻘﯿﻪﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺎرﺳﺎ‬
‫ﺗﺮﯾﻦ و ﺻﺎﺣﺐ واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم در ﻋﻠﻢ ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬و در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﭘﻨﺞ‪،‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﻣﻘﺎم ﻧﺨﺴﺖ را دارا اﺳﺖ‪) .‬اﻟﺠﻮاﻫﺮ اﳌﻀﯿﺌﺔ‪(٢٩/١ :‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٢٠٤‬ﻫـ ق( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﮥ ﻓﻘﻬﺎء‬
‫ﺧﻮﺷﻪﭼﯿﻦ داﻣﺎن اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪(٣٤٥/١٣ :‬‬
‫ﻣﻮﻟﻮی ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﺒﺎرﮐﭙﻮری ﻏﯿﺮﻣﻘﻠﱢﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﻫﻨﺪی ﺑﺎ‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﯾﺪش ﻋﻠﯿﻪ اﺣﻨﺎف ﺗﴫﯾﺢ دارد ﮐﻪ ُﺣﻔﺎظ ﺣﺪﯾﺜﯽ‬ ‫وﺟﻮد ﱡ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم ﯾﺤﯿٰﯽ ﺑﻦ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺪﯾﻨﯽ‪ ،‬اﻣﺎم ﺷﻌﺒﻪ و اﻣﺎم‬
‫ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری؛ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ را ﺗﻮﺛﯿﻖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻟﮑﻼم‪(١٤٥/٢ :‬‬

‫ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ_‪‬‬
‫ؒ‬ ‫‪ +‬ﺷﻬﺎﺩﺕ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ‬
‫‪_+‬‬
‫ﺣﯿﺎت‬ ‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻟﺤﻈﻪ ﻟﺤﻈﮥ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰۀ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻠﻢ دﯾﻦ و در ﺗﻘ ٰﻮی و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎری‬
‫ﺑﴪ ﺑﺮد‪ .‬اﯾﺸﺎن ﴎﺗﺎﴎ ﻋﻤﺮ از ﺗﺠﺎرت ﺧﻮد ﮐﺴﺐ ﻣﻌﺎش ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮد و درآﻣﺪ آن را ﺑﺮ ﻓﻘﺮاء و ﻃﻠﺒﮥ ﻋﻠﻢ ﻣﴫف ﻣﯽ�ﻮد و ﻣﻨﺎﺻﺐ‬
‫‪_15+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﯿﻔﮥ ﻋﺒﺎﺳﯽ ُﻋﻬﺪۀ ﻗﺎﺿﯽ اﻟﻘﻀﺎت‬
‫را ﺑﺮ ﺣﴬت اﻣﺎم ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد وﻟﯽ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‪‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻋ�ل‬
‫ﻏﯿﺮ ﴍﻋﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻨﺼﻮر از ﻗﺒﻮل آن اﻧﮑﺎر ﮐﺮد و ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﺣﻖ ﮔﻮﺋﯽ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ زﻧﺪان اﻧﺪاﺧﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ ﺣﴬت اﻣﺎم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪنِ ﻧﺎﺣﻖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﱰ از ﭘﯿﺶ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر ﺣﴬت اﻣﺎم را در زﻧﺪان زﻫﺮ داد‪ .‬ﺷﻬﺎدت در راه ﺧﺪا‬
‫ﻧﺼﯿﺒﮥ اﯾﺸﺎن ﺑﻮد و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬اﺛﺮات زﻫﺮ‬
‫را اﺣﺴﺎس ﮐﺮد ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و در ﺳﺠﺪه ﺟﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎن آﻓﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ‪ ١٥٠‬ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻣﻄﺎﺑﻖ ‪ ٧٦٧‬ﻣﯿﻼدی‬
‫روداد‪ .‬ﺟﻨﺎزۀ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬را در ﺷﻬﺮ ﺑﻐﺪاد ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺷ�ر ﻣﯽ رﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻫﺎﻟﯽ ﺑﻐﺪاد ﻣﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﴎزﻣﯿﻦ ﺑﻐﺪاد ﺟﻨﺎزهای ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻈﻤﺖ و ﺟﻤﻌﯽ ﺧﻼﯾﻖ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪت را دوﺑﺎره ﻧﺪﯾﺪه و در آﯾﻨﺪه ﻧﺨﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ_‪‬‬
‫ؒ‬ ‫‪ +‬ﭘﻴﺸﮕﻮﺋﻰ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ‬
‫‪_+‬‬
‫ﻣﺤ ﱢﺪﺛﯿﻦ ﮐﺮام ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬را ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ دﯾﻨﯽ و ﺑﻠﻨﺪای ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﺼﺪاقِ ﭘﯿﺸﮕﻮﺋﯽ ﻧَ َﺒ ِﻮی ﷺ ﻗﺮار داده اﻧﺪ‪.‬‬
‫َ ّ ُ ْ‬ ‫ّ‬ ‫ﻲ‬
‫لُ اﷲِ ﺻَ َّ ُ‬ ‫َََُْ َ َ‬ ‫ﻦ‬
‫ﻳﻦ ِﻋﻨ َﺪ‬‫اﷲ َﻠَﻴْﻪِ وَﺳَﻠَ َﻢ‪ ْ» :‬ﺎﻛَن اﺪﻟِ‬ ‫�‬ ‫ﻗَﺎل رَُﻮ‬ ‫َْ أَ ِﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗَﺎل‪:‬‬
‫‪_16+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎم ا��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫أَ َ ْ أَ�ْﻨ‬ ‫� ََ َ َ رَ ُ ٌ ْ‬
‫َﺎرِسَ ﺣَﻰﺘّ ﻳَتَ ﻨَﺎوَﻪ ُﻟ«‪ .‬و� رواﻳﺔ‪:‬‬‫ﻓَﺎر َس ‪ْ -‬و ﻗَﺎل ‪َ -‬ﺎءِ ﻓ‬
‫ََُّّﺎ‪ ،‬ﺬﻟﻫﺐ ﺑِ ِﻪ ﺟﻞ ِﻣﻦ ِ‬
‫ُ ْ‬ ‫َّ اﷲُ ﻋَﻠَﻴْﻪِ وَﺳَﻠ ّﻢَ ﻳَﺪَهُ ََ ﻠْﻤ ﺎنَ‪َ َ ّ ،‬ﻮْ ﺎﻛَنَ ْ‬
‫اﻹﻳﻤَﺎن ِﻋﻨ َﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ ﺳَ َ �ُﻢَ ﻗَﺎل‪» :‬‬ ‫َ‬ ‫ﺻ‬‫ اﻨﻟ َّﻲﺒُِّ �‬
‫َ‬
‫ُ‬ ‫َُ ٌ ْ َ‬
‫َء«‪.‬‬
‫َّ�َّﺎ‪ ،‬ﻨﻟََﺎﻪﻟ ِرﺟَﺎل ِﻣﻦ ﻫﺆﻻ ِ‬
‫ﺣﴬت اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﱪ ﺧﺪا ﺣﴬت‬
‫اﷲ َﻋﻠَﻴْ ِﻪ َو ِ ِﻪﻟ َوَﻠَّ ْﻢ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ دﯾﻦ و اﯾ�ن ﻧﺰد‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ �َ َّ ُ‬

‫ﺳﺘﺎرۀ ﺛُ َﺮﯾﱠﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮدی )ﯾﺎ ﻣﺮداﻧﯽ( از ﻧﺴﻞ ﻓﺎرﺳﯽ آن را ﺑﻪ‬

‫ﭼﻨﮓ ﻣﯽ آورد‪ُ ) .‬ﻣ ْﺴﻠِﻢ ﴍﯾﻒ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ‪(٢٥٤٦‬‬
‫اﻣﺎم ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ‬
‫‪ ٩٤٢‬ﻫـ ق( ﮐﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺎﯾﮥ اﻓﺘﺨﺎر اﻣﺎم ﺳﯿﻮﻃﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ‬
‫‪ ٩١١‬ﻫـ ق( اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺳﺘﺎد ﻣﺎ )اﻣﺎم ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ (‬ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ‬
‫ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺼﺪاق اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﴍﯾﻒ ﺣﴬت اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‬
‫‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ از ﺷﮏ و ﺷﺒﻬﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در‬
‫ﻧﺴﻞ ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﯿﭻ ﻓﺮدی ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﮔﺮدان اﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻋﻘﻮد اﻟﺠ�ن‪ :‬ص ‪(٤٥‬‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم ﺷﺎه وﻟﯽ ﷲ دﻫﻠﻮی‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪١١٧٦‬ﻫـ ق(‬
‫و ﻧﻮاب ﺻﺪﯾﻖ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻏﯿﺮﻣﻘﻠﱢﺪ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٣٠٧‬ﻫـ ق( ﻧﯿﺰ اﻣﺎم‬
‫اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬را ﻣﺼﺪاق اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﮐﻠ�ت ﻃﯿﺒﺎت ﺷﺎه وﻟﯽ ﷲ‪ :‬ص ‪ | ١٦٨‬اﺗﺤﺎف اﻟﻨﺒﻼء‪ :‬ص ‪ ٤٢٤‬و ‪(٤٣٥‬‬

‫‪_17+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬

‫�‬‫�ع � ف� � � ��‬
‫‪ � +‬ﯽ ﻪ ﺮ ﻒ ﯽ_‬
‫‪_+‬‬

‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٥٠‬ﻫـ ق( از‬

‫ﴫ ﺟﺪال‬ ‫ڪﺎﺑﺮ اﻤﺋﮥ ﻋﴫ درﺧﺸﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﴫ ﻧﻪ ﻋ ِ‬
‫و ﻧﺰاع ﺑﻠڪﻪ ﻋﴫی ﺑﻮد ڪﻪ ﺑﺮڪﺎت اﺧﻼص و ﻟِﻠﱣﻬ ّﯿﺖ‪ ،‬اُﻣﺖ را‬
‫ﺑﺎ رﺷﺘﮥ اﺗﺤﺎد و َﻣ َﻮ ﱠدت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾڪ ﺗﻦ و ﯾڪ ﺟﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﻧﺎﻧﯽڪﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﻨﯽ را �ﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﻋﻠ�ء اﻋﺘ�د ﻣﯽڪﺮدﻧﺪ‬
‫و ﻋﻠ�ء ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ اﯾﻔﺎء‬
‫�ﻮده اُﻣﺖ را راﻫﻨ�ﯾﯽ ﻣﯽڪﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮ ڪﻮﻓﻪ در آن ﻋﴫ ﺑﺰرﮔﱰﯾﻦ ﮔﻬﻮارۀ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ در‬
‫ﴎاﴎ ﻋﺎﻟَﻢ اﺳﻼم ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ و ﭘﯿﺸﻮا و ُﻣ ْﺴ َﻨﺪﻓﺮوز ﻋﻠﻤﯽ آن‬
‫ﺷﻬﺮ ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‬
‫‪ ‬ﻇُﻠَ�ت ﭘﺮ آﺷﻮب آﯾﻨﺪۀ اُﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ دﯾﺪۀ ﻓﺮاﺳﺖ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه �ﻮده ﺑﻪ ﺟﻤﻊ و ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﯽﺷ�ر ﭘﺮاڪﻨﺪۀ ﻓﻘﻬﯽِ‬
‫ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ و آﺛﺎر ﺻﺤﺎﺑ ؓﻪ آﻏﺎز ڪﺮد‪.‬‬
‫ﺪر اﻻﻤﺋﻪ اﻣﺎم اﺑﻮ اﳌﺆﯾّﺪ ُﻣ َﻮﻓﱠﻖ اﻟ ّﺪﯾﻦ ﻣڪﯽ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫‪ ٤٨٤‬ﻫـ ق و ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٥٦٨‬ﻫـ ق( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﷲ أَ ﱠو ُل َﻣ ْﻦ َد ﱠونَ ِﻋﻠْ َﻢ ٰﻫ ِﺬ ِه ﱠ ِ‬
‫اﻟﴩﯾْ َﻌ ِﺔ ﻟَ ْﻢ‬ ‫َوا َﺑُ ْﻮ َﺣ ِﻨ ْﯿ َﻔ َﺔ َر ِﺣ َﻤ ُﻪ ُ‬
‫ﻣﻦ ﻗ ْﺒﻠﻪ‪.‬‬ ‫ﯾَ ْﺴ ُﺒ ْﻘ ُﻪ أَ َﺣ ٌﺪ ْ‬
‫‪_18+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬اوﻟﯿﻦ ﻓﺮدی ﺑﻮد ڪﻪ ﻋﻠﻢ ﴍﯾﻌﺖ‬
‫را ﺗﺪوﯾﻦ ڪﺮد‪ .‬ﻫﯿﭻ ﻓﺮدی در اﯾﻨﻜﺎر ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺸﯽ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﯽ ﺣﻨﯿﻔﻪ‪(١٣٦/٢ :‬‬
‫ﻮﻃﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪)‬م‪ ٩١١‬ﻫـ ق( درﺑﺎرۀ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت‬ ‫اﻣﺎم ُﺳ ُﯿ ِ‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻟﴩﯾْ َﻌ ِﺔ َو َرﺗ ﱠ َﺒ َﻬﺎ أﺑْ َﻮاﺑﺎً ﺛُ ﱠﻢ ﺗَ َﺒ َﻌ ُﻪ َﻣﺎﻟِڪٌ‬‫إﻧﱠ ُﻪ أَ ﱠو ُل َﻣ ْﻦ َد ﱠونَ ِﻋﻠْ َﻢ ﱠ ِ‬
‫اﻟﺼ َﺤﺎﺑَ َﺔ‬ ‫ﺑْ ُﻦ اَﻧَ ٍﺲ ِﻓ ْﯽ ﺗ َ ْﺮ ِﺗ ْﯿ ِﺐ اﻟْ ُﻤ َﻮﻃّ ِﺄ َوﻟَ ْﻢ ﯾَ ْﺴ ُﺒ ْﻖ اَﺑَﺎ َﺣ ِﻨ ْﯿ َﻔ َﺔ أَ َﺣ ٌﺪ ِﻷَنﱠ ﱠ‬
‫اﻟﴩﯾْ َﻌ ِﺔ أﺑْ َﻮاﺑﺎً ُﻣ َﺒ ﱠﻮﺑَ ًﺔ َو َﻻ ُ‬
‫ڪﺘُﺒﺎً ُﻣ َﺮﺗ ﱠ َﺒ ًﺔ‬ ‫َواﻟﺘﱠﺎ ِﺑ ِﻌ ْ َ� ﻟَ ْﻢ ﯾَﻀَ ُﻌ ْﻮا ِﻓ ْﯽ ُﻋﻠُ ْﻮ ِم ﱠ ِ‬
‫َوإ�ﱠ َﺎ ڪﺎﻧُ ْﻮا ﯾَ ْﻌﺘَ َﻤ ُﺪ ْونَ َﻋﻠٰﯽ ﻗُ ﱠﻮ ِة ِﺣﻔ ِْﻈ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓَﻠَ ﱠ� َرأٰی ا َﺑُ ْﻮ َﺣ ِﻨ ْﯿ َﻔ َﺔ اﻟْ ِﻌﻠْ َﻢ‬
‫ُﻣ ْﻨ َﺘ ِﴩاً َو َﺧ َﺎف َﻋﻠَ ْﯿ ِﻪ اﻟﻀﱢ َﯿﺎ َع َد ﱠوﻧَ ُﻪ ﻓَ َﺠ َﻌﻠَ ُﻪ أﺑْ َﻮاﺑﺎً‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬اوﻟﯿﻦ ڪﺴﯽ ﺑﻮد ڪﻪ ﻋﻠﻢ ﴍﯾﻌﺖ را‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ڪﺮد و ﺑﻪ ﺷڪﻞ اﺑﻮاب ُﻣ َﺮﺗ ﱠﺐ �ﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم ﻣﺎﻟڪ‬
‫‪ ‬در ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮﻃﺄ از اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺮوی ڪﺮد‪ .‬ﻫﯿﭻ ﻓﺮدی ﻗﺒﻞ از‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬اﯾﻨڪﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑ ؓﻪ و‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻋﻠﻢ ﴍﯾﻌﺖ را در اﺑﻮاب ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ڪﺘﺎب ﻫﺎی ُﻣ َﺪ ﱠون‬ ‫ؒ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻠڪﻪ اﯾﺸﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻗ ّﻮت ﺣﺎﻓﻈﮥ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اﻋﺘ�د ﻣﯽڪﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽڪﻪ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﻋﻠﻢ ﴍﯾﻌﺖ‬
‫را ﭘﺮاڪﻨﺪه و ﻣﻨﺘﴩ دﯾﺪ ﺗﺮﺳﯿﺪ ڪﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻮﺟﻮده در آﯾﻨﺪه ﺿﺎﯾﻊ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ًء اﯾﺸﺎن آن ﻋﻠﻮم را ﺑﻪ‬
‫ﺷڪﻞ اﺑﻮاب ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ُﻣ َﺮﺗ ﱠﺐ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪) .‬ﺗﺒﯿﯿﺾ اﻟﺼﺤﯿﻔﺔ‪ :‬ص ‪(٣٦‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻦ َﺣ َﺠﺮ َﻫﯿْﺜَ ِﻤﯽ ﻣڪﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪٩٧٣‬ﻫـ ق(‬
‫درﺑﺎرۀ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫‪_19+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫إﻧﱠ ُﻪ أَ ﱠو ُل َﻣ ْﻦ َد ﱠونَ ِﻋﻠْ َﻢ اﻟْ ِﻔ ْﻘ ِﻪ َو َرﺗ ﱠ َﺒ ُﻪ أﺑْ َﻮاﺑﺎً َوڪﺘُﺒﺎً َﻋﻠٰﯽ ﻧَ ْﺤ ِﻮ‬
‫َﻣﺎ ُﻫ َﻮ َﻋﻠَ ْﯿ ِﻪ َوﺗ َ َﺒ َﻌ ُﻪ َﻣﺎﻟِڪ ِﻓ ْﯽ ُﻣ َﻮﻃﱠ ِﺌ ِﻪ َو ِﻣ ْﻦ ﻗَ ْﺒﻠِ ِﻪ إ�ﱠ َﺎ ڪﺎﻧُ ْﻮا ﯾَ ْﻌﺘَ َﻤ ُﺪ ْونَ‬
‫ﺎب‬ ‫ﺎب اﻟْ َﻔ َﺮا ِﺋ ِﺾ َوڪﺘَ َ‬ ‫َﻋﻠٰﯽ ِﺣﻔ ِْﻈ ِﻬ ْﻢ‪َ ،‬و ُﻫ َﻮ أَ ﱠو ُل َﻣ ْﻦ َوﺿَ َﻊ ڪﺘَ َ‬
‫اﻟﴩ ْو ِط‪.‬‬
‫ﱡُ‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ‬اوﻟﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮد ڪﻪ ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ را ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫ڪﺮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑﻮاب و ﺑﺨﺶ ﻫﺎی ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ڪﻪ اﻣﺮوزه در‬
‫دﺳﺖ ﻣﺎ ﻗﺮار دارد ﺗﺮﺗﯿﺐ داد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم ﻣﺎﻟڪ ‪ ‬در ﻣﻮﻃﺄ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ از اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺮوی �ﻮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻣﺮدم ﺑﺮ‬
‫ﺣﺎﻓﻈﮥ ﺧﻮد اﻋﺘ�د ﻣﯽ �ﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ اﺳﺖ ڪﻪ ڪﺘﺎب اﻟﻔﺮاﺋﺾ و ڪﺘﺎب اﻟﴩوط را اﯾﺠﺎد‬
‫ڪﺮد‪) .‬اﻟﺨﯿﺮات اﻟﺤﺴﺎن‪ :‬ص ‪(٢٨‬‬

‫‪ +‬ﻣﺠﻤﻊ ﺷﻮﺭﺍی ﻓﻘﻬﻰ ﭼﻬﻞ ﺭُﻛﻨﻰ_‪‬‬

‫‪_+‬‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻧﺠﺎم ﺗﺪوﯾﻦ و‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﻠﻮم ﴍﯾﻌﺖ از ﺑﯿﻦ ﻫﺰارﻫﺎ ﺷﺎﮔﺮدان و ﺗﻼﻣﯿﺬ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ را ڪﻪ ﻫﺮ ڪﺪام در ﻋﻠﻢ و ﻓﻀﻞ ﯾﮕﺎﻧﮥ روزﮔﺎر و ﭘﯿﺸﻮای‬
‫دوران ﺑﻮدﻧﺪ اﻧﺘﺨﺎب ڪﺮد‪ .‬اﻣﺎم ﻃﺤﺎوی‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ‪ ٣٢١‬ﻫـق(‬
‫ﺑﺎ إﺳﻨﺎد ﻣﺘﺼﻞ از اﻣﺎم اﺳﺪ ﺑﻦ ﻓﺮات ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٢١٣‬ﻫـ ق(‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽڪﻨﺪ‪:‬‬
‫‪_20+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﻲﺑ َﺣ ِﻨ ْﻴ َﻔ َﺔ اﻟ ِﱠﺬﻳْ َﻦ َد ﱠوﻧُﻮا اﻟْ ُﻜﺘُ َﺐ أَ ْرﺑَ ِﻌ ْ َ� َر ُﺟ ًﻼ َو‬ ‫ﺎب ِ ْ‬ ‫ﻛَﺎنَ أَ ْﺻ َﺤ ُ‬
‫ﺎﻲﺋ َو َأﺳ ُﺪ ﺑْ ُﻦ‬‫ﻮﺳ َﻒ َو ُزﻓَ ٌﺮ َو َدا ُو ٌد ﻟﻄﱠ ِ ّ‬ ‫ﴩ ِة اﻟْ ُﻤ َﺘ َﻘ ﱢﺪ ِﻣ ْ َ� أَﺑُﻮﻳُ ُ‬ ‫ﻛَﺎنَ ﰱ اﻟْ َﻌ ْ َ‬
‫اﻟﺴ ْﻤ ِﺘ ّﻲ َوﻳَ ْﺤ ٰﻴﻰ ﺑْ ُﻦ َز َﻛ ِﺮﻳﱠﺎ ﺑْﻦِ أَ ِ ْﺑ زَا ِﺋ َﺪة‪،‬‬ ‫َﻋ ْﻤ ٌﺮو َوﻳُ ْﻮ ُﺳ ُﻒ ﺑْ ُﻦ َﺧﺎﻟِ ٍﺪ ﱠ‬
‫َو ُﻫ َﻮ اﻟ ِﱠﺬ ْي ﻛَﺎنَ ﻳَ ْﻜﺘُ ُﺒ َﻬﺎ ﻟَ ُﻬ ْﻢ ﺛـ ََﻼ ِﺛ ْ َ� َﺳ َﻨ ًﺔ‪.‬‬
‫آن ﺗﻼﻣﯿﺬ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ڪﻪ ﺗﺤﺖ ﴎﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻧﻈﺎرت اﻣﺎم‬
‫اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ڪﺘﺎب ﻫﺎی ﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﯽ را ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫�ﻮدﻧﺪ ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﺎﻣﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از اﻓﺮاد ﻣﺘﻘ ﱠﺪم اﯾﺸﺎن‬
‫اﯾﻨﻬﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ _ +‬اﻣﺎم اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٨٢‬ﻫـ ق(‬ ‫‪‬‬

‫‪ _ +‬اﻣﺎم ُزﻓَﺮ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٥٨‬ﻫـ ق(‬ ‫‪‬‬

‫‪ _ +‬اﻣﺎم داود ﻃﺎﺋﯽ ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٦٥‬ﻫـ ق(‬ ‫‪‬‬

‫‪ _ +‬اﻣﺎم اﺳﺪ ﺑﻦ َﻋ ْﻤ ْﺮو ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٨٨‬ﯾﺎ ‪ ١٩٠‬ﻫـ ق(‬ ‫‪‬‬

‫‪ _ +‬اﻣﺎم ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ َﺳ ْﻤﺘﯽ‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٨٩‬ﻫـ ق( اﺳﺘﺎد‬ ‫‪‬‬

‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ‪‬‬

‫‪ _ +‬اﻣﺎم ﯾﺤ ٰﯿﯽ ﺑﻦ زڪﺮﯾﺎ ﺑﻦ اﺑﯽ زاﺋﺪه‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٨٣‬ﻫـق(‬ ‫‪‬‬

‫و اﻣﺎم ﯾﺤ ٰﯿﯽ ‪ ‬ڪﺴﯽ ﺑﻮد ڪﻪ ﺧﺪﻣﺖ ڪﺘﺎﺑﺖ اﯾﻦ‬

‫ڪﺎر را ﺑﺮای ﻣﺪت ﺳﯽ ﺳﺎل ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﺠﻮاﻫﺮ اﳌﻀﯿﺌﺔ ﻓﯽ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺤﻨﻔﯿﺔ‪ ١٤٠/١ :‬و ‪ ٢١١/٢‬و ‪(٢١٢‬‬

‫ﻳڪﺒﺎر در ﻣﺠﻠﺲ ُﻣﺤ ّﺪث ﺑﺰرگ اﺳﻼم اﻣﺎم وڪﯿﻊ ﺑﻦ َﺟ ّﺮاح‬

‫‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٩٧‬ﻫـ ق( از دﻫﺎن ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮآﻣﺪ ڪﻪ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‬
‫در ﻓﻼن ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺷﺘﺒﺎه ڪﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم وڪﯿﻊ ‪ ‬آن ﺷﺨﺺ‬
‫را ﺗﻮﺑﯿﺦ �ﻮده ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫‪_21+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﻮﺳ َﻒ َو ُز َﻓﺮ‬ ‫ﻛَ ْﻴ َﻒ ﻳَﻘ ِْﺪ ُر أَﺑُﻮ َﺣ ِﻨ ْﻴ َﻔ َﺔ ﻳُ ْﺨ ِﻄ ُﺊ َو َﻣ َﻌ ُﻪ ِﻣﺜ ُْﻞ أَ ِ ْﺑ ﻳُ ُ‬
‫ﺎث‪َ ،‬و َﺣ ﱠﺒﺎنٍ ‪،‬‬ ‫ِﰲ ِﻗ َﻴ ِﺎﺳ ِﻬ َ�‪َ ،‬و ِﻣْﻞ ﻳَﺤْﻴَﻰ ﺑْﻦ أﻲﺑ زاﺋﺪة‪َ ،‬و َﺣﻔ ِْﺺ ﺑْﻦِ ِﻏ َﻴ ٍ‬
‫َو َﻣ ْﻨ َﺪ ٍل ِﰲ ِﺣﻔ ِْﻈ ِﻬ ُﻢ اﻟْ َﺤ ِﺪﻳْﺚَ ‪َ ،‬واﻟْ َﻘ ِﺎﺳ ِﻢ ﺑْﻦِ َﻣ ْﻌﻦٍ ِﰲ َﻣ ْﻌ َﺮ ِﻓ ِﺘ ِﻪ ِﺑﺎﻟﻠﱡ َﻐ ِﺔ‬
‫ﺎض ِﰲ ُز ْﻫ ِﺪ ِﻫ َ� َو َو ْر ِﻋ ِﻬ َ�؟‬ ‫اﻟْ َﻌ َﺮ ِﺑ ﱠﻴ ِﺔ‪َ ،‬و َدا ُؤ ٍد اﻟﻄﱠ ِﻲﺋ‪َ ،‬وﻓُﻀَ ْﻴﻞٍ ﺑْﻦِ ِﻋ َﻴ ٍ‬
‫َﻣ ْﻦ ﻛَﺎنَ ٰﻫ ُﺆ َﻻ ِء ُﺟﻠَ َﺴﺎ ُؤ ُه ﻟَ ْﻢ ﻳَ َﻜ ْﺪ ﻳُ ْﺨ ِﻄﺊ ِﻷَﻧﱠ ُﻪ إ ْن أَ ْﺧﻄَﺄَ َر ﱡد ْو ُه‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽڪﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ڪﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﯾﮕﺎﻧﮥ زﻣﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ و ُزﻓَﺮ در ﻗﯿﺎس‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻣﺎم ﯾﺤ ٰﯿﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ زاﺋﺪه‪َ ،‬ﺣﻔْﺺ ﺑﻦ ﻏﯿﺎث‪َ ،‬ﺣ ّﺒﺎن و َﻣ ْﻨ َﺪل در ﻋﻠﻮم‬
‫و ﺣﻔﻆ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ َﻣ ْﻌﻦ ﻧﺎد َرﮔﺎن ُﺧﱪۀ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم داود ﻃﺎﺋﯽ و ﻓُﻀَ ْﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﯿﺎض در زﻫﺪ و ﺗﻘﻮ ٰی‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن او ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ڪﺴﯽ ڪﻪ ﻫﻤﻨﺸﯿﻨﺎﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺴﺘﯽ ﻫﺎی‬
‫ﻋﻈﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽڪﻨﺪ؟ و اﮔﺮ ﻓﺮﺿﺎً اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ ﻫﻢ‬
‫ڪﻨﺪ آﻧﺎن او را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ! )ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪(٢٥٠/١٤ :‬‬
‫اﻣﺎم ﺪر اﻻﻤﺋﻪ اﺑﻮ اﳌﺆﯾّﺪ ُﻣ َﻮﻓﱠﻖ اﻟ ّﺪﯾﻦ ﻣڪﯽ‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ‬
‫‪ ٥٦٨‬ﻫـ ق( در ﻣﻮرد ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷڪﻞ ﺷﻮراﺋﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻓَ َﻮﺿَ َﻊ أَﺑُﻮ َﺣ ِﻨ ْﯿ َﻔ َﺔ َﻣ ْﺬ َﻫ َﺒ ُﻪ ﺷُ ْﻮ ٰ‬
‫ری ﺑَ ْﯿ َﻨ ُﻬ َﻢ ﻟَ ْﻢ ﯾَ ْﺴﺘَ ِﺒ ْﺪ ِﻓ ْﯿ ِﻪ ِﺑﻨَ ْﻔ ِﺴ ِﻪ‬
‫ﻟ َو َر ُﺳ ْﻮﻟِ ِﻪ َو‬ ‫ُد ْوﻧَ ُﻬﻢ إ ْﺟ ِﺘ َﻬﺎدا ً ِﻣ ْﻨ ُﻪ ِﻓﯽ اﻟ ﱢﺪﯾْﻦِ َو ُﻣ َﺒﺎﻟَ َﻐ ًﺔ ِﻓﯽ اﻟ ﱡﻨ ْﺼ َﺤ ِﺔ ِ ِ‬
‫اﻟْ ُﻤﺆ ِﻣ ِﻨ ْﯿ َﻦ ﻓَڪﺎنَ ﯾُﻠْ ِﻘ ْﯽ َﻣ ْﺴﺌَﻠَ ًﺔ َﻣ ْﺴﺌَﻠَ ًﺔ َوﯾَ ْﺴ َﻤ ُﻊ َﻣﺎ ِﻋ ْﻨ َﺪ ُﻫ ْﻢ َوﯾَ ُﻘ ْﻮ ُل َﻣﺎ‬
‫ڪﺮﺜ ِﻣ ْﻦ ٰذﻟِڪ َﺣﺘﱣﯽ ﯾَ ْﺴﺘَ َﻘ ﱠﺮ أ َﺣ ُﺪ ْاﻷﻗْ َﻮ ِال‬ ‫ِﻋ ْﻨ َﺪ ُه َوﯾُ َﻨ ِﺎﻇ ُﺮ ُﻫ ْﻢ ﺷَ ْﻬﺮا ً أ ْو َ َ‬
‫اﻷﺻ ْﻮل«‬ ‫ِﻓ ْﯿ َﻬﺎ ﺛ ُ ﱠﻢ ﯾَﺜْ ُﺒﺘُ َﻬﺎ أﺑُ ْﻮ ﯾُ ْﻮ ُﺳ َﻒ ِﻓﯽ »اﻷُ ُﺻﻮ ِل« َﺣ ﱣﺘﯽ أﺛﺒﺖ » ُ‬
‫ڪﻠﱡ َﻬﺎ‪.‬‬
‫‪_22+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﺷﻮری اﺳﺎس ﻧﻬﺎد‬
‫ٰ‬ ‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد را ﺑﺮ‬
‫ﺷﻮری ﺑﺮ رای ﺧﻮد ﻣﺴﺘﺒﺪ �ﯽ ﺑﻮد و اﯾﻨڪﺎر را ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫ٰ‬ ‫و ﺑﺪون‬
‫اﺣﺘﯿﺎط در دﯾﻦ و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در ﺧﯿﺮ اﻧﺪﯾﺸﯽ ﺑﻪ دﯾﻦ ﺧﺪا و ﺳﻨّﺖ‬
‫رﺳﻮل ﷲ ﷺ و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺧﺘﯿﺎر �ﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﯾﺸﺎن در اﯾﻦ‬
‫ﺷﻮری ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽڪﺮد و ﻧﻈﺮ‬ ‫ٰ‬ ‫ﻣﺠﻤﻊ ﯾڪ ﯾڪ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺮ ﻫﯿﺌﺖ‬
‫آﻧﻬﺎ و دﻻﯾﻞ آﻧﻬﺎ را اﺳﺘ�ع ﻣﯽ ڪﺮد و ﺳﭙﺲ رای ﺧﻮد و دﻻﯾﻞ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﯿﺎن ﻣﯽ �ﻮد و ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺎ ﯾڪ ﻣﺎه ﺑﻠڪﻪ ﺑﯿﺸﱰ در ﻣﻮرد‬
‫ﻫ�ن ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻣﯽڪﺮد ﺗﺎ آﻧڪﻪ ﻫﻤﻪ اﻫﻞ‬
‫ﻣﺠﻤﻊ ﺷﻮر ٰی ﺑﺮ ﯾڪ رای اﺗﻔﺎق ﻣﯽڪﺮدﻧﺪ و آﻧﮕﺎه اﻣﺎم اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ‬
‫‪ ‬آن ﻣﺴﺌﻠﻪ را در ڪﺘﺐ »اﻻﺻﻮل« درج ﻣﯽ ڪﺮد‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫اﺻﻮل ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻨﻀﺒﻂ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﯽ ﺣﻨﯿﻔﺔ ﻟﻠ ُﻤ َﻮﻓّﻖ‪(۱۳۳/۱ :‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﺘﺐ اﺻﻮل را ﺑﻌﺪا ً اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺷَ ْﯿﺒﺎﻧﯽ‬

‫‪ ‬در »ﮐﺘﺐ ﻇَﺎ ِﻫ ُﺮ اﻟ ﱠﺮ َواﯾَﺔ« ﺟﻤﻊ �ﻮد ﮐﻪ از آن زﻣﺎن ﺗﺎ اﻣﺮوزه‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻮاﺗﺮ و ﻣﺘﻮارث در دﺳﱰس اُﻣﺖ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻋﻠﯽ ﻗﺎری ِﻫ َﺮ ِوی‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪١٠١٤‬ﻫـ ق( در ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﺎﺋﻞ ڪﺘﺐ »اﻻﺻﻮل« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫أﻧﱠ ُﻪ َوﺿَ َﻊ ﺛَـ َﻼﺛ َ ًﺔ َوﺛَ َﺎﻧِ ْ َ� أﻟ َْﻒ َﻣ ْﺴﺌَﻠَ ٍﺔ‪ِ ،‬ﻣﻨْ َﻬ ﻤﺛَ َﺎﻧِ َﯿ ٌﺔ َوﺛَـ َﻼﺛ ُﻮ َن أﻟْﻔﺎ ً‬
‫ِﻓﯽ اﻟْ ِﻌﺒَﺎ َد ِة َواﻟْ َﺒﺎ ِﻗ ﱡﻲ ِﻓﯽ اﻟْ ُﻤ َﻌﺎ َﻣ َﻼ ِت‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ‬ﻫﺸﺘﺎد و ﺳﻪ ﻫﺰار ﻣﺴﺌﻠﻪ را ُﻣ َﺮﺗ ﱠﺐ‬
‫�ﻮد ﮐﻪ از آن ﻣﯿﺎن ﺳﯽ و ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﻣﺴﺌﻠﮥ آن در ﻣﻮرد ﻋﺒﺎدات‬
‫و ﺑﺎﻗﯽ در ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺑﻮد‪) .‬ذﯾﻞ اﻟﺠﻮاﻫﺮ اﳌﻀﯿﺌﺔ‪(٤٧٢/٢ :‬‬
‫‪_23+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫اﮔﺮ ﻫﺮ ِ‬
‫ﺟﻠﺪ اﯾﻦ ڪﺘﺐ »اﻻﺻﻮل« را ﺷﺎﻣﻞ دو ﻫﺰار ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﻌﺪاد ﺟﻠﺪﻫﺎی ﮐﺘﺎب »اﻻﺻﻮل« ﭼﻬﻞ و ﯾﮏ ُﻣﺠﻠﱠﺪ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ +‬ﻧﻤﻮﻧﻪﺍی ﺍﺯ ﻃﺮﺯ ﺑﺤﺚ ﻭ ﺗﺪﻗﻴﻖ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﻰ_‪‬‬

‫‪_+‬‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺪﻗﯿﻖ‬
‫و ﺟ ّﺪ و ﺟﻬﺪی اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ڪﻪ اﻣﯿﺮ اﳌﺆﻣﻨﯿﻦ ﻓﯽ اﻟﺤﺪﯾﺚ‬
‫اﻣﺎم ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرڪ ﺣﻨﻔﯽ‪)‬ﻣﺘﻮﻓﯽ‪١٨١‬ﻫـ ق( ڪﻪ ﺧﻮد‬
‫ﯾڪﯽ از ارڪﺎن آن ﻣﺠﻤﻊ ﺷﻮرای ﻓﻘﻬﯽ ﺑﻮد درﺑﺎرۀ ﯾڪ ﻣﺴﺌﻠﮥ‬
‫آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓَ َﺨﺎﺿُ ْﻮا ِﻓ ْﯿ َﻬﺎ ﺛَـ َﻼﺛ َ َﺔ أﯾﱠ ٍﺎم ﺑَﺎﻟْ َﻐ َﺪا ِة َواﻟْ َﻌ ِﺸ ﱢﯽ‪.‬‬
‫ﺷﻮری در ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ‬ ‫ٰ‬ ‫»ارڪﺎن ﻣﺠﻤﻊ‬
‫روز ﺑﺤﺚ و ﺧﻮض ڪﺮدﻧﺪ«‪) .‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﯽ ﺣﻨﯿﻔﺔ‪(٥٤/٢ :‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻪ ﴍﯾﻒ ﺣﻨﻔﯽ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬
‫ﺟﺪ و ﺟﻬﺪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روزی اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻊ ﺷﻮری ﻓﻘﻬﯽ ﺗﺤﺖ ﴎﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﺑﻌﺪ از ﻃﯽ ﺳﺎل ﻫﺎی ﻃﻮﯾﻞ‬
‫ُﻣ َﺪ ﱠون و ُﻣ َﺮﺗ ﱠﺐ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫‪_24+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬

‫‪ +‬ﺗﺪﻭﻳﻦ ﻓﻘﻪ ﺷﺮﻳﻒ ﺣﻨﻔﻰ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺭﻭﺍﻳﺖ_‪‬‬

‫‪_+‬‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬڪﻮر ﻓﻘﻪ ﴍﯾﻒ ﺣﻨﻔﯽ ﺑﻪ ﺷڪﻞ رواﯾﺖ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﺿﯽ اﻟﻘﻀﺎة اﻣﺎم اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ‪ ‬و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻘﻬﺎی ﺟﻠﯿﻞ اﻟﻘﺪر‬
‫ﺣﻨﻔﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺷَ ْﯿﺒَﺎﻧﯽ ‪‬‬
‫)ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ١٨٩‬ﻫـ ق( آن ﻣﺴﺎﺋﻞ را در ڪﺘﺐ ﺧﻮد درج �ﻮد ڪﻪ‬
‫از ﻫ�ن زﻣﺎن ﺗﺎ اﯾﻦ ﻋﴫ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻮا ُرث و ﺗﻮاﺗ ُﺮ در دﺳﱰس‬
‫اُﻣﺖ اﺳﻼﻣﯿﻪ ﻗﺮار دارد‪ .‬آن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﻠﻮب ﻫ�ن ﻋﴫ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺷڪﻞ رواﯾﺎت و آﺛﺎر درج ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ڪﺘﺎبﻫﺎی اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺷَ ْﯿ َﺒﺎﻧﯽ ‪ ‬را ﮐﺘﺐ‬
‫»ﻇَﺎ ِﻫ ُﺮ اﻟ ﱠﺮ َواﻳَﺔ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ڪﺘﺐ »ﻇَﺎ ِﻫ ُﺮ اﻟ ﱠﺮ َواﻳَﺔ« ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺷﺶ‬
‫ڪﺘﺎب اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ‪ ‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ _1+‬اﳌﺒﺴﻮط‬
‫‪ _2+‬اﻟﺰﯾﺎدات‬
‫اﻟﺴ َﯿﺮ اﻟﺼﻐ�‬
‫‪ _3+‬ﱢ‬
‫اﻟﺴ َﯿﺮ اﻟڪﺒﯿﺮ‬
‫‪ _4+‬ﱢ‬
‫‪ _5+‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐ�‬
‫‪ _6+‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟڪﺒﯿﺮ‬
‫ﻓﻘﻪ ﴍﯾﻒ ﺣﻨﻔﯽ ﻋﺒﺎرت از ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ »ﻇَﺎ ِﻫ ُﺮ‬
‫اﻟ ﱠﺮ َواﻳَﺔ« ڪﻪ ﺗﺤﺖ ﴎﭘﺮﺳﺘﯽ ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪‬‬
‫‪_25+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻊ ﺷﻮری ﻓﻘﻬﯽ ﭼﻬﻞ ﻋﻀﻮی اﺣﻨﺎف ُﻣ َﺮﺗ ﱠﺐ ﮔﺮدﯾﺪهاﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻫﻤﻪ در ﭘﺮﺗﻮ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی‬
‫و آﺛﺎر ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫در آن ﻋﴫ ڪﺮﺜ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺑﺎ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﻣﺎﺧﺬ آن در ِج ڪﺘﺐ‬
‫ﻣﯽ ڪﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻓﻘﻬﺎء ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻬﻮﻟﺖ اﺳﺘﻔﺎدۀ ﻋﺎﻣ ُﺔ اﻟﻨﺎس‬
‫ﻫ�ن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ُﻣﺴﺘَ ْﻨ َﺒﻄﻪ از آﻧﻬﺎ را ﺑﺪون ذڪﺮ دﻻﺋﻞ در‬
‫ڪﺘﺎبﻫﺎی ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای ﻣﺜﻞ »ﻣﺨﺘﴫاﻟ ُﻘ ﱡﺪو ِری« ﯾﺎ »ڪﻨ ُﺰاﻟ ﱠﺪﻗﺎﺋﻖ«‬
‫ڪﺘﺐ ﻣﺘﻮن ﺗﺤﺖ أﺑﻮاب ﻣﺨﺘﻠﻒ درج �ﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫و ﺳﺎﯾﺮ ِ‬

‫‪ +‬ﻓﻘﻪ ﺷﺮﻳﻒ ﺣﻨﻔﻰ ﭘﺮﺗﻮ ﻗﺮﺁﻥ ﻭ ﺳﻨﺖ ﺍﺳﺖ_‪‬‬

‫‪_+‬‬
‫از اﯾﻦ ُﻣﻌ ّﺮﻓﯽ اﺟ�ﻟﯽ ﺑﻪ وﺿﻮح داﻧﺴﺘﯿﺪ ڪﻪ ﻓﻘﻪ ﴍﯾﻒ‬
‫ﺣﻨﻔﯽ راﻫﯽ ﻏﯿﺮ از ﻗﺮآن و ﺳ ّﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠڪﻪ در اﺻﻞ ﭘﺮﺗﻮ ﻗﺮآن‬
‫و ﺳﻨﺖ ﻫﺴﺖ و ﻫﺮ ﻣﺴﺌﻠﮥ آن ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﺎﺧﺬ ﺧﻮد و ﻫﺮ َﺳ َﻨﺪ‬
‫آن ُﻣ ْﺴﺘَ َﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﴍف ﻗﺒﻮﻟﯿﺖ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮده آن را در ﴎاﴎ‬ ‫ﻓﻘﻪ ﴍﯾﻒ ﺣﻨﻔﯽ را ِ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻘﺒﻮل ﺧﺎص و ﻋﺎم اﻫﻞ اﺳﻼم ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﺆ ّرخ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﻼم ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ‪) ‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪٨٠٨‬‬
‫ﻫـ ق( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺮوان و ﻣﻘﻠّﺪﯾﻦ اﻣﺎم اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬در اﯾﻦ ﻋﴫ )ﻗﺮن‬
‫‪_26+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی( ﴎاﴎ ﻋﺮاق‪ ،‬ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺗﺎﻣﯽ ڪﺸﻮر‬
‫ﻫﺎی ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪) .‬ﻣﻘﺪﻣﮥ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ :‬ص ‪(٤٤٥‬‬

‫‪ +‬ﺣﺎﺳﺪﻳﻦ ﻭ ﺑﺪﺑﻴﻨﺎﻥ ﻓﻘﻪ ﺷﺮﻳﻒ ﺣﻨﻔﻰ _‪‬‬

‫‪_+‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻠﮥ ﺗﻮاﺗ ُﺮ و ﺗﻮا ُرث ﻋﻤﻠﯽ ﯾڪ ﻫﺰار و ﺳﻪ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﮥ‬
‫اُﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﻣﺮوزه در اﯾﻦ آﺧﺮ زﻣﺎن ﻓﺮﻗﻪای ﻧﻮ ﭘﯿﺪا ﺷﺪهاﺳﺖ‬
‫ڪﻪ ﺧﻮد را َﺳﻠَﻔﯽ ﯾﺎ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ آﻧﻬﺎ‬
‫را ﻏﯿﺮﻣﻘﻠﱢﺪ ﯾﺎ وﻫﺎﺑﯽ ﯾﺎ ﺧﻮارج ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺧﻼﺻﮥ ﻣﻔﮑﻮرۀ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻗﮥ ﻧﻮﭘﯿﺪا؛ ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ و اﻣﺎﻣﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻋﻠ�ء‬
‫و ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻠ�ن‪ ،‬ﺷڪ اﻧﺪازی در ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬و ﻓﺘﻨﻪ‬
‫و ﻓﺴﺎد اﻓﮕﻨﯽ در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ و زﺑﺎن درازی ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﺣﺖ ُﻣﻘ ﱠﺪس ﺣﴬت اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪‬ﺑﺰرﮔﱰﯾﻦ و ﻣﺤﺒﻮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺸﻐﻠﮥ اﻓﺮاد اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻣﺮوزه ﻓﺮدی از ُﺳ َﻔ َﻬﺎ ُء اﻻﺣﻼم ﻓﺮﻗﮥ َﺳﻠَﻔ ّﯿﮥ ﻧﻮ اﯾﺠﺎد‬
‫ﻋﴫ ﴍ و ﻓﺴﺎد و دوران ڪﺬب و اﻟﺤﺎد؛ ﻓﻘﻪ ﴍﯾﻒ‬ ‫ﺷﺪۀ اﯾﻦ ِ‬
‫و ﭘﺎڪﯿﺰۀ ﺣﻨﻔﯽ را ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ُﻣﻘ ﱠﺪس ﻓﻘﻬﯽ‬
‫ُﻣ َﺮﺗ ﱠﺐ ﺷﺪۀ دوران ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ )ڪﻪ ﻃﺒﻖ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺧﯿ ُﺮ اﻟﻘﺮون‪،‬‬
‫ﺑﻬﱰﯾﻦ ادوار اﺳﺖ( را ﻣﺨﺎﻟِﻒ ﻗﺮآن و ﺳﻨّﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻤﺮاه‬
‫َﺳﻠَﻔﯽ از زﺑﺎن ﺣﴬت اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫‪_27+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫ﻤﺋِ ِﻬ ْﻢ‬ ‫و� ﻓَ ِﺈ ﱢ� ﻏ َْ� ِ‬ ‫إِنْ ﻳَ ْﺤ ِﺴ ُﺪ ِ‬
‫ﻗَ ْﺒ ِﲇ ِﻣ َﻦ اﻟ ﱠﻨ ِﺎس أَ ْﻫ ُﻞ اﻟْﻔَﻀْ ﻞِ ﻗَ ْﺪ ُﺣ ِﺴ ُﺪوا‬
‫ وَﻟَﻬُﻢْ ﻣَﺎ ﻲﺑ َو َﻣﺎ ِﺑ ِﻬ ْﻢ‬
‫ِ‬ ‫َﺪَامَ ﱄِ‬
‫َﺎ ﻏَﻴْﻈًﺎ ﻤﺑﺎ ﻳَ ِﺠ ُﺪ‬
‫َِ‬ ‫َو َﻣﺎتَ أَﻛْ َ ُﺜ‬
‫اﮔﺮ اﯾﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺣﺴﺪ ﻣﯽورزﻧﺪ ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺣﺴﺪ ﺑﻮرزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻋﻔﻮ ﻣﯽڪﻨﻢ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺣﺎﺳﺪان ﺑﺎ اﻫﻞ ﻓﻀﻞ ﺣﺴﺎدت‬
‫ﻣﯽ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﻮۀ ﻣﻦ و روش آﻧﻬﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و‬
‫ڪﺮﺜ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ ﺑﺮ ﺷﯿﻮه و روش ﺧﻮد از ﺟﻬﺎن ﻣﯽروﻧﺪ )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮ ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺶ و آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻏﯿﻆ و ﺣﺴﺎدت(‪.‬‬
‫)ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻻﻣﺎم اﺑﯽ ﺣﻨﯿﻔﺔ وﺻﺎﺣﺒﯿﻪ ﻟﻠﺬﻫﺒﯽ‪ :‬ص ‪(٤٧‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺳﻌﺪی ﺷﯿﺮازی ‪ ‬ﭼﻪ ﺧﻮب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺷﻮرﺑﺨـﺘـﺎن ﺑﻪ آرزو ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ُﻣ ْﻘﺒِﻼن را زو ِال ﻧﻌﻤﺖ و ﺟﺎه‬
‫ﮔﺮ ﻧﺒﯿﻨﺪ ﺑـﻪ روز ﺷَ ﱠﭙ َﺮه ﭼﺸﻢ‬
‫ﭼﺸـﻤـﮥ آﻓـﺘـﺎب را ﭼﻪ ﮔـﻨﺎه‬
‫اﻣﺎم ﻣﺸﻬﻮر ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﻮد زﻣﺨﴩی ‪‬‬
‫)ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ٥٣٨‬ﻫـ ق( در وﺻﻒ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫وﺗّﺪ ﷲ اﻷرض ﺑﺎﻷﻋﻼم اﳌﻨﻴﻔﺔ‬
‫� وﻃّﺪ اﻟﺤﻨﻴﻔﻴّﺔ ﺑﻌﻠﻮم أﻲﺑ ﺣﻨﻴﻔﺔ‬
‫ﻷﻤﺋﺔ اﻟﺠﻠّﺔ اﻟﺤﻨﻔﻴﺔ‬
‫أز ّﻣﺔ اﳌﻠّﺔ اﻟﺤﻨﻴﻔ ّﻴﺔ‬
‫وأﺣﻨﻔﻲ‬
‫ّ‬ ‫ﻟﺠﻮد واﻟﺤﻠﻢ ﺣﺎﻤﺗﻲ‬
‫ّ‬
‫‪_28+‬‬
 ‫‪+‬اﻣﺎما��ﻢا�ﻮ����ﻪ و ف�ﻪ�ﺮ�ﻒ���ﯽ_‪‬‬
‫وﺣﻨﻔﻲ‬
‫ّ‬ ‫ﺣﻨﻴﻔﻲ‬
‫ّ‬ ‫واﻟ ّﺪﻳﻦ واﻟﻌﻠﻢ‬
‫ﷲ ﺗﺒﺎ َرڪ وﺗَ َﻌ ٰﺎﱃ ﭼﻨﺎﻧڪﻪ زﻣﯿﻦ را ﺑﺎ ڪﻮه ﻫﺎی ﺑﻠﻨﺪ و‬
‫ﺷﺎﻣﺦ اﺳﺘﻮار ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻠّﺖ ﺣﻨﯿﻔﯿﮥ اﺳﻼم را ﺑﺎ‬
‫ﻋﻠﻮم اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ ‬ﻣﺤڪﻢ و اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫اﻣﺎﻣﺎن ﺟﻠﯿﻞ اﻟﺸﺄن ﺣﻨﻔﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ روح و روان و ﺻﺎﺣﺒ َﻘﺮان‬
‫ِﻣﻠّﺖ ﺣﻨﯿﻔﯿﮥ اﺳﻼم ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺨﺎوت و ﺮدﺑﺎری ﺣﺎﻤﺗﯽ و‬
‫اﺣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﻦ و ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺣﻨﯿﻔﯽ و ﺣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﺮوض اﻟﺒﺎﺳﻢ ﻋﻦ ﺳﻨﺔ اﺑﯽ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻟﻠﺤﺎﻓﻆ اﺑﻦ اﻟﻮزﯾﺮ‪(٣٠٠/١ :‬‬
‫ٰذﻟِ َﻚ َﻓﻀْ ُﻞ ِ‬
‫ﷲ ﻳُ ْﺆﺗِﻴ ِﻪ َﻣﻦ ﻳَﺸَ ﺎ ُء‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻌﺎدت ﺑﺰور ﺑﺎزو ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺗﺎ ﻧﺒﺨﺸﺪ ﺧﺪای ﺑﺨﺸﻨﺪه‬

‫آﺧ ُﺮ َد ْﻋ َﻮاﻧَﺎ أَنِ اﻟْ َﺤ ْﻤ ُﺪ ِ ِ‬

‫ﻟ َر ﱢب اﻟْ َﻌﺎﻟَ ِﻤ َ�‪.‬‬ ‫َو ِ‬
‫در آﺧﺮ ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه اﻟٰﻬﯽ دﻋﺎ دارم ﺗﺎ اﯾﻦ اوراق را ﺳﺒﺐ رﺿﺎی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫ذو اﻟﻘﻌﺪۀ ‪ ١٤٣٩‬ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻣﻮاﻓﻖ ﴎﻃﺎن ‪ ١٣٩٧‬ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﻮﻻی ‪ ٢٠١٨‬ﻣﯿﻼدی‬
‫‪ ‬‬

‫‪_29+‬‬
 ‫‪�+‬ﺑﺎرۀ �ﻮ�ﻒ_‬
‫‪_+‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺍﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﻭﻟﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺍﻋﻈﻢ ﻭﻟﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻔﻴﻊ ﺗﻴﻤﻮﺭﻱ‬ ‫ﺍﺳﻢ‪:‬‬
‫‪ 14‬ﺳﻨﺒﻠﺔ ‪ 1348‬ﺷﻤﺴﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ‪ 1389‬ﻗﻤﺮﻱ‬ ‫ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻭﻻﺩﺕ‪:‬‬
‫ﺟﻮﻱ ﺷﻴﺮ‪ ،‬ﻛﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ‬ ‫ﻣﺤﻞ ﻭﻻﺩﺕ‪:‬‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻼﺕ ﺍﺑﺘﺪﺍﺋﻲ‪ :‬ﻣﻜﺘﺐ ﻗﺎﺭﻱ ﻋﺒﺪ ﺍﷲ‪ ،‬ﻛﺎﺑﻞ‬
‫ﺍﺩﺍﻣﺔ ﺗﺤﺼﻴﻼﺕ‪ :‬ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻟﺞ ﺩﻭﻟﺘﻲ ﻛَﺮﻧﺎﻝ‪ ،‬ﻛَﺮﻧﺎﻝ‪ ،‬ﻫﻨﺪ )ﺣﻴﺎﺕ ﺷﻨﺎﺳﻲ(‬
‫ﭘﻮﻫﻨﺘﻮﻥ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﻠﻴﺔ ﺍﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺩﻫﻠﻲ ﻧﻮ‪ ،‬ﻫﻨﺪ ) ﺯﺑﺎﻥ ﻋﺮﺑﻲ(‬
‫ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻌﻠﻮﻡ ﺩﻳﻮﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﺪ‬ ‫ﻋﻠﻮﻡ ﺩﻳﻨﻲ‪:‬‬
‫ﻣﺪﺭﺳﺔ ﺭﺣﻴﻤﻴﻪ‪ ،‬ﺩﻫﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺪ ) ﺗﺎ ﺩﻭﺭﺓ ﻣﺸﻜﺎﺕ(‬
‫ﻣﺪﺭﺳﺔ ﺍﻣﻴﻨﻴﻪ‪ ،‬ﺩﻫﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺪ ) ﺩﻭﺭﺓ ﺣﺪﻳﺚ(‬
‫ﻣﺪﺭﺳﺔ ﺍﻣﻴﻨﻴﻪ‪ ،‬ﺩﻫﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺪ ) ﺩﻭﺭﺓ ﺍﻓﺘﺎء(‬
‫ﻋﻘﺎﺋﺪ ﻣﺎ‬ ‫ﻛﺘﺐ ﻭ ﺗﺮﺍﺟﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻋﻘﺎﺋﺪ‬
‫ﺍﺳﻼﻡ ﭼﻴﺴﺖ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﺞ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫ﺯﻳﻮﺭﻫﺎﻱ ﺑﻬﺸﺘﻲ )ﭘﻨﺞ ﺣﺼﺺ(‬
‫ﮔﻮﻫﺮﻫﺎﻱ ﺑﻬﺸﺘﻲ‬
‫ﻋﻘﻴﺪﺓ ﻃﺤﺎﻭﻱ )ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻓﺎﺭﺳﻲ(‬
‫ﺯﻳﻮﺭﻫﺎﻱ ﺑﻬﺸﺘﻲ )ﻛﺎﻣﻞ ﺩﺭ ﺩﻭ ﺟﻠﺪ(‬
‫ﻧﻤﺎﺯ ﺍﻫﻞ ﺍﻟﺴﻨﺖ ﻭ ﺍﻟﺠﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺍﺻﻮﻝ ﺍﻟﺘﺠﻮﻳﺪ‬
‫ﭼﺮﺍ ﺩﺭ ﺩﺍﺧﻞ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﻓﻊ ﻳ‪‬ﺪ‪‬ﻳ‪‬ﻦ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻴﻢ‬
‫ﭼﻬﻞ ﺣﺪﻳﺚ‪ :‬ﭼﺮﺍ ﺩﺭ ﺩﺍﺧﻞ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﻓﻊ ﻳ‪‬ﺪ‪‬ﻳ‪‬ﻦ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻴﻢ‬
‫ﭼﻬﻞ ﺣﺪﻳﺚ‪ :‬ﺷﺮﺡ ﻧُﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻧﻤﺎﺯ‬
‫ﻋﻘﺎﺋﺪ ﺍﺳﻼﻡ‬
‫ﻋﻘﺎﺋﺪ ﺍﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻭ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻧﻤﺎﺯ ﺍﻫﻞ ﺍﻟﺴﻨﺖ ﻭ ﺍﻟﺠﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‬
‫‪Salah of Ahlu-Sunnah wal-Jama’ah‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﻘﻴﺪﺓ ﻃﺤﺎﻭﻱ ﺑﻪ ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‬
‫‪The Creed of Imam Tahawi‬‬

‫ﭼﺮﺍ ﺑﻴﺴﺖ ﺭﻛﻌﺖ ﺗﺮﺍﻭﻳﺢ‬

‫‪ 44‬ﺩﻻﻳﻞ ‪ 20‬ﺭﻛﻌﺖ ﺗﺮﺍﻭﻳﺢ‬
‫ﺗﺮﺍﻭﻳﺢ‪ :‬ﺍﺳﺘﺪﻻﻝ ﻫﺎﻱ ﻏﻠﻂ ﺑﺮﺍﺩﺭﺍﻥ ﺳ‪‬ﻠَﻔﻲ‬
‫ﺑﺮﺍﺩﺭﺍﻥ ﺳ‪‬ﻠَﻔﻲ! ﺑﻴﺎﺋﻴﺪ ﺗﺮﺍﻭﻳﺢ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫ﺗﺼﺎﻧﻴﻒ ﻭ ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ‪‬‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻭ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎﻩ ﻣ‪‬ﺤﺮﱠﻡ‬
‫ﺍﺭﺑﻌﻴﻦ ﺟﺎﻣﻲ )ﺗﺨﺮﻳﺞ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ(‬
‫ﺩﻋﺎﻱ ﻗﻨﻮﺕ ﺍﺣﻨﺎﻑ‬
‫ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ‪ ‬ﻭ ﻓﻘﻪ ﺷﺮﻳﻒ ﺣﻨﻔﻲ‬
‫ﺷﻴﺦ ﺁﻟﺒﺎﻧﻲ ﻭ ﻋﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ‬
‫ﻓﺘﻮﺍﻱ ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻌﻠﻮﻡ ﺩﻭﺑﻨﺪ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺩﺍﻛﺘﺮ ﺫﺍﻛﺮ ﻧﺎﻳﻚ‬

‫ﺗﻤﺎﺱ ﺑﺎ ﻣﻮﻟﻒ‪:‬‬

‫ﻣﻮﺑﺎﻳﻞ‪ ،‬ﻭﺍﺗﺲ ﺍپ‪ ،‬ﺗﻠﮕﺮﺍﻡ‪:‬‬

‫‪00447776003137‬‬
‫‪Email:‬‬
‫‪miteymori@gmail.com‬‬