Mụ c lụ c

Trang tiêu đề
Bở i cù ng mộ t tá c giả
Dedication
Quyển 1: GIỚ I THIỆ U
Giớ i thiệu
Mở đầ u, Phầ n 1: Antaeus Whacked
Lờ i mở đầ u, Phầ n 2: Chuyến tham quan ngắ n về tính đố i xứ ng
Mở đầ u, Phầ n 3: Xương sườ n củ a Incerto
Phụ lụ c: Bấ t đố i xứ ng trong cuộ c số ng và vạ n vậ t
Quyển 2: CÁ I NHÌN ĐẦ U TIÊ N VỀ AGENCY
Chương 1. Tạ i sao mỗ i ngườ i nên ă n rù a củ a riêng mình: Bình đẳ ng trong sự khô ng
chắ c chắ n
Quyển 3: SỰ BẤ T ĐỐ I XỨ NG LỚ N NHẤ T ĐÓ
Chương 2. Chiến thắ ng khô ng khoan dung nhấ t: Sự thố ng trị củ a thiểu số cứ ng đầ u
Phụ lụ c củ a Quyển 3: Mộ t và i điều phả n trự c giá c khá c về tậ p thể
Quyển 4: CHÓ SÓ I GIỮ A NHỮ NG CHÚ CHÓ
Chương 3. Là m thế nà o để sở hữ u hợ p phá p ngườ i khá c
Chương 4. Da củ a nhữ ng ngườ i khá c trong trò chơi củ a bạ n
Quyển 5: SỐ NG CÓ NGHĨA LÀ CHẤ P NHẬ N NHỮ NG RỦ I RO NHẤ T ĐỊNH
Chương 5. Cuộ c số ng trong má y mô phỏ ng
Chương 6. Trí tuệ nhưng ngố c nghếch
Chương 7. Bấ t bình đẳ ng và da trong trò chơi
Chương 8. Mộ t chuyên gia tên là Lindy
Quyển 6: SÂ U HƠN VÀ O QUYỀ N TỰ QUYẾ T
Chương 9. Bá c sĩ phẫ u thuậ t khô ng nên trô ng giố ng như bá c sĩ phẫ u thuậ t
Chương 10. Chỉ ngườ i già u mớ i bị đầ u độ c: sở thích củ a ngườ i khá c
Chương 11. Facta non Verba (Hà nh độ ng trướ c lờ i nó i)
Chương 12. Sự thậ t là sự thậ t, tin tứ c là giả mạ o
Chương 13. Sự Buô n Bá n Đứ c Hạ nh
Chương 14. Hò a bình, khô ng mự c cũ ng khô ng phả i má u
Quyển 7: TÔ N GIÁ O, TÍN NGƯỠ NG VÀ SKIN TRONG GAME
Chương 15. Họ khô ng biết họ đang nó i về điều gì khi họ nó i về tô n giá o
Chương 16. Khô ng thờ cú ng mà khô ng có da trong trò chơi
Chương 17. Giá o hoà ng có phả i là ngườ i vô thầ n khô ng?
Quyển 8: RỦ I RO VÀ TÍNH HỢ P LÝ
Chương 18. Là m thế nà o để lý trí về tính hợ p lý
Chương 19. Logic củ a việc chấ p nhậ n rủ i ro
Lờ i kết: Lindy nó i gì vớ i tô i
Ghi chú
Thư mụ c
Thuậ t ngữ
Phụ lụ c kỹ thuậ t
Lờ i cả m ơn
Theo dõ i Penguin
Trang bả n quyền
 Nassim Nicholas Taleb

SKIN TR O NG GAM E
Sự bất đối xứng tiềm ẩn trong cuộc sống hàng ngày
 Nộ i dung

QUYỂN 1: GIỚI THIỆU

Cá c khía cạ nh ít rõ rà ng hơn củ a da trong trò chơi

Mở đầu, Phần 1: Antaeus Whacked

Libya sau Antaeus

Ludis de Alieno Corio

Cá c lã nh chú a vẫ n cò n xung quanh

Giao dịch Bob Rubin

Hệ thố ng họ c bằ ng cá ch loạ i bỏ

Lời mở đầu, Phần 2: Chuyến tham quan ngắn về tính đối xứng

I. Từ Hammurabi đến Kant

Hammurabi ở Paris

Bạc đánh bại vàng

Fuhgedaboud Chủ nghĩa phổ quát

II. Từ Kant đến Tony béo

Kẻ gian, kẻ ngốc hoặc cả hai

Tiết lộ độ mờ đục và sở thích nhân quả

Da trong trò chơi, nhưng không phải lúc nào cũng vậy

III. Chủ nghĩa hiện đạ i

Cách chiếu ánh sáng vào loa

Tính đơn giản

Tôi ngu ngốc không có da trong trò chơi

 Quy định so với hệ thống pháp luật

IV. Linh hồ n trong trò chơi

Nghệ nhân

Một cảnh báo với các doanh nhân

Kiêu ngạo sẽ làm

Quốc tịch de Plaisance

Anh hùng không phải là chuột thư viện

Linh hồn trong trò chơi và một số (không quá nhiều) chủ nghĩa bảo hộ

Da trong phán quyết

Mở đầu, Phần 3: Xương sườn của Incerto

Con đườ ng

Mộ t má y dò nâ ng cao

Cá c nhà phê bình sá ch

Tổ chứ c củ a cuố n sá ch

Phụ lục: Bất đối xứng trong cuộc sống và vạn vật

QUYỂN 2: CÁI NHÌN ĐẦU TIÊN VỀ CƠ QUAN

Chương 1. Tại sao mỗi người nên ăn rùa của riêng mình: Bình đẳng trong sự không chắc chắn

Mộ t khá ch hà ng đượ c sinh ra mỗ i ngà y

Giá ngô ở Rhodes

Bình đẳ ng trong sự khô ng chắ c chắ n

Rav Safra và Thụ y Sĩ

Thà nh viên và khô ng phả i thà nh viên

Non Mihi non Tibi, sed Nobis (Khô ng phả i củ a tô i cũ ng khô ng phả i củ a bạ n, nhưng củ a chú ng tô i)

Bạ n đang ở trên đườ ng chéo?

Tấ t cả (theo nghĩa đen) trên cù ng mộ t chiếc thuyền

Sá ch nó i chuyện củ a mộ t ngườ i
 Mộ t chuyến thă m ngắ n đến vă n phò ng bá c sĩ

Sau

QUYỂN 3: SỰ BẤT ĐỐI XỨNG LỚN NHẤT ĐÓ

Chương 2. Chiến thắng không khoan dung nhất: Sự thống trị của thiểu số cứng đầu

Tộ i phạ m bị dị ứ ng đậ u phộ ng

Nhó m tá i chuẩ n hó a

Quyền phủ quyết

Lingua Franca

Gen so vớ i ngô n ngữ

Con đườ ng mộ t chiều củ a cá c tô n giá o

Phâ n cấ p, mộ t lầ n nữ a

Á p đặ t đứ c hạ nh lên ngườ i khá c

Sự ổ n định củ a quy tắ c thiểu số , mộ t lậ p luậ n xá c suấ t

Nghịch lý củ a Popper-Goedel

Sự bấ t kính củ a thị trườ ng và khoa họ c

Unus sed Leo: Chỉ có mộ t nhưng mộ t con sư tử

Tó m tắ t và tiếp theo

Phụ lục của Quyển 3: Một vài điều phản trực giác khác về tập thể

Thị trườ ng khô ng thô ng minh

QUYỂN 4: CHÓ SÓI GIỮA NHỮNG

Chương 3. Làm thế nào để sở hữu hợp pháp người khác

Để sở hữ u mộ t phi cô ng

Từ ngườ i đà n ô ng củ a cô ng ty đến ngườ i củ a cô ng ty

Lý thuyết củ a Coase về cô ng ty

Phứ c tạ p

Mộ t hình thứ c sở hữ u nô lệ gâ y tò mò
 Tự do khô ng bao giờ là tự do

Só i giữ a nhữ ng

Á c cả m mấ t má t

Chờ đợ i Constantinopolis

Đừ ng đá quan liêu

Sau

Chương 4. Da của những người khác trong trò chơi của bạn

Mộ t khoả n thế chấ p và hai con mèo

Tìm lỗ hổ ng ẩ n

Là m thế nà o để đưa da và o trò chơi củ a Suicide Bombers

Sau

QUYỂN 5: SỐNG CÓ NGHĨA LÀ CHẤP NHẬN NHỮNG RỦI RO NHẤT ĐỊNH

Chương 5. Cuộc sống trong máy mô phỏng

Chú a Giê-xu là mộ t ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro

Pascal's Wager

Ma trậ n

Cá c Donald

Sau

Chương 6. Trí tuệ nhưng ngốc nghếch

Tìm dừ a ở đâ u

Khoa họ c và chủ nghĩa khoa họ c

Trí tuệ nhưng Philistine

Khô ng bao giờ say xỉn vớ i ngườ i Nga

Để kết luậ n

Tá i bú t

Chương 7. Bất bình đẳng và da trong trò chơi

 Bấ t bình đẳ ng và bấ t bình đẳ ng

Tĩnh và Độ ng

Pikketism và cuộ c nổ i dậ y củ a giai cấ p Mandarin

Cobbler Tà u Cobbler

Bấ t bình đẳ ng, già u có và xã hộ i hó a theo chiều dọ c

Đồ ng cả m và đồ ng tính

Dữ liệu, Shmata

Đạ o đứ c cô ng vụ

Sau

Chương 8. Một chuyên gia tên là Lindy

Chuyên gia "thự c sự " là ai?

Lindy củ a Lindy

Chú ng ta có cầ n mộ t thẩ m phá n khô ng?

Trà vớ i Nữ hoà ng

Tổ chứ c

Chố ng lạ i lợ i ích củ a mộ t ngườ i

Linh hồ n trong trò chơi, mộ t lầ n nữ a

Khoa họ c dễ bị Lindy

Thự c nghiệm hay lý thuyết?

Bà ngoạ i so vớ i cá c nhà nghiên cứ u

Mộ t chuyến tham quan ngắ n về sự khô n ngoan củ a ô ng bà củ a bạ n

QUYỂN 6: SÂU HƠN VÀO QUYỀN TỰ QUYẾT

Chương 9. Bác sĩ phẫu thuật không nên trông giống như bác sĩ phẫu thuật

Nhìn và o mộ t phầ n

Ngụ y biện gỗ xanh

Kế hoạ ch kinh doanh mặ c đẹp nhấ t

 Mộ t giá m mụ c cho Halloween

Nú t thắ t Gordian

Trí tuệ hó a cuộ c số ng quá mứ c

Mộ t doanh nghiệp can thiệp khá c

Và ng và gạ o

Bồ i thườ ng

Giá o dụ c như hà ng hó a xa xỉ

Mộ t heuristic phá t hiện BS

Phò ng tậ p thể dụ c thự c sự trô ng khô ng giố ng phò ng tậ p thể dụ c

Sau

Chương 10. Chỉ người giàu mới bị đầu độc: sở thích của người khác

Venenum ở Auro Bibitur

Nhà tang lễ lớ n

Đố i thoạ i

Tính phi tuyến củ a sự tiến bộ

Sau

Chương 11. Facta non Verba (Hành động trước lời nói)

Mộ t lờ i đề nghị rấ t khó từ chố i

Cá c sá t thủ

Á m sá t như Marketing

Á m sá t như dâ n chủ

Má y ả nh cho da trong trò chơi

Chương 12. Sự thật là sự thật, tin tức là giả mạo

Là m thế nà o để khô ng đồ ng ý vớ i chính mình

Thô ng tin khô ng thích đượ c sở hữ u

Đạ o đứ c củ a sự bấ t đồ ng
 Sau

Chương 13. Sự Buôn Bán Đức Hạnh

Cô ng cộ ng và Tư nhâ n

Cá c thương nhâ n đứ c hạ nh

Đượ c hay có vẻ?

Simony

Đứ c hạ nh là về ngườ i khá c và tậ p thể

Đứ c hạ nh khô ng đượ c ưa chuộ ng

Chấ p nhậ n rủ i ro

Chương 14. Hòa bình, không mực cũng không phải máu

Sao Hỏ a so vớ i Thổ Tinh

Nhữ ng con sư tử ở đâ u?

Lịch sử nhìn từ phò ng cấ p cứ u

Sau

QUYỂN 7: TÔN GIÁO, TÍN NGƯỠNG VÀ SKIN TRONG GAME

Chương 15. Họ không biết họ đang nói về điều gì khi họ nói về tôn giáo

Niềm tin so vớ i niềm tin

Chủ nghĩa tự do và cá c tô n giá o khô ng có nhà thờ

Sau

Chương 16. Không thờ cúng mà không có da trong trò chơi

Cá c vị thầ n khô ng thích tín hiệu rẻ tiền

Bằ ng chứ ng

Chương 17. Giáo hoàng có phải là người vô thần không?

Tô n giá o trong lờ i nó i

Sau

QUYỂN 8: RỦI RO VÀ TÍNH HỢP LÝ

Chương 18. Làm thế nào để lý trí về tính hợp lý

Lừ a dố i mắ t

Cô ng thá i họ c đầ u tiên

Từ Simon đến Gigerenzer

Tiết lộ sở thích

Tô n giá o là gì?

"Tawk" và "Tawk" giá rẻ

Lindy nó i gì?

Khô ng trang trí trong trang trí

Chương 19. Logic của việc chấp nhận rủi ro

Cô ng thá i họ c

Sự lặ p lạ i củ a phơi nhiễm

"Bạ n" là ai?

Can đả m và đề phò ng khô ng phả i là hai mặ t đố i lậ p

Lý trí, mộ t lầ n nữ a

Yêu một số rủ i ro

Chủ nghĩa kinh nghiệm ngâ y thơ

Tó m tắ t

LỜI KẾT: LINDY NÓI GÌ VỚI TÔI

GHI CHÚ

THƯ MỤC

THUẬT NGỮ

PHỤ LỤC KỸ THUẬT

LỜI CẢM ƠN

THEO DÕI PENGUIN

 BỞ I CÙ NG MỘ T TÁ C GIẢ

INCERTO, mộ t cuộ c điều tra về sự mờ đụ c, may mắ n, khô ng chắ c chắ n, xá c suấ t, lỗ i củ a con
ngườ i, rủ i ro và ra quyết định khi chú ng ta khô ng hiểu thế giớ i, đượ c thể hiện dướ i dạ ng
mộ t bà i luậ n cá nhâ n vớ i cá c phầ n tự truyện, câ u chuyện, ngụ ngô n và cá c cuộ c thả o luậ n
triết họ c, lịch sử và khoa họ c trong cá c tậ p khô ng chồ ng chéo có thể đượ c truy cậ p theo bấ t
kỳ thứ tự nà o.
BỊ LỪ A BỞ I SỰ NGẪ U NHIÊ N (2001, 2004), về cá ch chú ng ta có xu hướ ng nhầ m lẫ n may
mắ n vớ i kỹ nă ng, sự ngẫ u nhiên khô ng trô ng ngẫ u nhiên như thế nà o, tạ i sao khô ng có điểm
nà o nó i về hiệu suấ t khi mua và bá n dễ dà ng hơn chiên mộ t quả trứ ng và sự khá c biệt sâ u
sắ c giữ a nha sĩ và nhà đầ u cơ.

THIÊ N NGA ĐEN (2007, 2010), về cá ch cá c sự kiện có tá c độ ng cao nhưng hiếm hoi thố ng
trị lịch sử , cá ch chú ng ta hồ i tưở ng lạ i ả o tưở ng về việc hiểu chú ng nhờ cá c câ u chuyện, cá ch
chú ng khô ng thể ướ c tính mộ t cá ch khoa họ c, là m thế nà o điều nà y là m cho mộ t số lĩnh vự c
- nhưng khô ng phả i nhữ ng lĩnh vự c khá c - hoà n toà n khô ng thể đoá n trướ c và khô ng thể dự
đoá n đượ c, cá c phương phá p xá c nhậ n kiến thứ c khô ng hoạ t độ ng như thế nà o và nhờ cá c
"chuyên gia giả " mù Thiên nga đen, chú ng ta có xu hướ ng xâ y dự ng cá c hệ thố ng ngà y cà ng
mong manh trướ c cá c sự kiện cự c đoan.

GIƯỜ NG CỦ A PROCRUSTES (Câ u cá ch ngô n triết họ c) (2010, 2016)

ANTIFRAGILE (2012), về cá ch mộ t số thứ như rố i loạ n (do đó biến độ ng, thờ i gian, hỗ n
loạ n, biến đổ i và că ng thẳ ng) trong khi nhữ ng thứ khá c thì khô ng, là m thế nà o chú ng ta có
thể phâ n loạ i mọ i thứ dọ c theo dò ng mong manh-mạ nh mẽ-chố ng mong manh, cá ch chú ng
ta có thể xá c định (chố ng) mong manh dự a trên phả n ứ ng phi tuyến mà khô ng cầ n phả i biết
nhiều về lịch sử củ a quá trình (giả i quyết hầ u hết vấ n đề Thiên nga đen), và tạ i sao bạ n cò n
số ng nếu và chỉ khi bạ n yêu thích (mộ t số ) biến độ ng.

SKIN IN THE GAME (2018), tậ p nà y.

NGƯỜ I BẠ N ĐỒ NG HÀ NH KỸ THUẬ T CỦ A INCERTO, bao gồ m cá c bà i bá o theo phong cá ch

họ c thuậ t, ghi chú linh tinh, và (rấ t) nhậ n xét và phá t triển kỹ thuậ t.
 Hai ngườ i đà n ô ng can đả m:

Ron Paul,
mộ t ngườ i La Mã trong số nhữ ng ngườ i Hy Lạ p;

Ralph Nader,
vị thá nh Hy Lạ p-Phoenicia
 Quyển 1

GI Ớ I THI Ệ U
Cuố n sá ch nà y, mặ c dù độ c lậ p, là sự tiếp nố i củ a bộ sưu tậ p Incerto, là sự kết hợ p củ a a)
cá c cuộ c thả o luậ n thự c tế, b) nhữ ng câ u chuyện triết họ c, và c) bình luậ n khoa họ c và phâ n
tích về cá c vấ n đề ngẫ u nhiên, và cá ch số ng, ă n, ngủ , tranh luậ n, chiến đấ u, kết bạ n, là m việc,
vui chơi và đưa ra quyết định trong điều kiện khô ng chắ c chắ n. Mặ c dù có thể truy cậ p đượ c
đố i vớ i mộ t nhó m độ c giả rộ ng lớ n, đừ ng để bị lừ a: Incerto là mộ t bà i tiểu luậ n, khô ng phả i
là sự phổ biến cá c tá c phẩ m đượ c thự c hiện ở nơi khá c dướ i dạ ng nhà m chá n (bỏ qua
người bạn đồng hành kỹ thuật của Incerto).
Skin in the Game nó i về bố n chủ đề trong mộ t: a) sự khô ng chắ c chắ n và độ tin cậ y củ a
kiến thứ c (cả thự c tế và khoa họ c, giả sử có sự khá c biệt), hoặ c bằ ng nhữ ng từ ít lịch sự hơn
là phá t hiện bò ***t, b) tính đố i xứ ng trong cá c vấ n đề củ a con ngườ i, nghĩa là cô ng bằ ng,
cô ng lý, trá ch nhiệm và có đi có lạ i, c) chia sẻ thô ng tin trong cá c giao dịch và d) tính hợ p lý
trong cá c hệ thố ng phứ c tạ p và trong thế giớ i thự c. Rằ ng bố n điều nà y khô ng thể đượ c gỡ
rố i là điều hiển nhiên khi ngườ i ta có ... skin trong trò chơi. FN1

Khô ng chỉ là skin trong trò chơi là cầ n thiết cho sự cô ng bằ ng, hiệu quả thương mạ i và
quả n lý rủ i ro: skin trong trò chơi là cầ n thiết để hiểu thế giớ i.

Đầ u tiên, đó là nhậ n dạ ng và lọ c bò tó t, nghĩa là sự khá c biệt giữ a lý thuyết và thự c hà nh,

mỹ phẩ m và chuyên mô n thự c sự , và họ c thuậ t (theo nghĩa xấ u củ a từ nà y) và thế giớ i thự c.
Để phá t ra mộ t Yogiberrism, trong học thuật không có sự khác biệt giữa học thuật và thế
giới thực; trong thế giới thực, có.
Thứ hai, đó là về sự méo mó củ a sự đố i xứ ng và có đi có lạ i trong cuộ c số ng: Nếu bạ n có
phầ n thưở ng, bạ n cũ ng phả i nhậ n đượ c mộ t số rủ i ro, khô ng để ngườ i khá c phả i trả giá cho
nhữ ng sai lầ m củ a bạ n. Nếu bạ n gâ y rủ i ro cho ngườ i khá c và họ bị tổ n hạ i, bạ n cầ n phả i trả
giá cho điều đó . Cũ ng giố ng như bạ n nên đố i xử vớ i ngườ i khá c theo cá ch bạ n muố n đượ c
đố i xử , bạ n muố n chia sẻ trá ch nhiệm đố i vớ i cá c sự kiện mà khô ng có sự bấ t cô ng và bấ t
bình đẳ ng.
Nếu bạ n đưa ra mộ t ý kiến, và ai đó tuâ n theo nó , bạ n có nghĩa vụ đạ o đứ c phả i đố i mặ t
vớ i hậ u quả củ a nó . Trong trườ ng hợ p bạ n đang đưa ra quan điểm kinh tế:
Đừng nói với tôi những gì bạn "nghĩ", chỉ cần cho tôi biết những gì trong danh mục đầu tư của bạn.
Thứ ba, cuố n sá ch nó i về lượ ng thô ng tin mà mộ t ngườ i thự c tế nên chia sẻ vớ i ngườ i
khá c, nhữ ng gì mộ t nhâ n viên bá n xe hơi đã qua sử dụ ng nên hoặ c khô ng nên cho bạ n biết
về chiếc xe mà bạ n sắ p chi tiêu mộ t phầ n lớ n tiền tiết kiệm củ a mình.
Thứ tư, đó là về tính hợ p lý và thử thá ch củ a thờ i gian. Tính hợ p lý trong thế giớ i thự c
khô ng phả i là về nhữ ng gì có ý nghĩa đố i vớ i nhà báo New Yorker củ a bạ n hoặ c mộ t số nhà
tâ m lý họ c sử dụ ng cá c mô hình bậ c nhấ t ngâ y thơ, mà là mộ t cá i gì đó sâ u sắ c và thố ng kê
sâ u sắ c hơn rấ t nhiều, liên quan đến sự số ng cò n củ a chính bạ n.
Đừ ng nhầ m lẫ n skin trong trò chơi như đượ c định nghĩa ở đâ y và đượ c sử dụ ng trong
cuố n sá ch nà y chỉ là mộ t vấ n đề khuyến khích, chỉ cầ n có mộ t phầ n lợ i ích (như nó thườ ng
đượ c hiểu trong tà i chính). Khô ng. Đó là về sự đố i xứ ng, giố ng như có mộ t phầ n củ a tá c hạ i,
trả tiền phạ t nếu có sự cố xả y ra. Cù ng mộ t ý tưở ng gắ n kết cá c khá i niệm về ưu đã i, mua xe
đã qua sử dụ ng, đạ o đứ c, lý thuyết hợ p đồ ng, họ c tậ p (cuộ c số ng thự c so vớ i họ c thuậ t),
mệnh lệnh Kant, quyền lự c thà nh phố , khoa họ c rủ i ro, tiếp xú c giữ a trí thứ c và thự c tế,
trá ch nhiệm giả i trình củ a cá c quan chứ c, cô ng bằ ng xã hộ i xá c suấ t, lý thuyết lự a chọ n,
hà nh vi ngay thẳ ng, ngườ i bá n bò ***t, thầ n họ c ... Tô i dừ ng lạ i ngay bâ y giờ .

CÁC KHÍA CẠNH ÍT RÕ RÀNG HƠN CỦA DA TRONG TRÒ CHƠI

Mộ t tiêu đề chính xá c hơn (mặ c dù khó xử hơn) củ a cuố n sá ch sẽ là : Các khía cạnh ít rõ ràng
hơn của da trong trò chơi: Những bất đối xứng ẩn và hậu quả của chúng. Vì tô i chỉ khô ng
thích đọ c nhữ ng cuố n sá ch thô ng bá o cho tô i về nhữ ng điều hiển nhiên. Tô i thích đượ c ngạ c
nhiên. Vì vậ y, như mộ t sự tương hỗ theo phong cá ch skin-in-the-game, tô i sẽ khô ng đưa
ngườ i đọ c và o mộ t cuộ c hà nh trình có thể dự đoá n đượ c kiểu bà i giả ng đạ i họ c buồ n tẻ, mà
là và o loạ i phiêu lưu mà tô i muố n có .
Theo đó , cuố n sá ch đượ c sắ p xếp theo cá ch sau. Khô ng mấ t quá sá u mươi trang để ngườ i
đọ c có đượ c tầ m quan trọ ng, mứ c độ phổ biến và sự phổ biến củ a da trong trò chơi (nghĩa
là tính đố i xứ ng) ở hầ u hết cá c khía cạ nh củ a nó . Nhưng đừ ng bao giờ tham gia và o việc giả i
thích quá mứ c chi tiết về lý do tại sao mộ t cá i gì đó quan trọ ng là quan trọ ng: ngườ i ta là m
mấ t giá trị củ a mộ t nguyên tắ c bằ ng cá ch biện minh khô ng ngừ ng cho nó .
Con đườ ng khô ng buồ n tẻ đò i hỏ i phả i tậ p trung và o bướ c thứ hai: nhữ ng hà m ý đá ng
ngạ c nhiên - nhữ ng bấ t đố i xứ ng tiềm ẩ n khô ng xuấ t hiện ngay lậ p tứ c trong tâ m trí - cũ ng
như nhữ ng hậ u quả ít rõ rà ng hơn, mộ t số trong đó khá khó chịu và nhiều hậ u quả hữ u ích
bấ t ngờ . Hiểu đượ c hoạ t độ ng củ a da trong trò chơi cho phép chú ng ta hiểu cá c câ u đố
nghiêm tú c nằ m dướ i ma trậ n hạ t mịn củ a thự c tế.
Chẳ ng hạ n:
Là m thế nà o mà cá c nhó m thiểu số khô ng khoan dung tố i đa điều hà nh thế giớ i và á p đặ t
sở thích củ a họ lên chú ng ta? Là m thế nà o để chủ nghĩa phổ quá t phá hủ y chính nhữ ng
ngườ i mà nó có nghĩa là giú p đỡ ? Là m thế nà o mà ngà y nay chú ng ta có nhiều nô lệ hơn
chú ng ta đã là m trong thờ i La Mã ? Tạ i sao bá c sĩ phẫ u thuậ t khô ng nên trô ng giố ng như bá c
sĩ phẫ u thuậ t? Tạ i sao thầ n họ c Cơ Đố c cứ nhấ n mạ nh và o khía cạ nh con ngườ i đố i vớ i Chú a
Giê-xu Christ mà nhấ t thiết phả i khá c biệt vớ i thầ n thá nh? Là m thế nà o để cá c nhà sử họ c
nhầ m lẫ n chú ng ta bằ ng cá ch bá o cá o về chiến tranh, khô ng phả i hò a bình? Là m thế nà o mà
tín hiệu rẻ tiền (khô ng có bấ t cứ điều gì để mạ o hiểm) lạ i thấ t bạ i như nhau trong mô i
trườ ng kinh tế và tô n giá o? Là m thế nà o để cá c ứ ng cử viên cho chứ c vụ chính trị vớ i nhữ ng
sai só t rõ rà ng về tính cá ch dườ ng như thự c tế hơn cá c quan chứ c có thô ng tin hoà n hả o?
Tạ i sao chú ng ta tô n thờ Hannibal? Là m thế nà o để cá c cô ng ty phá sả n ngay khi họ có cá c
nhà quả n lý chuyên nghiệp quan tâ m đến việc là m tố t? Là m thế nà o là ngoạ i giá o đố i xứ ng
hơn giữ a cá c quầ n thể? Cô ng tá c đố i ngoạ i nên đượ c tiến hà nh như thế nà o? Tạ i sao bạ n
khô ng bao giờ nên cung cấ p tiền cho cá c tổ chứ c từ thiện có tổ chứ c trừ khi họ hoạ t độ ng
theo cá ch phâ n phố i cao (cá i đượ c gọ i là Uberized trong biệt ngữ hiện đạ i)? Tạ i sao gen và
ngô n ngữ lâ y lan khá c nhau? Tạ i sao quy mô củ a cá c cộ ng đồ ng lạ i quan trọ ng (mộ t cộ ng
đồ ng ngư dâ n chuyển từ hợ p tá c sang đố i nghịch mộ t khi ngườ i ta di chuyển quy mô , đó là
số lượ ng ngườ i tham gia, mộ t bậ c)? Tạ i sao kinh tế họ c hà nh vi khô ng liên quan gì đến việc
nghiên cứ u hà nh vi củ a cá c cá nhâ n và thị trườ ng ít liên quan đến thà nh kiến củ a nhữ ng
ngườ i tham gia? Là m thế nà o là lý trí, sinh tồ n và sinh tồ n mà thô i? Logic nền tả ng củ a việc
chịu rủ i ro là gì?
Nhưng, đố i vớ i tá c giả nà y, skin trong trò chơi chủ yếu là về cô ng lý, danh dự và sự hy
sinh, nhữ ng thứ tồ n tạ i đố i vớ i con ngườ i.

Da trong trò chơi, đượ c á p dụ ng như mộ t quy luậ t, là m giả m tá c độ ng củ a cá c phâ n kỳ sau
đâ y phá t triển cù ng vớ i nền vă n minh: nhữ ng ngườ i giữ a hà nh độ ng và nó i chuyện rẻ tiền
(tawk), hậ u quả và ý định, thự c hà nh và lý thuyết, danh dự và danh tiếng, chuyên mô n và
charlatanism, cụ thể và trừ u tượ ng, đạ o đứ c và phá p lý, chính hã ng và mỹ phẩ m, thương gia
và quan chứ c, doanh nhâ n và giá m đố c điều hà nh, sứ c mạ nh và mà n hình, tình yêu và đà o
và ng, Coventry và Brussels, Omaha và Washington, DC, con ngườ i và nhà kinh tế, tá c giả và
biên tậ p viên, họ c bổ ng và họ c viện, dâ n chủ và quả n trị, khoa họ c và khoa họ c, chính trị và
chính trị gia, tình yêu và tiền bạ c, tinh thầ n và bứ c thư, Cato the Elder và Barack Obama,
chấ t lượ ng và quả ng cá o, cam kết và tín hiệu, và , tậ p trung, tậ p thể và cá nhâ n.
Trướ c tiên, chú ng ta hã y kết nố i mộ t và i dấ u chấ m củ a cá c mụ c trong danh sá ch trên vớ i
hai họ a tiết, chỉ để cung cấ p hương vị củ a cá ch ý tưở ng vượ t qua cá c danh mụ c.
 Lờ i mở đầ u, Phầ n 1
Antaeus bị đá nh

Đừng bao giờ chạy trốn khỏi Mamma - tôi tiếp tục tìm kiếm các lãnh chúa - Bob Rubin và thương mại của anh ta - Các
hệ thống như tai nạn xe hơi
Antaeus là mộ t ngườ i khổ ng lồ , hay đú ng hơn là mộ t ngườ i bá n khổ ng lồ , con trai theo
nghĩa đen củ a Mẹ Trá i đấ t, Gaea và Poseidon, thầ n biển. Ô ng có mộ t nghề nghiệp kỳ lạ , bao
gồ m buộ c ngườ i qua đườ ng ở đấ t nướ c ô ng, (Hy Lạ p) Libya, phả i vậ t lộ n; Việc củ a hắ n là
ghim nạ n nhâ n xuố ng đấ t và đè bẹp họ . Sở thích rù ng rợ n nà y rõ rà ng là biểu hiện củ a lò ng
hiếu thả o; Antaeus nhằ m mụ c đích xâ y dự ng mộ t ngô i đền cho cha mình, Poseidon, sử dụ ng
là m nguyên liệu thô cho hộ p sọ củ a cá c nạ n nhâ n củ a mình.
Antaeus đượ c coi là bấ t khả chiến bạ i, nhưng có mộ t má nh khó e. Anh ta có đượ c sứ c
mạ nh củ a mình từ việc tiếp xú c vớ i mẹ mình, Trá i đấ t. Bị tá ch khỏ i tiếp xú c vớ i Trá i đấ t, anh
ta mấ t tấ t cả sứ c mạ nh củ a mình. Hercules, như mộ t phầ n củ a mườ i hai lao độ ng củ a mình
(trong mộ t biến thể củ a câ u chuyện), đã phả i là m bà i tậ p về nhà để đá nh Antaeus. Anh ta cố
gắ ng nhấ c anh ta lên khỏ i mặ t đấ t và chấ m dứ t anh ta bằ ng cá ch nghiền ná t anh ta khi châ n
anh ta vẫ n khô ng tiếp xú c vớ i mẹ.
Chú ng tô i giữ lạ i từ họ a tiết đầ u tiên nà y rằ ng, giố ng như Antaeus, bạ n khô ng thể tá ch rờ i
kiến thứ c khỏ i tiếp xú c vớ i mặ t đấ t. Trên thự c tế, bạ n khô ng thể tá ch bất cứ thứ gì khỏ i tiếp
xú c vớ i mặ t đấ t. Và việc tiếp xú c vớ i thế giớ i thự c đượ c thự c hiện thô ng qua skin trong trò
chơi — tiếp xú c vớ i thế giớ i thự c và phả i trả giá cho hậ u quả củ a nó , tố t hay xấ u. Cá c vết
trầ y xướ c củ a da hướ ng dẫ n việc họ c tậ p và khá m phá củ a bạ n, mộ t cơ chế củ a tín hiệu hữ u
cơ, cá i mà ngườ i Hy Lạ p gọ i là pathemata mathemata ("hướ ng dẫ n việc họ c củ a bạ n thô ng
qua nỗ i đau", điều mà cá c bà mẹ có con nhỏ biết khá rõ ). Tô i đã chỉ ra trong Antifragile rằ ng
hầ u hết nhữ ng thứ mà chú ng ta tin rằ ng đã đượ c "phá t minh" bở i cá c trườ ng đạ i họ c thự c
sự đượ c phá t hiện bằ ng cá ch mà y mò và sau đó đượ c hợ p phá p hó a bở i mộ t số loạ i chính
thứ c hó a. Kiến thứ c chú ng ta có đượ c bằ ng cá ch mà y mò , thô ng qua thử và sai, kinh nghiệm
và hoạ t độ ng củ a thờ i gian, nó i cá ch khá c, tiếp xúc với trái đất, vượ t trộ i hơn rấ t nhiều so
vớ i kiến thứ c thu đượ c thô ng qua lý luậ n, mộ t cá i gì đó mà cá c tổ chứ c tự phụ c vụ đã rấ t bậ n
rộ n che giấ u chú ng ta.
Tiếp theo, chú ng tô i sẽ á p dụ ng điều nà y cho nhữ ng gì đượ c gọ i là "hoạ ch định chính
sá ch".

LIBYA SAU ANTAEUS

Họ a tiết thứ hai. Khi tô i đang viết nhữ ng dò ng nà y, mộ t và i ngà n nă m sau, Libya, vù ng đấ t
giả định củ a Antaeus, bâ y giờ có thị trườ ng nô lệ, là kết quả củ a mộ t nỗ lự c thấ t bạ i trong cá i
đượ c gọ i là "thay đổ i chế độ " để "loạ i bỏ mộ t nhà độ c tà i". Vâ ng, và o nă m 2017, cá c chợ nô
lệ ngẫ u hứ ng trong cá c bã i đậ u xe, nơi nhữ ng ngườ i châ u Phi cậ n Sahara bị bắ t đượ c bá n
cho nhữ ng ngườ i trả giá cao nhấ t.
Mộ t tậ p hợ p nhữ ng ngườ i đượ c phâ n loạ i là can thiệp (để đặ t tên cho tên củ a nhữ ng
ngườ i hoạ t độ ng tạ i thờ i điểm viết bà i: Bill Kristol, Thomas Friedman và nhữ ng ngườ i
khá c ) đã thú c đẩ y cuộ c xâ m lượ c Iraq nă m 2003, cũ ng như loạ i bỏ nhà lã nh đạ o Libya và o
fn1

nă m 2011, đang ủ ng hộ việc á p đặ t thêm sự thay đổ i chế độ như vậ y đố i vớ i mộ t loạ t cá c

quố c gia khá c, trong đó bao gồ m Syria, bở i vì nó có mộ t "nhà độ c tà i".
Nhữ ng ngườ i can thiệp nà y và bạ n bè củ a họ trong Bộ Ngoạ i giao Hoa Kỳ đã giú p tạ o ra,
huấ n luyện và hỗ trợ phiến quâ n Hồ i giá o, sau đó là "ô n hò a", nhưng cuố i cù ng đã phá t triển
để trở thà nh mộ t phầ n củ a al-Qaeda, giố ng như al-Qaeda đã cho nổ tung cá c tò a thá p ở
thà nh phố New York trong cá c sự kiện ngà y 11 thá ng 9 nă m 2001. Họ đã khô ng nhớ mộ t
cá ch bí ẩ n rằ ng bả n thâ n al-Qaeda bao gồ m "phiến quâ n ô n hò a" do Mỹ tạ o ra (hoặ c nuô i
dưỡ ng) để giú p chố ng lạ i nướ c Nga Xô viết bở i vì, như chú ng ta sẽ thấ y, lý luậ n củ a nhữ ng
ngườ i có họ c thứ c nà y khô ng kéo theo nhữ ng đệ quy như vậ y.
Vì vậ y, chú ng tô i đã thử cái gọi là thay đổ i chế độ ở Iraq, và thấ t bạ i thả m hạ i. Chú ng tô i
đã thử điều đó mộ t lầ n nữ a ở Libya, và bâ y giờ có nhữ ng thị trườ ng nô lệ đang hoạ t độ ng ở
nơi nà y. Nhưng chú ng tô i đã thỏ a mã n mụ c tiêu "loạ i bỏ mộ t nhà độ c tà i". Theo cù ng mộ t lý
do, mộ t bá c sĩ sẽ tiêm cho bệnh nhâ n cá c tế bà o ung thư "vừ a phả i" để cả i thiện số lượ ng
cholesterol củ a anh ta và tự hà o tuyên bố chiến thắ ng sau khi bệnh nhâ n chết, đặ c biệt nếu
khá m nghiệm tử thi cho thấ y chỉ số cholesterol đá ng chú ý. Nhưng chú ng tô i biết rằ ng cá c
bá c sĩ khô ng gâ y ra "phương phá p chữ a trị" gâ y tử vong cho bệnh nhâ n, hoặ c khô ng là m
điều đó mộ t cá ch thô thiển như vậ y, và có mộ t lý do rõ rà ng cho điều đó . Cá c bá c sĩ thườ ng
có mộ t số ít da trong trò chơi, mộ t sự hiểu biết mơ hồ về cá c hệ thố ng phứ c tạ p và hơn mộ t
và i thiên niên kỷ đạ o đứ c gia tă ng xá c định hà nh vi củ a họ .
Và đừ ng từ bỏ logic, trí tuệ và giá o dụ c, bở i vì lý luậ n logic chặ t chẽ nhưng bậ c cao hơn sẽ
cho thấ y rằ ng, trừ khi ngườ i ta tìm ra cá ch nà o đó để bá c bỏ tấ t cả cá c bằ ng chứ ng thự c
nghiệm, ủ ng hộ thay đổ i chế độ cũ ng ngụ ý ủ ng hộ chế độ nô lệ hoặ c mộ t số suy thoá i tương
tự củ a đấ t nướ c (vì đâ y là nhữ ng kết quả điển hình). Vì vậ y, nhữ ng ngườ i can thiệp nà y
khô ng chỉ thiếu ý thứ c thự c tế, và khô ng bao giờ họ c hỏ i từ lịch sử , mà họ thậ m chí cò n thấ t
bạ i trong lý luậ n thuầ n tú y, mà họ nhấ n chìm trong diễn ngô n nử a trừ u tượ ng phứ c tạ p.
Ba sai só t củ a họ : 1) họ nghĩ trong tĩnh chứ khô ng phả i độ ng lự c, 2) họ nghĩ ở kích thướ c
thấ p, khô ng cao, 3) họ nghĩ về hà nh độ ng, khô ng bao giờ tương tá c. Chú ng ta sẽ thấ y sâ u
hơn trong suố t cuố n sá ch khiếm khuyết nà y củ a lý luậ n tinh thầ n bở i nhữ ng kẻ ngố c có họ c
thứ c (hay đú ng hơn là bá n giá o dụ c). Bâ y giờ tô i có thể xá c định ba khuyết điểm.
Lỗ hổ ng đầ u tiên là họ khô ng có khả nă ng suy nghĩ theo bướ c thứ hai và khô ng nhậ n thứ c
đượ c sự cầ n thiết củ a chú ng - và về mọ i nô ng dâ n ở Mô ng Cổ , mọ i ngườ i phụ c vụ ở Madrid
và mọ i nhà điều hà nh dịch vụ xe hơi ở San Francisco đều biết rằ ng cuộ c số ng thự c tình cờ
có cá c bướ c thứ hai, thứ ba, thứ tư, thứ n. Lỗ hổng thứ hai là họ cũng không có khả năng
phân biệt giữa các vấn đề đa chiều và các biểu diễn đơn chiều của họ - như sức khỏe đa chiều
và giảm cholesterol, giảm cholesterol . Họ khô ng thể có đượ c ý tưở ng rằ ng, theo kinh
nghiệm, cá c hệ thố ng phứ c tạ p khô ng có cơ chế nguyên nhâ n và kết quả mộ t chiều rõ rà ng,
và dướ i sự mờ đụ c, bạ n khô ng gâ y rố i vớ i mộ t hệ thố ng như vậ y. Mộ t phầ n mở rộ ng củ a
khiếm khuyết nà y: họ so sá nh hà nh độ ng củ a "nhà độ c tà i" vớ i hà nh độ ng củ a thủ tướ ng Na
Uy hoặ c Thụ y Điển, khô ng phả i vớ i hà nh độ ng củ a sự thay thế địa phương. Lỗ hổ ng thứ ba
là họ khô ng thể dự đoá n sự tiến hó a củ a nhữ ng thứ đó giú p ích bằ ng cá ch tấ n cô ng, hoặ c độ
phó ng đạ i mà ngườ i ta nhậ n đượ c từ phả n hồ i.

LUDIS DE ALIENO CORIO fn2

Và khi mộ t vụ nổ xả y ra, họ viện dẫ n sự khô ng chắ c chắ n, mộ t cá i gì đó đượ c gọ i là Thiên

nga đen (mộ t sự kiện bấ t ngờ có tá c độ ng cao), sau mộ t cuố n sá ch củ a mộ t ngườ i (rấ t) cứ ng
đầ u, khô ng nhậ n ra rằ ng ngườ i ta khô ng nên gâ y rố i vớ i mộ t hệ thố ng nếu kết quả đầ y
khô ng chắ c chắ n, hoặ c, nó i chung, nên trá nh tham gia và o mộ t hà nh độ ng có nhượ c điểm
lớ n nếu ngườ i ta khô ng biết về kết quả . Điều quan trọ ng ở đâ y là nhượ c điểm khô ng ả nh
hưở ng đến ngườ i can thiệp. Anh ấ y tiếp tụ c thự c hà nh từ sự thoả i má i củ a ngô i nhà ngoạ i ô
đượ c điều chỉnh nhiệt củ a mình vớ i mộ t nhà để xe hai xe, mộ t và mộ t khu vui chơi nhỏ vớ i
cỏ khô ng có thuố c trừ sâ u cho nhữ ng đứ a con 2,2 đượ c bả o vệ quá mứ c củ a anh ấ y.
Hã y tưở ng tượ ng nhữ ng ngườ i có khuyết tậ t tinh thầ n tương tự , nhữ ng ngườ i khô ng hiểu
sự bấ t đố i xứ ng, lá i má y bay. Nhữ ng phi cô ng khô ng đủ nă ng lự c, nhữ ng ngườ i khô ng thể
họ c hỏ i kinh nghiệm, hoặ c khô ng ngạ i chấ p nhậ n rủ i ro mà họ khô ng hiểu, có thể giết chết
nhiều ngườ i. Nhưng bả n thâ n họ sẽ kết thú c ở dướ i cù ng củ a Tam giá c quỷ Bermuda, và
khô ng cò n là mố i đe dọ a đố i vớ i nhữ ng ngườ i khá c và nhâ n loạ i. Khô ng phả i ở đâ y.
Vì vậ y, cuố i cù ng chú ng ta đưa và o cá i mà chú ng ta gọ i là giớ i trí thứ c vớ i nhữ ng ngườ i ả o
tưở ng, rố i loạ n tâ m thầ n theo nghĩa đen, đơn giả n vì họ khô ng bao giờ phả i trả giá cho hậ u
quả củ a hà nh độ ng củ a họ , lặ p lạ i cá c khẩ u hiệu hiện đạ i bị tướ c bỏ mọ i chiều sâ u (ví dụ , họ
tiếp tụ c sử dụ ng thuậ t ngữ "dâ n chủ " trong khi khuyến khích nhữ ng ngườ i cắ t đầ u; dâ n chủ
là điều họ đọ c đượ c trong cá c nghiên cứ u sau đạ i họ c). Nó i chung, khi bạ n nghe ai đó viện
dẫ n cá c khá i niệm hiện đạ i trừ u tượ ng, bạ n có thể cho rằ ng họ có mộ t số giá o dụ c (nhưng
khô ng đủ , hoặ c trong kỷ luậ t sai) và có quá ít trá ch nhiệm.
Giờ đâ y, mộ t số ngườ i vô tộ i – ngườ i Ezidi, cá c nhó m thiểu số Kitô giá o ở vù ng Cậ n Đô ng
(và Trung), Mandeans, Syria, Iraq và Libya – đã phả i trả giá cho nhữ ng sai lầ m củ a nhữ ng
ngườ i can thiệp nà y hiện đang ngồ i trong cá c vă n phò ng má y lạ nh thoả i má i. Điều nà y,
chú ng ta sẽ thấ y, vi phạ m chính khá i niệm về cô ng lý từ sự khở i đầ u trướ c Kinh thá nh củ a
nó , Babylon – cũ ng như cấ u trú c đạ o đứ c, ma trậ n cơ bả n mà nhờ đó nhâ n loạ i đã tồ n tạ i.
Nguyên tắ c can thiệp, giố ng như nguyên tắ c củ a nhữ ng ngườ i chữ a bệnh, trướ c tiên là
không gây hại (primum non nocere); thậ m chí nhiều hơn, chú ng ta sẽ tranh luậ n, nhữ ng
ngườ i khô ng chấ p nhậ n rủ i ro khô ng bao giờ nên tham gia và o việc đưa ra quyết định.
Hơn nữ a
Chúng tôi luôn điên rồ nhưng không đủ kỹ năng để hủy diệt thế giới. Bây giờ chúng ta có thể.
Chú ng ta sẽ trở lạ i vớ i nhữ ng ngườ i can thiệp "kiến tạ o hò a bình", và xem xét cá c tiến
trình hò a bình củ a họ tạ o ra bế tắ c như thế nà o, như vớ i vấ n đề Israel-Palestine.

CÁC LÃNH CHÚA VẪN CÒN XUNG QUANH

Ý tưở ng về là n da nà y trong trò chơi đượ c dệt và o lịch sử : trong lịch sử , tấ t cả cá c lã nh chú a
và nhữ ng kẻ hiếu chiến đều là nhữ ng chiến binh, và , vớ i mộ t và i ngoạ i lệ tò mò , xã hộ i đượ c
điều hà nh bở i nhữ ng ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro, khô ng phả i nhữ ng ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro.
Nhữ ng ngườ i nổ i tiếng chấ p nhậ n rủ i ro - rủ i ro nhiều hơn đá ng kể so vớ i nhữ ng cô ng
dâ n bình thườ ng. Hoà ng đế La Mã Julian the Apostate, ngườ i mà rấ t lâ u sau đó , đã chết trên
chiến trườ ng chiến đấ u trong cuộ c chiến khô ng bao giờ kết thú c ở biên giớ i Ba Tư — khi
còn là hoàng đế. Ngườ i ta chỉ có thể suy đoá n về Julius Caesar, Alexander và Napoleon, do
việc xâ y dự ng truyền thuyết thô ng thườ ng củ a cá c nhà sử họ c, nhưng ở đâ y bằ ng chứ ng là
rõ rà ng. Khô ng có bằ ng chứ ng lịch sử nà o tố t hơn về mộ t hoà ng đế đả m nhậ n vị trí tiền
tuyến trong trậ n chiến hơn là mộ t ngọ n giá o Ba Tư cắ m và o ngự c (Julian bỏ qua việc mặ c á o
giá p bả o vệ). Mộ t trong nhữ ng ngườ i tiền nhiệm củ a ô ng, Valerianus, đã bị bắ t trên cù ng
mộ t biên giớ i, và đượ c cho là đã đượ c Shapur Ba Tư sử dụ ng là m ghế đẩ u châ n ngườ i khi
cưỡ i ngự a. Và vị hoà ng đế Byzantine cuố i cù ng, Konstantinos XI Palaeologus, đượ c nhìn
thấ y lầ n cuố i khi ô ng cở i bỏ toga mà u tím củ a mình, sau đó tham gia cù ng Ioannis Dalmatus
và ngườ i anh em họ Theophilus Palaeologus để tấ n cô ng quâ n độ i Thổ Nhĩ Kỳ vớ i thanh
kiếm củ a họ trên đầ u, tự hà o đố i mặ t vớ i cá i chết chắ c chắ n. Tuy nhiên, truyền thuyết kể
rằ ng Konstantinos đã đượ c đề nghị mộ t thỏ a thuậ n trong trườ ng hợ p đầ u hà ng. Nhữ ng thỏ a
thuậ n như vậ y khô ng dà nh cho cá c vị vua tự trọ ng.
Đâ y khô ng phả i là nhữ ng giai thoạ i cá biệt. Nhà lý luậ n thố ng kê trong tá c giả nà y khá
thuyết phụ c: chưa đến mộ t phầ n ba cá c hoà ng đế La Mã chết trên giườ ng củ a họ và ngườ i ta
có thể lậ p luậ n rằ ng chỉ mộ t và i ngườ i trong số nà y chết vì tuổ i già , nếu họ số ng lâ u hơn, họ
sẽ rơi và o mộ t cuộ c đả o chính hoặ c trong trậ n chiến.
Thậ m chí ngà y nay, cá c quố c vương có đượ c tính hợ p phá p củ a họ từ mộ t khế ướ c xã hộ i
đò i hỏ i phả i chấ p nhậ n rủ i ro vậ t lý. Gia đình Hoà ng gia Anh đả m bả o rằ ng mộ t trong nhữ ng
ngườ i con củ a họ , Hoà ng tử Andrew, đã chấ p nhậ n nhiều rủ i ro hơn "thườ ng dâ n" trong
cuộ c chiến Falkland nă m 1982, trự c thă ng củ a ô ng đang ở tiền tuyến. Tạ i sao? Bở i vì cao
quý bắ t buộ c; Theo truyền thố ng, địa vị củ a mộ t lã nh chú a bắ t nguồ n từ việc bả o vệ ngườ i
khá c, đá nh đổ i rủ i ro cá nhâ n để nổ i bậ t - và họ tình cờ vẫ n cò n nhớ hợ p đồ ng đó . Bạ n
khô ng thể là mộ t lã nh chú a nếu bạ n khô ng phả i là mộ t lã nh chú a.

GIAO DỊCH BOB RUBIN

Mộ t số ngườ i nghĩ rằ ng giả i phó ng bả n thâ n khỏ i việc có nhữ ng chiến binh đứ ng đầ u có
nghĩa là vă n minh và tiến bộ . Nó khô ng. Trong khi đó ,
Quan liêu là một công trình mà một người được tách ra khỏi hậu quả của hành động của mình một cách thuận tiện.
Và , ngườ i ta có thể hỏ i, chú ng ta có thể là m gì vì mộ t hệ thố ng tậ p trung nhấ t thiết sẽ cầ n
nhữ ng ngườ i khô ng trự c tiếp tiếp xú c vớ i chi phí lỗ i?
Chà , chú ng tô i khô ng có lự a chọ n nà o khá c ngoà i việc phâ n cấ p hoặ c, lịch sự hơn, để bả n
địa hó a; để có ít ngườ i ra quyết định miễn dịch hơn.
Phân cấp dựa trên khái niệm đơn giản rằng nó dễ dàng hơn macrobull *** t so với microbull *** t.

Phân cấp làm giảm sự bất đối xứng cấu trúc lớn.
Nhưng đừ ng lo lắ ng, nếu chú ng ta khô ng phâ n cấ p và phâ n phố i trá ch nhiệm, nó sẽ tự xả y
ra, mộ t cá ch khó khă n: mộ t hệ thố ng khô ng có cơ chế giao diện trong trò chơi, vớ i sự tích tụ
mấ t câ n bằ ng, cuố i cù ng sẽ nổ tung và tự sử a chữ a theo cá ch đó . Nếu nó số ng só t.
Ví dụ , cá c vụ nổ ngâ n hà ng xả y ra và o nă m 2008 do sự tích tụ củ a cá c rủ i ro tiềm ẩ n và bấ t
đố i xứ ng trong hệ thố ng: cá c chủ ngâ n hà ng, nhữ ng ngườ i chuyển rủ i ro bậ c thầ y, có thể
kiếm tiền ổ n định từ mộ t loạ i rủ i ro bù ng nổ đượ c che giấ u nhấ t định, sử dụ ng cá c mô hình
rủ i ro họ c thuậ t khô ng hoạ t độ ng ngoạ i trừ trên giấ y (vì cá c họ c giả thự c tế khô ng biết gì về
rủ i ro), sau đó gọ i sự khô ng chắ c chắ n sau mộ t vụ nổ (cù ng mộ t Thiên nga đen vô hình và
khô ng thể đoá n trướ c và cù ng rấ t, tá c giả rấ t cứ ng đầ u), và giữ thu nhậ p trong quá khứ - cá i
mà tô i gọ i là giao dịch Bob Rubin.
Giao dịch Bob Rubin? Robert Rubin, cự u Bộ trưở ng Tà i chính Hoa Kỳ, mộ t trong nhữ ng
ngườ i ký tên củ a họ trên tờ tiền mà bạ n vừ a sử dụ ng để trả tiền cà phê, đã thu đượ c hơn
120 triệu đô la tiền bồ i thườ ng từ Citibank trong thậ p kỷ trướ c vụ sụ p đổ ngâ n hà ng nă m
2008. Khi ngâ n hà ng, theo nghĩa đen mấ t khả nă ng thanh toá n, đượ c ngườ i đó ng thuế giả i
cứ u, anh ta đã khô ng viết bấ t kỳ tấ m séc nà o - anh ta viện dẫ n sự khô ng chắ c chắ n như mộ t
cá i cớ . Đầ u anh ta thắ ng, đuô i anh ta hét lên "Thiên nga đen". Rubin cũ ng khô ng thừ a nhậ n
rằ ng ô ng đã chuyển rủ i ro cho ngườ i nộ p thuế: cá c chuyên gia ngữ phá p Tâ y Ban Nha, trợ lý
giá o viên, giá m sá t viên trong cá c nhà má y lon thiếc, cố vấ n dinh dưỡ ng ă n chay và thư ký
cho trợ lý luậ t sư quậ n đã ngă n chặ n anh ta, nghĩa là chấ p nhậ n rủ i ro và trả tiền cho nhữ ng
tổ n thấ t củ a anh ta. Nhưng nạ n nhâ n tồ i tệ nhấ t là thị trườ ng tự do, vì cô ng chú ng, vố n đã có
xu hướ ng ghét cá c nhà tà i chính, bắ t đầ u trộ n lẫ n thị trườ ng tự do và cá c hình thứ c tham
nhũ ng và chủ nghĩa thâ n hữ u bậ c cao hơn, trong khi thự c tế thì hoà n toà n ngượ c lạ i: chính
phủ , chứ khô ng phả i thị trườ ng, là m cho nhữ ng điều nà y trở nên khả thi bằ ng cá c cơ chế
cứ u trợ . Nó khô ng chỉ là cá c gó i cứ u trợ : sự can thiệp củ a chính phủ nó i chung có xu hướ ng
loạ i bỏ da trong trò chơi.
Tin tố t là bấ t chấ p nhữ ng nỗ lự c củ a chính quyền Obama đồ ng lõ a muố n bả o vệ trò chơi
và cá c chủ ngâ n hà ng tìm kiếm tiền thuê doanh nghiệp chấ p nhậ n rủ i ro bắ t đầ u chuyển
, fn3,

sang cá c cấ u trú c độ c lậ p nhỏ đượ c gọ i là quỹ phò ng hộ . Độ ng thá i nà y diễn ra chủ yếu là do
sự quan liêu hó a quá mứ c củ a hệ thố ng khi nhữ ng ngườ i xá o trộ n giấ y tờ (nhữ ng ngườ i
nghĩ rằ ng cô ng việc chủ yếu là xá o trộ n giấ y) đã là m quá tả i cá c ngâ n hà ng vớ i cá c quy tắ c -
nhưng bằ ng cá ch nà o đó , trong hà ng ngà n trang quy định bổ sung, họ tránh xem xét da
trong trò chơi. Mặ t khá c, trong khô ng gian quỹ phò ng hộ phi tậ p trung, cá c nhà điều hà nh
chủ sở hữ u có ít nhấ t mộ t nử a giá trị rò ng củ a họ trong cá c quỹ, khiến họ tương đố i dễ tiếp
xú c hơn bấ t kỳ khá ch hà ng nà o củ a họ và cá nhâ n họ đi xuố ng vớ i con tà u.

HỆ THỐNG HỌC BẰNG CÁCH LOẠI BỎ

Bâ y giờ , nếu bạ n định là m nổ i bậ t chỉ mộ t phầ n duy nhấ t từ cuố n sá ch nà y, đâ y là mộ t phầ n.

Trườ ng hợ p can thiệp là trung tâ m củ a câ u chuyện củ a chú ng tô i bở i vì nó cho thấ y sự vắ ng
mặ t củ a da trong trò chơi có cả tá c độ ng đạ o đứ c và nhậ n thứ c luậ n (tứ c là liên quan đến
kiến thứ c). Chú ng tô i thấ y rằ ng nhữ ng ngườ i can thiệp khô ng họ c hỏ i bởi vì họ không phải
là nạn nhân của những sai lầm của họ, và , như chú ng tô i đã gợ i ý vớ i pathemata mathemata:
Cơ chế chuyển giao rủi ro tương tự cũng cản trở việc học.
Thự c tế hơn,
Bạn sẽ không bao giờ hoàn toàn thuyết phục ai đó rằng anh ta sai; Chỉ có thực tế mới có thể.
Trên thự c tế, nó i chính xá c, thự c tế khô ng quan tâ m đến việc chiến thắ ng cá c cuộ c tranh
luậ n: sự số ng cò n là điều quan trọ ng.
Cho
Lời nguyền của thời hiện đại là chúng ta ngày càng có nhiều người giải thích tốt hơn là hiểu,
hoặ c giả i thích tố t hơn là m.
Vì vậ y, học tập khô ng hoà n toà n là nhữ ng gì chú ng ta dạ y cho cá c tù nhâ n bên trong cá c
nhà tù an ninh cao đượ c gọ i là trườ ng họ c. Trong sinh họ c, họ c tậ p là mộ t cá i gì đó , thô ng
qua bộ lọ c củ a sự chọ n lọ c giữ a cá c thế hệ, đượ c in dấ u ở cấ p độ tế bà o - da trong trò chơi,
tô i nhấ n mạ nh, là bộ lọ c nhiều hơn là ră n đe. Sự tiến hó a chỉ có thể xả y ra nếu có nguy cơ
tuyệt chủ ng. Hơn nữ a
Không có sự tiến hóa nào mà không có skin trong trò chơi.
Điểm cuố i cù ng nà y khá rõ rà ng, nhưng tô i tiếp tụ c thấ y cá c họ c giả khô ng có da trong trò
chơi bả o vệ sự tiến hó a đồ ng thờ i từ chố i skin trong trò chơi và chia sẻ rủ i ro. Họ từ chố i
khá i niệm thiết kế bở i mộ t ngườ i sá ng tạ o biết tấ t cả mọ i thứ , đồ ng thờ i, muố n á p đặ t thiết
kế củ a con ngườ i như thể họ biết tấ t cả cá c hậ u quả . Nó i chung, cà ng nhiều ngườ i tô n thờ
nhà nướ c bấ t khả xâ m phạ m (hoặ c, tương đương, cá c tậ p đoà n lớ n), họ cà ng ghét da trong
trò chơi. Họ cà ng tin và o khả nă ng dự bá o củ a mình, họ cà ng ghét da trong trò chơi. Họ cà ng
mặ c vest và thắ t cà vạ t, họ cà ng ghét da trong trò chơi.
Quay trở lạ i vớ i nhữ ng ngườ i can thiệp củ a chú ng tô i, chú ng tô i thấ y rằ ng mọ i ngườ i
khô ng họ c đượ c quá nhiều từ nhữ ng sai lầ m củ a họ và củ a ngườ i khá c; thay và o đó , đó là hệ
thố ng họ c hỏ i bằ ng cá ch chọ n nhữ ng ngườ i ít mắ c phải một loại sai lầm nhất định và loạ i bỏ
nhữ ng ngườ i khá c.

Hệ thống học bằng cách loại bỏ các bộ phận, thông qua tiêu cực. FN4

Nhiều phi cô ng tồ i, như chú ng tô i đã đề cậ p, hiện đang ở dướ i đá y Đạ i Tâ y Dương, nhiều

ngườ i lá i xe xấ u nguy hiểm đang ở trong nghĩa trang yên tĩnh địa phương vớ i nhữ ng lố i đi
đẹp đượ c bao quanh bở i câ y cố i. Giao thô ng vậ n tả i khô ng trở nên an toà n hơn chỉ vì mọ i
ngườ i học hỏi từ lỗ i, mà vì hệ thố ng có . Trả i nghiệm củ a hệ thố ng khá c vớ i trả i nghiệm củ a
cá c cá nhâ n; Nó có că n cứ trong lọ c.
Tó m tắ t cho đến nay,
Da trong trò chơi giữ cho sự kiêu ngạo của con người trong tầm kiểm soát.
Bâ y giờ chú ng ta hã y đi sâ u hơn vớ i phầ n thứ hai củ a phầ n mở đầ u, và xem xét khá i niệm
đố i xứ ng.
 Lờ i mở đầ u, Phầ n 2
Mộ t chuyến tham quan ngắ n về tính đố i xứ ng

Các chuyên gia meta được đánh giá bởi các siêu chuyên gia - gái mại dâm, gái mại dâm và nghiệp dư - Người Pháp có
điều này với Hammurabi - Dumas luôn là một ngoại lệ

I. TỪ HAMMURABI ĐẾN KANT

Sự đố i xứ ng kiểu da trong trò chơi, cho đến khi trí tuệ hó a cuộ c số ng gầ n đâ y, đã đượ c ngầ m
coi là quy tắ c chính cho xã hộ i có tổ chứ c, ngay cả đố i vớ i bấ t kỳ hình thứ c số ng tậ p thể nà o
trong đó ngườ i ta gặ p gỡ hoặ c giao dịch vớ i ngườ i khá c nhiều lầ n. Quy tắ c nà y thậ m chí
phả i đi trướ c sự định cư củ a con ngườ i vì nó chiếm ưu thế trong mộ t hình thứ c tinh vi, rấ t
tinh vi trong vương quố c độ ng vậ t. Hoặ c, để nó i lạ i, nó phải chiếm ưu thế ở đó hoặ c sự số ng
sẽ bị tuyệt chủ ng - chuyển giao rủ i ro là m nổ tung cá c hệ thố ng. Và chính ý tưở ng về luậ t
phá p, thầ n thá nh hay cá ch khá c, nằ m trong việc sử a chữ a sự mấ t câ n bằ ng và khắ c phụ c sự
bấ t đố i xứ ng như vậ y.
Chú ng ta hã y đi ngắ n gọ n trên con đườ ng từ Hammurabi đến Kant, nơi quy tắ c đượ c tinh
chỉnh cù ng vớ i cuộ c số ng vă n minh.

Hammurabi ở Paris
Định luậ t Hammurabi đã đượ c dá n trên mộ t tấ m bia đá bazan khoả ng 3.800 nă m trướ c tạ i
mộ t nơi cô ng cộ ng trung tâ m ở Babylon, vì vậ y mọ i ngườ i biết chữ đều có thể đọ c nó , hay
đú ng hơn là đọ c nó cho nhữ ng ngườ i khá c khô ng biết đọ c. Nó chứ a 282 luậ t và đượ c coi là
hệ thố ng hó a đầ u tiên củ a quy tắ c củ a chú ng tô i cò n tồ n tạ i. Mã nà y có mộ t chủ đề trung
tâ m: nó thiết lậ p sự đố i xứ ng giữ a mọ i ngườ i trong mộ t giao dịch, vì vậ y khô ng ai có thể
chuyển rủ i ro đuô i ẩ n hoặ c rủ i ro kiểu Bob Rubin. Vâ ng, thương mạ i Bob Rubin đã 3.800
nă m tuổ i, lâ u đờ i như nền vă n minh, và cá c quy tắ c để chố ng lạ i nó cũ ng vậ y.
Đuô i là gì? Bâ y giờ hã y coi đó là mộ t sự kiện cự c đoan vớ i tầ n số thấ p. Nó đượ c gọ i là
"đuô i" bở i vì, trong cá c bả n vẽ tầ n số kiểu đườ ng cong chuô ng, nó nằ m ở cự c bên trá i hoặ c
bên phả i (có tầ n số thấ p), và vì mộ t số lý do ngoà i sự hiểu biết ngay lậ p tứ c củ a tô i, mọ i
ngườ i bắ t đầ u gọ i đó là "đuô i" và thuậ t ngữ bị mắ c kẹt.
Lệnh cấ m nổ i tiếng nhấ t củ a Hammurabi như sau: "Nếu mộ t ngườ i xâ y dự ng mộ t ngô i
nhà và ngô i nhà sụ p đổ và gâ y ra cá i chết củ a chủ sở hữ u ngô i nhà - ngườ i xâ y dự ng sẽ bị xử
tử ."
Vì, như vớ i cá c nhà giao dịch tà i chính, nơi tố t nhấ t để che giấ u rủ i ro là "ở cá c gó c", chô n
vù i cá c lỗ hổ ng trướ c cá c sự kiện hiếm gặ p mà chỉ kiến trú c sư (hoặ c nhà giao dịch) mớ i có
thể phá t hiện ra - ý tưở ng là ở xa thờ i gian và địa điểm khi nổ tung xả y ra. Như mộ t nhâ n
viên ngâ n hà ng ngườ i Anh già nghiện rượ u nó i vớ i tô i khi tô i tố t nghiệp ra trườ ng, tô i đã tư
vấ n nghề nghiệp tình nguyện: "Tô i chỉ cho vay dài hạ n. Khi chú ng trưở ng thà nh, tô i muố n
biến mấ t từ lâu. Và chỉ có thể tiếp cậ n được đườ ng dà i." Anh ta là m việc cho cá c ngâ n hà ng
quố c tế và số ng só t sau khi chơi trò lừ a đả o củ a mình bằ ng cá ch thay đổ i quố c gia cứ sau
nă m nă m, và , từ nhữ ng gì tô i nhớ lạ i, anh ta cũ ng thay đổ i vợ cứ sau mườ i nă m và ngâ n
hà ng cứ sau mườ i hai nă m. Nhưng anh ta khô ng phả i trố n rấ t xa hoặ c rấ t sâ u dướ i lò ng đấ t:
khô ng ai cho đến gầ n đâ y đã vuố t lạ i (nghĩa là đò i lạ i) tiền thưở ng trong quá khứ củ a cá c
chủ ngâ n hà ng khi có sự cố xả y ra sau đó . Và , khô ng có gì bấ t ngờ , chính ngườ i Thụ y Sĩ đã
bắ t đầ u quay trở lạ i, và o nă m 2008.
Lex talionis nổi tiếng, "mộ t mắ t cho mộ t mắ t", xuấ t phá t từ quy tắ c củ a Hammurabi. Nó
mang tính ẩ n dụ , khô ng phả i theo nghĩa đen: bạ n khô ng cầ n phả i thự c sự loạ i bỏ mộ t con
mắ t - do đó quy tắ c linh hoạ t hơn nhiều so vớ i cá i nhìn đầ u tiên. Vì, trong mộ t cuộ c thả o
luậ n nổ i tiếng củ a Talmudic (ở Bava Kamma), mộ t giá o sĩ Do Thá i lậ p luậ n rằ ng nếu mộ t
ngườ i là m theo bứ c thư, ngườ i mộ t mắ t sẽ chỉ trả mộ t nử a hình phạ t nếu anh ta là m mù
mộ t ngườ i hai mắ t, và ngườ i mù sẽ khô ng bị ả nh hưở ng. Hoặ c nếu mộ t ngườ i nhỏ giết mộ t
anh hù ng thì sao? Tương tự như vậ y, bạ n khô ng cầ n phả i cắ t cụ t châ n củ a bá c sĩ liều lĩnh cắ t
nhầ m châ n: hệ thố ng tra tấ n, thô ng qua tò a á n, khô ng phả i quy định, nhờ nỗ lự c củ a Ralph
Nader, sẽ á p dụ ng một số hình phạ t, đủ để bả o vệ ngườ i tiêu dù ng và cô ng dâ n khỏ i cá c tổ
chứ c mạ nh mẽ. Rõ rà ng hệ thố ng phá p luậ t có thể tạ o ra mộ t số chấ t kích thích (đặ c biệt là
vớ i nhữ ng sai lầ m) và có lớ p ngườ i tìm kiếm tiền thuê, nhưng chú ng ta tố t hơn rấ t nhiều khi
phà n nà n về luậ t sư hơn là phà n nà n về việc khô ng có họ .
Thự c tế hơn, mộ t số nhà kinh tế đã cố gắ ng đổ lỗ i cho tô i vì muố n đả o ngượ c sự bả o hộ
phá sả n đượ c đưa ra trong thờ i hiện đạ i; mộ t số thậ m chí cò n buộ c tộ i tô i muố n mang má y
chém trở lạ i cho cá c chủ ngâ n hà ng Tô i khô ng hiểu theo nghĩa đen: đó chỉ là vấ n đề gâ y ra
một số hình phạ t, vừ a đủ để là m cho thương mạ i Bob Rubin kém hấ p dẫ n hơn và bả o vệ
cô ng chú ng.
Bâ y giờ , vì mộ t lý do nà o đó thoá t khỏ i tô i, mộ t trong nhữ ng điều kỳ lạ mà ngườ i ta chỉ
tìm thấ y ở Phá p, mậ t mã củ a Hammurabi, mộ t tấ m bia đá bazan mà u xá m đen, nằ m trong
Bả o tà ng Louvre ở Paris. Và ngườ i Phá p, nhữ ng ngườ i thườ ng biết về rấ t nhiều điều chú ng
ta khô ng biết nhiều, dườ ng như khô ng biết về nó ; chỉ có du khá ch Hà n Quố c vớ i gậ y selfie
dườ ng như đã nghe nó i về nơi nà y.
Trong chuyến hà nh hương á p chó t củ a tô i đến địa điểm nà y, tô i tình cờ giả ng bà i cho cá c
nhà tà i chính Phá p trong mộ t phò ng hộ i nghị trong tò a nhà bả o tà ng về nhữ ng ý tưở ng củ a
cuố n sá ch nà y và khá i niệm về da trong trò chơi. Tô i đang nó i ngay sau ngườ i đà n ô ng, mặ c
dù có ngoạ i hình (và tính cá ch) khá giố ng vớ i nhữ ng gì đượ c tìm thấ y trong cá c bứ c tượ ng
Lưỡ ng Hà , là hình ả nh thu nhỏ củ a sự vắ ng mặ t củ a da trong trò chơi: cự u thố ng đố c Cụ c Dự
trữ Liên bang Ben Bernanke. Trướ c nỗ i buồ n củ a tô i, khi tô i cô ng khai chấ t vấ n khá n giả , sử
dụ ng sự trớ trêu củ a tình huố ng, cụ thể là gầ n bố n thiên niên kỷ trướ c, chú ng tô i đã tinh vi
hơn vớ i nhữ ng điều nà y, và tượ ng đà i cá ch nơi tô i đang giả ng dạ y 300 feet, khô ng ai trong
phò ng, bấ t chấ p vă n hó a cao củ a cá c nhà tà i chính Phá p, hiểu đượ c nhữ ng gì tô i đang nó i.
Khô ng ai biết về Hammurabi ngoà i mộ t số ngườ i chơi trong địa chính trị Lưỡ ng Hà , hoặ c
nghi ngờ mố i liên hệ củ a anh ta vớ i da trong trò chơi và trá ch nhiệm giả i trình củ a cá c chủ
ngâ n hà ng.
 Bả ng 1 cho thấ y sự tiến triển củ a cá c quy tắ c đố i xứ ng từ Hammurabi trở đi, vì vậ y chú ng
ta hã y leo lên bậ c thang.

BẢNG 1 • SỰ TIẾN HÓA CỦA ĐỐI XỨNG ĐẠO ĐỨC

TỪ TALEB VÀ SANDIS, 2016

HAMMURABI / LEX TALIONIS LUẬT THỨ 15 CỦA QUY NGUYÊN TẮC VÀNG CÔNG THỨC CỦA LUẬT PHỔ
SỰ THÁNH THIỆN TẮC QUÁT
VÀ CÔNG LÝ BẠC

"Mộ t con mắ t cho mộ t con mắ t, mộ t chiế c ră ng cho "Hã y yêu ngườ i lâ n cậ n như chính "Hã y là m cho ngườ i khá c như cá c "Chỉ hà nh độ ng theo câ u châ m ngô n mà qua đó bạ n

mộ t chiếc ră ng" (Hammurabi, Xuấ t Ê -díp-tô ký mình" (Lê -vi Ký 19:18) ngươi muố n họ là m cho cá c ngươi" (Ma có thể đồ ng thờ i muố n nó sẽ trở thà nh mộ t luậ t

21:24) Thi Ơ 7:12) phổ quá t." (Kant 1785: 4:421)

Bạc đánh bại vàng

Chú ng tô i nhanh chó ng đi qua cá c quy tắ c bên phả i củ a Hammurabi. Lê-vi Ký là mộ t sự ngọ t
ngà o củ a sự cai trị củ a Hammurabi. Quy tắ c và ng muố n bạ n đối xử với người khác theo cách
bạn muốn họ đối xử với bạn. Quy tắ c bạ c mạ nh mẽ hơn nó i rằ ng Đừng đối xử với người khác
theo cách bạn không muốn họ đối xử với bạn. Mạ nh mẽ hơn? Thế nà o? Tạ i sao Quy tắ c Bạ c
lạ i mạ nh mẽ hơn?
Đầ u tiên, nó bả o bạ n quan tâ m đến việc kinh doanh củ a riêng bạ n và khô ng quyết định
điều gì là "tố t" cho ngườ i khá c. Chú ng ta biết rõ rà ng hơn nhiều điều gì là xấ u hơn nhữ ng gì
là tố t. Quy tắ c bạ c có thể đượ c coi là Quy tắ c và ng tiêu cự c, và như tô i đượ c thể hiện bở i thợ
cắ t tó c Calabrese (và nó i tiếng Calabrese) củ a tô i ba tuầ n mộ t lầ n, thông qua negativa (hà nh
độ ng bằ ng cá ch loạ i bỏ ) mạ nh hơn và ít bị lỗ i hơn so với qua positiva (hà nh độ ng bằ ng cá ch
thêm ). fn1

Bâ y giờ mộ t lờ i về "nhữ ng ngườ i khá c" trong việc đối xử với người khác. "Bạ n" có thể là số
ít hoặ c số nhiều, do đó nó có thể chỉ định mộ t cá nhâ n, mộ t độ i bó ng rổ hoặ c Hiệp hộ i thợ
cắ t tó c nó i tiếng Calabrese Đô ng Bắ c. Tương tự vớ i "nhữ ng ngườ i khá c". Ý tưở ng nà y là
fractal, theo nghĩa là nó hoạ t độ ng ở mọ i quy mô : con ngườ i, bộ lạ c, xã hộ i, nhó m xã hộ i,
quố c gia, v.v., giả sử mỗ i ngườ i là mộ t đơn vị độ c lậ p riêng biệt và có thể đố i phó vớ i cá c đố i
tá c khá c như vậ y. Cũ ng giố ng như cá c cá nhâ n nên đố i xử vớ i ngườ i khá c theo cá ch họ
muố n đượ c đố i xử (hoặ c trá nh bị ngượ c đã i), cá c gia đình như cá c đơn vị nên đố i xử vớ i cá c
gia đình khá c theo cá ch tương tự . Và , mộ t cá i gì đó là m cho nhữ ng ngườ i can thiệp củ a Lờ i
mở đầ u 1 thậ m chí cò n khó chịu hơn, cá c quố c gia cũ ng vậ y. Đố i vớ i Isocrates, nhà hù ng
biện khô n ngoan ngườ i Athens, đã cả nh bá o chú ng ta ngay từ thế kỷ thứ nă m TRƯỚ C CÔ NG
NGUYÊ N rằ ng cá c quố c gia nên đố i xử vớ i cá c quố c gia khá c theo Quy tắ c Bạ c. Ô ng viết:
"Hã y đố i phó vớ i cá c quố c gia yếu hơn khi bạ n nghĩ rằ ng nó thích hợ p để cá c quố c gia
mạ nh hơn đố i phó vớ i bạ n."
Khô ng ai thể hiện khá i niệm đố i xứ ng tố t hơn Isocrates, ngườ i số ng hơn mộ t thế kỷ và có
nhữ ng đó ng gó p đá ng kể khi ô ng ở độ tuổ i chín mươi. Ô ng thậ m chí cò n quả n lý mộ t phiên
bả n nă ng độ ng hiếm hoi củ a Quy tắ c và ng: "Hã y cư xử vớ i cha mẹ như bạ n muố n con cá i cư
xử vớ i bạ n." Chú ng tô i phả i đợ i huấ n luyện viên bó ng chà y vĩ đạ i Yogi Berra có đượ c mộ t
quy tắ c nă ng độ ng khá c cho cá c mố i quan hệ đố i xứ ng: "Tô i đến đá m tang củ a ngườ i khá c
để họ đến đá m tang củ a tô i."
Hiệu quả hơn, tấ t nhiên, là hướ ng ngượ c lạ i, để đố i xử vớ i con cá i củ a mộ t ngườ i theo
cá ch mà ngườ i ta muố n đượ c đố i xử bở i cha mẹ củ a mộ t ngườ i. FN2

Chính ý tưở ng đằ ng sau Tu chính á n thứ nhấ t củ a Hiến phá p Hoa Kỳ là thiết lậ p mộ t sự
đố i xứ ng kiểu quy tắ c bạ c: bạ n có thể thự c hà nh quyền tự do tô n giá o củ a mình miễn là bạ n
cho phép tô i thự c hà nh quyền tự do tô n giá o củ a tô i; bạ n có quyền mâ u thuẫ n vớ i tô i miễn
là tô i có quyền mâ u thuẫ n vớ i bạ n. Trên thự c tế, khô ng có nền dâ n chủ nà o mà khô ng có sự
đố i xứ ng vô điều kiện như vậ y trong quyền thể hiện bả n thâ n, và mố i đe dọ a nghiêm trọ ng
nhấ t là độ dố c trơn trượ t trong nỗ lự c hạ n chế ngô n luậ n vớ i lý do mộ t số trong đó có thể
là m tổ n thương cả m xú c củ a mộ t số ngườ i. Nhữ ng hạ n chế như vậ y khô ng nhấ t thiết đến từ
chính nhà nướ c, mà từ việc thiết lậ p mạ nh mẽ mộ t nền độ c canh trí tuệ bở i mộ t cảnh sát tư
tưởng quá mức trong cá c phương tiện truyền thô ng và đờ i số ng vă n hó a.

Fuhgetaboud Chủ nghĩa phổ quát

Bằ ng cá ch á p dụ ng sự đố i xứ ng và o cá c mố i quan hệ giữ a cá nhâ n và tậ p thể, chú ng ta có
đượ c đứ c hạ nh, đứ c hạ nh cổ điển, cá i mà ngà y nay đượ c gọ i là "đạ o đứ c đứ c hạ nh". Nhưng
có mộ t bướ c tiếp theo: tấ t cả cá c cá ch bên phả i củ a Bả ng 1 là mệnh lệnh phâ n loạ i củ a
Immanuel Kant, mà tô i tó m tắ t là : Hành xử như thể hành động của bạn có thể được khái
quát hóa cho hành vi của mọi người ở mọi nơi, trong mọi điều kiện. Vă n bả n thự c tế khó khă n
hơn: "Chỉ hà nh độ ng theo câ u châ m ngô n mà qua đó bạ n có thể đồ ng thờ i sẽ trở thà nh mộ t
luậ t phổ quá t", Kant viết trong cá i đượ c gọ i là cô ng thứ c đầ u tiên. Và "hà nh độ ng theo cá ch
mà bạ n đố i xử vớ i nhâ n loạ i, cho dù trong con ngườ i củ a bạ n hay trong con ngườ i củ a bấ t
kỳ ai khá c, khô ng bao giờ chỉ đơn thuầ n là mộ t phương tiện để đạ t đượ c mụ c đích, nhưng
luô n luô n đồ ng thờ i vớ i mụ c đích", trong cá i đượ c gọ i là cô ng thứ c thứ hai.
Cô ng thứ c shmormulation, fughedaboud Kant vì nó trở nên quá phứ c tạ p và nhữ ng thứ
trở nên phứ c tạ p có mộ t vấ n đề. Vì vậ y, chú ng tô i sẽ bỏ qua cá ch tiếp cậ n quyết liệt củ a Kant
vì mộ t lý do chính:
Hành vi phổ quát là tuyệt vời trên giấy, thảm họa trong thực tế.
Tạ i sao? Như chú ng ta sẽ nó i về quả ng cá o buồ n nô n trong cuố n sá ch nà y, chú ng ta là
độ ng vậ t địa phương và thự c tế, nhạ y cả m vớ i quy mô . Cá i nhỏ khô ng phả i là cá i lớ n; hữ u
hình khô ng phả i là trừ u tượ ng; Cả m xú c khô ng phả i là logic. Giố ng như chú ng tô i đã lậ p
luậ n rằ ng vi mô hoạ t độ ng tố t hơn vĩ mô , tố t nhấ t là trá nh đi đến rấ t chung chung khi nó i
xin chà o vớ i nhâ n viên nhà để xe củ a bạ n. Chú ng ta nên tậ p trung và o mô i trườ ng trự c tiếp
củ a chú ng ta; Chú ng ta cầ n nhữ ng quy tắ c thự c tế đơn giả n. Thậ m chí tệ hơn: cá i chung và
cá i trừ u tượ ng có xu hướ ng thu hú t nhữ ng kẻ thá i nhâ n cá ch tự cho mình là đú ng tương tự
như nhữ ng ngườ i can thiệp củ a Phầ n 1 củ a Lờ i mở đầ u.
Nó i cá ch khá c, Kant khô ng có khá i niệm về mở rộ ng quy mô – nhưng nhiều ngườ i trong
chú ng ta là nạ n nhâ n củ a chủ nghĩa phổ quá t củ a Kant. (Như chú ng ta đã thấ y, tính hiện đạ i
thích trừ u tượ ng hơn cá i cụ thể; cá c chiến binh cô ng bằ ng xã hộ i đã bị buộ c tộ i "đố i xử vớ i
mọ i ngườ i như cá c phạ m trù , khô ng phả i cá nhâ n.") Rấ t ít, ngoà i tô n giá o, thự c sự có khá i
niệm mở rộ ng quy mô trướ c nhà tư tưở ng chính trị vĩ đạ i Elinor Ostrom, ngườ i mà mộ t
chú t trong Chương 1.
 Trên thự c tế, thô ng điệp sâ u sắ c củ a cuố n sá ch nà y là sự nguy hiểm củ a chủ nghĩa phổ
quá t đã đi quá xa hai hoặ c ba bướ c - trộ n lẫ n vi mô và vĩ mô . Tương tự như vậ y, mấ u chố t
củ a ý tưở ng về Thiên nga đen là Platonification, thiếu cá c yếu tố trung tâ m nhưng ẩ n giấ u
củ a mộ t thứ trong quá trình biến nó thà nh mộ t cấ u trú c trừ u tượ ng, sau đó gâ y ra mộ t vụ
nổ .

II. TỪ KANT ĐẾN FAT TONY

Chú ng ta hã y chuyển sang hiện tạ i, đến hiện tạ i giao dịch, giao dịch cao. Ở New Jersey, sự
đố i xứ ng có thể đơn giả n có nghĩa là , theo cá ch nó i củ a Fat Tony: đừng tào lao, đừng tào lao.
Cá ch tiếp cậ n thự c tế hơn củ a ô ng là
Bắt đầu bằng cách đối xử tốt với mọi người bạn gặp. Nhưng nếu ai đó cố gắng thực thi quyền lực đối với bạn, hãy thực
thi quyền lực đối với anh ta.
Tony béo là ai? Anh ta là mộ t nhâ n vậ t trong Incerto , trong phong thá i, hà nh vi, lự a chọ n
dướ i sự khô ng chắ c chắ n, cuộ c trò chuyện, lố i số ng, kích thướ c vò ng eo và thó i quen ă n
uố ng sẽ hoà n toà n trá i ngượ c vớ i nhà phâ n tích hoặ c giả ng viên kinh tế củ a Bộ Ngoạ i giao
củ a bạ n. Anh ấ y cũ ng bình tĩnh và khô ng bố i rố i trừ khi ngườ i ta thự c sự khiến anh ta tứ c
giậ n. Anh ta trở nên già u có bằ ng cá ch giú p đỡ nhữ ng ngườ i mà anh ta thườ ng gọ i là
"nhữ ng kẻ hú t" tá ch biệt vớ i quỹ củ a họ (hoặ c, như thườ ng lệ, nhữ ng khá ch hà ng củ a họ , vì
nhữ ng ngườ i nà y thườ ng đá nh bạ c bằ ng tiền củ a ngườ i khá c).
Điều đố i xứ ng nà y xả y ra liên kết trự c tiếp vớ i nghề nghiệp củ a tô i: nhà giao dịch quyền
chọ n. Trong mộ t quyền chọ n, mộ t ngườ i (ngườ i mua quyền chọ n), theo hợ p đồ ng có lợ i thế
(lợ i nhuậ n trong tương lai), ngườ i kia (ngườ i bá n) có trá ch nhiệm đố i vớ i nhượ c điểm (tổ n
thấ t trong tương lai), vớ i mứ c giá đã thỏ a thuậ n trướ c. Cũ ng giố ng như trong mộ t hợ p đồ ng
bả o hiểm, nơi rủ i ro đượ c chuyển giao vớ i mộ t khoả n phí. Bấ t kỳ sự giá n đoạ n có ý nghĩa
nà o củ a sự đố i xứ ng như vậ y - vớ i việc chuyển giao cá c khoả n nợ - luô n dẫ n đến mộ t tình
huố ng bù ng nổ , như chú ng ta đã thấ y vớ i cuộ c khủ ng hoả ng kinh tế nă m 2008.
Điều đố i xứ ng nà y cũ ng liên quan đến sự liên kết lợ i ích trong mộ t giao dịch. Chú ng ta hã y
là m mớ i cá c lậ p luậ n trướ c đó : nếu lợ i nhuậ n củ a cá c ngâ n hà ng tích lũ y cho họ , trong khi
tổ n thấ t củ a họ phầ n nà o đượ c lặ ng lẽ chuyển sang xã hộ i (cá c chuyên gia ngữ phá p Tâ y Ban
Nha, trợ lý giá o viên ...), có mộ t vấ n đề cơ bả n mà rủ i ro tiềm ẩ n sẽ liên tụ c tă ng lên, cho đến
khi nổ tung cuố i cù ng. Cá c quy định, trong khi dườ ng như là mộ t biện phá p khắ c phụ c trên
giấ y, nếu có , là m trầ m trọ ng thêm vấ n đề vì chú ng tạ o điều kiện che giấ u rủ i ro.

Điều nà y đưa chú ng ta đến cá i đượ c gọ i là vấ n đề cơ quan.

Kẻ gian, kẻ ngốc hoặc cả hai

Mộ t phầ n mở rộ ng thự c tế củ a Quy tắ c bạ c (như mộ t lờ i nhắ c nhở , đó là quy tắ c nó i rằ ng
Đừng làm cho người khác những gì bạn không muốn họ làm với bạn):
Tránh nhận lời khuyên từ một người đưa ra lời khuyên để kiếm sống, trừ khi có một hình phạt cho lời khuyên của họ.
Hã y nhớ lạ i nhậ n xét trướ c đó về cá ch "Tô i tin tưở ng bạ n" nằ m giữ a cả đạ o đứ c và kiến
thứ c. Luô n luô n có mộ t yếu tố củ a nhữ ng kẻ ngố c ngẫ u nhiên và kẻ gian củ a sự ngẫ u nhiên
trong cá c vấ n đề khô ng chắ c chắ n; Mộ t ngườ i thiếu hiểu biết, ngườ i thứ hai đã là m cong
vênh cá c ưu đã i. Mộ t ngườ i, kẻ ngố c, chấ p nhậ n rủ i ro mà anh ta khô ng hiểu, nhầ m lẫ n vậ n
may trong quá khứ củ a chính mình vớ i kỹ nă ng, ngườ i kia, kẻ gian, chuyển rủ i ro cho ngườ i
khá c. Cá c nhà kinh tế, khi họ nó i về da trong trò chơi, chỉ quan tâ m đến thứ hai.
Hã y để chú ng tô i tuô n ra ý tưở ng về đạ i lý, nổ i tiếng và đượ c nghiên cứ u bở i cá c cô ng ty
bả o hiểm. Đơn giả n, bạ n biết nhiều về sứ c khỏ e củ a mình hơn bấ t kỳ cô ng ty bả o hiểm nà o.
Vì vậ y, bạ n có độ ng lự c để có đượ c mộ t chính sá ch bả o hiểm khi bạ n phá t hiện ra mộ t că n
bệnh trướ c khi ngườ i khá c biết về nó . Bằ ng cá ch đượ c bả o hiểm khi nó phù hợ p vớ i bạ n,
khô ng phả i khi bạ n khỏ e mạ nh, cuố i cù ng bạ n sẽ khiến hệ thố ng tố n kém hơn số tiền bạ n
đưa và o nó , do đó gâ y ra sự gia tă ng tiền đề đượ c trả bở i tấ t cả cá c loạ i ngườ i vô tộ i (bao
gồ m, mộ t lầ n nữ a, cá c chuyên gia ngữ phá p tiếng Tâ y Ban Nha). Cá c cô ng ty bả o hiểm có cá c
bộ lọ c như khoả n khấ u trừ cao và cá c phương phá p khá c để loạ i bỏ sự mấ t câ n bằ ng đó .
Vấ n đề đạ i lý (hoặ c vấ n đề đạ i lý chính) cũ ng thể hiện ở sự sai lệch lợ i ích trong cá c giao
dịch: mộ t nhà cung cấ p trong giao dịch mộ t lầ n khô ng có lợ i ích củ a mình phù hợ p vớ i lợ i
ích củ a bạ n và do đó có thể che giấ u mọ i thứ vớ i bạ n.
Nhưng khô ng khuyến khích là khô ng đủ : kẻ ngố c là mộ t điều có thậ t. Mộ t số ngườ i khô ng
biết sở thích riêng củ a họ - chỉ xem xét nhữ ng ngườ i nghiện, nghiện cô ng việc, nhữ ng ngườ i
bị mắ c kẹt trong mộ t mố i quan hệ tồ i tệ, nhữ ng ngườ i ủ ng hộ chính phủ lớ n, bá o chí, nhà
phê bình sá ch hoặ c cá c quan chứ c đá ng kính, tấ t cả đều vì mộ t lý do bí ẩ n nà o đó hà nh độ ng
chố ng lạ i lợ i ích riêng củ a họ . Vì vậ y, có mộ t trườ ng hợ p khá c mà việc lọ c đó ng mộ t vai trò :
những kẻ ngốc ngẫ u nhiên bị thanh lọ c bở i thự c tế để họ ngừ ng là m hạ i ngườ i khá c. Hã y
nhớ lạ i rằ ng chính ở nền tả ng củ a sự tiến hó a, cá c hệ thố ng trở nên thô ng minh bằ ng cá ch
loạ i bỏ .
Có mộ t điểm khá c: chú ng ta có thể khô ng biết trướ c nếu mộ t hà nh độ ng là ngu ngố c -
nhưng thự c tế biết.

Độ mờ nhân quả và sở thích được tiết lộ fn3

Bâ y giờ chú ng ta hã y đưa khía cạ nh nhậ n thứ c luậ n củ a da trong trò chơi lên mộ t cấ p độ cao
hơn nữ a. Skin trong game là về thế giớ i thự c, khô ng phả i vẻ bề ngoà i. Theo phương châ m
củ a Fat Tony:
Bạn không muốn giành chiến thắng trong một cuộc tranh cãi. Bạn muốn giành chiến thắng.
Thậ t vậ y, bạ n cầ n phả i già nh đượ c bấ t cứ điều gì bạ n đang theo đuổ i: tiền bạ c, lã nh thổ ,
trá i tim củ a mộ t chuyên gia ngữ phá p hoặ c mộ t chiếc xe mui trầ n (mà u hồ ng). Vì chỉ tậ p
trung và o lờ i nó i đặ t ngườ i ta và o mộ t con dố c rấ t nguy hiểm, vì
Chúng ta làm tốt hơn nhiều so với sự hiểu biết.
Có mộ t sự khá c biệt giữ a mộ t lang bă m và mộ t thà nh viên thự c sự có kỹ nă ng củ a xã hộ i, nó i
rằ ng giữ a mộ t "nhà khoa họ c" chính trị macrobull *** ter và mộ t thợ sử a ố ng nướ c, hoặ c
giữ a mộ t nhà bá o và mộ t ngườ i đà n ô ng mafia. Ngườ i là m thắ ng bằ ng cá ch là m, khô ng
thuyết phụ c. Toà n bộ cá c lĩnh vự c (ví dụ như kinh tế và cá c ngà nh khoa họ c xã hộ i khá c) trở
nên lô i cuố n vì khô ng có da trong trò chơi kết nố i chú ng vớ i trá i đấ t (trong khi nhữ ng ngườ i
tham gia tranh luậ n về "khoa họ c"). Chương 9 cho thấ y họ sẽ phá t triển cá c nghi lễ, chứ c
danh, nghi thứ c và thủ tụ c phứ c tạ p như thế nà o để che giấ u sự thiếu hụ t nà y.
Bạn có thể không biết trong tâm trí bạn đang đi đâu, nhưng bạn biết điều đó bằng cách làm.
Ngay cả kinh tế họ c cũ ng dự a trên khá i niệm "sở thích đượ c tiết lộ ". Nhữ ng gì mọ i ngườ i
"nghĩ" khô ng liên quan - bạ n muố n trá nh bướ c và o kỷ luậ t tâ m lý họ c mềm mạ i và tự lặ p lạ i.
"Lờ i giả i thích" củ a mọ i ngườ i cho nhữ ng gì họ là m chỉ là lờ i nó i, nhữ ng câ u chuyện họ tự
kể, khô ng phả i là cô ng việc củ a khoa họ c đú ng đắ n. Mặ t khá c, nhữ ng gì họ là m là hữ u hình
và có thể đo lườ ng đượ c và đó là nhữ ng gì chú ng ta nên tậ p trung và o. Tiên đề nà y, thậ m chí
có thể là nguyên tắ c, rấ t mạ nh mẽ nhưng khô ng đượ c cá c nhà nghiên cứ u tuâ n theo quá
nhiều. Sự mặ c khả i về sở thích đượ c hiểu rõ nhấ t bở i ngườ i đã hứ a hô n: mộ t viên kim
cương, đặ c biệt là khi nó gâ y khó khă n cho ngườ i mua, là mộ t cam kết thuyết phụ c hơn rấ t
nhiều (và ít đả o ngượ c hơn nhiều) so vớ i mộ t lờ i hứ a bằ ng lờ i nó i.
Về dự bá o, fuhgetaboud nó :
Dự báo (bằng lời nói) không liên quan đến đầu cơ (bằng hành động).
Cá nhâ n tô i biết nhữ ng nhà dự bá o khủ ng khiếp già u có và nhữ ng ngườ i dự bá o "giỏ i"
kém. Bở i vì điều quan trọ ng trong cuộ c số ng khô ng phả i là tầ n suấ t mộ t ngườ i "đú ng" về kết
quả , mà là ngườ i ta kiếm đượ c bao nhiêu khi đú ng. Sai, khi nó khô ng tố n kém, khô ng đượ c
tính - theo cá ch tương tự như cá c cơ chế nghiên cứ u thử và sai.
Phơi bà y trong cuộ c số ng thự c, bên ngoà i trò chơi, luô n quá phứ c tạ p để giả m xuố ng
thà nh mộ t "sự kiện" đượ c xá c định rõ rà ng dễ mô tả bằ ng lờ i. Kết quả trong cuộ c số ng thự c
khô ng giố ng như trong mộ t trậ n đấ u bó ng chà y, giả m xuố ng thà nh kết quả thắ ng hoặ c thua
nhị phâ n. Nhiều phơi nhiễm là phi tuyến tính cao: bạ n có thể tiếp xú c có lợ i vớ i mưa, nhưng
khô ng phả i vớ i lũ lụ t. Lậ p luậ n chính xá c đượ c tuô n ra trong cá c tá c phẩ m kỹ thuậ t củ a tá c
giả nà y. Hiện tạ i, dự bá o, đặ c biệt là khi đượ c thự c hiện vớ i "khoa họ c", thườ ng là nơi ẩ n ná u
cuố i cù ng củ a lang bă m, và đã như vậ y kể từ đầ u thờ i gian.
Hơn nữ a, có mộ t thứ gọ i là vấn đề nghịch đảo trong toá n họ c, đượ c giả i quyết bằ ng - và
chỉ bằ ng - da trong trò chơi. Bâ y giờ tô i sẽ đơn giả n hó a như sau: chú ng ta khó đả o ngượ c
kỹ sư hơn kỹ sư; Chú ng ta thấ y kết quả củ a cá c lự c tiến hó a nhưng khô ng thể tá i tạ o chú ng
do tính mờ đụ c nhâ n quả củ a chú ng. Chú ng tô i chỉ có thể chạ y cá c quy trình như vậ y về phía
trướ c. Chính hoạ t độ ng củ a Thờ i gian (mà chú ng tô i tậ n dụ ng) và tính khô ng thể đả o ngượ c
củ a nó đò i hỏ i phả i lọ c từ da trong trò chơi.
Da trong trò chơi giú p giả i quyết vấ n đề Thiên nga đen và cá c vấ n đề khô ng chắ c chắ n
khá c ở cấ p độ củ a cả cá nhâ n và tậ p thể: nhữ ng gì cò n só t lạ i đã tiết lộ sự mạ nh mẽ củ a nó
đố i vớ i cá c sự kiện Thiên nga đen và loạ i bỏ da trong trò chơi phá vỡ cá c cơ chế lự a chọ n
như vậ y. Khô ng có da trong trò chơi, chú ng ta khô ng có đượ c Trí thông minh của Thời gian
(mộ t biểu hiện củ a hiệu ứng Lindy, sẽ có cả mộ t chương, và theo đó 1) thờ i gian loạ i bỏ sự
mong manh và giữ cho mạ nh mẽ, và 2) tuổ i thọ củ a sự khô ng mong manh kéo dà i theo thờ i
gian). Cá c ý tưở ng, giá n tiếp, có da trong trò chơi và cá c quầ n thể chứ a chấ p chú ng cũ ng vậ y.
Trong á nh sá ng đó - sự mờ đụ c (nhâ n quả ) và sự tiết lộ về sở thích - Trí thông minh của
Thời gian dướ i lớ p da trong trò chơi thậ m chí cò n giú p xá c định tính hợ p lý - định nghĩa duy
nhấ t về tính hợ p lý mà tô i thấ y khô ng sụ p đổ dướ i sự xem xét kỹ lưỡ ng hợ p lý. Mộ t thự c tế
có thể có vẻ phi lý đố i vớ i mộ t nhà quan sá t đượ c giá o dụ c quá mứ c và ngâ y thơ (nhưng
đú ng giờ ), ngườ i là m việc trong Bộ Kế hoạ ch Phá p, bở i vì con ngườ i chú ng ta khô ng đủ
thô ng minh để hiểu nó - nhưng nó đã hoạ t độ ng trong mộ t thờ i gian dà i. Có hợ p lý khô ng?
Chú ng tô i khô ng có cơ sở để bá c bỏ nó . Nhưng chú ng ta biết điều gì là phi lý rõ rà ng: điều gì
đe dọ a sự tồ n tạ i củ a tậ p thể thứ nhấ t, thứ hai cá nhâ n. Và , từ quan điểm thố ng kê, đi ngượ c
lạ i tự nhiên (và ý nghĩa thố ng kê củ a nó ) là khô ng hợ p lý. Bấ t chấ p tiếng ồ n đượ c tà i trợ bở i
thuố c trừ sâ u và cá c cô ng ty cô ng nghệ khá c, khô ng có định nghĩa nghiêm ngặ t nà o về tính
hợ p lý đượ c biết đến khiến việc từ chố i hợ p lý "tự nhiên"; ngượ c lạ i. Theo định nghĩa,
nhữ ng gì hoạ t độ ng khô ng thể là phi lý; về mỗ i ngườ i tô i biết đã thấ t bạ i kinh niên trong
kinh doanh đều chia sẻ khố i tinh thầ n đó , sự thấ t bạ i trong việc nhậ n ra rằ ng nếu mộ t cá i gì
đó ngu ngốc hoạ t độ ng (và kiếm tiền), nó khô ng thể ngu ngốc.
Mộ t hệ thố ng vớ i cá c yêu cầ u về da trong trò chơi giữ lạ i vớ i nhau thô ng qua khá i niệm hy
sinh để bả o vệ tậ p thể hoặ c cá c thự c thể cao hơn trong hệ thố ng phâ n cấ p đượ c yêu cầ u để
tồ n tạ i. "Nó i chuyện sinh tồ n và BS đi bộ ." Hay như Fat Tony sẽ nó i: "Survival tawks và BS
wawks." Nó i cá ch khá c:
Điều hợp lý là những gì cho phép tập thể - những thực thể có nghĩa là sống trong một thời gian dài - tồn tại.
Khô ng phả i nhữ ng gì đượ c gọ i là "hợ p lý" trong mộ t số cuố n sá ch tâ m lý họ c hoặ c khoa họ c
xã hộ i khô ng nghiêm ngặ t. Theo nghĩa đó , trá i ngượ c vớ i nhữ ng gì cá c nhà tâ m lý họ c và
fn4

nhà tâ m lý họ c sẽ nó i vớ i bạ n, mộ t số "đá nh giá quá cao" về rủ i ro đuô i khô ng phả i là khô ng

hợ p lý theo bấ t kỳ số liệu nà o, vì nó là nhiều hơn yêu cầ u tổ ng thể cho sự số ng cò n. Có mộ t
số rủ i ro mà chú ng ta khô ng thể chấ p nhậ n. Và có nhữ ng rủ i ro khá c (thuộ c loạ i họ c giả xa
lá nh) mà chú ng ta khô ng thể khô ng chấ p nhậ n. Chiều kích nà y, mang tên "ergodic", đượ c
trình bà y chi tiết trong Chương 19.

Da trong trò chơi, nhưng không phải lúc nào cũng vậy
Da trong trò chơi là mộ t điều cầ n thiết tổ ng thể, nhưng chú ng ta đừ ng bậ n tâ m đến việc á p
dụ ng nó và o mọ i thứ trong tầ m nhìn trong từ ng chi tiết củ a nó , đặ c biệt là khi hậ u quả đượ c
ngă n chặ n. Có mộ t sự khá c biệt giữ a sự can thiệp củ a Lờ i mở đầ u, Phầ n 1 đưa ra nhữ ng
tuyên bố khiến hà ng ngà n ngườ i bị giết ở nướ c ngoà i, và mộ t ý kiến vô hạ i đượ c lên tiếng
bở i mộ t ngườ i trong mộ t cuộ c trò chuyện, hoặ c mộ t tuyên bố củ a mộ t thầ y bó i đượ c sử
dụ ng để trị liệu hơn là ra quyết định. Thô ng điệp củ a chú ng tô i là tậ p trung và o nhữ ng
ngườ i nghiêng về chuyên mô n, gâ y hạ i mà khô ng chịu trá ch nhiệm về nó , bở i chính cấ u
trú c nghề nghiệp củ a họ .
Đố i vớ i ngườ i bấ t đố i xứ ng chuyên nghiệp là rấ t hiếm và đã như vậ y trong lịch sử , và
ngay cả trong hiện tạ i. Anh ta gâ y ra rấ t nhiều vấ n đề, nhưng anh ta rấ t hiếm. Đố i vớ i hầ u
hết nhữ ng ngườ i bạ n gặ p trong cuộ c số ng thự c — thợ là m bá nh, thợ đó ng già y, thợ ố ng
nướ c, tà i xế taxi, kế toá n, cố vấ n thuế, ngườ i thu gom rá c, trợ lý vệ sinh nha khoa, ngườ i
điều hà nh rử a xe (khô ng kể cá c chuyên gia ngữ phá p tiếng Tâ y Ban Nha) — phả i trả giá cho
nhữ ng sai lầ m củ a họ .

III. CHỦ NGHĨA HIỆN ĐẠI

Trong khi tuâ n theo cá c khá i niệm cô ng lý củ a tổ tiên, cổ xưa và cổ điển, cuố n sá ch nà y, dự a
trên cù ng mộ t lậ p luậ n về sự bấ t đố i xứ ng, đi ngượ c lạ i mộ t thế kỷ rưỡ i củ a tư duy hiện đạ i -
điều mà chú ng ta sẽ gọ i ở đâ y là chủ nghĩa trí thức. Chủ nghĩa trí thứ c là niềm tin rằ ng
ngườ i ta có thể tá ch mộ t hà nh độ ng khỏ i kết quả củ a hà nh độ ng đó , rằ ng ngườ i ta có thể
tá ch lý thuyết khỏ i thự c tiễn và ngườ i ta luô n có thể sử a chữ a mộ t hệ thố ng phứ c tạ p bằ ng
cá c phương phá p phâ n cấ p, nghĩa là theo cá ch (nghi lễ) từ trên xuố ng.
Chủ nghĩa trí thứ c có mộ t anh chị em: chủ nghĩa khoa học, mộ t cá ch giả i thích ngâ y thơ
về khoa họ c như là sự phứ c tạ p hơn là khoa họ c như mộ t quá trình và mộ t doanh nghiệp
hoà i nghi. Sử dụ ng toá n họ c khi nó khô ng cầ n thiết khô ng phả i là khoa họ c mà là chủ nghĩa
khoa học. Thay thế bà n tay hoạ t độ ng tố t củ a bạ n bằ ng mộ t cá i gì đó cô ng nghệ hơn, giả sử ,
mộ t bà n tay nhâ n tạ o, không khoa họ c hơn. Thay thế cá c quá trình "tự nhiên", đã lâ u đờ i, đã
tồ n tạ i hà ng nghìn tỷ tá c nhâ n gâ y că ng thẳ ng chiều cao bằ ng mộ t cá i gì đó trong mộ t tạ p chí
"đá nh giá ngang hà ng" có thể khô ng tồ n tạ i sau khi sao chép hoặ c giá m sá t thố ng kê khô ng
phả i là khoa họ c cũ ng khô ng phả i là thự c hà nh tố t. Tạ i thờ i điểm viết bà i, khoa họ c đã đượ c
tiếp quả n bở i cá c nhà cung cấ p sử dụ ng nó để bá n cá c sả n phẩ m (như bơ thự c vậ t hoặ c cá c
giả i phá p biến đổ i gen) và , trớ trêu thay, doanh nghiệp hoà i nghi đang đượ c sử dụ ng để bịt
miệng nhữ ng ngườ i hoà i nghi.
Sự thiếu tô n trọ ng đố i vớ i nhữ ng sự thậ t phứ c tạ p, có nguồ n gố c bằ ng lờ i nó i luô n hiện
diện trong lịch sử trí tuệ, nhưng bạ n khô ng có khả nă ng nhìn thấ y nó trong phó ng viên khoa
họ c địa phương hoặ c giá o viên đạ i họ c củ a bạ n: đặ t câ u hỏ i bậ c cao đò i hỏ i sự tự tin trí tuệ
hơn, hiểu biết sâ u sắ c hơn về ý nghĩa thố ng kê và mứ c độ nghiêm ngặ t và nă ng lự c trí tuệ
cao hơn - hoặ c, thậ m chí tố t hơn, kinh nghiệm bá n thả m hoặ c gia vị chuyên dụ ng trong mộ t
souk. Vì vậ y, cuố n sá ch nà y tiếp tụ c mộ t truyền thố ng lâ u đờ i về cá c giả i phá p hoà i nghi -
điều tra kiêm giả i phá p thự c tế - độ c giả củ a Incerto có thể quen thuộ c vớ i cá c trườ ng phá i
hoà i nghi (đượ c đề cậ p trong Thiên nga đen), đặ c biệt là cuố n nhậ t ký hai mươi hai thế kỷ
củ a Sextus Empiricus chống lại các giáo sư.
Quy tắ c là :
Những người nói chuyện nên làm và chỉ những người làm mới nên nói
vớ i mộ t số gian kỳ cho cá c hoạ t độ ng tự đứ ng như toá n họ c, triết họ c nghiêm ngặ t, thơ ca và
nghệ thuậ t, nhữ ng hoạ t độ ng khô ng đưa ra tuyên bố rõ rà ng về thự c tế phù hợ p. Như nhà lý
thuyết trò chơi vĩ đạ i Ariel Rubinstein cho rằ ng: hã y là m lý thuyết hoặ c biểu diễn toá n họ c
củ a bạ n, đừ ng nó i vớ i mọ i ngườ i trong thế giớ i thự c cách á p dụ ng chú ng. Hã y để nhữ ng
ngườ i có skin trong trò chơi lự a chọ n nhữ ng gì họ cầ n.
Chú ng ta hã y thự c tế hơn về tá c dụ ng phụ củ a chủ nghĩa hiện đạ i: khi mọ i thứ trở nên
cô ng nghệ hơn, có mộ t sự tá ch biệt ngà y cà ng tă ng giữ a nhà sả n xuấ t và ngườ i dù ng.

Cách chiếu ánh sáng vào loa

Nhữ ng ngườ i giả ng bà i cho đô ng đả o khá n giả nhậ n thấ y rằ ng họ - và cá c diễn giả khá c -
khô ng thoả i má i trên sâ n khấ u. Lý do, tô i phả i mấ t mộ t thậ p kỷ để tìm ra, là á nh sá ng sâ n
khấ u chiếu và o mắ t chú ng ta cả n trở sự tậ p trung củ a chú ng ta. (Đâ y là cá ch cả nh sá t thẩ m
vấ n cá c nghi phạ m thườ ng đượ c thự c hiện: chiếu đèn và o nghi phạ m và đợ i anh ta bắ t đầ u
"há t"). Nhưng trong phầ n dà y đặ c củ a bà i giả ng, cá c diễn giả khô ng thể xá c định điều gì sai,
vì vậ y họ cho rằ ng sự mấ t tậ p trung, đơn giả n là ở trên sâ n khấ u. Vì vậ y, thự c tế tiếp tụ c. Tạ i
sao? Bở i vì nhữ ng ngườ i giả ng bà i cho khá n giả lớ n khô ng là m việc về á nh sá ng và cá c kỹ sư
á nh sá ng khô ng giả ng bà i cho khá n giả lớ n.
Mộ t ví dụ nhỏ khá c về tiến độ từ trên xuố ng: Metro North, tuyến đườ ng sắ t giữ a thà nh
phố New York và vù ng ngoạ i ô phía bắ c củ a nó , đã cả i tạ o cá c đoà n tà u củ a mình, trong mộ t
cuộ c đạ i tu tổ ng thể. Xe lử a trô ng hiện đạ i hơn, gọ n gà ng hơn, có mà u sắ c tươi sá ng hơn và
thậ m chí có cá c tiện nghi như phích cắ m điện cho má y tính củ a bạ n (mà khô ng ai sử dụ ng).
Nhưng ở rìa, cạ nh tườ ng, từ ng có mộ t gờ phẳ ng, nơi ngườ i ta có thể đặ t tá ch cà phê buổ i
sá ng: thậ t khó để đọ c mộ t cuố n sá ch trong khi cầ m mộ t tá ch cà phê. Nhà thiết kế (ngườ i
khô ng đi tà u hoặ c đi tà u nhưng khô ng uố ng cà phê trong khi đọ c), nghĩ rằ ng đó là mộ t cả i
tiến thẩ m mỹ, là m cho gờ hơi nghiêng, vì vậ y khô ng thể đặ t cố c lên nó .
Điều nà y giả i thích nhữ ng vấ n đề nghiêm trọ ng hơn về cả nh quan và kiến trú c: cá c kiến
trú c sư ngà y nay xâ y dự ng để gâ y ấ n tượ ng vớ i cá c kiến trú c sư khá c, và chú ng ta kết thú c
vớ i cá c cấ u trú c kỳ lạ - khô ng thể đả o ngượ c - khô ng thỏ a mã n hạ nh phú c củ a cư dâ n củ a
họ ; Phả i mấ t thờ i gian và rấ t nhiều mà y mò tiến bộ cho điều đó . Hoặ c mộ t số chuyên gia
ngồ i trong Bộ Quy hoạ ch đô thị khô ng số ng trong cộ ng đồ ng sẽ tạ o ra tương đương vớ i gờ
nghiêng - như mộ t sự cả i tiến, ngoạ i trừ ở quy mô lớ n hơn nhiều.
Chuyên mô n hó a, như tô i sẽ tiếp tụ c nhấ n mạ nh, đi kèm vớ i cá c tá c dụ ng phụ , mộ t trong
số đó là tá ch lao độ ng khỏ i thà nh quả lao độ ng.

Tính đơn giản

Giờ đâ y, skin trong trò chơi mang lạ i sự đơn giả n — sự đơn giả n giả i giá p củ a mọ i thứ đượ c
thự c hiện đú ng cá ch. Nhữ ng ngườ i nhìn thấ y cá c giả i phá p phứ c tạ p khô ng có độ ng lự c để
thự c hiện cá c giả i phá p đơn giả n hó a. Như chú ng ta đã thấ y, mộ t hệ thố ng quan liêu sẽ gia
tă ng sự phứ c tạ p từ sự can thiệp củ a nhữ ng ngườ i bá n cá c giả i phá p phứ c tạ p bở i vì đó là
nhữ ng gì vị trí và đà o tạ o củ a họ mờ i họ là m.
Những thứ được thiết kế bởi những người không có da trong trò chơi có xu hướng phát triển phức tạp (trước khi sụp
đổ cuối cùng).
Hoà n toà n khô ng có lợ i ích cho ai đó ở vị trí như vậ y để đề xuấ t mộ t cá i gì đó đơn giả n:
khi bạ n đượ c khen thưở ng cho nhậ n thứ c, khô ng phả i kết quả , bạ n cầ n thể hiện sự tinh tế.
Bấ t cứ ai đã gử i mộ t bà i bá o "họ c thuậ t" cho mộ t tạ p chí đều biết rằ ng bạ n thườ ng tă ng tỷ lệ
chấ p nhậ n bằ ng cá ch là m cho nó phứ c tạ p hơn mứ c cầ n thiết. Hơn nữ a, có nhữ ng tá c dụ ng
phụ cho cá c vấ n đề phá t triển phi tuyến tính vớ i cá c biến chứ ng phâ n nhá nh như vậ y. Xấ u:
Những người không có làn da trong trò chơi không có được sự đơn giản.

Tôi ngu ngốc không có da trong trò chơi

Chú ng ta hã y trở lạ i với pathemata mathemata (họ c thô ng qua nỗ i đau) và xem xét điều
ngượ c lạ i củ a nó : họ c thô ng qua cả m giá c mạ nh và niềm vui. Mọ i ngườ i có hai bộ nã o, mộ t
khi có da trong trò chơi, mộ t khi khô ng có . Da trong trò chơi có thể là m cho nhữ ng thứ
nhà m chá n bớ t nhà m chá n. Khi bạ n có da trong trò chơi, nhữ ng thứ buồ n tẻ như kiểm tra
độ an toà n củ a má y bay vì bạ n có thể bị buộ c phả i là hà nh khá ch trong đó khô ng cò n nhà m
chá n. Nếu bạ n là mộ t nhà đầ u tư trong mộ t cô ng ty, là m nhữ ng việc cự c kỳ nhà m chá n như
đọ c chú thích củ a bá o cá o tà i chính (nơi tìm thấ y thô ng tin thự c sự ) trở nên gầ n như khô ng
nhà m chá n.
Nhưng có mộ t khía cạ nh thậ m chí cò n quan trọ ng hơn. Nhiều ngườ i nghiện thườ ng có trí
tuệ đầ n độ n và sự nhanh nhẹn về tinh thầ n củ a mộ t bô ng sú p lơ - hoặ c mộ t chuyên gia
chính sá ch đố i ngoạ i - có khả nă ng thự c hiện cá c thủ thuậ t khéo léo nhấ t để mua ma tú y củ a
họ . Khi họ trả i qua cai nghiện, họ thườ ng đượ c bả o rằ ng nếu họ dà nh mộ t nử a nă ng lượ ng
tinh thầ n để cố gắ ng kiếm tiền như họ đã mua ma tú y, họ đượ c đả m bả o trở thà nh triệu
phú . Nhưng, vô ích. Nếu khô ng có nghiện, sứ c mạ nh kỳ diệu củ a họ sẽ biến mấ t. Nó giố ng
như mộ t lọ thuố c ma thuậ t mang lạ i sứ c mạ nh phi thườ ng cho nhữ ng ngườ i tìm kiếm nó ,
nhưng khô ng phả i nhữ ng ngườ i uố ng nó .
Mộ t lờ i thú nhậ n. Khi tô i khô ng có da trong trò chơi, tô i thườ ng bị câ m. Kiến thứ c củ a tô i
về cá c vấ n đề kỹ thuậ t, chẳ ng hạ n như rủ i ro và xá c suấ t, ban đầ u khô ng đến từ sá ch. Nó
khô ng đến từ triết lý cao cả và sự khao khá t khoa họ c. Nó thậ m chí khô ng đến từ sự tò mò .
Nó đến từ cả m giá c hồ i hộ p và sự tuô n ra nộ i tiết tố mà ngườ i ta nhậ n đượ c khi chấ p nhậ n
rủ i ro trên thị trườ ng. Tô i chưa bao giờ nghĩ toá n họ c là mộ t cá i gì đó thú vị đố i vớ i tô i cho
đến khi, khi tô i ở Wharton, mộ t ngườ i bạ n nó i vớ i tô i về cá c lự a chọ n tà i chính mà tô i đã mô
tả trướ c đó (và khá i quá t hó a củ a chú ng, cá c đạ o hà m phứ c tạ p). Tô i ngay lậ p tứ c quyết
định tạ o dự ng sự nghiệp trong đó . Đó là sự kết hợ p giữ a giao dịch tà i chính và xá c suấ t phứ c
tạ p. Lĩnh vự c nà y cò n mớ i và chưa đượ c khá m phá . Tô i biết trong thâ m tâ m mình có nhữ ng
sai lầ m trong cá c lý thuyết sử dụ ng đườ ng cong chuô ng thô ng thườ ng và bỏ qua tá c độ ng
củ a đuô i (cá c sự kiện cự c đoan). Tô i biết trong thâ m tâ m rằ ng cá c họ c giả khô ng có manh
mố i nhỏ nhấ t về nhữ ng rủ i ro. Vì vậ y, để tìm ra lỗ i trong việc ướ c tính cá c chứ ng khoá n xá c
suấ t nà y, tô i đã phả i nghiên cứ u xá c suấ t, điều nà y mộ t cá ch bí ẩ n và ngay lậ p tứ c trở nên
thú vị, thậ m chí hấ p dẫ n.
Khi có rủ i ro trên đườ ng dâ y, độ t nhiên mộ t bộ nã o thứ hai trong tô i xuấ t hiện, và xá c
suấ t củ a cá c chuỗ i phứ c tạ p độ t nhiên trở nên dễ dà ng để phâ n tích và lậ p bả n đồ . Khi có
lử a, bạ n sẽ chạ y nhanh hơn bấ t kỳ cuộ c thi nà o. Khi bạ n trượ t tuyết xuố ng dố c, mộ t số
chuyển độ ng trở nên dễ dà ng. Sau đó , tô i lạ i trở nên câ m lặ ng khi khô ng có hà nh độ ng thự c
sự . Hơn nữ a, vớ i tư cá ch là thương nhâ n, toá n họ c chú ng tô i sử dụ ng phù hợ p vớ i vấ n đề
củ a chú ng tô i như mộ t chiếc gă ng tay, khô ng giố ng như cá c họ c giả vớ i mộ t lý thuyết tìm
kiếm mộ t số ứ ng dụ ng - trong mộ t số trườ ng hợ p, chú ng tô i phả i phá t minh ra cá c mô hình
từ khô ng khí mỏ ng và khô ng thể đủ khả nă ng cho cá c phương trình sai. Á p dụ ng toá n họ c
và o cá c vấ n đề thự c tế là mộ t cô ng việc hoà n toà n khá c; Nó có nghĩa là mộ t sự hiểu biết sâ u
sắ c về vấ n đề trướ c khi viết cá c phương trình.
Nhưng nếu bạ n tậ p trung sứ c mạ nh để nâ ng tạ mộ t chiếc xe để cứ u mộ t đứ a trẻ, trên khả
nă ng hiện tạ i củ a bạ n, sứ c mạ nh có đượ c sẽ ở lạ i sau khi mọ i thứ lắ ng xuố ng. Vì vậ y, khô ng
giố ng như ngườ i nghiện ma tú y mấ t đi sự thá o vá t, nhữ ng gì bạ n họ c đượ c từ cườ ng độ và
sự tậ p trung bạ n có khi chịu ả nh hưở ng củ a rủ i ro vẫ n ở lạ i vớ i bạ n. Bạ n có thể mấ t đi sự sắ c
bén, nhưng khô ng ai có thể lấ y đi nhữ ng gì bạ n đã họ c. Đâ y là lý do chính khiến tô i hiện
đang chiến đấ u vớ i hệ thố ng giá o dụ c thô ng thườ ng, đượ c tạ o ra bở i dweebs cho dweebs.
Nhiều đứ a trẻ sẽ họ c cá ch yêu thích toá n họ c nếu chú ng có mộ t số đầ u tư và o nó , và quan
trọ ng hơn, chú ng sẽ xâ y dự ng mộ t bả n nă ng để phá t hiện ra nhữ ng ứ ng dụ ng sai lầ m củ a nó .

Quy định so với hệ thống pháp luật

Có hai cá ch để là m cho cô ng dâ n an toà n trướ c nhữ ng kẻ să n mồ i lớ n, ví dụ , cá c tậ p đoà n
lớ n mạ nh mẽ. Điều đầ u tiên là ban hà nh cá c quy định – nhưng nhữ ng điều nà y, ngoà i việc
hạ n chế cá c quyền tự do cá nhâ n, cò n dẫ n đến mộ t sự să n mồ i khá c, lầ n nà y là bở i nhà nướ c,
cá c đặ c vụ và bạ n bè củ a họ . Quan trọ ng hơn, nhữ ng ngườ i có luậ t sư giỏ i có thể đưa ra cá c
quy định trò chơi (hoặ c, như chú ng ta sẽ thấ y, là m cho mọ i ngườ i biết rằ ng họ thuê cá c nhà
quả n lý cũ và trả quá nhiều tiền cho họ , điều nà y bá o hiệu mộ t khoả n hố i lộ tiềm nă ng cho
nhữ ng ngườ i hiện đang tạ i chứ c). Và tấ t nhiên cá c quy định, mộ t khi đã và o, ở lạ i, và ngay cả
khi chú ng đượ c chứ ng minh là vô lý, cá c chính trị gia sợ bã i bỏ chú ng, dướ i á p lự c từ nhữ ng
ngườ i đượ c hưở ng lợ i từ chú ng. Cho rằ ng cá c quy định là phụ gia, chú ng ta sớ m bị vướ ng
và o cá c quy tắ c phứ c tạ p khiến doanh nghiệp nghẹt thở . Họ cũ ng bó p nghẹt cuộ c số ng.
Vì luô n có nhữ ng ký sinh trù ng đượ c hưở ng lợ i từ quy định, tình huố ng mà doanh nhâ n
sử dụ ng chính phủ để thu lợ i nhuậ n, thườ ng thô ng qua cá c quy định bả o vệ và nhượ ng
quyền thương mạ i. Cơ chế nà y đượ c gọ i là thu hồ i quy định, vì nó hủ y bỏ ả nh hưở ng củ a
nhữ ng gì mộ t quy định có nghĩa là phả i là m.
 Giả i phá p khá c là đưa da và o trò chơi trong cá c giao dịch, dướ i hình thứ c trá ch nhiệm
phá p lý và khả nă ng kiện tụ ng hiệu quả . Thế giớ i Anglo-Saxon có truyền thố ng thiên về cá ch
tiếp cậ n phá p lý thay vì cá ch tiếp cậ n phá p lý: nếu bạn làm hại tôi, tôi có thể kiện bạn. Điều
nà y đã dẫ n đến luậ t chung rấ t tinh vi, thích ứ ng và câ n bằ ng, đượ c xâ y dự ng từ dướ i lên,
thô ng qua thử và sai. Khi mọ i ngườ i giao dịch, họ hầ u như luô n thích đồ ng ý (như mộ t phầ n
củ a hợ p đồ ng) về mộ t địa điểm Khố i thịnh vượ ng chung (hoặ c trướ c đâ y do Anh cai trị) là m
diễn đà n trong trườ ng hợ p tranh chấ p: Hồ ng Kô ng và Singapore là nhữ ng nơi đượ c yêu
thích ở châ u Á , London và New York ở phương Tâ y. Thô ng luậ t là về tinh thầ n trong khi quy
định, do sự cứ ng nhắ c củ a nó , là tấ t cả về chữ cá i.
Nếu mộ t tậ p đoà n lớ n gâ y ô nhiễm khu phố củ a bạ n, bạ n có thể cù ng vớ i hà ng xó m củ a
mình và kiện ra khỏ i nó . Mộ t số luậ t sư tham lam sẽ chuẩ n bị sẵ n giấ y tờ . Nhữ ng kẻ thù củ a
tậ p đoà n sẽ sẵ n lò ng giú p đỡ . Và chi phí tiềm nă ng củ a việc giả i quyết sẽ đủ để ngă n chặ n
cô ng ty hà nh xử .
Điều nà y khô ng có nghĩa là ngườ i ta khô ng bao giờ nên điều chỉnh chú t nà o. Mộ t số hiệu
ứ ng toà n thâ n có thể yêu cầ u quy định (giả sử rủ i ro đuô i ẩ n củ a tà n tích mô i trườ ng xuấ t
hiện quá muộ n). Nếu bạ n khô ng thể kiện hiệu quả , hã y điều chỉnh. FN5

Bâ y giờ , ngay cả khi cá c quy định có mộ t khoả n lợ i nhuậ n rò ng nhỏ cho xã hộ i, tô i vẫ n

muố n đượ c tự do nhấ t có thể, nhưng nhậ n trá ch nhiệm dâ n sự , đố i mặ t vớ i số phậ n củ a
mình và trả tiền phạ t nếu tô i là m hạ i ngườ i khá c. Thá i độ nà y đượ c gọ i là chủ nghĩa tự do
deontic (deontic xuấ t phá t từ "nhiệm vụ "): bằ ng cá ch điều chỉnh bạ n đang cướ p đi tự do củ a
mọ i ngườ i. Mộ t số ngườ i trong chú ng ta tin rằ ng tự do là lợ i ích thiết yếu nhấ t đầ u tiên củ a
mộ t ngườ i. Điều nà y bao gồ m quyền tự do phạ m sai lầ m (nhữ ng sai lầ m chỉ gâ y hạ i cho
bạ n); Nó thiêng liêng đến mứ c nó khô ng bao giờ đượ c đá nh đổ i chố ng lạ i lợ i ích kinh tế
hoặ c cá c lợ i ích khá c.

IV. LINH HỒN TRONG TRÒ CHƠI

Cuố i cù ng và tậ p trung, skin trong trò chơi là về danh dự như mộ t cam kết tồ n tạ i và chấ p
nhậ n rủ i ro (mộ t loạ i rủ i ro nhấ t định) như mộ t sự tá ch biệt giữ a con ngườ i và má y mó c và
(mộ t số có thể ghét nó ) mộ t bả ng xếp hạ ng củ a con ngườ i.
Nếu bạn không chấp nhận rủi ro cho ý kiến của mình, bạn chẳng là gì cả.
Và tô i sẽ tiếp tụ c đề cậ p rằ ng tô i khô ng có định nghĩa nà o khá c về thà nh cô ng ngoà i việc
số ng mộ t cuộ c số ng danh dự . Chú ng tô i cho rằ ng thậ t đá ng hổ thẹn khi để ngườ i khá c chết
thay cho bạ n.
Danh dự ngụ ý rằ ng có mộ t số hà nh độ ng bạ n sẽ không bao giờ là m, bấ t kể phầ n thưở ng
vậ t chấ t. Cô khô ng chấ p nhậ n mó n hờ i củ a Faustian, sẽ khô ng bá n cơ thể củ a mình vớ i giá
500 đô la; Điều đó cũ ng có nghĩa là cô ấ y sẽ khô ng là m điều đó vì mộ t triệu, cũ ng khô ng
phả i mộ t tỷ, cũ ng khô ng phả i mộ t nghìn tỷ. Và nó khô ng chỉ là mộ t lập trường tiêu cực,
danh dự có nghĩa là có nhữ ng điều bạ n sẽ làm vô điều kiện, bấ t kể hậ u quả . Hã y xem xét cá c
cuộ c đấ u tay đô i, đã cướ p đi củ a chú ng ta nhà thơ vĩ đạ i ngườ i Nga Pushkin, nhà toá n họ c
ngườ i Phá p Galois, và , tấ t nhiên, nhiều hơn nữ a, khi cò n trẻ (và , trong trườ ng hợ p củ a
Galois, mộ t độ tuổ i rấ t trẻ): mọ i ngườ i phả i chịu mộ t xá c suấ t tử vong đá ng kể chỉ để giữ thể
diện. Số ng như mộ t kẻ hèn nhá t đơn giả n là khô ng có lự a chọ n, và cá i chết là rấ t thích hợ p,
ngay cả khi, như trong trườ ng hợ p củ a Galois, ngườ i ta đã phá t minh ra mộ t nhá nh toá n họ c
mớ i và quan trọ ng khi vẫ n cò n là mộ t thiếu niên. Như mộ t ngườ i mẹ Sparta nó i vớ i đứ a
fn6
con trai sắ p ra đi củ a mình: "Vớ i nó hoặ c trên đó ", có nghĩa là trở về vớ i chiếc khiên củ a bạ n
hoặ c khô ng số ng só t trở lạ i (phong tụ c là mang xá c chết phẳ ng trên đó ); Chỉ có nhữ ng kẻ
hèn nhá t mớ i vứ t bỏ khiên củ a họ để chạ y nhanh hơn.
Nếu bạ n muố n xem xét cá ch hiện đạ i đã phá hủ y mộ t số nền tả ng củ a cá c giá trị con
ngườ i, hã y đố i chiếu nhữ ng điều vô điều kiện ở trên vớ i nhữ ng điều chỉnh hiện đạ i: nhữ ng
ngườ i, nó i, là m việc cho cá c hà nh lang kinh tở m (đạ i diện cho lợ i ích củ a, ví dụ , Ả Rậ p Saudi
ở Washington) hoặ c cố ý chơi trò chơi họ c thuậ t phi đạ o đứ c thô ng thườ ng, nắ m bắ t đượ c
tình trạ ng củ a họ bằ ng cá ch đưa ra cá c lậ p luậ n như "Tô i có con để họ c đạ i họ c." Nhữ ng
ngườ i khô ng độ c lậ p về mặ t đạ o đứ c có xu hướ ng phù hợ p vớ i đạ o đứ c nghề nghiệp củ a họ
(vớ i tố i thiểu là quay cuồ ng), thay vì tìm mộ t nghề phù hợ p vớ i đạ o đứ c củ a họ .
Bâ y giờ có mộ t khía cạ nh khá c củ a danh dự : tham gia và o cá c hà nh độ ng vượ t ra ngoài
là n da đơn thuầ n trong trò chơi để đặ t mình và o nguy hiểm cho ngườ i khá c, có là n da củ a
bạ n trong trò chơi củ a ngườ i khá c; hy sinh mộ t cá i gì đó có ý nghĩa vì lợ i ích củ a tậ p thể.
Tuy nhiên, có nhữ ng hoạ t độ ng trong đó ngườ i ta thấ m nhuầ n cả m giá c tự hà o và vinh dự
mà khô ng có sự hy sinh quy mô lớ n: nhữ ng hoạ t độ ng thủ cô ng.

Nghệ nhân
Bấ t cứ điều gì bạ n là m để tố i ưu hó a cô ng việc củ a mình, cắ t giả m mộ t số gó c hoặ c vắ t kiệt
"hiệu quả " hơn (và ra khỏ i cuộ c số ng củ a bạ n) cuố i cù ng sẽ khiến bạ n khô ng thích nó .
Nghệ nhân có linh hồn của họ trong trò chơi.
Primo, nghệ nhâ n là m mọ i thứ vì lý do tồ n tạ i trướ c, tà i chính và thương mạ i sau. Việc ra
quyết định củ a họ khô ng bao giờ hoà n toà n là tà i chính, nhưng nó vẫ n là tà i chính. Secundo,
họ có mộ t số loạ i "nghệ thuậ t" trong nghề nghiệp củ a họ ; họ trá nh xa hầ u hết cá c khía cạ nh
củ a cô ng nghiệp hó a; họ kết hợ p nghệ thuậ t và kinh doanh. Tertio, họ đặ t mộ t số linh hồ n
và o cô ng việc củ a họ : họ sẽ khô ng bá n mộ t cá i gì đó bị lỗ i hoặ c thậ m chí chấ t lượ ng bị tổ n
hạ i vì nó là m tổ n thương niềm tự hà o củ a họ . Cuố i cù ng, họ có nhữ ng điều cấ m kỵ thiêng
liêng, nhữ ng điều họ sẽ khô ng là m ngay cả khi nó là m tă ng lợ i nhuậ n rõ rệt.
Compendiaria res improbitas, virtusque tarda - nhâ n vậ t phả n diện đi con đườ ng ngắ n,
đứ c hạ nh con đườ ng dà i hơn. Nó i cá ch khá c, cắ t gó c là khô ng trung thự c.
Hã y để tô i minh họ a vớ i nghề nghiệp củ a riêng tô i. Thậ t dễ dà ng để thấ y rằ ng mộ t nhà
vă n thự c sự là mộ t nghệ nhâ n: bá n sá ch khô ng phả i là độ ng lự c cuố i cù ng, chỉ là mụ c tiêu
thứ yếu (ngay cả khi đó ). Bạ n giữ gìn mộ t số sự tô n nghiêm củ a sả n phẩ m vớ i nhữ ng lệnh
cấ m mạ nh mẽ. Ví dụ , và o đầ u nhữ ng nă m 2000, nhà vă n Fay Weldon đã đượ c chuỗ i trang
sứ c Bulgari trả tiền để quả ng cá o thương hiệu củ a họ bằ ng cá ch dệt cá c đề xuấ t cho cá c sả n
phẩ m tuyệt vờ i củ a họ và o cố t truyện củ a cuố n tiểu thuyết củ a cô . Mộ t cơn á c mộ ng xả y ra
sau đó ; Có mộ t cả m giá c ghê tở m tổ ng quá t từ phía cộ ng đồ ng vă n họ c.
Tô i cũ ng nhớ lạ i và o nhữ ng nă m 1980, mộ t số ngườ i cố gắ ng tặ ng sá ch miễn phí, nhưng
vớ i quả ng cá o ở giữ a vă n bả n, như vớ i cá c tạ p chí. Dự á n thấ t bạ i.
Chú ng ta cũ ng khô ng cô ng nghiệp hó a chữ viết. Bạ n sẽ thấ t vọ ng nếu tô i thuê mộ t nhó m
cá c nhà vă n để "giú p đỡ " vì nó sẽ hiệu quả hơn. Mộ t số tá c giả , chẳ ng hạ n như Jerzy
Kosinski, đã cố gắ ng viết sá ch bằ ng cá ch ký hợ p đồ ng phụ , dẫ n đến sự tẩ y chay hoà n toà n
sau khi phá t hiện ra. Rấ t ít trong số nhữ ng nhà vă n kiêm nhà thầ u đó đã thấ y tá c phẩ m củ a
họ tồ n tạ i. Nhưng có nhữ ng trườ ng hợ p ngoạ i lệ, chẳ ng hạ n như Alexandre Dumas père ,
ngườ i đượ c cho là điều hà nh mộ t hộ i thả o củ a cá c nhà vă n ma (bố n mươi lă m), cho phép
anh ta mở rộ ng quy mô sả n xuấ t củ a mình lên đến mộ t tră m nă m mươi cuố n tiểu thuyết,
vớ i trò đù a rằ ng anh ta đọ c một số cuố n sá ch củ a riêng mình. Nhưng nó i chung, đầ u ra
khô ng thể mở rộ ng (ngay cả khi doanh số củ a mộ t cuố n sá ch là ). Dumas có thể là ngoạ i lệ
xá c nhậ n quy tắ c.
Bâ y giờ , mộ t cá i gì đó rấ t thiết thự c. Mộ t trong nhữ ng lờ i khuyên tố t nhấ t mà tô i từ ng
nhậ n đượ c là lờ i khuyên củ a mộ t doanh nhâ n lớ n tuổ i rấ t thà nh cô ng (và hạ nh phú c), Yossi
Vardi, khô ng có trợ lý. Sự hiện diện đơn thuầ n củ a mộ t trợ lý sẽ đình chỉ quá trình lọ c tự
nhiên củ a bạ n và sự vắ ng mặ t củ a nó buộ c bạ n chỉ là m nhữ ng việc bạ n thích và dầ n dầ n
điều khiển cuộ c số ng củ a bạ n theo cá ch đó . (Bằ ng trợ lý ở đâ y, tô i loạ i trừ ai đó đượ c thuê
cho mộ t nhiệm vụ cụ thể, chẳ ng hạ n như chấ m điểm giấ y tờ , giú p kế toá n hoặ c tướ i câ y; chỉ
là mộ t thiên thầ n hộ mệnh nà o đó giá m sá t tấ t cả cá c hoạ t độ ng củ a bạ n). Đâ y là mộ t cách
tiếp cận thông qua tiêu cực: bạ n muố n thờ i gian rả nh tố i đa, khô ng phả i hoạ t độ ng tố i đa và
bạ n có thể đá nh giá "thà nh cô ng" củ a riêng mình theo số liệu đó . Nếu khô ng, cuố i cù ng bạ n
sẽ hỗ trợ cá c trợ lý củ a mình, hoặ c buộ c phả i "giả i thích" cá ch là m việc, điều nà y đò i hỏ i
nhiều nỗ lự c tinh thầ n hơn là tự là m. Trên thự c tế, ngoà i cuộ c đờ i viết lá ch và nghiên cứ u
củ a tô i, điều nà y đã đượ c chứ ng minh là lờ i khuyên tà i chính tuyệt vờ i vì tô i tự do hơn,
nhanh nhẹn hơn và có điểm chuẩ n rấ t cao để là m điều gì đó , trong khi cá c đồ ng nghiệp củ a
tô i có nhữ ng ngà y đầ y "cuộ c họ p" khô ng cầ n thiết và thư từ khô ng cầ n thiết.
Có một trợ lý (ngoại trừ những điều thực sự cần thiết) sẽ loại bỏ linh hồn của bạn khỏi trò chơi.
Hã y suy nghĩ về hiệu quả củ a việc sử dụ ng mộ t dịch giả cầ m tay trong chuyến đi tiếp theo
củ a bạ n đến Mexico thay vì có đượ c mộ t vố n từ vự ng mạ nh mẽ bằ ng tiếng Tâ y Ban Nha
bằ ng cá ch tiếp xú c vớ i ngườ i dâ n địa phương. Hỗ trợ đưa bạ n ra khỏ i tính xá c thự c mộ t
bướ c.
Họ c giả có thể là nghệ nhâ n. Ngay cả nhữ ng nhà kinh tế, nhữ ng ngườ i hiểu lầ m Adam
Smith, tuyên bố rằ ng con ngườ i ở đâ y để "tìm cá ch tố i đa hó a" thu nhậ p củ a họ , thể hiện
nhữ ng ý tưở ng nà y miễn phí và tự hà o rằ ng khô ng tìm kiếm lợ i nhuậ n thương mạ i thấ p,
khô ng nhìn thấ y mâ u thuẫ n.

Một cảnh báo với các doanh nhân

Doanh nhâ n là nhữ ng anh hù ng trong xã hộ i củ a chú ng ta. Họ thấ t bạ i cho phầ n cò n lạ i củ a
chú ng ta. Nhưng do tà i trợ và cơ chế đầ u tư mạ o hiểm hiện tạ i, nhiều ngườ i bị nhầ m lẫ n vớ i
cá c doanh nhâ n khô ng có là n da thự c sự trong trò chơi theo nghĩa là mụ c đích củ a họ là rú t
tiền bằ ng cá ch bá n cô ng ty mà họ đã giú p tạ o ra cho ngườ i khá c hoặ c "cô ng khai" bằ ng cá ch
phá t hà nh cổ phiếu trên thị trườ ng chứ ng khoá n. Giá trị thự c sự củ a cô ng ty, nhữ ng gì nó
tạ o ra và sự tồ n tạ i lâ u dà i củ a nó có liên quan nhỏ đến họ . Đâ y là mộ t chương trình tà i
chính thuầ n tú y và chú ng tô i sẽ loạ i trừ lớ p ngườ i nà y khỏ i lớ p ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro
"doanh nhâ n" củ a chú ng tô i (hình thứ c kinh doanh nà y tương đương vớ i việc đưa nhữ ng
đứ a trẻ có ngoạ i hình tuyệt vờ i và có thể tiếp thị và o thế giớ i vớ i mụ c đích duy nhấ t là bá n
chú ng lú c bố n tuổ i). Chú ng ta có thể dễ dà ng xá c định họ bằ ng khả nă ng viết mộ t kế hoạ ch
kinh doanh thuyết phụ c.
Cá c cô ng ty ngoà i giai đoạ n kinh doanh bắ t đầ u thố i rữ a. Mộ t trong nhữ ng lý do khiến cá c
tậ p đoà n có tỷ lệ tử vong củ a bệnh nhâ n ung thư là do phâ n cô ng nhiệm vụ đượ c xá c định
theo thờ i gian. Mộ t khi bạ n thay đổ i nhiệm vụ - hoặ c tố t hơn là cô ng ty - bâ y giờ bạ n có thể
nó i về nhữ ng rủ i ro sâ u sắ c theo kiểu Bob Rubin xuấ t hiện: "Đó khô ng cò n là vấ n đề củ a tô i
nữ a." Điều tương tự cũ ng xả y ra khi bạ n bá n hết, vì vậ y hã y nhớ rằ ng:
Các kỹ năng làm cho mọi thứ khác với những người bán hàng.

Kiêu ngạo sẽ làm

Cá c sả n phẩ m hoặ c cô ng ty mang tên chủ sở hữ u truyền tả i nhữ ng thô ng điệp rấ t có giá trị.
Họ đang hét lên rằ ng họ có mộ t cá i gì đó để mấ t. Eponymy cho thấ y cả cam kết vớ i cô ng ty
và niềm tin và o sả n phẩ m. Mộ t ngườ i bạ n củ a tô i, Paul Wilmott, thườ ng đượ c gọ i là mộ t kẻ
ích kỷ vì có tên củ a mình trên mộ t tạ p chí kỹ thuậ t tà i chính toá n họ c (Wil-mott), tạ i thờ i
điểm viết bà i chắ c chắ n là tố t nhấ t. "Egomaniac" là tố t cho sả n phẩ m. Nhưng nếu bạ n khô ng
thể có đượ c "egomaniac", "kiêu ngạ o" sẽ là m.

Quốc tịch de Plaisance

Nhiều ngườ i khá giả đến số ng ở Hoa Kỳ trá nh trở thà nh cô ng dâ n trong khi số ng ở đâ y vô
thờ i hạ n. Họ có giấ y phép cư trú vĩnh viễn như mộ t lự a chọ n miễn phí, vì đó là quyền,
nhưng khô ng phả i là nghĩa vụ , vì họ có thể trả lạ i bằ ng mộ t thủ tụ c đơn giả n. Bạ n hỏ i họ tạ i
sao họ khô ng tuyên thệ trướ c thẩ m phá n, sau đó tổ chứ c mộ t bữ a tiệc cocktail tạ i mộ t câ u
lạ c bộ đồ ng quê bên bờ sô ng. Câ u trả lờ i điển hình là : thuế. Khi bạ n trở thà nh cô ng dâ n Hoa
Kỳ, bạ n sẽ phả i trả thuế cho thu nhậ p trên toà n thế giớ i củ a mình, ngay cả khi bạ n số ng ở
nướ c ngoà i. Và nó khô ng dễ dà ng đả o ngượ c, vì vậ y bạ n mấ t tính tù y chọ n. Nhưng cá c nướ c
phương Tâ y khá c, chẳ ng hạ n như Phá p và Vương quố c Anh, cho phép cô ng dâ n củ a họ đượ c
miễn trừ đá ng kể nếu họ cư trú tạ i mộ t số thiên đườ ng thuế. Điều nà y mờ i gọ i mộ t tậ p hợ p
mọ i ngườ i "mua" quyền cô ng dâ n thô ng qua cá c khoả n đầ u tư và cư trú tố i thiểu, lấ y hộ
chiếu, sau đó số ng ở mộ t nơi nà o đó miễn thuế.
Mộ t quố c gia khô ng nên dung thứ cho nhữ ng ngườ i bạ n thờ i tiết cô ng bằ ng. Có mộ t cá i gì
đó xú c phạ m trong việc có mộ t quố c tịch khô ng có da trong trò chơi, chỉ để đi du lịch và
vượ t qua biên giớ i, mà khô ng có nhượ c điểm đi kèm vớ i hộ chiếu.
Cha mẹ tô i là cô ng dâ n Phá p, điều nà y sẽ giú p tô i dễ dà ng nhậ p tịch và i thậ p kỷ trướ c.
Nhưng nó cả m thấ y khô ng đú ng; Nó thậ m chí cò n cả m thấ y hết sứ c khó chịu. Và trừ khi tô i
phá t triển mộ t sự gắ n bó tình cả m vớ i Phá p thô ng qua skin trong trò chơi, tô i khô ng thể. Sẽ
thậ t giả tạ o khi nhìn thấ y khuô n mặ t râ u quai nó n củ a tô i trên hộ chiếu Phá p. Hộ chiếu duy
nhấ t tô i sẽ xem xét là hộ chiếu Hy Lạ p (hoặ c Síp), vì tô i cả m thấ y mộ t số mố i liên kết vă n
hó a xã hộ i và tổ tiên sâ u sắ c vớ i thế giớ i Hy Lạ p.
Nhưng tô i đã đến Mỹ, chấ p nhậ n nơi nà y và lấ y hộ chiếu là m cam kết: nó trở thà nh danh
tính củ a tô i, tố t hay xấ u, thuế hay khô ng thuế. Nhiều ngườ i chế giễu quyết định củ a tô i, vì
phầ n lớ n thu nhậ p củ a tô i đến từ nướ c ngoà i và , nếu tô i cư trú chính thứ c tạ i Síp hoặ c
Malta, tô i sẽ kiếm đượ c nhiều đô la hơn. Nếu muố n giả m thuế cho bả n thâ n mình, và tô i
là m, tô i có nghĩa vụ phả i đấ u tranh cho nó , cho cả bả n thâ n tô i và tậ p thể, nhữ ng ngườ i nộ p
thuế khá c, và khô ng chạ y trố n.
Da trong trò chơi.
Anh hùng không phải là chuột thư viện
Nếu bạ n muố n nghiên cứ u cá c giá trị cổ điển như lò ng can đả m hoặ c tìm hiểu về chủ nghĩa
khắ c kỷ, đừ ng nhấ t thiết phả i tìm kiếm nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa cổ điển. Mộ t ngườ i
khô ng bao giờ là mộ t họ c giả nghề nghiệp mà khô ng có lý do. Đọ c chính cá c vă n bả n:
Seneca, Caesar, hoặ c Marcus Aurelius, khi có thể. Hoặ c đọ c cá c nhà bình luậ n về nhữ ng tá c
phẩ m kinh điển là nhữ ng ngườ i là m, chẳ ng hạ n như Montaigne - nhữ ng ngườ i tạ i mộ t số
thờ i điểm có mộ t số da trong trò chơi, sau đó nghỉ hưu để viết sá ch. Trá nh trung gian, khi có
thể. Hoặ c fuhgetaboud cá c vă n bả n, chỉ cầ n tham gia và o cá c hà nh độ ng can đả m.
Vì họ c lò ng can đả m trong sá ch giá o khoa khô ng là m cho bạ n can đả m hơn ă n thịt bò
khiến bạ n trâ u bò .
Bằ ng mộ t cơ chế tinh thầ n bí ẩ n nà o đó , mọ i ngườ i khô ng nhậ n ra rằ ng điều chính bạ n có
thể họ c hỏ i từ mộ t giá o sư là là m thế nà o để trở thà nh mộ t giá o sư và điều chính bạ n có thể
họ c hỏ i, ví dụ , mộ t huấ n luyện viên cuộ c số ng hoặ c diễn giả truyền cả m hứ ng là là m thế nà o
để trở thà nh mộ t huấ n luyện viên cuộ c số ng hoặ c diễn giả truyền cả m hứ ng. Vì vậ y, hã y nhớ
rằ ng nhữ ng anh hù ng củ a lịch sử khô ng phả i là nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa cổ điển và
chuộ t thư viện, nhữ ng ngườ i số ng giá n tiếp trong cá c vă n bả n củ a họ . Họ là nhữ ng ngườ i có
hà nh độ ng và phả i đượ c trờ i phú cho tinh thầ n chấ p nhậ n rủ i ro. Để đi và o tâ m lý củ a họ ,
bạ n sẽ cầ n mộ t ngườ i khá c hơn là mộ t giá o sư chuyên nghiệp dạ y chủ nghĩa khắ c kỷ. Họ fn7

hầ u như luô n luô n khô ng nhậ n đượ c nó (thự c ra, họ khô ng bao giờ nhậ n đượ c nó ). Theo
kinh nghiệm củ a tô i, từ mộ t loạ t cá c cuộ c chiến cá nhâ n, nhiều ngườ i trong số nhữ ng "nhà
cổ điển" nà y, nhữ ng ngườ i biết chi tiết sâ u sắ c nhữ ng gì nhữ ng ngườ i can đả m như
Alexander, Cleopatra, Caesar, Hannibal, Julian, Leonidas, Zenobia đã ă n sá ng, khô ng thể tạ o
ra mộ t sắ c thá i củ a lò ng dũ ng cả m trí tuệ. Có phả i họ c thuậ t (và bá o chí) về cơ bả n là nơi ẩ n
ná u củ a stochastophobe tawker? Đó là , ngườ i đi du lịch muố n xem nhưng khô ng chấ p nhậ n
rủ i ro? Có vẻ như vậ y. Chương quan trọ ng nhấ t củ a cuố n sá ch, và thuậ n tiện là chương cuố i
cù ng, "Logic củ a việc chấ p nhậ n rủ i ro", cho thấ y mộ t số yếu tố trung tâ m củ a rủ i ro, trong
khi rõ rà ng đố i vớ i cá c họ c viên, có thể bị cá c nhà lý thuyết bỏ qua trong hơn hai thế kỷ!

Linh hồn trong trò chơi và một số (không quá nhiều) chủ nghĩa bảo hộ
Bâ y giờ chú ng ta hã y á p dụ ng nhữ ng ý tưở ng nà y và o thờ i hiện đạ i. Nhớ lạ i câ u chuyện củ a
cá c kiến trú c sư tá ch biệt vớ i ngườ i dù ng thự c. Điều nà y mở rộ ng đến cá c hiệu ứ ng hệ thố ng
tổ ng quá t hơn, chẳ ng hạ n như chủ nghĩa bả o hộ và chủ nghĩa toà n cầ u. Nhìn theo cá ch đó ,
sự trỗ i dậ y củ a một số chủ nghĩa bả o hộ có thể có mộ t lý do mạ nh mẽ - và mộ t lý do kinh tế.
Tô i bỏ qua lậ p luậ n rằ ng toà n cầ u hó a dẫ n đến mộ t cacophony kiểu Tower-of-Babel, do
sự mấ t câ n bằ ng trong tỷ lệ tín hiệu nhiễu. Vấ n đề ở đâ y là cô ng nhâ n, nhữ ng ngườ i là m
việc, có mỗ i ngườ i mộ t nghệ nhâ n trong đó . Vì, trá i ngượ c vớ i nhữ ng gì cá c nhà vậ n độ ng
hà nh lang đượ c trả tiền bở i cá c tậ p đoà n lớ n quố c tế đang cố gắ ng là m cho chú ng ta tin, chủ
nghĩa bả o hộ như vậ y thậ m chí khô ng mâ u thuẫ n vớ i tư duy kinh tế, cá i đượ c gọ i là kinh tế
họ c tâ n cổ điển. Nó khô ng mâ u thuẫ n vớ i cá c tiên đề toán học củ a việc ra quyết định kinh
tế, mà kinh tế họ c đặ t nền tả ng củ a nó , để hà nh xử theo cá ch khô ng tố i đa hó a lợ i nhuậ n
bằ ng đồ ng đô la đượ c xá c định hẹp củ a mộ t ngườ i vớ i chi phí củ a nhữ ng thứ khá c. Như tô i
đã nó i trướ c đó trong chương, khô ng phả i là khô ng hợ p lý, theo lý thuyết kinh tế, để tiền
trên bà n vì sở thích cá nhâ n củ a bạ n; Khá i niệm khuyến khích giớ i hạ n trong lợ i ích tà i
chính khô ng thể giả i thích sự tồ n tạ i củ a mộ t họ c viện kinh tế thú c đẩ y ý tưở ng về lợ i ích cá
nhâ n.FN8

Chú ng ta có thể tố t hơn theo nghĩa kế toá n đượ c xá c định hẹp (trong tổ ng hợ p) bằ ng cá ch
xuấ t khẩ u việc là m. Nhưng đó khô ng phả i là nhữ ng gì mọ i ngườ i có thể thự c sự muố n. Tô i
viết bở i vì đó là nhữ ng gì tô i đượ c thiết kế để là m, giố ng như mộ t con dao cắ t bở i vì đó là sứ
mệnh củ a nó , arête của Aristotle - và ký hợ p đồ ng phụ nghiên cứ u và viết thư củ a tô i cho
Trung Quố c hoặ c Tunisia (có lẽ) sẽ là m tă ng nă ng suấ t củ a tô i, nhưng tướ c đi bả n sắ c củ a
tô i.
Vì vậ y, mọ i ngườ i có thể muố n làm mọ i thứ . Chỉ để là m mọ i thứ , bở i vì họ cả m thấ y đó là
mộ t phầ n củ a bả n sắ c củ a họ . Mộ t thợ đó ng già y ở quậ n Westchester muố n trở thà nh mộ t
thợ đó ng già y, để tậ n hưở ng thà nh quả lao độ ng củ a mình và niềm tự hà o khi nhìn thấ y
hà ng hó a củ a mình trong cá c cử a hà ng, ngay cả khi cá i gọ i là điều kiện kinh tế củ a anh ta có
thể đượ c hưở ng lợ i từ việc cho phép mộ t nhà má y Trung Quố c sả n xuấ t già y và chuyển đổ i
sang nghề khá c. Ngay cả khi mộ t hệ thố ng mớ i như vậ y cho phép anh ta mua TV mà n hình
phẳ ng, nhiều á o bô ng hơn và xe đạ p rẻ hơn, mộ t cá i gì đó vẫ n cò n thiếu. Nó có thể là tà n
nhẫ n để lừ a dố i nhữ ng ngườ i trong nghề nghiệp củ a họ . Mọ i ngườ i muố n có linh hồ n củ a họ
trong trò chơi.
Theo nghĩa đó , phâ n cấ p và phâ n mả nh, ngoà i việc ổ n định hệ thố ng, cả i thiện kết nố i củ a
mọ i ngườ i vớ i lao độ ng củ a họ .

Da trong phán quyết

Hã y để chú ng tô i kết thú c vớ i mộ t giai thoạ i lịch sử .

Mộ t số ngườ i cũ ng có thể hỏ i: luậ t phá p là tuyệt vờ i, nhưng bạ n sẽ là m gì vớ i mộ t thẩ m

phá n tham nhũ ng hoặ c bấ t tà i? Anh ta có thể phạ m sai lầ m mà khô ng bị trừ ng phạ t. Anh ấ y
có thể là mắ t xích yếu. Khô ng hoà n toà n, hoặ c ít nhấ t là khô ng trong lịch sử . Mộ t ngườ i bạ n
đã từ ng cho tô i xem mộ t bứ c tranh Hà Lan đạ i diện cho Sự phá n xét củ a Cambyses. Cả nh
nà y là từ câ u chuyện đượ c tườ ng thuậ t bở i Herodotus, liên quan đến thẩ m phá n Ba Tư
tham nhũ ng Sisamnes. Anh ta bị giết số ng theo lệnh củ a Vua Cambyses như mộ t hình phạ t
vì vi phạ m cá c quy tắ c củ a cô ng lý. Cả nh củ a bứ c tranh là con trai củ a Sisamnes phâ n phá t
cô ng lý từ ghế củ a cha mình, bọ c da bong tró c như mộ t lờ i nhắ c nhở rằ ng cô ng lý đi kèm,
theo nghĩa đen, da trong trò chơi.
 Lờ i mở đầ u, Phầ n 3
Xương sườ n củ a Incerto

Bảy trang mỗi lần ngồi, bảy trang một năm là tỷ lệ hoàn hảo — Người đọc lại cần người đánh giá lại
Bâ y giờ chú ng ta đã phá c thả o cá c ý tưở ng chính, chú ng ta hã y xem cuộ c thả o luậ n nà y phù
hợ p vớ i phầ n cò n lạ i củ a dự án Incerto như thế nà o . Giố ng như Ê -va ra khỏ i xương sườ n
củ a Adam, mỗ i cuố n sá ch củ a Incerto cũng xuấ t hiện từ xương sườ n á p chó t củ a ngườ i đó .
Thiên nga đen là mộ t cuộ c thả o luậ n khô ng thườ ng xuyên trong Fooled by Randomness; khá i
niệm lồ i lõ m vớ i cá c sự kiện ngẫ u nhiên, chủ đề Antifragile, đã đượ c đề cậ p trong Thiên nga
đen; và cuố i cù ng, Skin in the Game là mộ t phâ n đoạ n củ a Antifragile dướ i biểu ngữ : Bạn sẽ
không trở nên chống mong manh với chi phí của người khác. Đơn giả n, sự bấ t đố i xứ ng trong
việc chịu rủ i ro dẫ n đến mấ t câ n bằ ng và , có khả nă ng, hủ y hoạ i hệ thố ng.
Nhữ ng gì tô i gọ i là thương mạ i Bob Rubin kết nố i vớ i doanh nghiệp củ a tô i vớ i tư cá ch là
mộ t thương nhâ n (như chú ng ta đã thấ y, khi nhữ ng ngườ i nà y kiếm đượ c tiền, họ giữ lợ i
nhuậ n; khi họ thua, ngườ i khá c chịu chi phí trong khi họ thự c hiện lờ i kêu gọ i Thiên nga đen
củ a họ ). Cá c biểu hiện củ a nó phổ biến đến mứ c nó là xương số ng củ a mọ i cuố n sá ch củ a
Incerto. Bấ t cứ khi nà o có sự khô ng phù hợ p giữ a thờ i gian thưở ng (hà ng nă m) và sự xuấ t
hiện thố ng kê củ a mộ t vụ nổ (hà ng nă m, giả sử , mườ i nă m), ngườ i đạ i diện có độ ng cơ để
chơi trò chơi chuyển nhượ ng rủ i ro Bob Rubin. Vớ i số lượ ng ngườ i cố gắ ng lên xe buýt
kiếm tiền, có mộ t sự tích lũ y dầ n dầ n cá c rủ i ro Thiên nga đen trong cá c hệ thố ng như vậ y.
Sau đó , bù ng nổ , vụ nổ hệ thố ng xả y ra. FN1

CON ĐƯỜNG

Chú ng tô i sẽ đượ c hướ ng dẫ n bở i nhữ ng gì số ng độ ng nhấ t. Mặ t đạ o đứ c rấ t đơn giả n, như

mộ t phầ n củ a sự bấ t đố i xứ ng chung giữ a Fat Tony và Isocrates, và tô i đã đi sâ u và o vấ n đề
nà y nhờ sự hợ p tá c tranh luậ n cao vớ i triết gia (và bạ n đồ ng hà nh) Constantine Sandis. Luậ t
Tort cũ ng đơn giả n khô ng kém, và tô i đã nghĩ rằ ng nó sẽ chiếm mộ t phầ n lớ n củ a khố i
lượ ng nà y, nhưng may mắ n là nó sẽ là tố i thiểu. Tạ i sao?
Luậ t tra tấ n là nhạ t nhẽo đố i vớ i nhữ ng ngườ i khô ng có khí chấ t đưa mộ t ngườ i đến
trườ ng luậ t. Vì, đượ c thú c đẩ y bở i Ralph Nader khô ng sợ hã i, mộ t bà n cà phê trong nghiên
cứ u củ a tô i đã tích lũ y gầ n hai mươi tậ p về luậ t hợ p đồ ng và sai lầ m. Nhưng tô i thấ y chủ đề
nà y buồ n tẻ đến nỗ i tô i phả i đọ c hơn bả y dò ng mỗ i lầ n ngồ i (đó là lý do Chú a thương xó t
phá t minh ra phương tiện truyền thô ng xã hộ i và chiến đấ u trên Twitter): khô ng giố ng như
khoa họ c và toá n họ c, luậ t, trong khi rấ t nghiêm ngặ t, khô ng mang lạ i sự ngạ c nhiên. Luậ t
phá p khô ng thể đù a giỡ n. Chỉ cầ n nhìn thấ y nhữ ng cuố n sá ch nà y là m tô i nhớ đến mộ t bữ a
ă n trưa vớ i mộ t cự u thà nh viên củ a Hộ i đồ ng Dự trữ Liên bang, loạ i điều mà ngườ i ta khô ng
bao giờ nên phả i chịu nhiều hơn mộ t lầ n mỗ i đờ i. Vì vậ y, tô i sẽ gử i chủ đề về torts trong
mộ t và i dò ng.
Như chú ng tô i đã trình bà y trong đoạ n đầ u tiên củ a phầ n giớ i thiệu, mộ t số chủ đề phi
khiêu dâ m (thầ n họ c ngoạ i giá o, thự c hà nh tô n giá o, lý thuyết phứ c tạ p, lịch sử cổ đạ i và
trung cổ , và , tấ t nhiên, xá c suấ t và chấ p nhậ n rủ i ro) phù hợ p vớ i bộ lọ c tự nhiên củ a tá c giả
nà y. Đơn giả n: nếu bạ n khô ng thể đặ t linh hồ n củ a mình và o mộ t cá i gì đó , hã y từ bỏ nó và
để lạ i nhữ ng thứ đó cho ngườ i khá c.
Nó i về linh hồ n trong trò chơi, tô i đã phả i vượ t qua mộ t số xấ u hổ như sau. Trong tậ p
Paris củ a Hammurabi tạ i Louvre, khi tô i đứ ng trướ c tấ m bia đá bazan hù ng vĩ (trong phò ng
vớ i ngườ i Hà n Quố c vớ i gậ y tự sướ ng), tô i cả m thấ y khô ng thoả i má i khi khô ng thể đọ c
nhữ ng thứ đó và phả i dự a và o cá c chuyên gia. Nhữ ng chuyên gia nà o? Điều nà y sẽ ổ n nếu
đó là mộ t hà nh trình vă n hó a, nhưng ở đâ y tô i đang viết mộ t cuố n sá ch chuyên nghiệp đi
sâ u và o nhữ ng thứ đó ! Cả m giá c như gian lậ n khi khô ng biết vă n bả n cổ theo cá ch nó đượ c
đọ c và đọ c và o thờ i điểm đó . Ngoà i ra, mộ t trong nhữ ng sở thích tình tiết củ a tô i là triết họ c
Semitic, vì vậ y tô i khô ng có lý do gì. Vì vậ y, tô i đã bị phâ n tâ m bở i mộ t nỗ i á m ả nh để họ c đủ
tiếng Akkad để đọ c thuộ c lò ng định luậ t Hammurabi vớ i ngữ â m Semitic, loạ i có mộ t số linh
hồ n trong trò chơi. Nó có thể đã trì hoã n việc hoà n thà nh cuố n sá ch nà y, nhưng, ít nhấ t, khi
tô i đề cậ p đến Hammurabi, lương tâ m củ a tô i khô ng khiến tô i cả m thấ y mình đang giả vờ
bấ t cứ điều gì.

MỘT MÁY DÒ NÂNG CAO

Cuố n sá ch nà y xuấ t hiện sau mộ t cuộ c tá n tỉnh sâ u sắ c - phi họ c thuậ t - khô ng có kế hoạ ch
vớ i toá n họ c. Vì sau khi hoà n thà nh Antifragile, tô i nghĩ đến việc nghỉ hưu mộ t thờ i gian và
ổ n định cuộ c số ng thoả i má i củ a mộ t phầ n tư trườ ng đạ i họ c, thưở ng thứ c mì ố ng mự c
trong cô ng ty bon vivant, nâ ng tạ vớ i nhữ ng ngườ i bạ n cổ cồ n xanh củ a tô i và chơi cầ u và o
buổ i chiều, loạ i cuộ c số ng yên tĩnh, khô ng lo lắ ng củ a quý tộ c thế kỷ XIX.
Điều tô i khô ng dự bá o đượ c là giấ c mơ về mộ t cuộ c số ng yên bình củ a tô i chỉ kéo dà i và i
tuầ n. Vì tô i khô ng thể hiện bấ t kỳ kỹ nă ng nà o trong cá c hoạ t độ ng hưu trí như cầ u hợ p
đồ ng, cờ vua, xổ số , thă m cá c kim tự thá p ở Mexico, v.v. Mộ t lầ n, tình cờ , tô i đã cố gắ ng giả i
quyết mộ t trò trêu ghẹo nã o toá n họ c, và nó dẫ n đến nă m nă m thự c hà nh toá n họ c bắ t buộ c,
xâ m lấ n thờ i gian, vớ i nhữ ng cơn á m ả nh gâ y khó chịu cho nhữ ng ngườ i có vấ n đề. Như
thườ ng lệ vớ i nhữ ng điều nà y, tô i đã khô ng là m toá n để giả i quyết mộ t vấ n đề, chỉ để thỏ a
mã n mộ t sự cố định. Nhưng tô i khô ng bao giờ mong đợ i hiệu quả sau đâ y. Nó là m cho má y
dò bò *** t củ a tô i nhạ y cả m đến mứ c lắ ng nghe nhữ ng điều vô nghĩa đượ c tiếp thị tố t (bở i
nhữ ng ngườ i bằ ng lờ i nó i, đặ c biệt là cá c họ c giả ) có tá c dụ ng tương tự như đượ c đặ t trong
mộ t că n phò ng vớ i cá c trườ ng hợ p â m thanh xuyên thấ u và chó i tai xả y ra ngẫ u nhiên, loạ i
giết chết độ ng vậ t. Tô i khô ng bao giờ bị là m phiền bở i nhữ ng ngườ i bình thườ ng; Chính tó t
trong nghề "trí thứ c" đã là m phiền tô i. Nhìn thấ y nhà tâ m lý họ c Steven Pinker đưa ra tuyên
bố về nhữ ng điều trí tuệ có tá c dụ ng tương tự như bắ t gặ p mộ t Burger King lá i xe trong khi
đi bộ đườ ng dà i giữ a cô ng viên quố c gia.
Đó là dướ i mộ t má y dò bò *** t quá nhạ y cả m mà tô i đã viết cuố n sá ch nà y.
CÁC NHÀ PHÊ BÌNH CUỐN SÁCH

Và vì chú ng ta đang nó i về sá ch, tô i kết thú c phầ n giớ i thiệu nà y vớ i mộ t điều tô i đã họ c

đượ c từ thờ i gian là m việc trong lĩnh vự c kinh doanh đó . Nhiều nhà phê bình sá ch là nhữ ng
ngườ i trung thự c về trí tuệ và thẳ ng thắ n, nhưng ngà nh cô ng nghiệp nà y có xung độ t cơ bả n
vớ i cô ng chú ng, ngay cả khi tự bổ nhiệm mình là đạ i diện củ a tầ ng lớ p độ c giả nó i chung. Ví
dụ , khi nó i đến nhữ ng cuố n sá ch đượ c viết bở i nhữ ng ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro, cô ng chú ng
nó i chung (và mộ t số , nhưng rấ t ít, cá c biên tậ p viên sá ch) có thể phá t hiện ra nhữ ng gì thú
vị đố i vớ i họ trong mộ t tà i khoả n nhấ t định, điều mà nhữ ng ngườ i trong khô ng gian sả n
xuấ t từ giả mạ o (nó i cá ch khá c, nhữ ng ngườ i khô ng là m) thườ ng xuyên khô ng hiểu đượ c -
và họ khô ng thể hiểu nhữ ng gì họ khô ng hiểu vì họ khô ng thự c sự là mộ t phầ n củ a cuộ c
số ng tích cự c và giao dịch.
Cá c nhà phê bình sá ch cũ ng khô ng thể đá nh giá nhữ ng cuố n sá ch mà ngườ i ta đọc lại. Đố i
vớ i nhữ ng ngườ i quen thuộ c vớ i ý tưở ng về hiệu ứ ng phi tuyến từ Antifragile, việc họ c bắ t
nguồ n từ sự lặ p lạ i và lồ i, có nghĩa là việc đọ c mộ t vă n bả n hai lầ n có lợ i hơn so vớ i đọ c hai
điều khá c nhau mộ t lầ n, tấ t nhiên miễn là vă n bả n nó i trên có mộ t số chiều sâ u về nộ i dung.
Sự lồ i lõ m đượ c cấ y và o từ vự ng Semitic: mishnah, trong tiếng Do Thá i đề cậ p đến việc biên
soạ n truyền thố ng truyền miệng trướ c Talmudic, có nghĩa là "nhâ n đô i"; Bản thân midrash
cũ ng có thể liên quan đến việc dậ p và mà i lặ p đi lặ p lạ i, và có mộ t đố i tá c trong madrassa
củ a trẻ em Ishmael.
Sá ch nên đượ c tổ chứ c theo cá ch ngườ i đọ c đọ c, hoặ c muố n đọ c, và theo mứ c độ sâ u sắ c
củ a tá c giả muố n đi sâ u và o mộ t chủ đề, khô ng là m cho cuộ c số ng dễ dà ng cho cá c nhà phê
bình viết đá nh giá . Ngườ i đá nh giá sá ch là nhữ ng ngườ i trung gian tồ i; họ hiện đang trong
quá trình bị phâ n tá n giố ng như cá c cô ng ty taxi (cá i mà mộ t số ngườ i gọ i là Uberized).
Thế nà o? Ở đâ y mộ t lầ n nữ a, có mộ t vấ n đề da trong trò chơi: xung độ t lợ i ích giữ a cá c
nhà phê bình chuyên nghiệp, nhữ ng ngườ i nghĩ rằ ng họ nên quyết định cá ch viết sá ch và
nhữ ng độ c giả châ n chính thự c sự đọ c sá ch vì họ thích đọ c sá ch. Đầ u tiên, cá c nhà phê bình
có quyền lự c khô ng bị kiểm soá t và tù y tiện đố i vớ i cá c tá c giả : ai đó phả i đọ c cuố n sá ch để
nhậ n thấ y rằ ng mộ t ngườ i đá nh giá đầ y baloney, vì vậ y trong trườ ng hợ p khô ng có da trong
trò chơi, ngườ i đá nh giá có thể tiếp tụ c mã i mã i mà khô ng ai biết họ đang bịa đặ t hoặ c say
rượ u. bà i đá nh giá sá ch đượ c đá nh giá theo mứ c độ hợp lý và đượ c viết tố t, khô ng bao giờ
fn2 Các

theo cá ch chú ng á nh xạ đến cuố n sá ch (trừ khi tấ t nhiên tá c giả bắ t chú ng phả i chịu trá ch
nhiệm về nhữ ng xuyên tạ c). FN3

Bâ y giờ , gầ n hai thậ p kỷ sau phầ n đầ u tiên củ a Incerto, tô i đã thiết lậ p cá c cá ch để tương

tá c trự c tiếp vớ i bạ n, độ c giả .

TỔ CHỨC CỦA CUỐN SÁCH

Quyển 1 là phầ n giớ i thiệu mà chú ng ta vừ a thấ y, vớ i ba phầ n.

Quyển 2, "Cá i nhìn đầ u tiên về cơ quan", là mộ t sự trình bà y sâ u sắ c hơn về tính đố i xứ ng
và cơ quan trong việc chia sẻ rủ i ro, bắ c cầ u xung độ t lợ i ích thương mạ i vớ i đạ o đứ c chung.
Nó cũ ng giớ i thiệu ngắ n gọ n cho chú ng ta khá i niệm mở rộ ng quy mô và sự khá c biệt giữ a
cá nhâ n và tậ p thể, do đó nhữ ng hạ n chế củ a chủ nghĩa toà n cầ u và chủ nghĩa phổ quá t.
Quyển 3, "Sự bấ t đố i xứ ng lớ n nhấ t", nó i về quy tắ c thiểu số mà theo đó mộ t bộ phậ n nhỏ
dâ n số gâ y ra sở thích củ a mình cho dâ n số nó i chung. Phụ lụ c (ngắ n) củ a Quyển 3 cho thấ y
1) là m thế nà o mộ t tậ p hợ p cá c đơn vị khô ng hoạ t độ ng giố ng như mộ t tổ ng củ a cá c đơn vị,
mà là mộ t cá i gì đó có tâ m trí củ a riêng nó , và 2) hậ u quả củ a phầ n lớ n cá i gọ i là "khoa họ c"
xã hộ i.
Quyển 4, "Só i giữ a nhữ ng", đề cậ p đến sự phụ thuộ c và , hã y gọ i thuổ ng là thuổ ng, chế độ
nô lệ trong cuộ c số ng hiện đạ i: tạ i sao nhâ n viên tồ n tạ i vì họ có nhiều thứ để mấ t hơn cá c
nhà thầ u. Nó cũ ng cho thấ y, ngay cả khi bạ n độ c lậ p và có tiền, bạ n vẫ n dễ bị tổ n thương nếu
nhữ ng ngườ i bạ n quan tâ m có thể trở thà nh mụ c tiêu củ a cá c tậ p đoà n và nhó m xấ u xa.
Quyển 5, "Số ng có nghĩa là chấ p nhậ n rủ i ro nhấ t định", cho thấ y trong Chương 5 cá ch
chấ p nhậ n rủ i ro khiến bạ n trô ng kém hấ p dẫ n hơn mộ t cá ch hờ i hợ t, nhưng thuyết phụ c
hơn rấ t nhiều. Nó là m rõ sự khá c biệt giữ a cuộ c số ng như cuộ c số ng thự c và cuộ c số ng như
tưở ng tượ ng trong mộ t cỗ má y trả i nghiệm, cá ch Chú a Giêsu phả i là con ngườ i, khô ng hoà n
toà n là thầ n thá nh, và là m thế nà o Donaldo già nh chiến thắ ng trong cuộ c bầ u cử nhờ sự
khô ng hoà n hả o củ a mình. Chương 6, "The Intellectual Yet Idiot", trình bà y IYI, nhữ ng
ngườ i khô ng biết rằ ng có là n da trong trò chơi khiến bạ n hiểu thế giớ i (bao gồ m cả đi xe
đạ p) tố t hơn cá c bà i giả ng. Chương 7 giả i thích sự khá c biệt giữ a bấ t bình đẳ ng về rủ i ro và
bấ t bình đẳ ng về tiền lương: bạ n có thể già u hơn, nhưng sau đó bạ n nên là mộ t ngườ i thự c
sự và chấ p nhậ n rủ i ro. Nó cũ ng trình bà y mộ t quan điểm nă ng độ ng về bấ t bình đẳ ng, trá i
ngượ c vớ i quan điểm tĩnh IYI. Đó ng gó p nghiêm trọ ng nhấ t cho sự bấ t bình đẳ ng là điều
kiện củ a mộ t cô ng chứ c cấ p cao hoặ c họ c giả có nhiệm kỳ, khô ng phả i củ a mộ t doanh nhâ n.
Chương 8 giả i thích hiệu ứ ng Lindy, chuyên gia củ a cá c chuyên gia có thể cho chú ng ta biết
tạ i sao thợ ố ng nướ c là chuyên gia, nhưng khô ng phả i là nhà tâ m lý họ c lâ m sà ng, tạ i sao
các nhà bình luận của The New Yorker về cá c chuyên gia khô ng phả i là chuyên gia. Hiệu ứ ng
Lindy tá ch biệt nhữ ng thứ thu đượ c từ thờ i gian vớ i nhữ ng thứ bị phá hủ y bở i nó .
Quyển 6, "Deeper into Agency", tìm kiếm nhữ ng bấ t đố i xứ ng ẩ n giấ u do hậ u quả . Chương
9 cho thấ y, nhìn từ quan điểm thự c tiễn, thế giớ i đơn giả n hơn và cá c chuyên gia vữ ng chắ c
khô ng giố ng như cá c diễn viên đó ng vai. Chương trình bà y phỏ ng đoá n phá t hiện BS.
Chương 10 cho thấ y nhữ ng ngườ i già u có là nhữ ng kẻ ngu ngố c trở thà nh con mồ i củ a
nhữ ng ngườ i là m phứ c tạ p lố i số ng củ a họ để bá n cho họ mộ t cá i gì đó . Chương 11 giả i thích
sự khá c biệt giữ a cá c mố i đe dọ a và cá c mố i đe dọ a thự c sự và cho thấ y cá ch bạ n có thể sở
hữ u kẻ thù bằ ng cá ch khô ng giết anh ta. Chương 12 trình bà y vấ n đề cơ quan củ a cá c nhà
bá o: họ sẽ hy sinh sự thậ t và xâ y dự ng mộ t câ u chuyện sai lầ m vì cầ n thiết phả i là m hà i lò ng
cá c nhà bá o khá c. Chương 13 giả i thích tạ i sao đứ c hạ nh đò i hỏ i phả i chấ p nhậ n rủ i ro, chứ
khô ng phả i giả m thiểu rủ i ro danh tiếng khi đó ng vai hiệp sĩ trắ ng trên Internet hoặ c viết
séc cho mộ t tổ chứ c phi chính phủ (NGO) nà o đó có thể giú p phá hủ y thế giớ i. Chương 14
giả i thích vấ n đề cơ quan củ a nhữ ng ngườ i trong địa chính trị và cá c nhà sử họ c có xu
hướ ng bá o cá o về chiến tranh hơn là hò a bình, để lạ i cho chú ng ta mộ t cá i nhìn méo mó về
quá khứ . Lịch sử cũ ng bị cả n trở bở i nhữ ng nhầ m lẫ n xá c suấ t. Nếu chú ng ta loạ i bỏ cá c
chuyên gia "hò a bình", thế giớ i sẽ an toà n hơn và nhiều vấ n đề sẽ đượ c giả i quyết mộ t cá ch
hữ u cơ.
Quyển 7, "Tô n giá o, Niềm tin và Da trong Trò chơi", giả i thích cá c tín ngưỡ ng về mặ t da
trong trò chơi và tiết lộ sở thích: là m thế nà o nhữ ng ngườ i vô thầ n khô ng thể phâ n biệt
đượ c về mặ t chứ c nă ng vớ i cá c Kitô hữ u, mặ c dù khô ng phả i là ngườ i Hồ i giá o Salafi. Trá nh
nó i bằ ng lờ i nó i: "tô n giá o" khô ng hoà n toà n là tô n giá o: mộ t số là triết họ c, mộ t số khá c chỉ
là hệ thố ng phá p luậ t.
 Quyển 8, "Rủ i ro và tính hợ p lý", có hai chương trung tâ m, mà tô i đã chọ n để lạ i cho đến
cuố i. Khô ng có định nghĩa nghiêm ngặ t về tính hợ p lý khô ng liên quan đến da trong trò
chơi; Đó là tấ t cả về hà nh độ ng, khô ng phả i độ ng từ , suy nghĩ và tawk. Chương 19, "Logic
củ a việc chấ p nhậ n rủ i ro", tó m tắ t tấ t cả cá c nguyên lý củ a tô i về rủ i ro và phơi bà y cá c lỗ i
liên quan đến cá c sự kiện xá c suấ t nhỏ . Nó cũ ng phâ n loạ i rủ i ro theo cá c lớ p (từ cá nhâ n
đến tậ p thể) và quả n lý để chứ ng minh rằ ng lò ng can đả m và sự thậ n trọ ng khô ng mâ u
thuẫ n vớ i điều kiện ngườ i ta hà nh độ ng vì lợ i ích củ a tậ p thể. Nó giả i thích tính cô ng thá i
họ c, đã bị treo. Cuố i cù ng, chương nà y phá c thả o cá i mà chú ng ta gọ i là nguyên tắ c phò ng
ngừ a.
 Phụ lụ c:
Sự bấ t đố i xứ ng trong cuộ c số ng và sự vậ t

BẢNG 2 • BẤT ĐỐI XỨNG TRONG XÃ HỘI

NƠI CHÚ NG TÔ I RỜ I ĐI TRONG ANTIFRAGILE

SKIN TRONG TRÒ CHƠI CỦA NGƯỜI KHÁC,

KHÔNG CÓ SKIN TRONG TRÒ CHƠI SKIN TRONG GAME HOẶC LINH HỒN TRONG TRÒ CHƠI

(Giữ mặt trái, chuyển nhược điểm cho người (Giữ nhược điểm của (Có nhược điểm thay mặt cho người khác,
khác, sở hữu một tùy chọn ẩn với chi phí của riêng mình, tự chịu rủi hoặc cho các giá trị phổ quát)
người khác) ro)

Quan chứ c, chính sá ch Cô ng dâ n Thá nh, hiệp sĩ, chiến binh, binh lính

Tư vấ n, ngụ y biện Thương nhâ n, doanh nhâ n Tiên tri, triế t gia (theo nghĩa tiền hiệ n đạ i)

Cá c tậ p đoà n lớ n có quyề n truy cậ p và o nhà nướ c Nghệ nhâ n Nghệ sĩ, mộ t số nghệ nhâ n

Giá m đố c điều hà nh cô ng ty (vớ i bộ đồ ) Doanh nghiệp Doanh nhâ n / Nhà đổ i mớ i

Cá c nhà khoa họ c chơi hệ thố ng, nhà lý thuyết, ngườ i khai thá c dữ liệu, nghiê n Phò ng thí nghiệ m và thí nghiệ m thự c Cá c nhà khoa họ c Maverick chấ p nhậ n rủ i ro vớ i phỏ ng đoá n ở khoả ng cá ch xa

cứ u quan sá t địa vớ i niề m tin phổ biế n

Chính phủ tậ p trung Chính quyền cá c quố c gia thà nh phố Chính quyền thà nh phố

Sao chép biê n tậ p viê n Nhà vă n, (mộ t số ) biên tậ p viê n Nhà vă n thự c sự

Nhà bá o "phâ n tích" và dự đoá n Nhà đầ u cơ Cá c nhà bá o chấ p nhậ n rủ i ro và

vạch trần gian lậ n (chế độ quyề n lự c,
tậ p đoà n), phiế n quâ n

Chính trị gia Hoạ t độ ng Nhữ ng ngườ i bấ t đồ ng chính kiến, cá ch mạ ng

Ngâ n hà ng Nhà giao dịch quỹ phò ng hộ (Họ sẽ khô ng tham gia và o thương mạ i thô tụ c)

Tìm kiế m giả i thưở ng, giả i thưở ng, danh dự , nghi lễ, huy chương, trà vớ i Nữ Giả i thưở ng cao nhấ t - thậ m chí duy nhấ t - là cá i chết cho nhữ ng ý tưở ng hoặ c

hoà ng Anh, thà nh viên trong cá c họ c việ n, bắ t tay vớ i Obama vị trí củ a mộ t ngườ i: Socrates, Jesus, Saint Catherine, Hypatia, Joan of Arc
 Quyển 2

C Á I NH Ì N Đ Ầ U TI Ê N V Ề Đ Ạ I L Ý
 Chương 1
Tạ i sao mỗ i ngườ i nên ă n rù a củ a riêng mình: Bình đẳ ng trong
sự khô ng chắ c chắ n

Hương vị của rùa — Khách hàng mới ở đâu?—Sharia và bất đối xứng — Có người Thụy Sĩ và những người khác —
Rav Safra và Thụy Sĩ (nhưng Thụy Sĩ khác nhau)
Bạ n bắ t rù a tố t hơn nên ă n chú ng, đi câ u ngạ n ngữ cổ . FN1

Nguồ n gố c củ a biểu thứ c như sau. Ngườ i ta nó i rằ ng mộ t nhó m ngư dâ n đã bắ t đượ c mộ t

số lượ ng lớ n rù a. Sau khi nấ u chú ng, họ phá t hiện ra trong bữ a ă n chung rằ ng nhữ ng con
vậ t biển nà y ít ă n đượ c hơn họ nghĩ: khô ng có nhiều thà nh viên trong nhó m sẵ n sà ng ă n
chú ng. Nhưng Mercury tình cờ đi ngang qua - Mercury là vị thầ n đa nhiệm nhấ t, giố ng như
mộ t vị thầ n kết hợ p vớ i nhau, vì anh ta là ô ng chủ củ a thương mạ i, sự phong phú , sứ giả , thế
giớ i ngầ m, cũ ng như ngườ i bả o trợ củ a nhữ ng tên trộ m và bọ n cướ p và , khô ng ngạ c nhiên,
may mắ n. Nhó m mờ i anh ta tham gia cù ng họ và mờ i anh ta nhữ ng con rù a để ă n. Phá t hiện
ra rằ ng anh ta chỉ đượ c mờ i để giả i tỏ a cho họ nhữ ng thứ c ă n khô ng mong muố n, anh ta
buộ c tấ t cả họ phả i ă n rù a, do đó thiết lậ p nguyên tắ c rằ ng bạ n cầ n phả i ă n nhữ ng gì bạ n cho
ngườ i khá c ă n.

MỘT KHÁCH HÀNG ĐƯỢC SINH RA MỖI NGÀY

Tô i đã họ c đượ c mộ t bà i họ c từ nhữ ng kinh nghiệm ngâ y thơ củ a chính mình:

Hãy cẩn thận với người đưa ra lời khuyên, nói với bạn rằng một hành động nhất định từ phía bạn là "tốt cho bạn"
trong khi nó cũng tốt cho anh ta, trong khi tác hại đối với bạn không ảnh hưởng trực tiếp đến anh ta.
Tấ t nhiên lờ i khuyên như vậ y thườ ng khô ng đượ c yêu cầ u. Sự bấ t câ n xứ ng là khi lờ i
khuyên á p dụ ng cho bạ n nhưng khô ng á p dụ ng cho anh ta - anh ta có thể đang bá n cho bạ n
thứ gì đó , hoặ c cố gắ ng khiến bạ n kết hô n vớ i con gá i anh ta hoặ c thuê con rể củ a anh ta.
Cá ch đâ y nhiều nă m, tô i nhậ n đượ c mộ t lá thư từ mộ t giả ng viên. Bứ c thư củ a ô ng rấ t rõ
rà ng; nó có khoả ng mườ i câ u hỏ i thuộ c loạ i "Bạ n có thờ i gian để thự c hiện cá c yêu cầ u
khô ng?", "Bạ n có thể xử lý việc tổ chứ c chuyến đi khô ng?" Ý chính củ a nó là mộ t giả ng viên
sẽ là m cho cuộ c số ng củ a tô i tố t hơn và nhườ ng chỗ cho việc theo đuổ i kiến thứ c hoặ c bấ t
cứ điều gì khá c mà tô i đã là m (hiểu sâ u hơn về là m vườ n, bộ sưu tậ p tem, di truyền Địa
Trung Hả i hoặ c cô ng thứ c nấ u ă n mự c ố ng) trong khi gá nh nặ ng củ a sự gan gó c sẽ rơi và o
ngườ i khá c. Và đó khô ng phả i là bấ t kỳ giả ng viên nà o: chỉ có anh ta mớ i có thể là m tấ t cả
nhữ ng điều nà y; anh ta đọ c sá ch và có thể đi và o tâ m trí củ a trí thứ c (và o thờ i điểm đó tô i
khô ng cả m thấ y bị xú c phạ m khi bị gọ i là trí thứ c). Như thườ ng thấ y vớ i nhữ ng ngườ i tình
nguyện đưa ra lờ i khuyên khô ng đượ c yêu cầ u, tô i ngử i thấ y mộ t con chuộ t: khô ng có giai
đoạ n nà o trong cuộ c thả o luậ n anh ta kiềm chế khô ng cho tô i biết rằ ng điều đó "tố t cho tô i".
 Là mộ t kẻ khố n nạ n, trong khi tô i khô ng mua và o cuộ c tranh luậ n, cuố i cù ng tô i đã là m ă n
vớ i anh ta, để anh ta xử lý mộ t đặ t phò ng ở nướ c ngoà i nơi anh ta số ng. Mọ i thứ diễn ra tố t
đẹp cho đến sá u nă m sau, tô i nhậ n đượ c mộ t lá thư từ cơ quan thuế củ a quố c gia đó . Tô i
ngay lậ p tứ c liên lạ c vớ i anh ta để tự hỏ i liệu nhữ ng cô ng dâ n Hoa Kỳ tương tự mà anh ta đã
thuê có phả i chịu xung độ t thuế như vậ y khô ng, hoặ c liệu anh ta có nghe nó i về nhữ ng tình
huố ng tương tự hay khô ng. Câ u trả lờ i củ a anh ta ngay lậ p tứ c và cộ c lố c: "Tô i khô ng phả i là
luậ t sư thuế củ a bạ n" - tình nguyện khô ng có thô ng tin về việc liệu cá c khá ch hà ng Hoa Kỳ
khá c thuê anh ta vì điều đó "tố t cho họ " có gặ p phả i vấ n đề như vậ y hay khô ng.
Thậ t vậ y, trong hà ng tá trườ ng hợ p tô i có thể rú t ra từ trí nhớ , nó luô n luô n chỉ ra rằ ng
nhữ ng gì đượ c trình bà y là tố t cho bạ n khô ng thự c sự tố t cho bạ n nhưng chắ c chắ n tố t cho
bên kia. Là mộ t nhà giao dịch, bạ n họ c cá ch xá c định và đố i phó vớ i nhữ ng ngườ i ngay
thẳ ng, nhữ ng ngườ i thô ng bá o cho bạ n rằ ng họ có thứ gì đó để bá n, bằ ng cá ch giả i thích
rằ ng giao dịch phá t sinh vì lợ i ích riêng củ a họ , vớ i nhữ ng câ u hỏ i như "Bạ n có rìu không?"
(có nghĩa là mộ t cuộ c điều tra xem bạ n có quan tâ m nhấ t định hay khô ng). Trá nh bằ ng mọ i
giá nhữ ng ngườ i gọ i cho bạ n để chà o hà ng mộ t sả n phẩ m nhấ t định đượ c ngụ y trang bằ ng
lờ i khuyên. Trên thự c tế, câ u chuyện về con rù a là nguyên mẫ u củ a lịch sử giao dịch giữ a
nhữ ng ngườ i phà m trầ n.
Tô i đã từ ng là m việc cho mộ t ngâ n hà ng đầ u tư củ a Hoa Kỳ, mộ t trong nhữ ng ngâ n hà ng
uy tín, đượ c gọ i là "già y trắ ng" vì cá c đố i tá c là thà nh viên củ a cá c câ u lạ c bộ golf khó tham
gia dà nh cho cá c quý tộ c nguyên thủ y, nơi họ chơi trò chơi vớ i già y trắ ng. Như vớ i tấ t cả cá c
cô ng ty như vậ y, mộ t hình ả nh về đạ o đứ c và tính chuyên nghiệp đã đượ c trau dồ i, nhấ n
mạ nh và bả o vệ. Nhưng cô ng việc củ a nhâ n viên bá n hà ng (thự c ra là nhâ n viên bá n hà ng)
và o nhữ ng ngà y họ đi già y đen là "dỡ hà ng" hà ng tồ n kho mà cá c nhà giao dịch bị "nhồ i",
nghĩa là chứ ng khoá n họ có dư thừ a trong sổ sá ch và cầ n phả i loạ i bỏ để giả m hồ sơ rủ i ro
củ a họ . Việc bá n cho cá c đạ i lý khá c là điều khô ng cầ n bà n cã i vì cá c thương nhâ n chuyên
nghiệp, thườ ng khô ng phả i là ngườ i chơi golf, sẽ ngử i thấ y mù i hà ng tồ n kho dư thừ a và
khiến giá giả m. Vì vậ y, họ cầ n bá n cho mộ t số khá ch hà ng, về cá i đượ c gọ i là "bên mua". Mộ t
số nhà giao dịch đã trả cho lự c lượ ng bá n hà ng bằ ng (tỷ lệ phầ n tră m) "điểm", mộ t khoả n
bồ i thườ ng thay đổ i tă ng lên cù ng vớ i sự há o hứ c củ a chú ng tô i khi tham gia và o chứ ng
khoá n. Nhâ n viên bá n hà ng đưa khá ch hà ng đi ă n tố i, mua cho họ rượ u vang đắ t tiền
(thườ ng, có vẻ cao nhấ t trong thự c đơn) và nhậ n đượ c lợ i nhuậ n khổ ng lồ từ hà ng ngà n đô
la hó a đơn nhà hà ng bằ ng cá ch dỡ nhữ ng thứ khô ng mong muố n lên họ . Mộ t chuyên gia bá n
hà ng thẳ ng thắ n giả i thích vớ i tô i: "Nếu tô i mua cho khá ch hà ng, mộ t ngườ i là m việc cho bộ
phậ n tà i chính củ a mộ t thà nh phố mua bộ quầ n á o củ a anh ta tạ i mộ t số cử a hà ng bá ch hó a
ở New Jersey, mộ t chai rượ u vang trị giá 2.000 đô la, tô i sẽ sở hữ u anh ta trong và i thá ng
tớ i. Tô i có thể nhậ n đượ c ít nhấ t 100.000 đô la lợ i nhuậ n từ anh ta. Khô ng có gì trong
mahket mang lạ i cho bạ n sự trở lạ i như vậ y."
Cá c nhâ n viên bá n hà ng diều hâ u là m thế nà o mộ t chứ ng khoá n nhấ t định sẽ hoà n hả o
cho danh mụ c đầ u tư củ a khá ch hà ng, là m thế nà o họ chắ c chắ n nó sẽ tă ng giá và là m thế
nà o khá ch hà ng sẽ phả i chịu đự ng sự hố i tiếc lớ n nếu anh ta bỏ lỡ "mộ t cơ hộ i như vậ y" -
loạ i diễn ngô n đó . Nhâ n viên bá n hà ng là nhữ ng chuyên gia trong nghệ thuậ t thao tú ng tâ m
lý, khiến khá ch hà ng giao dịch, thườ ng chố ng lạ i lợ i ích củ a chính anh ta, đồ ng thờ i hạ nh
phú c về điều đó và yêu họ và cô ng ty củ a họ . Mộ t trong nhữ ng nhâ n viên bá n hà ng hà ng đầ u
tạ i cô ng ty, mộ t ngườ i đà n ô ng có sứ c hú t lớ n đến là m việc trên mộ t chiếc Rolls Royce có tà i
xế, đã từ ng đượ c hỏ i liệu khá ch hà ng có khó chịu khi họ nhậ n đượ c đầ u ngắ n củ a câ y gậ y
hay khô ng. "Xé toạ c chú ng, đừ ng đá nh dấ u chú ng" là câ u trả lờ i củ a ô ng. Ô ng cũ ng nó i thêm,
"Hã y nhớ rằ ng mỗ i ngà y mộ t khá ch hà ng mớ i đượ c sinh ra."

Như ngườ i La Mã đã nhậ n thứ c đầ y đủ , ngườ i ta vui vẻ ca ngợ i hà ng hó a để loạ i bỏ nó . FN2

GIÁ NGÔ TẠI RHODES

Vì vậ y, "đưa ra lờ i khuyên" như mộ t quả ng cá o chiêu hà ng về cơ bả n là phi đạ o đứ c – bá n

hà ng khô ng thể đượ c coi là lờ i khuyên. Chú ng ta có thể giả i quyết vấ n đề đó mộ t cá ch an
toà n. Bạ n có thể đưa ra lờ i khuyên, hoặ c bạ n có thể bá n (bằ ng cá ch quả ng cá o chấ t lượ ng
củ a sả n phẩ m) và cả hai cầ n phả i đượ c giữ riêng biệt.
Nhưng có mộ t vấ n đề liên quan trong quá trình giao dịch: ngườ i bá n nên tiết lộ bao nhiêu
cho ngườ i mua?
Câ u hỏ i "Có đạ o đứ c khô ng khi bá n thứ gì đó cho ai đó biết rằ ng giá cuố i cù ng sẽ giả m?" là
mộ t câ u hỏ i cổ xưa - nhưng giả i phá p củ a nó cũ ng khô ng kém phầ n đơn giả n. Cuộ c tranh
luậ n quay trở lạ i sự bấ t đồ ng giữ a hai nhà triết họ c khắ c kỷ, Diogenes củ a Babylon và họ c
trò Antipater củ a Tarsus, ngườ i đã lấ y nền tả ng đạ o đứ c cao hơn về thô ng tin bấ t đố i xứ ng
và dườ ng như phù hợ p vớ i đạ o đứ c đượ c tá c giả nà y tá n thà nh. Khô ng mộ t tá c phẩ m nà o
củ a cả hai tá c giả cò n tồ n tạ i, nhưng chú ng ta biết khá nhiều từ cá c nguồ n thứ cấ p, hoặ c,
trong trườ ng hợ p củ a Cicero, đạ i họ c. Câ u hỏ i đượ c trình bà y như sau, đượ c bá n lẻ bở i
Cicero trong De Officiis. Giả sử mộ t ngườ i đà n ô ng mang mộ t lô hà ng ngô lớ n từ Alexandria
đến Rhodes, và o thờ i điểm ngô đắ t đỏ ở Rhodes vì thiếu hụ t và nạ n đó i. Giả sử rằ ng anh ta
cũ ng biết rằ ng nhiều thuyền đã khở i hà nh từ Alexandria trên đườ ng đến Rhodes vớ i hà ng
hó a tương tự . Anh ta có phả i thô ng bá o cho ngườ i Rhodes khô ng? Là m thế nà o mộ t ngườ i
có thể hà nh độ ng mộ t cá ch danh dự hoặ c bấ t kính trong nhữ ng hoà n cả nh nà y?
Cá c nhà giao dịch chú ng tô i đã có mộ t câ u trả lờ i đơn giả n. Mộ t lầ n nữ a, "nhồ i" - bá n số
lượ ng cho mọ i ngườ i mà khô ng thô ng bá o cho họ rằ ng có hà ng tồ n kho lớ n đang chờ bá n.
Mộ t nhà giao dịch ngay thẳ ng sẽ khô ng là m điều đó vớ i cá c nhà giao dịch chuyên nghiệp
khá c; Đó là mộ t điều khô ng nên. Hình phạ t là tẩ y chay. Nhưng nó đượ c phép là m điều đó
vớ i thị trườ ng ẩ n danh và nhữ ng ngườ i khô ng giao dịch vô danh, hoặ c nhữ ng ngườ i mà
chú ng tô i gọ i là "ngườ i Thụ y Sĩ", mộ t số kẻ hú t ngẫ u nhiên ở xa. Có nhữ ng ngườ i mà chú ng
tô i có mố i quan hệ quan hệ, nhữ ng ngườ i khá c mà chú ng tô i có mố i quan hệ giao dịch. Cả
hai đượ c ngă n cá ch bở i mộ t bứ c tườ ng đạ o đứ c, giố ng như trườ ng hợ p vớ i độ ng vậ t nuô i
khô ng thể bị tổ n hạ i, trong khi cá c quy tắ c về sự tà n á c đượ c dỡ bỏ khi nó i đến giá n.
Diogenes cho rằ ng ngườ i bá n phả i tiết lộ nhiều như luậ t dâ n sự yêu cầ u. Đố i vớ i
Antipater, ô ng tin rằ ng mọ i thứ phả i đượ c tiết lộ - ngoà i luậ t phá p - để khô ng có gì mà
ngườ i bá n biết rằ ng ngườ i mua khô ng biết.
Rõ rà ng vị trí củ a Antipater mạ nh mẽ hơn - mạ nh mẽ là bấ t biến theo thờ i gian, địa điểm,
tình huố ng và mà u mắ t củ a nhữ ng ngườ i tham gia. Lấ y ngay bâ y giờ mà
Đạo đức luôn mạnh mẽ hơn pháp lý. Theo thời gian, đó là pháp lý nên hội tụ về đạo đức, không bao giờ ngược lại.
Do đó :
Luật pháp đến rồi đi; Đạo đức ở lại.
Đố i vớ i khá i niệm "luậ t" là mơ hồ và phụ thuộ c nhiều và o thẩ m quyền: ở Mỹ, luậ t dâ n sự ,
nhờ nhữ ng ngườ i ủ ng hộ ngườ i tiêu dù ng và cá c phong trà o tương tự , tích hợ p cá c tiết lộ
như vậ y, trong khi cá c quố c gia khá c có luậ t khá c nhau. Điều nà y đặ c biệt rõ rà ng vớ i luậ t
chứ ng khoá n, vì có nhữ ng quy định "chạ y trướ c" và nhữ ng quy định liên quan đến thô ng tin
nộ i bộ khiến việc tiết lộ như vậ y trở thà nh bắ t buộ c ở Mỹ, mặ c dù điều nà y đã khô ng xả y ra
trong mộ t thờ i gian dà i ở châ u  u.
Thậ t vậ y, phầ n lớ n cô ng việc củ a cá c ngâ n hà ng đầ u tư trong thờ i đạ i củ a tô i là chơi theo
cá c quy định, tìm ra kẽ hở trong phá p luậ t. Và , ngượ c lạ i, cà ng nhiều quy định, cà ng dễ kiếm
tiền.

BÌNH ĐẲNG TRONG SỰ KHÔNG CHẮC CHẮN

Điều nà y đưa chú ng ta đến sự bấ t đố i xứ ng, khá i niệm cố t lõ i đằ ng sau skin trong trò chơi.
Câ u hỏ i trở thà nh: mọ i ngườ i trong mộ t giao dịch có thể có sự khá c biệt về thô ng tin giữ a họ
ở mứ c độ nà o? Địa Trung Hả i cổ đạ i và , ở mộ t mứ c độ nà o đó , thế giớ i hiện đạ i, dườ ng như
đã hộ i tụ về vị trí củ a Antipater. Mặ c dù chú ng ta có "ngườ i mua hã y cẩ n thậ n" (caveat
emptor) ở miền Tâ y Anglo-Saxon, ý tưở ng nà y khá mớ i và khô ng bao giờ chung chung,
thườ ng đượ c giả m nhẹ bở i luậ t chanh. (Mộ t "quả chanh" ban đầ u là mộ t chiếc xe bị lỗ i kinh
niên, ví dụ , chiếc Mini mui trầ n củ a tô i, yêu thích nhà để xe, bâ y giờ đượ c khá i quá t hó a để
á p dụ ng cho bấ t cứ thứ gì di chuyển).
Vì vậ y, đố i vớ i câ u hỏ i đượ c Cicero đưa ra trong cuộ c tranh luậ n giữ a hai nhà khắ c kỷ cổ
đạ i, "Nếu một người đàn ông cố tình chào bán rượu vang hư hỏng, anh ta có nên nói với
khách hàng của mình không?", Thế giớ i đang tiến gầ n hơn đến vị trí minh bạ ch, khô ng nhấ t
thiết phả i thô ng qua cá c quy định nhiều như nhờ luậ t tra tấ n, và khả nă ng kiện bị hạ i trong
trườ ng hợ p ngườ i bá n lừ a dố i anh ta hoặ c cô ta. Hã y nhớ lạ i rằ ng luậ t tra tấ n đã đưa mộ t số
da củ a ngườ i bá n trở lạ i trò chơi — đó là lý do tạ i sao họ bị cá c tậ p đoà n mắ ng nhiếc, ghét
bỏ . Nhưng luậ t tra tấ n có tá c dụ ng phụ - chú ng chỉ nên đượ c sử dụ ng theo cá ch khô ng ngâ y
thơ, nghĩa là theo cá ch khô ng thể chơi đượ c. Như chú ng ta sẽ thấ y trong cuộ c thả o luậ n về
chuyến thă m bá c sĩ, họ sẽ đượ c chơi.
Sharia, đặ c biệt là luậ t điều chỉnh cá c giao dịch và tà i chính Hồ i giá o, đượ c chú ng tô i quan
tâ m trong chừ ng mự c nó bả o tồ n mộ t số phương phá p và thự c tiễn Địa Trung Hả i và
Babylon đã mấ t - khô ng phả i để chố ng đỡ cá i tô i củ a cá c hoà ng tử Saudi. Nó tồ n tạ i ở giao
điểm củ a luậ t Hy Lạ p-La Mã (như đượ c phả n á nh từ nhữ ng ngườ i ở vù ng lã nh thổ Semitic
tiếp xú c vớ i trườ ng luậ t Berytus), cá c quy tắ c thương mạ i củ a ngườ i Phoenician, luậ t phá p
Babylon và phong tụ c thương mạ i củ a bộ lạ c Ả Rậ p và , như vậ y, nó cung cấ p mộ t kho lưu
trữ truyền thuyết Địa Trung Hả i và Semitic cổ đạ i. Do đó , tô i xem Sharia như mộ t bả o tà ng
về lịch sử củ a cá c ý tưở ng về tính đố i xứ ng trong cá c giao dịch. Sharia thiết lậ p sự can thiệp
củ a gharar, đủ quyết liệt để bị cấ m hoà n toà n trong bấ t kỳ hình thứ c giao dịch nà o. Đâ y là
mộ t thuậ t ngữ cự c kỳ phứ c tạ p trong lý thuyết quyết định khô ng tồ n tạ i trong tiếng Anh; Nó
có nghĩa là cả sự khô ng chắ c chắ n và lừ a dố i - quan điểm cá nhâ n củ a tô i là nó có nghĩa là
mộ t cá i gì đó vượ t ra ngoà i sự bấ t câ n xứ ng thô ng tin giữ a cá c tá c nhâ n: bất bình đẳng của
sự không chắc chắn. Đơn giả n, vì mụ c đích là để cả hai bên trong mộ t giao dịch có cù ng sự
khô ng chắ c chắ n đố i mặ t vớ i kết quả ngẫ u nhiên, sự bấ t đố i xứ ng trở nên tương đương vớ i
hà nh vi trộ m cắ p. Hoặ c mạ nh mẽ hơn:
Không ai trong một giao dịch nên chắc chắn về kết quả trong khi người kia có sự không chắc chắn.
Gharar, giố ng như mọ i cấ u trú c phá p lý khá c, sẽ có nhữ ng sai só t củ a nó ; nó vẫ n yếu hơn
cá ch tiếp cậ n củ a Antipater. Nếu chỉ có mộ t bên trong mộ t giao dịch có sự chắ c chắ n trong
suố t quá trình, đó là vi phạ m Sharia. Nhưng nếu có mộ t hình thứ c bấ t đố i xứ ng yếu, giả sử ,
ai đó có thô ng tin nộ i bộ mang lạ i lợ i thế trên thị trườ ng, thì khô ng có gharar vì vẫ n cò n đủ
sự khô ng chắ c chắ n cho cả hai bên, vì giá là trong tương lai và chỉ có Chú a mớ i biết tương
lai. Bá n mộ t sả n phẩ m bị lỗ i (nơi có sự chắ c chắ n về lỗ i đó ), mặ t khá c, là bấ t hợ p phá p. Vì
vậ y, kiến thứ c củ a ngườ i bá n ngô ở Rhodes trong ví dụ đầ u tiên củ a tô i khô ng thuộ c gharar,
trong khi trườ ng hợ p thứ hai, đó là chấ t lỏ ng bị lỗ i, sẽ.
Như chú ng ta thấ y, vấ n đề bấ t đố i xứ ng phứ c tạ p đến nỗ i cá c trườ ng phá i khá c nhau đưa
ra cá c giả i phá p đạ o đứ c khá c nhau, vì vậ y chú ng ta hã y nhìn và o cá ch tiếp cậ n củ a
Talmudic.

RAV SAFRA VÀ NGƯỜI THỤY SĨ

Đạ o đứ c Do Thá i về vấ n đề nà y gầ n gũ i vớ i Antipater hơn Diogenes trong mụ c tiêu minh

bạ ch. Khô ng chỉ nên có sự minh bạ ch liên quan đến hà ng hó a, mà có lẽ phả i có sự minh bạ ch
liên quan đến nhữ ng gì ngườ i bá n có trong tâ m trí, nhữ ng gì anh ta nghĩ sâu thẳm. Giá o sĩ
Do Thá i thờ i trung cổ Shlomo Yitzhaki (hay cò n gọ i là Salomon Isaacides), đượ c gọ i là
"Rashi", kể lạ i câ u chuyện sau đâ y. Rav Safra, mộ t họ c giả Babylon thế kỷ thứ ba, cũ ng là
mộ t thương nhâ n tích cự c, đã chà o bá n mộ t số hà ng hó a. Mộ t ngườ i mua đến khi anh ta
đang cầ u nguyện trong im lặ ng, cố gắ ng mua hà ng hó a vớ i giá ban đầ u, và cho rằ ng giá o sĩ
khô ng trả lờ i, đã tă ng giá . Nhưng Rav Safra khô ng có ý định bá n vớ i giá cao hơn so vớ i lờ i đề
nghị ban đầ u, và cả m thấ y rằ ng anh ta phả i tô n trọ ng ý định ban đầu. Bâ y giờ câ u hỏ i: Rav
Safra có bắ t buộ c phả i bá n ở mứ c giá ban đầ u khô ng, hay anh ta nên lấ y giá cả i tiến?
Sự minh bạ ch hoà n toà n như vậ y khô ng phả i là vô lý và khô ng phả i là hiếm trong mộ t thế
giớ i giao dịch khố c liệt, thế giớ i giao dịch trướ c đâ y củ a tô i. Tô i đã thườ ng xuyên phả i đố i
mặ t vớ i vấ n đề đó vớ i tư cá ch là mộ t nhà giao dịch và sẽ ủ ng hộ hà nh độ ng củ a Rav Safra
trong cuộ c tranh luậ n. Hã y để chú ng tô i là m theo logic. Hã y nhớ lạ i sự điên rồ củ a nhâ n viên
bá n hà ng trướ c đó trong chương. Đô i khi tô i sẽ cung cấ p mộ t cá i gì đó để bá n vớ i giá 5 đô la,
nhưng liên lạ c vớ i khá ch hà ng thô ng qua mộ t nhâ n viên bá n hà ng và nhâ n viên bá n hà ng sẽ
quay lạ i vớ i mộ t "cả i tiến", là 5,10 đô la. Mộ t cá i gì đó khô ng bao giờ cả m thấ y đú ng về mườ i
xu thêm. Đơn giả n, đó khô ng phả i là mộ t cá ch kinh doanh bền vữ ng. Điều gì sẽ xả y ra nếu
khá ch hà ng sau đó phá t hiện ra rằ ng ưu đã i ban đầ u củ a tô i là 5 đô la? Khô ng có bồ i thườ ng
nà o đá ng để cả m thấ y xấ u hổ . Việc tính phí quá cao rơi và o cù ng loạ i vớ i hà nh độ ng "nhồ i"
mọ i ngườ i bằ ng hà ng hó a xấ u. Bâ y giờ , để á p dụ ng điều nà y và o câ u chuyện củ a Rav Safra,
điều gì sẽ xả y ra nếu anh ta bá n cho mộ t khá ch hà ng vớ i giá đượ c đá nh dấ u, và cho mộ t
khá ch hà ng khá c cù ng mộ t mặ t hà ng vớ i giá ban đầ u, và hai ngườ i mua tình cờ biết nhau?
Điều gì sẽ xả y ra nếu họ là đạ i lý cho cù ng mộ t khá ch hà ng?
Nó có thể khô ng đượ c yêu cầ u về mặ t đạ o đứ c, nhưng chính sá ch hiệu quả nhấ t, khô ng
xấ u hổ là minh bạ ch tố i đa, thậ m chí minh bạ ch về ý định.
Tuy nhiên, câ u chuyện khô ng cho chú ng ta biết liệu ngườ i mua có phả i là "ngườ i Thụ y Sĩ"
hay khô ng, nhữ ng ngườ i ngoà i cuộ c mà cá c quy tắ c đạ o đứ c củ a chú ng ta khô ng á p dụ ng.
Tô i nghi ngờ rằ ng sẽ có mộ t loà i mà cá c quy tắ c đạ o đứ c củ a chú ng ta sẽ đượ c nớ i lỏ ng hoặ c
có thể đượ c dỡ bỏ . Hã y nhớ lạ i cuộ c thả o luậ n củ a chú ng ta về Kant: lý thuyết quá lý thuyết
đố i vớ i con ngườ i. Đạ o đứ c củ a chú ng ta cà ng bị giớ i hạ n, cà ng ít trừ u tượ ng, nó cà ng hoạ t
độ ng tố t hơn. Nếu khô ng, như chú ng ta sẽ thấ y vớ i kết quả củ a Elinor Ostrom ở phầ n sau
củ a chương nà y, hệ thố ng khô ng thể hoạ t độ ng đú ng. Và , trướ c Ostrom, ngườ i bạ n cũ
Friedrich Nietzsche củ a chú ng tô i đã có điểm:
 Thông cảm cho tất cả mọi người sẽ là sự chuyên chế đối với bạn, người hàng xóm tốt của tôi.
Nhâ n tiện, Nietzsche là ngườ i duy nhấ t mà Fat Tony (khi nghe trích dẫ n củ a anh ấ y) nó i
rằ ng anh ấ y sẽ khô ng bao giờ tranh luậ n.

THÀNH VIÊN VÀ KHÔNG PHẢI THÀNH VIÊN

Vì việc loạ i trừ "ngườ i Thụ y Sĩ" khỏ i lĩnh vự c đạ o đứ c củ a chú ng ta khô ng phả i là tầ m
thườ ng. Mọ i thứ khô ng "mở rộ ng" và khá i quá t hó a, đó là lý do tạ i sao tô i gặ p rắ c rố i vớ i cá c
trí thứ c nó i về cá c khá i niệm trừ u tượ ng. Mộ t đấ t nướ c khô ng phả i là mộ t thà nh phố lớ n,
mộ t thà nh phố khô ng phả i là mộ t gia đình lớ n, và , xin lỗ i, thế giớ i khô ng phả i là mộ t ngô i
là ng lớ n. Có nhữ ng biến đổ i quy mô mà chú ng ta sẽ thả o luậ n ở đâ y, và trong phụ lụ c củ a
Quyển 3.
Khi ngườ i Athens đố i xử bình đẳ ng vớ i tấ t cả cá c ý kiến và thả o luậ n về "dâ n chủ ", họ chỉ
á p dụ ng nó cho cô ng dâ n củ a họ , khô ng phả i nô lệ hoặ c metics (tương đương vớ i thẻ xanh
hoặ c ngườ i có thị thự c H-1B). Trên thự c tế, bộ luậ t củ a Theodosius đã tướ c đoạ t cá c quyền
hợ p phá p củ a cá c cô ng dâ n La Mã kết hô n vớ i "nhữ ng kẻ man rợ " - do đó ngang bằ ng về đạ o
đứ c vớ i nhữ ng ngườ i khá c. Họ mấ t tư cá ch thà nh viên câ u lạ c bộ . Về đạ o đứ c Do Thá i: nó
phâ n biệt giữ a má u dà y và má u loã ng: tấ t cả chú ng ta đều là anh em, nhưng mộ t số là anh
em nhiều hơn nhữ ng ngườ i khá c.
Cô ng dâ n tự do, trong cá c xã hộ i cổ đạ i và hậ u cổ điển, theo truyền thố ng là mộ t phầ n củ a
cá c câ u lạ c bộ , vớ i cá c quy tắ c và hà nh vi củ a thà nh viên tương tự như trong cá c câ u lạ c bộ
đồ ng quê ngà y nay, vớ i bên trong và bên ngoà i. Như cá c thà nh viên câ u lạ c bộ đã biết, mụ c
đích chính củ a mộ t câ u lạ c bộ là loạ i trừ và giớ i hạ n quy mô . Ngườ i Sparta có thể să n bắ n và
giết Helots, nhữ ng ngườ i khô ng phả i là cô ng dâ n có tư cá ch nô lệ, để huấn luyện, nhưng họ
ngang hà ng vớ i nhữ ng ngườ i Sparta khá c và dự kiến sẽ chết vì lợ i ích củ a Sparta. Cá c thà nh
phố lớ n trong thế giớ i cổ đạ i tiền Kitô giá o, đặ c biệt là ở Levant và Tiểu Á , có đầ y đủ cá c
huynh đệ và câ u lạ c bộ , cá c xã hộ i mở và (thườ ng) bí mậ t - thậ m chí cò n có mộ t thứ như câ u
lạ c bộ tang lễ, nơi cá c thà nh viên chia sẻ chi phí, và tham gia và o cá c nghi lễ, đá m tang.
Ngườ i Roma ngà y nay (hay cò n gọ i là giang hồ ) có rấ t nhiều quy tắ c ứ ng xử nghiêm ngặ t
đố i vớ i giang hồ , và nhữ ng ngườ i khá c đố i vớ i nhữ ng người không phải giang hồ ô uế đượ c
gọ i là payos. Và , như nhà nhâ n chủ ng họ c David Graeber đã quan sá t, ngay cả ngâ n hà ng đầ u
tư Goldman Sachs, nổ i tiếng vớ i sự ham muố n hung hă ng, cũ ng hoạ t độ ng như mộ t cộ ng
đồ ng cộ ng sả n từ bên trong, nhờ và o hệ thố ng quả n trị đố i tá c.
Vì vậ y, chú ng tô i thự c hiện cá c quy tắ c đạ o đứ c củ a mình, nhưng có mộ t giớ i hạ n - từ việc
mở rộ ng quy mô - vượ t quá giớ i hạ n mà cá c quy tắ c khô ng cò n á p dụ ng. Thậ t đá ng tiếc,
nhưng tướ ng quâ n giết chết đặ c thù . Câ u hỏ i chú ng ta sẽ xem xét lạ i sau, sau khi thả o luậ n
sâ u hơn về lý thuyết phứ c tạ p, là liệu có thể vừ a đạ o đứ c vừ a phổ quá t hay khô ng. Về lý
thuyết, có , nhưng, thậ t đá ng buồ n, khô ng phả i trong thự c tế. Vì bấ t cứ khi nà o "chú ng tô i"
trở thà nh mộ t câ u lạ c bộ quá lớ n, mọ i thứ sẽ xuố ng cấ p và mỗ i ngườ i bắ t đầ u chiến đấ u vì
lợ i ích riêng củ a mình. Trừ u tượ ng là cá ch quá trừ u tượ ng đố i vớ i chú ng ta. Đâ y là lý do
chính tô i ủ ng hộ cá c hệ thố ng chính trị bắ t đầ u vớ i đô thị, và là m việc theo cá ch củ a họ (trớ
trêu thay, như ở Thụ y Sĩ, nhữ ng ngườ i "Thụ y Sĩ"), thay vì ngượ c lạ i, đã thấ t bạ i vớ i cá c bang
lớ n hơn. Trở thà nh mộ t bộ lạ c khô ng phả i là mộ t điều xấ u - và chú ng ta phả i là m việc theo
cá ch chia rẽ trong cá c mố i quan hệ hà i hò a có tổ chứ c giữ a cá c bộ lạ c, thay vì hợ p nhấ t tấ t cả
cá c bộ lạ c trong mộ t mó n sú p lớ n. Theo nghĩa đó , mộ t chủ nghĩa liên bang kiểu Mỹ là hệ
thố ng lý tưở ng.
Sự chuyển đổ i quy mô nà y từ cá i cụ thể sang cá i chung là đằ ng sau sự hoà i nghi củ a tô i về
toà n cầ u hó a khô ng bị tró i buộ c và cá c quố c gia đa sắ c tộ c tậ p trung lớ n. Nhà vậ t lý và
nghiên cứ u phứ c tạ p Yaneer Bar-Yam đã chỉ ra khá thuyết phụ c rằ ng "hà ng rà o tố t hơn là m
cho hà ng xó m tố t hơn" – điều mà cả "cá c nhà hoạ ch định chính sá ch" và chính quyền địa
phương đều khô ng hiểu đượ c về vù ng Cậ n Đô ng. Vấ n đề mở rộ ng quy mô , tô i sẽ tiếp tụ c lặ p
lạ i cho đến khi tô i khà n giọ ng. Đặ t ngườ i Shiite, Kitô hữ u và Sunni và o mộ t cá i nồ i và yêu
cầ u họ há t "Kumbaya" xung quanh lử a trạ i trong khi nắ m tay nhau nhâ n danh sự hiệp nhấ t
và tình huynh đệ củ a nhâ n loạ i đã thấ t bạ i. (Nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa can thiệp chưa
nhậ n thứ c đượ c rằ ng "nên" khô ng phả i là mộ t tuyên bố đủ giá trị thự c nghiệm để "xâ y dự ng
cá c quố c gia"). Đổ lỗ i cho mọ i ngườ i là "bè phá i" - thay vì tậ n dụ ng tố t nhấ t xu hướ ng tự
nhiên như vậ y - là mộ t trong nhữ ng điều ngu ngố c củ a nhữ ng ngườ i can thiệp. Cá c bộ lạ c
riêng biệt cho mụ c đích hà nh chính (như ngườ i Ottoman đã là m), hoặ c chỉ đặ t mộ t số điểm
đá nh dấ u ở đâ u đó , và họ độ t nhiên trở nên thâ n thiện vớ i nhau. Levant đã phả i chịu đự ng
fn3

(và tiếp tụ c đau khổ ) từ nhữ ng ngườ i Ả Rậ p phương Tâ y (thườ ng là Anglo-Saxon) say mê
vớ i chủ đề củ a họ , khô ng có da trong trò chơi ở nơi nà y, nhữ ng ngườ i bằ ng cá ch nà o đó có
mộ t nhiệm vụ xấ u xa để phá hủ y cá c nền vă n hó a và ngô n ngữ bả n địa địa phương, và tá ch
Levant khỏ i nguồ n gố c Địa Trung Hả i củ a nó . FN4

Nhưng chú ng ta khô ng cầ n phả i đi quá xa để có đượ c tầ m quan trọ ng củ a việc mở rộ ng

quy mô . Bạ n biết theo bả n nă ng rằ ng mọ i ngườ i hò a thuậ n vớ i nhau như hà ng xó m hơn là
bạ n cù ng phò ng.
Khi bạ n nghĩ về điều nà y, rõ rà ng, thậ m chí sá o rỗ ng, từ hà nh vi nổ i tiếng củ a đá m đô ng
trong "ẩ n danh" củ a cá c thà nh phố lớ n so vớ i cá c nhó m trong cá c ngô i là ng nhỏ . Tô i dà nh
mộ t chú t thờ i gian ở ngô i là ng tổ tiên củ a mình, nơi nó cả m thấ y như mộ t gia đình. Mọ i
ngườ i tham dự đá m tang củ a ngườ i khá c (câ u lạ c bộ tang lễ chủ yếu dà nh cho cá c thà nh phố
lớ n), giú p đỡ và quan tâ m đến ngườ i hà ng xó m, ngay cả khi họ ghét củ a anh ta. Khô ng có
cá ch nà o bạ n có thể có đượ c sự gắ n kết tương tự trong mộ t thà nh phố lớ n hơn khi "ngườ i
khá c" là mộ t thự c thể lý thuyết, và hà nh vi củ a chú ng ta đố i vớ i anh ta hoặ c cô ta bị chi phố i
bở i mộ t số quy tắ c đạ o đứ c chung, khô ng phả i ai đó bằ ng xương bằ ng thịt. Chú ng ta có đượ c
nó mộ t cá ch dễ dà ng khi nhìn theo cá ch đó , nhưng khô ng khá i quá t rằ ng đạ o đứ c là mộ t cá i
gì đó về cơ bả n địa phương.
Bâ y giờ lý do là gì? Tính hiện đạ i đặ t nó trong đầ u chú ng ta rằ ng có hai đơn vị: cá nhâ n và
tậ p thể phổ quá t - theo nghĩa đó , da trong trò chơi đố i vớ i bạ n sẽ chỉ dà nh cho bạn, như mộ t
đơn vị. Trong thự c tế, là n da củ a tô i nằ m trong mộ t nhó m ngườ i rộ ng lớ n hơn, mộ t ngườ i
bao gồ m mộ t gia đình, mộ t cộ ng đồ ng, mộ t bộ lạ c, mộ t tình huynh đệ. Nhưng nó khô ng thể
là phổ quá t.

NON MIHI NON TIBI, SED NOBIS (KHÔNG PHẢI CỦA TÔI CŨNG KHÔNG PHẢI CỦA BẠN, MÀ LÀ CỦA CHÚNG TÔI)

Hã y để chú ng tô i đi và o ruộ t củ a ý tưở ng củ a Ostrom. "Bi kịch củ a cá i chung", như đượ c

phơi bà y bở i cá c nhà kinh tế, như sau - tà i sả n chung là mộ t tà i sả n tậ p thể, ví dụ , mộ t khu
rừ ng hoặ c vù ng nướ c đá nh cá hoặ c cô ng viên cô ng cộ ng địa phương củ a bạ n. Nó i chung,
nô ng dâ n như mộ t cộ ng đồ ng muố n trá nh chă n thả quá mứ c, và ngư dâ n đá nh bắ t quá mứ c
- toà n bộ tà i nguyên trở nên suy thoá i. Nhưng mỗ i nô ng dâ n cá nhâ n sẽ đượ c hưở ng lợ i từ
việc chă n thả quá mứ c hoặ c đá nh bắ t quá mứ c củ a chính mình, tấ t nhiên, trong điều kiện
mà nhữ ng ngườ i khá c khô ng có . Và đó là nhữ ng gì gâ y tai họ a cho chủ nghĩa xã hộ i: lợ i ích
cá nhâ n củ a mọ i ngườ i khô ng hoà n toà n hoạ t độ ng tố t dướ i chủ nghĩa tậ p thể. Nhưng đó là
mộ t sai lầ m nghiêm trọ ng khi nghĩ rằ ng mọ i ngườ i chỉ có thể hoạ t độ ng dướ i mộ t hệ thố ng
sở hữ u tư nhâ n.
Nhữ ng gì Ostrom tìm thấ y theo kinh nghiệm là tồ n tạ i mộ t quy mô cộ ng đồ ng nhấ t định
dướ i đó mọ i ngườ i đó ng vai trò là nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa tậ p thể, bả o vệ chung, như
thể toà n bộ đơn vị trở nên hợ p lý. Mộ t tà i sả n chung như vậ y khô ng thể quá lớ n. Nó giố ng
như mộ t câ u lạ c bộ . Cá c nhó m hà nh xử khá c nhau ở mộ t quy mô khá c nhau. Điều nà y giả i
thích tạ i sao thà nh phố khá c vớ i quố c gia. Nó cũ ng giả i thích cá ch cá c bộ lạ c hoạ t độ ng: bạ n
là mộ t phầ n củ a mộ t nhó m cụ thể lớ n hơn bạ n hẹp , nhưng hẹp hơn nhâ n loạ i nó i chung.
Quan trọ ng, mọ i ngườ i chia sẻ mộ t số điều nhưng không phải những thứ khác trong mộ t
nhó m cụ thể. Và có mộ t giao thứ c để đố i phó vớ i bên ngoà i. Cá c bộ lạ c mụ c vụ Ả Rậ p có cá c
quy tắ c hiếu khá ch vữ ng chắ c đố i vớ i nhữ ng ngườ i lạ khô ng thù địch, nhữ ng ngườ i khô ng
đe dọ a tà i sả n chung củ a họ , nhưng trở nên bạ o lự c khi ngườ i lạ là mố i đe dọ a.

Định nghĩa skin-in-the-game của commons: một không gian trong đó bạn được người khác đối xử theo cách bạn đối
xử với họ, nơi mọi người thực hiện Quy tắc bạc.
"Lợ i ích cô ng cộ ng" là mộ t cá i gì đó trừ u tượ ng, đượ c lấ y ra khỏ i sá ch giá o khoa. Chú ng ta sẽ
thấ y thêm trong Chương 19 rằ ng "cá nhâ n" là mộ t thự c thể khô ng rõ rà ng. "Tô i" có nhiều
khả nă ng là mộ t nhó m hơn là mộ t ngườ i duy nhấ t.

BẠN ĐANG Ở TRÊN ĐƯỜNG CHÉO?

Mộ t câ u nó i củ a anh em Geoff và Vince Graham tó m tắ t sự lố bịch củ a chủ nghĩa phổ quá t

chính trị khô ng quy mô .
Tô i, ở cấ p độ Fed, là ngườ i theo chủ nghĩa tự do;
ở cấ p tiểu bang, Đả ng Cộ ng hò a;
ở cấ p địa phương, Đả ng Dâ n chủ ;
và ở cấ p độ gia đình và bạ n bè, mộ t ngườ i xã hộ i chủ nghĩa.
Nếu câ u nó i đó khô ng thuyết phụ c bạ n về sự mệt mỏ i củ a nhã n trá i và phả i, sẽ khô ng có gì.
Ngườ i Thụ y Sĩ bị á m ả nh về quả n trị - và thự c sự hệ thố ng chính trị củ a họ khô ng phả i là
"cá nh tả " hay "cá nh hữ u", mà dự a trên quả n trị. Nhà toá n họ c chu đá o Hans Gersbach đã
từ ng tổ chứ c mộ t hộ i thả o về da trong trò chơi ở Zurich về cá ch thưở ng (và trừ ng phạ t)
đú ng cá ch cá c chính trị gia có lợ i ích khô ng phù hợ p vớ i nhữ ng ngườ i mà họ đạ i diện. Tô i
nhậ n ra rằ ng nếu mọ i thứ hoạ t độ ng tố t ở Thụ y Sĩ và cá c nướ c Đứ c khá c, thì đó khô ng phả i
là vì trá ch nhiệm giả i trình nhiều như mở rộ ng quy mô , điều nà y khiến họ rấ t dễ phả i chịu
trá ch nhiệm: Đứ c là mộ t liên bang.
Tiếp theo chú ng ta hã y khá i quá t hó a để chia sẻ rủ i ro.

TẤT CẢ (THEO NGHĨA ĐEN) TRÊN CÙNG MỘT CHIẾC THUYỀN

Tiếng Hy Lạ p là mộ t ngô n ngữ củ a sự chính xá c; nó có mộ t từ mô tả ngượ c lạ i vớ i chuyển

giao rủ i ro: chia sẻ rủ i ro. Synkyndineo có nghĩa là "chấ p nhậ n rủ i ro cù ng nhau", đó là mộ t
yêu cầ u trong cá c giao dịch hà ng hả i. FN5
 Sách Công vụ Tông đồ mô tả một chuyến đi của Thánh Phaolô trên một con tàu chở hàng
từ Sidon đến Crete đến Malta. Khi họ gặp một cơn bão: "Khi họ đã ăn những gì họ muốn, họ
làm sáng con tàu bằng cách ném ngô xuống biển."
Bâ y giờ trong khi họ vứ t bỏ hàng hóa cụ thể, tấ t cả cá c chủ sở hữ u phả i đượ c câ n xứ ng
vớ i chi phí củ a hà ng hó a bị mấ t, khô ng chỉ là chủ sở hữ u cụ thể củ a hà ng hó a bị mấ t. Hó a ra
họ đang theo mộ t tậ p tụ c có từ ít nhấ t 800 NĂ M TRƯỚ C CÔ NG NGUYÊ N, đượ c hệ thố ng hó a trong
Lex Rhodia, Luậ t Rhodian, sau hò n đả o thương mạ i Aegean củ a Rhodes; mã nà y khô ng cò n
tồ n tạ i nhưng đã đượ c trích dẫ n từ thờ i cổ đạ i. Nó quy định rằ ng cá c rủ i ro và chi phí cho
cá c dự phò ng phả i đượ c phá t sinh như nhau, khô ng quan tâ m đến trá ch nhiệm. Mã củ a
Justinian tó m tắ t nó :
Luậ t Rhodia quy định rằ ng nơi nà o hà ng hó a đượ c ném xuố ng biển vớ i mụ c đích là m nhẹ mộ t con tà u, nhữ ng gì đã
mấ t vì lợ i ích củ a tấ t cả mọ i ngườ i phả i đượ c bù đắ p bằ ng sự đó ng gó p củ a tấ t cả mọ i ngườ i.
Và cơ chế tương tự để chia sẻ rủ i ro đã diễn ra vớ i cá c đoà n lữ hà nh dọ c theo cá c tuyến
đườ ng sa mạ c. Nếu hà ng hó a bị đá nh cắ p hoặ c bị mấ t, tấ t cả cá c thương nhâ n phả i chia chi
phí, khô ng chỉ chủ sở hữ u củ a nó .
Synkyndineo đã đượ c dịch sang tiếng Latin bở i nhà cổ điển bậ c thầ y Armand D'Angour là
compericlitor, do đó , nếu nó đượ c chuyển sang tiếng Anh, nó phả i là sự thỏa mãn, và ngượ c
lạ i củ a nó , sự chuyển giao rủ i ro củ a Bob Rubin, sẽ là không thể chấp nhận được. Nhưng tô i
đoá n chia sẻ rủi ro sẽ là m trong khi đó .
Tiếp theo, chú ng tô i thả o luậ n về mộ t số biến dạ ng từ việc giớ i thiệu da trong trò chơi.

NÓI VỀ MỘT CUỐN SÁCH CỦA MỘT NGƯỜI

Tô i đã lên truyền hình mộ t lầ n để thô ng bá o về mộ t cuố n sá ch mớ i xuấ t bả n và bị mắ c kẹt

trong phò ng thu, đượ c soạ n thả o để trở thà nh mộ t phầ n củ a hộ i nghị bà n trò n vớ i hai nhà
bá o cộ ng vớ i ngườ i dẫ n chương trình. Chủ đề củ a ngà y hô m đó là Microsoft, mộ t cô ng ty
đang tồ n tạ i và o thờ i điểm đó . Tấ t cả mọ i ngườ i, bao gồ m cả mỏ neo, đều sứ t mẻ. Đến lượ t
tô i: "Tô i khô ng sở hữ u cổ phiếu Microsoft, tô i khô ng có cổ phiếu Microsoft nà o [tứ c là sẽ
đượ c hưở ng lợ i từ sự sụ t giả m củ a nó ], do đó tô i khô ng thể nó i về nó ." Tô i lặ p lạ i câ u châ m
ngô n củ a tô i về Lờ i mở đầ u 1: Đừng nói với tôi những gì bạn nghĩ, hãy cho tôi biết những gì
bạn có trong danh mục đầu tư của bạn. Có mộ t sự bố i rố i khô ng thể đo lườ ng đượ c trên
khuô n mặ t: mộ t nhà bá o thườ ng khô ng đượ c phép nó i về cổ phiếu mà anh ta sở hữ u - và ,
điều tồ i tệ hơn, đượ c cho là luô n luô n, luô n đưa ra tuyên bố về nhữ ng thứ anh ta hầ u như
khô ng thể tìm thấ y trên bả n đồ . Mộ t nhà bá o có nghĩa là mộ t "thẩ m phá n" vô tư, tuy nhiên,
khô ng giố ng như Sisamnes trong Phá n quyết củ a Cambyses, khô ng có mố i đe dọ a nà o về
việc sử dụ ng thứ cấ p là n da củ a anh ta.
Có hai loạ i "nó i chuyện vớ i mộ t cuố n sá ch". Mộ t bao gồ m việc mua mộ t cổ phiếu vì bạ n
thích nó , sau đó nhậ n xét về nó (và tiết lộ quyền sở hữ u đó ) - ngườ i ủ ng hộ đá ng tin cậ y
nhấ t cho mộ t sả n phẩ m là ngườ i dù ng củ a nó . Mộ t cá ch khá c là mua mộ t cổ phiếu để bạ n
fn6

có thể quả ng cá o phẩ m chấ t củ a cô ng ty, sau đó bá n nó , hưở ng lợ i từ việc thổ i kèn - điều nà y
đượ c gọ i là thao tú ng thị trườ ng, và nó chắ c chắ n là mộ t xung độ t lợ i ích. Chú ng tô i đã loạ i
bỏ lớ p da trong trò chơi củ a cá c nhà bá o để ngă n chặ n thao tú ng thị trườ ng, nghĩ rằ ng đó sẽ
là mộ t lợ i ích rò ng cho xã hộ i. Cá c lậ p luậ n trong cuố n sá ch nà y là trướ c đâ y (thao tú ng thị
trườ ng) và xung độ t lợ i ích là là nh tính hơn là khô ng bị trừ ng phạ t cho lờ i khuyên tồ i. Lý do
chính, chú ng ta sẽ thấ y, là trong trườ ng hợ p khô ng có da trong trò chơi, cá c nhà bá o sẽ bắ t
chướ c, để an toà n, ý kiến củ a cá c nhà bá o khá c, do đó tạ o ra độ c canh và ả o ả nh tậ p thể.
Nó i chung, skin trong trò chơi đi kèm vớ i xung độ t lợ i ích. Nhữ ng gì tô i hy vọ ng cuố n sá ch
nà y sẽ là m là cho thấ y rằ ng cá i trướ c quan trọ ng hơn cá i sau. Khô ng có vấ n đề gì nếu mọ i
ngườ i có xung độ t lợ i ích nếu nó phù hợ p vớ i rủ i ro bấ t lợ i cho chính họ .

MỘT CHUYẾN THĂM NGẮN ĐẾN VĂN PHÒNG BÁC SĨ

Bá c sĩ khô ng có vấ n đề Antaeus: y họ c, trong khi bọ c quầ n á o khoa họ c xung quanh nó , về cơ

bả n là dự a trên họ c nghề và , giố ng như kỹ thuậ t, dự a trên kinh nghiệm, khô ng chỉ là thử
nghiệm và lý thuyết. Trong khi cá c nhà kinh tế nó i "giả sử rằ ng ..." Và đưa ra mộ t số giả
thuyết kỳ lạ , cá c bá c sĩ khô ng có điều đó . Vì vậ y, có da trong trò chơi ở nhiều mứ c độ , ngoạ i
trừ có lẽ khô ng hoà n toà n trong hiệu ứ ng đạ i lý tá ch khá ch hà ng khỏ i nhà cung cấ p. Và
nhữ ng nỗ lự c đưa da và o trò chơi đã mang lạ i mộ t loạ i tá c dụ ng phụ nhấ t định, trong việc
chuyển sự khô ng chắ c chắ n từ bá c sĩ sang bệnh nhâ n.
Hệ thống pháp luật và các biện pháp quản lý có khả năng đưa làn da của bác sĩ vào trò chơi sai.
Thế nà o? Vấ n đề nằ m ở sự phụ thuộ c và o số liệu. Mọ i số liệu đều có thể chơi đượ c — việc
giả m cholesterol mà chú ng tô i đã đề cậ p trong Prologue 1 là mộ t kỹ thuậ t chơi game theo số
liệu đượ c đưa đến giớ i hạ n củ a nó . Thự c tế hơn, giả sử mộ t bá c sĩ ung thư hoặ c bệnh viện
đượ c đá nh giá bở i tỷ lệ số ng só t sau nă m nă m củ a bệnh nhâ n và cầ n phả i đố i mặ t vớ i nhiều
phương thứ c khá c nhau cho mộ t bệnh nhâ n mớ i: họ sẽ chọ n lự a chọ n điều trị nà o? Có mộ t
sự câ n bằ ng giữ a phẫ u thuậ t laser (mộ t thủ tụ c phẫ u thuậ t chính xá c) và xạ trị, độ c hạ i cho
cả bệnh nhâ n và ung thư. Theo thố ng kê, phẫ u thuậ t laser có thể có kết quả nă m nă m tồ i tệ
hơn so vớ i xạ trị, nhưng sau nà y có xu hướ ng tạ o ra khố i u thứ hai trong thờ i gian dà i hơn
và mang lạ i tỷ lệ số ng só t tương đố i giả m hai mươi nă m bệnh cụ thể. Cho rằ ng cử a sổ đượ c
sử dụ ng để tính toá n sự số ng só t củ a bệnh nhâ n là nă m nă m, khô ng phả i hai mươi, độ ng lự c
là bắ n cho bứ c xạ .
Vì vậ y, bá c sĩ có thể đang trong quá trình chuyển sự khô ng chắ c chắ n ra khỏ i anh ta hoặ c
cô ta bằ ng cá ch chọ n lự a chọ n tố t thứ hai.
Một bác sĩ được hệ thống thúc đẩy để chuyển rủi ro từ chính mình sang bạn, và từ hiện tại sang tương lai, hoặc từ
tương lai trước mắt sang một tương lai xa hơn.
Bạ n cầ n nhớ rằ ng, khi bạ n đến vă n phò ng y tế, bạ n sẽ phả i đố i mặ t vớ i mộ t ngườ i, mặ c dù
thá i độ có thẩ m quyền củ a anh ta, đang ở trong mộ t tình huố ng mong manh. Anh ấ y khô ng
phả i là bạ n, khô ng phả i là thà nh viên trong gia đình bạ n, vì vậ y anh ấ y khô ng bị mấ t cả m
xú c trự c tiếp nếu sứ c khỏ e củ a bạ n bị suy giả m. Mụ c tiêu củ a anh ta, mộ t cá ch tự nhiên, là
để trá nh mộ t vụ kiện, mộ t cá i gì đó có thể chứ ng minh thả m họ a cho sự nghiệp củ a anh ta.
Mộ t số số liệu thự c sự có thể giết chết bạ n. Bâ y giờ , giả sử bạ n tình cờ đến gặ p bá c sĩ tim
mạ ch và hó a ra thuộ c nhó m nguy cơ nhẹ, điều gì đó khô ng thự c sự là m tă ng nguy cơ biến cố
tim mạ ch, nhưng trướ c giai đoạ n củ a mộ t tình trạ ng có thể đá ng lo ngạ i. (Có mộ t tính phi
tuyến mạ nh: mộ t ngườ i đượ c phâ n loạ i là tiền tiểu đườ ng hoặ c tiền tă ng huyết á p, trong
khô ng gian xá c suấ t, gầ n vớ i ngườ i bình thườ ng hơn 90% so vớ i ngườ i mắ c bệnh nà y.)
Nhưng bá c sĩ bị á p lự c phả i điều trị cho bạ n để tự bả o vệ mình. Nếu bạ n chết mộ t và i tuầ n
sau chuyến thă m, mộ t sự kiện xá c suấ t thấ p, bá c sĩ có thể bị kiện vì sơ suấ t, vì khô ng kê đơn
đú ng loạ i thuố c tạ m thờ i đượ c cho là hữ u ích (như trong trườ ng hợ p statin), nhưng bâ y giờ
chú ng ta biết đã đượ c hỗ trợ bở i cá c nghiên cứ u đá ng ngờ hoặ c khô ng đầ y đủ . Trong sâ u
thẳ m, anh ta có thể biết rằ ng statin có hạ i, vì chú ng sẽ dẫ n đến tá c dụ ng phụ lâ u dà i. Nhưng
cá c cô ng ty dượ c phẩ m đã cố gắ ng thuyết phụ c mọ i ngườ i rằ ng nhữ ng hậ u quả vô hình nà y
là vô hạ i, khi cá ch tiếp cậ n phò ng ngừ a đú ng đắ n là coi nhữ ng thứ vô hình là có khả nă ng
gâ y hạ i. Trên thự c tế, đố i vớ i hầ u hết mọ i ngườ i ngoạ i trừ nhữ ng ngườ i bị bệnh nặ ng, rủ i ro
lớ n hơn lợ i ích. Ngoạ i trừ việc cá c rủ i ro y tế lâ u dà i đượ c ẩ n giấ u; Chú ng sẽ diễn ra trong
thờ i gian dà i, trong khi rủ i ro phá p lý là ngay lậ p tứ c. Điều nà y khô ng khá c gì giao dịch
chuyển rủ i ro củ a Bob Rubin, trì hoã n rủ i ro và khiến chú ng trô ng vô hình.
Bâ y giờ ngườ i ta có thể là m cho y họ c ít bấ t đố i xứ ng hơn khô ng? Khô ng trự c tiếp; giả i
phá p, như tô i đã lậ p luậ n trong Antifragile và kỹ thuậ t hơn ở nhữ ng nơi khá c, là bệnh nhâ n
trá nh điều trị khi họ bị bệnh nhẹ, nhưng sử dụ ng thuố c cho cá c "sự kiện đuô i", nghĩa là , cho
cá c tình trạ ng nghiêm trọ ng hiếm khi gặ p phả i. Vấ n đề là nhữ ng ngườ i bị bệnh nhẹ đạ i diện
cho mộ t nhó m ngườ i lớ n hơn nhiều so vớ i nhữ ng ngườ i bị bệnh nặ ng - và là nhữ ng ngườ i
dự kiến sẽ số ng lâ u hơn và tiêu thụ thuố c lâ u hơn - do đó cá c cô ng ty dượ c phẩ m có độ ng
lự c để tậ p trung và o họ . (Ngườ i chết, tô i đượ c bả o, ngừ ng dù ng ma tú y.)
Tó m lạ i, cả bá c sĩ và bệnh nhâ n đều có da trong trò chơi, mặ c dù khô ng hoà n hả o, nhưng
quả n trị viên thì khô ng - và họ dườ ng như là nguyên nhâ n gâ y ra sự cố đá ng lo ngạ i củ a hệ
thố ng. Cá c quả n trị viên ở khắ p mọ i nơi trên hà nh tinh, trong tấ t cả cá c doanh nghiệp và
theo đuổ i, và tạ i mọ i thờ i điểm trong lịch sử , đã là bệnh dịch.

SAU

Chương nà y giớ i thiệu cho chú ng ta vấ n đề đạ i lý và chia sẻ rủ i ro, nhìn từ cả quan điểm
thương mạ i và đạ o đứ c, giả sử cả hai có thể đượ c gỡ rố i. Chú ng tô i cũ ng giớ i thiệu vấ n đề về
quy mô . Tiếp theo, chú ng tô i sẽ cố gắ ng đi sâ u hơn và o sự bấ t đố i xứ ng ẩ n tạ o nên tậ p hợ p
độ ng vậ t lạ .
 Quyển 3

S Ự B Ấ T Đ Ố I X Ứ NG L Ớ N NH Ấ T Đ Ó
 Chương 2
Chiến thắ ng khô ng khoan dung nhấ t: Sự thố ng trị củ a thiểu số
cứ ng đầ u

Tại sao bạn không phải hút thuốc trong khu vực hút thuốc — Lựa chọn thực phẩm của bạn khi vua Ả Rập Saudi sụp đổ
— Làm thế nào để ngăn chặn một người bạn làm việc quá chăm chỉ — Sự cải đạo của Omar Sharif — Làm thế nào để
làm cho thị trường sụp đổ
Ý tưở ng chính đằ ng sau cá c hệ thố ng phứ c tạ p là quầ n thể hoạ t độ ng theo nhữ ng cá ch
khô ng đượ c dự đoá n bở i cá c thà nh phầ n củ a nó . Cá c tương tá c quan trọ ng hơn bả n chấ t củ a
cá c đơn vị. Nghiên cứ u từ ng con kiến sẽ hầ u như không bao giờ cho chú ng ta mộ t dấ u hiệu
rõ rà ng về cá ch đà n kiến hoạ t độ ng. Để là m đượ c điều đó , ngườ i ta cầ n hiểu mộ t đà n kiến là
mộ t đà n kiến, khô ng kém, khô ng hơn, khô ng phả i là mộ t tậ p hợ p kiến. Đâ y đượ c gọ i là mộ t
thuộ c tính "nổ i bậ t" củ a toà n bộ , theo đó các bộ phận và toàn bộ khá c nhau bở i vì điều quan
trọ ng là sự tương tá c giữ a cá c bộ phậ n đó . Và cá c tương tá c có thể tuâ n theo cá c quy tắ c rấ t
đơn giả n.
Quy tắ c chú ng ta thả o luậ n trong chương nà y là quy tắc thiểu số, mẹ củ a tấ t cả cá c bấ t đố i
xứ ng. Nó đủ cho mộ t thiểu số khô ng khoan nhượ ng - mộ t loạ i thiểu số khô ng khoan nhượ ng
nhấ t định - vớ i là n da đá ng kể trong trò chơi (hoặ c, tố t hơn, linh hồ n trong trò chơi) đạ t đến
mộ t mứ c độ nhỏ , giả sử 3 hoặ c 4 phầ n tră m tổ ng dâ n số , để toà n bộ dâ n số phả i phụ c tù ng
sở thích củ a họ . Hơn nữ a, mộ t ả o ả nh quang họ c đi kèm vớ i sự thố ng trị củ a thiểu số : mộ t
ngườ i quan sá t ngâ y thơ (ngườ i nhìn và o mứ c trung bình tiêu chuẩ n) sẽ có ấ n tượ ng rằ ng
cá c lự a chọ n và sở thích là củ a đa số . Nếu nó có vẻ vô lý, đó là bở i vì trự c giá c khoa họ c củ a
chú ng ta khô ng đượ c hiệu chỉnh cho điều nà y. (Fughed về trự c giá c khoa họ c và họ c thuậ t
và phá n đoá n nhanh chó ng; chú ng khô ng hoạ t độ ng, và trí tuệ tiêu chuẩ n củ a bạ n thấ t bạ i
vớ i cá c hệ thố ng phứ c tạ p, mặ c dù trí tuệ củ a bà bạ n thì khô ng.)
Trong số nhữ ng thứ khá c, nhiều thứ khá c, quy tắ c thiểu số sẽ cho chú ng ta thấ y tấ t cả
nhữ ng gì cầ n là mộ t số ít nhữ ng ngườ i khô ng khoan dung, đạ o đứ c vớ i là n da trong trò chơi,
dướ i hình thứ c can đả m, để xã hộ i hoạ t độ ng đú ng.
 HÌNH 1. Hộ p đự ng nướ c chanh vớ i chữ U đượ c khoanh trò n cho biết đó là (theo nghĩa đen) kosher.

Ví dụ về sự phứ c tạ p nà y đá nh và o tô i, trớ trêu thay, khi tô i đang giú p đỡ vớ i bữ a tiệc

nướ ng mù a hè củ a Viện Hệ thố ng phứ c hợ p New England. Khi chủ nhà đang dọ n bà n và mở
đồ uố ng, mộ t ngườ i bạ n tinh ý và chỉ ă n kosher đã ghé qua để chà o hỏ i. Tô i mờ i anh ta mộ t
ly nướ c có đườ ng mà u và ng vớ i axit citric mà đô i khi mọ i ngườ i gọ i là nướ c chanh, gầ n như
chắ c chắ n rằ ng anh ta sẽ từ chố i nó do luậ t ă n kiêng củ a anh ta. Anh ấ y đã khô ng. Anh ta
uố ng chấ t lỏ ng, và mộ t ngườ i kosher khá c nhậ n xét, "Xung quanh đâ y, đồ uố ng là kosher."
Chú ng tô i nhìn và o thù ng carton. Có mộ t bả n in đẹp: mộ t biểu tượ ng nhỏ , chữ U bên trong
mộ t vò ng trò n, cho thấ y đó là kosher. Biểu tượ ng sẽ đượ c phá t hiện bở i nhữ ng ngườ i cầ n
biết và tìm kiếm bả n in nhỏ . Đố i vớ i bả n thâ n tô i, giố ng như nhâ n vậ t trong vở kịch Le
Bourgeois Gentilhomme củ a Molière , ngườ i độ t nhiên phá t hiện ra rằ ng anh ta đã nó i bằ ng
vă n xuô i suố t nhữ ng nă m qua mà khô ng biết, tô i nhậ n ra rằ ng tô i đã uố ng chấ t lỏ ng kosher
mà khô ng biết.

TỘI PHẠM BỊ DỊ ỨNG ĐẬU PHỘNG

Mộ t ý tưở ng kỳ lạ ậ p đến vớ i tô i. Dâ n số kosher đạ i diện cho ít hơn ba phầ n mườ i củ a mộ t

phầ n tră m cư dâ n củ a Hoa Kỳ. Tuy nhiên, có vẻ như hầ u hết tấ t cả cá c loạ i đồ uố ng đều là
kosher. Tạ i sao? Đơn giả n vì việc sử dụ ng kosher đầ y đủ cho phép cá c nhà sả n xuấ t, cử a
hà ng tạ p hó a và nhà hà ng khô ng phả i phâ n biệt giữ a kosher và nonkosher cho chấ t lỏ ng, vớ i
cá c dấ u hiệu đặ c biệt, lố i đi riêng biệt, hà ng tồ n kho riêng biệt, cá c cơ sở phụ thả giố ng khá c
nhau. Và quy tắ c đơn giả n thay đổ i tổ ng số như sau:
Một người ăn kosher (hoặc halal) sẽ không bao giờ ăn thực phẩm nonkosher (hoặc không halal), nhưng một người ăn
nonkosher không bị cấm ăn kosher.
Hoặ c, đượ c diễn đạ t lạ i trong mộ t miền khá c:
Một người khuyết tật sẽ không sử dụng phòng tắm thông thường, nhưng một người không khuyết tật sẽ sử dụng
phòng tắm cho người khuyết tật.
Cứ cho là , đô i khi trong thự c tế, chú ng ta ngầ n ngạ i sử dụ ng phò ng tắ m có biển bá o khuyết
tậ t trên đó do mộ t số nhầ m lẫ n - nhầ m lẫ n quy tắ c vớ i quy tắ c đỗ xe, tin rằ ng phò ng tắ m
đượ c dà nh riêng cho ngườ i khuyết tậ t sử dụ ng độ c quyền.
Một người bị dị ứng đậu phộng sẽ không ăn các sản phẩm chạm vào đậu phộng, nhưng một người không bị dị ứng
như vậy có thể ăn các mặt hàng có dấu vết đậu phộng trong đó.
Điều nà y giả i thích tạ i sao rấ t khó tìm thấ y đậ u phộ ng trên má y bay Hoa Kỳ và tạ i sao cá c
trườ ng họ c thườ ng khô ng có đậ u phộ ng (theo mộ t cá ch nà o đó , là m tă ng số ngườ i bị dị ứ ng
đậ u phộ ng, vì giả m tiếp xú c là mộ t trong nhữ ng nguyên nhâ n đằ ng sau dị ứ ng như vậ y).
Hã y để chú ng tô i á p dụ ng quy tắ c cho cá c miền mà nó có thể mang lạ i giả i trí:
Một người trung thực sẽ không bao giờ thực hiện hành vi phạm tội, nhưng một tên tội phạm sẽ sẵn sàng tham gia vào
các hành vi pháp lý.
Chú ng ta hã y gọ i thiểu số như vậ y là mộ t nhóm không khoan nhượng, và đa số là mộ t nhó m
linh hoạt. Và mố i quan hệ củ a họ dự a trên sự bấ t đố i xứ ng trong cá c lự a chọ n.
Tô i đã từ ng chơi khă m mộ t ngườ i bạ n. Nhiều nă m trướ c, khi Big Tobacco đang che giấ u
và kìm nén bằ ng chứ ng về tá c hạ i từ khó i thứ cấ p, New York có khu vự c hú t thuố c và khô ng
hú t thuố c trong cá c nhà hà ng (ngay cả má y bay cũ ng có , mộ t cá ch vô lý, mộ t phầ n hú t
thuố c). Tô i đã từ ng đi ă n trưa vớ i mộ t ngườ i bạ n đến từ châ u  u: nhà hà ng chỉ có sẵ n trong
khu vự c hú t thuố c. Tô i thuyết phụ c vị khá ch củ a mình rằ ng chú ng tô i cầ n mua thuố c lá , vì
chú ng tô i phải hú t thuố c trong khu vự c hú t thuố c. Anh tuâ n theo.
Hai điều nữ a. Đầ u tiên, địa lý củ a địa hình, nghĩa là cấ u trú c khô ng gian, quan trọ ng mộ t
chú t; Nó tạ o ra mộ t sự khá c biệt lớ n cho dù nhữ ng ngườ i khô ng khoan nhượ ng ở trong
quậ n củ a họ hay đượ c trộ n lẫ n vớ i phầ n cò n lạ i củ a dâ n số . Nếu nhữ ng ngườ i theo quy tắ c
thiểu số số ng trong cá c khu ổ chuộ t vớ i mộ t nền kinh tế nhỏ riêng biệt, thì quy tắ c thiểu số
sẽ khô ng đượ c á p dụ ng. Nhưng khi mộ t dâ n số có sự phâ n bố khô ng gian đồ ng đều, giả sử ,
khi tỷ lệ củ a mộ t thiểu số như vậ y trong mộ t khu phố giố ng như trong toà n bộ là ng, thì
trong là ng nó giố ng như trong quậ n, trong quậ n nó giố ng như trong tiểu bang, và trong sate
nó giố ng như trên toà n quố c, Sau đó , đa số (linh hoạ t) sẽ phả i tuâ n theo quy tắ c thiểu số .
Thứ hai, cấ u trú c chi phí khá quan trọ ng. Nó xả y ra trong ví dụ đầ u tiên củ a chú ng tô i rằ ng
là m cho nướ c chanh tuâ n thủ luậ t kosher khô ng thay đổ i giá nhiều — đó là vấ n đề trá nh
mộ t số chấ t phụ gia tiêu chuẩ n. Nhưng nếu chi phí sả n xuấ t nướ c chanh kosher cao hơn
đá ng kể, thì quy tắ c sẽ bị suy yếu theo tỷ lệ phi tuyến vớ i chênh lệch chi phí. Nếu chi phí là m
thự c phẩ m kosher cao gấ p mườ i lầ n, thì quy tắ c thiểu số sẽ khô ng đượ c á p dụ ng, ngoạ i trừ
có lẽ ở mộ t số khu phố rấ t già u có .
Ngườ i Hồ i giá o có luậ t kosher, có thể nó i, nhưng chú ng hẹp hơn nhiều và chỉ á p dụ ng cho
thịt. Ngườ i Hồ i giá o và ngườ i Do Thá i có cá c quy tắ c giết mổ gầ n như giố ng hệt nhau (tấ t cả
kosher là halal đố i vớ i hầ u hết ngườ i Hồ i giá o Sunni, hoặ c như vậ y trong cá c thế kỷ qua,
nhưng điều ngượ c lạ i là khô ng đú ng). Lưu ý rằ ng cá c quy tắ c giết mổ nà y đượ c điều khiển
bằ ng da trong trò chơi, đượ c thừ a hưở ng từ thự c hà nh hiến tế độ ng vậ t nặ ng nề về kinh tế
củ a Đô ng Địa Trung Hả i Hy Lạ p và Levantine cổ đạ i, chỉ thờ cú ng cá c vị thầ n nếu mộ t ngườ i
có da trong trò chơi. Cá c vị thầ n khô ng thích tín hiệu rẻ tiền.
Bâ y giờ hã y xem xét biểu hiện nà y củ a chế độ độ c tà i củ a thiểu số . Ở Vương quố c Anh, nơi
dâ n số Hồ i giá o (thự c hà nh) chỉ có 3 đến 4 phầ n tră m, mộ t tỷ lệ rấ t cao thịt chú ng ta tìm
thấ y là halal. Gầ n 70% thịt cừ u nhậ p khẩ u từ New Zealand là halal. Gầ n 10 phầ n tră m cá c
cử a hà ng Subway chỉ bá n thịt halal (có nghĩa là khô ng có thịt lợ n), mặ c dù chi phí cao để
mấ t việc kinh doanh củ a nhữ ng ngườ i ă n giă m bô ng (như tô i). Điều tương tự cũ ng xả y ra ở
Nam Phi, nơi có cù ng tỷ lệ ngườ i Hồ i giá o. Ở đó , mộ t tỷ lệ thịt gà cao khô ng tương xứ ng
đượ c chứ ng nhậ n halal. Nhưng ở Anh và cá c quố c gia Kitô giá o trên danh nghĩa khá c, halal
khô ng đủ trung lậ p để đạ t đến mứ c cao, vì mọ i ngườ i có thể nổ i loạ n chố ng lạ i việc bị buộ c
phả i tuâ n theo cá c giá trị thiêng liêng củ a ngườ i khá c - chấ p nhậ n và tô n trọ ng cá c giá trị
thiêng liêng củ a cá c tô n giá o khá c có thể bá o hiệu mộ t số loạ i vi phạ m củ a bạ n, nếu bạ n là
mộ t ngườ i độ c thầ n thự c sự . Chẳ ng hạ n, nhà thơ Ả Rậ p Kitô giá o thế kỷ thứ bả y Al-Akhtal
đã đưa ra quan điểm khô ng bao giờ ă n thịt halal trong bà i thơ thá ch thứ c nổ i tiếng củ a ô ng
khoe khoang Kitô giá o củ a mình: "Tô i khô ng ă n thịt hiến tế": Wa lastu bi'akuli lahmal adahi.
Al-Akhtal đã phả n á nh mộ t phả n ứ ng Kitô giá o tiêu chuẩ n từ ba hoặ c bố n thế kỷ trướ c đó
- cá c Kitô hữ u đã bị tra tấ n trong thờ i ngoạ i giá o bằ ng cá ch bị buộ c phả i ă n thịt hiến tế, mà
họ thấ y là phạ m thượ ng. Nhiều vị tử đạ o Kitô giá o đã có lậ p trườ ng anh hù ng là chết đó i
hơn là ă n thứ c ă n ô uế.
Ngườ i ta có thể mong đợ i sự từ chố i tương tự đố i vớ i cá c chuẩ n mự c tô n giá o củ a ngườ i
khá c sẽ diễn ra ở phương Tâ y khi dâ n số Hồ i giá o ở châ u  u tă ng lên.
Vì vậ y, quy tắ c thiểu số có thể tạ o ra mộ t phầ n lớ n thự c phẩ m halal trong cá c cử a hà ng
hơn là đượ c bả o đả m bở i tỷ lệ ngườ i ă n halal trong dâ n số , nhưng vớ i mộ t cơn gió ngượ c ở
đâ u đó vì mộ t số ngườ i có thể có mộ t điều cấ m kỵ chố ng lạ i phong tụ c. Nhưng vớ i mộ t số
quy tắ c kashrut phi tô n giá o, có thể nó i, tỷ lệ có thể đượ c dự kiến sẽ hộ i tụ gầ n hơn vớ i 100
phầ n tră m (hoặ c mộ t số lượ ng cao). Ở Mỹ và châ u  u, cá c cô ng ty thự c phẩ m "hữ u cơ" đang
bá n ngà y cà ng nhiều sả n phẩ m chính xá c là do quy tắ c thiểu số , và bở i vì thự c phẩ m thô ng
thườ ng và khô ng có nhã n có thể đượ c mộ t số ngườ i nhìn thấ y có chứ a thuố c trừ sâ u, thuố c
diệt cỏ và sinh vậ t biến đổ i gen biến đổ i gen, hoặ c GMO, theo họ , vớ i nhữ ng rủ i ro chưa biết.
(Nhữ ng gì chú ng ta gọ i là GMO trong bố i cả nh nà y có nghĩa là thự c phẩ m biến đổ i gen, đò i
hỏ i phả i chuyển gen từ mộ t sinh vậ t lạ hoặ c cá c loà i khô ng xả y ra trong tự nhiên). Hoặ c có
thể vì mộ t số lý do tồ n tạ i, hà nh vi thậ n trọ ng hoặ c chủ nghĩa bả o thủ Burkean (nghĩa là
tuâ n theo nhữ ng ý tưở ng phò ng ngừ a củ a Edmund Burke) - mộ t số ngườ i có thể khô ng
muố n mạ o hiểm quá nhanh so vớ i nhữ ng gì ô ng bà củ a họ ă n. Dá n nhã n mộ t cá i gì đó "hữ u
cơ" là mộ t cá ch để nó i rằ ng nó khô ng chứ a GMO biến đổ i gen.
Trong việc thú c đẩ y thự c phẩ m biến đổ i gen thô ng qua tấ t cả cá c cá ch vậ n độ ng hà nh
lang, mua cá c nghị sĩ và tuyên truyền khoa họ c cô ng khai (vớ i cá c chiến dịch bô i nhọ chố ng
lạ i nhữ ng ngườ i như củ a bạ n thự c sự , phầ n lớ n về sau nà y), cá c cô ng ty nô ng nghiệp lớ n đã
dạ i dộ t tin rằ ng tấ t cả nhữ ng gì họ cầ n là già nh đượ c đa số . Khô ng, đồ ngố c. Phá n đoá n
"khoa họ c" củ a bạ n quá ngâ y thơ đố i vớ i nhữ ng loạ i quyết định nà y. Hã y xem xét rằ ng
nhữ ng ngườ i ă n GMO biến đổ i gen sẽ ă n khô ng biến đổ i gen, nhưng khô ng phả i ngượ c lạ i. Vì
vậ y, có thể đủ để có mộ t tỷ lệ phầ n tră m nhỏ - giả sử , khô ng quá 5 phầ n tră m - củ a mộ t quầ n
thể phâ n bố đều về khô ng gian củ a nhữ ng ngườ i ă n khô ng biến đổ i gen cho toàn bộ dâ n số
phả i ă n thự c phẩ m khô ng biến đổ i gen. Thế nà o? Giả sử bạ n có mộ t sự kiện củ a cô ng ty, mộ t
đá m cướ i hoặ c mộ t bữ a tiệc xa hoa để kỷ niệm sự sụ p đổ củ a chế độ Ả Rậ p Saudi, sự phá
sả n củ a ngâ n hà ng đầ u tư tìm kiếm tiền thuê Goldman Sachs, hoặ c sự phỉ bá ng cô ng khai
củ a Ray Kotcher, chủ tịch củ a cô ng ty quan hệ cô ng chú ng Ketchum, kẻ thù củ a cá c nhà khoa
họ c và nhữ ng ngườ i tố giá c khoa họ c. Bạ n có cầ n gử i mộ t bả ng câ u hỏ i hỏ i mọ i ngườ i nếu
họ ă n hoặ c khô ng ă n GMO biến đổ i gen và dự trữ cá c bữ a ă n đặ c biệt cho phù hợ p? Khô ng.
Bạ n chỉ cầ n chọ n mọ i thứ khô ng biến đổ i gen, miễn là chênh lệch giá khô ng gâ y hậ u quả . Và
sự khá c biệt về giá dườ ng như đủ nhỏ để khô ng đá ng kể, vì chi phí thự c phẩ m (dễ hỏ ng) ở
Mỹ phầ n lớ n, lên tớ i khoả ng 80 hoặ c 90%, đượ c xá c định bở i phâ n phố i và lưu trữ , chứ
khô ng phả i chi phí ở cấ p độ nô ng nghiệp. Và khi thự c phẩ m hữ u cơ có nhu cầ u cao hơn, nhờ
quy tắ c thiểu số , chi phí phâ n phố i giả m và quy tắ c thiểu số cuố i cù ng sẽ tă ng tố c trong hiệu
quả củ a nó .
"Big Ag" (cá c cô ng ty nô ng nghiệp lớ n) khô ng nhậ n ra rằ ng điều nà y tương đương vớ i
việc tham gia mộ t trò chơi trong đó ngườ i ta khô ng chỉ cầ n già nh đượ c nhiều điểm hơn đố i
thủ mà cò n già nh đượ c 97% tổ ng số điểm chỉ để an toà n. Thậ t kỳ lạ khi thấ y mộ t ngà nh
cô ng nghiệp chi hà ng tră m triệu đô la cho cá c chiến dịch nghiên cứ u kiêm bô i nhọ , vớ i hà ng
tră m nhà khoa họ c nghĩ rằ ng mình thô ng minh hơn phầ n cò n lạ i củ a chú ng ta, đã bỏ lỡ mộ t
điểm cơ bả n như vậ y về cá c lự a chọ n bấ t đố i xứ ng.
Mộ t ví dụ khá c: đừ ng nghĩ rằ ng sự phổ biến củ a xe sang số tự độ ng nhấ t thiết là do sở
thích đa số ; Nó có thể chỉ là do nhữ ng ngườ i có thể lá i xe sang số tay luô n có thể lá i xe tự
độ ng, nhưng điều ngượ c lạ i là khô ng đú ng.
Phương phá p phâ n tích đượ c sử dụ ng ở đâ y đượ c gọ i là "nhó m tá i chuẩ n hó a", mộ t bộ
má y mạ nh mẽ trong vậ t lý toá n họ c cho phép chú ng ta xem mọ i thứ tă ng (hoặ c giả m) như
thế nà o. Hã y để chú ng tô i kiểm tra nó tiếp theo - khô ng có toá n họ c.
HÌNH 2. Nhó m chuẩ n hó a lạ i, cá c bướ c từ mộ t đến ba (bắ t đầ u từ trên cù ng): Bố n hộ p chứ a bố n hộ p, vớ i mộ t trong cá c
hộ p tố i ở bướ c mộ t, vớ i cá c ứ ng dụ ng liên tiếp củ a quy tắ c thiểu số .
NHÓM TÁI CHUẨN HÓA

Hình 2 cho thấ y bố n hộ p thể hiện cá i đượ c gọ i là sự tương đồ ng fractal. Mỗ i hộ p chứ a bố n

hộ p nhỏ hơn. Mỗ i mộ t trong bố n hộ p sẽ chứ a bố n hộ p, cứ như vậ y đi xuố ng, và cho đến khi
mình đạ t đến mộ t mứ c độ nà o đó . Có hai sắ c thá i: á nh sá ng cho sự lự a chọ n củ a đa số và tố i
cho thiểu số .
Giả sử đơn vị nhỏ hơn chứ a bố n ngườ i, mộ t gia đình bố n ngườ i. Mộ t trong số họ thuộ c
nhó m thiểu số khô ng khoan nhượ ng và chỉ ă n thự c phẩ m khô ng biến đổ i gen (bao gồ m cả
hữ u cơ). Mà u sắ c củ a chiếc hộ p nà y là mà u tố i, và nhữ ng chiếc khá c sá ng. Chú ng tô i "chuẩ n
hó a lạ i mộ t lầ n" khi chú ng tô i di chuyển lên: cô con gá i cứ ng đầ u quả n lý để á p đặ t quy tắ c
củ a mình lên bố n ngườ i và đơn vị bâ y giờ tấ t cả đều tố i, tứ c là , sẽ chọ n khô ng biến đổ i gen.
Bâ y giờ , bướ c ba, bạ n có gia đình đi đến mộ t bữ a tiệc nướ ng có sự tham dự củ a ba gia đình
khá c. Vì họ đượ c biết là chỉ ă n khô ng biến đổ i gen, khá ch sẽ chỉ nấ u ă n hữ u cơ. Cử a hà ng tạ p
hó a địa phương, nhậ n ra khu phố chỉ khô ng biến đổ i gen, chuyển sang khô ng biến đổ i gen
để đơn giả n hó a cuộ c số ng, điều nà y ả nh hưở ng đến nhà bá n buô n địa phương và hệ thố ng
tiếp tụ c "bình thườ ng hó a".
Mộ t sự trù ng hợ p ngẫ u nhiên, mộ t ngà y trướ c bữ a tiệc nướ ng ở Boston, tô i đang ă n thịt ở
New York, và tô i ghé qua vă n phò ng củ a Raphael Douady, mộ t ngườ i bạ n mà tô i muố n ngă n
cả n là m việc, nghĩa là tham gia và o mộ t hoạ t độ ng, khi bị lạ m dụ ng, gâ y ra sự mấ t đi sự rõ
rà ng về tinh thầ n, ngoà i tư thế xấ u và mấ t nét nét trên khuô n mặ t. Nhà vậ t lý ngườ i Phá p
Serge Galam tình cờ đến thă m, và đã chọ n vă n phò ng củ a ngườ i bạ n để giết thờ i gian và
nếm thử cà phê espresso tồ i tệ củ a Raphael. Galam là ngườ i đầ u tiên á p dụ ng cá c kỹ thuậ t
tá i chuẩ n hó a nà y và o cá c vấ n đề xã hộ i và khoa họ c chính trị; tên củ a anh ấ y rấ t quen
thuộ c, vì anh ấ y là tá c giả củ a cuố n sá ch chính về chủ đề nà y, sau đó đã ngồ i trong nhiều
thá ng trong mộ t hộ p Amazon chưa mở trong tầ ng hầ m củ a tô i. Ô ng đã giả i thích chi tiết về
nghiên cứ u củ a mình và cho tô i xem mộ t mô hình má y tính về cá c cuộ c bầ u cử mà theo đó
nó đủ để mộ t số thiểu số vượ t quá mộ t mứ c nhấ t định để cá c lự a chọ n củ a họ chiếm ưu thế.
Vì vậ y, ả o tưở ng tương tự tồ n tạ i trong cá c cuộ c thả o luậ n chính trị, đượ c lan truyền bở i
cá c "nhà khoa họ c" chính trị: bạ n nghĩ rằ ng bở i vì mộ t số đả ng cự c hữ u hoặ c cá nh tả có , ví
dụ , sự ủ ng hộ củ a mườ i phầ n tră m dâ n số , ứ ng cử viên củ a họ sẽ nhậ n đượ c mườ i phầ n
tră m phiếu bầ u. Khô ng: nhữ ng cử tri cơ bả n nà y nên đượ c phâ n loạ i là "khô ng linh hoạ t" và
sẽ luô n bỏ phiếu cho phe củ a họ . Nhưng mộ t số cử tri linh hoạ t cũng có thể bỏ phiếu cho
phe cự c đoan đó , giố ng như nhữ ng ngườ i khô ng phả i kosher có thể ă n kosher. Nhữ ng ngườ i
nà y là nhữ ng ngườ i cầ n chú ý, vì họ có thể là m tă ng số phiếu bầ u cho đả ng cự c đoan. Cá c mô
hình củ a Galam đã tạ o ra mộ t loạ t cá c hiệu ứ ng phả n trự c giá c trong khoa họ c chính trị - và
nhữ ng dự đoá n củ a ô ng hó a ra gầ n vớ i kết quả thự c tế hơn là sự đồ ng thuậ n ngâ y thơ.

QUYỀN PHỦ QUYẾT

Nhữ ng gì chú ng ta thấ y trong nhó m tá i chuẩ n hó a là hiệu ứ ng "phủ quyết", vì mộ t ngườ i
trong mộ t nhó m có thể chỉ đạ o cá c lự a chọ n. Giá m đố c quả ng cá o (và cự c kỳ bon vivant)
Rory Sutherland gợ i ý vớ i tô i rằ ng điều nà y giả i thích tạ i sao mộ t số chuỗ i thứ c ă n nhanh,
chẳ ng hạ n như McDonald, phá t triển mạ nh. Khô ng phả i vì họ cung cấ p mộ t sả n phẩ m tuyệt
vờ i, mà bở i vì họ khô ng bị phủ quyết trong mộ t nhó m kinh tế xã hộ i nhấ t định và bở i mộ t tỷ
lệ nhỏ nhữ ng ngườ i trong nhó m đó . FN1
 Khi có ít sự lự a chọ n, McDonald's dườ ng như là mộ t lự a chọ n an toà n. Đó cũ ng là mộ t đặ t
cượ c an toà n ở nhữ ng nơi râ m má t vớ i mộ t và i ngườ i thườ ng xuyên, nơi sự khá c biệt về
thự c phẩ m so vớ i kỳ vọ ng có thể gâ y hậ u quả - tô i đang viết nhữ ng dò ng nà y trong nhà ga
xe lử a Milan và , gâ y khó chịu cho mộ t ngườ i đã chi tấ t cả số tiền nà y để đến Ý , McDonald là
mộ t trong số ít cá c nhà hà ng ở đó . Và nó đượ c đó ng gó i. Thậ t đá ng kinh ngạ c, ngườ i Ý đang
tìm nơi ẩ n ná u ở đó từ mộ t bữ a ă n rủ i ro. Họ có thể ghét McDonald's, nhưng chắ c chắ n họ
ghét sự khô ng chắ c chắ n hơn nữ a.
Pizza là cù ng mộ t câ u chuyện: nó là mộ t loạ i thự c phẩ m thườ ng đượ c chấ p nhậ n, và , bên
ngoà i mộ t tậ p hợ p nhữ ng ngườ i ă n trứ ng cá muố i giả cá nh tả , sẽ khô ng ai bị đổ lỗ i cho việc
đặ t hà ng nó .
Rory đã viết cho tô i về sự bấ t câ n xứ ng giữ a bia và rượ u vang và cá c lự a chọ n đượ c đưa
ra cho cá c bữ a tiệc: "Mộ t khi bạ n có 10% phụ nữ trở lên trong mộ t bữ a tiệc, bạ n khô ng thể
chỉ phụ c vụ bia. Nhưng hầ u hết đà n ô ng sẽ uố ng rượ u vang. Vì vậ y, bạ n chỉ cầ n mộ t bộ ly
nếu bạ n chỉ phụ c vụ rượ u vang - ngườ i hiến tặ ng phổ quá t, để sử dụ ng ngô n ngữ củ a cá c
nhó m má u.
Chiến lượ c tìm kiếm nhữ ng lự a chọ n tố i ưu trong số nhữ ng lự a chọ n khô ng nhấ t thiết
phả i tuyệt vờ i nà y có thể đã đượ c ngườ i Khazar thự c hiện khi họ đang tìm cá ch lự a chọ n
giữ a Hồ i giá o, Do Thá i giá o và Kitô giá o. Truyền thuyết kể rằ ng ba phá i đoà n cấ p cao (giá m
mụ c, giá o sĩ Do Thá i và sheikh) đã đến để bá n hà ng. Cá c lã nh chú a Khazar hỏ i cá c Kitô hữ u:
nếu bạ n bị buộ c phả i lự a chọ n giữ a Do Thá i giá o và Hồ i giá o, bạ n sẽ chọ n cá i nà o? Do Thá i
giá o, họ trả lờ i. Sau đó , cá c lã nh chú a hỏ i ngườ i Hồ i giá o: ai trong hai ngườ i, Kitô giá o hay
Do Thá i giá o? Do Thá i giá o, ngườ i Hồ i giá o nó i. Do Thá i giá o nó là ; và bộ lạ c đã cả i đạ o.

LINGUA FRANCA

Nếu mộ t cuộ c họ p đang diễn ra ở Đứ c trong phò ng hộ i nghị trô ng giố ng Teutonic củ a mộ t
tậ p đoà n đủ quố c tế hoặ c châ u  u và mộ t trong nhữ ng ngườ i trong phò ng khô ng nó i đượ c
tiếng Đứ c, toà n bộ cuộ c họ p sẽ đượ c điều hà nh trong... Tiếng Anh, thương hiệu tiếng Anh
khô ng thanh lịch đượ c sử dụ ng trong cá c tậ p đoà n trên toà n thế giớ i. Bằ ng cá ch đó , họ có
thể xú c phạ m tổ tiên Teutonic củ a họ và ngô n ngữ tiếng Anh. Tấ t cả bắ t đầ u vớ i quy tắ c bấ t
đố i xứ ng rằ ng nhữ ng ngườ i khô ng phả i là ngườ i bả n xứ trong tiếng Anh biết tiếng Anh
(xấ u), nhưng ngượ c lạ i - ngườ i nó i tiếng Anh biết cá c ngô n ngữ khá c - ít có khả nă ng hơn.
Tiếng Phá p đượ c cho là ngô n ngữ củ a ngoạ i giao, vì cá c cô ng chứ c đến từ cá c nền quý tộ c đã
sử dụ ng nó , trong khi nhữ ng ngườ i đồ ng hương thô tụ c hơn củ a họ liên quan đến thương
mạ i dự a và o tiếng Anh. Trong sự cạ nh tranh giữ a hai ngô n ngữ , tiếng Anh đã già nh chiến
thắ ng khi thương mạ i phá t triển để thố ng trị cuộ c số ng hiện đạ i; chiến thắ ng khô ng liên
quan gì đến uy tín củ a Phá p hay nhữ ng nỗ lự c củ a cô ng chứ c củ a họ trong việc thú c đẩ y
ngô n ngữ Latinh hó a và đá nh vầ n logic ít nhiều đẹp đẽ củ a họ so vớ i việc gâ y nhầ m lẫ n về
mặ t chính tả cho mộ t trong nhữ ng ngườ i ă n bá nh thịt xuyên kênh.
Do đó , chú ng ta có thể có đượ c mộ t số ý tưở ng về sự xuấ t hiện củ a lingua francas có thể
đến từ cá c quy tắ c thiểu số - và đó là mộ t điểm mà cá c nhà ngô n ngữ họ c khô ng thể nhìn
thấ y đượ c. Tiếng Aramaic là mộ t ngô n ngữ Semitic kế thừ a ngô n ngữ Canaan (nghĩa là tiếng
Phoenicia-Do Thá i) ở Levant và giố ng vớ i tiếng Ả Rậ p; đó là ngô n ngữ Chú a Giê Su Ky Tô đã
nó i. Lý do nó thố ng trị Levant và Ai Cậ p khô ng phả i vì bấ t kỳ cườ ng quố c Semitic đế quố c cụ
thể nà o hoặ c thự c tế là họ có nhữ ng chiếc mũ i thú vị. Chính ngườ i Ba Tư – nhữ ng ngườ i nó i
mộ t ngô n ngữ Ấ n-Â u – đã truyền bá tiếng Aramaic, ngô n ngữ củ a Assyria, Syria và Babylon.
Ngườ i Ba Tư dạ y ngườ i Ai Cậ p mộ t ngô n ngữ khô ng phả i củ a riêng họ . Đơn giả n, khi ngườ i
Ba Tư xâ m lượ c Babylon, họ đã tìm thấ y mộ t chính quyền vớ i nhữ ng ngườ i ghi chép chỉ có
thể sử dụ ng tiếng Aram và khô ng biết tiếng Ba Tư, vì vậ y tiếng Aram trở thà nh ngô n ngữ
nhà nướ c. Nếu thư ký củ a bạ n chỉ có thể đọ c chính tả bằ ng tiếng Aramaic, Aramaic là thứ
bạ n sẽ sử dụ ng. Điều nà y dẫ n đến sự kỳ lạ củ a tiếng Aram đượ c sử dụ ng ở Mô ng Cổ , vì cá c
ghi chép đượ c duy trì trong bả ng chữ cá i Syriac (Syriac là phương ngữ phương Đô ng củ a
tiếng Aramaic). Và nhiều thế kỷ sau, câ u chuyện sẽ lặ p lạ i ngượ c lạ i, vớ i việc ngườ i Ả Rậ p sử
dụ ng tiếng Hy Lạ p trong chính quyền đầ u tiên củ a họ và o thế kỷ thứ bả y và thứ tá m. Vì
trong thờ i kỳ Hy Lạ p hó a, tiếng Hy Lạ p đã thay thế tiếng Aram thà nh ngô n ngữ chung ở
Levant, và cá c kinh sư củ a Damascus duy trì hồ sơ củ a họ bằ ng tiếng Hy Lạ p. Nhưng khô ng
phả i ngườ i Hy Lạ p truyền bá tiếng Hy Lạ p quanh Địa Trung Hả i, mà là ngườ i La Mã đã đẩ y
nhanh việc truyền bá tiếng Hy Lạ p, khi họ sử dụ ng nó trong chính quyền củ a họ trên khắ p
đế chế phương Đô ng, cũ ng như vù ng ven biển Levantines - Tâ n Ướ c đượ c viết bằ ng tiếng
Hy Lạ p củ a Syria.
Mộ t ngườ i bạ n Canada gố c Phá p đến từ Montreal, Jean-Louis Rheault, than vã n về việc
mấ t tiếng Phá p củ a ngườ i Canada gố c Phá p bên ngoà i cá c khu vự c tỉnh hẹp, nhậ n xét như
sau: "Ở Canada, khi chú ng tô i nó i song ngữ , đó là nó i tiếng Anh, và khi chú ng tô i nó i nó i
tiếng Phá p, nó trở thà nh song ngữ ."

GEN VS. NGÔN NGỮ

Nhìn và o dữ liệu di truyền ở Đô ng Địa Trung Hả i vớ i cộ ng tá c viên củ a tô i, nhà di truyền họ c

Pierre Zalloua, chú ng tô i nhậ n thấ y rằ ng cả hai kẻ xâ m lượ c, Thổ Nhĩ Kỳ và Ả Rậ p, để lạ i rấ t
ít gen, và trong trườ ng hợ p củ a Thổ Nhĩ Kỳ, cá c bộ lạ c từ Đô ng và Trung Á đã mang đến mộ t
ngô n ngữ hoà n toà n mớ i. Thổ Nhĩ Kỳ, thậ t đá ng kinh ngạ c, vẫ n là nơi sinh số ng củ a dâ n số
Tiểu Á mà bạ n đọ c trong sá ch lịch sử , nhưng vớ i nhữ ng cá i tên mớ i. Hơn nữ a, Zalloua và cá c
đồ ng nghiệp củ a ô ng tuyên bố rằ ng ngườ i Canaan từ 3.700 nă m trướ c đạ i diện cho hơn chín
phầ n mườ i gen củ a cư dâ n hiện tạ i củ a bang Lebanon, chỉ vớ i mộ t lượ ng nhỏ gen mớ i đượ c
thêm và o, mặ c dù mọ i độ i quâ n có thể đã ghé qua để tham quan và cướ p bó c. Trong khi
fn2

ngườ i Thổ Nhĩ Kỳ là ngườ i Địa Trung Hả i nó i mộ t ngô n ngữ Đô ng Á , ngườ i Phá p (Bắ c
Avignon) phầ n lớ n là ngườ i Bắ c  u, nhưng họ nó i mộ t ngô n ngữ Địa Trung Hả i.
Như vậ y:
Gen tuân theo quy tắc đa số; Ngôn ngữ thiểu số cai trị.

Ngôn ngữ du lịch; gen ít hơn như vậy.

Điều nà y cho chú ng ta thấ y sai lầ m gầ n đâ y củ a việc xâ y dự ng cá c lý thuyết chủ ng tộ c về
ngô n ngữ , phâ n chia mọ i ngườ i thà nh "Aryans" và "Semites", dự a trên nhữ ng câ n nhắ c về
ngô n ngữ . Trong khi chủ đề nà y là trung tâ m củ a Đứ c Quố c xã , thự c tế vẫ n tiếp tụ c cho đến
ngà y nay dướ i hình thứ c nà y hay hình thứ c khá c, thườ ng là là nh tính. Điều trớ trêu lớ n là
nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa tố i cao Bắ c  u ("Aryan"), trong khi chố ng Do Thá i, đã sử dụ ng
ngườ i Hy Lạ p cổ điển để tạ o cho mình mộ t phả hệ và liên kết vớ i mộ t nền vă n minh vinh
quang, nhưng khô ng nhậ n ra rằ ng ngườ i Hy Lạ p và cá c nướ c lá ng giềng "Semitic" Địa Trung
Hả i củ a họ thự c sự gầ n gũ i về mặ t di truyền vớ i nhau. Gầ n đâ y ngườ i ta đã chỉ ra rằ ng cả
ngườ i Hy Lạ p cổ đạ i và ngườ i Levantines thờ i đạ i đồ đồ ng đều có chung nguồ n gố c Anatolia.
Nó chỉ xả y ra rằ ng cá c ngô n ngữ phâ n kỳ.

CON ĐƯỜNG MỘT CHIỀU CỦA CÁC TÔN GIÁO

Theo cá ch tương tự , sự truyền bá củ a Hồ i giá o ở Cậ n Đô ng, nơi Kitô giá o đã cố thủ rấ t nhiều
(hã y nhớ rằ ng nó đượ c sinh ra ở đó ), có thể đượ c quy cho hai sự bấ t đố i xứ ng đơn giả n. Cá c
nhà cai trị Hồ i giá o ban đầ u khô ng đặ c biệt quan tâ m đến việc cả i đạ o cá c Kitô hữ u, vì
nhữ ng điều nà y cung cấ p cho họ cá c khoả n thu thuế - việc cả i đạ o củ a Hồ i giá o ban đầ u
khô ng đề cậ p đến nhữ ng ngườ i đượ c gọ i là "nhữ ng ngườ i trong sá ch", tứ c là nhữ ng cá nhâ n
có đứ c tin Abraham. Trên thự c tế, tổ tiên củ a tô i, nhữ ng ngườ i số ng só t qua mườ i ba thế kỷ
dướ i sự cai trị củ a ngườ i Hồ i giá o, đã thấ y nhữ ng lợ i thế rõ rà ng trong việc khô ng phả i là
ngườ i Hồ i giá o: chủ yếu là trá nh nghĩa vụ quâ n sự .

Hai quy tắ c bấ t đố i xứ ng như sau. Thứ nhấ t, theo luậ t Hồ i giá o, nếu mộ t ngườ i đà n ô ng
khô ng theo đạ o Hồ i kết hô n vớ i mộ t phụ nữ Hồ i giá o, anh ta cầ n phả i cả i sang đạ o Hồ i – và
nếu cha hoặ c mẹ củ a mộ t đứ a trẻ là ngườ i Hồ i giá o, đứ a trẻ sẽ là ngườ i Hồ i giá o. Thứ hai,
fn3

trở thà nh ngườ i Hồ i giá o là khô ng thể đả o ngượ c, vì bộ i giá o là tộ i á c nặ ng nề nhấ t theo tô n
giá o, bị trừ ng phạ t bở i á n tử hình. Nam diễn viên nổ i tiếng ngườ i Ai Cậ p Omar Sharif, tên
khai sinh là Mikhael Demetri Shalhoub, xuấ t thâ n từ mộ t gia đình Kitô giá o Lebanon. Ô ng
cả i sang đạ o Hồ i để kết hô n vớ i mộ t nữ diễn viên Ai Cậ p nổ i tiếng và phả i đổ i tên thà nh tên
Ả Rậ p. Sau đó ô ng ly dị, nhưng khô ng trở lạ i vớ i đứ c tin củ a tổ tiên.
Theo hai quy tắ c bấ t đố i xứ ng nà y, ngườ i ta có thể thự c hiện cá c mô phỏ ng đơn giả n và
xem là m thế nà o mộ t nhó m Hồ i giá o nhỏ chiếm đó ng Ai Cậ p Kitô giá o (Coptic) có thể dẫ n
đến, qua nhiều thế kỷ, để ngườ i Copts trở thà nh mộ t thiểu số nhỏ . Tấ t cả nhữ ng gì ngườ i ta
cầ n là mộ t tỷ lệ nhỏ cá c cuộ c hô n nhâ n liên tô n. Tương tự như vậ y, ngườ i ta có thể thấ y Do
Thá i giá o khô ng lan rộ ng và có xu hướ ng ở lạ i trong thiểu số , vì tô n giá o có cá c quy tắ c yếu
hơn: ngườ i mẹ đượ c yêu cầ u phả i là ngườ i Do Thá i. Mộ t sự bấ t đố i xứ ng thậ m chí cò n mạ nh
mẽ hơn so vớ i Do Thá i giá o giả i thích sự suy giả m ở Cậ n Đô ng củ a ba tín ngưỡ ng ngộ đạ o:
Druze, Ezidi và Mandeans (cá c tô n giá o ngộ đạ o là nhữ ng tô n giá o có những bí ẩn và kiến
thức thườ ng chỉ có thể tiếp cậ n đượ c vớ i mộ t thiểu số cá c trưở ng lã o, vớ i cá c thà nh viên cò n
lạ i đượ c giữ trong bó ng tố i về cá c chi tiết củ a đứ c tin). Khô ng giố ng như Hồ i giá o, đò i hỏ i
cha hoặ c mẹ phả i là ngườ i Hồ i giá o, và Do Thá i giá o, yêu cầ u ít nhấ t ngườ i mẹ phả i có đứ c
tin, ba tô n giá o nà y đò i hỏ i cả cha và mẹ phả i có đứ c tin, nếu khô ng đứ a trẻ và cha mẹ cũ ng
nó i toodaloo vớ i cộ ng đồ ng.
Ở nhữ ng nơi như Lebanon, Galilê và Bắ c Syria, vớ i địa hình đồ i nú i, Kitô hữ u và nhữ ng
ngườ i Hồ i giá o khô ng phả i Sunni khá c vẫ n tậ p trung. Cá c Kitô hữ u, khô ng đượ c tiếp xú c vớ i
ngườ i Hồ i giá o, khô ng trả i qua hô n nhâ n liên hô n. Ngượ c lạ i, Ai Cậ p có địa hình bằ ng phẳ ng.
Sự phâ n bố dâ n số trình bà y cá c hỗ n hợ p đồ ng nhấ t ở đó , cho phép tá i chuẩ n hó a (tứ c là cho
phép quy tắ c bấ t đố i xứ ng chiếm ưu thế).
Ngườ i Copt ở Ai Cậ p cò n gặ p phả i mộ t vấ n đề nữ a: tính khô ng thể đả o ngượ c củ a việc cả i
đạ o Hồ i giá o. Nhiều ngườ i Copt trong thờ i cai trị Hồ i giá o đã chuyển đổ i sang tô n giá o thố ng
trị khi nó chỉ đơn thuầ n là mộ t thủ tụ c hà nh chính, mộ t cá i gì đó giú p mộ t ngườ i có đượ c
mộ t cô ng việc hoặ c xử lý mộ t vấ n đề đò i hỏ i luậ t họ c Hồ i giá o. Ngườ i ta khô ng cầ n phả i thự c
sự tin và o nó , vì Hồ i giá o khô ng xung độ t rõ rệt vớ i Kitô giá o Chính thố ng. Dầ n dầ n, mộ t gia
đình Kitô hữ u hoặ c Do Thá i tham gia và o mộ t cuộ c cả i đạ o theo phong cá ch Marrano trở
nên thự c sự đượ c cả i đạ o, vì mộ t và i thế hệ sau, con chá u quên đi sự sắ p xếp củ a tổ tiên họ .
Vì vậ y, tấ t cả nhữ ng gì Hồ i giá o đã là m là vượ t qua Cơ đố c giá o cứ ng đầ u, mà chính nó đã
chiến thắ ng nhờ và o sự bướ ng bỉnh củ a chính nó . Vì trướ c Hồ i giá o, sự lan rộ ng ban đầ u củ a
Kitô giá o trong đế chế La Mã phầ n lớ n là do... sự khô ng khoan dung mù quá ng củ a cá c Kitô
hữ u; sự truyền đạ o vô điều kiện, hung hă ng và ngoan cố củ a họ . Nhữ ng ngườ i ngoạ i giá o La
Mã ban đầ u khoan dung vớ i cá c Kitô hữ u, vì truyền thố ng là chia sẻ cá c vị thầ n vớ i cá c
thà nh viên khá c củ a đế chế. Nhưng họ tự hỏ i tạ i sao nhữ ng ngườ i Nazarene nà y khô ng
muố n cho và nhậ n cá c vị thầ n và dâ ng Chú a Giêsu đó cho đền thờ La Mã để đổ i lấ y mộ t số vị
thầ n khá c. Cá i gì, thầ n củ a chú ng ta khô ng đủ tố t cho bọ n họ ? Nhưng Kitô hữ u khô ng khoan
dung vớ i ngoạ i giá o La Mã . "Cuộ c bá ch hạ i" cá c Kitô hữ u có liên quan nhiều đến sự khô ng
khoan dung củ a cá c Kitô hữ u đố i vớ i đền thờ củ a cá c vị thầ n địa phương hơn là ngượ c lạ i.
Nhữ ng gì chú ng ta đọ c là lịch sử đượ c viết bở i phía Kitô giá o, khô ng phả i lịch sử Hy Lạ p-La
Mã .
Chú ng ta biết quá ít về quan điểm La Mã trong sự trỗ i dậ y củ a Kitô giá o, vì cá c
hagiographies đã thố ng trị diễn ngô n: ví dụ như chú ng ta có câ u chuyện về vị tử đạ o Saint
Catherine, ngườ i đã tiếp tụ c cả i đạ o cai ngụ c củ a mình cho đến khi cô bị chặ t đầ u, ngoạ i trừ
điều đó ... Cô ấ y có thể chưa bao giờ tồ n tạ i. Nhưng việc chặ t đầ u Thá nh Cyprianô , giá m mụ c
Carthage, dướ i thờ i Valerianus, là có thậ t. Vì vậ y, có nhữ ng lịch sử vô tậ n về cá c vị tử đạ o và
cá c vị thá nh Kitô giá o - nhưng rấ t ít đượ c biết đến về cá c anh hù ng ngoạ i giá o. Ngay cả cá c
Kitô hữ u đầ u tiên củ a truyền thố ng Ngộ đạ o cũ ng đã bị loạ i bỏ khỏ i hồ sơ. Khi Julian the
Apostate cố gắ ng quay trở lạ i vớ i chủ nghĩa ngoạ i giá o cổ đạ i, nó giố ng như cố gắ ng bá n
thự c phẩ m Phá p ở Nam Jersey: đơn giả n là nó khô ng có thị trườ ng. Nó giố ng như cố gắ ng
giữ mộ t quả bó ng dướ i nướ c. Và đó khô ng phả i là vì nhữ ng ngườ i ngoạ i giá o bị thiếu hụ t trí
tuệ: trên thự c tế, heuristic củ a tô i là cà ng ngoạ i giá o, tâ m trí củ a mộ t ngườ i cà ng rự c rỡ và
khả nă ng xử lý cá c sắ c thá i và sự mơ hồ củ a mộ t ngườ i cà ng cao. Cá c tô n giá o độ c thầ n
thuầ n tú y như Kitô giá o Tin là nh, Hồ i giá o Salafi, hoặ c chủ nghĩa vô thầ n chính thố ng chứ a
đự ng nhữ ng bộ ó c vă n họ c và tầ m thườ ng khô ng thể xử lý sự mơ hồ . FN4

Trên thự c tế, chú ng ta có thể quan sá t trong lịch sử củ a cá c "tô n giá o" Địa Trung Hả i hay
đú ng hơn là cá c nghi lễ và hệ thố ng hà nh vi và tín ngưỡ ng, mộ t sự trô i dạ t đượ c quyết định
bở i nhữ ng ngườ i khô ng khoan dung, thự c sự đưa hệ thố ng đến gầ n hơn vớ i nhữ ng gì chú ng
ta có thể gọ i là tô n giá o. Do Thá i giá o có thể gầ n như đã mấ t vì sự cai trị củ a mẹ và sự giam
cầ m củ a nó trong mộ t cơ sở bộ lạ c, nhưng Kitô giá o cai trị, và vì nhữ ng lý do tương tự , Hồ i
giá o đã là m. Hồ i giá o? Đã có nhiều Hồi giáo, sự bồ i đắ p cuố i cù ng hoà n toà n khá c vớ i nhữ ng
ngườ i trướ c đó . Vì bả n thâ n Hồ i giá o cuố i cù ng đang bị nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa thuầ n
tú y chiếm đoạ t (trong nhá nh Sunni) đơn giả n chỉ vì họ khô ng khoan dung hơn phầ n cò n lạ i:
Wahhabis (hay cò n gọ i là Salafis), nhữ ng ngườ i sá ng lậ p Ả Rậ p Saudi, đã phá hủ y cá c đền
thờ ở hầ u hết cá c vù ng ngà y nay là đấ t nướ c củ a họ trong thế kỷ XIX. Họ tiếp tụ c á p đặ t quy
tắ c khô ng khoan dung tố i đa theo cá ch mà sau nà y đượ c ISIS bắ t chướ c. Mỗ i sự bồ i đắ p duy
nhấ t củ a chủ nghĩa Salafi dườ ng như tồ n tạ i để chứ a đự ng nhữ ng nhá nh khô ng khoan dung
nhấ t củ a nó .
PHÂN CẤP, MỘT LẦN NỮA

Mộ t thuộ c tính khá c củ a phi tậ p trung, và mộ t thuộ c tính mà "trí thứ c" phả n đố i việc Anh
rờ i khỏ i Liên minh châ u  u (Brexit) khô ng nhậ n đượ c: nếu ngườ i ta cầ n, giả sử , ngưỡ ng 3
phầ n tră m trong mộ t đơn vị chính trị để quy tắ c thiểu số có hiệu lự c, và trung bình thiểu số
cứ ng đầ u đạ i diện cho 3 phầ n tră m dâ n số , vớ i cá c biến thể xung quanh mứ c trung bình,
Sau đó , mộ t số tiểu bang sẽ phả i tuâ n theo quy tắ c, nhưng khô ng phả i là nhữ ng tiểu bang
khá c. Mặ t khá c, nếu chú ng ta hợ p nhấ t tấ t cả cá c quố c gia thà nh mộ t, thì quy tắ c thiểu số sẽ
chiếm ưu thế trên toà n thế giớ i. Đâ y là lý do tạ i sao Hoa Kỳ hoạ t độ ng rấ t tố t. Như tô i đã lặ p
lạ i vớ i tấ t cả nhữ ng ai lắ ng nghe, chú ng ta là mộ t liên bang, khô ng phả i là mộ t nướ c cộ ng
hò a. Để sử dụ ng ngô n ngữ củ a Antifragile, phâ n cấ p là lồi vớ i cá c biến thể.

ÁP ĐẶT ĐỨC HẠNH LÊN NGƯỜI KHÁC

Ý tưở ng về tính mộ t chiều nà y có thể giú p chú ng ta vạ ch trầ n thêm mộ t và i quan niệm sai
lầ m. Là m thế nà o để sá ch bị cấ m? Chắ c chắ n khô ng phả i vì họ xú c phạ m ngườ i bình thườ ng
- hầ u hết mọ i ngườ i đều thụ độ ng và khô ng thự c sự quan tâ m, hoặ c khô ng đủ quan tâ m để
yêu cầ u lệnh cấ m. Từ cá c tậ p trướ c, có vẻ như tấ t cả nhữ ng gì cầ n là m là mộ t và i nhà hoạ t
độ ng (có độ ng cơ) để cấ m mộ t số cuố n sá ch, hoặ c đưa và o danh sá ch đen củ a mộ t số ngườ i.
Nhà triết họ c và logic họ c vĩ đạ i Bertrand Russell đã mấ t việc tạ i Đạ i họ c Thà nh phố New
York do mộ t lá thư củ a mộ t ngườ i mẹ giậ n dữ và bướ ng bỉnh, ngườ i khô ng muố n con gá i
mình ở cù ng phò ng vớ i ngườ i có lố i số ng bấ t đồ ng và nhữ ng ý tưở ng ngang bướ ng.
Điều tương tự dườ ng như cũ ng á p dụ ng cho cá c lệnh cấ m - ít nhấ t là đố i vớ i việc cấ m
rượ u ở Hoa Kỳ, dẫ n đến nhữ ng câ u chuyện mafia thú vị.
Chú ng ta hã y phỏ ng đoá n rằ ng sự hình thà nh cá c giá trị đạ o đứ c trong xã hộ i khô ng đến
từ sự tiến hó a củ a sự đồ ng thuậ n. Khô ng, đó là ngườ i khô ng khoan dung nhấ t á p đặ t đứ c
hạ nh lên ngườ i khá c chính xá c là vì sự khô ng khoan dung đó . Điều tương tự cũ ng có thể á p
dụ ng cho cá c quyền dâ n sự .
Mộ t cá i nhìn sâ u sắ c về cá ch cá c cơ chế củ a tô n giá o và việc truyền tả i đạ o đứ c tuâ n theo
cá c độ ng lự c tá i chuẩ n hó a tương tự như luậ t ă n kiêng và là m thế nà o chú ng ta có thể chỉ ra
rằ ng đạ o đứ c có nhiều khả nă ng là mộ t cá i gì đó đượ c thự c thi bở i mộ t thiểu số . Chú ng ta đã
thấ y trướ c đó trong chương sự bấ t câ n xứ ng giữ a tuâ n theo và phá vỡ cá c quy tắ c: mộ t
ngườ i tuâ n thủ luậ t phá p (hoặ c tuâ n thủ quy tắ c) luô n tuâ n theo cá c quy tắ c, nhưng mộ t
trọ ng tộ i hoặ c ai đó có bộ nguyên tắ c lỏ ng lẻo hơn sẽ khô ng phải lúc nà o cũ ng phá vỡ cá c
quy tắ c. Tương tự như vậ y, chú ng tô i đã thả o luậ n về cá c tá c độ ng bấ t đố i xứ ng mạ nh mẽ
củ a luậ t chế độ ă n uố ng halal. Hã y để chú ng tô i hợ p nhấ t cả hai. Nó chỉ ra rằ ng, trong tiếng
Ả Rậ p cổ điển, thuậ t ngữ halal có mộ t đố i lậ p: haram. Vi phạ m cá c quy tắ c phá p lý và đạ o
đứ c - bấ t kỳ quy tắ c nà o - đượ c gọ i là haram. Đó là sự can thiệp chính xá c chi phố i lượ ng
thứ c ă n và tất cả cá c hà nh vi khá c củ a con ngườ i, như ngủ vớ i vợ củ a ngườ i hà ng xó m củ a
bạ n, cho vay vớ i lã i suấ t (mà khô ng tham gia và o nhượ c điểm củ a ngườ i vay), hoặ c giết chủ
nhà củ a mộ t ngườ i để giả i trí. Haram là haram và khô ng đố i xứ ng.
Mộ t khi mộ t quy tắ c đạ o đứ c đượ c thiết lậ p, nó sẽ đủ để có mộ t thiểu số nhỏ , khô ng
khoan nhượ ng củ a nhữ ng ngườ i theo địa lý phâ n bố để ra lệnh cho mộ t chuẩ n mự c trong xã
hộ i. Tin buồ n là mộ t ngườ i nhìn nhâ n loạ i như mộ t tổ ng hợ p có thể lầ m tưở ng rằ ng con
ngườ i đang tự nhiên trở nên đạ o đứ c hơn, tố t hơn và dịu dà ng hơn, vớ i hơi thở tố t hơn, khi
điều nà y chỉ á p dụ ng cho mộ t tỷ lệ nhỏ nhâ n loạ i.
Nhưng mọ i thứ hoạ t độ ng theo cả hai cá ch, tố t và xấ u. Trong khi mộ t số ngườ i tin rằ ng
ngườ i Ba Lan trung bình đã đồ ng lõ a trong việc thanh lý ngườ i Do Thá i, nhà sử họ c Peter
Fritzsche, khi đượ c hỏ i, "Tạ i sao ngườ i Ba Lan ở Warsaw khô ng giú p đỡ nhữ ng ngườ i hà ng
xó m Do Thá i củ a họ nhiều hơn?", đã trả lờ i rằ ng họ thườ ng là m. Nhưng phả i mấ t bả y hoặ c
tá m ngườ i Ba Lan để giú p mộ t ngườ i Do Thá i. Chỉ cầ n mộ t ngườ i Ba Lan, đó ng vai trò là
ngườ i cung cấ p thô ng tin, để giao nộ p mộ t tá ngườ i Do Thá i. Ngay cả khi chủ nghĩa bà i Do
Thá i chọ n lọ c củ a Ba Lan như vậ y là có thể gâ y tranh cã i, chú ng ta có thể dễ dà ng tưở ng
tượ ng kết quả xấ u bắ t nguồ n từ mộ t thiểu số cá c tá c nhâ n xấ u.

SỰ ỔN ĐỊNH CỦA QUY TẮC THIỂU SỐ, MỘT LẬP LUẬN XÁC SUẤT

Bấ t cứ nơi nà o bạ n nhìn qua cá c xã hộ i và lịch sử , bạ n có xu hướ ng tìm thấ y cù ng mộ t luậ t

đạ o đứ c chung thịnh hà nh, vớ i mộ t số , nhưng khô ng đá ng kể, cá c biến thể: không ăn cắp (ít
nhấ t là khô ng phả i từ bên trong bộ lạ c); Đừng săn lùng trẻ mồ côi để giải trí; đừng vô cớ
đánh đập các chuyên gia ngữ pháp tiếng Tây Ban Nha để đào tạo, thay vào đó hãy sử dụng túi
đấm bốc (trừ khi bạ n là ngườ i Spartan và thậ m chí sau đó bạ n chỉ có thể giết mộ t số lượ ng
hạ n chế helot cho mụ c đích đà o tạ o) và cá c biện phá p tương tự . Và chú ng ta có thể thấ y
nhữ ng quy tắ c nà y phá t triển theo thờ i gian để trở nên phổ quá t hơn, mở rộ ng ra mộ t tậ p
hợ p rộ ng hơn, dầ n dầ n bao gồ m nô lệ, cá c bộ lạ c khá c, cá c loà i khá c (độ ng vậ t, nhà kinh tế),
v.v. Và mộ t tính chấ t củ a cá c luậ t nà y: chú ng là đen trắ ng, nhị phâ n, rờ i rạ c và khô ng cho
phép bó ng. Bạ n khô ng thể ă n cắ p "mộ t chú t" hoặ c giết ngườ i "vừ a phả i" - cũ ng như bạ n
khô ng thể giữ kosher và ă n "chỉ mộ t chú t" thịt lợ n trong cá c bữ a tiệc nướ ng và o Chủ nhậ t.
Tô i khô ng nghĩ rằ ng nếu bạ n mơn trớ n ngự c củ a vợ hoặ c bạ n gá i củ a mộ t ngườ i nâ ng tạ
ngẫ u nhiên nà o đó trướ c mặ t anh ấ y, bạ n sẽ là m tố t trong tậ p phim ồ n à o can thiệp, bạ n
cũ ng khô ng thể thuyết phụ c anh ấ y rằ ng đó chỉ là mộ t chú t.
Bâ y giờ , có nhiều khả nă ng nhữ ng giá trị nà y xuấ t hiện từ thiểu số hơn là đa số . Tạ i sao?
Lấ y hai luậ n điểm sau:
Kết quả nghịch lý là ổn định hơn theo quy tắc thiểu số — phương sai của kết quả thấp hơn và quy tắc có nhiều khả
năng xuất hiện độc lập trên các quần thể riêng biệt.

Những gì nổi lên từ quy tắc thiểu số có nhiều khả năng là các quy tắc nhị phân, đen trắng.
Mộ t ví dụ . Hã y xem xét rằ ng mộ t ngườ i xấ u xa, nó i mộ t giá o sư kinh tế, quyết định đầ u
độ c tậ p thể bằ ng cá ch bỏ mộ t số sả n phẩ m và o lon soda. Anh ấ y có hai lự a chọ n. Đầ u tiên là
xyanua, tuâ n theo mộ t quy tắ c thiểu số : mộ t giọ t chấ t độ c (cao hơn mộ t ngưỡ ng nhỏ ) là m
cho toàn bộ chấ t lỏ ng trở nên độ c hạ i. Thứ hai là chấ t độ c "kiểu đa số "; Nó đò i hỏ i hơn mộ t
nử a chấ t lỏ ng ă n và o là độ c hạ i để giết chết. Bâ y giờ hã y nhìn và o vấ n đề nghịch đả o, mộ t
tậ p hợ p nhữ ng ngườ i chết sau mộ t bữ a tiệc tố i. Sherlock Holmes địa phương sẽ khẳ ng định
rằ ng, vớ i điều kiện tất cả những người uống soda đã bị giết, kẻ á c đã chọ n lự a chọ n đầ u tiên,
khô ng phả i lự a chọ n thứ hai. Đơn giả n, quy tắ c đa số dẫ n đến biến độ ng xung quanh mứ c
trung bình, vớ i tỷ lệ số ng só t cao. Khô ng phả i quy tắ c thiểu số . Quy tắ c thiểu số tạ o ra sự
khá c biệt thấ p trong kết quả .
NGHỊCH LÝ CỦA POPPER-GOEDEL

Tô i đã tham dự mộ t bữ a tiệc tố i lớ n, nhiều bà n, loạ i mà bạ n phả i lự a chọ n giữ a risotto chay

và tù y chọ n khô ng ă n chay, khi tô i nhậ n thấ y rằ ng hà ng xó m củ a tô i có thứ c ă n củ a anh ấ y
đượ c phụ c vụ (bao gồ m cả đồ bạ c) trên mộ t khay gợ i nhớ đến giá vé má y bay. Cá c mó n ă n
đượ c niêm phong bằ ng giấ y nhô m. Anh ta rõ rà ng là cự c kỳ kosher. Nó khô ng là m phiền anh
ta khi đượ c ngồ i vớ i nhữ ng ngườ i ă n prosciutto, nhữ ng ngườ i, ngoà i ra, trộ n bơ và thịt
trong cù ng mộ t mó n ă n. Anh chỉ muố n đượ c ở mộ t mình để là m theo sở thích củ a riêng
mình.
Đố i vớ i ngườ i Do Thá i và cá c nhó m thiểu số Hồ i giá o như Shiite, Sufis, và (mơ hồ ) cá c tô n
giá o liên quan như Druze và Alawis, mụ c đích là để lạ i mộ t mình - vớ i cá c ngoạ i lệ lịch sử ở
đâ y và ở đó . Nhưng nếu hà ng xó m củ a tô i là mộ t Salafi Sunni, anh ta sẽ yêu cầ u toà n bộ că n
phò ng phả i ă n halal. Có lẽ toà n bộ tò a nhà . Có lẽ toà n bộ thị trấ n. Hy vọ ng là cả nướ c. Lý
tưở ng nhấ t là toà n bộ hà nh tinh. Thậ t vậ y, do hoà n toà n khô ng có sự tá ch biệt giữ a nhà thờ
và nhà nướ c trong tín ngưỡ ng củ a mình, và giữ a ngườ i thá nh và ngườ i tụ c tĩu, đố i vớ i anh
ta, haram (trá i ngượ c vớ i halal) có nghĩa đen là bấ t hợ p phá p. Toà n bộ că n phò ng đã vi
phạ m phá p luậ t.
Khi tô i viết nhữ ng dò ng nà y, mọ i ngườ i đang tranh luậ n liệu tự do củ a phương Tâ y giá c
ngộ có thể bị phá hoạ i bở i cá c chính sá ch xâ m nhậ p cầ n thiết để chố ng lạ i nhữ ng ngườ i theo
chủ nghĩa chính thố ng hay khô ng.
Liệu nền dâ n chủ – theo định nghĩa củ a đa số – có thể dung thứ cho kẻ thù khô ng? Câ u hỏ i
như sau: "Bạ n có đồ ng ý từ chố i quyền tự do ngô n luậ n đố i vớ i mọ i đả ng chính trị trong
điều lệ củ a mình cấ m tự do ngô n luậ n khô ng?" Chú ng ta hã y tiến thêm mộ t bướ c nữ a: "Liệu
mộ t xã hộ i đã chọ n khoan dung có nên khô ng khoan dung về sự khô ng khoan dung khô ng?"
Trên thự c tế, đâ y là sự khô ng mạ ch lạ c mà Kurt Gö del (bậ c thầ y về sự nghiêm ngặ t logic)
đã phá t hiện ra trong Hiến phá p Hoa Kỳ khi tham gia kỳ thi nhậ p tịch. Truyền thuyết kể
rằ ng Gö del bắ t đầ u tranh cã i vớ i thẩ m phá n, và Einstein, nhâ n chứ ng củ a ô ng trong quá
trình nà y, đã cứ u ô ng. Nhà triết họ c khoa họ c Karl Popper độ c lậ p phá t hiện ra sự mâ u
thuẫ n tương tự trong cá c hệ thố ng dâ n chủ .
Tô i đã viết về nhữ ng ngườ i có sai só t logic hỏ i tô i liệu ngườ i ta có nên "hoà i nghi về sự
hoà i nghi" hay khô ng; Tô i đã sử dụ ng mộ t câ u trả lờ i tương tự như Popper khi tô i đượ c hỏ i
liệu "ngườ i ta có thể là m sai lệch sự giả mạ o" hay khô ng. Tô i vừ a bỏ đi.
Chú ng ta có thể trả lờ i nhữ ng điểm nà y bằ ng cá ch sử dụ ng quy tắ c thiểu số . Vâ ng, mộ t
thiểu số khô ng khoan dung có thể kiểm soá t và phá hủ y nền dâ n chủ . Trên thự c tế, cuối
cùng nó sẽ phá hủ y thế giớ i củ a chú ng ta.
Vì vậ y, chú ng ta cầ n phả i khô ng khoan dung vớ i một số nhó m thiểu số khô ng khoan dung.
Đơn giả n, họ vi phạ m Quy tắ c bạ c. Khô ng đượ c phép sử dụ ng "cá c giá trị Mỹ" hoặ c "cá c
nguyên tắ c phương Tâ y" trong việc đố i xử vớ i chủ nghĩa Salafi khô ng khoan dung (từ chố i
quyền có tô n giá o riêng củ a cá c dâ n tộ c khá c). Phương Tâ y hiện đang trong quá trình tự sá t.

SỰ BẤT KÍNH CỦA THỊ TRƯỜNG VÀ KHOA HỌC

Bâ y giờ hã y xem xét thị trườ ng. Chú ng ta có thể nó i rằ ng thị trườ ng khô ng phả i là tổ ng số
nhữ ng ngườ i tham gia thị trườ ng, nhưng sự thay đổ i giá phả n á nh hoạ t độ ng củ a ngườ i
mua và người bán có động lực nhấ t . Vâ ng, cá c quy tắ c có độ ng lự c nhấ t. Thậ t vậ y, đâ y là
điều mà chỉ có cá c nhà giao dịch dườ ng như hiểu: tạ i sao giá có thể giả m mườ i phầ n tră m
chỉ vì mộ t ngườ i bá n. Tấ t cả nhữ ng gì bạ n cầ n là mộ t ngườ i bá n cứ ng đầ u. Thị trườ ng phả n
ứ ng theo cá ch khô ng tương xứ ng vớ i độ ng lự c. Thị trườ ng chứ ng khoá n tổ ng thể hiện đạ i
diện cho hơn ba mươi nghìn tỷ đô la, nhưng mộ t đơn đặ t hà ng duy nhấ t trong nă m 2008,
chỉ nă m mươi tỷ, nghĩa là , ít hơn hai phầ n mườ i củ a tổ ng số , đã gâ y ra sự sụ t giả m gầ n 10
phầ n tră m, gâ y thiệt hạ i khoả ng ba nghìn tỷ đô la. Như đượ c kể lạ i trong Antifragile, đó là
mộ t đơn đặ t hà ng đượ c kích hoạ t bở i ngâ n hà ng Paris Société Générale, phá t hiện ra mộ t vụ
mua lạ i ẩ n củ a mộ t thương nhâ n lừ a đả o và muố n đả o ngượ c việc mua lạ i. Tạ i sao thị
trườ ng lạ i phả n ứ ng khô ng câ n xứ ng như vậ y? Bở i vì đơn đặ t hà ng là mộ t chiều - cứ ng đầ u:
họ phả i bá n và khô ng có cá ch nà o để thuyết phụ c ban quả n lý bằ ng cá ch khá c. Câ u ngạ n ngữ
cá nhâ n củ a tô i là :
Thị trường giống như một rạp chiếu phim lớn với một cánh cửa nhỏ.
Và cá ch tố t nhấ t để phá t hiện mộ t kẻ hú t là xem liệu sự tậ p trung củ a anh ta có phả i là kích
thướ c củ a nhà há t hay khô ng chứ khô ng phả i là cá nh cử a. Cá c vụ giẫ m đạ p xả y ra trong rạ p
chiếu phim - ví dụ , khi ai đó hét lên "lử a" - bở i vì nhữ ng ngườ i muố n ra ngoà i khô ng muố n ở
lạ i, chính xá c là sự vô điều kiện mà chú ng ta đã thấ y vớ i việc quan sá t kosher hoặ c bá n hà ng
hoả ng loạ n.
Khoa họ c hà nh độ ng tương tự . Như chú ng ta đã thấ y trướ c đó , quy tắ c thiểu số đứ ng sau
suy nghĩ củ a Karl Popper. Nhưng Popper quá nghiêm khắ c, vì vậ y chú ng ta hã y để anh ta
sau nà y và , bâ y giờ , thả o luậ n về Richard Feynman thú vị và vui vẻ hơn, nhà khoa họ c bấ t
kính và vui tươi nhấ t trong thờ i đạ i củ a anh ta. Cuố n sá ch giai thoạ i củ a ô ng, What Do You
Care What Other People Think?, truyền tả i ý tưở ng về sự bấ t kính cơ bả n củ a khoa họ c, tiến
hà nh thô ng qua mộ t cơ chế tương tự như sự bấ t đố i xứ ng kosher. Thế nà o? Khoa họ c khô ng
phả i là tổ ng hợ p củ a nhữ ng gì cá c nhà khoa họ c nghĩ, nhưng chính xá c như vớ i thị trườ ng,
nó là mộ t thủ tụ c rấ t sai lệch. Mộ t khi bạ n vạ ch trầ n mộ t cá i gì đó , bâ y giờ nó là sai. Nếu
khoa họ c hoạ t độ ng theo sự đồ ng thuậ n củ a đa số , chú ng ta sẽ vẫ n bị mắ c kẹt trong thờ i
Trung cổ , và Einstein sẽ kết thú c khi ô ng bắ t đầ u, mộ t thư ký bằ ng sá ng chế vớ i nhữ ng sở
thích phụ khô ng có kết quả .

UNUS SED LEO: CHỈ CÓ MỘT NHƯNG MỘT CON SƯ TỬ

Alexander nó i rằ ng thà có mộ t độ i quâ n cừ u do sư tử lã nh đạ o cò n hơn là mộ t độ i quâ n sư

tử do mộ t con cừ u dẫ n đầ u. Alexander (hoặ c bấ t cứ ai đưa ra câ u nó i có lẽ là ngụ y tạ o nà y)
hiểu giá trị củ a thiểu số tích cự c, khô ng khoan dung và can đả m. Hannibal đã khủ ng bố
Rome trong mộ t thậ p kỷ rưỡ i vớ i mộ t độ i quâ n lính đá nh thuê nhỏ , chiến thắ ng hai mươi
hai trậ n chiến chố ng lạ i ngườ i La Mã , nhữ ng trậ n chiến mà ô ng bị á p đả o về số lượ ng mỗ i
lầ n. Ô ng đượ c truyền cả m hứ ng từ mộ t phiên bả n củ a câ u châ m ngô n nà y. Vì, trong trậ n
Cannae, ô ng đã nhậ n xét vớ i Gisco, ngườ i lo ngạ i rằ ng ngườ i Carthage đô ng hơn ngườ i La
Mã : "Có mộ t điều tuyệt vờ i hơn số lượ ng củ a họ ... trong tấ t cả số lượ ng lớ n đó khô ng có
mộ t ngườ i đà n ô ng nà o tên là Gisgo. FN5

Phầ n thưở ng lớ n nà y từ lò ng dũ ng cả m bướ ng bỉnh khô ng chỉ giớ i hạ n trong quâ n độ i.

"Đừ ng bao giờ nghi ngờ rằ ng mộ t nhó m nhỏ cá c cô ng dâ n chu đá o có thể thay đổ i thế giớ i.
Thậ t vậ y, đó là thứ duy nhấ t từ ng có ", Margaret Mead viết. Cá c cuộ c cá ch mạ ng đượ c thú c
đẩ y mộ t cá ch khô ng thể tranh cã i bở i mộ t thiểu số á m ả nh. Và toà n bộ sự phá t triển củ a xã
hộ i, dù là kinh tế hay đạ o đứ c, đều đến từ mộ t số ít ngườ i.
TÓM TẮT VÀ TIẾP THEO

Vì vậ y, chú ng tô i tó m tắ t chương nà y và liên kết nó vớ i sự bấ t đố i xứ ng ẩ n, phụ đề củ a cuố n

sá ch. Xã hộ i khô ng phá t triển bằ ng sự đồ ng thuậ n, bỏ phiếu, đa số , ủ y ban, cá c cuộ c họ p dà i
dò ng, hộ i nghị họ c thuậ t, bá nh mì kẹp trà và dưa chuộ t, hoặ c bỏ phiếu; Chỉ có mộ t và i ngườ i
đủ để di chuyển kim khô ng câ n xứ ng. Tấ t cả nhữ ng gì ngườ i ta cầ n là mộ t quy tắ c bấ t đố i
xứ ng ở đâ u đó — và mộ t ngườ i có linh hồ n trong trò chơi. Và sự bấ t đố i xứ ng hiện diện
trong mọ i thứ .FN6

Chú ng tô i đã hứ a trong Lờ i Mở Đầ u để giả i thích rằ ng chế độ nô lệ lan rộ ng hơn dự đoá n

— thự c ra, nhiều hơn mộ t chú t. Chú ng ta hã y xem tiếp theo, sau Phụ lụ c.
 Phụ lụ c Quyển 3
Mộ t và i điều phả n trự c giá c khá c về tậ p thể

Antifragile là về sự thấ t bạ i củ a mứ c trung bình để đạ i diện cho bấ t cứ điều gì trong sự hiện

diện củ a phi tuyến và bấ t đố i xứ ng tương tự như quy tắ c thiểu số . Vì vậ y, chú ng ta hã y đi xa
hơn:
Hành vi trung bình của người tham gia thị trường sẽ không cho phép chúng ta hiểu được hành vi chung của thị
trường.
Bạ n có thể xem xét thị trườ ng vớ i tư cá ch là thị trườ ng và cá nhâ n là cá nhâ n, nhưng thị
trườ ng khô ng phả i là tổ ng củ a cá c cá nhâ n trung bình (tổ ng là trung bình nhâ n vớ i mộ t
hằ ng số nên cả hai đều bị ả nh hưở ng như nhau). Nhữ ng điểm nà y bâ y giờ xuấ t hiện rõ rà ng
nhờ cuộ c thả o luậ n củ a chú ng tô i về tá i chuẩ n hó a. Nhưng để cho thấ y cá c tuyên bố củ a toà n
bộ lĩnh vự c khoa họ c xã hộ i có thể sụ p đổ như thế nà o, hã y tiến thêm mộ t bướ c nữ a:
Các thí nghiệm tâm lý trên các cá nhân thể hiện "thành kiến" không cho phép chúng ta tự động hiểu các tập hợp hoặc
hành vi tập thể, cũng như chúng không khai sáng cho chúng ta về hành vi của các nhóm.
Bả n chấ t con ngườ i khô ng đượ c định nghĩa bên ngoà i cá c giao dịch liên quan đến ngườ i
khá c. Hã y nhớ rằ ng chú ng ta khô ng số ng mộ t mình, mà theo bầ y đà n, và hầ u như khô ng có
gì liên quan đến mộ t ngườ i bị cô lậ p - đó là nhữ ng gì thườ ng đượ c thự c hiện trong cá c cô ng
việc kiểu phò ng thí nghiệm. FN1

Cá c nhó m là cá c đơn vị riêng củ a họ . Có sự khá c biệt về chấ t giữ a mộ t nhó m mườ i ngườ i
và mộ t nhó m, giả sử , 395.435. Mỗ i ngườ i là mộ t con vậ t khá c nhau, theo nghĩa đen, khá c
nhau như mộ t cuố n sá ch từ mộ t tò a nhà vă n phò ng. Khi chú ng ta tậ p trung và o nhữ ng điểm
tương đồ ng, chú ng ta bị nhầ m lẫ n, nhưng, ở mộ t quy mô nhấ t định, mọ i thứ trở nên khá c
biệt. Khá c nhau về mặ t toá n họ c. Nó i cá ch khá c, kích thướ c cà ng cao, số lượ ng tương tá c có
thể cà ng cao và cà ng khó hiểu vĩ mô từ vi mô , tổ ng quá t từ cá c đơn vị đơn giả n. Sự gia tă ng
khô ng câ n xứ ng củ a nhu cầ u tính toá n nà y đượ c gọ i là lời nguyền của tính chiều. (Tô i đã
thự c sự tìm thấ y cá c tình huố ng, vớ i sự hiện diện củ a cá c lỗ i ngẫ u nhiên nhỏ , mộ t chiều bổ
sung duy nhấ t có thể tă ng gấ p đô i mộ t số khía cạ nh củ a sự phứ c tạ p. Đi từ 1.000 đến 1.001
có thể khiến độ phứ c tạ p đượ c nhâ n lên mộ t tỷ lầ n.)
Hoặ c, bấ t chấ p sự phấ n khích rấ t lớ n về khả nă ng nhìn và o nã o củ a chú ng ta bằ ng cá ch sử
dụ ng cá i gọ i là lĩnh vự c khoa họ c thầ n kinh:
Hiểu cách các phần phụ của não (ví dụ, tế bào thần kinh) hoạt động sẽ không bao giờ cho phép chúng ta hiểu cách
thức hoạt động của não.
Mộ t nhó m tế bà o thầ n kinh hoặ c gen, giố ng như mộ t nhó m ngườ i, khá c vớ i cá c thà nh
phầ n riêng lẻ - bở i vì cá c tương tá c khô ng nhấ t thiết phả i tuyến tính. Cho đến nay chú ng ta
khô ng có ý tưở ng nà o về cá ch thứ c hoạ t độ ng củ a bộ nã o củ a giun C. elegans , có khoả ng ba
tră m tế bà o thầ n kinh. C. elegans là đơn vị số ng đầ u tiên đượ c giả i trình tự gen. Bâ y giờ hã y
xem xét rằ ng bộ nã o con ngườ i có khoả ng mộ t tră m tỷ tế bà o thầ n kinh, và việc đi từ 300
đến 301 tế bà o thầ n kinh, vì lờ i nguyền củ a tính chiều, có thể tă ng gấ p đô i độ phứ c tạ p. Vì
vậ y, việc sử dụ ng không bao giờ ở đâ y là thích hợ p. Và nếu bạ n cũ ng muố n hiểu tạ i sao, bấ t
chấ p nhữ ng "tiến bộ " đượ c thổ i phồ ng trong việc giả i trình tự DNA, chú ng ta phầ n lớ n
khô ng thể có đượ c thô ng tin ngoạ i trừ trong cá c tú i nhỏ bị cô lậ p cho mộ t số bệnh, cù ng mộ t
câ u chuyện. Cá c bệnh đơn gen, nhữ ng bệnh mà mộ t gen duy nhấ t đó ng vai trò , khá dễ chữ a,
nhưng bấ t cứ điều gì đò i hỏ i tính chiều cao hơn đều sụ p đổ .
Hiểu được cấu trúc di truyền của một đơn vị sẽ không bao giờ cho phép chúng ta hiểu được hành vi của chính đơn vị
đó.
Mộ t lờ i nhắ c nhở rằ ng nhữ ng gì tô i đang viết ở đâ y khô ng phả i là mộ t ý kiến. Nó là mộ t
thuộ c tính toá n họ c đơn giả n.
Cá ch tiếp cậ n trườ ng trung bình là khi ngườ i ta sử dụ ng tương tá c trung bình giữ a hai
ngườ i và khá i quá t hó a cho nhó m - điều đó chỉ có thể xả y ra nếu khô ng có sự bấ t đố i xứ ng.
Ví dụ , Yaneer Bar-Yam đã á p dụ ng sự thấ t bạ i củ a trườ ng trung bình và o lý thuyết tiến hó a
về câu chuyện gen ích kỷ đượ c thổ i phồ ng bở i nhữ ng bộ ó c bá o chí hung hă ng như Richard
Dawkins và Steven Pinker, vớ i sự thà nh thạ o tiếng Anh hơn là lý thuyết xá c suấ t. Ô ng chỉ ra
rằ ng cá c thuộ c tính địa phương thấ t bạ i và cá i gọ i là toá n họ c đượ c sử dụ ng để chứ ng minh
gen ích kỷ là ngâ y thơ và khô ng đú ng chỗ . Đã có mộ t cơn bã o xung quanh cô ng việc củ a
Martin Nowack và cá c đồ ng nghiệp củ a ô ng (bao gồ m cả nhà sinh vậ t họ c E. O. Wilson) về
nhữ ng sai só t cuố i cù ng trong lý thuyết gen ích kỷ. FN2

Câ u hỏ i đặ t ra là : có thể phầ n lớ n nhữ ng gì chú ng ta đã đọ c về nhữ ng tiến bộ trong khoa

họ c hà nh vi là vô nghĩa? Tỷ lệ cượ c là như vậ y. Nhiều ngườ i đã bị buộ c tộ i phâ n biệt chủ ng
tộ c, phâ n biệt chủ ng tộ c và mộ t cá i gì đó khô ng có giá trị. Sử dụ ng automata di độ ng, mộ t kỹ
thuậ t tương tự như tá i chuẩ n hó a, Thomas Schelling quá cố đã chỉ ra mộ t và i thậ p kỷ trướ c
là m thế nà o mộ t khu phố có thể đượ c tá ch biệt mà khô ng có mộ t ngườ i phâ n biệt duy nhấ t
giữ a cá c cư dâ n củ a nó .

THỊ TRƯỜNG KHÔNG THÔNG MINH

Cấ u trú c cơ bả n củ a thự c tế quan trọ ng hơn nhiều so vớ i nhữ ng ngườ i tham gia, điều mà cá c
nhà hoạ ch định chính sá ch khô ng hiểu.
Theo cấu trúc thị trường phù hợp, một tập hợp những kẻ ngốc tạo ra một thị trường hoạt động tốt.
Cá c nhà nghiên cứ u Dhananjay Gode và Shyam Sunder đã đi đến mộ t kết quả đá ng ngạ c
nhiên và o nă m 1993. Bạ n cư trú trên thị trườ ng mà không có đạ i lý tình bá o, nghĩa là mua
và bá n ngẫ u nhiên, theo mộ t số cấ u trú c sao cho mộ t quy trình đấ u giá thích hợ p khớ p vớ i
giá thầ u và ưu đã i mộ t cá ch thườ ng xuyên. Và đoá n xem? Chú ng tô i nhậ n đượ c hiệu quả
phâ n bổ tương tự như thể nhữ ng ngườ i tham gia thị trườ ng là thô ng minh. Friedrich Hayek,
mộ t lầ n nữ a, đã đượ c minh oan. Tuy nhiên, mộ t trong nhữ ng ý tưở ng đượ c trích dẫ n nhiều
nhấ t trong lịch sử , đó là bà n tay vô hình, dườ ng như ít đượ c tích hợ p nhấ t và o tâ m lý hiện
đạ i.
Hơn nữ a:
Có thể là một số hành vi đặc trưng từ phía cá nhân (thoạt nhìn được coi là "phi lý") có thể cần thiết cho hoạt động hiệu
quả ở cấp độ tập thể.
Quan trọ ng hơn đố i vớ i đá m đô ng "duy lý",
 Các cá nhân không cần biết họ đang đi đâu; thị trường thì có.
Để mọ i ngườ i mộ t mình dướ i mộ t cấ u trú c tố t và họ sẽ chă m só c mọ i thứ .
 Quyển 4

CH Ó S Ó I GI Ữ A NH Ữ NG
 Chương 3
Là m thế nà o để sở hữ u hợ p phá p ngườ i khá c

Ngay cả nhà thờ cũng có những người hippie của nó — Coase không cần toán học — Tránh luật sư trong lễ hội tháng
mười — Cuộc sống của người nước ngoài kết thúc vào một ngày nào đó — Những người đã từng là nhân viên đang
báo hiệu sự thuần hóa
Trong giai đoạ n đầ u, khi nhà thờ bắ t đầ u đượ c thà nh lậ p ở châ u  u, có mộ t nhó m ngườ i lưu
độ ng đượ c gọ i là gyrovagues. Họ đã đi lang thang và chuyển vù ng cá c nhà sư mà khô ng có
bấ t kỳ liên kết nà o vớ i bấ t kỳ tổ chứ c nà o. Tu viện củ a họ là mộ t loạ i tu viện tự do (và cứ u
thương), và trậ t tự củ a họ là bền vữ ng, vì cá c thà nh viên số ng nhờ ă n xin và từ â n sủ ng tố t
đẹp củ a nhữ ng ngườ i dâ n thị trấ n quan tâ m đến họ . Đó là mộ t hình thứ c bền vữ ng yếu, vì
ngườ i ta khó có thể gọ i bền vữ ng là mộ t nhó m ngườ i có lờ i thề độ c thâ n: họ khô ng thể phá t
triển hữ u cơ và sẽ cầ n đă ng ký liên tụ c. Nhưng họ đã xoay sở để số ng só t nhờ sự giú p đỡ từ
ngườ i dâ n, nhữ ng ngườ i đã cung cấ p cho họ thứ c ă n và nơi trú ẩ n tạ m thờ i.
Cho đến khoả ng thế kỷ thứ nă m, khi chú ng bắ t đầ u biến mấ t - bâ y giờ chú ng đã tuyệt
chủ ng. Cá c con quay hồ i chuyển khô ng đượ c ưa chuộ ng vớ i nhà thờ , bị cấ m bở i Cô ng đồ ng
Chalcedon và o thế kỷ thứ nă m, sau đó bị cấ m mộ t lầ n nữ a bở i Cô ng đồ ng Nicaea thứ hai
khoả ng ba tră m nă m sau đó . Ở phương Tâ y, Thá nh Benedict of Nursia, ngườ i gièm pha lớ n
nhấ t củ a họ , ủ ng hộ mộ t thương hiệu tu viện thể chế hơn, và cuố i cù ng chiếm ưu thế vớ i cá c
quy tắ c củ a mình đã hệ thố ng hó a hoạ t độ ng, vớ i mộ t hệ thố ng phâ n cấ p và sự giá m sá t
mạ nh mẽ củ a mộ t vị trụ trì. Chẳ ng hạ n, cá c quy tắ c củ a Đứ c Benedict, đượ c kết hợ p vớ i
nhau trong mộ t loạ i sá ch hướ ng dẫ n, quy định rằ ng tà i sả n củ a mộ t nhà sư phả i nằ m trong
tay trụ trì (Quy tắ c 33), và Quy tắ c 70 cấ m cá c nhà sư tứ c giậ n đá nh cá c tu sĩ khá c.
Tạ i sao họ bị cấ m? Đơn giả n, họ hoà n toà n miễn phí. Họ đượ c tự do về tà i chính, và an
toà n, khô ng phả i vì phương tiện củ a họ mà vì họ thiếu mong muố n. Trớ trêu thay, bằ ng cá ch
trở thà nh nhữ ng ngườ i ă n xin, họ có số tiền tương đương vớ i tiền của bạn, mà chú ng ta có
thể dễ dà ng kiếm đượ c bằ ng cá ch ở nấ c thang thấ p nhấ t hơn là tham gia cá c tầ ng lớ p phụ
thuộ c và o thu nhậ p.
Tự do hoà n toà n là điều cuố i cù ng bạ n muố n nếu bạ n có mộ t tô n giá o có tổ chứ c để điều
hà nh. Tự do hoà n toà n cho nhâ n viên củ a bạ n cũ ng là mộ t điều rấ t, rấ t tồ i tệ nếu bạ n có mộ t
cô ng ty để điều hà nh, vì vậ y chương nà y là về câ u hỏ i củ a nhâ n viên và bả n chấ t củ a cô ng ty
và cá c tổ chứ c khá c.
Cẩ m nang hướ ng dẫ n củ a Đứ c Benedict nhằ m mụ c đích rõ rà ng là loạ i bỏ bấ t kỳ gợ i ý tự
do nà o khỏ i cá c tu sĩ theo cá c nguyên tắ c ổn định sua et conversatione morum suorum et
oboedientia - "ổ n định, chuyển đổ i cá ch cư xử và vâ ng lờ i". Và tấ t nhiên, cá c nhà sư phả i trả i
qua thờ i gian thử thá ch mộ t nă m để xem họ có đủ vâ ng lờ i hay khô ng.
 Nó i tó m lạ i, mọ i tổ chứ c đều muố n mộ t số lượ ng ngườ i nhấ t định liên quan đến nó bị
tướ c đoạ t mộ t phầ n tự do nhấ t định củ a họ . Là m thế nà o để bạ n sở hữ u nhữ ng ngườ i nà y?
Thứ nhấ t, bằ ng cá ch điều hò a và thao tú ng tâ m lý; Thứ hai, bằ ng cá ch điều chỉnh họ để có
mộ t số da trong trò chơi, buộ c họ phả i có mộ t cá i gì đó đá ng kể để mấ t nếu họ khô ng tuâ n
theo thẩ m quyền - mộ t điều khó thự c hiện vớ i nhữ ng ngườ i ă n xin gyrovague, nhữ ng ngườ i
coi thườ ng sự khinh miệt củ a họ đố i vớ i tà i sả n vậ t chấ t. Theo lệnh củ a mafia, mọ i thứ rấ t
đơn giả n: những người đàn ông bị bắt (nghĩa là đượ c phong chứ c) có thể bị đánh nếu capo
nghi ngờ thiếu lò ng trung thà nh, vớ i thờ i gian tạ m trú trong cố p xe và sự hiện diện đượ c
đả m bả o củ a ô ng chủ trong đá m tang củ a họ . Đố i vớ i cá c ngà nh nghề khá c, da trong trò chơi
có nhiều hình thứ c tinh tế hơn.

ĐỂ SỞ HỮU MỘT PHI CÔNG

Hã y để chú ng tô i nó i rằ ng bạ n sở hữ u mộ t cô ng ty hà ng khô ng nhỏ . Bạ n là mộ t ngườ i rấ t

hiện đạ i; Đã tham dự nhiều hộ i nghị và nó i chuyện vớ i cá c chuyên gia tư vấ n, bạ n tin rằ ng
cô ng ty truyền thố ng đã là quá khứ : mọ i thứ đều có thể đượ c tổ chứ c thô ng qua mộ t mạ ng
lướ i cá c nhà thầ u. Nó hiệu quả hơn để là m như vậ y, bạ n chắ c chắ n.
Bob là mộ t phi cô ng mà bạ n đã ký kết mộ t hợ p đồ ng cụ thể, trong mộ t thỏ a thuậ n phá p lý
đượ c xá c định rõ , đố i vớ i cá c chuyến bay chính xá c, cá c cam kết đượ c thự c hiện trướ c mộ t
thờ i gian dà i, bao gồ m cả hình phạ t cho việc khô ng thự c hiện. Bob cung cấ p cho phi cô ng
phụ và mộ t phi cô ng thay thế trong trườ ng hợ p ai đó bị bệnh. Tố i mai, bạ n sẽ khai thá c mộ t
chuyến bay theo lịch trình đến Munich như mộ t phầ n củ a lễ hộ i đặ c biệt Oktoberfest.
Chuyến bay đầ y hà nh khá ch ngâ n sá ch có độ ng lự c, mộ t số ngườ i đã ă n kiêng chuẩ n bị; họ
đã chờ đợ i cả nă m cho tậ p phim khổ ng lồ nà y củ a bia, bá nh quy và xú c xích trong nhà chứ a
đầ y tiếng cườ i.
Bob gọ i cho bạ n lú c nă m GIỜ CHIỀ U để cho bạ n biết rằ ng anh ấ y và phi cô ng phụ , tố t, họ yêu
bạ n ... Nhưng, bạn biết đấy, họ sẽ khô ng lá i má y bay và o ngà y mai. Bạn biết đấy, họ đã nhậ n
đượ c lờ i đề nghị từ mộ t Sheikh Ả Rậ p Saudi, mộ t ngườ i đà n ô ng sù ng đạ o muố n tổ chứ c
mộ t bữ a tiệc đặ c biệt đến Las Vegas, và cầ n Bob và nhó m củ a anh ấ y điều hà nh chuyến bay.
Sheikh và đoà n tù y tù ng củ a anh ta rấ t ấ n tượ ng vớ i cá ch cư xử củ a Bob, thự c tế là Bob chưa
bao giờ uố ng mộ t giọ t rượ u trong đờ i, chuyên mô n củ a anh ta về đồ uố ng sữ a chua lên men
và nó i vớ i anh ta rằ ng tiền khô ng phả i là vấ n đề. Lờ i đề nghị hà o phó ng đến mứ c nó bao
gồ m bấ t kỳ hình phạ t nà o đố i vớ i việc vi phạ m hợ p đồ ng cạ nh tranh củ a Bob.
Bạ n tự đá mình. Có rấ t nhiều luậ t sư trên cá c chuyến bay Oktoberfest nà y, và tệ hơn, cá c
luậ t sư đã nghỉ hưu khô ng có sở thích thích kiện như mộ t cá ch để giết thờ i gian, bấ t kể kết
quả như thế nà o. Hã y xem xét phả n ứ ng dâ y chuyền: nếu má y bay củ a bạ n khô ng cấ t cá nh,
bạ n sẽ khô ng có thiết bị để đưa nhữ ng hà nh khá ch béo bia trở về từ Munich và chắ c chắ n
bạ n sẽ bỏ lỡ nhiều chuyến đi khứ hồ i. Việc định tuyến lạ i hà nh khá ch rấ t tố n kém và khô ng
đượ c đả m bả o.
Bạ n thự c hiện mộ t và i cuộ c gọ i điện thoạ i và hó a ra việc tìm mộ t nhà kinh tế họ c hà n lâ m
có ý thứ c thô ng thườ ng dễ dà ng hơn là tìm mộ t phi cô ng khá c - nghĩa là mộ t sự kiện có xá c
suấ t bằ ng khô ng. Bạ n có tấ t cả vố n chủ sở hữ u nà y trong mộ t cô ng ty hiện đang bị đe dọ a tà i
chính nghiêm trọ ng. Bạ n chắ c chắ n rằ ng bạ n sẽ phá sả n.
Bạ n bắ t đầ u nghĩ: à , bạn biết đấy, nếu Bob là nô lệ, mộ t ngườ i mà bạ n sở hữ u, bạn biết
đấy, nhữ ng điều nà y sẽ khô ng thể thự c hiện đượ c. Nô lệ? Nhưng chờ đã ... nhữ ng gì Bob vừ a
là m khô ng phả i là điều mà nhữ ng nhâ n viên đang kinh doanh là m nhâ n viên là m! Nhữ ng
ngườ i là m nhâ n viên để kiếm số ng khô ng cư xử quá cơ hộ i. Cá c nhà thầ u cự c kỳ tự do; Là
nhữ ng ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro, họ sợ chủ yếu là luậ t phá p. Nhưng nhâ n viên có mộ t danh
tiếng để bả o vệ. Và họ có thể bị sa thả i.
Nhữ ng ngườ i bạ n tìm thấ y trong cô ng việc yêu thích sự đều đặ n củ a bả ng lương, vớ i
phong bì đặ c biệt đó trên bà n củ a họ và o ngà y cuố i cù ng củ a thá ng, và nếu khô ng có nó , họ
sẽ hà nh độ ng như mộ t đứ a trẻ bị thiếu sữ a mẹ. Bạ n nhậ n ra rằ ng nếu Bob là mộ t nhâ n viên
chứ khô ng phả i là mộ t cá i gì đó có vẻ rẻ hơn, thứ đó củ a nhà thầ u, thì bạ n sẽ khô ng gặ p
nhiều rắ c rố i như vậ y.
Nhưng nhâ n viên rấ t đắ t. Bạ n phả i trả tiền cho họ ngay cả khi bạ n khô ng có gì để họ là m.
Bạ n mấ t đi sự linh hoạ t củ a mình. Tà i nă ng cho tà i nă ng, họ tố n kém hơn rấ t nhiều. Nhữ ng
ngườ i yêu thích tiền lương lườ i biếng ... Nhưng họ sẽ khô ng bao giờ là m bạ n thấ t vọ ng và o
nhữ ng lú c như thế nà y.
Vì vậ y, nhâ n viên tồ n tạ i bở i vì họ có là n da đá ng kể trong trò chơi và rủ i ro đượ c chia sẻ
vớ i họ , đủ rủ i ro để nó trở thà nh mộ t biện phá p ră n đe và hình phạ t cho cá c hà nh vi khô ng
đá ng tin cậ y, chẳ ng hạ n như khô ng xuấ t hiện đú ng giờ . Bạ n đang mua sự tin cậ y.
Và độ tin cậ y là độ ng lự c đằ ng sau nhiều giao dịch. Mọ i ngườ i có mộ t số phương tiện có
mộ t ngô i nhà nô ng thô n - khô ng hiệu quả so vớ i khá ch sạ n hoặ c cho thuê - bở i vì họ muố n
đả m bả o rằ ng nó có sẵ n nếu họ quyết định họ muố n sử dụ ng nó theo ý thích. Có mộ t biểu
hiện củ a mộ t nhà giao dịch: "Khô ng bao giờ mua khi bạ n có thể thuê ba F: những gì bạn nổi,
những gì bạn bay và những gì bạn ... (rằng một cái gì đó khác)." Tuy nhiên, nhiều ngườ i sở
hữ u thuyền và má y bay, và cuố i cù ng bị mắ c kẹt vớ i mộ t cá i gì đó khá c.
Đú ng, mộ t nhà thầ u có nhượ c điểm, mộ t hình phạ t tà i chính có thể đượ c xâ y dự ng trong
hợ p đồ ng, ngoà i chi phí danh tiếng. Nhưng hã y xem xét rằ ng mộ t nhâ n viên sẽ luô n có nhiều
rủ i ro hơn. Và vớ i điều kiện ai đó là nhâ n viên, mộ t ngườ i như vậ y sẽ khô ng thích rủ i ro.
Bằ ng cá ch là nhâ n viên, họ bá o hiệu mộ t loạ i thuầ n hó a nhấ t định.
Một người đã làm việc được một thời gian đang cho bạn bằng chứng mạnh mẽ về sự phục tùng.
Bằ ng chứ ng về sự phụ c tù ng đượ c hiển thị bở i việc nhâ n viên trả i qua nhiều nă m tướ c
quyền tự do cá nhâ n củ a mình trong chín giờ mỗ i ngà y, đến vă n phò ng đú ng giờ và đú ng
giờ , anh ta từ chố i lịch trình củ a chính mình và anh ta khô ng đá nh đậ p bấ t cứ ai trên đườ ng
trở về nhà sau mộ t ngà y tồ i tệ. Anh ấ y là mộ t ngoan ngoã n, phá nhà .

TỪ NGƯỜI ĐÀN ÔNG CỦA CÔNG TY ĐẾN NGƯỜI CỦA CÔNG TY

Ngay cả khi mộ t nhâ n viên khô ng cò n là nhâ n viên, anh ta sẽ vẫ n siêng nă ng. Ngườ i đó ở lạ i
vớ i mộ t cô ng ty cà ng lâ u, họ sẽ cà ng đầ u tư nhiều cả m xú c hơn và o việc ở lạ i, và khi rờ i đi,
đượ c đả m bả o trong việc thự c hiện mộ t "lố i thoá t danh dự ". FN1

Nếu nhâ n viên giả m rủ i ro đuô i củ a bạ n, bạ n cũ ng hạ thấ p nguy cơ củ a họ . Hoặ c ít nhấ t,

đó là nhữ ng gì họ nghĩ bạ n là m.
Tạ i thờ i điểm viết bà i, cá c cô ng ty ở trong giả i đấ u hà ng đầ u theo quy mô (cá i gọ i là S &P
500) chỉ trong khoả ng từ mườ i đến mườ i lă m nă m. Cá c cô ng ty thoá t khỏ i S&P 500 thô ng
qua sá p nhậ p hoặ c bằ ng cá ch thu hẹp hoạ t độ ng kinh doanh củ a họ , cả hai điều kiện đều
dẫ n đến sa thả i. Tuy nhiên, trong suố t thế kỷ XX, thờ i gian dự kiến là hơn sá u mươi nă m.
Tuổ i thọ củ a cá c cô ng ty lớ n lớ n hơn; Mọ i ngườ i ở lạ i vớ i cá c cô ng ty lớ n trong suố t cuộ c đờ i
củ a họ . Có mộ t điều như mộ t ngườ i đà n ô ng củ a cô ng ty (hạ n chế giớ i tính ở đâ y là phù hợ p,
vì đà n ô ng củ a cô ng ty hầ u hết đều là đà n ô ng).
Ngườ i đà n ô ng củ a cô ng ty đượ c định nghĩa tố t nhấ t là ngườ i có danh tính đượ c thấ m
nhuầ n vớ i con tem mà cô ng ty củ a anh ta muố n tặ ng anh ta. Anh ấ y ă n mặ c mộ t phầ n, thậ m
chí sử dụ ng ngô n ngữ mà cô ng ty mong đợ i. Đờ i số ng xã hộ i củ a ô ng đượ c đầ u tư và o cô ng
ty đến nỗ i để nó gâ y ra mộ t hình phạ t khổ ng lồ , giố ng như bị trụ c xuấ t khỏ i Athens dướ i
thờ i Ostrakon. Tố i thứ bả y, anh đi chơi vớ i nhữ ng ngườ i đà n ô ng và vợ chồ ng khá c củ a cô ng
ty, chia sẻ nhữ ng câ u chuyện cườ i củ a cô ng ty. IBM yêu cầ u nhâ n viên củ a mình mặ c á o sơ
mi trắ ng - khô ng phả i mà u xanh nhạ t, khô ng có sọ c kín đá o, mà là mà u trắ ng trơn. Và mộ t
bộ đồ mà u xanh đậ m. Khô ng có gì đượ c phép ưa thích, hoặ c đượ c đầ u tư vớ i số lượ ng nhỏ
nhấ t củ a thuộ c tính đặ c trưng. Bạ n là mộ t phầ n củ a IBM.
Định nghĩa củ a chú ng tô i:
Một người đàn ông của công ty là người cảm thấy rằng anh ta có một cái gì đó rất lớn để mất nếu anh ta không cư xử
như một người đàn ông của công ty — nghĩa là, anh ta có da trong trò chơi.

Đổ i lạ i, cô ng ty bị rà ng buộ c bở i mộ t hiệp ướ c để giữ ngườ i đà n ô ng củ a cô ng ty trên sổ sá ch

cà ng lâ u cà ng tố t, nghĩa là cho đến khi nghỉ hưu bắ t buộ c, sau đó anh ta sẽ đi chơi golf vớ i
lương hưu thoả i má i, vớ i cá c đồ ng nghiệp cũ là đố i tá c. Hệ thố ng nà y hoạ t độ ng khi cá c tậ p
đoà n lớ n tồ n tạ i trong mộ t thờ i gian dà i và đượ c coi là tồ n tạ i lâ u hơn cá c quố c gia.
Tuy nhiên, đến nhữ ng nă m 1990, mọ i ngườ i bắ t đầ u nhậ n ra rằ ng là m việc như mộ t
ngườ i đà n ô ng củ a cô ng ty là an toà n ... vớ i điều kiện cô ng ty ở lạ i. Nhưng cuộ c cá ch mạ ng
cô ng nghệ diễn ra ở thung lũ ng Silicon đã khiến cá c cô ng ty truyền thố ng bị đe dọ a tà i
chính. Ví dụ , sau sự trỗ i dậ y củ a Microsoft và má y tính cá nhâ n, IBM, trang trạ i chính củ a
nam giớ i cô ng ty, đã phả i sa thả i mộ t tỷ lệ "nhâ n viên cứ u sinh" củ a mình, nhữ ng ngườ i sau
đó nhậ n ra rằ ng hồ sơ rủ i ro thấ p về vị trí củ a họ khô ng phả i là rủ i ro quá thấ p. Nhữ ng
ngườ i nà y khô ng thể tìm đượ c việc là m ở nơi khá c; chú ng khô ng có ích gì cho bấ t kỳ ai
ngoà i IBM. Ngay cả khiếu hà i hướ c củ a họ cũ ng thấ t bạ i bên ngoà i vă n hó a doanh nghiệp.
Nếu ngườ i đà n ô ng củ a cô ng ty, đạ i loạ i, đã biến mấ t, anh ta đã đượ c thay thế bở i ngườ i
củ a cô ng ty. Đố i vớ i mọ i ngườ i khô ng cò n thuộ c sở hữ u củ a mộ t cô ng ty mà bở i mộ t thứ tồ i
tệ hơn: ý tưở ng rằ ng họ cầ n đượ c tuyển dụng. Ngườ i có việc là m đượ c nhú ng và o mộ t
ngà nh cô ng nghiệp, vớ i nỗ i sợ là m phiền khô ng chỉ chủ nhâ n củ a họ , mà cả các nhà tuyển
dụng tiềm năng khá c. FN2

LÝ THUYẾT CỦA COASE VỀ CÔNG TY

Có lẽ, theo định nghĩa, mộ t ngườ i có việc là m là ngườ i bạ n sẽ khô ng bao giờ tìm thấ y
trong mộ t cuố n sá ch lịch sử , bở i vì nhữ ng ngườ i nà y đượ c thiết kế để khô ng bao giờ để lạ i
dấ u ấ n củ a họ trong quá trình diễn ra cá c sự kiện. Chú ng, theo thiết kế, khô ng thú vị đố i vớ i
cá c nhà sử họ c. Nhưng bâ y giờ chú ng ta hã y xem là m thế nà o phù hợ p vớ i lý thuyết củ a
cô ng ty và ý tưở ng củ a Ronald Coase.
Một nhân viên — theo thiết kế — có giá trị bên trong một công ty hơn là bên ngoài nó; Đó là, có giá trị hơn đối với
người sử dụng lao động so với thị trường.
Coase là mộ t nhà kinh tế họ c hiện đạ i đá ng chú ý ở chỗ ô ng có tư duy độ c lậ p, chặ t chẽ và
sá ng tạ o, vớ i nhữ ng ý tưở ng có thể á p dụ ng và giả i thích thế giớ i xung quanh chú ng ta - nó i
cá ch khá c, điều thự c tế. Phong cá ch củ a ô ng nghiêm ngặ t đến mứ c ô ng đượ c biết đến vớ i
Định lý Coase (về cá ch thị trườ ng rấ t thô ng minh trong việc phâ n bổ tà i nguyên và phiền
toá i như ô nhiễm), mộ t ý tưở ng mà ô ng đặ t ra mà khô ng có mộ t từ toá n họ c nà o, nhưng
cũ ng cơ bả n như nhiều thứ đượ c viết trong toá n họ c.
Bên cạ nh định lý củ a mình, Coase là ngườ i đầ u tiên là m sá ng tỏ lý do tạ i sao cá c cô ng ty
tồ n tạ i. Đố i vớ i ô ng, hợ p đồ ng có thể quá tố n kém để đà m phá n do chi phí giao dịch; Giả i
phá p là kết hợ p doanh nghiệp củ a bạ n và thuê nhâ n viên có mô tả cô ng việc rõ rà ng vì bạ n
khô ng đủ khả nă ng thanh toá n cá c hó a đơn phá p lý và tổ chứ c cho mọ i giao dịch. Thị trườ ng
tự do là nơi cá c lự c lượ ng hà nh độ ng để xá c định chuyên mô n hó a và thô ng tin truyền qua
điểm giá ; Nhưng trong mộ t cô ng ty, cá c lự c lượ ng thị trườ ng nà y đượ c nâ ng lên bở i vì
chú ng tố n nhiều chi phí để vậ n hà nh hơn là lợ i ích mà chú ng mang lạ i. Vì vậ y, cá c lự c lượ ng
thị trườ ng sẽ khiến cô ng ty nhắ m đến tỷ lệ tố i ưu củ a nhâ n viên và cá c nhà thầ u bên ngoà i.
Như chú ng ta có thể thấ y, Coase dừ ng lạ i mộ t hoặ c hai inch so vớ i khá i niệm về da trong
trò chơi. Ô ng chưa bao giờ nghĩ về mặ t rủ i ro để nhậ n ra rằ ng mộ t nhâ n viên cũ ng là mộ t
chiến lượ c quả n lý rủ i ro.
Nếu cá c nhà kinh tế, Coase hay Shmoase, quan tâ m đến ngườ i xưa, họ sẽ khá m phá ra
chiến lượ c quả n lý rủ i ro dự a và o cá c gia đình La Mã , nhữ ng ngườ i thườ ng có mộ t nô lệ cho
thủ quỹ, ngườ i chịu trá ch nhiệm về tà i chính củ a gia đình và bấ t độ ng sả n. Tạ i sao? Bở i vì
bạ n có thể gâ y ra mộ t hình phạ t cao hơn nhiều đố i vớ i mộ t nô lệ so vớ i mộ t ngườ i tự do
hoặ c mộ t ngườ i tự do - và bạ n khô ng cầ n phả i dự a và o cơ chế củ a luậ t phá p cho điều đó .
Bạ n có thể bị phá sả n bở i mộ t ngườ i quả n lý vô trá ch nhiệm hoặ c khô ng trung thự c, ngườ i
có thể chuyển tiền bấ t độ ng sả n củ a bạ n sang Bithynia. Mộ t nô lệ có nhiều nhượ c điểm hơn.

PHỨC TẠP

Chà o mừ ng bạ n đến vớ i thế giớ i hiện đạ i. Trong mộ t thế giớ i mà cá c sả n phẩ m ngà y cà ng
đượ c sả n xuấ t bở i cá c nhà thầ u phụ vớ i mứ c độ chuyên mô n hó a ngà y cà ng tă ng, nhâ n viên
thậ m chí cò n cầ n thiết hơn trướ c đâ y cho mộ t số nhiệm vụ cụ thể, tế nhị. Nếu bạ n bỏ lỡ mộ t
bướ c trong mộ t quy trình, thườ ng thì toà n bộ doanh nghiệp sẽ ngừ ng hoạ t độ ng - điều nà y
giả i thích tạ i sao ngà y nay, trong mộ t thế giớ i đượ c cho là hiệu quả hơn vớ i hà ng tồ n kho
thấ p hơn và nhiều nhà thầ u phụ hơn, mọ i thứ dườ ng như chạ y trơn tru và hiệu quả , nhưng
lỗ i tố n kém hơn và sự chậ m trễ lâ u hơn đá ng kể so vớ i trướ c đâ y. Mộ t sự chậ m trễ duy nhấ t
trong chuỗ i có thể dừ ng toà n bộ quá trình.

MỘT HÌNH THỨC SỞ HỮU NÔ LỆ GÂY TÒ MÒ

Quyền sở hữ u nô lệ củ a cá c cô ng ty theo truyền thố ng có nhữ ng hình thứ c rấ t tò mò . Nô lệ

tố t nhấ t là ngườ i mà bạ n trả quá nhiều và ai biết điều đó , sợ mấ t địa vị. Cá c cô ng ty đa quố c
gia đã tạ o ra danh mụ c người nước ngoài, mộ t loạ i nhà ngoạ i giao có mứ c số ng cao hơn,
ngườ i đạ i diện cho cô ng ty ở xa và điều hà nh hoạ t độ ng kinh doanh củ a mình ở đó . Tấ t cả
cá c tậ p đoà n lớ n đều có (và mộ t số vẫ n có ) nhâ n viên vớ i tình trạ ng người nước ngoài và ,
bấ t chấ p chi phí củ a nó , đó là mộ t chiến lượ c cự c kỳ hiệu quả . Tạ i sao? Bở i vì mộ t nhâ n viên
cà ng ở xa trụ sở , đơn vị củ a anh ta cà ng tự chủ , bạ n cà ng muố n anh ta trở thà nh nô lệ để
anh ta tự mình là m điều gì lạ .
 Mộ t ngâ n hà ng ở New York gử i mộ t nhâ n viên đã kết hô n cù ng gia đình đến mộ t địa điểm
nướ c ngoà i, ví dụ , mộ t quậ n nhiệt đớ i vớ i lao độ ng giá rẻ, vớ i cá c đặ c quyền và đặ c quyền
như thà nh viên câ u lạ c bộ đồ ng quê, tà i xế, biệt thự cô ng ty đẹp vớ i ngườ i là m vườ n, chuyến
đi hà ng nă m trở về nhà vớ i gia đình ở khoang hạ ng nhấ t và giữ anh ta ở đó trong và i nă m,
đủ để nghiện. Anh ta kiếm đượ c nhiều tiền hơn "ngườ i dâ n địa phương", trong mộ t hệ
thố ng phâ n cấ p gợ i nhớ đến nhữ ng ngà y thuộ c địa. Anh ấ y xâ y dự ng mộ t cuộ c số ng xã hộ i
vớ i nhữ ng ngườ i nướ c ngoà i khá c. Anh ta dầ n dầ n muố n ở lạ i địa điểm nà y lâ u hơn, nhưng
anh ta ở xa trụ sở chính và khô ng biết gì về việc đứ ng từ ng phú t củ a mình trong cô ng ty
ngoạ i trừ thô ng qua cá c tín hiệu. Cuố i cù ng, giố ng như mộ t nhà ngoạ i giao, anh ta cầ u xin
mộ t địa điểm khá c khi đến lú c cả i tổ . Trở lạ i vă n phò ng tạ i nhà có nghĩa là mấ t đặ c quyền,
phả i trở lạ i mứ c lương cơ bả n củ a mình - trở lạ i cuộ c số ng trung lưu thấ p hơn ở ngoạ i ô
thà nh phố New York, đi tà u đi lạ i, có lẽ, hoặ c, Chú a cấ m, mộ t chiếc xe buýt, và ă n mộ t chiếc
bá nh sandwich cho bữ a trưa! Ngườ i đó sợ hã i khi ô ng chủ lớ n hắ t hủ i anh ta. Chín mươi
lă m phầ n tră m tâ m trí củ a nhâ n viên sẽ tậ p trung và o chính trị củ a cô ng ty ... đó chính xá c là
nhữ ng gì cô ng ty muố n. Ô ng chủ lớ n trong phò ng họ p sẽ có mộ t ngườ i ủ ng hộ trong trườ ng
hợ p có mộ t số mưu mô .

TỰ DO KHÔNG BAO GIỜ LÀ TỰ DO

Trong câ u chuyện nổ i tiếng củ a Ahiqar, sau đó đượ c Aesop nhặ t (sau đó mộ t lầ n nữ a bở i La

Fontaine), tự hà o vớ i con só i tấ t cả nhữ ng thứ thoả i má i và sang trọ ng mà nó có , gầ n như
khiến con só i nhậ p ngũ . Cho đến khi con só i hỏ i về cổ á o củ a mình và sợ hã i khi nó hiểu
cô ng dụ ng củ a nó . "Trong tất cả các bữa ăn của bạn, tôi không muốn gì cả." Anh ta bỏ chạy
và vẫn đang chạy. FN3

Câ u hỏ i đặ t ra là : bạ n muố n trở thà nh gì, mộ t hay mộ t con só i?

Phiên bả n gố c tiếng Aram có mộ t cá i mô ng hoang, thay vì mộ t con só i, thể hiện sự tự do
củ a mình. Nhưng cá i mô ng hoang dã cuố i cù ng bị sư tử ă n thịt. Tự do kéo theo rủ i ro — da
thậ t trong trò chơi. Tự do khô ng bao giờ là tự do.
Dù bạ n là m gì, chỉ cầ n đừ ng là mộ t tự xưng là só i. Ở chim sẻ Harris, con đự c phá t triển
nhữ ng đặ c điểm thứ cấ p tương quan vớ i khả nă ng chiến đấ u củ a chú ng. Mà u tố i hơn có liên
quan đến sự thố ng trị. Tuy nhiên, thử nghiệm là m tố i củ a nhữ ng con đự c sá ng hơn khô ng
là m tă ng tình trạ ng củ a chú ng, bở i vì hà nh vi củ a chú ng khô ng bị thay đổ i. Trên thự c tế,
nhữ ng con chim sẫ m mà u nà y bị giết - như nhà nghiên cứ u Terry Burnham đã từ ng nó i vớ i
tô i: "chim biết rằ ng bạ n cầ n phả i đi bộ ."
Mộ t khía cạ nh khá c củ a tình huố ng khó xử giữ a chó và só i: cả m giá c ổ n định giả . Cuộ c
số ng củ a mộ t có thể xuấ t hiện suô n sẻ và an toà n, nhưng trong trườ ng hợ p khô ng có chủ ,
mộ t khô ng số ng só t. Hầ u hết mọ i ngườ i thích nhậ n nuô i chó con, khô ng phả i chó trưở ng
thà nh; Ở nhiều quố c gia, nhữ ng khô ng mong muố n đượ c an tử . Mộ t con só i đượ c huấ n
luyện để số ng só t. Nhâ n viên bị ngườ i sử dụ ng lao độ ng bỏ rơi, như chú ng ta đã thấ y trong
câ u chuyện củ a IBM, khô ng thể phụ c hồ i trở lạ i.
SÓI GIỮA NHỮNG

Có mộ t loạ i nhâ n viên khô ng phả i là nô lệ, nhưng nhữ ng ngườ i nà y đạ i diện cho mộ t tỷ lệ
rấ t nhỏ trong nhó m. Bạ n có thể xá c định họ như sau: họ khô ng đưa ra mộ t f *** về danh
tiếng củ a họ , ít nhấ t là khô ng phả i danh tiếng cô ng ty củ a họ .
Sau khi tố t nghiệp trườ ng kinh doanh, tô i đã dà nh mộ t nă m trong mộ t chương trình đà o
tạ o ngâ n hà ng - mộ t cá ch tình cờ , vì ngâ n hà ng bố i rố i về nền tả ng và mụ c tiêu củ a tô i và
muố n tô i trở thà nh mộ t nhâ n viên ngâ n hà ng quố c tế. Ở đó , tô i đượ c bao quanh bở i nhữ ng
ngườ i có việc là m cao (trả i nghiệm khó chịu nhấ t củ a tô i trong cuộ c số ng), cho đến khi tô i
chuyển sang giao dịch (vớ i mộ t cô ng ty khá c) và phá t hiện ra rằ ng có mộ t số con só i trong
số nhữ ng.
Mộ t loạ i là nhâ n viên bá n hà ng mà việc từ chứ c có thể gâ y ra tổ n thấ t kinh doanh, hoặ c tệ
hơn, có thể mang lạ i lợ i ích cho đố i thủ cạ nh tranh bằ ng cá ch đưa khá ch hà ng đến đó . Nhâ n
viên bá n hà ng đã că ng thẳ ng vớ i cô ng ty khi cô ng ty cố gắ ng tá ch tà i khoả n khỏ i họ bằ ng
cá ch cá nhâ n hó a mố i quan hệ vớ i khá ch hà ng, thườ ng khô ng thà nh cô ng: mọ i ngườ i thích
mọ i ngườ i và họ bỏ cô ng việc kinh doanh khi họ nhậ n đượ c mộ t số ngườ i chung chung và
lịch sự trên điện thoạ i thay cho ngườ i bạ n bá n hà ng ấ m á p và thườ ng cở i mở củ a họ . Loạ i
cò n lạ i là nhà giao dịch mà chỉ có mộ t điều quan trọ ng: lợ i nhuậ n và thua lỗ , hoặ c P và L. Cá c
cô ng ty có mố i quan hệ yêu-ghét vớ i hai loạ i nà y vì chú ng ngang bướ ng - thương nhâ n và
nhâ n viên bá n hà ng chỉ có thể quả n lý đượ c khi họ khô ng có lã i, trong trườ ng hợ p đó họ
khô ng đượ c mong muố n.
Cá c nhà giao dịch kiếm tiền, tô i nhậ n ra, có thể gâ y rố i đến mứ c họ cầ n phả i trá nh xa cá c
nhâ n viên cò n lạ i. Đó là cá i giá bạ n phả i trả để biến cá c cá nhâ n thà nh trung tâ m lợ i nhuậ n,
có nghĩa là khô ng có tiêu chí nà o khá c quan trọ ng. Tô i nhớ lạ i mộ t lầ n đe dọ a mộ t thương
nhâ n đang lạ m dụ ng kế toá n sợ hã i mà khô ng bị trừ ng phạ t, nó i vớ i anh ta nhữ ng điều như
"Tô i đang bậ n kiếm tiền để trả lương cho bạ n" (thâ n mậ t rằ ng kế toá n khô ng thêm và o điểm
mấ u chố t củ a cô ng ty). Nhưng khô ng vấ n đề gì; Nhữ ng ngườ i bạ n gặ p khi cưỡ i trên cao
cũ ng là nhữ ng ngườ i bạ n gặ p khi đi xe thấ p, và tô i đã thấ y anh chà ng nhậ n đượ c mộ t số lạ m
dụ ng (tinh vi hơn) từ cù ng mộ t kế toá n trướ c khi anh ta bị sa thả i, vì cuố i cù ng anh ta đã hết
may mắ n. Bạ n đượ c tự do — nhưng chỉ tự do như giao dịch cuố i cù ng củ a bạ n. Như chú ng
ta đã thấ y vớ i cá i mô ng hoang dã củ a Ahiqar, tự do khô ng bao giờ là tự do.
Khi tô i chuyển cá c cô ng ty ra khỏ i ngườ i đà n ô ng cô ng ty nguyên thủ y, tô i đã đượ c thô ng
bá o rõ rà ng rằ ng việc là m củ a tô i sẽ chấ m dứ t ngay khi tô i khô ng cò n đạ t đượ c mụ c tiêu P
và L. Tô i đã quay lưng lạ i vớ i bứ c tườ ng, nhưng tô i đã đá nh cượ c, điều nà y buộ c tô i phả i
tham gia và o cá c giao dịch chênh lệch giá , rủ i ro thấ p vớ i nhữ ng nhượ c điểm nhỏ có thể xả y
ra và o thờ i điểm đó vì sự tinh vi củ a cá c nhà khai thá c trên thị trườ ng tà i chính là rấ t thấ p.
Tô i nhớ đã đượ c hỏ i tạ i sao tô i khô ng đeo cà vạ t, và o thờ i điểm đó tương đương vớ i việc
khỏ a thâ n đi bộ xuố ng Đạ i lộ số Nă m. "Mộ t phầ n kiêu ngạ o, mộ t phầ n thẩ m mỹ, mộ t phầ n
tiện lợ i" là câ u trả lờ i thô ng thườ ng củ a tô i. Nếu bạ n có lợ i nhuậ n, bạ n có thể cung cấ p cho
cá c nhà quả n lý tấ t cả nhữ ng thứ tà o lao bạ n muố n và họ ă n nó vì họ cầ n bạ n và sợ mấ t việc.
Nhữ ng ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro có thể là nhữ ng ngườ i khô ng thể đoá n trướ c về mặ t xã hộ i.
Tự do luô n gắ n liền vớ i việc chấ p nhậ n rủ i ro, cho dù nó dẫ n đến nó hay đến từ nó . Bạ n chấ p
nhậ n rủ i ro, bạ n cả m thấ y mình là mộ t phầ n củ a lịch sử . Và nhữ ng ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro
chấ p nhậ n rủ i ro vì bả n chấ t củ a họ là độ ng vậ t hoang dã .
 Lưu ý khía cạ nh ngô n ngữ và tạ i sao, ngoà i nhữ ng câ n nhắ c về sartorial, cá c nhà giao dịch
cầ n phả i trá nh xa phầ n cò n lạ i củ a nhữ ng ngườ i khô ng tự do, khô ng chấ p nhậ n rủ i ro. Và o
thờ i củ a tô i, khô ng ai nguyền rủ a ở nơi cô ng cộ ng ngoạ i trừ cá c thà nh viên bă ng đả ng và
nhữ ng ngườ i muố n bá o hiệu rằ ng họ khô ng phả i là nô lệ: thương nhâ n bị nguyền rủ a như
thủ y thủ , và tô i đã giữ thó i quen ngô n ngữ thô tụ c chiến lượ c, chỉ đượ c sử dụ ng bên ngoà i
cá c bà i viết và cuộ c số ng gia đình củ a tô i. Nhữ ng ngườ i sử dụ ng ngô n ngữ thô tụ c trên cá c
fn4

mạ ng xã hộ i (như Twitter) đang gử i mộ t tín hiệu đắ t tiền rằ ng họ tự do và trớ trêu thay, có

nă ng lự c. Bạ n khô ng thể hiện nă ng lự c nếu bạ n khô ng chấ p nhậ n rủ i ro cho nó - có rấ t ít
chiến lượ c rủ i ro thấ p như vậ y. Vì vậ y, chử i rủ a ngà y nay là mộ t biểu tượ ng địa vị, giố ng
như cá c đầ u sỏ chính trị ở Moscow mặ c quầ n jean xanh tạ i cá c sự kiện đặ c biệt để thể hiện
quyền lự c củ a họ . Ngay cả trong cá c ngâ n hà ng, cá c thương nhâ n đã đượ c hiển thị cho khá ch
hà ng trong cá c tour du lịch củ a cô ng ty như thể họ là độ ng vậ t trong sở thú , và cả nh tượ ng
mộ t thương nhâ n chử i bớ i trên điện thoạ i trong khi trong mộ t trậ n đấ u la hét vớ i mộ t nhà
mô i giớ i là mộ t phầ n củ a khung cả nh.
Vì vậ y, trong khi chử i rủ a và ngô n ngữ xấ u có thể là mộ t dấ u hiệu củ a tình trạ ng giố ng
chó và sự thiếu hiểu biết hoà n toà n - "canaille", liên quan từ nguyên nhữ ng ngườ i nà y vớ i
chó . Trớ trêu thay, địa vị cao nhấ t, củ a mộ t ngườ i tự do, thườ ng đượ c biểu thị bằ ng cá ch tự
nguyện chấ p nhậ n cá c tậ p tụ c củ a tầ ng lớ p thấ p nhấ t. Nó khô ng khá c gì Diogenes (ngườ i có
fn5

thù ng) xú c phạ m Alexander Đạ i đế bằ ng cá ch yêu cầ u anh ta đứ ng ngoà i mặ t trờ i củ a mình,

chỉ để bá o hiệu (tấ t nhiên là truyền thuyết). Hã y xem xét rằ ng "cá ch cư xử " tiếng Anh đã
đượ c á p đặ t lên tầ ng lớ p trung lưu như mộ t cá ch thuầ n hó a họ , cù ng vớ i việc thấ m nhuầ n
và o họ nỗ i sợ phá vỡ cá c quy tắ c và vi phạ m cá c chuẩ n mự c xã hộ i.

ÁC CẢM MẤT MÁT

Bâ y giờ hã y là m như sau:

Điều quan trọng không phải là những gì một người có hoặc không có; Đó là những gì anh ấy hoặc cô ấy sợ mất.
Cà ng phả i thua, bạ n cà ng mong manh. Trớ trêu thay, trong cá c cuộ c tranh luậ n củ a tô i, tô i
đã thấ y nhiều ngườ i đoạ t giả i đượ c gọ i là Nobel Kinh tế (Giả i thưở ng Riksbank vinh danh
Alfred Nobel) lo ngạ i về việc thua cuộ c tranh luậ n. Tô i nhậ n thấ y nhiều nă m trướ c rằ ng bố n
ngườ i trong số họ thự c sự lo ngạ i rằ ng tô i, mộ t ngườ i khô ng phả i là ngườ i và thương nhâ n,
cô ng khai gọ i họ là gian lậ n. Tạ i sao họ lạ i quan tâ m? Chà , bạ n cà ng lên cao trong cô ng việc
kinh doanh đó , bạ n cà ng cả m thấ y khô ng an toà n, vì việc thua mộ t cuộ c tranh luậ n vớ i mộ t
ngườ i thấ p kém hơn sẽ khiến bạ n tiếp xú c vớ i nhiều hơn là nếu bạ n thua mộ t số bứ c ả nh
nó ng.
Cao hơn trong cuộ c số ng chỉ hoạ t độ ng trong mộ t số điều kiện. Bạ n sẽ nghĩ rằ ng ngườ i
đứ ng đầ u CIA sẽ là ngườ i quyền lự c nhấ t ở Mỹ, nhưng hó a ra David Petraeus đá ng kính dễ
bị tổ n thương hơn mộ t tà i xế xe tả i. Ngườ i bạ n thậ m chí khô ng thể có mố i quan hệ ngoà i
hô n nhâ n. Bạ n có thể mạ o hiểm mạ ng số ng củ a mọ i ngườ i, nhưng bạ n vẫ n là nô lệ. Toà n bộ
cấ u trú c củ a nền cô ng vụ đượ c tổ chứ c theo cá ch đó .

CHỜ ĐỢI CONSTANTINOPOLIS

Mặ t trá i chính xá c củ a cô ng chú ng nó ng bỏ ng như nô lệ là kẻ chuyên quyền.

 Khi tô i viết nhữ ng dò ng nà y, chú ng ta đang chứ ng kiến mộ t cuộ c đố i đầ u non trẻ giữ a mộ t
số bên, bao gồ m cá c "nguyên thủ " nhà nướ c hiện tạ i củ a cá c thà nh viên củ a Tổ chứ c Hiệp
ướ c Bắ c Đạ i Tâ y Dương (cá c quố c gia hiện đạ i khô ng hoà n toà n có đầu, chỉ có nhữ ng ngườ i
nó i lớ n) và Vladimir Putin củ a Nga. Rõ rà ng, ngoạ i trừ Putin, tấ t cả nhữ ng ngườ i khá c cầ n
phả i đượ c bầ u, có thể bị đả ng củ a họ chỉ trích và phả i hiệu chỉnh từ ng tuyên bố bằ ng cá ch
bá o chí có thể hiểu sai ít nhấ t. Mặ t khá c, Putin có số tiền tương đương vớ i tiền của bạn,
chiếu mộ t câ u "Tô i khô ng quan tâ m" rõ rà ng, từ đó mang lạ i cho ô ng nhiều ngườ i theo dõ i
hơn và đượ c hỗ trợ nhiều hơn. Trong mộ t cuộ c đố i đầ u như vậ y, Putin trô ng và hà nh độ ng
như mộ t cô ng dâ n tự do đố i đầ u vớ i nhữ ng nô lệ cầ n sự chấ p thuậ n, và tấ t nhiên họ cả m
thấ y như họ phả i phù hợ p vớ i quyết định củ a mình để đượ c xếp hạ ng ngay lậ p tứ c.
Thá i độ củ a Putin mê hoặ c nhữ ng ngườ i theo ô ng, đặ c biệt là cá c Kitô hữ u ở Levant - đặ c
biệt là nhữ ng Kitô hữ u Chính thố ng giá o nhớ khi hạ m độ i củ a Catherine Đạ i đế đến để cho
phép thu phí chuô ng củ a Nhà thờ Saint George ở Beirut. Catherine Đạ i đế là "Sa hoà ng cuố i
cù ng có bó ng", và bà là ngườ i đã chiếm Crimea từ tay Ottoman. Trướ c đó , ngườ i Ottoman
Sunni đã cấ m cá c Kitô hữ u ở cá c thà nh phố ven biển dướ i sự kiểm soá t củ a họ rung chuô ng
nhà thờ - chỉ nhữ ng ngô i là ng miền nú i khô ng thể tiếp cậ n mớ i cho phép họ tự do như vậ y.
Nhữ ng Kitô hữ u nà y đã mấ t sự bả o vệ tích cự c củ a Sa hoà ng Nga và o nă m 1917 và bâ y giờ
đang hy vọ ng rằ ng Byzantium sẽ trở lạ i khoả ng mộ t tră m nă m sau đó . Là m ă n vớ i chủ
doanh nghiệp dễ dà ng hơn nhiều so vớ i mộ t số nhâ n viên có khả nă ng mấ t việc và o nă m tớ i;
Tương tự như vậ y, việc tin tưở ng và o lờ i nó i củ a mộ t nhà độ c tà i dễ dà ng hơn là mộ t quan
chứ c đượ c bầ u mong manh.
Quan sá t Putin khiến tô i nhậ n ra rằ ng độ ng vậ t đượ c thuầ n hó a (và triệt sả n) khô ng có cơ
hộ i chố ng lạ i kẻ să n mồ i hoang dã . Khô ng phả i là mộ t cá i duy nhấ t. Fughedvề khả nă ng quâ n
sự : đó là cò sú ng đượ c tính. FN6

Trong lịch sử , chế độ chuyên quyền vừ a tự do hơn vừ a - như trong trườ ng hợ p đặ c biệt
củ a cá c vị vua truyền thố ng ở cá c cô ng quố c nhỏ - trong mộ t số trườ ng hợ p có vai trò trong
việc cả i thiện địa điểm, hơn cả mộ t quan chứ c đượ c bầ u có chứ c nă ng mụ c tiêu là thể hiện
lợ i ích trên giấ y. Đâ y khô ng phả i là trườ ng hợ p trong thờ i hiện đạ i, vì cá c nhà độ c tà i, nhậ n
thứ c đượ c rằ ng thờ i gian củ a họ có thể bị hạ n chế, đam mê cướ p bó c nơi nà y và chuyển tà i
sả n và o tà i khoả n ngâ n hà ng Thụ y Sĩ củ a họ - như trong trườ ng hợ p củ a Hoà ng gia Saudi.

ĐỪNG ĐÁ QUAN LIÊU

Tổ ng quá t hơn:
Những người có sự sống còn phụ thuộc vào "đánh giá công việc" định tính của một người có cấp bậc cao hơn trong
một tổ chức không thể được tin tưởng cho các quyết định quan trọng.
Mặ c dù nhâ n viên đá ng tin cậ y theo thiết kế, nhưng vẫ n có trườ ng hợ p họ khô ng thể tin
tưở ng trong việc đưa ra quyết định, quyết định khó khă n, bấ t cứ điều gì đò i hỏ i sự đá nh đổ i
nghiêm trọ ng. Họ cũ ng khô ng thể đố i mặ t vớ i trườ ng hợ p khẩ n cấ p trừ khi họ đang kinh
doanh khẩ n cấ p, ví dụ , lính cứ u hỏ a. Nhâ n viên có mộ t chứ c nă ng khá ch quan rấ t đơn giả n:
hoà n thà nh cá c nhiệm vụ mà ngườ i giá m sá t củ a họ cho là cầ n thiết hoặ c đá p ứ ng mộ t số chỉ
số có thể chơi đượ c. Nếu nhâ n viên khi đến là m việc và o buổ i sá ng phá t hiện ra tiềm nă ng
cho nhữ ng cơ hộ i lớ n, chẳ ng hạ n như bá n cá c sả n phẩ m chố ng tiểu đườ ng cho du khá ch Ả
Rậ p Saudi tiền tiểu đườ ng, anh ta khô ng thể dừ ng lạ i và bắ t đầ u khai thá c nó nếu anh ta
chính thứ c kinh doanh đồ đạ c á nh sá ng, bá n đèn chù m cho cá c gó a phụ Park Avenue kiểu
cũ .
Vì vậ y, mặ c dù mộ t nhâ n viên ở đâ y để ngă n chặ n trườ ng hợ p khẩ n cấ p, nhưng nếu có sự
thay đổ i kế hoạ ch, nhâ n viên sẽ bị mắ c kẹt. Trong khi sự tê liệt nà y có thể phá t sinh do sự
phâ n phố i trá ch nhiệm gâ y ra sự pha loã ng nghiêm trọ ng, có mộ t vấ n đề khá c về quy mô .
Chú ng ta đã thấ y ả nh hưở ng củ a Chiến tranh Việt Nam. Hầ u hết mọ i ngườ i (đạ i loạ i) tin
rằ ng mộ t số hà nh độ ng nhấ t định là vô lý, nhưng tiếp tụ c dễ dà ng hơn là dừ ng lạ i - đặ c biệt
là vì ngườ i ta luô n có thể xoay quanh mộ t câ u chuyện giả i thích tạ i sao tiếp tụ c tố t hơn dừ ng
lạ i (câ u chuyện về nho chua hiện đượ c gọ i là bấ t hò a nhậ n thứ c). Chú ng ta đã chứ ng kiến
vấ n đề tương tự trong thá i độ củ a Mỹ đố i vớ i Ả Rậ p Saudi. Rõ rà ng là kể từ cuộ c tấ n cô ng
và o Trung tâ m Thương mạ i Thế giớ i (trong đó hầ u hết nhữ ng kẻ tấ n cô ng là cô ng dâ n Ả Rậ p
Saudi) rằ ng ai đó trong vương quố c khô ng đả ng phá i đó đã nhú ng tay và o vấ n đề nà y.
Nhưng khô ng có quan chứ c nà o, lo sợ về sự giá n đoạ n dầ u mỏ , đã đưa ra quyết định đú ng
đắ n – thay và o đó , cuộ c xâ m lượ c Iraq vô lý đượ c tá n thà nh vì nó có vẻ đơn giả n hơn.
Kể từ nă m 2001, chính sá ch chố ng khủ ng bố Hồ i giá o đã là , nó i mộ t cá ch lịch sự , thiếu
con voi trong phò ng, giố ng như điều trị cá c triệu chứ ng và hoà n toà n bỏ qua că n bệnh nà y.
Cá c nhà hoạ ch định chính sá ch và cá c quan chứ c chậ m chạ p đã ngu ngố c để chủ nghĩa
khủ ng bố phá t triển bằ ng cá ch bỏ qua gố c rễ củ a nó - bở i vì đó khô ng phả i là mộ t khó a họ c
tố i ưu cho cô ng việc củ a họ , ngay cả khi tố i ưu cho đấ t nướ c. Vì vậ y, chú ng tô i đã mấ t mộ t
thế hệ: mộ t ngườ i đã đi họ c ngữ phá p ở Ả Rậ p Saudi ("đồ ng minh" củ a chú ng tô i) sau ngà y
11 thá ng Chín bâ y giờ là mộ t ngườ i trưở ng thà nh, đượ c truyền bá để tin tưở ng và ủ ng hộ
bạ o lự c Salafi, do đó đượ c khuyến khích tà i trợ cho nó . Tệ hơn nữ a, ngườ i Wahhabi đã đẩ y
nhanh việc tẩ y nã o ngườ i Đô ng và Tâ y Á bằ ng madrassas củ a họ , nhờ doanh thu từ dầ u mỏ
cao. Thay vì xâ m lượ c Iraq hoặ c cho nổ tung "Jihadi John" và nhữ ng kẻ khủ ng bố cá nhâ n
khá c, do đó gâ y ra sự gia tă ng củ a cá c đặ c vụ nà y, tố t hơn hết là tậ p trung và o nguồ n gố c củ a
cá c vấ n đề: giá o dụ c Wahhabi / Salafi và thú c đẩ y niềm tin khô ng khoan dung theo đó mộ t
ngườ i Shiite hoặ c Ezidi hoặ c mộ t Kitô hữ u là nhữ ng ngườ i lệch lạ c. Nhưng, để nhắ c lạ i, đâ y
khô ng phả i là mộ t quyết định có thể đượ c đưa ra bở i mộ t tậ p hợ p cá c quan chứ c vớ i mộ t
mô tả cô ng việc.
Điều tương tự cũ ng xả y ra và o nă m 2009 vớ i cá c ngâ n hà ng. Tô i đã nó i trong Lờ i mở đầ u
1 rằ ng chính quyền Obama đã đồ ng lõ a vớ i thương mạ i Bob Rubin. Chú ng tô i có rấ t nhiều
bằ ng chứ ng cho thấ y họ sợ là m rung chuyển con thuyền và mâ u thuẫ n vớ i nhữ ng ngườ i bạ n
thâ n.
Bâ y giờ hã y so sá nh cá c chính sá ch nà y vớ i nhữ ng chính sá ch trong đó nhữ ng ngườ i ra
quyết định có da trong trò chơi thay thế cho "đá nh giá cô ng việc" hà ng nă m củ a họ và bạ n
sẽ hình dung ra mộ t thế giớ i khá c.

SAU

Tiếp theo, hã y nó i về gó t châ n Achilles củ a ngườ i tự do khô ng quá tự do.

 Chương 4
Da củ a nhữ ng ngườ i khá c trong trò chơi củ a bạ n

Làm thế nào để trở thành một người tố giác - James Bond không phải là một linh mục Dòng Tên, nhưng anh ta là một
cử nhân - Cả Giáo sư Moriarty và Sherlock Holmes cũng vậy - Tình báo toàn diện trong công ty PR Ketchum - Đặt da
lên những kẻ khủng bố

MỘT KHOẢN THẾ CHẤP VÀ HAI CON MÈO

Hã y tưở ng tượ ng là m việc cho mộ t cô ng ty tạ o ra mộ t tá c hạ i tiềm ẩ n (cho đến nay) cho

cộ ng đồ ng, trong việc che giấ u mộ t tà i sả n gâ y ung thư giết chết hà ng ngà n ngườ i bở i mộ t
hiệu ứ ng chưa (chưa) nhìn thấ y đầ y đủ . Bạ n có thể cả nh bá o cô ng chú ng, nhưng bạ n sẽ tự
độ ng mấ t việc. Có nguy cơ cá c nhà khoa họ c xấ u xa củ a cô ng ty sẽ từ chố i bạ n, gâ y thêm sự
sỉ nhụ c. Bạ n biết nhữ ng gì mộ t nhà bá o là m việc vớ i Monsanto đã là m vớ i nhà khoa họ c
ngườ i Phá p Gilles-É ric Séralini. Cho đến khi già nh chiến thắ ng trong vụ kiện phỉ bá ng, ô ng
đã số ng trong sự ô nhụ c khoa họ c hoà n toà n, tương đương vớ i danh tiếng củ a bệnh phong.
Hoặ c tin tứ c sẽ đến và đi và cuố i cù ng bạ n có thể bị bỏ qua. Bạ n đã quen thuộ c vớ i lịch sử
củ a nhữ ng ngườ i tố giá c, điều nà y cho thấ y rằ ng ngay cả khi bạ n đượ c minh oan, có thể mấ t
thờ i gian để sự thậ t xuấ t hiện qua tiếng ồ n do nhữ ng kẻ lừ a đả o củ a cô ng ty tạ o ra. Trong
khi đó bạ n sẽ phả i trả giá . Mộ t chiến dịch bô i nhọ chố ng lạ i bạ n sẽ phá hủ y mọ i hy vọ ng
kiếm đượ c mộ t cô ng việc khá c.
Bạ n có chín đứ a con, cha mẹ bị bệnh, và kết quả củ a việc đứ ng lên, tương lai củ a con bạ n
có thể bị tổ n hạ i. Hy vọ ng đạ i họ c củ a chú ng sẽ tan biến - bạ n thậ m chí có thể gặ p khó khă n
khi cho chú ng ă n đú ng cá ch. Bạ n đang mâ u thuẫ n nghiêm trọ ng giữ a nghĩa vụ củ a bạ n đố i
vớ i tậ p thể và vớ i con chá u củ a bạ n. Bạ n cả m thấ y bạ n là mộ t phầ n củ a tộ i á c, và trừ khi bạ n
là m điều gì đó , bạ n là mộ t đặ c vụ : hà ng ngà n ngườ i đang chết vì sự đầ u độ c tiềm ẩ n củ a tậ p
đoà n. Đạ o đứ c đi kèm vớ i mộ t cá i giá rấ t lớ n cho người khác.
Trong bộ phim James Bond Spectre, đặ c vụ Bond thấ y mình chiến đấ u - theo phong cá ch
tố giá c củ a riêng mình - mộ t â m mưu củ a cá c thế lự c đen tố i chiếm lấ y dịch vụ củ a Anh, bao
gồ m cả nhữ ng ngườ i giá m sá t củ a anh ta. Q, ngườ i đã chế tạ o chiếc xe ưa thích mớ i và cá c
tiện ích khá c cho anh ta, khi đượ c yêu cầ u giú p đỡ chố ng lạ i â m mưu, đã nó i, "Tô i có mộ t
khoả n thế chấ p và hai con mèo" - tấ t nhiên là vì cuố i cù ng anh ta đã mạ o hiểm mạ ng số ng
củ a hai con mèo củ a mình để chiến đấ u vớ i kẻ xấ u.
Xã hộ i thích cá c vị thá nh và anh hù ng đạ o đứ c số ng độ c thâ n để họ khô ng có á p lự c gia
đình có thể buộ c họ và o tình thế tiến thoá i lưỡ ng nan khi phả i thỏ a hiệp ý thứ c đạ o đứ c để
nuô i con cá i. Toà n bộ loà i ngườ i, mộ t cá i gì đó khá trừ u tượ ng, trở thà nh gia đình củ a họ .
Mộ t số vị tử đạ o, chẳ ng hạ n như Socrates, có con nhỏ (mặ c dù ô ng đã ở tuổ i bả y mươi), và
đã vượ t qua tình thế tiến thoá i lưỡ ng nan bằ ng chi phí củ a họ . Nhiều ngườ i khô ng thể.
fn1

Tính dễ bị tổ n thương củ a chủ hộ gia đình đã đượ c khai thá c đá ng kể trong lịch sử . Cá c
samurai đã phả i rờ i khỏ i gia đình củ a họ ở Edo là m con tin, do đó đả m bả o vớ i chính quyền
rằ ng họ sẽ khô ng có vị trí chố ng lạ i nhữ ng ngườ i cai trị. Ngườ i La Mã và ngườ i Hung đã
tham gia và o việc thự c hà nh trao đổ i "du khá ch" vĩnh viễn, con cá i củ a nhữ ng ngườ i cai trị ở
cả hai bên, nhữ ng ngườ i lớ n lên tạ i cá c tò a á n củ a quố c gia nướ c ngoà i trong mộ t hình thứ c
giam cầ m mạ và ng.
Ngườ i Ottoman dự a và o janissaries, nhữ ng ngườ i đượ c trích xuấ t từ nhữ ng đứ a trẻ sơ
sinh từ cá c gia đình Kitô giá o và khô ng bao giờ kết hô n. Khô ng có gia đình (hoặ c khô ng liên
lạ c vớ i gia đình), họ hoà n toà n tậ n tụ y vớ i sultan.

Khô ng có gì bí mậ t rằ ng cá c tậ p đoà n lớ n thích nhữ ng ngườ i có gia đình; Nhữ ng ngườ i có

rủ i ro giả m giá dễ sở hữ u hơn, đặ c biệt là khi họ đang nghẹt thở dướ i mộ t khoả n thế chấ p
lớ n.
Và tấ t nhiên hầ u hết cá c anh hù ng hư cấ u như Sherlock Holmes hay James Bond khô ng có
trở ngạ i củ a mộ t gia đình có thể trở thà nh mụ c tiêu củ a giá o sư độ c á c Moriarty.
Chú ng ta hã y tiến thêm mộ t bướ c nữ a.
Để đưa ra lựa chọn đạo đức, bạn không thể có tình huống khó xử giữa cụ thể (bạn bè, gia đình) và chung.
Độ c thâ n là mộ t cá ch để buộ c đà n ô ng thự c hiện chủ nghĩa anh hù ng như vậ y: ví dụ , giá o
phá i cổ đạ i nổ i loạ n Essenes độ c thâ n. Vì vậ y, theo định nghĩa, họ đã khô ng sinh sả n - trừ
khi ngườ i ta cho rằ ng giá o phá i củ a họ đã biến đổ i để hợ p nhấ t vớ i nhữ ng gì ngà y nay đượ c
gọ i là Kitô giá o. Yêu cầ u độ c thâ n có thể giú p ích cho cá c nguyên nhâ n nổ i loạ n, nhưng đó
khô ng phả i là cá ch tố t nhấ t để nhâ n rộ ng giá o phá i củ a bạ n qua cá c thờ i đạ i.
Độ c lậ p tà i chính là mộ t cá ch khá c để giả i quyết cá c tình huố ng khó xử về đạ o đứ c, nhưng
sự độ c lậ p như vậ y rấ t khó xá c định: nhiều ngườ i dườ ng như độ c lậ p khô ng đặ c biệt như
vậ y. Trong khi, và o thờ i Aristotle, mộ t ngườ i có phương tiện độ c lậ p đượ c tự do là m theo
lương tâ m củ a mình, điều nà y khô ng cò n phổ biến trong thờ i hiện đạ i.
Tự do trí tuệ và đạ o đứ c đò i hỏ i sự vắ ng mặ t củ a da củ a ngườ i khá c trong trò chơi củ a
mộ t ngườ i, đó là lý do tạ i sao tự do rấ t hiếm. Tô i khô ng thể tưở ng tượ ng đượ c nhà hoạ t
độ ng Ralph Nader, khi ô ng là mụ c tiêu củ a cá c cô ng ty ô tô lớ n, nuô i mộ t gia đình vớ i 2,2
đứ a trẻ và mộ t.
Nhưng cả độ c thâ n lẫ n độ c lậ p tà i chính đều khô ng là m cho ngườ i ta miễn dịch vô điều
kiện, như chú ng ta thấ y tiếp theo.

TÌM LỖ HỔNG ẨN

Cho đến nay chú ng ta đã thấ y rằ ng yêu cầ u độ c thâ n là đủ bằ ng chứ ng cho thấ y xã hộ i, theo
truyền thố ng, đã ngầ m trừ ng phạ t mộ t số tầ ng lớ p củ a mộ t tậ p thể vì hà nh độ ng củ a mộ t
ngườ i. Điều nà y khô ng bao giờ đượ c thự c hiện mộ t cá ch rõ rà ng: khô ng ai nó i, "Tô i sẽ trừ ng
phạ t gia đình bạ n vì bạ n đang chỉ trích cá c cô ng ty hó a chấ t nô ng nghiệp lớ n", khi thự c tế
đâ y là nhữ ng gì xả y ra trong thự c tế khi có mố i đe dọ a giả m thể tích củ a cá c vậ t thể dướ i câ y
Giá ng sinh, hoặ c suy giả m chấ t lượ ng thự c phẩ m trong tủ lạ nh.
Tô i có tiền của bạn, vì vậ y tô i dườ ng như hoà n toà n độ c lậ p (mặ c dù tô i chắ c chắ n rằ ng sự
độ c lậ p củ a tô i khô ng liên quan đến tà i chính củ a tô i). Nhưng có nhữ ng ngườ i tô i quan tâ m
có thể bị ả nh hưở ng bở i hà nh độ ng củ a tô i, và nhữ ng ngườ i muố n là m hạ i tô i có thể muố n
theo đuổ i họ . Trong chiến dịch chố ng lạ i tô i do Big Ag tiến hà nh, cá c cô ng ty quan hệ cô ng
chú ng (đượ c thuê để là m mấ t uy tín củ a nhữ ng ngườ i hoà i nghi về nguy cơ chuyển gen)
khô ng thể đe dọ a sinh kế củ a tô i. Họ cũ ng khô ng thể gắ n cho tô i cá i má c "phả n khoa họ c"
(phầ n trung tâ m củ a kho vũ khí củ a họ ) vì tô i có mộ t lịch sử đạ i diện cho sự chặ t chẽ xá c
suấ t trong khoa họ c đượ c thể hiện bằ ng ngô n ngữ kỹ thuậ t và và i triệu độ c giả hiểu lý luậ n
củ a tô i. Bâ y giờ thì hơi quá muộ n cho điều đó . Trên thự c tế, bằ ng cá ch tạ o ra sự tương đồ ng
giữ a mộ t số đoạ n vă n đượ c chọ n lọ c từ cá c tá c phẩ m củ a tô i đượ c lấ y ra khỏ i bố i cả nh và
nhữ ng đoạ n củ a bậ c thầ y thờ i đạ i mớ i Deepak Chopra, chú ng đã khiến mộ t số ngườ i nghi
ngờ rằ ng Chopra là mộ t nhà logic họ c, mộ t ứ ng dụ ng củ a ngườ i cai trị Wittgenstein : bằng
fn2

cách đo bảng bằng thước tôi đang đo thước hay đo bảng? So sá nh xa vờ i có nhiều khả nă ng
là m mấ t uy tín củ a nhà bình luậ n hơn là bình luậ n.
Vì vậ y, cá c cô ng ty PR nà y đã dù ng đến việc quấ y rố i nhâ n viên củ a Đạ i họ c New York
bằ ng cá ch sử dụ ng web-mob để trà n ngậ p email củ a họ - bao gồ m á p đả o mộ t trợ lý khô ng
có khả nă ng tự vệ và nhữ ng ngườ i khô ng biết tô i là m việc cho trườ ng đạ i họ c vì tô i chỉ ở đó
mộ t phầ n tư thờ i gian. Phương phá p nà y - đá nh bạ n và o nơi họ nghĩ rằ ng nó đau - ngụ ý
đá nh nhữ ng ngườ i xung quanh bạ n, nhữ ng ngườ i dễ bị tổ n thương hơn bạ n. General
Motors, trong chiến dịch chố ng lạ i Ralph Nader (ngườ i đã phá t hiện ra nhữ ng sai só t trong
sả n phẩ m củ a họ ), tuyệt vọ ng để ngă n chặ n anh ta, đã dù ng đến việc quấ y rố i Rose Nader,
mẹ anh ta, gọ i cho bà lú c ba giờ sá ng - trong nhữ ng ngà y khó theo dõ i mộ t cuộ c gọ i điện
thoạ i. Rõ rà ng nó có ý là m cho Ralph Nader cả m thấ y anh ta có lỗ i khi là m hạ i mẹ mình. Hó a
ra bả n thâ n Rose Nader là mộ t nhà hoạ t độ ng và cả m thấ y đượ c tâ ng bố c bở i cá c cuộ c gọ i (ít
nhấ t là cô khô ng bị bỏ rơi trong trậ n chiến).
Tô i có vinh dự có nhữ ng kẻ thù khá c ngoà i Big Ag. Và i nă m trướ c, mộ t trườ ng đạ i họ c ở
Lebanon đã cấ p cho tô i bằ ng tiến sĩ danh dự . Tô i chấ p nhậ n vì sự tô n trọ ng, trá i ngượ c vớ i
thó i quen từ chố i danh dự , (phầ n lớ n) vì tô i cả m thấ y rấ t buồ n chá n trong cá c buổ i lễ. Thêm
và o đó , theo kinh nghiệm củ a tô i, nhữ ng ngườ i thu thậ p bằ ng tiến sĩ danh dự thườ ng có ý
thứ c về thứ bậ c, và tô i tuâ n theo lệnh củ a Cato: anh ấ y thích đượ c hỏ i tạ i sao anh ấ y khô ng
có mộ t bứ c tượ ng hơn là tạ i sao anh ấ y có mộ t bứ c tượ ng. Cá c nhâ n viên củ a trườ ng đạ i họ c
tự độ ng trở thà nh mụ c tiêu củ a nhữ ng kẻ gièm pha tô i, củ a nhữ ng ngườ i có cả m tình vớ i
Salafi trong số cá c sinh viên, và củ a nhữ ng ngườ i bị đá nh dấ u bở i sự nhiệt tình và bả o vệ
Hồ i giá o Shiite củ a tô i, và mong muố n củ a tô i để đưa Lebanon trở lạ i Đô ng Địa Trung Hả i,
thế giớ i Hy Lạ p-La Mã mà nó thuộ c về mộ t cá ch hữ u hình, trá nh xa cô ng trình xâ y dự ng
thả m khố c và hư cấ u đượ c gọ i là chủ nghĩa Ả Rậ p. Rõ rà ng, cá c trưở ng khoa và hiệu trưở ng
củ a cá c trườ ng đạ i họ c dễ bị tổ n thương hơn nhiều so vớ i nhữ ng ngườ i độ c lậ p, và độ ng vậ t
biết điểm yếu nằ m ở đâ u. Theo quy tắ c thiểu số , tấ t cả nhữ ng gì cầ n là mộ t số lượ ng rấ t nhỏ
nhữ ng ngườ i gièm pha sử dụ ng cá c từ thô ng dụ ng khô ng đú ng chỗ thuộ c loạ i khiến mọ i
ngườ i co rú m lạ i (chẳ ng hạ n như "phâ n biệt chủ ng tộ c") để dọ a toà n bộ tổ chứ c. Cá c tổ chứ c
là nhâ n viên — nhữ ng nhâ n viên dễ bị tổ n thương, có ý thứ c về danh tiếng. Trở thà nh Salafi
khô ng phả i là mộ t chủ ng tộ c mà là mộ t phong trà o chính trị kiêm tổ chứ c tộ i phạ m, nhưng
mọ i ngườ i sợ bị dá n nhã n phâ n biệt chủ ng tộ c đến mứ c họ mấ t đi khả nă ng logic củ a mình.
Nhưng cuố i cù ng nhữ ng nỗ lự c củ a nhữ ng kẻ gièm pha đã khô ng có kết quả : mộ t mặ t tô i
khô ng thể bị tổ n hạ i; mặ t khá c, trườ ng đạ i họ c sẽ có nhiều thứ để mấ t từ việc rú t danh dự
hơn là sự quấ y rố i củ a nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa Pan-Arab và Salafis.
 Nhữ ng phương phá p theo đuổ i nhữ ng ngườ i dễ bị tổ n thương liên quan đến bạ n cuố i
cù ng khô ng hiệu quả . Đố i vớ i mộ t điều, nhữ ng ngườ i đá ng ghét (và nhữ ng ngườ i có cả m
tình vớ i Salafi) có xu hướ ng ngu ngố c, cù ng vớ i nhữ ng ngườ i chỉ hà nh độ ng trong đá m
đô ng. Ngoà i ra, nhữ ng ngườ i tham gia và o chiến dịch bô i nhọ như mộ t nghề nghiệp nhấ t
thiết khô ng đủ nă ng lự c ở mọ i thứ khá c - do đó tạ i doanh nghiệp đó cũ ng vậ y - vì vậ y ngà nh
cô ng nghiệp tích lũ y từ chố i nhữ ng ngườ i có xu hướ ng kéo dà i đạ o đứ c. Có ai trong số cá c
đồ ng nghiệp thô ng minh về kinh doanh, đườ ng phố hoặ c có nă ng khiếu họ c tậ p củ a bạ n ở
trườ ng trung họ c tuyên bố rằ ng ướ c mơ củ a họ là trở thà nh chuyên gia thế giớ i trong việc
bô i nhọ ngườ i tố cá o khô ng? Hoặ c thậ m chí là m việc như mộ t nhà vậ n độ ng hà nh lang hoặ c
chuyên gia quan hệ cô ng chú ng? Nhữ ng cô ng việc nà y là dấ u hiệu củ a sự thấ t bạ i cầ n thiết
trong nhữ ng thứ khá c.
Hơn nữ a:
Để thoát khỏi xung đột, bạn không cần phải có bạn bè.
Đó là lý do tạ i sao Cleon đượ c cho là đã từ bỏ tấ t cả tình bạ n củ a mình trong vă n phò ng củ a
mình.
Cho đến nay chú ng ta đã thấ y rằ ng mố i liên hệ giữ a cá nhâ n và tậ p thể là quá mờ nhạ t để
giả i thích mộ t cá ch ngâ y thơ. Vì vậ y, chú ng ta hã y xem xét tình huố ng cổ điển củ a kẻ khủ ng
bố , ngườ i nghĩ rằ ng anh ta miễn nhiễm vớ i tá c hạ i.

CÁCH ĐƯA DA VÀO TRÒ CHƠI ĐÁNH BOM TỰ SÁT

Ai đó có thể trừ ng phạ t mộ t gia đình vì tộ i á c củ a mộ t cá nhâ n khô ng? Thá nh thư tự mâ u
thuẫ n—cá c anh chị em có thể nhậ n đượ c cả hai câ u trả lờ i từ Kinh Cự u Ướ c. Xuất Ê-díp-tô
ký và Dân số ký cho thấ y Đứ c Chú a Trờ i là "thă m viếng sự gian á c củ a nhữ ng ngườ i cha trên
con cá i đến thế hệ thứ ba hoặ c thứ tư." Phục truyền luật lệ ký phâ n ly: "Nhữ ng ngườ i cha sẽ
khô ng bị xử tử vì con cá i củ a họ , con cá i cũ ng khô ng bị xử tử vì cha củ a chú ng. Mỗ i ngườ i sẽ
bị xử tử vì tộ i lỗ i củ a mình." Ngay cả ngà y nay câ u hỏ i vẫ n chưa đượ c giả i quyết hoà n toà n,
câ u trả lờ i cũ ng khô ng rõ rà ng. Bạ n khô ng chịu trá ch nhiệm về cá c khoả n nợ củ a cha mẹ
bạ n, nhưng ngườ i nộ p thuế Đứ c vẫ n chịu trá ch nhiệm bồ i thườ ng chiến tranh cho tộ i á c củ a
ô ng bà và ô ng bà cố củ a họ . Và ngay cả trong thờ i cổ đạ i, khi nợ là gá nh nặ ng vượ t qua
nhiều thế hệ, câ u trả lờ i vẫ n chưa rõ rà ng: có mộ t cơ chế câ n bằ ng giữ a việc là m sạ ch đá
phiến định kỳ (theo nghĩa đen), vớ i việc xó a nợ tưng bừ ng.
Tuy nhiên, câ u trả lờ i là rõ rà ng trong trườ ng hợ p khủ ng bố . Quy tắ c nên là : Bạn giết gia
đình tôi mà không bị trừng phạt; Tôi sẽ bắt bạn trả mộ t số giá gián tiếp cho nó. Trá ch nhiệm
giá n tiếp khô ng phả i là mộ t phầ n củ a phương phá p trừ ng phạ t tộ i phạ m tiêu chuẩ n củ a mộ t
xã hộ i vă n minh, nhưng đố i đầ u vớ i nhữ ng kẻ khủ ng bố (đe dọ a ngườ i vô tộ i) cũ ng khô ng
phả i là tiêu chuẩ n. Vì hiếm khi trong lịch sử chú ng ta phả i đố i mặ t vớ i mộ t tình huố ng trong
đó thủ phạ m củ a mộ t tộ i á c có phầ n thưở ng hoà n toà n bấ t đố i xứ ng và mặ t trá i củ a chính
cá i chết.
FN3

Bộ luậ t củ a Hammurabi thự c sự đưa ra mộ t điều khoả n như vậ y, chuyển giao trá ch nhiệm
phá p lý qua cá c thế hệ. Vì, trên cù ng mộ t tấ m bia đá bazan đượ c bao quanh bở i gậ y selfie
Hà n Quố c, đượ c viết như sau: "Nếu kiến trú c sư xâ y dự ng mộ t ngô i nhà và ngô i nhà sau đó
sụ p đổ , giết chết con trai đầ u lò ng củ a chủ nhâ n, con trai đầ u lò ng củ a kiến trú c sư sẽ bị xử
tử ." Cá nhâ n như chú ng ta hiểu ngà y nay khô ng tồ n tạ i như mộ t đơn vị độ c lậ p; gia đình đã
là m.
 Ngườ i giang hồ có nhữ ng quy tắ c tồ n tạ i trong mộ t thờ i gian dà i khô ng rõ rà ng đố i vớ i
ngườ i ngoà i; có lẽ phả i đến bộ phim Vengo (2000), cô ng chú ng mớ i phá t hiện ra mộ t phong
tụ c đen tố i giữ a cá c bộ lạ c Gitano. Trong trườ ng hợ p mộ t thà nh viên củ a mộ t gia đình giết
chết mộ t thà nh viên củ a gia đình khá c, mộ t ngườ i thâ n trự c tiếp củ a kẻ giết ngườ i sẽ đượ c
giao cho gia đình nạ n nhâ n.
Mố i phiền toá i bấ t thườ ng vớ i chủ nghĩa khủ ng bố thá nh chiến là chú ng ta hoà n toà n
khô ng thể tự vệ trướ c mộ t ngườ i bị lừ a dố i sẵ n sà ng giết hà ng chụ c ngườ i vô tộ i mà khô ng
có bấ t kỳ nhượ c điểm thự c sự nà o, đó là khô ng có da trong trò chơi. Ở Bắ c Phoenicia, ngườ i
Alawis bị khủ ng bố bở i nhữ ng ngườ i Salafi mặ c á o khoá c chứ a đầ y bom mà họ có thể kích
hoạ t ở nơi cô ng cộ ng. Hầ u như khô ng có cá ch nà o chú ng có thể bị "bắ t" mà khô ng cầ n kích
hoạ t. Giết chú ng ngay lậ p tứ c dẫ n đến dương tính giả , nhưng chú ng ta khô ng thể đủ khả
nă ng â m tính giả . Kết quả là , chú ng ta có nhữ ng trườ ng hợ p cô ng dâ n tư nhâ n dồ n và o châ n
tườ ng và "ô m" nhữ ng kẻ tự ném bom đượ c cho là ở nhữ ng nơi mà việc kích nổ sẽ ít gâ y hạ i
nhấ t. Đâ y là mộ t hình thứ c đá nh bom chố ng tự sá t.
Hình phạ t chung rõ rà ng có thể đượ c sử dụ ng khi cá c phương phá p cô ng lý khá c đã thấ t
bạ i, miễn là chú ng khô ng dự a trên phả n ứ ng cả m xú c, mà dự a trên mộ t phương phá p cô ng
lý đượ c vạ ch ra rõ rà ng đượ c xá c định trướ c sự kiện, để nó trở thà nh mộ t biện phá p ră n đe.
Mộ t ngườ i đang hy sinh bả n thâ n vì mộ t lợ i ích nhậ n thứ c cho mộ t tậ p thể nhấ t định cầ n
mộ t sự ră n đe, vì vậ y đó là mộ t hình thứ c tiêm da trong trò chơi mà khô ng có phương phá p
nà o khá c. Và là n da có thể nhìn thấ y: chính tậ p thể đó .
Cá ch duy nhấ t chú ng ta cò n lạ i để kiểm soá t nhữ ng kẻ khủ ng bố tự sá t sẽ chính xá c là
thuyết phụ c chú ng rằ ng cho nổ tung mình khô ng phả i là kịch bả n tồ i tệ nhấ t đố i vớ i chú ng,
cũ ng khô ng phả i là kịch bả n cuố i cù ng. Là m cho gia đình và nhữ ng ngườ i thâ n yêu củ a họ
phả i chịu gá nh nặ ng tà i chính - giố ng như ngườ i Đứ c vẫ n phả i trả giá cho tộ i á c chiến tranh
- sẽ ngay lậ p tứ c thêm hậ u quả cho hà nh độ ng củ a họ . Hình phạ t cầ n phả i đượ c hiệu chỉnh
đú ng đắ n để trở thà nh mộ t sự khô ng khuyến khích thự c sự , mà khô ng truyền đạ t bấ t kỳ
cả m giá c anh hù ng hay tử đạ o nà o cho cá c gia đình đượ c đề cậ p.
Nhưng tô i cả m thấ y buồ n nô n khi chuyển mộ t tộ i á c từ mộ t đơn vị, mộ t cá nhâ n, sang mộ t
tậ p thể khá c. Điều tô i khô ng cả m thấ y tồ i tệ là ngă n chặ n gia đình thủ phạ m củ a cá c hà nh
độ ng khủ ng bố hưở ng lợ i từ nhữ ng hà nh vi đó - nhiều nhó m khủ ng bố thưở ng cho gia đình
củ a nhữ ng kẻ đá nh bom tự sá t, và điều nà y có thể đượ c chấ m dứ t mộ t cá ch an toà n mà
khô ng có bấ t kỳ tình huố ng khó xử nà o về đạ o đứ c.

SAU

Trong hai chương trướ c, chú ng tô i đã xem xét mặ t tố t và mặ t xấ u củ a sự phụ thuộ c và

nhữ ng hạ n chế đố i vớ i quyền tự do củ a chú ng tô i đến từ da trong trò chơi. Tiếp theo, chú ng
ta hã y xem xét cả m giá c hồ i hộ p (đú ng loạ i) củ a việc chấ p nhậ n rủ i ro.
 Quyển 5

S Ố NG C Ó NGH Ĩ A L À CH Ấ P NH Ậ N NH Ữ NG R Ủ I
R O NH Ấ T Đ Ị NH
 Chương 5
Cuộ c số ng trong má y mô phỏ ng

Cách ăn mặc trong khi đọc Borges và Proust — Có nhiều cách để thuyết phục bằng một lựa chọn đá — Hội đồng giám
mục cãi nhau — Theosis — Tại sao Trump sẽ thắng (ông ấy thực sự đã thắng)
Có lầ n tô i ngồ i trong mộ t bữ a tiệc tố i tạ i mộ t chiếc bà n trò n lớ n đố i diện vớ i mộ t ngườ i lịch
sự tên là David. Ngườ i dẫ n chương trình là mộ t nhà vậ t lý, Edgar C., trong câ u lạ c bộ New
York củ a mình, mộ t câ u lạ c bộ vă n họ c, nơi, ngoạ i trừ David, hầ u hết mọ i ngườ i đều ă n mặ c
như nhữ ng ngườ i đọ c Borges và Proust, muố n đượ c biết đến như độ c giả củ a Borges và
Proust, hoặ c chỉ thích dà nh thờ i gian vớ i nhữ ng ngườ i đọ c Borges và Proust (vả i nhung
ascot, già y da lộ n, hoặ c chỉ là bộ đồ cô ng sở ). Về phầ n David, anh ta ă n mặ c như mộ t ngườ i
khô ng biết rằ ng nhữ ng ngườ i đọ c Borges và Proust cầ n phả i ă n mặ c theo mộ t cá ch nhấ t
định khi họ tụ tậ p. Tạ i mộ t số thờ i điểm trong bữ a tố i, David bấ t ngờ rú t ra mộ t câ y gắ p đá
và là m cho nó đi qua tay anh ta. Tô i khô ng biết anh chà ng đó đã là m gì để kiếm số ng - tô i
cũ ng khô ng biết rằ ng Edgar thích phép thuậ t như mộ t sở thích phụ . Hó a ra David trong câ u
hỏ i là mộ t ả o thuậ t gia (tên anh ta là David Blaine), và anh ta rấ t nổ i tiếng.
Tô i biết rấ t ít về cá c phá p sư, cho rằ ng đó là tấ t cả về ả o ả nh quang họ c - vấ n đề nghịch
đả o trung tâ m mà chú ng tô i đã đề cậ p trong Prologue 2 giú p thiết kế dễ dà ng hơn kỹ sư đả o
ngượ c. Nhưng mộ t cá i gì đó đã đá nh tô i và o cuố i bữ a tiệc. David đang đứ ng bên tấ m séc á o
khoá c, dù ng khă n tay để nhỏ nhữ ng giọ t má u chả y ra từ tay.
Vì vậ y, anh chà ng đã thự c sự là m cho mộ t tả ng bă ng đi qua tay anh ta - vớ i tấ t cả nhữ ng
rủ i ro kéo theo. Anh ấ y độ t nhiên trở thà nh mộ t ngườ i khá c trong mắ t tô i. Hắ n bâ y giờ là
thậ t. Anh chấ p nhậ n rủ i ro. Anh ấ y có da trong trò chơi.
Tô i gặ p lạ i anh ấ y và i thá ng sau đó và , khi tô i cố gắ ng bắ t tay anh ấ y, nhậ n thấ y mộ t vết
sẹo nơi tả ng bă ng đã ra khỏ i tay anh ấ y.

CHÚA GIÊ-XU LÀ MỘT NGƯỜI CHẤP NHẬN RỦI RO

Điều nà y cho phép tô i cuố i cù ng tìm ra cô ng việc kinh doanh nà y củ a Chú a Ba Ngô i. Tô n
giá o Kitô giá o, trên khắ p Chalcedon, Nicea, và cá c cô ng đồ ng đạ i kết khá c và cá c thượ ng hộ i
đồ ng khá c nhau củ a cá c giá m mụ c tranh luậ n, tiếp tụ c nhấ n mạ nh và o bả n chấ t kép củ a
Chú a Giêsu Kitô . Sẽ đơn giả n hơn về mặ t thầ n họ c nếu Thiên Chú a là Thiên Chú a và Chú a
Giêsu là con ngườ i, giố ng như mộ t nhà tiên tri khá c, cá ch Hồ i giá o nhìn ô ng, hoặ c cá ch Do
Thá i giá o nhìn Á p-ra-ham. Nhưng khô ng, anh ta phả i vừ a là ngườ i vừ a là thầ n; tính hai mặ t
là trung tâ m đến mứ c nó tiếp tụ c quay trở lạ i mặ c dù tấ t cả cá c cá ch sà ng lọ c: liệu tính hai
mặ t có cho phép chia sẻ cù ng mộ t chấ t (Chính thố ng giá o), cù ng mộ t ý chí (Monothelites),
cù ng mộ t bả n chấ t (Monophysites). Ba ngô i là nguyên nhâ n khiến nhữ ng ngườ i theo chủ
nghĩa độ c thầ n khá c nhìn thấ y dấ u vết củ a thuyết đa thầ n trong Kitô giá o, và khiến nhiều
Kitô hữ u rơi và o tay Nhà nướ c Hồ i giá o bị chặ t đầ u.
Vì vậ y, có vẻ như nhữ ng ngườ i sá ng lậ p nhà thờ thự c sự muố n Chú a Kitô có da trong trò
chơi; anh ta thự c sự đã chịu đau khổ trên thậ p tự giá , hy sinh bả n thâ n và trả i nghiệm cá i
chết. Anh ấ y là mộ t ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro. Quan trọ ng hơn trong câ u chuyện củ a chú ng tô i,
anh ấ y đã hy sinh bả n thâ n vì lợi ích của người khác. Mộ t vị thầ n bị tướ c bỏ nhâ n loạ i khô ng
thể có da trong trò chơi theo cá ch như vậ y, khô ng thể thự c sự đau khổ (hoặ c, nếu anh ta
là m vậ y, mộ t định nghĩa lạ i như vậ y về mộ t vị thầ n đượ c tiêm bả n chấ t con ngườ i sẽ ủ ng hộ
lậ p luậ n củ a chú ng tô i). Mộ t vị thầ n khô ng thự c sự đau khổ trên thậ p tự giá sẽ giố ng như
mộ t phá p sư thự c hiện ả o ả nh, khô ng phả i là mộ t ngườ i thự c sự chả y má u sau khi trượ t mộ t
tả ng bă ng giữ a xương cổ tay củ a mình.
Giá o hộ i Chính thố ng đi xa hơn, là m cho phía con ngườ i chả y lên chứ khô ng phả i đi
xuố ng. Giá m mụ c Athanasius củ a Alexandria và o thế kỷ thứ tư đã viết: "Chú a Giêsu Kitô đã
nhậ p thể để chúng ta có thể đượ c là m nên Thiên Chú a" (tô i nhấ n mạ nh). Chính tính cá ch rấ t
con ngườ i củ a Chú a Giêsu có thể cho phép chú ng ta là nhữ ng ngườ i trầ n thế tiếp cậ n Thiên
Chú a và hợ p nhấ t vớ i Ngà i, trở thà nh mộ t phầ n củ a Ngà i, để dự phầ n và o Thiên Chú a. Sự
hợ p nhấ t đó đượ c gọ i là theosis. Bả n chấ t con ngườ i củ a Đấ ng Christ là m cho điều thiêng
liêng trở nên khả thi cho tấ t cả chú ng ta. FN1

CƯỢC CỦA PASCAL

Lậ p luậ n nà y (rằ ng cuộ c số ng thự c là chấ p nhậ n rủ i ro) cho thấ y điểm yếu thầ n họ c trong
cuộ c cá cượ c củ a Pascal, trong đó quy định rằ ng tin và o ngườ i sá ng tạ o có lợ i ích tích cự c
trong trườ ng hợ p anh ta thự c sự tồ n tạ i, và khô ng có nhượ c điểm trong trườ ng hợ p anh ta
khô ng. Do đó , đặ t cượ c sẽ là tin và o Chú a như mộ t lự a chọ n miễn phí. Nhưng khô ng có tù y
chọ n miễn phí. Nếu bạ n là m theo ý tưở ng đến kết thú c hợ p lý củ a nó , bạ n có thể thấ y rằ ng
nó đề xuấ t tô n giá o khô ng có da trong trò chơi, là m cho nó trở thà nh mộ t hoạ t độ ng hoà n
toà n họ c thuậ t và vô trù ng. Nhưng nhữ ng gì á p dụ ng cho Chú a Giê-xu cũ ng nên á p dụ ng cho
cá c tín đồ khá c. Chú ng ta sẽ thấ y rằ ng, theo truyền thố ng, khô ng có tô n giá o nà o mà khô ng
có mộ t số skin trong trò chơi.

MA TRẬN

Cá c triết gia, khô ng giố ng như cá c giá m mụ c tranh luậ n khô ng kém nhưng tinh vi hơn rấ t
nhiều (và ă n mặ c sặ c sỡ hơn), khô ng hiểu đượ c điểm vớ i thí nghiệm tưở ng tượ ng máy móc
kinh nghiệm của họ . Thủ tụ c như sau. Đơn giả n, bạ n ngồ i trong mộ t thiết bị và mộ t kỹ thuậ t
viên cắ m mộ t và i dâ y cá p và o nã o củ a bạ n, sau đó bạ n trả i qua mộ t "trả i nghiệm". Bạ n cả m
thấ y chính xá c như thể mộ t sự kiện đã diễn ra, ngoạ i trừ việc tấ t cả đều xả y ra trong thự c tế
ả o; Tấ t cả đều là tinh thầ n. Than ô i, mộ t trả i nghiệm như vậ y sẽ khô ng bao giờ thuộ c cù ng
mộ t phạ m trù vớ i thự c tế - chỉ có mộ t triết gia hà n lâ m khô ng bao giờ chấ p nhậ n rủ i ro mớ i
có thể tin và o nhữ ng điều vô nghĩa như vậ y. Tạ i sao?
Bở i vì, xin nhắ c lạ i, cuộ c số ng là sự hy sinh và chấ p nhậ n rủ i ro, và khô ng có gì khô ng đò i
hỏ i mộ t số lượ ng vừ a phả i củ a cá i trướ c, dướ i sự rà ng buộ c củ a việc thỏ a mã n cá i sau, gầ n
vớ i cá i mà chú ng ta có thể gọ i là cuộ c số ng. Nếu bạ n khô ng chấ p nhậ n rủ i ro gâ y hạ i thự c sự ,
có thể khắ c phụ c hoặ c thậ m chí có khả nă ng khô ng thể khắ c phụ c, từ mộ t cuộ c phiêu lưu, đó
khô ng phả i là mộ t cuộ c phiêu lưu.
Lậ p luậ n củ a chú ng tô i - rằ ng thự c tế đò i hỏ i sự nguy hiểm - có thể dẫ n đến nhữ ng điều
tố t đẹp về vấ n đề tâ m trí-cơ thể, nhưng đừ ng nó i vớ i triết gia địa phương củ a bạ n.
Bâ y giờ , ngườ i ta có thể tranh luậ n: mộ t khi và o bên trong má y, bạ n có thể tin rằ ng bạ n có
da trong trò chơi, và trả i nghiệm nhữ ng đau đớ n và hậ u quả như thể bạ n đang số ng trong
tá c hạ i thự c sự . Nhưng đâ y là mộ t lầ n bên trong, khô ng phả i bên ngoà i, và khô ng có nguy cơ
gâ y hạ i khô ng thể đả o ngượ c, nhữ ng thứ tồ n tạ i và là m cho thờ i gian chả y theo hướ ng nà y
chứ khô ng phả i hướ ng khá c. Lý do giấ c mơ khô ng phả i là hiện thự c là khi bạ n độ t nhiên
thứ c dậ y sau khi rơi xuố ng từ mộ t tò a nhà chọ c trờ i củ a Trung Quố c, cuộ c số ng vẫ n tiếp tụ c,
và khô ng có rào cản hấp thụ, tên toá n họ c cho trạ ng thá i khô ng thể đả o ngượ c mà chú ng ta
sẽ thả o luậ n chi tiết trong Chương 19, cù ng vớ i tính công thái học, khá i niệm mạ nh mẽ nhấ t
mà tô i biết.
Tiếp theo, chú ng ta hã y xem xét lợ i ích tín hiệu củ a cá c sai só t cô ng khai.

THE DONALD

Tô i có xu hướ ng xem tivi khi tắ t â m thanh. Khi tô i nhìn thấ y Donald Trump trong cuộ c bầ u
cử sơ bộ củ a đả ng Cộ ng hò a đứ ng cạ nh cá c ứ ng cử viên khá c, tô i chắ c chắ n rằ ng ô ng ấ y sẽ
già nh chiến thắ ng trong giai đoạ n đó củ a quá trình, bấ t kể ô ng ấ y nó i hay là m gì. Trên thự c
tế, đó là bởi vì anh ta có nhữ ng thiếu só t rõ rà ng. Tạ i sao? Bở i vì ô ng ấ y là có thậ t, và cô ng
chú ng - bao gồ m nhữ ng ngườ i thườ ng chấ p nhậ n rủ i ro, chứ khô ng phả i nhữ ng nhà phâ n
tích khô ng chấ p nhậ n rủ i ro vô hồ n mà chú ng ta sẽ trình bà y trong chương tiếp theo - sẽ bỏ
phiếu bấ t cứ lú c nà o cho mộ t ngườ i thự c sự chả y má u sau khi đặ t mộ t câ y gậ y bă ng và o tay
anh ta thay vì mộ t ngườ i khô ng. Lậ p luậ n rằ ng Trump là mộ t doanh nhâ n thấ t bạ i, ngay cả
khi đú ng, thự c sự ủ ng hộ lậ p luậ n nà y: bạ n thậ m chí thà có mộ t ngườ i thự c sự thấ t bạ i hơn
là mộ t ngườ i thà nh cô ng, vì nhượ c điểm, vết sẹo và khuyết điểm tính cá ch là m tă ng khoả ng
cá ch giữ a con ngườ i và ma. FN2

Sẹo báo hiệu da trong trò chơi.

Và
Mọi người có thể phát hiện sự khác biệt giữa các nhà khai thác front-office và back-office.

SAU

Trướ c khi chú ng ta kết thú c, hã y lấ y mộ t số sự khô n ngoan củ a Tony béo: luô n luô n là m
nhiều hơn bạ n nó i. Và trướ c khi nó i chuyện bằ ng hà nh độ ng. Bở i vì nó sẽ luô n luô n là hành
động mà không nói thay thế nói mà không hành động.
Nếu khô ng, bạ n sẽ giố ng vớ i ngườ i mà chú ng ta phơi bà y trong chương tiếp theo (hy
vọ ng sẽ xú c phạ m nhiều "trí thứ c"), că n bệnh ngấ m ngầ m củ a thờ i hiện đạ i: nhữ ng ngườ i
vă n phò ng (nghĩa là nhâ n viên hỗ trợ ) đó ng vai trò là ngườ i vă n phò ng (ngườ i tạ o ra doanh
nghiệp).
 Chương 6
Trí tuệ nhưng ngố c nghếch

Những người không có da trong trò chơi — Ám ảnh lipid — Dạy một giáo sư cách deadlift
Nhữ ng gì chú ng ta đã thấ y trên toà n thế giớ i từ nă m 2014 đến 2018, từ Ấ n Độ đến Anh đến
Mỹ, là mộ t cuộ c nổ i loạ n chố ng lạ i vò ng trò n bên trong củ a cá c "thư ký" hoạ ch định chính
sá ch khô ng có da trong trò chơi và cá c nhà bá o-ngườ i trong cuộ c, lớ p chuyên gia bá n trí tuệ
gia trưở ng vớ i mộ t số Ivy League, Oxford-Cambridge hoặ c nền giá o dụ c định hướ ng nhã n
hiệu tương tự , nhữ ng ngườ i đang nó i vớ i phầ n cò n lạ i củ a chú ng ta 1) phả i là m gì, 2) ă n gì,
3) nó i như thế nà o, 4) cá ch suy nghĩ và ... 5) bỏ phiếu cho ai.

TÌM DỪA Ở ĐÂU

Nhưng vấ n đề là nhữ ng ngườ i mộ t mắ t đi theo ngườ i mù : nhữ ng thà nh viên tự mô tả mình

củ a "trí thứ c" khô ng thể tìm thấ y mộ t quả dừ a trên Đả o Dừ a, có nghĩa là họ khô ng đủ thô ng
minh để xá c định trí thô ng minh, do đó rơi và o vò ng trò n - kỹ nă ng chính củ a họ là khả nă ng
vượ t qua cá c kỳ thi đượ c viết bở i nhữ ng ngườ i như họ , hoặ c viết bà i bá o đượ c đọ c bở i
nhữ ng ngườ i như họ . Mộ t số ngườ i trong chú ng ta - khô ng phả i Tony béo - đã mù quá ng
trướ c sự bấ t tà i nố i tiếp củ a họ . Vớ i cá c nghiên cứ u tâ m lý họ c sao chép ít hơn 40 phầ n tră m
thờ i gian, lờ i khuyên về chế độ ă n uố ng đả o ngượ c sau ba mươi nă m á m ả nh chấ t béo trong
chế độ ă n uố ng, kinh tế vĩ mô và kinh tế tà i chính (trong khi bị mắ c kẹt trong mộ t mả ng từ
khổ ng lồ phứ c tạ p) về mặ t khoa họ c tồ i tệ hơn chiêm tinh họ c (đâ y là nhữ ng gì độ c giả củ a
Incerto đã biết kể từ Fooled by Randomness), việc tá i bổ nhiệm Bernanke (nă m 2010),
ngườ i ít biết gì về rủ i ro tà i chính vớ i tư cá ch là ô ng chủ Cụ c Dự trữ Liên bang, và cá c thử
nghiệm dượ c phẩ m chỉ sao chép tố t nhấ t mộ t phầ n ba thờ i gian, mọ i ngườ i hoà n toà n có
quyền dự a và o bả n nă ng tổ tiên củ a chính họ và lắ ng nghe bà củ a họ (hoặ c Montaigne và
kiến thứ c cổ điển đượ c lọ c như vậ y), nhữ ng ngườ i có hồ sơ theo dõ i tố t hơn nhữ ng kẻ lừ a
đả o hoạ ch định chính sá ch nà y.

KHOA HỌC VÀ CHỦ NGHĨA KHOA HỌC

Thậ t vậ y, ngườ i ta có thể thấ y rằ ng nhữ ng quan chứ c họ c thuậ t cả m thấ y có quyền điều
hà nh cuộ c số ng củ a chú ng ta thậ m chí khô ng nghiêm ngặ t, cho dù trong thố ng kê y tế hay
hoạ ch định chính sá ch. Họ khô ng thể phâ n biệt khoa họ c vớ i chủ nghĩa duy khoa học – trên
thự c tế, trong mắ t họ , chủ nghĩa khoa họ c trô ng khoa họ c hơn khoa họ c thự c sự . Ví dụ , thậ t
tầ m thườ ng khi chỉ ra nhữ ng điều sau đâ y: phầ n lớ n nhữ ng gì Cass Sunstein và Richard
Thaler loạ i bỏ - nhữ ng ngườ i muố n "thú c đẩ y" chú ng ta và o mộ t số hà nh vi - phầ n lớ n
nhữ ng gì họ sẽ phâ n loạ i là "hợ p lý" hoặ c "phi lý" (hoặ c mộ t số loạ i như vậ y chỉ ra sự sai
lệch so vớ i giao thứ c mong muố n hoặ c quy định) xuấ t phá t từ sự hiểu lầ m củ a họ về lý
thuyết xá c suấ t và sử dụ ng mỹ phẩ m cá c mô hình bậ c nhấ t. Họ cũ ng dễ bị nhầ m lẫ n quầ n
thể vớ i sự kết hợ p tuyến tính củ a cá c thà nh phầ n củ a nó - nghĩa là , họ nghĩ rằ ng sự hiểu biết
củ a chú ng ta về cá c cá thể đơn lẻ cho phép chú ng ta hiểu đá m đô ng và thị trườ ng, hoặ c sự
hiểu biết củ a chú ng ta về kiến cho phép chú ng ta hiểu cá c đà n kiến.
The Intellectual Yet Idiot (IYI) là mộ t sả n phẩ m củ a sự hiện đạ i, do đó đã sinh sô i nả y nở ít
nhấ t là từ giữ a thế kỷ XX, để đạ t đến mộ t vị trí tố i cao địa phương ngà y nay, đến mứ c chú ng
ta đã trả i qua sự tiếp quả n củ a nhữ ng ngườ i khô ng có da trong trò chơi. Ở hầ u hết cá c quố c
gia, vai trò củ a chính phủ gấ p từ nă m đến mườ i lầ n so vớ i mộ t thế kỷ trướ c (đượ c biểu thị
bằ ng tỷ lệ phầ n tră m tổ ng sả n phẩ m quố c nộ i). IYI dườ ng như có mặ t khắ p nơi trong cuộ c
số ng củ a chú ng ta nhưng vẫ n là mộ t thiểu số nhỏ và hiếm khi đượ c nhìn thấ y bên ngoà i cá c
cử a hà ng chuyên ngà nh, viện nghiên cứ u, phương tiện truyền thô ng và khoa khoa họ c xã
hộ i đạ i họ c - hầ u hết mọ i ngườ i đều có cô ng việc phù hợ p và khô ng có nhiều cơ hộ i cho IYI,
điều nà y giả i thích là m thế nà o họ có thể có ả nh hưở ng như vậ y mặ c dù số lượ ng thấ p.
IYI bệnh hoạ n ngườ i khá c vì là m nhữ ng điều anh ta khô ng hiểu mà khô ng bao giờ nhậ n ra
đó là sự hiểu biết của anh ta có thể bị hạ n chế. Ô ng nghĩ rằ ng mọ i ngườ i nên hà nh độ ng
theo lợ i ích tố t nhấ t củ a họ và ô ng biết lợ i ích củ a họ , đặ c biệt nếu họ là "rednecks" hoặ c từ
lớ p nguyên â m tiếng Anh khô ng sắ c nét đã bỏ phiếu cho Brexit. Khi plebeians là m điều gì đó
có ý nghĩa vớ i bả n thâ n, nhưng khô ng phả i vớ i anh ta, IYI sử dụ ng thuậ t ngữ "vô họ c".
Nhữ ng gì chú ng ta thườ ng gọ i là tham gia và o quá trình chính trị, ô ng gọ i bằ ng hai tên gọ i
riêng biệt: "dâ n chủ " khi nó phù hợ p vớ i IYI, và "chủ nghĩa dâ n tú y" khi plebeians dá m bỏ
phiếu theo cá ch mâ u thuẫ n vớ i sở thích củ a IYI. Trong khi nhữ ng ngườ i già u tin và o một đô
la thuế một phiếu bầu, nhữ ng ngườ i nhâ n vă n hơn trong một người đàn ông một phiếu bầu,
Monsanto trong một nhà vận động hành lang một phiếu bầu, IYI tin và o một bằng cấp Ivy
League một phiếu, vớ i mộ t số tương đương cho cá c trườ ng ưu tú nướ c ngoà i và tiến sĩ, vì
nhữ ng điều nà y là cầ n thiết trong câ u lạ c bộ .
Họ là nhữ ng ngườ i mà Nietzsche gọ i là Bildungsphilisters – nhữ ng nhà triết họ c có họ c
thứ c. Hã y cẩ n thậ n vớ i ngườ i hơi uyên bá c, ngườ i nghĩ rằ ng anh ta là mộ t ngườ i uyên bá c,
cũ ng như thợ cắ t tó c quyết định thự c hiện phẫ u thuậ t nã o.
IYI cũ ng khô ng tự nhiên phá t hiện ra ngụ y biện.

TRÍ TUỆ NHƯNG PHILISTINE

IYI đă ng ký The New Yorker, mộ t tạ p chí đượ c thiết kế để cá c nhà triết họ c có thể họ c cá ch
giả mạ o mộ t cuộ c trò chuyện về tiến hó a, thầ n kinh, thà nh kiến nhậ n thứ c và cơ họ c lượ ng
tử . Anh khô ng bao giờ chử i bớ i trên mạ ng xã hộ i. Anh ấ y nó i về "bình đẳ ng chủ ng tộ c" và
"bình đẳ ng kinh tế", nhưng khô ng bao giờ đi uố ng rượ u vớ i mộ t tà i xế taxi thiểu số (mộ t lầ n
nữ a, khô ng có da thậ t trong trò chơi, vì, tô i sẽ lặ p lạ i cho đến khi tô i khà n giọ ng, khá i niệm
nà y về cơ bả n là xa lạ vớ i IYI). IYI hiện đạ i đã tham dự nhiều hơn mộ t bà i nó i chuyện TED
trự c tiếp hoặ c xem nhiều hơn hai bà i nó i chuyện TED trên YouTube. Ô ng khô ng chỉ bỏ
phiếu cho Hillary Monsanto-Malmaison vì bà có vẻ đắ c cử hoặ c mộ t số lý luậ n vò ng vo như
vậ y, mà ô ng cò n cho rằ ng bấ t cứ ai khô ng là m như vậ y đều bị bệnh tâ m thầ n.
IYI nhầ m lẫ n Cậ n Đô ng (Đô ng Địa Trung Hả i cổ đạ i) vớ i Trung Đô ng.
 IYI có mộ t bả n sao củ a ấ n bả n bìa cứ ng đầ u tiên củ a Thiên nga đen trên kệ củ a mình,
nhưng khô ng có bằ ng chứ ng cho bằ ng chứ ng vắ ng mặ t. Ô ng tin rằ ng GMO là "khoa họ c",
rằ ng "cô ng nghệ" củ a chú ng nằ m trong cù ng mộ t nhó m rủ i ro như nhâ n giố ng thô ng
thườ ng.
Thô ng thườ ng, IYI nhậ n đượ c logic bậ c nhấ t đú ng, nhưng khô ng phả i là hiệu ứ ng bậ c hai
(hoặ c cao hơn), khiến anh ta hoà n toà n khô ng đủ nă ng lự c trong cá c lĩnh vự c phứ c tạ p.
IYI đã sai, trong lịch sử , về chủ nghĩa Stalin, chủ nghĩa Mao, GMO, Iraq, Libya, Syria,
lobotomies, quy hoạ ch đô thị, chế độ ă n ít carbohydrate, má y tậ p thể dụ c, chủ nghĩa hà nh vi,
chấ t béo chuyển hó a, chủ nghĩa Freudian, lý thuyết danh mụ c đầ u tư, hồ i quy tuyến tính,
HFCS (xi-rô ngô fructose cao), chủ nghĩa Gaussian, chủ nghĩa Salaf, mô hình câ n bằ ng ngẫ u
nhiên độ ng, dự á n nhà ở , chạ y marathon, gen ích kỷ, mô hình dự bá o bầ u cử , Bernie Madoff
(trướ c khi nổ tung) và p-giá trị. Nhưng ô ng vẫ n tin rằ ng vị trí hiện tạ i củ a mình là đú ng. FN1

KHÔNG BAO GIỜ SAY XỈN VỚI NGƯỜI NGA

IYI tham gia mộ t câ u lạ c bộ để có đượ c đặ c quyền du lịch; nếu anh ta là mộ t nhà khoa họ c xã
hộ i, anh ta sử dụ ng số liệu thố ng kê mà khô ng biết chú ng có nguồ n gố c như thế nà o (như
Steven Pinker và psycholophasters nó i chung); khi ở Vương quố c Anh, anh ta đi đến cá c lễ
hộ i vă n họ c và ă n bá nh sandwich dưa chuộ t, cắ n từ ng miếng nhỏ ; anh ta uố ng rượ u vang đỏ
vớ i bít tết (khô ng bao giờ trắ ng); anh ta từ ng tin rằ ng chấ t béo trong chế độ ă n uố ng có hạ i
và bâ y giờ đã hoà n toà n đả o ngượ c chính mình (thô ng tin trong cả hai trườ ng hợ p đều có
nguồ n gố c từ cù ng mộ t nguồ n); anh ta dù ng statin vì bá c sĩ củ a anh ta bả o anh ta là m như
vậ y; anh ta khô ng hiểu đượ c tính cô ng thá i họ c, và khi đượ c giả i thích cho anh ta, anh ta
quên nó ngay sau đó ; anh ấ y khô ng sử dụ ng từ tiếng Yiddish ngay cả khi nó i chuyện kinh
doanh; anh ấ y họ c ngữ phá p trướ c khi nó i mộ t ngô n ngữ ; anh ta có mộ t ngườ i anh em họ đã
là m việc vớ i mộ t ngườ i biết Nữ hoà ng; ô ng chưa bao giờ đọ c Frédéric Dard, Libanius
Antiochus, Michael Oakeshott, John Gray, Ammianus Marcellinus, Ibn Battuta, Saadia Gaon,
hoặ c Joseph de Maistre; anh ta chưa bao giờ say rượ u vớ i ngườ i Nga; anh ta khô ng bao giờ
uố ng đến mứ c bắ t đầ u là m vỡ ly (hoặ c, tố t nhấ t là ghế); anh ta thậ m chí khô ng biết sự khá c
biệt giữ a Hecate và Hecuba (trong tiếng Brooklyn là "khô ng thể phâ n biệt sh ** t vớ i
shinola"); anh ta khô ng biết rằ ng khô ng có sự khá c biệt giữ a "giả trí tuệ" và "trí tuệ" khi
khô ng có da trong trò chơi; Ô ng đã đề cậ p đến cơ họ c lượ ng tử ít nhấ t hai lầ n trong nă m
nă m qua trong cá c cuộ c trò chuyện khô ng liên quan gì đến vậ t lý.
IYI thích sử dụ ng cá c từ thô ng dụ ng từ triết họ c khoa họ c khi thả o luậ n về cá c hiện tượ ng
khô ng liên quan; Anh ta đi hai hoặ c ba cấ p độ quá lý thuyết cho mộ t vấ n đề nhấ t định.

ĐỂ KẾT LUẬN

Kẻ ngố c trí thứ c biết tạ i bấ t kỳ thờ i điểm nà o nhữ ng lờ i nó i hoặ c hà nh độ ng củ a anh ta đang
là m gì đố i vớ i danh tiếng củ a anh ta.
Nhưng mộ t điểm đá nh dấ u dễ dà ng hơn nhiều: anh ta thậ m chí khô ng deadlift. FN2
TÁI BÚT

Từ nhữ ng phả n ứ ng đố i vớ i chương nà y (đượ c đă ng trướ c cuộ c bầ u cử tổ ng thố ng nă m

2016), tô i phá t hiện ra rằ ng IYI điển hình gặ p khó khă n, khi đọ c, trong việc phâ n biệt giữ a
châ m biếm và nghĩa đen.
Tiếp theo, chú ng tô i dừ ng châ m biếm và quay trở lạ i cuố n sá ch chính vớ i chủ đề bị hiểu
lầ m về bấ t bình đẳ ng kinh tế. Bở i IYIs.
 Chương 7
Bấ t bình đẳ ng và da trong trò chơi

Tĩnh và động - Làm thế nào để phá sản và được nhiều người yêu mến - Piketty ngang hàng

BẤT BÌNH ĐẲNG VS. BẤT ĐẲNG THỨC

Có bấ t bình đẳ ng và bấ t bình đẳ ng.

Đầ u tiên là sự bấ t bình đẳ ng mà mọ i ngườ i chịu đự ng, chẳ ng hạ n như sự hiểu biết củ a
mộ t ngườ i so vớ i nhữ ng ngườ i đượ c coi là anh hù ng, ví dụ , Einstein, Michelangelo, hoặ c nhà
toá n họ c ẩ n dậ t Grisha Perelman, so vớ i nhữ ng ngườ i mà ngườ i ta khô ng gặ p khó khă n gì
trong việc thừ a nhậ n thặ ng dư lớ n. Điều nà y á p dụ ng cho cá c doanh nhâ n, nghệ sĩ, binh lính,
anh hù ng, ca sĩ Bob Dylan, Socrates, đầ u bếp nổ i tiếng địa phương hiện tạ i, mộ t số Hoà ng đế
La Mã có danh tiếng tố t, nó i, Marcus Aurelius; Nó i tó m lạ i, nhữ ng ngườ i mà ngườ i ta có thể
tự nhiên là mộ t "ngườ i hâ m mộ ". Bạ n có thể thích bắ t chướ c họ , bạ n có thể khao khá t đượ c
giố ng như họ , nhưng bạ n khô ng phẫ n nộ vớ i họ .
Thứ hai là sự bấ t bình đẳ ng mà mọ i ngườ i thấ y khô ng thể chấ p nhậ n đượ c bở i vì đố i
tượ ng dườ ng như chỉ là mộ t ngườ i như bạ n, ngoạ i trừ việc anh ta đã chơi hệ thố ng, và tự
mình tìm kiếm tiền thuê, có đượ c nhữ ng đặ c quyền khô ng đượ c bả o đả m - và mặ c dù anh ta
có thứ gì đó bạ n sẽ khô ng ngạ i có (có thể bao gồ m cả bạ n gá i ngườ i Nga củ a anh ta), bạ n
khô ng thể trở thà nh mộ t ngườ i hâ m mộ . Loạ i thứ hai bao gồ m cá c chủ ngâ n hà ng, quan
chứ c là m già u, cự u thượ ng nghị sĩ shilling cho cô ng ty độ c á c Monsanto, giá m đố c điều hà nh
cạ o râ u sạ ch sẽ đeo cà vạ t và nó i chuyện trên truyền hình kiếm tiền thưở ng quá lớ n. Bạ n
khô ng chỉ ghen tị vớ i họ ; Bạ n đá nh giá cao sự nổ i tiếng củ a họ , và cả nh tượ ng chiếc xe đắ t
tiền hoặ c thậ m chí bá n đắ t tiền củ a họ gâ y ra mộ t số cả m giá c cay đắ ng. Chú ng là m cho bạ n
cả m thấ y nhỏ bé hơn. FN1

Có thể có điều gì đó bấ t hò a trong cả nh tượ ng củ a mộ t nô lệ già u có .

Tá c giả Joan C. Williams, trong mộ t bà i viết sâ u sắ c, giả i thích rằ ng tầ ng lớ p lao độ ng Mỹ
bị ấ n tượ ng bở i ngườ i già u, như nhữ ng hình mẫ u - điều mà mọ i ngườ i trong giớ i truyền
thô ng, nhữ ng ngườ i giao tiếp vớ i nhau nhưng hiếm khi vớ i cá c chủ đề trong thế giớ i thự c,
khô ng nhậ n ra, vì họ truyền đạ t nhữ ng ý tưở ng chuẩ n mự c cho mọ i ngườ i ("đâ y là cá ch họ
nên nghĩ"). Michèle Lamont, tá c giả củ a cuốn The Dignity of Working Men, đượ c trích dẫ n
bở i Williams, đã thự c hiện mộ t cuộ c phỏ ng vấ n có hệ thố ng về nhữ ng ngườ i Mỹ cổ cồ n xanh
và tìm thấ y sự phẫ n nộ củ a cá c chuyên gia đượ c trả lương cao, nhưng thậ t bấ t ngờ , khô ng
phả i củ a ngườ i già u.
Có thể nó i rằ ng cô ng chú ng Mỹ - thự c sự là tấ t cả cô ng chú ng - coi thườ ng nhữ ng ngườ i
kiếm đượ c nhiều tiền bằ ng tiền lương, hay đú ng hơn là nhữ ng ngườ i là m cô ng ă n lương
kiếm đượ c nhiều tiền. Điều nà y thự c sự đượ c khá i quá t cho cá c quố c gia khá c: mộ t và i nă m
trướ c, Thụ y Sĩ, trong số tấ t cả mọ i ngườ i, đã tổ chứ c mộ t cuộ c trưng cầ u dâ n ý cho mộ t đạ o
luậ t giớ i hạ n tiền lương củ a cá c nhà quả n lý ở mứ c bộ i số củ a mứ c lương thấ p nhấ t. Luậ t đã
khô ng đượ c thô ng qua, nhưng thự c tế là họ nghĩ trong cá c điều khoả n nà y là khá quan
trọ ng. Đố i vớ i cù ng mộ t ngườ i Thụ y Sĩ nắ m giữ cá c doanh nhâ n già u có , và nhữ ng ngườ i đã
có đượ c danh tiếng củ a họ bằ ng cá c phương tiện khá c, trong mộ t số khía cạ nh.
Hơn nữ a, ở cá c quố c gia nơi sự già u có đến từ việc tìm kiếm tiền thuê, bả o trợ chính trị
hoặ c nắ m bắ t quy định (mà tô i nhắ c nhở độ c giả , là cá ch nhữ ng ngườ i có quyền lự c và
nhữ ng ngườ i trong cuộ c sử dụ ng quy định để lừ a đả o cô ng chú ng, hoặ c quan liêu để là m
chậ m cạ nh tranh), sự già u có đượ c coi là tổ ng bằ ng khô ng. Nhữ ng gì Phi-e-rơ nhậ n đượ c
fn2

đượ c trích từ Phao-lô . Ai đó là m già u là là m như vậ y bằ ng chi phí củ a ngườ i khá c. Ở cá c

quố c gia như Mỹ, nơi sự già u có có thể đến từ sự hủ y diệt, mọ i ngườ i có thể dễ dà ng thấ y
rằ ng ai đó là m già u khô ng lấ y đô la từ tú i củ a bạ n; Tỷ lệ cượ c là anh ấ y thậ m chí cò n đặ t mộ t
số và o củ a bạ n. Mặ t khá c, bấ t bình đẳ ng, theo định nghĩa, là tổ ng bằ ng khô ng.
Trong chương nà y, tô i sẽ đề xuấ t rằ ng nhữ ng gì mọ i ngườ i phẫ n nộ - hoặ c nên phẫ n nộ -
là ngườ i đứ ng đầ u khô ng có da trong trò chơi, nghĩa là , bở i vì anh ta khô ng chịu rủ i ro đượ c
phâ n bổ , anh ta miễn nhiễm vớ i khả nă ng rơi khỏ i bệ củ a mình, thoá t khỏ i khung thu nhậ p
hoặ c sự già u có củ a mình và xếp hà ng chờ đợ i bên ngoà i bếp sú p. Mộ t lầ n nữ a, trên tà i
khoả n đó , nhữ ng ngườ i gièm pha Donald Trump, khi ô ng vẫ n cò n là mộ t ứ ng cử viên, khô ng
chỉ hiểu sai giá trị củ a vết sẹo là tín hiệu rủ i ro, mà họ cò n khô ng nhậ n ra rằ ng, bằ ng cá ch
quả ng cá o tình tiết phá sả n và tổ n thấ t cá nhâ n gầ n mộ t tỷ đô la, ô ng đã loạ i bỏ sự phẫ n nộ
(loạ i bấ t bình đẳ ng thứ hai) mà mọ i ngườ i có thể có đố i vớ i ô ng. Có mộ t cá i gì đó đá ng nể
khi mấ t mộ t tỷ đô la, miễn là đó là tiền củ a chính bạ n.
Ngoà i ra, mộ t ngườ i khô ng có da trong trò chơi — giả sử , mộ t giá m đố c điều hà nh cô ng ty
có mặ t tích cự c và khô ng có nhượ c điểm tà i chính (kiểu ngườ i nó i rõ rà ng trong cá c cuộ c
họ p) — đượ c trả lương theo mộ t số số liệu khô ng nhấ t thiết phả n á nh sứ c khỏ e củ a cô ng ty
anh ta; Nhữ ng thứ nà y anh ta có thể thao tú ng, che giấ u rủ i ro, nhậ n tiền thưở ng, sau đó
nghỉ hưu (hoặ c đi là m điều tương tự tạ i mộ t cô ng ty khá c) và đổ lỗ i cho ngườ i kế nhiệm về
kết quả tiếp theo.
Trong quá trình nà y, chú ng tô i cũ ng sẽ định nghĩa lạ i sự bấ t bình đẳ ng và đưa khá i niệm
nà y lên cơ sở nghiêm ngặ t hơn. Nhưng trướ c tiên chú ng ta cầ n giớ i thiệu sự khá c biệt giữ a
hai loạ i phương phá p, tĩnh và độ ng, vì skin trong trò chơi có thể biến đổ i loạ i bấ t bình đẳ ng
nà y thà nh loạ i khá c.
Cũ ng lấ y hai nhậ n xét sau đâ y:
Bình đẳng thực sự là bình đẳng về xác suất.
và
Da trong trò chơi ngăn chặn hệ thống thối rữa.

TĨNH VÀ ĐỘNG

Rõ rà ng, mộ t vấ n đề vớ i cá c nhà kinh tế họ c (đặ c biệt là nhữ ng ngườ i khô ng bao giờ chấ p
nhậ n rủ i ro) là họ gặ p khó khă n về tinh thầ n vớ i những thứ di chuyển và khô ng thể xem xét
rằ ng nhữ ng thứ chuyển độ ng có thuộ c tính khá c vớ i nhữ ng thứ khô ng di chuyển. Đó là lý do
tạ i sao lý thuyết phứ c tạ p và đuô i béo (mà chú ng tô i sẽ giả i thích mộ t và i trang xuố ng) là xa
lạ vớ i hầ u hết trong số họ ; Họ cũ ng gặ p khó khă n (nghiêm trọ ng) vớ i trự c giá c toá n họ c và
khá i niệm cầ n thiết cho lý thuyết xá c suấ t sâ u hơn. Mù quá ng đố i vớ i tính cô ng thá i họ c, mà
chú ng ta sẽ bắ t đầ u định nghĩa mộ t và i đoạ n xuố ng, thự c sự theo ý kiến củ a tô i là điểm đá nh
dấ u tố t nhấ t tá ch biệt mộ t họ c giả châ n chính, ngườ i hiểu điều gì đó về thế giớ i khỏ i mộ t
hacker họ c thuậ t tham gia viết giấ y nghi lễ.
Mộ t và i định nghĩa:
Bất đẳng thức tĩnh là một cái nhìn tổng quan về bất bình đẳng; Nó không phản ánh những gì sẽ xảy ra với bạn trong
quá trình cuộc sống của bạn.
Hã y xem xét rằ ng khoả ng 10 phầ n tră m ngườ i Mỹ sẽ dà nh ít nhấ t mộ t nă m trong 1 phầ n
tră m hà ng đầ u, và hơn mộ t nử a số ngườ i Mỹ sẽ dà nh mộ t nă m trong 10 phầ n tră m hà ng
đầ u. Điều nà y rõ rà ng khô ng giố ng nhau đố i vớ i châ u  u tĩnh hơn - nhưng trên danh nghĩa
fn3

bình đẳ ng hơn - châ u  u. Ví dụ , chỉ có 10 phầ n tră m trong số nă m tră m ngườ i Mỹ hoặ c triều
đạ i già u có nhấ t là như vậ y ba mươi nă m trướ c; Hơn 60% trong danh sá ch củ a Phá p là
ngườ i thừ a kế và mộ t phầ n ba số ngườ i già u nhấ t châ u  u là nhữ ng ngườ i già u nhấ t thế kỷ
trướ c. Ở Florence, ngườ i ta vừ a tiết lộ rằ ng mọ i thứ thậ m chí cò n tồ i tệ hơn: cù ng mộ t số ít
gia đình đã giữ sự già u có trong nă m thế kỷ.
Bất bình đẳng năng động (ergodic) có tính đến toàn bộ tương lai và kiếp trước.
Bạ n khô ng tạ o ra sự bình đẳ ng nă ng độ ng chỉ bằ ng cá ch nâ ng cao trình độ củ a nhữ ng ngườ i
ở dướ i cù ng, mà đú ng hơn bằ ng cá ch là m cho ngườ i già u xoay vò ng - hoặ c bằ ng cá ch buộ c
mọ i ngườ i phả i chịu khả nă ng tạ o ra mộ t cơ hộ i.
Cách để làm cho xã hội bình đẳng hơn là buộc (thông qua da trong trò chơi) người giàu phải chịu rủi ro thoát khỏi
1%. FN4

Điều kiện củ a chú ng tô i ở đâ y mạ nh hơn sự di chuyển thu nhậ p đơn thuầ n. Di chuyển có
nghĩa là ai đó có thể trở nên già u có . Điều kiện không có rào cản hấp thụ có nghĩa là mộ t
ngườ i già u khô ng bao giờ nên chắ c chắ n sẽ già u có .
Bâ y giờ , thậ m chí cò n toá n họ c hơn,

Bình đẳng động là những gì khôi phục tính công thái học, làm cho thời gian và xác suất tập hợp có thể thay thế.
Hã y để tô i giả i thích tính công thái học - mộ t điều mà chú ng tô i đã nó i là xa lạ vớ i giớ i trí
thứ c. Chương 19 ở mặ t sau củ a cuố n sá ch đi và o chi tiết; nó hủ y bỏ hầ u hết cá c thí nghiệm
tâ m lý quan trọ ng liên quan đến xá c suấ t và tính hợ p lý. Trự c giá c cho bâ y giờ là như sau.
Chụ p ả nh cắ t ngang củ a dâ n số Hoa Kỳ. Bạ n có mộ t thiểu số triệu phú trong mộ t phầ n tră m,
mộ t số thừ a câ n, mộ t số cao, mộ t số hà i hướ c. Bạ n cũ ng có phầ n lớ n nhữ ng ngườ i thuộ c
tầ ng lớ p trung lưu thấ p hơn, huấ n luyện viên yoga, chuyên gia là m bá nh, tư vấ n là m vườ n,
nhà lý thuyết bả ng tính, cố vấ n khiêu vũ và thợ sử a chữ a đà n piano - tấ t nhiên cộ ng vớ i
chuyên gia ngữ phá p tiếng Tâ y Ban Nha. Lấ y tỷ lệ phầ n tră m củ a mỗ i thu nhậ p hoặ c khung
tà i sả n (lưu ý rằ ng sự bấ t bình đẳ ng về thu nhậ p thườ ng phẳ ng hơn so vớ i sự già u có ). Cô ng
thá i họ c hoà n hả o có nghĩa là mỗ i ngườ i chú ng ta, nếu anh ta số ng mã i mã i, sẽ dà nh mộ t tỷ
lệ thờ i gian trong điều kiện kinh tế củ a toà n bộ mặ t cắ t ngang: trong mộ t thế kỷ, trung bình
sá u mươi nă m ở tầ ng lớ p trung lưu thấ p, mườ i nă m ở tầ ng lớ p trung lưu trên, hai mươi
nă m trong tầ ng lớ p cổ cồ n xanh, và có lẽ mộ t nă m duy nhấ t trong mộ t phầ n tră m. FN5FN6

Trá i ngượ c hoà n toà n vớ i tính cô ng thá i họ c hoà n hả o là trạ ng thá i hấ p thụ . Thuậ t ngữ
hấp thụ có nguồ n gố c từ cá c hạ t, khi chú ng gặ p chướ ng ngạ i vậ t, bị hấ p thụ hoặ c dính và o
nó . Mộ t rà o cả n hấ p thụ giố ng như mộ t cá i bẫ y, mộ t khi đã và o, bạ n khô ng thể thoá t ra, tố t
hay xấ u. Mộ t ngườ i trở nên già u có bằ ng mộ t quá trình nà o đó , sau đó , khi đến nơi, anh ta
vẫ n già u có . Và nếu ai đó bướ c và o tầ ng lớ p trung lưu thấ p hơn (từ trên xuố ng), anh ta sẽ
khô ng bao giờ có cơ hộ i thoá t khỏ i nó và trở nên già u có nếu anh ta muốn, tấ t nhiên - do đó
sẽ có lý do để phẫ n nộ vớ i ngườ i già u. Bạ n sẽ nhậ n thấ y rằ ng ở nhữ ng nơi nhà nướ c lớ n,
nhữ ng ngườ i ở trên cù ng có xu hướ ng ít di chuyển đi xuố ng — ở nhữ ng nơi như Phá p, nhà
nướ c là mũ m mĩm vớ i cá c tậ p đoà n lớ n và bả o vệ cá c giá m đố c điều hà nh và cổ đô ng củ a họ
khỏ i trả i qua sự xuố ng dố c như vậ y; Nó thậ m chí cò n khuyến khích sự đi lên củ a họ .
Và khô ng có nhượ c điểm cho mộ t số có nghĩa là khô ng có mặ t tích cự c cho phầ n cò n lạ i.

CHỦ NGHĨA PIKETTISM VÀ CUỘC NỔI DẬY CỦA LỚP QUAN THOẠI FN7

Có mộ t lớ p thườ ng đượ c gọ i là Quan thoại, theo hồ i ký hư cấ u củ a tá c giả ngườ i Phá p

Simone de Beauvoir, đượ c đặ t theo tên củ a cá c họ c giả củ a triều đạ i nhà Minh (ngô n ngữ
Trung Quố c cao cò n đượ c gọ i là tiếng Quan thoạ i). Tô i luô n nhậ n thứ c đượ c sự tồ n tạ i củ a
chú ng, nhưng mộ t thuộ c tính nổ i bậ t và nguy hiểm đã đến vớ i tô i trong khi quan sá t phả n
ứ ng củ a cá c thà nh viên đố i vớ i cá c tá c phẩ m củ a nhà kinh tế họ c ngườ i Phá p Thomas
Piketty.
Piketty theo Karl Marx bằ ng cá ch viết mộ t cuố n sá ch đầ y tham vọ ng về tư bả n. Mộ t ngườ i
bạ n đã tặ ng tô i cuố n sá ch như mộ t mó n quà khi nó vẫ n cò n bằ ng tiếng Phá p (và khô ng đượ c
biết đến bên ngoà i nướ c Phá p) bở i vì tô i thấ y thậ t đá ng khen ngợ i khi mọ i ngườ i xuấ t bả n
tá c phẩ m gố c, phi toá n họ c củ a họ về khoa họ c xã hộ i dướ i dạ ng sá ch. Cuố n sá ch, Tư bản
trong thế kỷ XXI, đưa ra nhữ ng tuyên bố hung hă ng về sự gia tă ng đá ng bá o độ ng củ a bấ t
bình đẳ ng, thêm và o đó là mộ t lý thuyết về lý do tạ i sao tư bả n có xu hướ ng đò i hỏ i quá
nhiều lợ i nhuậ n liên quan đến lao độ ng và là m thế nà o sự vắ ng mặ t củ a phâ n phố i lạ i và
tướ c quyền sở hữ u có thể là m cho thế giớ i sụ p đổ . Lý thuyết củ a Piketty về sự gia tă ng lợ i
nhuậ n củ a vố n liên quan đến lao độ ng là hoà n toà n sai, như bấ t cứ ai đã chứ ng kiến sự trỗ i
dậ y củ a cá i đượ c gọ i là "nền kinh tế tri thứ c" (hoặ c bấ t kỳ ai đã đầ u tư nó i chung) đều biết.
Rõ rà ng, khi bạ n nó i rằ ng bấ t bình đẳ ng thay đổ i từ nă m mộ t sang nă m thứ hai, bạ n cầ n
chỉ ra rằ ng nhữ ng ngườ i đứ ng đầ u là cùng một người - điều mà Piketty khô ng là m (hã y nhớ
rằ ng anh ấ y là mộ t nhà kinh tế và gặ p rắ c rố i vớ i nhữ ng thứ di chuyển). Nhưng vấ n đề chưa
dừ ng lạ i ở đó . Chẳ ng mấ y chố c, tô i phá t hiện ra rằ ng - ngoà i việc rú t ra kết luậ n từ cá c biện
phá p bấ t bình đẳ ng tĩnh - cá c phương phá p ô ng sử dụ ng cò n thiếu só t: cá c cô ng cụ củ a
Piketty khô ng phù hợ p vớ i nhữ ng gì ô ng có ý định thể hiện về sự gia tă ng bấ t bình đẳ ng.
Khô ng có sự nghiêm ngặ t về toá n họ c. Tô i đã sớ m viết hai bà i bá o (mộ t bà i hợ p tá c vớ i
Raphael Douady, mộ t bà i khá c vớ i Andrea Fontanari và Pasquale Cirillo, đượ c xuấ t bả n
trong Physica A: Cơ học thống kê và ứng dụng), về thướ c đo bấ t bình đẳ ng bao gồ m việc sở
hữ u, giả sử , 1 phầ n tră m hà ng đầ u và theo dõ i cá c biến thể củ a nó . Lỗ hổ ng là nếu bạ n lấ y sự
bấ t bình đẳ ng đượ c đo lườ ng ở châ u  u nó i chung, bạ n sẽ thấ y nó cao hơn mứ c bấ t bình
đẳ ng trung bình giữ a cá c quố c gia thà nh phầ n; Sự thiên vị gia tă ng mứ c độ nghiêm trọ ng vớ i
cá c quy trình mang lạ i mứ c độ bấ t bình đẳ ng cao. Nó i chung, cá c bà i bá o có đủ định lý và
chứ ng minh để là m cho chú ng trở thà nh mộ t tá c phẩ m sắ t đá như ngườ i ta có thể có trong
khoa họ c; mặ c dù điều đó là khô ng cầ n thiết, tô i khă ng khă ng đặ t kết quả ở dạ ng định lý bở i
vì ai đó khô ng thể tranh luậ n về mộ t định lý đã đượ c chứ ng minh chính thứ c mà khô ng đặ t
câ u hỏ i về sự hiểu biết củ a chính anh ta về toá n họ c.
Lý do nhữ ng lỗ i nà y khô ng đượ c biết đến là vì cá c nhà kinh tế là m việc vớ i bấ t bình đẳ ng
khô ng quen thuộ c vớ i ... bấ t đẳ ng thứ c. Bấ t bình đẳ ng là sự khô ng câ n xứ ng về vai trò củ a
đuô i - ngườ i già u nằ m ở đuô i củ a sự phâ n phố i. Cà ng nhiều bấ t bình đẳ ng trong hệ thố ng,
fn8
hiệu ứ ng ngườ i chiến thắ ng cà ng có tấ t cả , chú ng ta cà ng rờ i khỏ i cá c phương phá p củ a
Mediocristan đuô i mỏ ng trong đó cá c nhà kinh tế đượ c đà o tạ o. Quá trình là m già u bị chi
phố i bở i cá c hiệu ứ ng ngườ i chiến thắ ng có tấ t cả . Bấ t kỳ hình thứ c kiểm soá t nà o đố i vớ i
quá trình già u có - thườ ng do cá c quan chứ c xú i giụ c - có xu hướ ng khó a mọ i ngườ i có đặ c
quyền trong tình trạ ng quyền lợ i củ a họ . Vì vậ y, giả i phá p là cho phép hệ thố ng tiêu diệt kẻ
mạ nh, thứ hoạ t độ ng tố t nhấ t ở Hoa Kỳ.
Nhưng có mộ t cá i gì đó xa vờ i, nghiêm trọ ng hơn nhiều so vớ i mộ t họ c giả sai.
Vấ n đề khô ng bao giờ là vấ n đề; Đó là cá ch mọ i ngườ i xử lý nó . Điều tồ i tệ hơn nhữ ng sai
só t củ a Piketty là việc phá t hiện ra cá ch thứ c hoạ t độ ng củ a lớ p tiếng Quan Thoạ i đó . Họ đã
quá sớ m bị kích thích bở i "bằ ng chứ ng" về sự gia tă ng bấ t bình đẳ ng đến nỗ i phả n ứ ng củ a
họ giố ng như tin tứ c giả mạ o. Trên thự c tế, chú ng là tin tứ c giả mạ o. Cá c nhà kinh tế đã bị
cuố n theo như vậ y; họ ca ngợ i Piketty vì "sự uyên bá c" củ a anh ấ y vì anh ấ y đã thả o luậ n về
Balzac và Jane Austen, tương đương vớ i việc ca ngợ i là mộ t vậ n độ ng viên nâ ng tạ mà ai đó
phá t hiện mang theo mộ t chiếc cặ p qua Nhà ga B. Và họ hoà n toà n phớ t lờ kết quả củ a tô i -
và khi họ khô ng là m vậ y, đó là tuyên bố rằ ng tô i "kiêu ngạ o" (nhớ lạ i chiến lượ c sử dụ ng
toá n họ c hình thứ c như mộ t cá ch để là m cho khô ng thể nó i bạ n sai) - đó là mộ t hình thứ c
khen ngợ i khoa họ c. Ngay cả Paul Krugman (mộ t nhà kinh tế họ c và trí thứ c cô ng cộ ng nổ i
tiếng hiện nay) đã viết, "Nếu bạ n nghĩ rằ ng bạ n đã tìm thấ y mộ t lỗ hổ ng rõ rà ng, thự c
nghiệm hoặ c logic, ở Piketty, bạ n rấ t có thể đã sai. Anh ấ y đã là m xong bà i tậ p về nhà rồ i!"
Khi tô i gặ p trự c tiếp anh ta và chỉ ra lỗ hổ ng cho anh ta, anh ta đã trố n trá nh nó - khô ng
nhấ t thiết là vì á c ý, nhưng rấ t có thể vì xá c suấ t và tổ hợ p đã lả ng trá nh anh ta, bằ ng sự
thừ a nhậ n củ a chính anh ta.
Bâ y giờ hã y xem xét rằ ng nhữ ng ngườ i như Krugman và Piketty khô ng có nhượ c điểm
trong sự tồ n tạ i củ a họ - giả m bấ t bình đẳ ng đưa họ lên nấ c thang củ a cuộ c số ng. Trừ khi hệ
thố ng đạ i họ c hoặ c nhà nướ c Phá p phá sả n, họ sẽ tiếp tụ c nhậ n đượ c tiền lương củ a họ .
Ngườ i bạ n vừ a nhìn thấ y trong nhà hà ng bít tết nhỏ giọ t dâ y chuyền và ng phả i đố i mặ t vớ i
nguy cơ củ a bếp sú p, khô ng phả i họ . Giố ng như nhữ ng ngườ i số ng bằ ng gươm chết bở i
gươm, nhữ ng ngườ i kiếm số ng bằ ng cá ch chấ p nhậ n rủ i ro sẽ mấ t kế sinh nhai chấ p nhậ n
rủ i ro.
FN9

Chú ng tô i đã tạ o ra mộ t vấ n đề lớ n từ Piketty ở đâ y bở i vì sự nhiệt tình rộ ng rã i đố i vớ i

cuố n sá ch củ a ô ng là đạ i diện cho hà nh vi củ a tầ ng lớ p nhữ ng ngườ i thích lý thuyết hó a và
tham gia và o tình đoà n kết sai lầ m vớ i nhữ ng ngườ i bị á p bứ c, trong khi củ ng cố cá c đặ c
quyền củ a họ .

LÔ HÀNG COBBLER COBBLER

Sở dĩ nhữ ng ngườ i bình thườ ng khô ng gay gắ t như "trí thứ c" và quan chứ c là vì sự đố kỵ
khô ng đi đượ c quã ng đườ ng dà i hoặ c vượ t qua nhiều tầ ng lớ p xã hộ i. Sự đố kỵ khô ng bắ t
nguồ n từ nhữ ng ngườ i nghèo khó , quan tâ m đến việc cả i thiện tình trạ ng củ a họ , nhưng vớ i
tầ ng lớ p giá o sĩ. Đơn giả n, có vẻ như chính cá c giá o sư đạ i họ c (nhữ ng ngườ i đã "đến") và
nhữ ng ngườ i có thu nhậ p ổ n định vĩnh viễn, dướ i hình thứ c nhiệm kỳ, chính phủ hoặ c họ c
thuậ t, đã mua rấ t nhiều và o lậ p luậ n củ a Piketty. Từ cá c cuộ c trò chuyện, tô i đã bị thuyết
phụ c rằ ng nhữ ng ngườ i phả n thự c tế trở lên (tứ c là so sá nh bả n thâ n vớ i nhữ ng ngườ i già u
hơn) muố n chủ độ ng tướ c đoạ t củ a ngườ i già u. Như vớ i tấ t cả cá c phong trà o cộ ng sả n,
thườ ng là giai cấ p tư sả n hoặ c giá o sĩ là nhữ ng ngườ i đầ u tiên chấ p nhậ n lý thuyết cá ch
mạ ng. Vì vậ y, sự đố kỵ giai cấ p khô ng bắ t nguồ n từ mộ t tà i xế xe tả i ở Nam Alabama, mà từ
mộ t IYI đượ c giá o dụ c ở New York hoặ c Washington, DC, Ivy League (như Paul Krugman
hoặ c Joseph Stiglitz) vớ i ý thứ c về quyền lợ i, khiến mộ t số ngườ i "kém thô ng minh" khó
chịu hơn nhiều.
Aristotle, trong cuốn Hùng biện của mình, cho rằ ng ghen tị là điều bạ n có nhiều khả nă ng
gặ p phả i ở ngườ i thâ n củ a mình: tầ ng lớ p thấ p hơn có nhiều khả nă ng trả i nghiệm sự ghen
tị đố i vớ i anh em họ hoặ c tầ ng lớ p trung lưu hơn là đố i vớ i nhữ ng ngườ i rấ t già u. Và thà nh
ngữ Không ai là một nhà tiên tri trong vùng đất của mình, là m cho sự đố kỵ trở thà nh mộ t
điều địa lý (bị lầ m tưở ng là bắ t nguồ n từ Chú a Giêsu), bắ t nguồ n từ đoạ n vă n đó trong Hùng
biện. Bả n thâ n Aristotle đã xâ y dự ng trên Hesiod: cobbler ghen tị với cobbler, thợ mộc ghen
tị với thợ mộc. Sau đó , Jean de La Bruyère đã viết rằ ng sự ghen tị đượ c tìm thấ y trong cù ng
mộ t nghệ thuậ t, tà i nă ng và điều kiện. FN10

Vì vậ y, tô i nghi ngờ Piketty bậ n tâ m hỏ i nhữ ng ngườ i Phá p cổ cồ n xanh nhữ ng gì họ

muố n, như Michelle Lamont đã là m (như chú ng ta đã thấ y trướ c đó trong chương). Tô i chắ c
chắ n rằ ng họ sẽ yêu cầ u bia tố t hơn, mộ t má y rử a chén mớ i, hoặ c xe lử a nhanh hơn để đi
là m, khô ng phả i để hạ bệ mộ t số doanh nhâ n già u có vô hình đố i vớ i họ . Nhưng, mộ t lầ n
nữ a, mọ i ngườ i có thể đó ng khung cá c câ u hỏ i và miêu tả việc là m già u là trộ m cắ p, như đã
đượ c thự c hiện trướ c Cá ch mạ ng Phá p, trong trườ ng hợ p đó , tầ ng lớ p cổ cồ n xanh sẽ yêu
cầ u, mộ t lầ n nữ a, cho nhữ ng cá i đầ u lă n. FN11

BẤT BÌNH ĐẲNG, GIÀU CÓ VÀ XÃ HỘI HÓA THEO CHIỀU DỌC

Nếu trí thứ c quá lo lắ ng về sự bấ t bình đẳ ng, đó là vì họ có xu hướ ng nhìn nhậ n bả n thâ n
theo thứ bậ c, và do đó nghĩ rằ ng nhữ ng ngườ i khá c cũ ng vậ y. Hơn nữ a, như thể theo bệnh
lý, cá c cuộ c thả o luậ n trong cá c trườ ng đạ i họ c "cạ nh tranh" là tấ t cả về hệ thố ng phâ n cấ p.
Hầ u hết mọ i ngườ i trong thế giớ i thự c khô ng bị á m ả nh bở i nó . FN12

Trong quá khứ nô ng thô n hơn, sự đố kỵ khá đượ c kiểm soá t; Nhữ ng ngườ i già u có khô ng
tiếp xú c vớ i nhữ ng ngườ i khá c trong tầ ng lớ p củ a họ . Họ khô ng có á p lự c phả i theo kịp
nhữ ng ngườ i già u có khá c và cạ nh tranh vớ i họ . Nhữ ng ngườ i già u có ở trong khu vự c củ a
họ , đượ c bao quanh bở i nhữ ng ngườ i phụ thuộ c và o họ , mộ t lã nh chú a nó i về tà i sả n củ a
mình. Ngoạ i trừ mù a thỉnh thoả ng ở cá c thà nh phố , đờ i số ng xã hộ i củ a họ khá thẳ ng đứ ng.
Con cá i củ a họ chơi vớ i con cá i củ a nhữ ng ngườ i hầ u.
Chính trong mô i trườ ng đô thị thương mạ i, xã hộ i hó a trong cá c tầ ng lớ p xã hộ i đã diễn
ra. Và , theo thờ i gian, vớ i cô ng nghiệp hó a, ngườ i già u bắ t đầ u di chuyển đến cá c thà nh phố
hoặ c vù ng ngoạ i ô đượ c bao quanh bở i nhữ ng ngườ i khá c có điều kiện tương tự nhưng
khô ng hoà n toà n giố ng nhau. Do đó , họ cầ n phả i theo kịp nhau, đua trên má y chạ y bộ .
Đố i vớ i mộ t ngườ i già u bị cô lậ p khỏ i việc giao tiếp xã hộ i theo chiều dọ c vớ i ngườ i
nghèo, ngườ i nghèo trở thà nh mộ t cá i gì đó hoà n toà n lý thuyết, mộ t tà i liệu tham khả o
trong sá ch giá o khoa. Như tô i đã đề cậ p trong chương trướ c, tô i vẫ n chưa thấ y mộ t người
đàn ông Cambridge nào đi chơi vớ i cá c tà i xế taxi Pakistan hoặ c nâ ng tạ bằ ng loa cockney.
Do đó , giớ i trí thứ c cả m thấ y có quyền đố i xử vớ i ngườ i nghèo như mộ t cô ng trình xâ y
dự ng; mộ t cá i mà họ đã tạ o ra. Do đó , họ trở nên tin chắ c rằ ng họ biết điều gì là tố t nhấ t cho
họ .
ĐỒNG CẢM VÀ ĐỒNG TÍNH

Hã y nhớ lạ i vấ n đề nhâ n rộ ng, ý tưở ng rằ ng cá c quy tắ c đạ o đứ c củ a mọ i ngườ i khô ng phổ

quá t; chú ng thay đổ i tù y theo việc ai đó có phả i là "ngườ i Thụ y Sĩ", nghĩa là ngườ i ngoà i hay
khô ng.
Điều tương tự cũ ng á p dụ ng cho sự đồ ng cả m (ngượ c lạ i củ a sự đố kị). Bạ n có thể thấ y
rằ ng mọ i ngườ i cả m thấ y nhiều hơn cho nhữ ng ngườ i trong lớ p củ a họ . Theo truyền thố ng,
tầ ng lớ p thượ ng lưu tham gia giả i cứ u nhữ ng ngườ i khỏ i cá c gia đình đổ ná t bằ ng cá ch biến
họ thà nh "quả n gia" hoặ c dames de compagnie. Sự bả o vệ trong nhó m như vậ y có mộ t thuộ c
tính tự bả o hiểm — mộ t thứ chỉ có thể hoạ t độ ng cho mộ t số ngườ i hạ n chế và khô ng thể
phổ cậ p đượ c: bạn chăm sóc con cháu của tôi nếu họ bị hủy hoại; Tôi sẽ chăm sóc bạn.

DỮ LIỆU, SHMATA

Mộ t bà i họ c khá c từ tậ p sá ch đầ y tham vọ ng củ a Piketty: nó đượ c tả i vớ i cá c biểu đồ và

bả ng. Có mộ t bà i họ c ở đâ y: nhữ ng gì chú ng ta họ c đượ c từ cá c chuyên gia trong thế giớ i
thự c là dữ liệu khô ng nhấ t thiết phả i nghiêm ngặ t. Mộ t lý do khiến tô i - vớ i tư cá ch là mộ t
chuyên gia xá c suấ t - bỏ dữ liệu ra khỏ i Thiên nga đen (ngoạ i trừ mụ c đích minh họ a) là
dườ ng như mọ i ngườ i trà n ngậ p câ u chuyện củ a họ bằ ng cá c con số và đồ thị trong trườ ng
hợ p khô ng có lậ p luậ n vữ ng chắ c hoặ c logic. Hơn nữ a, mọ i ngườ i nhầ m lẫ n chủ nghĩa kinh
nghiệm vớ i mộ t cơn lũ dữ liệu. Chỉ cầ n mộ t chú t dữ liệu quan trọ ng là cầ n thiết khi mộ t
ngườ i đú ng, đặ c biệt là khi đó là chủ nghĩa kinh nghiệm khô ng xá c nhậ n, hoặ c phả n ví dụ :
chỉ mộ t điểm dữ liệu (mộ t độ lệch cự c đoan duy nhấ t) là đủ để chỉ ra rằ ng Thiên nga đen
tồ n tạ i.
Cá c nhà giao dịch, khi họ kiếm đượ c lợ i nhuậ n, có thô ng tin liên lạ c ngắ n; Khi họ thua, họ
nhấ n chìm bạ n trong cá c chi tiết, lý thuyết và biểu đồ .
Xá c suấ t, thố ng kê và khoa họ c dữ liệu chủ yếu là logic đượ c cung cấ p bở i cá c quan sá t và
khô ng có quan sá t. Đố i vớ i nhiều mô i trườ ng, cá c điểm dữ liệu có liên quan là nhữ ng điểm ở
thá i cự c; Đâ y là nhữ ng điều hiếm theo định nghĩa, và nó đủ để tậ p trung và o mộ t số ít
nhưng lớn để có đượ c mộ t ý tưở ng về câ u chuyện. Nếu bạ n muố n chứ ng minh rằ ng mộ t
ngườ i có nhiều hơn 10 triệu đô la, tấ t cả nhữ ng gì bạ n cầ n là hiển thị 50 triệu đô la trong tà i
khoả n mô i giớ i củ a anh ta, ngoà i ra, khô ng liệt kê mọ i đồ nộ i thấ t trong nhà anh ta, bao gồ m
cả bứ c tranh 500 đô la trong nghiên cứ u củ a anh ta và nhữ ng chiếc thìa bạ c trong phò ng
đự ng thứ c ă n. Vì vậ y, tô i đã phá t hiện ra, vớ i kinh nghiệm, rằ ng khi bạ n mua mộ t cuố n sá ch
dà y vớ i hà ng tấ n đồ thị và bả ng đượ c sử dụ ng để chứ ng minh mộ t điểm, bạ n nên nghi ngờ .
Nó có nghĩa là mộ t cá i gì đó đã khô ng chắ t lọ c đú ng! Nhưng đố i vớ i cô ng chú ng và nhữ ng
ngườ i khô ng đượ c đà o tạ o về thố ng kê, nhữ ng bả ng như vậ y có vẻ thuyết phụ c - mộ t cá ch
khá c để thay thế sự thậ t bằ ng sự phứ c tạ p.
Chẳ ng hạ n, nhà bá o khoa họ c Steven Pinker đã chơi trò đó vớ i cuố n sá ch The Better
Angels of Our Nature, tuyên bố sự suy giả m bạ o lự c trong lịch sử loà i ngườ i hiện đạ i và gá n
điều nà y cho cá c thể chế hiện đạ i. Cộ ng tá c viên củ a tô i, Pasquale Cirillo và tô i, khi chú ng tô i
xem xét kỹ lưỡ ng "dữ liệu" củ a anh ấ y, phá t hiện ra rằ ng anh ấ y khô ng hiểu số củ a chính
mình (thự c ra, anh ấ y khô ng hiểu), hoặ c anh ấ y có mộ t câ u chuyện trong đầ u và tiếp tụ c
thêm biểu đồ , khô ng nhậ n ra rằ ng thố ng kê khô ng phả i là về dữ liệu mà là chắ t lọ c, nghiêm
ngặ t và trá nh bị lừa bởi sự ngẫu nhiên - nhưng khô ng có vấ n đề gì, cô ng chú ng và cá c đồ ng
nghiệp IYI tô n thờ nhà nướ c củ a ô ng thấ y nó ấ n tượ ng (trong mộ t thờ i gian). FN13 ·

ĐẠO ĐỨC CÔNG VỤ

Chú ng ta hã y kết thú c cuộ c thả o luậ n nà y vớ i mộ t sự bấ t cô ng cò n tồ i tệ hơn cả sự bấ t bình

đẳ ng: cả nh tượ ng nhứ c nhố i củ a vă n phò ng hỗ trợ , nhữ ng ngườ i khô ng chấ p nhậ n rủ i ro
là m già u từ dịch vụ cô ng.
Khi rờ i nhiệm sở , Barack Obama nhậ n số tiền hơn 40 triệu USD để viết hồ i ký, nhiều
ngườ i đã phẫ n nộ . Nhữ ng ngườ i ủ ng hộ ô ng, nhữ ng ngườ i thố ng kê đang bả o vệ ô ng, mặ t
khá c, đã chỉ trích cá c doanh nhâ n già u có đượ c chính quyền sau đó thuê. Tiền là lò ng tham,
đố i vớ i họ - nhưng những người không kiếm được tiền thông qua thương mại được miễn trừ
một cách phi logic. Tô i đã có mộ t thờ i gian khó khă n để giả i thích rằ ng có nhữ ng ngườ i già u
có trong mộ t vă n phò ng cô ng cộ ng rấ t khá c vớ i việc nhữ ng ngườ i củ a cô ng chú ng trở nên
già u có - mộ t lầ n nữ a, đó là độ ng lự c, trình tự , mớ i là vấ n đề.

Nhữ ng ngườ i già u có trong vă n phò ng cô ng cộ ng đã cho thấ y mộ t số bằ ng chứ ng về sự

thiếu nă ng lự c hoà n toà n - tấ t nhiên thà nh cô ng có thể đến từ sự ngẫ u nhiên, nhưng ít nhấ t
chú ng ta có mộ t gợ i ý về mộ t số kỹ nă ng trong thế giớ i thự c, mộ t số bằ ng chứ ng cho thấ y
ngườ i đó đã xử lý thự c tế. Điều nà y tấ t nhiên là có điều kiện đố i vớ i ngườ i đã có da trong trò
chơi và sẽ tố t hơn nếu ngườ i đó cả m thấ y bị nổ tung, đã trả i qua ít nhấ t mộ t lầ n mấ t mộ t
phầ n tà i sả n củ a mình và sự tứ c giậ n liên quan đến nó .
Như thườ ng lệ, có mộ t sự pha trộ n giữ a đạ o đứ c và hiệu quả ở đâ y.
Việc sử dụng chức vụ công để làm giàu là hết sức phi đạo đức.
Mộ t nguyên tắ c tố t cho xã hộ i là bắ t buộ c nhữ ng ngườ i bắ t đầ u là m việc trong vă n phò ng
cô ng cộ ng phả i cam kết khô ng bao giờ kiếm đượ c từ khu vự c tư nhâ n nhiều hơn mộ t số tiền
nhấ t định; phầ n cò n lạ i nên chuyển cho ngườ i nộ p thuế. Điều nà y sẽ đả m bả o sự châ n
thà nh, theo nghĩa đen, "dịch vụ " - nơi nhâ n viên đượ c cho là đượ c trả lương thấ p vì phầ n
thưở ng tình cả m củ a họ từ việc phụ c vụ xã hộ i. Nó sẽ chứ ng minh rằ ng họ khô ng ở trong
khu vự c cô ng như mộ t chiến lượ c đầ u tư: bạ n khô ng trở thà nh mộ t linh mụ c Dò ng Tên vì nó
có thể giú p bạ n đượ c Goldman Sachs thuê sau nà y, sau khi cuố i cù ng bạ n bị phá vỡ - do sự
uyên bá c và sự kiểm soá t bậ c thầ y củ a sự ngụ y biện thườ ng liên quan đến Dò ng Chú a Giêsu.
Hiện nay, hầ u hết cá c cô ng chứ c có xu hướ ng ở lạ i trong cá c dịch vụ dâ n sự - ngoạ i trừ
nhữ ng ngườ i trong cá c lĩnh vự c nhạ y cả m mà ngà nh cô ng nghiệp kiểm soá t: phâ n khú c
nô ng nghiệp, tà i chính, hà ng khô ng vũ trụ , bấ t cứ thứ gì liên quan đến Ả Rậ p Xê Ú t...
Mộ t cô ng chứ c có thể đưa ra cá c quy tắ c thâ n thiện vớ i mộ t ngà nh cô ng nghiệp như ngâ n
hà ng và sau đó đi đến JP Morgan và thu lạ i bộ i số chênh lệch giữ a mứ c lương hiện tạ i củ a
mình và tỷ giá thị trườ ng. (Cá c nhà quả n lý, bạ n có thể nhớ lạ i, có độ ng cơ để là m cho cá c
quy tắ c cà ng phứ c tạ p cà ng tố t để chuyên mô n củ a họ sau nà y có thể đượ c thuê vớ i giá cao
hơn.)
Vì vậ y, có mộ t sự hố i lộ ngầ m trong dịch vụ dâ n sự : bạ n hà nh độ ng như mộ t ngườ i hầ u
cho mộ t ngà nh cô ng nghiệp, ví dụ , Monsanto, và họ chă m só c bạ n sau nà y. Họ khô ng là m
điều đó vì cả m giá c danh dự : đơn giả n, cầ n phả i giữ cho hệ thố ng hoạ t độ ng và khuyến
khích anh chà ng tiếp theo chơi theo cá c quy tắ c nà y. Cự u Bộ trưở ng Tà i chính Tim Geithner
theo chủ nghĩa IYI kiêm thâ n hữ u - ngườ i mà tô i chia sẻ vớ i thợ cắ t tó c Calabrese củ a Lờ i
mở đầ u - đã đượ c khen thưở ng cô ng khai bở i ngà nh cô ng nghiệp mà ô ng đã giú p giả i cứ u.
Ô ng đã giú p cá c chủ ngâ n hà ng nhậ n đượ c cá c gó i cứ u trợ , cho phép họ tự trả tiền từ quỹ
tiền thưở ng lớ n nhấ t trong lịch sử sau cuộ c khủ ng hoả ng, và o nă m 2010 (nghĩa là sử dụ ng
tiền thuế củ a ngườ i dâ n), và sau đó nhậ n đượ c mộ t cô ng việc trị giá hà ng triệu đô la tạ i mộ t
tổ chứ c tà i chính như phầ n thưở ng cho hà nh vi tố t.

SAU

Có mộ t sự phụ thuộ c miền luẩ n quẩ n củ a chuyên mô n: thợ điện, nha sĩ, họ c giả về độ ng từ
bấ t quy tắ c Bồ Đà o Nha, trợ lý đạ i trà ng, cabin London và hình họ c đạ i số là cá c chuyên gia
(cộ ng hoặ c trừ mộ t số biến thể địa phương), trong khi nhà bá o, quan chứ c Bộ Ngoạ i giao,
nhà tâ m lý họ c lâ m sà ng, nhà lý thuyết quả n lý, giá m đố c điều hà nh xuấ t bả n và nhà kinh tế
vĩ mô thì khô ng. Điều nà y cho phép chú ng tô i trả lờ i cá c câ u hỏ i: Ai là chuyên gia thự c sự ? Ai
quyết định ai là và ai khô ng phả i là chuyên gia? Chuyên gia meta ở đâ u?
Thờ i gian là chuyên gia. Hay đú ng hơn là Lindy nó ng nả y và tà n nhẫ n, như chú ng ta thấ y
trong chương tiếp theo.
 Chương 8
Mộ t chuyên gia tên là Lindy

Cô ấy là chuyên gia duy nhất — Đừng ăn bánh pho mát của họ — Các chuyên gia meta được đánh giá bởi các chuyên
gia meta — Gái mại dâm, gái mại dâm và nghiệp dư
Lindy là mộ t cử a hà ng bá n đồ ă n nhanh ở New York, bâ y giờ là mộ t cá i bẫ y du lịch, tự hà o
tuyên bố nổ i tiếng vớ i bá nh pho má t, nhưng trên thự c tế đã đượ c cá c nhà vậ t lý và toá n họ c
biết đến trong nă m mươi nă m hoặ c lâ u hơn nhờ và o heuristic phá t triển ở đó . Cá c diễn viên
lang thang ở đó buô n chuyện về cá c diễn viên khá c phá t hiện ra rằ ng cá c chương trình
Broadway kéo dà i, giả sử , mộ t tră m ngà y, có tuổ i thọ tương lai là mộ t tră m ngà y nữ a. Đố i
vớ i nhữ ng ngườ i kéo dà i hai tră m ngà y, hai tră m ngà y nữ a. Heuristic đượ c gọ i là hiệu ứ ng
Lindy.
Hã y để tô i cả nh bá o ngườ i đọ c: trong khi hiệu ứ ng Lindy là mộ t trong nhữ ng phương
phá p phỏ ng đoá n hữ u ích, mạ nh mẽ và phổ biến nhấ t mà tô i biết, thì bá nh pho má t củ a
Lindy là ... Ít phâ n biệt hơn nhiều. Tỷ lệ cượ c là deli sẽ khô ng tồ n tạ i, bở i hiệu ứ ng Lindy.
Đã có mộ t loạ t cá c mô hình toá n họ c phù hợ p vớ i câ u chuyện, mặ c dù khô ng thự c sự , cho
đến khi a) bạ n thự c sự tìm ra rằ ng hiệu ứ ng Lindy có thể đượ c hiểu rõ nhấ t bằ ng cá ch sử
dụ ng lý thuyết về sự mong manh và chố ng mong manh, và b) nhà toá n họ c Iddo Eliazar đã
chính thứ c hó a cấ u trú c xá c suấ t củ a nó . Trên thự c tế, lý thuyết về sự mong manh trực tiếp
dẫ n đến hiệu ứ ng Lindy. Đơn giả n, cá c cộ ng tá c viên củ a tô i và tô i đã cố gắ ng định nghĩa sự
mong manh là sự nhạ y cả m vớ i sự rố i loạ n: con cú sứ ngồ i trướ c mặ t tô i trên bà n viết, khi
tô i đang viết nhữ ng dò ng nà y, muố n sự yên tĩnh. Nó khô ng thích nhữ ng cú số c, rố i loạ n,
biến thể, độ ng đấ t, xử lý sai bở i cá c nhà khai thá c dịch vụ dọ n dẹp sợ bụ i, di chuyển trong
mộ t chiếc vali quá cả nh qua Nhà ga số 5 ở Heathrow và phá o kích bở i cá c dâ n quâ n Hồ i giá o
do Saudi Barbaria tà i trợ . Rõ rà ng, nó khô ng có mặ t trá i từ cá c sự kiện ngẫ u nhiên và nó i
chung là rố i loạ n. (Về mặ t kỹ thuậ t hơn, mong manh, nó nhất thiết phải có phả n ứ ng phi
tuyến đố i vớ i cá c yếu tố gâ y că ng thẳ ng: cho đến điểm phá vỡ củ a nó , cá c cú số c có cườ ng
độ lớ n hơn ả nh hưở ng đến nó nhiều hơn khô ng câ n xứ ng so vớ i cá c cú số c nhỏ hơn).
Bâ y giờ , điều quan trọ ng, thờ i gian tương đương vớ i sự hỗ n loạ n, và chố ng lạ i sự tà n phá
củ a thờ i gian, nghĩa là , cá i mà chú ng ta vinh quang gọ i là sự số ng cò n, là khả nă ng xử lý rố i
loạ n.
Những gì mong manh có phản ứng bất đối xứng với sự biến động và các yếu tố gây căng thẳng khác, nghĩa là sẽ trải
qua nhiều tác hại hơn là lợi ích từ nó.
Về xá c suấ t, sự biến độ ng và thờ i gian là như nhau. Ý tưở ng về sự mong manh đã giú p
đưa ra mộ t số nghiêm ngặ t xung quanh khá i niệm rằ ng thẩ m phá n hiệu quả duy nhấ t củ a
mọ i thứ là thờ i gian - bở i những thứ chú ng ta muố n nó i đến ý tưở ng, con ngườ i, sả n phẩ m
trí tuệ, mô hình xe hơi, lý thuyết khoa họ c, sá ch, v.v. Bạ n khô ng thể đá nh lừ a Lindy: nhữ ng
cuố n sá ch thuộ c loạ i đượ c viết bở i nhà vă n Op-Ed nổ i tiếng hiện tạ i tạ i Thờ i báo New York
có thể nhậ n đượ c mộ t số cườ ng điệu tạ i thờ i điểm xuấ t bả n, đượ c sả n xuấ t hoặ c tự phá t,
nhưng tỷ lệ số ng só t sau nă m nă m củ a họ thườ ng ít hơn so vớ i ung thư tuyến tụ y.

CHUYÊN GIA "THỰC SỰ" LÀ AI?

Lindy trả lờ i hiệu quả cá c câ u hỏ i meta lâ u đờ i: Ai sẽ đá nh giá chuyên gia? Ai sẽ bả o vệ

ngườ i bả o vệ? (Quis custodiet ipsos custodes?) Ai sẽ đá nh giá cá c thẩ m phá n? Vâ ng, sự số ng
cò n sẽ.
Đố i vớ i thờ i gian hoạ t độ ng thô ng qua da trong trò chơi. Nhữ ng thứ cò n só t lạ i đang gợ i ý
cho chú ng tô i rằng chú ng có mộ t số mạ nh mẽ — vớ i điều kiện chú ng phả i tiếp xú c vớ i tá c
hạ i. Vì khô ng có da trong trò chơi, thô ng qua việc tiếp xú c vớ i thự c tế, cơ chế mong manh bị
phá vỡ : mọ i thứ có thể tồ n tạ i mà khô ng có lý do trong mộ t thờ i gian, ở mộ t quy mô nà o đó ,
sau đó cuố i cù ng sụ p đổ , gâ y ra rấ t nhiều tổ n hạ i tà i sả n thế chấ p.
Mộ t và i chi tiết nữ a (đố i vớ i nhữ ng ngườ i quan tâ m đến sự phứ c tạ p, hiệu ứ ng Lindy đã
đượ c đề cậ p dà i trong Antifragile). Có hai cá ch để xử lý thờ i gian. Đầ u tiên, có sự lã o hó a và
dễ hư hỏ ng: mọ i thứ chết vì chú ng có đồ ng hồ sinh họ c, cá i mà chú ng ta gọ i là lã o hó a. Thứ
hai, có nguy hiểm, tỷ lệ tai nạ n. Nhữ ng gì chú ng ta chứ ng kiến trong đờ i số ng vậ t chấ t là sự
kết hợ p củ a cả hai: khi bạ n già và mỏ ng manh, bạ n khô ng xử lý tai nạ n rấ t tố t. Nhữ ng tai
nạ n nà y khô ng nhấ t thiết phả i ở bên ngoà i, như ngã từ thang hoặ c bị gấ u tấ n cô ng; Chú ng
cũ ng có thể là nộ i bộ , từ sự cố ngẫ u nhiên củ a cá c cơ quan hoặ c tuầ n hoà n củ a bạ n. Mặ t
khá c, nhữ ng độ ng vậ t khô ng thự c sự già đi, như rù a và cá sấ u, dườ ng như có tuổ i thọ cò n lạ i
khô ng đổ i trong mộ t thờ i gian dà i. Nếu mộ t con cá sấ u hai mươi tuổ i cò n bố n mươi nă m
nữ a để số ng (do sự nguy hiểm củ a mô i trườ ng số ng), mộ t con bố n mươi tuổ i cũ ng sẽ có
khoả ng bố n mươi nă m để số ng.
Chú ng ta hã y sử dụ ng cá ch viết tắ t "Bằ ng chứ ng Lindy", "là Lindy" hoặ c "Tương thích
Lindy" (cá i nà y có thể thay thế cho cá i khá c) để hiển thị mộ t cá i gì đó dườ ng như thuộ c về
lớ p nhữ ng thứ đã đượ c chứ ng minh là có tính chấ t sau:
Cái đó là "Lindy" là những gì già đi ngược lại, tức là, tuổi thọ của nó kéo dài theo thời gian, có điều kiện sinh tồn.
Chỉ nhữ ng ngườ i khô ng dễ hỏ ng mớ i có thể là Lindy. Khi nó i đến ý tưở ng, sá ch vở , cô ng
nghệ, thủ tụ c, thể chế và hệ thố ng chính trị dướ i thờ i Lindy, khô ng có sự lã o hó a và dễ hư
hỏ ng nộ i tạ i. Mộ t bả n sao vậ t lý củ a Chiến tranh và Hòa bình có thể già đi (đặ c biệt là khi nhà
xuấ t bả n cắ t giả m cá c gó c để tiết kiệm hai mươi xu trên giấ y cho mộ t cuố n sá ch nă m mươi
đô la); bả n thâ n cuố n sá ch như mộ t ý tưở ng thì khô ng.
Lưu ý rằ ng nhờ Lindy, khô ng có chuyên gia nà o là chuyên gia cuố i cù ng nữ a và chú ng tô i
khô ng cầ n cá c chuyên gia meta đá nh giá chuyên mô n củ a cá c chuyên gia thấ p hơn họ mộ t
bậ c. Chú ng tô i giả i quyết vấ n đề "rù a tấ t cả cá c con đườ ng xuố ng". Fragility là chuyên gia,
fn1

do đó thờ i gian và sự số ng cò n.

LINDY CỦA LINDY

Ý tưở ng về hiệu ứ ng Lindy tự nó là Lindy-proof. Nhà tư tưở ng tiền Socrates Periander củ a

Corinth đã viết, hơn hai mươi lă m tră m nă m trướ c: Sử dụng luật cũ nhưng thực phẩm tươi.
Tương tự như vậ y, Alfonso X củ a Tâ y Ban Nha, biệt danh El Sabio, "ngườ i khô n ngoan",
đã có mộ t câ u châ m ngô n: Đốt những khúc gỗ cũ. Uống rượu cũ. Đọc sách cũ. Giữ bạn cũ.
 Nhà sử họ c sâ u sắ c và may mắ n phi họ c thuậ t Tom Holland đã từ ng nhậ n xét: "Điều tô i
ngưỡ ng mộ nhấ t về ngườ i La Mã là sự khinh miệt hoà n toà n mà họ có khả nă ng thể hiện sự
sù ng bá i tuổ i trẻ." Ô ng cũ ng viết: "Ngườ i La Mã đá nh giá hệ thố ng chính trị củ a họ bằ ng cá ch
hỏ i khô ng phả i liệu nó có hợ p lý hay khô ng mà là liệu nó có hiệu quả hay khô ng", đó là lý do
tạ i sao, trong khi dà nh tặ ng cuố n sá ch nà y, tô i đã gọ i Ron Paul là mộ t ngườ i La Mã giữ a
nhữ ng ngườ i Hy Lạ p.

CHÚNG TA CÓ CẦN MỘT THẨM PHÁN KHÔNG?

Như tô i đã đề cậ p trướ c đó trong Lờ i mở đầ u 3, tô i đã nắ m giữ hầ u hết (loạ i) sự nghiệp

họ c tậ p củ a mình khô ng quá mộ t phầ n tư vị trí. Mộ t phầ n tư là đủ để có mộ t nơi nà o đó để
đi, đặ c biệt là khi trờ i mưa ở New York, mà khô ng bị xã hộ i hó a về mặ t cả m xú c và mấ t độ c
lậ p trí tuệ vì sợ bỏ lỡ mộ t bữ a tiệc hoặ c phả i ă n mộ t mình. Nhưng mộ t ngà y nọ , mộ t trưở ng
bộ phậ n (bâ y giờ đã "từ chứ c") đến gặ p tô i và đưa ra cả nh bá o: "Giố ng như, khi mộ t doanh
nhâ n và tá c giả , bạ n bị đá nh giá bở i cá c doanh nhâ n và tá c giả khá c, ở đâ y là mộ t họ c giả ,
bạ n đượ c đá nh giá bở i cá c họ c giả khá c. Cuộ c số ng là về sự đá nh giá ngang hà ng."
Phả i mấ t mộ t thờ i gian để tô i vượ t qua sự ghê tở m củ a mình - tô i vẫ n chưa hoà n toà n
quen thuộ c vớ i cá ch là m việc củ a nhữ ng ngườ i khô ng mạ o hiểm; họ thự c sự khô ng nhậ n ra
rằ ng nhữ ng ngườ i khá c khô ng giố ng họ , và khô ng thể có đượ c nhữ ng gì là m cho ngườ i thự c
sự đá nh dấ u. Khô ng, cá c doanh nhâ n với tư cách là người chấp nhận rủi ro khô ng phả i chịu
sự phá n xét củ a cá c doanh nhâ n khá c, chỉ chịu sự đá nh giá củ a kế toá n cá nhâ n củ a họ . Họ
chỉ cầ n trá nh có mộ t hồ sơ tà i liệu về (mộ t số ) vi phạ m đạ o đứ c. Hơn nữ a, bạ n khô ng chỉ
khô ng muố n sự chấ p thuậ n củ a bạ n bè, bạ n cò n muố n khô ng đượ c chấ p thuậ n (ngoạ i trừ
cá c vấ n đề đạ o đứ c): mộ t nhà giao dịch hố cũ đã từ ng chia sẻ sự khô n ngoan củ a mình: "Nếu
mọ i ngườ i ở đâ y thích bạ n, bạ n đang là m điều gì đó sai trá i."
Hơn nữ a
Bạn có thể định nghĩa một người tự do chính xác là một người có số phận không phụ thuộc tập trung hoặc trực tiếp
vào đánh giá ngang hàng.
Và là mộ t nhà tiểu luậ n, tô i khô ng bị đá nh giá bở i cá c nhà vă n, biên tậ p viên sá ch và nhà phê
bình sá ch khá c, mà bở i độ c giả . Độ c giả ? Có thể, nhưng chờ mộ t chú t ... chứ khô ng phả i độ c
giả ngà y nay. Chỉ nhữ ng ngườ i củ a ngà y mai, và ngà y mố t. Vì vậ y, đá nh giá thự c sự duy nhấ t
củ a tô i là thờ i gian, đó là sự ổ n định và mạ nh mẽ củ a độ c giả (nghĩa là độc giả tương lai)
mớ i đượ c tính. Độ c giả ổ n định theo định hướ ng thờ i trang củ a cuố n sá ch đượ c đá nh giá
gầ n đâ y nhấ t trên tờ The New York Times khô ng quan tâ m đến tô i. Và là mộ t ngườ i chấ p
nhậ n rủ i ro, chỉ có thờ i gian mớ i có giá trị - vì tô i có thể đá nh lừ a kế toá n củ a mình vớ i thu
nhậ p ổ n định vớ i rấ t nhiều rủ i ro tiềm ẩ n, nhưng thờ i gian cuố i cù ng sẽ tiết lộ chú ng.
Được xem xét hoặc đánh giá bởi những người khác quan trọng nếu và chỉ khi một người phải chịu sự phán xét của
những người khác trong tương lai - không chỉ hiện tại - những người khác.
Và hã y nhớ rằ ng, mộ t ngườ i tự do khô ng cầ n phả i già nh chiến thắ ng trong cá c cuộ c tranh
luậ n - chỉ cầ n già nh chiến thắ ng. FN2

TRÀ VỚI NỮ HOÀNG

Cá c đồ ng nghiệp trao danh dự , tư cá ch thà nh viên trong cá c họ c viện, giả i Nobel, lờ i mờ i

đến Davos và cá c địa điểm tương tự , trà (và bá nh mì dưa chuộ t) vớ i Nữ hoà ng, yêu cầ u củ a
nhữ ng ngườ i già u có tham dự cá c bữ a tiệc cocktail nơi bạ n chỉ thấ y nhữ ng ngườ i nổ i tiếng.
Tin tô i đi, có nhữ ng ngườ i già u có mà cuộ c số ng củ a họ xoay quanh nhữ ng điều nà y. Họ
thườ ng tuyên bố là đang cố gắ ng cứ u thế giớ i, gấ u, trẻ em, nú i, sa mạ c - tấ t cả cá c thà nh
phầ n củ a việc phá t só ng đứ c hạ nh.
Nhưng rõ rà ng họ khô ng thể ả nh hưở ng đến Lindy - trên thự c tế, đó là điều ngượ c lạ i.
Nếu bạ n dà nh thờ i gian cố gắ ng gâ y ấ n tượ ng vớ i nhữ ng ngườ i khá c trong câ u lạ c bộ New
York 21, có thể có điều gì đó khô ng ổ n vớ i bạ n.
Các đồng nghiệp đương đại là những cộng tác viên có giá trị, không phải là giám khảo cuối cùng. FN3

TỔ CHỨC

Trên thự c tế, có mộ t điều tồ i tệ hơn đá nh giá ngang hà ng: sự quan liêu hó a hoạ t độ ng tạ o ra
mộ t lớ p thẩ m phá n mớ i: cá c nhà quả n lý đạ i họ c, nhữ ng ngườ i khô ng biết ai đó đang là m gì
ngoạ i trừ thô ng qua cá c tín hiệu bên ngoà i, nhưng vẫ n trở thà nh trọ ng tà i thự c sự .
Nhữ ng trọ ng tà i nà y khô ng nhậ n ra rằ ng ấ n phẩ m "có uy tín", đượ c xá c định bở i cá c nhà
phê bình ngang hà ng theo cá ch vò ng trò n, khô ng tương thích vớ i Lindy - họ chỉ có nghĩa là
mộ t nhó m ngườ i quyền lự c nhấ t định (hiện tạ i) hà i lò ng vớ i cô ng việc củ a bạ n.
Khoa họ c cứ ng có thể mạ nh mẽ đố i vớ i cá c bệnh lý - ngay cả khi đó . Vì vậ y, chú ng ta hã y
xem xét khoa họ c xã hộ i. Cho rằ ng cá c thẩ m phá n duy nhấ t củ a mộ t ngườ i đó ng gó p là
"đồ ng nghiệp" củ a anh ta, có mộ t vò ng trích dẫ n tạ i chỗ có thể dẫ n đến tấ t cả cá c cá ch thố i
rữ a. Ví dụ , kinh tế vĩ mô có thể là vô nghĩa vì nó dễ dà ng hơn macrobull ***t so vớ i
microbull *** t - khô ng ai có thể biết liệu mộ t lý thuyết có thự c sự hoạ t độ ng hay khô ng.
Nếu bạ n nó i điều gì đó điên rồ , bạ n sẽ bị coi là điên. Nhưng nếu bạ n tạ o ra mộ t bộ sưu
tậ p, giả sử , hai mươi ngườ i thà nh lậ p mộ t họ c viện và nó i nhữ ng điều điên rồ đượ c tậ p thể
chấ p nhậ n, bâ y giờ bạ n có "đá nh giá ngang hà ng" và có thể bắ t đầ u mộ t bộ phậ n trong mộ t
trườ ng đạ i họ c.
Academia có xu hướng, khi không được kiểm soát (từ việc thiếu da trong trò chơi), để phát triển thành một trò chơi
xuất bản tự tham chiếu theo nghi thức.
Bâ y giờ , trong khi giớ i họ c thuậ t đã biến thà nh mộ t cuộ c thi thể thao, Wittgenstein giữ
quan điểm hoà n toà n ngượ c lạ i: nếu có bấ t cứ điều gì, kiến thứ c là ngượ c lạ i củ a mộ t cuộ c
thi thể thao. Trong triết họ c, ngườ i chiến thắ ng là ngườ i về đích cuố i cù ng, ô ng nó i.
Hơn nữ a
Bất cứ điều gì đánh vào cạnh tranh đều phá hủy kiến thức.
Trong mộ t số lĩnh vự c, chẳ ng hạ n như nghiên cứ u giớ i tính hoặ c tâ m lý họ c, trò chơi xuấ t
bả n theo nghi thứ c dầ n dầ n ít hơn đến nghiên cứ u thự c tế, bở i bả n chấ t củ a vấ n đề cơ quan,
để đạ t đượ c sự khá c biệt về lợ i ích giố ng như Mafia: cá c nhà nghiên cứ u có chương trình
nghị sự riêng củ a họ , trá i ngượ c vớ i nhữ ng gì khá ch hà ng củ a họ , nghĩa là xã hộ i và sinh
viên, đang trả tiền cho họ . Độ mờ đụ c củ a đố i tượ ng vớ i ngườ i ngoà i giú p họ kiểm soá t cá c
cổ ng. Biết "kinh tế họ c" khô ng có nghĩa là biết bấ t cứ điều gì về kinh tế họ c theo nghĩa củ a
hoạ t độ ng thự c sự , mà là cá c lý thuyết, hầ u hết trong số đó là bull*t, đượ c tạ o ra bở i cá c nhà
kinh tế. Và cá c khó a họ c trong cá c trườ ng đạ i họ c, mà cha mẹ là m việc chă m chỉ cầ n tiết
kiệm trong nhiều thậ p kỷ, dễ dà ng thoá i hó a thà nh thờ i trang. Bạ n là m việc chă m chỉ và tiết
kiệm cho con cá i củ a bạ n để đượ c dạ y mộ t bà i phê bình định hướ ng nghiên cứ u hậ u thuộ c
địa về cơ họ c lượ ng tử .
 Nhưng có mộ t tia hy vọ ng. Trên thự c tế, cá c sự kiện gầ n đâ y cho thấ y hệ thố ng sẽ sụ p đổ
như thế nà o: cự u sinh viên (nhữ ng ngườ i tình cờ đã là m việc trong thế giớ i thự c) đang bắ t
đầ u cắ t giả m ngâ n sá ch cho cá c ngà nh họ c giả mạ o và khô i hà i (mặ c dù khô ng phả i là cá ch
tiếp cậ n khô i hà i trong cá c ngà nh truyền thố ng). Rố t cuộ c, điều đó xả y ra khi ai đó cầ n phả i
trả lương cho cá c nhà kinh tế vĩ mô và "chuyên gia" giớ i tính hậ u thuộ c địa. Và giá o dụ c đạ i
họ c cầ n phả i cạ nh tranh vớ i cá c hộ i thả o đà o tạ o chuyên nghiệp: ngà y xử a ngà y xưa, nghiên
cứ u cá c lý thuyết hậ u thuộ c địa có thể giú p ngườ i ta có đượ c mộ t cô ng việc khá c ngoà i việc
phụ c vụ khoai tâ y chiên. Khô ng cò n.

CHỐNG LẠI LỢI ÍCH CỦA MỘT NGƯỜI

Nhữ ng tuyên bố thuyết phụ c nhấ t là nhữ ng tuyên bố mà mộ t ngườ i sẽ thua, nhữ ng tuyên bố
trong đó mộ t ngườ i có là n da tố i đa trong trò chơi; Nhữ ng điều khô ng thuyết phụ c nhấ t là
nhữ ng bà i bá o trong đó ngườ i ta cố gắ ng nâ ng cao vị thế củ a mộ t ngườ i mà khô ng đó ng gó p
hữ u hình (như chú ng ta đã thấ y, trong phầ n lớ n cá c bà i bá o họ c thuậ t khô ng nó i gì và khô ng
chấ p nhậ n rủ i ro). Nhưng nó khô ng nhấ t thiết phả i như vậ y. Khoe khoang là hợ p lý; Nó là
con ngườ i. Miễn là chấ t vượ t quá sự phô trương, bạ n vẫ n ổ n. Giữ con ngườ i, lấ y cà ng nhiều
cà ng tố t, vớ i điều kiện bạ n cho nhiều hơn nhậ n.
Người ta nên cân nhắc nhiều hơn cho nghiên cứu rằng, trong khi nghiêm ngặt, mâu thuẫn với các đồng nghiệp khác,
đặc biệt nếu nó đòi hỏi chi phí và tổn hại danh tiếng cho tác giả của nó.
Hơn nữ a
Một người có sự hiện diện công khai cao, gây tranh cãi và chấp nhận rủi ro cho ý kiến của mình ít có khả năng là một
nhà cung cấp bò tót. FN4

LINH HỒN TRONG TRÒ CHƠI, MỘT LẦN NỮA

Việc mạ i dâ m hó a nghiên cứ u cuố i cù ng sẽ đượ c thự c hiện như sau. Buộ c nhữ ng ngườ i
muố n thự c hiện "nghiên cứ u" phả i là m điều đó và o thờ i gian riêng củ a họ , nghĩa là lấ y thu
nhậ p từ cá c nguồ n khá c. Sự hy sinh là cầ n thiết. Có vẻ vô lý đố i vớ i nhữ ng ngườ i đương thờ i
bị tẩ y nã o, nhưng Antifragile ghi lạ i nhữ ng đó ng gó p lịch sử quá lớ n củ a nhữ ng ngườ i khô ng
chuyên nghiệp, hay đú ng hơn là nhữ ng ngườ i khô ng chuyên nghiệp. Để nghiên cứ u củ a họ
là chính hã ng, trướ c tiên họ nên có mộ t cô ng việc hà ng ngà y trong thế giớ i thự c, hoặ c ít
nhấ t là dà nh mườ i nă m như: nhà sả n xuấ t ố ng kính, thư ký bằ ng sá ng chế, nhà điều hà nh
mafia, con bạ c chuyên nghiệp, ngườ i đưa thư, bả o vệ nhà tù , bá c sĩ y khoa, ngườ i lá i xe limo,
thà nh viên dâ n quâ n, đạ i lý an sinh xã hộ i, luậ t sư xét xử , nô ng dâ n, đầ u bếp nhà hà ng, bồ i
bà n khố i lượ ng lớ n, lính cứ u hỏ a (yêu thích củ a tô i), ngườ i giữ ngọ n hả i đă ng, v.v., trong khi
họ đang xâ y dự ng ý tưở ng ban đầ u củ a mình.
Đó là mộ t cơ chế lọ c, thanh lọ c vô nghĩa. Tô i khô ng có thiện cả m vớ i nhữ ng nhà nghiên
cứ u chuyên nghiệp rên rỉ. Về phầ n mình, tô i đã dà nh hai mươi ba nă m trong mộ t nghề toà n
thờ i gian, đò i hỏ i cao, cự c kỳ că ng thẳ ng trong khi họ c, nghiên cứ u và viết ba cuố n sá ch đầ u
tiên và o ban đêm; Nó hạ thấ p (trên thự c tế, loạ i bỏ ) sự khoan dung củ a tô i đố i vớ i nghiên
cứ u xâ y dự ng sự nghiệp.
(Có ả o tưở ng rằ ng giố ng như cá c doanh nhâ n đượ c thú c đẩ y và khen thưở ng bở i lợ i
nhuậ n, cá c nhà khoa họ c nên đượ c thú c đẩ y và khen thưở ng bằ ng danh dự và sự cô ng nhậ n.
Đó khô ng phả i là cá ch nó hoạ t độ ng. Hã y nhớ rằ ng, khoa họ c là mộ t quy tắ c thiểu số : mộ t số
ít sẽ điều hà nh nó , nhữ ng ngườ i khá c chỉ là thư ký vă n phò ng.)

KHOA HỌC DỄ BỊ LINDY

Chú ng tô i đã nó i trướ c đó rằ ng khô ng có da trong trò chơi, cơ chế sinh tồ n bị giá n đoạ n
nghiêm trọ ng. Điều nà y cũ ng á p dụ ng cho cá c ý tưở ng.
Ý tưở ng khoa họ c củ a Karl Popper là mộ t doanh nghiệp đưa ra cá c tuyên bố có thể mâ u
thuẫ n vớ i cá c quan sá t cuố i cù ng, khô ng phả i là mộ t loạ t cá c quan sá t có thể kiểm chứ ng:
khoa họ c về cơ bả n là khô ng xá c nhậ n, khô ng xá c nhậ n. Cơ chế giả mạ o nà y hoà n toà n
tương thích vớ i Lindy; nó thự c sự đò i hỏ i hoạ t độ ng củ a hiệu ứ ng Lindy (kết hợ p vớ i quy
tắ c thiểu số ). Mặ c dù Popper đã nhìn thấ y cá c tĩnh vậ t, ô ng đã khô ng nghiên cứ u độ ng lự c
họ c, cũ ng khô ng nhìn và o khía cạ nh rủ i ro củ a sự vậ t. Lý do khoa họ c hoạ t độ ng khô ng phả i
vì có mộ t "phương phá p khoa họ c" thích hợ p bắ t nguồ n từ mộ t số mọ t sá ch trong sự cô lậ p,
hoặ c mộ t số "tiêu chuẩ n" vượ t qua bà i kiểm tra tương tự như kiểm tra mắ t củ a Cụ c Xe cơ
giớ i; đú ng hơn là vì cá c ý tưở ng khoa họ c dễ bị Lindy, nghĩa là phả i chịu sự mong manh tự
nhiên củ a chính chú ng. Ý tưở ng cầ n phả i có là n da trong trò chơi. Bạ n biết mộ t ý tưở ng sẽ
thấ t bạ i nếu nó khô ng hữ u ích, và do đó có thể dễ bị tổ n thương trướ c sự giả mạo thờ i gian
(và khô ng phả i là chủ nghĩa giả mạ o ngâ y thơ, nghĩa là , theo mộ t số hướ ng dẫ n đen trắ ng do
chính phủ in). Mộ t ý tưở ng tồ n tạ i cà ng lâ u mà khô ng bị là m sai lệch, tuổ i thọ tương lai củ a
nó cà ng dà i. Vì nếu bạ n đọ c tườ ng thuậ t củ a Paul Feyerabend về lịch sử khá m phá khoa họ c,
bạ n có thể thấ y rõ rà ng rằ ng bấ t cứ điều gì diễn ra trong quá trình nà y - nhưng khô ng phả i
vớ i thử thá ch củ a thờ i gian. Điều đó dườ ng như là khô ng thể thương lượ ng.
Lưu ý rằ ng tô i ở đâ y sử a đổ i ý tưở ng củ a Popper; chú ng ta có thể thay thế "đú ng" (đú ng
hơn là không sai) bằ ng "hữ u ích", thậ m chí "khô ng có hạ i", thậ m chí "bả o vệ ngườ i dù ng củ a
nó ". Vì vậ y, tô i sẽ phâ n kỳ từ Popper trong phầ n sau. Để mọ i thứ tồ n tạ i, chú ng nhấ t thiết
phả i có giá tố t trong khía cạ nh rủ i ro, nghĩa là giỏ i không chết. Theo hiệu ứ ng Lindy, nếu
mộ t ý tưở ng có da trong trò chơi, nó khô ng nằ m trong trò chơi sự thậ t, mà là trong trò chơi
gâ y hạ i. Mộ t ý tưở ng tồ n tạ i nếu nó là mộ t nhà quả n lý rủ i ro giỏ i, nghĩa là , khô ng nhữ ng
khô ng gâ y hạ i cho chủ sở hữ u củ a nó , mà cò n ủ ng hộ sự số ng cò n củ a họ - điều nà y cũ ng á p
dụ ng cho mê tín dị đoan đã vượ t qua nhiều thế kỷ vì chú ng dẫ n đến mộ t số hà nh độ ng bả o
vệ. Về mặ t kỹ thuậ t hơn, mộ t ý tưở ng cầ n phả i lồ i (chố ng mong manh), hoặ c ít nhấ t là mang
lạ i sự giả m mong manh có lợ i ở đâ u đó .

THỰC NGHIỆM HAY LÝ THUYẾT?

Cá c họ c giả chia nghiên cứ u thà nh cá c lĩnh vự c lý thuyết và thự c nghiệm. Chủ nghĩa kinh
nghiệm bao gồ m việc xem xét dữ liệu trên má y tính để tìm kiếm cá i mà họ gọ i là "có ý nghĩa
thố ng kê" hoặ c thự c hiện cá c thí nghiệm trong phò ng thí nghiệm trong mộ t số điều kiện hẹp
có chủ đích. Là m mọ i thứ trong thế giớ i thự c, trong mộ t số ngà nh nghề (như y họ c), mang
tên lâm sàng, khô ng đượ c coi là khoa họ c. Nhiều ngà nh thiếu chiều kích thứ ba nà y, chiều
kích lâ m sà ng.
Vì trên thự c tế, bằ ng hiệu ứ ng Lindy, sự mạ nh mẽ theo thờ i gian, nghĩa là là m mọ i việc
trong điều kiện chấ p nhậ n rủ i ro, đượ c kiểm tra bằ ng sự số ng cò n. Mọ i thứ hoạ t độ ng 1)
nếu nhữ ng ngườ i đã là m việc đó chấ p nhậ n mộ t số loạ i rủ i ro và 2) cô ng việc củ a họ quả n lý
qua nhiều thế hệ.
Điều đó đưa tô i đến vớ i bà ngoạ i.

BÀ NGOẠI VS. CÁC NHÀ NGHIÊN CỨU

Nếu bạ n nghe lờ i khuyên từ bà hoặ c ngườ i lớ n tuổ i, tỷ lệ cượ c là nó hoạ t độ ng 90% thờ i
gian. Mặ t khá c, mộ t phầ n vì chủ nghĩa khoa họ c và mạ i dâ m họ c thuậ t, mộ t phầ n vì thế giớ i
khó khă n, nếu bạ n đọ c bấ t cứ điều gì củ a cá c nhà tâ m lý họ c và nhà khoa họ c hà nh vi, tỷ lệ
cượ c là nó hoạ t độ ng ở mứ c dướ i 10 phầ n tră m, trừ khi nó cũ ng đượ c bao phủ bở i bà ngoạ i
và cá c tá c phẩ m kinh điển, trong trườ ng hợ p đó tạ i sao bạ n cầ n mộ t nhà tâ m lý họ c? Hã y
fn5

xem xét rằ ng mộ t nỗ lự c gầ n đâ y để sao chép hà ng tră m bà i bá o tâ m lý họ c trong cá c tạ p chí

"uy tín" nă m 2008 đã phá t hiện ra rằ ng, trong số mộ t tră m, chỉ có ba mươi chín bả n sao.
Trong số ba mươi chín ngườ i nà y, tô i tin rằ ng ít hơn mườ i ngườ i thự c sự mạ nh mẽ và vượ t
ra ngoà i phạ m vi hẹp củ a thí nghiệm. Nhữ ng khiếm khuyết tương tự đã đượ c tìm thấ y trong
y họ c và khoa họ c thầ n kinh; nhiều hơn về nhữ ng ngườ i sau. (Tô i sẽ thả o luậ n thêm về điểm
nà y trong Chương 18 và (chủ yếu) 19, cũ ng như lý do tạ i sao nhữ ng lờ i cả nh bá o củ a bà bạ n
hoặ c cá c lệnh cấ m khô ng phả i là "phi lý"; hầ u hết nhữ ng gì đượ c gọ i là "phi lý" xuấ t phá t từ
sự hiểu lầ m về xá c suấ t.)
Điều quan trọ ng là khô ng chỉ nhữ ng cuố n sá ch củ a ngườ i xưa vẫ n cò n tồ n tạ i và đã đượ c
Lindy lọ c, mà nhữ ng quầ n thể đọ c chú ng cũ ng đã số ng só t.
Trong khi kiến thứ c vậ t lý củ a chú ng ta khô ng có sẵ n cho ngườ i xưa, bả n chấ t con ngườ i
là . Vì vậ y, mọ i thứ nắ m giữ trong khoa họ c xã hộ i và tâ m lý họ c phả i là bằ ng chứ ng Lindy,
nghĩa là có tiền đề trong kinh điển; nếu khô ng nó sẽ khô ng sao chép hoặ c khô ng khá i quá t
hó a ngoà i thí nghiệm. Bằ ng cá c tá c phẩ m kinh điển, chú ng ta có thể định nghĩa vă n họ c đạ o
đứ c Latinh (và cuố i Hy Lạ p hó a) (khoa họ c đạ o đứ c có nghĩa khá c vớ i ngà y nay): Cicero,
Seneca, Marcus Aurelius, Epictetus, Lucian, hoặ c cá c nhà thơ: Juvenal, Horace, hoặ c nhữ ng
ngườ i Phá p sau nà y đượ c gọ i là "nhà đạ o đứ c" (La Rochefoucauld, Vauvenargues, La
Bruyère, Chamfort). Bossuet là mộ t lớ p họ c củ a riêng mình. Ngườ i ta có thể sử dụ ng
Montaigne và Erasmus như mộ t cổ ng thô ng tin cho ngườ i xưa: Montaigne là ngườ i phổ biến
thờ i đạ i củ a ô ng; Erasmus là trình biên dịch kỹ lưỡ ng.

MỘT CHUYẾN THAM QUAN NGẮN VỀ SỰ KHÔN NGOAN CỦA ÔNG BÀ CỦA BẠN

Bâ y giờ chú ng ta hã y kết thú c bằ ng cá ch lấ y mẫ u mộ t và i ý tưở ng tồ n tạ i trong cả truyền

thuyết cổ đạ i và đượ c xá c nhậ n lạ i bở i tâ m lý họ c hiện đạ i. Chú ng đượ c lấ y mẫ u hữ u cơ, có
nghĩa là chú ng khô ng phả i là kết quả củ a nghiên cứ u mà là nhữ ng gì tự nhiên xuấ t hiện
trong đầ u (hã y nhớ cuố n sá ch nà y đượ c gọ i là Skin in the Game), sau đó đượ c xá c minh
trong cá c vă n bả n.
Bất hòa nhận thức (mộ t lý thuyết tâ m lý củ a Leon Festinger về nho chua, theo đó mọ i
ngườ i, để trá nh niềm tin khô ng nhấ t quá n, hợ p lý hó a rằ ng, giả sử , nho họ khô ng thể vớ i tớ i
phả i có vị chua). Nó đượ c nhìn thấ y đầ u tiên trong Aesop, tấ t nhiên, đượ c đó ng gó i lạ i bở i
La Fontaine. Nhưng gố c rễ củ a nó trô ng thậ m chí cò n cổ xưa hơn, vớ i Ahiqar Assyria củ a
Nineveh.
 Ác cảm mất mát (mộ t lý thuyết tâ m lý mà theo đó mấ t má t đau đớ n hơn lợ i ích là dễ
chịu): trong Biên niên sử củ a Livy (XXX, 21) Đàn ông cảm thấy tốt ít mãnh liệt hơn xấu. Gầ n fn6

như tấ t cả cá c chữ cá i củ a Seneca đều có mộ t số yếu tố á c cả m mấ t má t.

Lời khuyên tiêu cực (thông qua negativa): Chú ng ta biết sai tố t hơn nhữ ng gì đú ng; nhớ
lạ i sự vượ t trộ i củ a Bạ c so vớ i Quy tắ c và ng. Cái tốt không tốt bằng sự vắng mặt của cáixấu,fn7

Ennius, đượ c lặ p lạ i bở i Cicero.

Da trong trò chơi (theo nghĩa đen): Chú ng tô i bắ t đầ u vớ i câ u tụ c ngữ Yiddish: Bạn
không thể nhai bằng răng của người khác. "Mó ng tay củ a bạ n có thể gã i ngứ a tố t nhấ t", fn8

đượ c Scaliger chọ n và o khoả ng nă m 1614 trong Proverborum Arabicorum.

Antifragility: Có hà ng chụ c câ u nó i cổ xưa. Hã y để chú ng tô i chỉ đề cậ p đến Cicero. Khi
linh hồn chúng ta được xoa dịu, một con ong có thể đốt. Xem thêm Machiavelli và Rousseau
để biết ứ ng dụ ng củ a nó và o cá c hệ thố ng chính trị.
Giảm giá thời gian: "Mộ t con chim trong tay tố t hơn mườ i trên câ y." (tụ c ngữ
fn9

Levantine)
Sự điên rồ của đám đông: Nietzsche: Sự điên rồ rất hiếm ở các cá nhân, nhưng trong các
nhóm, đảng phái, quốc gia, đó là quy luật. (Điều nà y đượ c tính là trí tuệ cổ xưa vì Nietzsche
là mộ t ngườ i theo chủ nghĩa cổ điển; Tô i đã thấ y nhiều tà i liệu tham khả o như vậ y trong
Plato.)
Ít hơn là nhiều hơn: Sự thật bị mất với quá nhiều thay đổi, trong Publilius Syrus.
fn10

Nhưng tấ t nhiên, cụ m từ "ít hơn là nhiều hơn" là trong mộ t bà i thơ nă m 1855 củ a Robert
Browning.
Tự tin thái quá: "Tô i đã mấ t tiền vì sự tự tin quá mứ c củ a mình," Erasmus lấ y cả m
fn11

hứ ng từ Theognis of Megara (Tự tin, tôi đã mất tất cả; thách thức, tôi đã cứu tất cả) và
Epicharmus of Kos (Giữ tỉnh táo và nhớ coi chừng).
Nghịch lý của sự tiến bộ và nghịch lý của sự lựa chọn: Có mộ t câ u chuyện quen thuộ c
về mộ t nhâ n viên ngâ n hà ng New York đi nghỉ ở Hy Lạ p, ngườ i, từ việc nó i chuyện vớ i mộ t
ngư dâ n và xem xét kỹ lưỡ ng cô ng việc kinh doanh củ a ngư dâ n, đã đưa ra mộ t kế hoạ ch để
giú p ngư dâ n biến nó thà nh mộ t doanh nghiệp lớ n. Ngườ i đá nh cá hỏ i anh ta lợ i ích là gì;
nhâ n viên ngâ n hà ng trả lờ i rằ ng anh ta có thể kiếm đượ c mộ t đố ng tiền ở New York và trở
lạ i kỳ nghỉ ở Hy Lạ p; mộ t cá i gì đó có vẻ lố bịch đố i vớ i ngư dâ n, ngườ i đã ở đó là m nhữ ng
việc mà cá c chủ ngâ n hà ng là m khi họ đi nghỉ ở Hy Lạ p.
Câ u chuyện nổ i tiếng trong thờ i cổ đạ i, dướ i mộ t hình thứ c tao nhã hơn, như đượ c kể lạ i
bở i Montaigne (bả n dịch củ a tô i): Khi vua Pyrros cố gắ ng vượ t biên và o Ý , Cynéas, cố vấ n
khô n ngoan củ a ô ng, đã cố gắ ng là m cho ô ng cả m thấ y sự phù phiếm củ a hà nh độ ng như
vậ y. "Bạ n sẽ đi và o doanh nghiệp như vậ y đến mứ c nà o?" ô ng hỏ i. Pyrros trả lờ i, "Để biến
mình thà nh chủ nhâ n củ a Ý ." Cynéas: "Và như vậ y?" Pyrros: "Để đến Gaul, sau đó là Tâ y Ban
Nha." Cynéas: "Sau đó ?" Pyrros: "Để chinh phụ c châ u Phi, sau đó ... Hã y nghỉ ngơi thoả i má i
đi." Cynéas: "Nhưng bạ n đã ở đó ; Tạ i sao phả i mạ o hiểm nhiều hơn?" Montaigne sau đó
trích dẫ n đoạ n vă n nổ i tiếng trong De Rerum Natura củ a Lucretius (V, 1431) về cá ch bả n
chấ t con ngườ i khô ng biết giớ i hạ n trên, như thể tự trừ ng phạ t chính mình.
 Quyển 6

T Ì M HI Ể U S Â U H ƠN V Ề C Ơ QUAN
 Chương 9
Bá c sĩ phẫ u thuậ t khô ng nên trô ng giố ng như bá c sĩ phẫ u thuậ t

Văn học không giống như văn học - Donaldo thuê học viên - Vinh quang của bộ máy quan liêu - Dạy giáo sư cách
deadlift - Nhìn vào phần

NHÌN PHẦN

Giả sử bạ n có sự lự a chọ n giữ a hai bá c sĩ phẫ u thuậ t có cù ng cấ p bậ c trong cù ng mộ t khoa ở

mộ t số bệnh viện. Đầ u tiên là rấ t tinh tế về ngoạ i hình; Anh ta đeo kính gọ ng bạ c, dá ng
ngườ i gầ y gò , bà n tay thanh tú , lờ i nó i có chừ ng mự c, cử chỉ tao nhã . Tó c anh ấ y mà u bạ c và
đượ c chả i kỹ. Anh ấ y là ngườ i bạ n sẽ đưa và o mộ t bộ phim nếu bạ n cầ n đó ng giả bá c sĩ phẫ u
thuậ t. Vă n phò ng củ a ô ng nổ i bậ t tự hà o có bằ ng cấ p Ivy League, cho cả trườ ng đạ i họ c và y
khoa củ a ô ng.
Cá i thứ hai trô ng giố ng như mộ t ngườ i bá n thịt; Anh ta thừ a câ n, vớ i bà n tay to, lờ i nó i
thô lỗ và vẻ ngoà i nhếch nhá c. Á o sơ mi củ a anh treo lủ ng lẳ ng từ phía sau. Khô ng có thợ
may nổ i tiếng nà o ở Bờ Đô ng Hoa Kỳ có khả nă ng là m nú t á o sơ mi củ a mình ở cổ . Anh ta
nó i mộ t cá ch khô ng hố i lỗ i vớ i giọ ng New Yawk mạ nh mẽ, như thể anh ta khô ng nhậ n thứ c
đượ c điều đó . Anh ta thậ m chí cò n có mộ t chiếc ră ng và ng lộ ra khi mở miệng. Sự vắ ng mặ t
củ a bằ ng cấ p trên tườ ng gợ i ý về sự thiếu tự hà o về giá o dụ c củ a mình: có lẽ anh ta đã đến
mộ t số trườ ng đạ i họ c địa phương. Trong mộ t bộ phim, bạ n sẽ mong đợ i anh ta đó ng giả
mộ t vệ sĩ đã nghỉ hưu cho mộ t nghị sĩ cơ sở , hoặ c mộ t đầ u bếp thế hệ thứ ba trong mộ t
quá n cà phê ở New Jersey.
Bâ y giờ nếu tô i phả i há i, tô i sẽ vượ t qua xu hướ ng mú t củ a mình và lấ y đồ tể bấ t cứ lú c
nà o. Thậ m chí nhiều hơn: Tô i sẽ tìm kiếm ngườ i bá n thịt như mộ t lự a chọ n thứ ba nếu sự
lự a chọ n củ a tô i là giữ a hai bá c sĩ trô ng giố ng như bá c sĩ. Tạ i sao? Đơn giả n chỉ là ngườ i
không nhìn và o mộ t phầ n, vớ i điều kiện đã tạ o ra mộ t sự nghiệp (loạ i) thà nh cô ng trong
nghề nghiệp củ a mình, phả i có nhiều điều để vượ t qua về mặ t nhậ n thứ c. Và nếu chú ng ta
đủ may mắ n để có nhữ ng ngườ i khô ng nhìn và o mộ t phầ n, đó là nhờ sự hiện diện củ a mộ t
số là n da trong trò chơi, sự tiếp xú c vớ i thự c tế lọ c ra sự bấ t tà i, vì thự c tế là mù quá ng về
ngoạ i hình.
Khi kết quả đến từ việc xử lý trự c tiếp vớ i thự c tế hơn là thô ng qua cơ quan củ a cá c nhà
bình luậ n, hình ả nh ít quan trọ ng hơn, ngay cả khi nó tương quan vớ i cá c kỹ nă ng. Nhưng
hình ả nh quan trọ ng khá nhiều khi có hệ thố ng phâ n cấ p và "đá nh giá cô ng việc" đượ c tiêu
chuẩ n hó a. Hã y xem xét cá c giá m đố c điều hà nh củ a cá c tậ p đoà n: họ khô ng chỉ trô ng giố ng
nhau, họ thậ m chí trô ng giố ng nhau. Và tệ hơn, khi bạ n nghe họ nó i, họ nghe giố ng nhau,
xuố ng cù ng mộ t từ vự ng và ẩ n dụ . Nhưng đó là cô ng việc củ a họ : như tô i sẽ tiếp tụ c nhắ c
nhở độ c giả , trá i ngượ c vớ i niềm tin thô ng thườ ng, cá c giá m đố c điều hà nh khá c vớ i cá c
doanh nhâ n và đượ c cho là trô ng giố ng như cá c diễn viên.
Bâ y giờ có thể có mộ t số mố i tương quan giữ a ngoạ i hình và kỹ nă ng (mộ t ngườ i trô ng
thể thao có khả nă ng là thể thao), nhưng, vớ i điều kiện đã có mộ t số thà nh cô ng mặc dù
không nhìn vào phần, đó là thô ng tin mạ nh mẽ, thậ m chí quan trọ ng.

Vì vậ y, khô ng có gì lạ khi cô ng việc giá m đố c điều hà nh củ a đấ t nướ c đã từ ng đượ c đả m

nhậ n bở i mộ t cự u diễn viên, Ronald Reagan. Trên thự c tế, diễn viên xuấ t sắ c nhấ t là ngườ i
khô ng ai nhậ n ra là mộ t diễn viên: nhìn kỹ hơn và o Barack Obama cho thấ y ô ng thậ m chí
cò n giố ng mộ t diễn viên hơn: mộ t nền giá o dụ c Ivy League ưa thích kết hợ p vớ i danh tiếng
tự do là hấ p dẫ n như mộ t ngườ i xâ y dự ng hình ả nh.
Ngườ i ta đã viết nhiều về triệu phú hàng xóm: ngườ i thự c sự già u có , câ n bằ ng, nhưng
trô ng khô ng giố ng ngườ i mà bạ n mong đợ i sẽ già u có , và ngượ c lạ i. Về mọ i nhâ n viên ngâ n
hà ng tư nhâ n đều đượ c dạ y để khô ng bị lừ a bở i vẻ ngoà i củ a khá ch hà ng và trá nh đuổ i theo
chủ sở hữ u Ferrari tạ i cá c câ u lạ c bộ đồ ng quê. Khi tô i đang viết nhữ ng dò ng nà y, mộ t ngườ i
hà ng xó m trong là ng tổ tiên củ a tô i (và giố ng như hầ u hết mọ i ngườ i ở đó , mộ t ngườ i họ
hà ng xa), ngườ i có mộ t cuộ c số ng khiêm tố n nhưng thoả i má i, ă n thứ c ă n anh ta tự trồ ng,
uố ng pastis (arak) củ a riêng mình, đạ i loạ i như vậ y, để lạ i mộ t bấ t độ ng sả n hà ng tră m triệu
đô la, gấ p tră m lầ n nhữ ng gì ngườ i ta mong đợ i anh ta để lạ i.
Vì vậ y, lầ n tớ i khi bạ n chọ n ngẫ u nhiên mộ t cuố n tiểu thuyết, hã y trá nh cuố n có ả nh tá c
giả đạ i diện cho mộ t ngườ i đà n ô ng trầ m ngâ m vớ i mộ t chiếc ascot đứ ng trướ c giá sá ch từ
tườ ng nà y sang tườ ng khá c.
Bằ ng cù ng mộ t lý luậ n, và lậ t ngượ c cá c lậ p luậ n, nhữ ng tên trộ m là nh nghề nó i chung
khô ng nên trô ng giố ng như kẻ trộ m. Nhữ ng ngườ i là m như vậ y có nhiều khả nă ng phả i ngồ i
tù .
Tiếp theo, chú ng ta sẽ đi sâ u hơn và o nhữ ng điều sau:
Trong bất kỳ loại hoạt động hoặc kinh doanh nào tách khỏi bộ lọc da trực tiếp trong trò chơi, đại đa số mọi người đều
biết biệt ngữ, đóng vai trò và thân mật với các chi tiết thẩm mỹ, nhưng không biết gì về chủ đề này.

NGỤY BIỆN GỖ XANH

Ý tưở ng củ a chương nà y tương thích vớ i Lindy. Đừ ng nghĩ rằ ng tá o đẹp ngon hơn, đi theo
câ u nó i Latin. Đâ y là mộ t phiên bả n tinh tế hơn củ a cụ m từ phổ biến "tấ t cả nhữ ng gì lấ p
fn1

lá nh khô ng phả i là và ng" – điều mà ngườ i tiêu dù ng đã mấ t nử a thế kỷ để tìm ra; ngay cả
khi đó , vì họ đã liên tụ c bị lừ a bở i tính thẩ m mỹ củ a sả n phẩ m.
Mộ t quy tắ c chuyên gia trong kinh doanh củ a tô i là khô ng bao giờ thuê mộ t thương nhâ n
ă n mặ c đẹp. Nhưng nó đi xa hơn:
Thuê nhà giao dịch thành công, có điều kiện trên một hồ sơ theo dõi vững chắc, có chi tiết bạn có thể hiểu ít nhất.
Khô ng phả i là nhiều nhấ t: ít nhấ t. Tạ i sao vậ y?
Tô i đã giớ i thiệu điểm nà y trong Antifragile, nơi tô i gọ i nó là ngụy biện gỗ xanh. Mộ t
ngườ i bạ n kiếm bộ n tiền từ gỗ xẻ xanh mà khô ng biết nhữ ng chi tiết thiết yếu về sả n phẩ m
mà anh ta giao dịch - anh ta khô ng biết rằ ng gỗ xanh đạ i diện cho gỗ mớ i cắ t, khô ng phả i gỗ
đượ c sơn mà u xanh lá câ y. Trong khi đó , ngượ c lạ i, ngườ i liên quan đến câ u chuyện đã phá
sả n trong khi biết mọ i chi tiết thâ n mậ t về gỗ xanh. Sai lầ m là nhữ ng gì ngườ i ta có thể cầ n
biết trong thế giớ i thự c khô ng nhấ t thiết phả i phù hợ p vớ i nhữ ng gì ngườ i ta có thể cả m
nhậ n thô ng qua trí tuệ: điều đó khô ng có nghĩa là cá c chi tiết khô ng liên quan, chỉ là nhữ ng
chi tiết chú ng ta có xu hướ ng (kiểu IYI) tin là quan trọ ng có thể đá nh lạ c hướ ng chú ng ta
khỏ i cá c thuộ c tính trung tâ m hơn củ a cơ chế giá cả .
Trong bất kỳ hoạt động nào, các chi tiết ẩn chỉ được tiết lộ thông qua Lindy.
Mộ t khía cạ nh khá c:
Những gì có thể được diễn đạt và thể hiện trong một câu chuyện rõ ràng rằng thuyết phục những kẻ hút sẽ là một cái
bẫy hút.
Bạ n tô i, Terry B., ngườ i dạ y mộ t lớ p đầ u tư, đã mờ i hai diễn giả . Mộ t ngườ i nhìn và o phầ n
củ a ngườ i quả n lý đầ u tư, xuố ng đến mộ t tee: quầ n á o phù hợ p, đồ ng hồ đắ t tiền, già y sá ng
bó ng và sự rõ rà ng củ a triển lã m. Ô ng cũ ng nó i lớ n, thể hiện sự tự tin mà bạ n mong muố n ở
mộ t giá m đố c điều hà nh. Ngườ i thứ hai nhìn gầ n hơn vớ i bá c sĩ phẫ u thuậ t đồ tể củ a chú ng
tô i và hoà n toà n khô ng thể hiểu đượ c; Anh ta thậ m chí cò n tạ o ấ n tượ ng rằ ng anh ta đang
bố i rố i. Bâ y giờ , khi Terry hỏ i cá c sinh viên rằ ng ai trong số hai ngườ i mà họ tin là thà nh
cô ng hơn, họ thậ m chí cò n khô ng thâ n thiết. Đầ u tiên, khô ng nằ m ngoà i dự đoá n, tương
đương vớ i bếp sú p củ a doanh nghiệp đó ; Ngườ i thứ hai là ít nhấ t mộ t triệu phú .
Jimmy Powers quá cố , mộ t ngườ i Ireland cứ ng rắ n ở New York, ngườ i mà tô i đã là m việc
trong mộ t ngâ n hà ng đầ u tư sớ m trong sự nghiệp giao dịch củ a mình, đã thà nh cô ng mặ c dù
bỏ họ c đạ i họ c, vớ i xuấ t thâ n là mộ t tay xã hộ i đen đườ ng phố nhỏ ở Brooklyn. Anh ấ y sẽ
thả o luậ n về cá c hoạ t độ ng giao dịch củ a chú ng tô i trong cá c cuộ c họ p vớ i nhữ ng câ u như:
"Chú ng tô i đã là m điều nà y và sau đó là m điều kia, badaboom, badabing, và sau đó tấ t cả
đều hấ p dẫ n", trướ c khá n giả củ a cá c giá m đố c điều hà nh cự c kỳ bố i rố i, nhữ ng ngườ i khô ng
ngạ i khô ng hiểu anh ấ y đang nó i về điều gì, miễn là bộ phậ n củ a chú ng tô i có lã i. Đá ng chú ý,
sau mộ t thờ i gian, tô i đã họ c đượ c cá ch dễ dà ng hiểu ý củ a Jimmy. Tô i cũ ng đã họ c đượ c, ở
tuổ i đô i mươi, rằ ng nhữ ng ngườ i bạ n hiểu dễ dà ng nhấ t nhấ t thiết phả i là nhữ ng ***.

KẾ HOẠCH KINH DOANH MẶC ĐẸP NHẤT

Vă n họ c khô ng nên giố ng như vă n họ c. Tá c giả Georges Simenon là m việc khi cò n là mộ t

thiếu niên trong ngà nh bá o chí vớ i tư cá ch là trợ lý cho nhà vă n nổ i tiếng ngườ i Phá p
Colette; Bà dạ y ô ng chố ng lạ i ý tưở ng đưa nhữ ng từ phụ khô ng hoà n hả o và cá c tà i liệu
tham khả o về zephyrs, đỗ quyên và firmaments trong vă n bả n củ a ô ng - loạ i thứ mà ngườ i
ta là m khi tẩ y lô ng vă n họ c. Simenon đã đưa lờ i khuyên nà y đến mứ c cự c đoan: phong cá ch
củ a ô ng tương tự như Graham Greene; nó bị tướ c đến tậ n cố t lõ i, và kết quả là , từ ngữ
khô ng cả n trở việc truyền tả i bầ u khô ng khí — bạ n cả m thấ y ẩ m ướ t xuyên qua đô i già y củ a
bạ n khi đọ c nhữ ng lờ i kể củ a ô ng về việc chính ủ y Maigret dà nh hà ng giờ bấ t tậ n trong cơn
mưa Paris; Như thể nhâ n vậ t trung tâ m củ a anh ấ y là nền.
Tương tự như vậ y, ả o tưở ng chiếm ưu thế rằ ng cá c doanh nghiệp là m việc thô ng qua cá c
kế hoạ ch kinh doanh và khoa họ c thô ng qua tà i trợ . Điều nà y hoà n toà n khô ng đú ng: mộ t kế
hoạ ch kinh doanh là mộ t câ u chuyện hữ u ích cho nhữ ng ai muố n thuyết phụ c mộ t kẻ hú t.
Nó hoạ t độ ng bở i vì, như tô i đã nó i trong Lờ i mở đầ u 2, cá c cô ng ty trong lĩnh vự c kinh
doanh kinh doanh tạ o ra hầ u hết cá c cô ng ty đó ng gó i tiền củ a họ và bá n chú ng; Nó khô ng
phả i là dễ dà ng để bá n mà khô ng có mộ t số câ u chuyện mạ nh mẽ. Nhưng đố i vớ i mộ t doanh
nghiệp thự c sự (trá i ngượ c vớ i kế hoạ ch gâ y quỹ), mộ t cá i gì đó nên tự tồ n tạ i, kế hoạ ch
kinh doanh và tà i trợ hoạ t độ ng ngượ c. Tạ i thờ i điểm viết bà i, hầ u hết cá c thà nh cô ng lớ n
gầ n đâ y (Microsoft, Apple, Facebook, Google) đượ c bắ t đầ u bở i nhữ ng ngườ i có là n da và
tâ m hồ n trong trò chơi và phá t triển mộ t cá ch hữ u cơ — nếu họ phả i nhờ đến tà i trợ , đó là
mở rộ ng hoặ c cho phép cá c nhà quả n lý rú t tiền; Kinh phí khô ng phả i là nguồ n sá ng tạ o
chính. Bạ n khô ng tạ o ra mộ t cô ng ty bằ ng cá ch tạ o ra mộ t cô ng ty; Bạ n cũ ng khô ng là m
khoa họ c bằ ng cá ch là m khoa họ c.

MỘT GIÁM MỤC CHO HALLOWEEN

Điều đó đưa tô i trở lạ i vớ i khoa họ c xã hộ i. Trong nhiều trườ ng hợ p, tô i đã nhanh chó ng ghi
lạ i cá c ý tưở ng trên mộ t tờ giấ y, cù ng vớ i cá c bằ ng chứ ng toá n họ c, và đă ng chú ng ở đâ u đó ,
dự định xuấ t bả n chú ng. Khô ng có lô ng tơ hoặ c vò ng trò n dà i dò ng khô ng có ý tưở ng củ a
cá c bà i bá o khoa họ c xã hộ i. Trong mộ t số lĩnh vự c giả mạ o như kinh tế, nghi lễ và bị chi
phố i bở i cá c vò ng trích dẫ n, tô i phá t hiện ra rằ ng mọi thứ đều nằ m trong bà i thuyết trình. Vì
vậ y, nhữ ng lờ i chỉ trích tô i nhậ n đượ c chưa bao giờ là về nộ i dung, mà là về ngoạ i hình. Có
mộ t ngô n ngữ nhấ t định mà ngườ i ta cầ n họ c thô ng qua mộ t khoả n đầ u tư dà i, và giấ y tờ chỉ
là nhữ ng lầ n lặ p lạ i xung quanh ngô n ngữ đó .
Không bao giờ thuê một học giả trừ khi chức năng của anh ta là tham gia vào các nghi thức viết bài hoặc làm bài kiểm
tra.
Điều nà y đưa chú ng ta đến cá c thuộ c tính củ a chủ nghĩa khoa họ c. Vì nó khô ng chỉ là mộ t
số bà i thuyết trình quan trọ ng đố i vớ i nhữ ng kẻ ngố c nà y. Đó là sự phứ c tạ p khô ng cầ n
thiết.
Nhưng có mộ t logic đằ ng sau nhữ ng phứ c tạ p và nghi thứ c họ c tậ p nà y. Bạ n có bao giờ tự
hỏ i tạ i sao mộ t giá m mụ c lạ i mặ c quầ n á o cho Halloween khô ng?
Xã hộ i Địa Trung Hả i theo truyền thố ng là nhữ ng xã hộ i trong đó ngườ i xếp hạ ng cao nhấ t
là ngườ i có nhiều da nhấ t trong trò chơi. Và nếu bấ t cứ điều gì đặ c trưng cho nướ c Mỹ ngà y
nay, đó là chấ p nhậ n rủ i ro kinh tế, nhờ và o sự chuyển giao hạ nh phú c cá c giá trị võ thuậ t
sang kinh doanh và thương mạ i trong xã hộ i Anglo-Saxon - đá ng chú ý, vă n hó a Ả Rậ p
truyền thố ng cũ ng nhấ n mạ nh tương tự và o danh dự chấ p nhậ n rủ i ro kinh tế. Nhưng lịch
sử cho thấ y rằ ng đã có - và vẫ n cò n - nhữ ng xã hộ i trong đó trí thứ c đứ ng đầ u. Ngườ i Hindu
cho rằ ng Brahman là ngườ i đầ u tiên trong hệ thố ng phâ n cấ p, ngườ i Celt có druids (anh em
họ Druze củ a họ cũ ng vậ y), ngườ i Ai Cậ p có ngườ i ghi chép củ a họ , và ngườ i Trung Quố c có
họ c giả trong mộ t thờ i gian tương đố i ngắ n. Hã y để tô i thêm nướ c Phá p thờ i hậ u chiến. Bạ n
có thể nhậ n thấ y mộ t sự tương đồ ng đá ng chú ý vớ i cá ch nhữ ng trí thứ c nà y nắ m giữ quyền
lự c và tá ch mình ra khỏ i phầ n cò n lạ i: thô ng qua cá c nghi lễ phứ c tạ p, cự c kỳ phứ c tạ p,
nhữ ng bí ẩ n nằ m trong đẳ ng cấ p và sự tậ p trung quan trọ ng và o mỹ phẩ m.
Ngay cả trong cá c xã hộ i "bình thườ ng" do chiến binh điều hà nh hoặ c do ngườ i điều
hà nh, tầ ng lớ p trí thứ c là tấ t cả về cá c nghi lễ: khô ng có sự hà o hoa và nghi lễ, trí thứ c chỉ là
mộ t ngườ i nó i chuyện, nghĩa là , hầ u như khô ng có gì. Hã y xem xét vị giá m mụ c trong phầ n
củ a tô i, Giá o hộ i Chính thố ng Hy Lạ p: đó là mộ t sự thể hiện phẩ m giá . Mộ t giá m mụ c trên
rollerblades sẽ khô ng cò n là giá m mụ c nữ a. Khô ng có gì sai vớ i trang trí nếu nó vẫ n cò n như
vậ y, trang trí, như vẫ n đú ng ngà y nay. Tuy nhiên, khoa họ c và kinh doanh khô ng đượ c trang
trí.

Tiếp theo, chú ng tô i kiểm tra cá c điểm sau:

 Giống như anh chàng bóng bẩy trong một chiếc Ferrari trông giàu có hơn triệu phú centireign, chủ nghĩa khoa học
trông khoa học hơn khoa học thực sự.

Trí tuệ thực sự không nên tỏ ra là trí tuệ.

NÚT THẮT GORDIAN

Khô ng bao giờ trả tiền cho sự phứ c tạ p củ a việc trình bà y khi tấ t cả nhữ ng gì bạ n cầ n là kết
quả .
Alexander the Magnus đã từ ng đượ c kêu gọ i để giả i quyết thá ch thứ c sau đâ y tạ i thà nh
phố Gordium củ a Phrygia (như thườ ng lệ vớ i nhữ ng câ u chuyện Hy Lạ p, ở Thổ Nhĩ Kỳ ngà y
nay). Khi anh bướ c và o Gordium, anh thấ y mộ t toa xe cũ , á ch củ a nó đượ c buộ c bằ ng vô số
nú t thắ t, tấ t cả đều vướ ng chặ t đến mứ c khô ng thể tìm ra cá ch chú ng đượ c buộ c chặ t. Mộ t
nhà tiên tri đã tuyên bố rằ ng ngườ i nà o thá o gỡ nú t thắ t sẽ cai trị tấ t cả nhữ ng gì sau đó
đượ c gọ i là "Châ u Á ", nghĩa là Tiểu Á , Levant và Trung Đô ng.
Sau khi vậ t lộ n vớ i nú t thắ t, Magnus rú t lui khỏ i cụ c dâ y thừ ng xù xì, sau đó tuyên bố rằ ng
lờ i tiên tri là m thế nà o để là m sá ng tỏ mớ hỗ n độ n khô ng quan trọ ng. Sau đó anh ta rú t
kiếm ra và , vớ i mộ t nhá t đơn, cắ t nú t thắ t là m đô i.
Khô ng có họ c giả "thà nh cô ng" nà o có thể đủ khả nă ng để tuâ n theo mộ t chính sá ch như
vậ y. Và khô ng có trí thứ c nà o ngố c nghếch. Phả i mấ t mộ t thờ i gian dà i y họ c mớ i nhậ n ra
rằ ng khi mộ t bệnh nhâ n xuấ t hiện vớ i cơn đau đầ u, tố t hơn là cho anh ta uố ng aspirin hoặ c
đề nghị ngủ ngon hơn là phẫ u thuậ t nã o, mặ c dù sau nà y có vẻ "khoa họ c" hơn. Nhưng hầ u
hết cá c "chuyên gia tư vấ n" và nhữ ng ngườ i khá c đượ c trả lương theo giờ vẫ n chưa có .

TRÍ TUỆ HÓA CUỘC SỐNG QUÁ MỨC

Cá c nhà nghiên cứ u Gerd Gigerenzer và Henry Brighton đố i chiếu cá c cá ch tiếp cậ n củ a

trườ ng phá i "duy lý" (trong dấ u ngoặ c kép, vì có rấ t ít cá ch hợ p lý trong cá c nhà duy lý nà y)
và củ a trườ ng phá i heuristic, trong ví dụ sau đâ y về cá ch mộ t cầ u thủ bó ng chà y bắ t bó ng
củ a Richard Dawkins:
Richard Dawkins (...) lậ p luậ n rằ ng "Anh ta cư xử như thể anh ta đã giả i đượ c mộ t tậ p hợ p cá c phương trình vi phâ n
trong việc dự đoá n quỹ đạ o củ a quả bó ng. Ở mộ t mứ c độ tiềm thứ c nà o đó , mộ t cá i gì đó có chứ c nă ng tương đương
vớ i cá c phép tính toá n họ c đang diễn ra."
(...) Thay và o đó , cá c thí nghiệm đã chỉ ra rằ ng ngườ i chơi dự a và o mộ t số phỏ ng đoá n. Á nh mắ t heuristic là cá ch
đơn giả n nhấ t và hoạ t độ ng nếu quả bó ng đã ở trên cao: Cố định á nh mắ t củ a bạ n và o quả bó ng, bắ t đầ u chạ y và
điều chỉnh tố c độ chạ y củ a bạ n để gó c nhìn khô ng đổ i.
Lỗ i nà y củ a nhà vă n khoa họ c Richard Dawkins khá i quá t hó a, đơn giả n, trí tuệ hó a con
ngườ i quá mứ c trong phả n ứ ng củ a họ đố i vớ i tấ t cả cá c loạ i hiện tượ ng tự nhiên, thay vì
chấ p nhậ n vai trò củ a mộ t tậ p hợ p cá c phỏ ng đoá n tinh thầ n đượ c sử dụ ng cho cá c mục
đích cụ thể. Cầ u thủ bó ng chà y khô ng có manh mố i về phương phá p phỏ ng đoá n chính xá c,
nhưng anh ta đi theo nó - nếu khô ng anh ta sẽ thua trò chơi trướ c mộ t đố i thủ cạ nh tranh
khá c, phi trí tuệ. Tương tự như vậ y, như chú ng ta sẽ thấ y trong Chương 18, "niềm tin" tô n
giá o chỉ đơn giả n là phỏ ng đoá n tinh thầ n giả i quyết mộ t tậ p hợ p cá c vấ n đề mà khô ng có
tá c nhâ n thự c sự biết là m thế nà o. Giả i phương trình để đưa ra quyết định khô ng phả i là
mộ t kỹ nă ng mà con ngườ i chú ng ta có thể khao khá t có đượ c - nó là khô ng thể về mặ t tính
toá n. Nhữ ng gì chú ng ta có thể là m mộ t cá ch hợ p lý là vô hiệu hó a mộ t số khía cạ nh có hạ i
củ a nhữ ng phỏ ng đoá n nà y, có thể nó i là phỉ bá ng chú ng.

MỘT DOANH NGHIỆP CAN THIỆP KHÁC

Nhữ ng ngườ i luô n hoạ t độ ng mà khô ng có da trong trò chơi (hoặ c khô ng có da củ a họ trong
trò chơi phù hợ p) tìm kiếm sự phứ c tạ p và tậ p trung, và trá nh nhữ ng điều đơn giả n như
bệnh dịch hạ ch. Mặ t khá c, cá c họ c viên có bả n nă ng trá i ngượ c, tìm kiếm cá c phương phá p
phỏ ng đoá n đơn giả n nhấ t. Mộ t số quy tắ c:
Những người được nhân giống, lựa chọn và bồi thường để tìm ra các giải pháp phức tạp không có động lực để thực
hiện các giải pháp đơn giản hóa.
Và nó trở nên phứ c tạ p hơn vì biện phá p khắ c phụ c có vấ n đề về da trong trò chơi.
Điều này đặc biệt nghiêm trọng trong vấn đề meta, khi giải pháp là giải quyết chính vấn đề này.
Nó i cá ch khá c, nhiều vấ n đề trong xã hộ i đến từ sự can thiệp củ a nhữ ng ngườ i bá n cá c giả i
phá p phứ c tạ p bở i vì đó là nhữ ng gì vị trí và đà o tạ o củ a họ mờ i họ là m. Hoà n toà n khô ng có
lợ i ích cho ai đó ở vị trí như vậ y để đề xuấ t mộ t cá i gì đó đơn giả n: bạ n đượ c thưở ng cho
nhậ n thứ c, khô ng phả i kết quả . Trong khi đó , họ khô ng phả i trả giá cho cá c tá c dụ ng phụ
phá t triển phi tuyến tính vớ i cá c biến chứ ng như vậ y.
Điều nà y cũ ng đú ng khi nó i đến cá c giả i phá p mang lạ i lợ i nhuậ n cho cá c nhà cô ng nghệ.

VÀNG VÀ GẠO

Bâ y giờ , thự c sự , chú ng ta biết theo bả n nă ng rằ ng phẫ u thuậ t nã o khô ng phả i là "khoa họ c"
hơn aspirin, bấ t quá bay bố n mươi dặ m hoặ c lâ u hơn giữ a cá c sâ n bay JFK và Newark đạ i
diện cho "hiệu quả ", mặ c dù có nhiều cô ng nghệ liên quan. Nhưng chú ng tô i khô ng dễ dà ng
dịch điều nà y sang cá c lĩnh vự c khá c và vẫ n là nạ n nhâ n củ a chủ nghĩa khoa học, đó là khoa
họ c kế hoạ ch Ponzi là đầ u tư là gì, hoặ c quả ng cá o hoặ c tuyên truyền là gì đố i vớ i truyền
thô ng khoa họ c thự c sự . Bạ n phó ng đạ i cá c thuộ c tính mỹ phẩ m.
Nhớ lạ i cá c biến đổ i di truyền củ a Quyển 3 (và chiến dịch bô i nhọ củ a Chương 4). Chú ng
ta hã y xem xét câ u chuyện về Gạ o và ng biến đổ i gen. Đã có mộ t vấ n đề suy dinh dưỡ ng và
thiếu chấ t dinh dưỡ ng ở nhiều nướ c đang phá t triển, mà cá c cộ ng tá c viên củ a tô i Yaneer
Bar-Yam và Joe Norman cho là do mộ t vấ n đề vậ n chuyển đơn giả n và rấ t dễ hiểu. Đơn giả n,
chú ng ta lã ng phí hơn mộ t phầ n ba nguồ n cung cấ p thự c phẩ m củ a mình và lợ i ích từ việc
cả i thiện đơn giả n trong phâ n phố i sẽ vượ t xa nhữ ng lợ i ích từ việc sử a đổ i nguồ n cung.
Đơn giả n chỉ cầ n xem xét rằ ng gầ n 80 hoặ c 85 phầ n tră m chi phí củ a mộ t quả cà chua có thể
đượ c quy cho vậ n chuyển, lưu trữ và chấ t thả i (hà ng tồ n kho chưa bá n), chứ khô ng phả i là
chi phí ở cấ p độ nô ng dâ n. Vì vậ y, rõ rà ng nhữ ng nỗ lự c củ a chú ng ta nên là phâ n phố i cô ng
nghệ thấ p.
Bâ y giờ cá c "kỹ thuậ t viên" đã nhìn thấ y mộ t gó c độ can thiệp. Đầ u tiên, bạ n cho xem hình
ả nh củ a nhữ ng đứ a trẻ đó i khá t để khơi gợ i sự đồ ng cả m và ngă n chặ n cuộ c thả o luậ n thêm
- bấ t cứ ai tranh luậ n trướ c sự hiện diện củ a nhữ ng đứ a trẻ sắ p chết đều là mộ t cá i lỗ vô
tâ m. Thứ hai, bạ n là m cho nó trô ng giố ng như bấ t kỳ nhà phê bình nà o về phương phá p củ a
bạ n đang tranh luậ n chống lại việc cứ u trẻ em. Thứ ba, bạ n đề xuấ t mộ t số kỹ thuậ t có vẻ
khoa họ c sinh lợ i cho bạ n và , nếu nó gâ y ra thả m họ a hoặ c tà n phá , cá ch ly bạ n khỏ i nhữ ng
ả nh hưở ng lâ u dà i. Thứ tư, bạ n tranh thủ cá c nhà bá o và nhữ ng kẻ ngố c hữ u ích, nhữ ng
ngườ i ghét nhữ ng thứ có vẻ "phi khoa họ c" trong con mắ t phi khoa họ c củ a họ . Thứ nă m,
bạ n tạ o ra mộ t chiến dịch bô i nhọ để là m tổ n hạ i danh tiếng củ a cá c nhà nghiên cứ u, nhữ ng
ngườ i khô ng có tiền f*** bạn, rấ t dễ bị tổ n thương bở i mộ t nhượ c điểm nhỏ nhấ t đố i vớ i
danh tiếng củ a họ .
Kỹ thuậ t đượ c đề cậ p bao gồ m gạ o biến đổ i gen để có cá c loạ i ngũ cố c bao gồ m vitamin.
Cá c đồ ng nghiệp củ a tô i và tô i đã nỗ lự c để chỉ ra nhữ ng điều sau đâ y, đó là mộ t lờ i chỉ trích
về phương phá p nó i chung. Đầ u tiên, biến đổ i gen, đó là loạ i biến đổ i gen thu đượ c, về mặ t
phâ n tích khô ng cù ng loạ i vớ i việc lai tạ o thự c vậ t và độ ng vậ t đặ c trưng cho cá c hoạ t độ ng
củ a con ngườ i kể từ khi chă n nuô i - ví dụ , khoai tâ y hoặ c cam quýt. Chú ng tô i đã bỏ qua cá c
lớ p họ c phứ c tạ p và cá c tá c độ ng đến mô i trườ ng là khô ng thể lườ ng trướ c đượ c — khô ng
ai nghiên cứ u cá c tương tá c. Hã y nhớ lạ i rằ ng sự mong manh là ở liều lượ ng: rơi từ tầ ng 20
khô ng thuộ c cù ng loạ i rủ i ro như rơi khỏ i ghế củ a bạ n. Chú ng tô i thậ m chí cò n chỉ ra rằ ng có
sự gia tă ng bằ ng sá ng chế về rủ i ro hệ thố ng. Thứ hai, khô ng có nghiên cứ u rủ i ro thích hợ p,
và cá c phương phá p thố ng kê trong cá c bà i bá o hỗ trợ cho lậ p luậ n là thiếu só t. Thứ ba,
chú ng tô i viện dẫ n nguyên tắ c đơn giả n, đượ c gọ i là phản khoa học. Tạ i sao chú ng ta khô ng
cung cấ p cho nhữ ng ngườ i nà y gạ o và vitamin riêng biệt? Rố t cuộ c, chú ng ta khô ng có cà
phê biến đổ i gen có sữ a vớ i nó . Thứ tư, chú ng tô i đã có thể chỉ ra rằ ng GMO mang lạ i mộ t
loạ t rủ i ro tiềm ẩ n cho mô i trườ ng, vì việc sử dụ ng thuố c trừ sâ u cao hơn, giết chết hệ vi
sinh vậ t (nghĩa là vi khuẩ n và sự số ng khá c trong đấ t).
Ngay sau đó , tô i nhậ n ra rằ ng, do quy tắ c thiểu số , khô ng có lý do gì để tiếp tụ c. Như tô i
đã nó i trong Quyển 3, GMO thua đơn giả n chỉ vì mộ t thiểu số nhữ ng ngườ i thô ng minh và
khô ng khoan nhượ ng đã chố ng lạ i chú ng.

BỒI THƯỜNG

Đơn giả n, giâ y phú t mộ t ngườ i bị đá nh giá bở i ngườ i khá c chứ khô ng phả i bở i thự c tế, mọ i
thứ trở nên méo mó như sau. Cá c cô ng ty chưa phá sả n có mộ t thứ gọ i là bộ phậ n nhâ n sự .
Vì vậ y, có cá c số liệu đượ c sử dụ ng và "biểu mẫ u đá nh giá " để điền.
Phú t mộ t ngườ i có hình thứ c đá nh giá , biến dạ ng xả y ra. Hã y nhớ lạ i rằ ng trong Thiên
nga đen , tô i đã phả i điền và o mẫ u đá nh giá củ a mình để yêu cầ u tỷ lệ phầ n tră m số ngà y có
lã i, khuyến khích cá c nhà giao dịch kiếm tiền ổ n định vớ i chi phí rủ i ro tiềm ẩ n củ a Thiên
nga đen, thua lỗ do hậ u quả . Roulette Nga cho phép bạ n kiếm tiền nă m lầ n trong số sá u.
Điều nà y đã là m phá sả n cá c ngâ n hà ng, vì cá c ngâ n hà ng mấ t ít hơn mộ t trong mộ t tră m
quý, nhưng sau đó họ mấ t nhiều hơn bao giờ hết. Cá ch tiếp cậ n đượ c tuyên bố củ a tô i là cố
gắ ng kiếm tiền khô ng thườ ng xuyên. Tô i xé mẫ u đá nh giá trướ c mặ t ô ng chủ lớ n và họ để
tô i yên.
Bâ y giờ thự c tế đơn thuầ n là mộ t đá nh giá khiến bạ n bị đá nh giá khô ng phả i bở i kết quả
cuố i cù ng, mà bở i mộ t số thướ c đo trung gian mờ i bạ n trô ng tinh vi, mang lạ i mộ t số biến
dạ ng.

GIÁO DỤC NHƯ HÀNG HÓA XA XỈ

Cá c trườ ng đạ i họ c Ivy League đang trở thà nh trong mắ t tầ ng lớ p thượ ng lưu châ u Á mớ i vị
thế cuố i cù ng hà ng hó a xa xỉ. Harvard giố ng như mộ t chiếc tú i Vuitton và mộ t chiếc đồ ng hồ
Cartier. Đó là mộ t lự c cả n rấ t lớ n đố i vớ i tầ ng lớ p trung lưu, nhữ ng ngườ i đã đổ mộ t phầ n
tiết kiệm ngà y cà ng tă ng củ a họ và o cá c tổ chứ c giá o dụ c, chuyển tiền củ a họ cho cá c quan
chứ c, nhà phá t triển bấ t độ ng sả n, giá o sư có nhiệm kỳ củ a mộ t số ngà nh họ c sẽ khô ng tồ n
tạ i (nghiên cứ u giớ i tính, vă n họ c so sá nh hoặ c kinh tế quố c tế) và cá c ký sinh trù ng khá c.
Tạ i Hoa Kỳ, chú ng tô i có mộ t sự tích tụ cá c khoả n vay sinh viên tự độ ng chuyển sang cá c
cô ng ty khai thá c tiền thuê nà y. Theo mộ t cá ch nà o đó , nó khô ng khá c gì đấ u giá : ngườ i ta
cầ n mộ t "tên" đạ i họ c đà ng hoà ng để tiến lên trong cuộ c số ng. Nhưng chú ng ta có bằ ng
chứ ng cho thấ y xã hộ i tậ p thể khô ng tiến bộ vớ i giá o dụ c có tổ chứ c, mà ngượ c lạ i: trình độ
giá o dụ c (chính quy) ở mộ t quố c gia là kết quả củ a sự già u có .FN2

MỘT HEURISTIC PHÁT HIỆN BS

Phỏ ng đoá n ở đâ y sẽ là sử dụ ng giá o dụ c ngượ c lạ i: thuê, có điều kiện trên mộ t bộ kỹ nă ng

bình đẳ ng, ngườ i có trình độ họ c vấ n ít nhã n hiệu nhấ t. Điều đó có nghĩa là ngườ i đó phả i
thà nh cô ng bấ t chấ p sự chứ ng nhậ n củ a cá c đố i thủ cạ nh tranh và vượ t qua nhữ ng rà o cả n
nghiêm trọ ng hơn. Ngoà i ra, nhữ ng ngườ i khô ng đến Harvard dễ đố i phó hơn trong cuộ c
số ng thự c.
Bạ n có thể biết mộ t ngà nh họ c có phả i là BS hay khô ng nếu bằ ng cấ p phụ thuộ c rấ t nhiều
và o uy tín củ a trườ ng cấ p nó . Tô i nhớ khi tô i nộ p đơn và o cá c chương trình MBA, ngườ i ta
nó i rằ ng bấ t cứ điều gì ngoà i top mườ i hoặ c hai mươi sẽ là mộ t sự lã ng phí thờ i gian. Mặ t
khá c, bằ ng cấ p về toá n họ c ít phụ thuộ c và o trườ ng họ c hơn nhiều (vớ i điều kiện phả i trên
mộ t trình độ nhấ t định, vì vậ y heuristic sẽ á p dụ ng cho sự khá c biệt giữ a mườ i trườ ng hà ng
đầ u và hai nghìn trườ ng hà ng đầ u).
Điều tương tự cũ ng á p dụ ng cho cá c tà i liệu nghiên cứ u. Trong toá n họ c và vậ t lý, mộ t kết
quả đượ c đă ng trên trang web kho lưu trữ arXiv (vớ i mộ t rà o cả n tố i thiểu) là tố t. Trong cá c
lĩnh vự c chấ t lượ ng thấ p như tà i chính họ c thuậ t (nơi cá c bà i bá o thườ ng là mộ t dạ ng kể
chuyện phứ c tạ p), "uy tín" củ a tạ p chí là tiêu chí duy nhấ t.

PHÒNG TẬP THỂ DỤC THỰC SỰ KHÔNG GIỐNG NHƯ PHÒNG TẬP THỂ DỤC

Nhã n giá o dụ c nà y cung cấ p rấ t nhiều thứ thẩ m mỹ nhưng bỏ lỡ mộ t cá i gì đó thiết yếu về

chố ng mong manh và họ c tậ p thự c sự , gợ i nhớ đến phò ng tậ p thể dụ c. Mọ i ngườ i rấ t ấ n
tượ ng vớ i cá c thiết bị đắ t tiền - lạ mắ t, phứ c tạ p, nhiều mà u sắ c - có nghĩa là trô ng như thể
nó thuộ c về mộ t con tà u vũ trụ . Mọ i thứ có vẻ phứ c tạ p và khoa họ c tố i đa - nhưng hã y nhớ
rằ ng nhữ ng gì có vẻ khoa họ c thườ ng là chủ nghĩa khoa họ c, khô ng phả i khoa họ c. Như vớ i
cá c trườ ng đạ i họ c nhã n, bạ n phả i trả khá nhiều tiền để tham gia, phầ n lớ n là vì lợ i ích củ a
nhà phá t triển bấ t độ ng sả n. Tuy nhiên, nhữ ng ngườ i tham gia đà o tạ o sứ c mạ nh (nhữ ng
ngườ i thự c sự mạ nh mẽ trên nhiều khía cạ nh củ a cuộ c số ng thự c) biết rằ ng ngườ i dù ng cá c
má y nà y khô ng đạ t đượ c sứ c mạ nh nà o vượ t quá giai đoạ n ban đầ u. Bằ ng cá ch sử dụ ng cá c
thiết bị phứ c tạ p thườ ng nhắ m và o rấ t ít cơ bắ p, ngườ i dù ng thườ ng xuyên cuố i cù ng sẽ tạ o
hình quả lê và phá t triển yếu hơn theo thờ i gian, vớ i cá c kỹ nă ng khô ng chuyển ra ngoà i
chính cỗ má y mà họ đã đà o tạ o. Thiết bị có thể có mộ t số sử dụ ng trong bệnh viện hoặ c
chương trình phụ c hồ i chứ c nă ng, nhưng đó là về nó . Mặ t khá c, thanh tạ đơn giả n hơn (mộ t
thanh kim loạ i có hai trọ ng lượ ng ở cả hai đầ u) là thiết bị tiêu chuẩ n duy nhấ t giú p bạ n
tuyển dụ ng toà n bộ cơ thể củ a mình cho cá c bà i tậ p và nó là đơn giả n và rẻ nhấ t để có đượ c.
Tấ t cả nhữ ng gì bạ n cầ n họ c là cá c kỹ nă ng an toà n để di chuyển khỏ i sà n ở mứ c tố i đa trong
khi trá nh chấ n thương. Lindy mộ t lầ n nữ a: nhữ ng ngườ i nâ ng tạ đã biết hiện tượ ng họ c
trong ít nhấ t hai thiên niên kỷ rưỡ i.
Tấ t cả nhữ ng gì bạ n cầ n là đô i già y để chạ y ra ngoà i khi bạ n có thể (và có lẽ mộ t số chiếc
quầ n khô ng khiến bạ n trô ng lố bịch) và mộ t thanh tạ có tạ . Khi tô i đang viết nhữ ng dò ng
nà y, tô i đang kiểm tra tà i liệu củ a mộ t khá ch sạ n sang trọ ng, nơi tô i sẽ dà nh hai ngà y tớ i.
Tậ p tà i liệu đượ c kết hợ p bở i mộ t số MBA: nó bó ng, hiển thị tấ t cả cá c má y mó c và lọ nướ c
ép già u mà u sắ c để "cả i thiện" sứ c khỏ e củ a bạ n. Họ thậ m chí cò n có mộ t hồ bơi; nhưng
khô ng có thanh tạ .
Và nếu phò ng tậ p thể dụ c khô ng nên trô ng giố ng như phò ng tậ p thể dụ c, tậ p thể dụ c
khô ng nên giố ng như tậ p thể dụ c. Hầ u hết lợ i ích về sứ c mạ nh thể chấ t đến từ việc là m việc
theo đuô i củ a sự phâ n phố i, gầ n vớ i giớ i hạ n củ a bạ n.

SAU

Chương nà y quả n lý để kết hợ p nâ ng tạ và nghiên cứ u cơ bả n theo lậ p luậ n duy nhấ t rằ ng,

trong khi sự hiện diện củ a da trong trò chơi là m mấ t đi mỹ phẩ m, sự vắ ng mặ t củ a nó gâ y ra
vô nghĩa nhâ n lên. Tiếp theo, chú ng ta hã y xem xét sự khá c biệt về lợ i ích giữ a bạ n và chính
bạ n khi bạ n trở nên già u có .
 Chương 10
Chỉ ngườ i già u mớ i bị đầ u độ c: sở thích củ a ngườ i khá c

Người bán hàng là ông chủ - Cách uống thuốc độc - Quảng cáo và thao túng - Sự im lặng không thể chịu đựng được
của những biệt thự lớn vào tối Chủ nhật
Khi mọ i ngườ i trở nên già u có , họ sẽ rũ bỏ cơ chế trả i nghiệm dự a trên trò chơi. Họ mấ t
kiểm soá t sở thích củ a mình, thay thế sở thích đượ c xâ y dự ng cho chính họ , là m phứ c tạ p
cuộ c số ng củ a họ mộ t cá ch khô ng cầ n thiết, gâ y ra sự khố n khổ củ a chính họ . Và nhữ ng sở
thích đượ c xâ y dự ng nà y tấ t nhiên là sở thích củ a nhữ ng ngườ i muố n bá n cho họ mộ t cá i gì
đó . Đâ y là mộ t vấ n đề da trong trò chơi, vì sự lự a chọ n củ a ngườ i già u đượ c quyết định bở i
nhữ ng ngườ i khá c có thứ gì đó để đạ t đượ c, và khô ng có tá c dụ ng phụ , từ việc bá n hà ng. Và
cho rằ ng họ già u có , và nhữ ng kẻ bó c lộ t họ khô ng thườ ng xuyên như vậ y, khô ng ai sẽ hét
lên nạn nhân.

Tô i đã từ ng ă n tố i trong mộ t nhà hà ng đượ c gắ n sao Michelin vớ i mộ t ngườ i khă ng khă ng

ă n ở đó thay vì tô i chọ n mộ t quá n rượ u Hy Lạ p bình thườ ng vớ i mộ t chủ sở hữ u thâ n thiện
- ngườ i điều hà nh có anh họ thứ hai là ngườ i quả n lý và ngườ i anh em họ thứ ba từ ng bị loạ i
bỏ là nhâ n viên tiếp tâ n thâ n thiện. Cá c khá ch hà ng khá c dườ ng như, như chú ng ta nó i trong
cá c ngô n ngữ Địa Trung Hả i, có mộ t nú t chai cắ m ở phía sau cả n trở thô ng gió thích hợ p,
khiến hơi nướ c tích tụ ở bên trong thà nh tiêu hó a, dẫ n đến kiểu trang trí cá u kỉnh mà bạ n
chỉ nhậ n thấ y ở tầ ng lớ p bá n thượ ng lưu có họ c thứ c. Tô i lưu ý rằ ng, ngoà i nú t chai bị cắ m,
tấ t cả đà n ô ng đều đeo cà vạ t.
Bữ a tố i bao gồ m mộ t loạ t nhữ ng điều nhỏ nhặ t phứ c tạ p, vớ i cá c thà nh phầ n siêu nhỏ và
hương vị tương phả n buộ c bạ n phả i tậ p trung như thể bạ n đang tham gia mộ t kỳ thi tuyển
sinh nà o đó . Bạ n khô ng ă n, thay và o đó đến thă m mộ t số loạ i bả o tà ng vớ i mộ t chuyên
ngà nh tiếng Anh bị ả nh hưở ng giả ng dạ y cho bạ n về mộ t khía cạ nh nghệ thuậ t nà o đó mà
bạ n sẽ khô ng bao giờ tự mình xem xét. Có quá ít thứ quen thuộ c và quá ít phù hợ p vớ i vị
giá c củ a tô i: mộ t khi thứ gì đó trong dịp nà y có vị như thậ t, khô ng có cơ hộ i để có nhiều hơn
khi chú ng tô i chuyển sang mó n ă n tiếp theo. Lê bướ c qua cá c mó n ă n và lắ ng nghe mộ t số
***t củ a ngườ i sommelier về rượ u cặ p, tô i sợ mấ t tậ p trung. Nó tố n rấ t nhiều nă ng lượ ng để
giả vờ rằ ng bạ n khô ng chá n. Trên thự c tế, tô i đã phá t hiện ra mộ t sự tố i ưu hó a ở sai vị trí:
thứ duy nhấ t tô i quan tâ m, bá nh mì, khô ng ấ m. Có vẻ như đâ y khô ng phả i là yêu cầ u củ a
Michelin đố i vớ i ba sao.
VENENUM Ở AURO BIBITUR

Tô i rờ i khỏ i nơi đó trong tình trạ ng đó i khá t. Bâ y giờ , nếu tô i có mộ t sự lự a chọ n, tô i sẽ có

mộ t số cô ng thứ c đã đượ c thử nghiệm theo thờ i gian (ví dụ như mộ t chiếc bá nh pizza vớ i
nguyên liệu rấ t tươi, hoặ c mộ t chiếc bá nh hamburger ngon ngọ t) ở mộ t nơi số ng độ ng —
vớ i giá chỉ bằ ng mộ t phầ n hai mươi. Nhưng vì đố i tá c ă n tố i có thể mua đượ c nhà hà ng đắ t
tiền, cuố i cù ng chú ng tô i đã trở thà nh nạ n nhâ n củ a mộ t số thí nghiệm phứ c tạ p bở i mộ t
đầ u bếp đượ c đá nh giá bở i mộ t số quan chứ c Michelin. Nó sẽ thấ t bạ i hiệu ứ ng Lindy: thự c
phẩ m là m tố t hơn thô ng qua cá c biến thể nhỏ từ bà Sicilia đến bà ngoạ i Sicilia. Tô i nhậ n ra
rằ ng ngườ i già u là mụ c tiêu tự nhiên; như Thyestes cù ng tên hét lên trong thả m kịch củ a
Seneca, nhữ ng tên trộ m khô ng và o nhữ ng ngô i nhà hoà n hả o, và ngườ i ta có nhiều khả nă ng
uố ng chấ t độ c trong cố c và ng hơn là mộ t ngườ i bình thườ ng. Chấ t độ c đượ c uố ng trong cố c
và ng (Venenum in auro bibitur).
Thậ t dễ dà ng để lừ a đả o mọ i ngườ i bằ ng cá ch đưa họ và o cá c biến chứ ng — ngườ i nghèo
đượ c tha thứ cho loạ i lừ a đả o đó . Đâ y là sự phứ c tạ p tương tự mà chú ng ta đã thấ y trong
Chương 9 khiến cá c họ c giả bá n giả i phá p có thể phứ c tạ p nhấ t khi mộ t giả i phá p đơn giả n
có thể là m đượ c. Hơn nữ a, ngườ i già u bắ t đầ u sử dụ ng "chuyên gia" và "chuyên gia tư vấ n".
Toà n bộ ngà nh cô ng nghiệp nhằ m lừ a đả o bạ n sẽ lừ a đả o bạ n: tư vấ n tà i chính, cố vấ n chế
độ ă n uố ng, chuyên gia tậ p thể dụ c, kỹ sư lố i số ng, ủ y viên hộ i đồ ng giấ c ngủ , chuyên gia
thở , v.v.
Bá nh mì kẹp thịt, đố i vớ i nhiều ngườ i trong chú ng ta, ngon hơn rấ t nhiều so vớ i thịt thă n
vì hà m lượ ng chấ t béo cao hơn, nhưng mọ i ngườ i đã bị thuyết phụ c rằ ng loạ i thứ hai tố t
hơn vì nó đắ t hơn để sả n xuấ t.
Ý tưở ng củ a tô i về cuộ c số ng tố t đẹp là không tham dự mộ t buổ i dạ tiệc, mộ t trong nhữ ng
tình huố ng mà bạ n thấ y mình bị mắ c kẹt trong hai giờ giữ a vợ củ a mộ t nhà phá t triển bấ t
độ ng sả n ở Thà nh phố Kansas (ngườ i vừ a đến thă m Nepal) và mộ t nhà vậ n độ ng hà nh lang
ở Washington (ngườ i vừ a trở về từ kỳ nghỉ ở Bali).

NHÀ TANG LỄ LỚN

Tương tự vớ i bấ t độ ng sả n: hầ u hết mọ i ngườ i, tô i tin rằ ng, hạ nh phú c hơn trong nhữ ng khu
vự c gầ n, trong mộ t khu phố kiểu barrio thự c sự , nơi họ có thể cả m nhậ n đượ c sự ấ m á p và
bầ u bạ n củ a con ngườ i. Nhưng khi họ có số tiền lớ n, cuố i cù ng họ bị á p lự c phả i chuyển đến
nhữ ng biệt thự ngoạ i cỡ , vô tư và im lặ ng, cá ch xa hà ng xó m. Và o nhữ ng buổ i chiều muộ n,
sự im lặ ng củ a nhữ ng phò ng trưng bà y lớ n nà y mang lạ i cả m giá c tang lễ, nhưng khô ng có
â m nhạ c nhẹ nhà ng. Đâ y là điều hiếm hoi trong lịch sử : trong quá khứ , cá c biệt thự lớ n có
rấ t nhiều ngườ i hầ u, ngườ i hầ u trưở ng, quả n gia, đầ u bếp, trợ lý, ngườ i giú p việc, gia sư
riêng, anh em họ nghèo khó , chú rể ngự a, thậ m chí cả nhạ c sĩ cá nhâ n. Và khô ng ai hô m nay
sẽ đến để an ủ i bạ n vì có mộ t biệt thự - ít ngườ i sẽ nhậ n ra rằ ng thậ t buồ n khi có mặ t ở đó
và o tố i Chủ nhậ t.
Như Vauvenargues, nhà đạ o đứ c họ c ngườ i Phá p, đã tìm ra, nhỏ là thích hợ p hơn do
nhữ ng gì chú ng ta sẽ gọ i trong cá c thuộ c tính quy mô ngà y nay. Mộ t số điều có thể, đơn
giả n, quá lớ n đố i vớ i trá i tim củ a bạ n. Rome, ô ng viết, rấ t dễ đượ c yêu thích bở i cư dâ n củ a
nó khi nó là mộ t ngô i là ng nhỏ , khó khă n hơn khi nó trở thà nh mộ t đế chế lớ n.
 Nhữ ng ngườ i già u có thuộ c loạ i trô ng khô ng già u có chắ c chắ n nhậ n thứ c đượ c vấ n đề -
họ số ng trong nhữ ng khu vự c thoả i má i và theo bả n nă ng biết rằ ng mộ t độ ng thá i sẽ là mộ t
gá nh nặ ng tinh thầ n. Nhiều ngườ i vẫ n số ng trong ngô i nhà ban đầ u củ a họ .
Rấ t ít ngườ i hiểu đượ c lự a chọ n củ a chính họ , và cuố i cù ng bị thao tú ng bở i nhữ ng ngườ i
muố n bá n cho họ mộ t cá i gì đó . Theo nghĩa đó , nghèo đó i thậ m chí có thể là mong muố n.
Nhìn và o Ả Rậ p Saudi, nơi sẽ dầ n dầ n trở lạ i mứ c nghèo đó i trướ c khi dầ u mỏ , tô i tự hỏ i liệu
việc lấ y đi mộ t số thứ từ họ - bao gồ m cả đá m ngườ i nướ c ngoà i nịnh nọ t đến lộ t da họ - sẽ
khiến họ tố t hơn.
Nó i cá ch khá c: nếu sự già u có mang lạ i cho bạ n ít lự a chọ n hơn thay vì nhiều lự a chọ n
hơn (và đa dạ ng hơn), bạ n đang là m sai.

ĐỐI THOẠI

Nếu bấ t cứ điều gì, già u có bạ n cầ n phả i giấ u tiền củ a bạ n nếu bạ n muố n có nhữ ng gì tô i gọ i
là bạ n bè. Điều nà y có thể đượ c biết đến; Điều ít rõ rà ng hơn là bạ n cũ ng có thể cầ n phả i che
giấ u sự uyên bá c và họ c hỏ i củ a mình. Mọ i ngườ i chỉ có thể trở thà nh bạ n bè xã hộ i nếu họ
khô ng cố gắ ng vượ t lên hoặ c vượ t qua nhau. Thậ t vậ y, nghệ thuậ t trò chuyện cổ điển là
trá nh bấ t kỳ sự mấ t câ n bằ ng nà o, như trong Sá ch cậ n thầ n củ a Baldassare Castiglione: mọ i
ngườ i cầ n phả i bình đẳ ng, ít nhấ t là cho mụ c đích củ a cuộ c trò chuyện, nếu khô ng nó sẽ thấ t
bạ i. Nó phả i khô ng có thứ bậ c và đó ng gó p bình đẳ ng. Bạ n thích ă n tố i vớ i bạ n bè hơn là vớ i
giá o sư củ a bạ n, trừ khi tấ t nhiên giá o sư củ a bạ n hiểu "nghệ thuậ t" củ a cuộ c trò chuyện.
Thậ t vậ y, ngườ i ta có thể khá i quá t hó a và định nghĩa mộ t cộ ng đồ ng là mộ t khô ng gian
trong đó nhiều quy tắ c cạ nh tranh và phâ n cấ p đượ c dỡ bỏ , nơi tậ p thể chiếm ưu thế hơn lợ i
ích củ a mộ t ngườ i. Tấ t nhiên sẽ có că ng thẳ ng vớ i bên ngoà i, nhưng đó là mộ t cuộ c thả o
luậ n khá c. Ý tưở ng về sự cạ nh tranh đượ c dỡ bỏ trong mộ t nhó m hoặ c mộ t bộ lạ c, mộ t lầ n
nữ a, hiện diện trong khá i niệm về mộ t nhó m như đượ c nghiên cứ u bở i Elinor Ostrom.

PHI TUYẾN TÍNH CỦA SỰ TIẾN BỘ

Bâ y giờ chú ng ta hã y khá i quá t để tiến bộ nó i chung. Bạ n có muố n xã hộ i trở nên già u có ,
hay có điều gì khá c mà bạ n thích hơn - trá nh nghèo đó i? Lự a chọ n củ a bạ n là củ a bạ n hay
củ a nhâ n viên bá n hà ng?
Hã y quay trở lạ i trả i nghiệm nhà hà ng và thả o luậ n về sở thích đượ c xâ y dự ng so vớ i sở
thích tự nhiên. Nếu tô i phả i lự a chọ n giữ a việc trả 200 đô la cho mộ t chiếc bá nh pizza hoặ c
6,95 đô la cho trả i nghiệm phứ c tạ p củ a Phá p, tô i sẽ sẵ n sà ng trả 200 đô la cho bá nh pizza,
cộ ng vớ i 9,95 đô la cho mộ t chai rượ u vang Malbec. Trên thự c tế, tô i sẽ trả tiền để không có
trả i nghiệm Michelin.
Lý luậ n nà y cho thấ y rằ ng sự tinh vi có thể, ở mộ t mứ c độ nà o đó , gâ y ra sự xuố ng cấ p, cá i
mà cá c nhà kinh tế gọ i là "tiện ích tiêu cự c". Điều nà y cho chú ng ta biết điều gì đó về sự già u
có và sự tă ng trưở ng củ a tổ ng sả n phẩ m quố c nộ i trong xã hộ i; nó cho thấ y sự hiện diện củ a
đườ ng cong chữ U ngượ c vớ i mứ c vượ t quá mứ c mà bạ n nhậ n đượ c tá c hạ i gia tă ng. Nó chỉ
có thể đượ c phá t hiện nếu bạ n thoá t khỏ i cá c tù y chọ n đượ c xâ y dự ng.
Bâ y giờ , nhiều xã hộ i đã trở nên già u có và già u có hơn, nhiều xã hộ i vượ t ra ngoà i phầ n
tích cự c củ a đườ ng cong chữ U ngượ c, khô ng tính đến ả nh hưở ng củ a sự thoả i má i gia tă ng
đố i vớ i nhữ ng đứ a trẻ hư hỏ ng củ a họ . Và tô i chắ c chắ n rằ ng nếu pizza có giá 200 đô la,
nhữ ng ngườ i có nú t chai cắ m ở phía sau sẽ xếp hà ng để mua nó . Nhưng nó quá dễ sả n xuấ t,
vì vậ y họ chọ n đắ t tiền, và pizza vớ i cá c thà nh phầ n tự nhiên tươi sẽ luô n rẻ hơn so vớ i
nhữ ng thứ tà o lao phứ c tạ p.
Miễn là xã hộ i trở nên già u có hơn, ai đó sẽ cố gắ ng bá n cho bạ n thứ gì đó cho đến khi
hạ nh phú c củ a bạ n xuố ng cấ p, và xa hơn mộ t chú t.

SAU

Chương tiếp theo sẽ trình bà y quy tắ c không đe dọa bằng lời nói thô ng qua lịch sử củ a cá c
chuyên gia về nghề, giá o phá i củ a Sá t thủ .
 Chương 11
Facta non Verba (Hà nh độ ng trướ c lờ i nó i)

Con ngựa chết trên giường của bạn - Tình bạn qua bánh độc - Hoàng đế La Mã và tổng thống Hoa Kỳ - Một kẻ thù sống
đáng giá mười người chết
Kẻ thù tố t nhấ t là kẻ bạ n sở hữ u bằ ng cá ch đưa skin và o trò chơi củ a anh ta và cho anh ta
biết cá c quy tắ c chính xá c đi kèm vớ i nó . Bạ n giữ cho anh ta số ng, vớ i sự hiểu biết rằ ng anh
ta nợ cuộ c số ng củ a mình nhờ lò ng nhâ n từ củ a bạ n. Khá i niệm rằ ng kẻ thù mà bạ n sở hữ u
tố t hơn kẻ thù đã chết đã đượ c hoà n thiện theo lệnh củ a Sá t thủ , vì vậ y chú ng tô i sẽ đà o sâ u
và o cô ng việc củ a hộ i kín đó .

MỘT LỜI ĐỀ NGHỊ RẤT KHÓ TỪ CHỐI

Có mộ t cả nh ghê gớ m trong Bố già khi mộ t giá m đố c điều hà nh Hollywood thứ c dậ y vớ i cá i

đầ u đẫ m má u củ a con ngự a đua ấ p ủ củ a mình trên giườ ng.
Anh ta đã từ chố i thuê mộ t diễn viên ngườ i Mỹ gố c Sicilia vì nhữ ng lý do có vẻ bấ t cô ng, vì
trong khi anh ta biết sau nà y là tố t nhấ t cho vai diễn, anh ta bự c bộ i vớ i "giọ ng nó i dầ u ô liu"
đã quyến rũ mộ t trong nhữ ng tình nhâ n trong quá khứ củ a anh ta và sợ sứ c mạ nh củ a nó để
quyến rũ nhữ ng ngườ i trong tương lai. Hó a ra nam diễn viên, ngườ i ngoà i đờ i (có thể) là
Frank Sinatra, có bạ n bè và bạ n bè củ a bạ n bè, đạ i loạ i như vậ y; Anh ta thậ m chí cò n là con
đỡ đầ u củ a mộ t capo. Mộ t chuyến viếng thă m từ cố vấ n củ a "gia đình" khô ng thà nh cô ng
trong việc ả nh hưở ng đến giá m đố c điều hà nh, cũ ng khô ng là m dịu đi sự mà i mò n
Hollywood củ a anh ta - anh chà ng đã khô ng nhậ n ra rằ ng bằ ng cá ch bay khắ p đấ t nướ c để
đưa ra yêu cầ u, tên cướ p cấ p cao khô ng chỉ cung cấ p loạ i thư giớ i thiệu bạ n gử i cho bộ phậ n
nhâ n sự củ a mộ t trườ ng đạ i họ c nhà nướ c. Anh ta đã đưa ra cho anh ta một lời đề nghị mà
anh ta không thể từ chối (biểu hiện đã đượ c phổ biến bở i cả nh đó trong phim).
Đó là mộ t mố i đe dọ a, và khô ng phả i là mộ t mố i đe dọ a trố ng rỗ ng.
Khi tô i đang viết nhữ ng dò ng nà y, mọ i ngườ i thả o luậ n về chủ nghĩa khủ ng bố và cá c
nhó m khủ ng bố trong khi mắ c phả i nhữ ng sai lầ m nghiêm trọ ng về thể loạ i; Trên thự c tế, có
hai giố ng hoà n toà n khá c biệt. Nhó m đầ u tiên là nhữ ng kẻ khủ ng bố đố i vớ i tấ t cả mọ i
ngườ i, nghĩa là đố i vớ i mọ i ngườ i đượ c trang bị khả nă ng phâ n biệt và khô ng phả i là cư dâ n
củ a Ả Rậ p Saudi và khô ng là m việc cho mộ t nhó m cố vấ n do cá c sheikh tà i trợ ; Thứ hai là
cá c nhó m dâ n quâ n phầ n lớ n bị kẻ thù gọ i là khủ ng bố , và "khá ng chiến" hoặ c "chiến binh tự
do" bở i nhữ ng ngườ i khô ng ghét họ .
Đầ u tiên bao gồ m nhữ ng ngườ i khô ng phả i là binh sĩ giết hạ i dâ n thườ ng bừ a bã i để có
hiệu lự c và khô ng bậ n tâ m đến cá c mụ c tiêu quâ n sự , vì mụ c đích củ a họ khô ng phả i là kiếm
lợ i ích quâ n sự , chỉ để đưa ra mộ t tuyên bố , là m hạ i mộ t số ngườ i số ng, tạ o ra mộ t số tiếng
ồ n, và , đố i vớ i mộ t số ngườ i, tìm mộ t cá ch sai lầ m thấ p để đi đến thiên đườ ng. Hầ u hết cá c
chiến binh thá nh chiến Sunni, thuộ c loạ i ngườ i có niềm vui khô n lườ ng trong việc cho nổ
tung thườ ng dâ n, chẳ ng hạ n như Al Qaeda, ISIS và "phiến quâ n ô n hò a" ở Syria đượ c cự u
Tổ ng thố ng Mỹ Obama tà i trợ , đều thuộ c loạ i đó . Nhó m thứ hai là về á m sá t chính trị chiến
lượ c - Quâ n độ i Cộ ng hò a Ireland, hầ u hết cá c tổ chứ c Shiite, cá c chiến binh độ c lậ p Algeria
chố ng Phá p, cá c chiến binh khá ng chiến Phá p trong thờ i kỳ chiếm đó ng củ a Đứ c, v.v.
Đố i vớ i ngườ i Shiite và cá c giố ng tương tự ở Cậ n Đô ng và Trung Đô ng, tổ tiên, phương
phá p và quy tắ c bắ t nguồ n từ trậ t tự củ a Sá t thủ , bả n thâ n nó theo phương thứ c củ a Judean
Sicarii trong thờ i La Mã . Sicarii đượ c đặ t tên theo nhữ ng con dao gă m mà họ sử dụ ng để
giết lính La Mã và , chủ yếu, nhữ ng ngườ i cộ ng tá c Judean củ a họ , do nhữ ng gì họ coi là sự
xú c phạ m đền thờ và đấ t đai củ a họ .
Tô i khô ng may mắ n khi biết mộ t chú t về chủ đề nà y. Trườ ng trung họ c củ a tô i, Lycée
Phá p-Lebanon củ a Beirut, có mộ t danh sá ch cá c cự u họ c sinh "đá ng chú ý". Tô i là ngườ i duy
nhấ t "đá ng chú ý" vì nhữ ng lý do khá c ngoà i việc trở thà nh nạ n nhâ n củ a mộ t vụ á m sá t
thà nh cô ng hoặ c cố gắ ng (mặ c dù tô i có đủ kẻ thù Salafi và vẫ n cò n thờ i gian để đá p ứ ng yêu
cầ u đó — da trong trò chơi).

SÁT THỦ

Điều thú vị nhấ t về Assassins là vụ á m sá t thự c sự khô ng nằ m trong chương trình nghị sự
củ a họ . Họ hiểu tin nhắ n khô ng rẻ. Họ thích sở hữ u kẻ thù củ a họ . Và kẻ thù duy nhấ t bạ n
khô ng thể thao tú ng là mộ t kẻ thù đã chết.
Nă m 1118, Ahmad Sanjar trở thà nh sultan củ a Đế quố c Thổ Nhĩ Kỳ Seljuk ở Tiểu Á (nghĩa
là Thổ Nhĩ Kỳ ngà y nay), Iran và mộ t phầ n củ a Afghanistan. Ngay sau khi lên ngô i, mộ t ngà y
nọ , anh thứ c dậ y vớ i mộ t con dao gă m bên cạ nh giườ ng, đượ c đặ t chắ c chắ n trên mặ t đấ t.
Trong mộ t phiên bả n củ a truyền thuyết, mộ t lá thư thô ng bá o cho anh ta rằ ng con dao gă m
đâ m trên mặ t đấ t cứ ng thích hợ p hơn là lự a chọ n thay thế, đượ c cắ m và o bộ ngự c mềm mạ i
củ a anh ta. Đó là mộ t thô ng điệp đặ c trưng củ a Hashishins, hay cò n gọ i là Assassins, khiến
anh nhậ n thứ c đượ c sự cầ n thiết phả i để họ yên, gử i quà sinh nhậ t cho họ hoặ c thuê diễn
viên củ a họ cho bộ phim tiếp theo củ a mình. Quố c vương Sanjar trướ c đâ y đã phớ t lờ cá c
nhà đà m phá n hò a bình củ a họ , vì vậ y họ đã chuyển sang giai đoạ n hai củ a mộ t quá trình
đượ c lên kế hoạ ch rõ rà ng. Họ thuyết phụ c anh ta rằ ng cuộ c số ng củ a anh ta nằ m trong tay
họ và điều quan trọ ng là anh ta khô ng phả i lo lắ ng nếu anh ta là m điều đú ng đắ n. Thậ t vậ y,
Sanjar và cá c sá t thủ đã có mộ t cuộ c số ng hạ nh phú c bên nhau mã i mã i.
Bạ n sẽ lưu ý rằ ng khô ng có mố i đe dọ a bằ ng lờ i nó i rõ rà ng nà o đượ c ban hà nh. Cá c mố i
đe dọ a bằ ng lờ i nó i khô ng tiết lộ gì ngoà i sự yếu đuố i và khô ng đá ng tin cậ y. Hã y nhớ rằ ng,
mộ t lầ n nữ a, không có mố i đe dọ a bằ ng lờ i nó i.
Assassins là mộ t giá o phá i từ thế kỷ thứ mườ i mộ t đến thế kỷ mườ i bố n liên quan đến
Hồ i giá o Shiite, và đã (và vẫ n đang thô ng qua tá i sinh củ a họ ) chố ng lạ i Sunni mộ t cá ch bạ o
lự c. Họ thườ ng đượ c liên kết vớ i Hiệp sĩ dò ng Đền khi họ thườ ng xuyên chiến đấ u về phía
quâ n thậ p tự chinh - và nếu họ dườ ng như chia sẻ mộ t số giá trị củ a cá c Hiệp sĩ dò ng Đền,
trong việc tha thứ cho nhữ ng ngườ i vô tộ i và yếu đuố i, có khả nă ng là vì nhó m trướ c đã
truyền mộ t số giá trị củ a họ cho nhó m sau. Quy tắ c danh dự hiệp sĩ, cho điều khoả n thứ hai
củ a nó : Tôi sẽ tôn trọng và bảo vệ những người yếu đuối, bệnh tật và thiếu thốn.
 Cá c sá t thủ đượ c cho là đã gử i cù ng mộ t thô ng điệp cho Saladin (ngườ i cai trị ngườ i Kurd
ở Syria, ngườ i đã chinh phụ c Jerusalem từ quâ n Thậ p tự chinh), thô ng bá o cho anh ta rằ ng
chiếc bá nh anh ta sắ p ă n đã bị đầ u độ c. mộ t mình.
Hệ thố ng đạ o đứ c củ a Sá t thủ cho rằ ng á m sá t chính trị giú p ngă n chặ n chiến tranh; cá c
mố i đe dọ a củ a loạ i dao gă m bên giườ ng củ a bạ n thậ m chí cò n tố t hơn để kiểm soá t khô ng
đổ má u. Họ đượ c cho là nhằ m mụ c đích tha cho dâ n thườ ng và nhữ ng ngườ i khô ng bị
fn1

nhắ m mụ c tiêu trự c tiếp. Độ chính xá c củ a chú ng nhằ m giả m cá i mà ngà y nay đượ c gọ i là
"thiệt hạ i tà i sả n thế chấ p".

ÁM SÁT NHƯ TIẾP THỊ

Nhữ ng độ c giả có thể đã cố gắ ng loạ i bỏ sỏi trong giày của họ (nghĩa là ai đó là m phiền bạ n
và khô ng nhậ n đượ c gợ i ý) có thể biết rằ ng "hợ p đồ ng" đố i vớ i cô ng dâ n bình thườ ng
(nghĩa là để kích hoạ t đá m tang củ a họ ) tương đố i dễ thự c hiện và khô ng tố n kém để mua.
Có mộ t thị trườ ng ngầ m tương đố i sô i độ ng cho cá c hợ p đồ ng nà y. Nó i chung, bạ n cầ n phả i
trả nhiều hơn mộ t chú t để "là m cho nó trô ng giố ng như mộ t tai nạ n". Tuy nhiên, cá c nhà sử
họ c là nh nghề và cá c nhà quan sá t lịch sử võ thuậ t sẽ đề nghị hoà n toà n ngượ c lạ i: trong
chính trị, bạ n nên trả nhiều tiền hơn để là m cho nó trô ng có chủ ý.
Trên thự c tế, nhữ ng gì Thuyền trưở ng Mark Weisenborn, Pasquale Cirillo và tô i phá t hiện
ra, khi chú ng tô i cố gắ ng thự c hiện mộ t nghiên cứ u có hệ thố ng về bạ o lự c (vạ ch trầ n luậ n
điểm giả mạ o củ a Steven Pinker mà chú ng tô i đã đề cậ p trướ c đó , cho rằ ng bạ o lự c đã
giả m), là số lượ ng chiến tranh đã bị thổ i phồ ng trong lịch sử ... củ a cả hai bên. Cả ngườ i
Mô ng Cổ (trong cuộ c cà n quét củ a họ trên khắ p lụ c địa Á -Â u và o thờ i Trung cổ ) và cá c nạ n
nhâ n hoả ng loạ n củ a họ đều có độ ng cơ để phó ng đạ i, điều nà y đó ng vai trò ră n đe. Ngườ i
Mô ng Cổ khô ng quan tâ m đến việc giết tấ t cả mọ i ngườ i; Họ chỉ muố n phụ c tù ng, điều nà y
đến vớ i giá rẻ thô ng qua khủ ng bố . Hơn nữ a, đã dà nh thờ i gian nghiên cứ u cá c dấ u ấ n di
truyền củ a cá c quầ n thể bị xâ m lượ c, rõ rà ng là nếu cá c chiến binh đến từ thả o nguyên
phương Đô ng để lạ i dấ u ấ n vă n hó a, họ chắ c chắ n đã để gen ở nhà . Chuyển gen giữ a cá c khu
vự c xả y ra bở i sự di cư củ a nhó m, khí hậ u khắ c nghiệt và đấ t đai khô ng phù hợ p hơn là
chiến tranh.
Gầ n đâ y hơn, vụ "thả m sá t" Hama nă m 1982 củ a cá c chiến binh thá nh chiến Syria bở i cấ p
cao Assad đã gâ y ra thương vong đượ c ghi nhậ n (theo ướ c tính củ a tô i) ít nhấ t là mộ t mứ c
độ lớ n thấ p hơn nhữ ng gì đượ c bá o cá o; phầ n cò n lạ i đến từ lạ m phá t - con số tă ng theo
thờ i gian từ hai nghìn lên gầ n bố n mươi nghìn mà khô ng có thô ng tin mớ i đá ng kể. Cả chế
độ Syria và kẻ thù củ a họ đều quan tâ m đến việc số lượ ng bị thổ i phồ ng. Điều thú vị là con
số nà y đã tiếp tụ c tă ng lên trong nhữ ng nă m gầ n đâ y. Chú ng ta sẽ trở lạ i vớ i cá c nhà sử họ c
trong Chương 14, nơi chú ng ta cho thấ y sự nghiêm ngặ t thự c nghiệm hoà n toà n xa lạ vớ i kỷ
luậ t củ a họ như thế nà o.

ÁM SÁT NHƯ DÂN CHỦ

Bâ y giờ , đờ i số ng chính trị; Nếu hệ thố ng dâ n chủ khô ng cung cấ p đầ y đủ quả n trị - rõ rà ng
là khô ng, do chủ nghĩa thâ n hữ u và phong cá ch tham nhũ ng phá p lý bí mậ t củ a Hillary
Monsanto-Malmaison - chú ng ta đã biết mã i mã i nhữ ng gì là m: doanh thu tă ng lên ở cấ p cao
nhấ t. Mô tả sử thi củ a Bá tướ c Ernst zu Mü nster về Hiến phá p Nga giả i thích nó : "Chủ nghĩa
tuyệt đố i đượ c tô i luyện bở i vụ á m sá t."
Trong khi cá c chính trị gia ngà y nay khô ng có da trong trò chơi và khô ng phả i lo lắ ng
miễn là họ chơi trò chơi, họ ở lạ i lâ u hơn và lâ u hơn trong cô ng việc, nhờ tuổ i thọ tă ng lên
củ a thờ i hiện đạ i. Nhà xã hộ i chủ nghĩa trứ ng cá muố i củ a Phá p François Mitterrand trị vì
trong mườ i bố n nă m, lâ u hơn nhiều vị vua Phá p; và nhờ cô ng nghệ, ô ng có nhiều quyền lự c
đố i vớ i dâ n chú ng hơn hầ u hết cá c vị vua Phá p. Ngay cả mộ t tổ ng thố ng Hoa Kỳ, loạ i hoà ng
đế hiện đạ i (khô ng giố ng như Napoleon và Sa hoà ng, hoà ng đế La Mã trướ c Diocletianus
khô ng phả i là ngườ i theo chủ nghĩa tuyệt đố i) có xu hướ ng kéo dà i ít nhấ t bố n nă m trên
ngai và ng, trong khi Rome có nă m hoà ng đế trong mộ t nă m và bố n trong mộ t nă m khá c. Cơ
chế hoạ t độ ng: hã y xem xét rằ ng tấ t cả cá c hoà ng đế xấ u xa - Caligula, Caracalla, Elagabalus
và Nero - đã kết thú c sự nghiệp củ a họ hoặ c bị sá t hạ i bở i Vệ binh Praetorian hoặ c, trong
trườ ng hợ p củ a Nero, chết bằ ng cá ch tự sá t trong dự đoá n. Hã y nhớ lạ i rằ ng trong bố n tră m
nă m đầ u tiên củ a đế chế, chưa đến mộ t phầ n ba số hoà ng đế chết mộ t cá i chết tự nhiên, cho
rằ ng nhữ ng cá i chết nà y là thự c sự tự nhiên.

MÁY ẢNH CHO SKIN TRONG TRÒ CHƠI

Nhờ camera, bạ n khô ng cò n cầ n phả i đặ t đầ u ngự a trong cá c khá ch sạ n boutique hay biệt
thự ở Hamptons để sở hữ u con ngườ i. Bạ n thậ m chí có thể khô ng cò n cầ n phả i á m sá t bấ t
cứ ai.
Chú ng tô i từ ng số ng trong cá c cộ ng đồ ng nhỏ ; danh tiếng củ a chú ng tô i đượ c quyết định
trự c tiếp bở i nhữ ng gì chú ng tô i đã là m - chú ng tô i bị theo dõ i. Ngà y nay, ẩ n danh mang lạ i
lỗ hổ ng trong con ngườ i. Vì vậ y, tô i vô tình phá t hiện ra mộ t cá ch để thay đổ i hà nh vi củ a
nhữ ng ngườ i phi đạ o đứ c và lạ m dụ ng mà không bị đe dọa bằng lời nói. Chụ p ả nh củ a họ .
Chỉ cầ n hà nh độ ng chụ p ả nh họ cũ ng tương tự như nắ m giữ cuộ c số ng củ a họ trong tay bạ n
và kiểm soá t hà nh vi tương lai củ a họ nhờ sự im lặ ng củ a bạ n. Họ khô ng biết bạ n có thể là m
gì vớ i nó , và sẽ số ng trong trạ ng thá i khô ng chắ c chắ n.
Tô i khá m phá ra sự kỳ diệu củ a má y ả nh trong việc thiết lậ p lạ i hà nh vi dâ n sự /đạ o đứ c
như sau. Mộ t ngà y nọ , trong hà nh lang tà u điện ngầ m New York, tô i do dự trong và i giâ y khi
cố gắ ng đưa vò ng bi củ a mình trướ c danh sá ch cá c lố i ra. Mộ t ngườ i đà n ô ng ă n mặ c lịch sự
vớ i dá ng ngườ i gầ y gò và tính cá ch thầ n kinh bắ t đầ u lă ng mạ tô i "vì đã dừ ng lạ i". Thay vì
đá nh anh ta như mộ t ngườ i bắ t đầ u cuộ c trò chuyện, như tô i đã là m và o nă m 1921, tô i rú t
di độ ng ra và chụ p ả nh anh ta trong khi bình tĩnh gọ i anh ta là "kẻ ngố c xấ u tính, lạ m dụ ng
ngườ i lạ c lố i". Anh ta hoả ng sợ và chạ y trố n khỏ i tô i, giấ u mặ t trong tay để ngă n chặ n nhữ ng
bứ c ả nh tiếp theo.
Mộ t lầ n khá c, mộ t ngườ i đà n ô ng ở ngoạ i ô New York đã và o chỗ đậ u xe củ a tô i khi tô i
đang lù i và o đó . Tô i nó i vớ i anh ta rằ ng điều đó là trá i vớ i nghi thứ c, anh ta hà nh độ ng như
mộ t cá i lỗ hổ ng. Tương tự , tô i â m thầ m chụ p ả nh anh ta và biển số xe củ a anh ta. Anh ta
nhanh chó ng lá i xe đi và giả i phó ng chỗ đậ u xe. Cuố i cù ng, gầ n nhà tô i, có mộ t khu bả o tồ n
rừ ng cấ m xe đạ p vì chú ng gâ y hạ i cho mô i trườ ng. Hai ngườ i đi xe đạ p leo nú i cưỡ i trên đó
mỗ i cuố i tuầ n trong chuyến ĐI BỘ 4 GIỜ CHIỀ U củ a tô i. Tô i khuyên nhủ họ nhưng vô ích. Mộ t
ngà y nọ , tô i bình tĩnh chụ p hà ng tá bứ c ả nh, đả m bả o rằ ng họ chú ý. Anh chà ng to lớ n hơn
phà n nà n, nhưng sau đó họ rờ i đi nhanh chó ng. Họ chưa bao giờ trở lạ i.
 Tấ t nhiên, tô i đã phá hủ y hình ả nh củ a họ . Nhưng tô i chưa bao giờ nghĩ rằ ng thiết bị cầ m
tay có thể là mộ t vũ khí như vậ y. Và sẽ khô ng cô ng bằ ng nếu sử dụ ng hình ả nh củ a họ để
mobbing web. Trong quá khứ , nhữ ng hà nh độ ng xấ u chỉ đượ c truyền đến nhữ ng ngườ i
quen biết cá ch đưa mọ i thứ và o quan điểm. Ngà y nay, nhữ ng ngườ i lạ , khô ng có khả nă ng
đá nh giá tính cá ch chung củ a mộ t ngườ i, đã trở thà nh cả nh sá t hà nh vi tự bổ nhiệm. Web-
shaming mạ nh hơn nhiều so vớ i cá c blots danh tiếng trong quá khứ và nhiều rủ i ro đuô i
hơn.
Trong Quyển 2 củ a Cộng hòa Plato, có mộ t cuộ c thả o luậ n giữ a Socrates và anh trai củ a
Plato, Glaucon, về chiếc nhẫ n củ a Gyges, mang lạ i cho chủ sở hữ u củ a nó sứ c mạ nh vô hình
theo ý muố n và theo dõ i ngườ i khá c. Rõ rà ng Plato đã lườ ng trướ c đượ c sự mưu mô Kitô
giá o sau nà y: "bạ n bị theo dõ i". Cuộ c thả o luậ n là liệu mọ i ngườ i có hà nh xử đú ng đắ n vì họ
bị theo dõ i hay khô ng, hay theo Socrates, vì tính cá ch củ a họ . Tấ t nhiên chú ng ta đứ ng về
phía Socrates, nhưng chú ng ta thậ m chí sẽ đi xa hơn, bằ ng cá ch định nghĩa đứ c hạ nh là mộ t
cá i gì đó vượ t ra ngoà i việc là m hà i lò ng ngườ i xem, và thự c sự có thể gâ y khó chịu cho họ .
Hã y nhớ rằ ng Socrates đã bị xử tử vì ô ng sẽ khô ng thỏ a hiệp cá c tiêu chuẩ n củ a mình. Thêm
về điều đó , trong mộ t và i chương, khi chú ng ta thả o luậ n về đứ c hạ nh thự c sự .
 Chương 12
Sự thậ t là sự thậ t, tin tứ c là giả mạ o

Tôi chưa bao giờ nói rằng tôi đã nói - Không có tin tức chủ yếu là tin tức - Thông tin chảy theo cả hai hướng

LÀM THẾ NÀO ĐỂ KHÔNG ĐỒNG Ý VỚI CHÍNH MÌNH

Và o mù a hè nă m 2009, tô i đã tham gia mộ t cuộ c thả o luậ n cô ng khai kéo dà i mộ t giờ vớ i

David Cameron, ngườ i đang tranh cử , và sau đó trở thà nh thủ tướ ng Anh. Cuộ c thả o luậ n là
về cá ch là m cho xã hộ i mạ nh mẽ, thậ m chí miễn nhiễm vớ i Thiên nga đen, cấ u trú c nà o là
cầ n thiết cho cả phâ n cấ p và trá ch nhiệm giả i trình, và hệ thố ng nên đượ c xâ y dự ng như thế
nà o, ce thể loại de trucs. Đó là mộ t nă m mươi chín phú t thú vị xung quanh cá c chủ đề củ a
Incerto, và lầ n đầ u tiên tô i cả m thấ y tuyệt vờ i khi truyền đạ t tấ t cả cá c điểm hà ng loạ t. Că n
phò ng trong Hiệp hộ i Nghệ thuậ t Hoà ng gia trang nhã đầ y cá c nhà bá o. Sau đó , tô i đã đến
mộ t nhà hà ng Trung Quố c ở Soho (London) để ă n mừ ng vớ i mộ t và i ngườ i khi tô i nhậ n
đượ c mộ t cuộ c điện thoạ i từ mộ t ngườ i bạ n kinh hoà ng. Tấ t cả cá c tờ bá o ở London đều gọ i
tô i là "ngườ i phủ nhậ n khí hậ u", miêu tả tô i như mộ t phầ n củ a â m mưu chố ng mô i trườ ng
đen tố i.
Toàn bộ năm mươi chín phút đã được báo chí tóm tắt và báo cáo từ một bình luận tiếp
tuyến kéo dài hai mươi giây được thực hiện ngược lại với ý nghĩa dự định. Một người nào đó
không tham dự hội nghị sẽ có ấn tượng rằng đó là toàn bộ cuộc trò chuyện.
Hó a ra tô i đã trình bà y phiên bả n củ a mình về nguyên tắ c phò ng ngừ a trong cuộ c trò
chuyện, đá ng để nhắ c lạ i ở đâ y. Nó khẳ ng định rằ ng ngườ i ta khô ng cầ n cá c mô hình phứ c
tạ p như mộ t sự biện minh để trá nh mộ t hà nh độ ng nhấ t định. Nếu chú ng ta khô ng hiểu điều
gì và nó có ả nh hưở ng hệ thố ng, chỉ cầ n trá nh nó . Cá c mô hình dễ bị lỗ i, điều mà tô i biết rõ
về tà i chính; Hầ u hết cá c rủ i ro chỉ xuấ t hiện trong cá c phâ n tích sau khi gâ y hạ i. Theo như
tô i biết, chú ng ta chỉ có mộ t hà nh tinh. Vì vậ y, gá nh nặ ng là đố i vớ i nhữ ng ngườ i gâ y ô
nhiễm - hoặ c nhữ ng ngườ i giớ i thiệu cá c chấ t mớ i vớ i số lượ ng lớ n hơn bình thườ ng - để
cho thấ y thiếu rủ i ro đuô i. Trên thự c tế, cà ng khô ng chắ c chắ n về cá c mô hình, ngườ i ta cà ng
nên bả o thủ . Cũ ng chính nhữ ng tờ bá o đó đã ca ngợ i Thiên nga đen , trong đó chính điểm
nà y đã đượ c bổ sung rõ rà ng - vì vậ y rõ rà ng cuộ c tấ n cô ng khô ng liên quan gì đến quan
điểm tô i đang đưa ra, thay và o đó họ muố n là m suy yếu Cameron bằ ng cá ch bô i nhọ tô i. Tô i
nhậ n ra rằ ng họ sẽ tìm thấ y mộ t lý do khá c để là m hoen ố tô i bấ t kể tô i nó i gì.
Tô i đã cố gắ ng tự bả o vệ mình bằ ng cá ch gâ y ra nhiều ồ n à o, và , vớ i nhữ ng lờ i đe dọ a
phá p lý rõ rà ng, buộ c mọ i tờ bá o phả i đă ng bà i chỉnh sử a củ a tô i. Thậ m chí sau đó , mộ t
ngườ i nà o đó ở The Guardian đã cố gắ ng (khô ng thà nh cô ng) để giả m bớ t bứ c thư củ a tô i
bằ ng cá ch cho thấ y rằ ng đó là mộ t loạ i bất đồng vớ i nhữ ng gì tôi nó i, khô ng phả i là sử a chữ a
sự xuyên tạ c củ a họ . Nó i cá ch khá c, họ muố n tô i nó i rằ ng tô i khô ng đồ ng ý vớ i chính mình.
Cá c tờ bá o London đã tích cự c xuyên tạ c mộ t cá i gì đó cho cô ng chú ng củ a họ . Ai đó đọ c
bá o đã nhầ m lẫ n nhà bá o vớ i mộ t trung gian giữ a anh ta hoặ c cô ta và sả n phẩ m, mẩ u tin
tứ c. Nhưng nếu cuố i cù ng tô i lậ p kỷ lụ c, nhờ bụ c giả ng bắ t nạ t củ a tô i, nhiều ngườ i khô ng
thể là m như vậ y.
Vì vậ y, rõ rà ng có mộ t vấ n đề cơ quan. Khô ng có sự khá c biệt giữ a mộ t nhà bá o tạ i The
Guardian và chủ nhà hà ng ở Milan, ngườ i, khi bạ n yêu cầ u taxi, gọ i cho anh họ củ a mình,
ngườ i thự c hiện mộ t chuyến tham quan thà nh phố để thổ i phồ ng đồ ng hồ trướ c khi xuấ t
hiện. Hoặ c bá c sĩ cố tình chẩ n đoá n sai bạ n để bá n cho bạ n mộ t loạ i thuố c mà anh ta có
quyền lợ i.

THÔNG TIN KHÔNG THÍCH ĐƯỢC SỞ HỮU

Bá o chí khô ng tương thích vớ i Lindy. Thô ng tin truyền tả i hữ u cơ bằ ng lờ i nó i, lưu hà nh

theo cá ch hai chiều. Ở La Mã cổ đạ i, mọ i ngườ i có đượ c thô ng tin mà khô ng cầ n bộ lọ c tậ p
trung. Ở cá c khu chợ Địa Trung Hả i cổ đạ i, mọ i ngườ i nó i chuyện; Họ là nhữ ng ngườ i tiếp
nhậ n và cung cấ p tin tứ c. Thợ cắ t tó c cung cấ p dịch vụ toà n diện; Họ tă ng gấ p đô i vớ i tư
cá ch là bá c sĩ phẫ u thuậ t, chuyên gia giả i quyết tranh chấ p và phó ng viên tin tứ c. Nếu mọ i
ngườ i bị bỏ lạ i để lọ c tin đồ n củ a riêng họ , họ cũ ng là mộ t phầ n củ a việc truyền tả i. Tương
tự vớ i cá c quá n rượ u và quá n cà phê London. Ở Đô ng Địa Trung Hả i (hiện nay là Hy Lạ p và
Levant), lờ i chia buồ n là nguồ n thu thậ p và truyền tả i - và đạ i diện cho phầ n lớ n đờ i số ng xã
hộ i. Việc phổ biến tin tứ c đã diễn ra tạ i cá c cuộ c tụ họ p nà y. Bà ngoạ i xã hộ i củ a tô i đã có
nhữ ng chuyến thă m chia buồ n và o mộ t số ngà y trong cộ ng đồ ng Chính thố ng Hy Lạ p quan
trọ ng lú c bấ y giờ củ a Beirut, và thự c tế biết mọ i thứ đến nhữ ng chi tiết khô ng đá ng kể nhấ t.
Nếu con củ a mộ t ngườ i nổ i bậ t trượ t mộ t kỳ thi, cô ấ y biết điều đó . Thự c tế mọ i vụ ngoạ i
tình trong thị trấ n đều bị phá t hiện.
Nhữ ng ngườ i khô ng đá ng tin cậ y mang trọ ng lượ ng ít hơn nhữ ng ngườ i đá ng tin cậ y. Bạ n
khô ng thể đá nh lừ a mọ i ngườ i nhiều hơn hai lầ n. FN1

Khoả ng thờ i gian tương ứ ng vớ i sự phụ thuộ c và o cá c tà i khoả n mộ t chiều như truyền
hình và bá o chí, có thể đượ c kiểm soá t bở i cá c quan lạ i, kéo dà i từ giữ a thế kỷ XX cho đến
cuộ c bầ u cử Hoa Kỳ nă m 2016. Và o thờ i điểm đó , cá c mạ ng xã hộ i, cho phép mộ t luồ ng
thô ng tin hai chiều, đã đưa cơ chế tin tứ c trở lạ i định dạ ng tự nhiên củ a nó - Lindy phả i tấ n
cô ng. Cũ ng như nhữ ng ngườ i tham gia thị trườ ng và chợ chợ , có mộ t lợ i thế lâ u dà i để đá ng
tin cậ y.
Hơn nữ a, mộ t vấ n đề củ a cơ quan như củ a bá o chí hiện tạ i là có tính hệ thố ng, vì lợ i ích
củ a nó sẽ tiếp tụ c tá ch khỏ i lợ i ích củ a cô ng chú ng cho đến khi sự bù ng nổ hệ thố ng cuố i
cù ng như chú ng ta đã thấ y vớ i thương mạ i Bob Rubin. Để minh họ a: Tô i ít thấ t vọ ng vì việc
giả i thích sai ý tưở ng củ a mình hơn là thự c tế là khô ng độ c giả nà o có thể nhậ n ra rằ ng 99%
cuộ c thả o luậ n củ a tô i vớ i Cameron là về nhữ ng thứ khá c ngoà i biến đổ i khí hậ u. Nếu cá i
trướ c có thể là mộ t sự hiểu lầ m, thì cá i sau là mộ t khiếm khuyết về cấ u trú c. Và bạ n khô ng
bao giờ chữ a khỏ i cá c khiếm khuyết về cấ u trú c; Hệ thố ng tự điều chỉnh bằ ng cá ch sụ p đổ . FN2

Sự khá c biệt rõ rà ng ở chỗ journos lo lắ ng nhiều hơn về ý kiến củ a cá c nhà bá o khá c hơn
là đá nh giá củ a độ c giả củ a họ . So sá nh điều nà y vớ i mộ t hệ thố ng là nh mạ nh, ví dụ , củ a cá c
nhà hà ng. Như chú ng ta đã thấ y trong Chương 8, cá c chủ nhà hà ng lo lắ ng về ý kiến củ a
khá ch hà ng củ a họ , chứ khô ng phả i ý kiến củ a cá c chủ nhà hà ng khá c, điều nà y giú p họ kiểm
soá t và ngă n doanh nghiệp đi lạ c khỏ i lợ i ích củ a mình. Hơn nữ a, skin trong game tạ o ra sự
đa dạ ng chứ khô ng phả i độ c canh. Bấ t an kinh tế là m trầ m trọ ng thêm tình hình. Cá c nhà
bá o hiện đang ở trong nghề khô ng an toà n nhấ t mà bạ n có thể tìm thấ y: phầ n lớ n số ng tay
đố i miệng, và sự tẩ y chay củ a bạ n bè họ sẽ là giai đoạ n cuố i. Do đó , họ trở nên dễ dà ng bị
thao tú ng bở i cá c nhà vậ n độ ng hà nh lang, như chú ng ta đã thấ y vớ i GMO, cá c cuộ c chiến
tranh Syria, v.v. Bạ n nó i điều gì đó khô ng phổ biến trong nghề đó về Brexit, GMO hoặ c Putin,
và bạ n trở thà nh lịch sử . Điều nà y trá i ngượ c vớ i kinh doanh nơi chủ nghĩa tô i cũ ng bị phạ t.

ĐẠO ĐỨC CỦA SỰ BẤT ĐỒNG

Bâ y giờ chú ng ta hã y đi sâ u hơn và o việc á p dụ ng Quy tắ c bạ c trong cá c cuộ c tranh luậ n trí
tuệ. Bạ n có thể chỉ trích nhữ ng gì mộ t ngườ i nói hoặ c nhữ ng gì mộ t ngườ i có ý nghĩa. Cá i
trướ c là giậ t gâ n hơn, do đó cho vay dễ dà ng hơn để phổ biến. Dấ u hiệu củ a mộ t kẻ bịp bợ m
– ví dụ như nhà vă n và nhà duy lý giả Sam Harris – là bả o vệ quan điểm củ a mình hoặ c tấ n
cô ng mộ t nhà phê bình bằ ng cá ch tậ p trung và o mộ t số tuyên bố cụ thể ("hã y nhìn và o
nhữ ng gì anh ta nó i") thay vì thổ i phồ ng vị trí chính xá c củ a anh ta ("hã y nhìn và o nhữ ng gì
anh ta muố n nó i" hoặ c, rộ ng hơn, "nhìn và o nhữ ng gì anh ta đạ i diện") - vì sau nà y đò i hỏ i
phả i nắ m bắ t sâ u rộ ng ý tưở ng đượ c đề xuấ t. Lưu ý rằ ng điều tương tự cũ ng á p dụ ng cho
việc giả i thích cá c vă n bả n tô n giá o, thườ ng đượ c trích xuấ t từ hoà n cả nh rộ ng lớ n hơn củ a
chú ng.
Khô ng ai có thể viết mộ t tà i liệu đượ c tranh luậ n hoà n toà n hợ p lý mà khô ng có mộ t phâ n
đoạ n, ngoà i ngữ cả nh, có thể đượ c biến đổ i bở i mộ t số copywriter khô ng trung thự c để xuấ t
hiện hoà n toà n vô lý và cho vay để giậ t gâ n, vì vậ y cá c chính trị gia, lang bă m, và , đá ng lo
ngạ i hơn, cá c nhà bá o să n lù ng cá c phâ n đoạ n nà y. "Hã y cho tô i mộ t và i dò ng đượ c viết bở i
bấ t kỳ ngườ i đà n ô ng nà o và tô i sẽ tìm thấ y đủ để khiến anh ta bị treo cổ " là câ u nó i đượ c
gá n cho Richelieu, Voltaire, Talleyrand (mộ t ngườ i kiểm duyệt độ c á c trong giai đoạ n khủ ng
bố cá ch mạ ng Phá p), và mộ t và i ngườ i khá c. Như Donald Trump đã nó i, "Sự thậ t là sự thậ t,
tin tứ c là giả mạ o" – trớ trêu thay, tạ i mộ t cuộ c họ p bá o, trong đó ô ng ấ y sau đó phả i chịu
đự ng bá o cá o có chọ n lọ c giố ng như sự kiện RSA củ a tô i.
Karl Popper vĩ đạ i thườ ng bắ t đầ u mộ t cuộ c thả o luậ n vớ i mộ t đạ i diện khô ng sai lầ m về
vị trí củ a đố i thủ củ a mình, thườ ng đầ y đủ , như thể anh ta đang tiếp thị chú ng như ý tưở ng
củ a riêng mình, trướ c khi tiến hà nh thá o dỡ chú ng mộ t cá ch có hệ thố ng. Ngoà i ra, hã y lấ y
nhữ ng dò ng nhậ t ký củ a Hayek Contra Keynes và Cambridge: đó là mộ t "contra", nhưng
khô ng mộ t dò ng nà o xuyên tạ c Keynes hoặ c cố gắ ng giậ t gâ n cô ng khai. (Nó giú p mọ i ngườ i
quá sợ hã i bở i trí tuệ và tính cá ch hung hă ng củ a Keynes để có nguy cơ gâ y ra cơn giậ n dữ
củ a ô ng.)
Đọ c Summa Theologica của Aquinas, đượ c viết cá ch đâ y tá m thế kỷ; bạ n sẽ nhậ n thấ y cá c
phầ n có tiêu đề "Questio", sau đó là "Praeteria", "Objectiones", "Sed Contra", v.v., mô tả vớ i
độ chính xá c về mặ t phá p lý cá c vị trí đang bị thá ch thứ c và tìm kiếm mộ t lỗ hổ ng trong đó
trướ c khi đệ trình mộ t thỏ a hiệp. Nếu bạ n nhậ n thấ y mộ t sự tương đồ ng vớ i Talmud, đó
khô ng phả i là ngẫ u nhiên: có vẻ như cả hai phương phá p đều bắ t nguồ n từ lý luậ n phá p lý
La Mã .
 Lưu ý cá c lậ p luậ n ngườ i rơm liên quan mà ngườ i ta khô ng chỉ trích xuấ t mộ t bình luậ n
mà cò n cung cấ p mộ t giả i thích hoặ c thú c đẩ y giả i thích sai. Là mộ t tá c giả , tô i coi người
rơm khô ng khá c gì trộ m cắ p.
Mộ t số loạ i dố i trá trong mộ t thị trườ ng mở khiến nhữ ng ngườ i khá c đố i xử vớ i thủ phạ m
như thể anh ta vô hình. Nó khô ng phả i là về lờ i nó i dố i; Đó là về hệ thố ng đò i hỏ i mộ t số
niềm tin. Đố i vớ i nhữ ng ngườ i cung cấ p vu khố ng đã khô ng tồ n tạ i trong mô i trườ ng cổ đạ i.
Nguyên tắ c từ thiện quy định rằ ng bạ n cố gắ ng hiểu mộ t thô ng điệp như thể bạ n là chính
tá c giả củ a nó . Nó , và sự ghê tở m trướ c nhữ ng vi phạ m củ a nó , là tương thích vớ i Lindy.
Chẳ ng hạ n, Ê -sai 29:21 nó i: Điều đó làm cho một người đàn ông trở thành kẻ phạm tội vì một
lời nói, và đặt một cái bẫy cho anh ta quở trách trong cổng, và bỏ qua một bên công bình vì
một điều vô ích. Nhữ ng kẻ độ c á c gà i bẫ y bạ n. Vu khố ng đã là mộ t tộ i á c rấ t nghiêm trọ ng ở
Babylon, nơi ngườ i đưa ra lờ i buộ c tộ i sai đã bị trừ ng phạ t như thể anh ta đã phạ m tộ i
chính xá c.

Tuy nhiên, trong triết họ c, nguyên tắ c bá c á i - như nguyên tắ c - chỉ mớ i sá u mươi tuổ i.
Cũ ng như nhữ ng điều khá c, nếu nguyên tắ c bá c á i phả i trở thà nh mộ t nguyên tắ c, thì đó
phả i là vì mộ t số thự c hà nh đạ o đứ c cũ đã bị từ bỏ .

SAU

Chương tiếp theo sẽ đưa chú ng ta đến đứ c hạ nh như da trong trò chơi.
 Chương 13
Sự Buô n Bá n Đứ c Hạ nh

Sontag nói về Sontag — Đức hạnh là những gì bạn làm khi không ai nhìn thấy — Có can đảm để không được ưa
chuộng — Các cuộc họp giống như các cuộc họp — Gọi ai đó cô đơn vào thứ Bảy sau quần vợt
Lykourgos, nhà lậ p phá p Sparta, đã trả lờ i đề nghị cho phép dâ n chủ ở đó , nó i rằ ng "hã y bắ t
đầ u vớ i gia đình củ a chính bạ n."
Tô i sẽ luô n nhớ cuộ c gặ p gỡ củ a tô i vớ i nhà vă n và biểu tượ ng vă n hó a Susan Sontag,
phầ n lớ n là vì tô i đã gặ p Benoit Mandelbrot vĩ đạ i trong cù ng mộ t ngà y. Nó diễn ra và o nă m
2001, hai thá ng sau sự kiện khủ ng bố và o thá ng Chín, tạ i mộ t đà i phá t thanh ở New York.
Sontag, ngườ i đang đượ c phỏ ng vấ n, đã bị kích thích bở i ý tưở ng về mộ t đồ ng nghiệp
"nghiên cứ u sự ngẫ u nhiên" và đến để thu hú t tô i. Khi cô ấ y phá t hiện ra rằ ng tô i là mộ t
thương nhâ n, cô ấ y buộ t miệng nó i rằ ng cô ấ y "chố ng lạ i hệ thố ng thị trườ ng" và quay lưng
lạ i vớ i tô i khi tô i đang ở giữ a câ u, chỉ để là m nhụ c tô i (lưu ý ở đâ y rằ ng phép lịch sự là mộ t
ứ ng dụ ng củ a Quy tắ c bạ c), trong khi trợ lý củ a cô ấ y nhìn tô i như thể tô i đã bị kết tộ i giết
trẻ em. Tô i biện minh cho hà nh vi củ a cô ấ y để quên đi sự việc, tưở ng tượ ng rằ ng cô ấ y số ng
ở mộ t xã nô ng thô n nà o đó , tự trồ ng rau, viết bằ ng bú t chì và giấ y, tham gia và o cá c giao
dịch trao đổ i, đạ i loạ i như vậ y.
Khô ng, cô ấ y khô ng tự trồ ng rau, hó a ra. Hai nă m sau, tô i vô tình tìm thấ y cá o phó củ a cô
ấ y (tô i đã đợ i mộ t thậ p kỷ rưỡ i trướ c khi viết về vụ việc để trá nh nó i xấ u ngườ i đã khuấ t).
Nhữ ng ngườ i trong ngà nh xuấ t bả n đã phà n nà n về sự điên rồ củ a cô ấ y; bà đã vắ t kiệt nhà
xuấ t bả n củ a mình, Farrar, Straus và Giroux, vớ i số tiền sẽ là và i triệu đô la ngà y nay cho
mộ t cuố n tiểu thuyết. Cô chia sẻ, vớ i mộ t ngườ i bạ n gá i, mộ t biệt thự ở thà nh phố New
York, sau đó đượ c bá n vớ i giá 28 triệu đô la. Sontag có lẽ cả m thấ y rằ ng việc xú c phạ m
ngườ i khá c bằ ng tiền đã giớ i thiệu cô và o mộ t số vị thá nh khô ng thể chố i cã i, miễn cho cô có
da trong trò chơi.
Thật là vô đạo đức khi đối lập với hệ thống thị trường và không sống (ở đâu đó ở Vermont hoặc Tây Bắc Afghanistan)
trong một túp lều hoặc hang động bị cô lập với nó.
Nhưng có điều tồ i tệ hơn:
Sẽ là vô đạo đức hơn nhiều khi tuyên bố đức hạnh mà không sống trọn vẹn với những hậu quả trực tiếp của nó.
Đâ y sẽ là chủ đề chính củ a chương nà y: khai thá c đứ c hạ nh cho hình ả nh, lợ i ích cá nhâ n, sự
nghiệp, địa vị xã hộ i, nhữ ng thứ nà y - và bằ ng lợ i ích cá nhâ n, tô i muố n nó i đến bấ t cứ điều
gì khô ng chia sẻ nhượ c điểm củ a mộ t hà nh độ ng tiêu cự c.
Trá i ngượ c vớ i Sontag, tô i đã gặ p mộ t và i ngườ i số ng theo ý tưở ng cô ng khai củ a họ .
Ralph Nader, chẳ ng hạ n, số ng cuộ c đờ i củ a mộ t tu sĩ, giố ng hệt như mộ t thà nh viên củ a mộ t
tu viện và o thế kỷ XVI. Và vị thá nh thế tụ c Simone Weil, trong khi xuấ t thâ n từ tầ ng lớ p
thượ ng lưu Do Thá i Phá p, đã dà nh mộ t nă m trong mộ t nhà má y sả n xuấ t xe hơi để tầ ng lớ p
lao độ ng có thể là mộ t cá i gì đó khá c hơn là mộ t cấ u trú c trừ u tượ ng đố i vớ i cô .

CÔNG CỘNG VÀ TƯ NHÂN

Như chú ng ta đã thấ y vớ i nhữ ng ngườ i can thiệp, mộ t lớ p ngườ i lý thuyết nhấ t định có thể
coi thườ ng cá c chi tiết củ a thự c tế. Nếu bạ n cố gắ ng thuyết phụ c bả n thâ n rằ ng bạ n đú ng về
lý thuyết, bạ n khô ng thự c sự quan tâ m đến ý tưở ng củ a mình ả nh hưở ng đến ngườ i khá c
như thế nà o. Ý tưở ng củ a bạ n cung cấ p cho bạ n mộ t địa vị đạ o đứ c khiến bạ n khô ng thấ m
và o cá ch chú ng ả nh hưở ng đến ngườ i khá c.
Tương tự như vậ y, nếu bạ n tin rằ ng bạ n đang "giú p đỡ ngườ i nghèo" bằ ng cá ch chi tiền
cho cá c bà i thuyết trình PowerPoint và cá c cuộ c họ p quố c tế, loạ i cuộ c họ p dẫ n đến nhiều
cuộ c họ p hơn (và bả n trình bà y PowerPoint), bạ n hoà n toà n có thể bỏ qua cá c cá nhâ n —
ngườ i nghèo trở thà nh mộ t cấ u trú c trừ u tượ ng đượ c cả i tiến mà bạ n khô ng gặ p phả i trong
cuộ c số ng thự c củ a mình. Nhữ ng nỗ lự c củ a bạ n tạ i cá c hộ i nghị cho phép bạ n là m nhụ c họ
trự c tiếp. Hillary Monsanto-Malmaison, đô i khi đượ c gọ i là Hillary Clinton, thấ y đượ c phép
lạ m dụ ng chấ t đố ng cá c nhâ n viên mậ t vụ . Gầ n đâ y tô i đượ c biết rằ ng mộ t nhà mô i trườ ng
xã hộ i chủ nghĩa nổ i tiếng ngườ i Canada, ngườ i mà tô i là mộ t phầ n củ a mộ t loạ t bà i giả ng,
đã coi thườ ng nhữ ng ngườ i phụ c vụ trong cá c nhà hà ng, giữ a cá c bà i giả ng về cô ng bằ ng, đa
dạ ng và cô ng bằ ng.
Nhữ ng đứ a trẻ có cha mẹ già u có nó i về "đặ c quyền giai cấ p" tạ i cá c trườ ng đạ i họ c đặ c
quyền như Amherst - nhưng trong mộ t trườ ng hợ p, mộ t trong số chú ng khô ng thể trả lờ i
gợ i ý đơn giả n và hợ p lý củ a Dinesh D'Souza: Tạ i sao bạ n khô ng đến vă n phò ng đă ng ký và
trao vị trí đặ c quyền củ a mình cho sinh viên thiểu số xếp hà ng tiếp theo?
Rõ rà ng sự bả o vệ đượ c đưa ra bở i nhữ ng ngườ i trong tình huố ng như vậ y là họ muố n
nhữ ng ngườ i khá c cũ ng là m như vậ y - họ đò i hỏ i mộ t giả i phá p có hệ thố ng cho mọ i vấ n đề
bấ t cô ng đượ c nhậ n thứ c ở địa phương. Tô i thấ y điều đó là vô đạ o đứ c. Tô i biết khô ng có hệ
thố ng đạ o đứ c nà o cho phép bạ n để ai đó chết đuố i mà khô ng giú p đỡ anh ta vì ngườ i khá c
khô ng giú p đỡ , khô ng có hệ thố ng nà o nó i, "Tô i sẽ cứ u ngườ i khỏ i chết đuố i chỉ khi nhữ ng
ngườ i khá c cũ ng cứ u ngườ i khá c khỏ i chết đuố i."
Điều nà y đưa chú ng ta đến nguyên tắ c:
Nếu cuộc sống riêng tư của bạn mâu thuẫn với quan điểm trí tuệ của bạn, nó sẽ hủy bỏ những ý tưởng trí tuệ của bạn,
không phải cuộc sống riêng tư của bạn.
Và mộ t giả i phá p cho chủ nghĩa phổ quá t vapid mà chú ng ta đã thả o luậ n trong Lờ i mở đầ u:
Nếu hành động riêng tư của bạn không khái quát hóa, thì bạn không thể có ý tưởng chung.
Đâ y khô ng hoà n toà n là về đạ o đứ c, mà là thô ng tin. Nếu mộ t nhâ n viên bá n xe cố gắ ng
bá n cho bạ n mộ t chiếc xe Detroit trong khi lá i mộ t chiếc Honda, anh ta đang bá o hiệu rằ ng
cá c sả n phẩ m mà anh ta đang chà o hà ng có thể có vấ n đề.

CÁC THƯƠNG NHÂN ĐỨC HẠNH

Trong hầ u hết cá c chuỗ i khá ch sạ n, từ Argentina đến Kazakhstan, phò ng tắ m sẽ có mộ t dấ u

hiệu để thu hú t sự chú ý củ a bạ n: BẢ O VỆ MÔ I TRƯỜ NG. Họ muố n bạ n khô ng gử i khă n đến tiệm
giặ t và tá i sử dụ ng chú ng trong mộ t thờ i gian, bở i vì trá nh giặ t quá nhiều giú p họ tiết kiệm
hà ng chụ c ngà n đô la mỗ i nă m. Điều nà y tương tự như nhâ n viên bá n hà ng nó i vớ i bạ n
nhữ ng gì tố t cho bạ n khi nó chủ yếu (và tậ p trung) tố t cho anh ta. Cá c khá ch sạ n, tấ t nhiên,
yêu thích mô i trườ ng, nhưng bạ n có thể đặ t cượ c rằ ng họ sẽ khô ng quả ng cá o nó quá lớ n
nếu nó khô ng tố t cho lợ i nhuậ n củ a họ .
Vì vậ y, nhữ ng nguyên nhâ n toà n cầ u nà y - nghèo đó i (đặ c biệt là trẻ em), mô i trườ ng,
cô ng lý cho mộ t số nhó m thiểu số bị chà đạ p bở i cá c cườ ng quố c thự c dâ n, hoặ c mộ t số giớ i
tính chưa đượ c biết đến sẽ bị đà n á p - hiện là nơi ẩ n ná u cuố i cù ng củ a đứ c tính quả ng cá o
vô lạ i.
Đứ c hạ nh khô ng phả i là thứ bạ n quả ng cá o. Nó khô ng phả i là mộ t chiến lượ c đầ u tư. Nó
khô ng phả i là mộ t kế hoạ ch cắ t giả m chi phí. Nó khô ng phả i là mộ t chiến lượ c bá n sá ch
(hoặ c tệ hơn là bá n vé buổ i hò a nhạ c).
Bâ y giờ tô i đã tự hỏ i tạ i sao, bằ ng hiệu ứ ng Lindy, có quá ít đề cậ p đến nhữ ng gì đượ c gọ i
là tín hiệu đứ c hạ nh trong cá c vă n bả n cổ đạ i. Là m thế nà o nó có thể là mớ i?
Chà , nó khô ng phả i là mớ i, nhưng khô ng đượ c coi là đủ phổ biến trong quá khứ để đả m
bả o nhiều phà n nà n và đượ c đặ t tên là mộ t phó . Nhưng đề cậ p đến có ; chú ng ta hã y xem
Ma-thi-ơ 6:1-4, trong đó mitzvah cao nhấ t là mitzvah đượ c thự c hiện mộ t cá ch bí mậ t:
Hãy cẩn thận đừng thực hành sự ngay chính của bạn trước mặt người khác để họ nhìn thấy. Nếu làm như vậy, các em
sẽ không có phần thưởng nào từ Cha Thiên Thượng.
Vì vậy, khi bạn trao tặng cho người túng thiếu, đừng loan báo nó bằng kèn, như những kẻ đạo đức giả làm trong các
hội đường và trên đường phố, để được người khác tôn vinh. Thực sự tôi nói với bạn, họ đã nhận được phần thưởng
đầy đủ. Nhưng khi bạn cho người túng thiếu, đừng để tay trái biết tay phải của bạn đang làm gì, để sự cho đi của bạn
có thể được bí mật. Sau đó, Cha của bạn, người nhìn thấy những gì được thực hiện trong bí mật, sẽ thưởng cho bạn.

ĐỂ ĐƯỢC HAY CÓ VẺ?

Nhà đầ u tư Charlie Munger từ ng nó i: "Hã y nhìn xem. Bạ n có muố n trở thà nh ngườ i yêu vĩ
đạ i nhấ t thế giớ i, nhưng mọ i ngườ i có nghĩ bạ n là ngườ i yêu tồ i tệ nhấ t thế giớ i khô ng? Hay
bạ n muố n trở thà nh ngườ i yêu tồ i tệ nhấ t thế giớ i nhưng mọ i ngườ i lạ i nghĩ bạ n là ngườ i
tình vĩ đạ i nhấ t thế giớ i?" Như thườ ng lệ, nếu nó có ý nghĩa, nó phả i có trong cá c tá c phẩ m
kinh điển, nơi nó đượ c tìm thấ y dướ i cá i tên esse quam videri, mà tô i dịch là hoặc được xem
như vậy. Nó có thể đượ c tìm thấ y ở Cicero, Sallust, thậ m chí cả Machiavelli, ngườ i, đặ c
trưng, đả o ngượ c nó thà nh videri quam esse, "hiển thị hơn là đượ c."

SIMONY

Tạ i mộ t số thờ i điểm trong lịch sử , nếu bạ n có tiền, bạ n có thể chia tay vớ i mộ t số tiền đó để
giả i oan cho tộ i lỗ i củ a bạ n. Nhữ ng ngườ i già u có có thể thanh lọ c lương tâ m củ a họ nhờ và o
việc mua cá c â n huệ và â n xá củ a Giá o hộ i, và trong khi thự c hà nh đạ t đến đỉnh điểm và o thế
kỷ thứ chín và thứ mườ i, nó vẫ n tiếp tụ c dướ i hình thứ c nhẹ nhà ng và tinh tế hơn sau đó , và
chắ c chắ n nhấ t đã gó p phầ n và o sự bự c tứ c vớ i cá c thự c hà nh củ a Giá o hộ i dẫ n đến Cả i cá ch.
Simony là mộ t cá ch thuậ n tiện để nhà thờ gâ y quỹ, bằ ng cá ch bá n vă n phò ng, và mọ i
ngườ i đều hà i lò ng vớ i sự sắ p xếp nà y. Tương tự vớ i niềm đam mê: ngườ i mua có mộ t lự a
chọ n rẻ tiền trên thiên đườ ng, ngườ i bá n đang bá n thứ gì đó khô ng tố n kém. Đó là , như
chú ng ta gọ i nó trong giao dịch, "tiền miễn phí". Tuy nhiên, về mặ t kỹ thuậ t, đó là mộ t sự vi
phạ m giá o luậ t, vì nó chuyển đổ i mộ t cá i gì đó tạ m thờ i cho tâ m linh và vậ t chấ t. Nó chắ c
chắ n tương thích vớ i Lindy: về mặ t kỹ thuậ t, â n xá khô ng khá c biệt rõ rệt so vớ i tậ p tụ c
ngoạ i giá o dâ ng lễ vậ t để ủ ng hộ cá c vị thầ n, mộ t phầ n trong số đó đã đi và o tú i củ a linh mụ c
tố i cao.
Bâ y giờ hã y xem xét cô ng khai mộ t triệu đô la cho mộ t số "tổ chứ c từ thiện". Mộ t phầ n
củ a số tiền đó sẽ đượ c sử dụ ng để quả ng cá o rằ ng bạ n đang cho tiền, mộ t tổ chứ c từ thiện
đượ c định nghĩa là mộ t số tổ chứ c nhằ m mụ c đích khô ng kiếm lợ i nhuậ n và "chi tiêu" mộ t
phầ n tiền cho chuyên mô n củ a mình: cá c cuộ c họ p, gâ y quỹ trong tương lai và email liên
cô ng ty nhâ n lên (ví dụ : tấ t cả nhằ m giú p đỡ mộ t quố c gia sau trậ n độ ng đấ t). Bạ n có thấ y
bấ t kỳ sự khá c biệt nà o giữ a điều nà y và simony và nuô ng chiều khô ng? Thậ t vậ y, simony và
nuô ng chiều tá i sinh trong xã hộ i giá o dâ n dướ i hình thứ c bữ a tố i từ thiện (vì mộ t số lý do,
cà vạ t đen), củ a nhữ ng ngườ i cả m thấ y hữ u ích khi tham gia và o hoạ t độ ng ích kỷ khá c củ a
chạ y marathon - khô ng cò n ích kỷ vì nó nhằ m mụ c đích cứ u thậ n củ a ngườ i khá c (như thể
thậ n khô ng thể đượ c cứ u bở i nhữ ng ngườ i viết séc để cứ u thậ n), và củ a cá c giá m đố c điều
hà nh đặ t tên củ a họ cho cá c tò a nhà để họ có thể đượ c nhớ đến là đạ o đứ c. Vì vậ y, bạ n có
thể lừ a đả o thế giớ i cho mộ t tỷ; Tấ t cả nhữ ng gì bạ n cầ n là m là dà nh mộ t phầ n củ a nó , giả
sử , mộ t hoặ c hai, để và o phầ n thiên đườ ng dà nh riêng cho "ngườ i cho".
Bâ y giờ , tô i khô ng nó i rằ ng tấ t cả nhữ ng ngườ i đặ t tên củ a họ trên mộ t tò a nhà nhấ t thiết
là khô ng đạ o đứ c và mua mộ t vị trí trên thiên đườ ng. Nhiều ngườ i bị ép buộ c bở i á p lự c
ngang hà ng và xã hộ i để là m như vậ y, vì vậ y đó có thể là mộ t cá ch để khiến mộ t số ngườ i rờ i
khỏ i lưng họ .
Chú ng tô i đã lậ p luậ n rằ ng đứ c hạ nh khô ng phả i là mộ t vậ t trang trí, khô ng phả i là thứ
ngườ i ta có thể mua đượ c. Chú ng ta hã y tiến thêm mộ t bướ c nữ a và xem đứ c hạ nh đò i hỏ i
phả i có là n da nà o trong trò chơi về mặ t chấ p nhậ n rủ i ro, đặ c biệt là khi danh tiếng củ a mộ t
ngườ i có nguy cơ.

ĐỨC HẠNH LÀ VỀ NGƯỜI KHÁC VÀ TẬP THỂ

Từ thuộ c tính mở rộ ng, chú ng ta có thể thiết lậ p mộ t cá ch an toà n rằ ng đứ c hạ nh đang là m

điều gì đó cho tậ p thể, đặ c biệt là khi mộ t hà nh độ ng như vậ y mâ u thuẫ n vớ i lợ i ích đượ c
xá c định hẹp củ a bạ n. Đứ c hạ nh khô ng chỉ là đố i xử tố t vớ i nhữ ng ngườ i mà ngườ i khá c có
xu hướ ng quan tâ m.
Vì vậ y, đứ c hạ nh thự c sự chủ yếu nằ m ở việc đố i xử tố t vớ i nhữ ng ngườ i bị ngườ i khá c bỏ
rơi, nhữ ng trườ ng hợ p ít rõ rà ng hơn, nhữ ng ngườ i mà doanh nghiệp từ thiện lớ n có xu
hướ ng bỏ lỡ . Hoặ c nhữ ng ngườ i khô ng có bạ n bè và muố n ai đó thỉnh thoả ng gọ i cho họ để
trò chuyện hoặ c mộ t tá ch cà phê rang tươi kiểu Ý .

ĐỨC HẠNH KHÔNG ĐƯỢC ƯA CHUỘNG

Hơn nữ a, hình thứ c đứ c hạ nh cao nhấ t là khô ng phổ biến. Điều nà y khô ng có nghĩa là đứ c
hạ nh vố n khô ng đượ c ưa chuộ ng, hoặ c tương quan vớ i sự khô ng đượ c ưa chuộ ng, chỉ là
nhữ ng hà nh vi khô ng đượ c ưa chuộ ng bá o hiệu mộ t số hà nh vi mạ o hiểm và hà nh vi châ n
chính.
Can đảm là đức tính duy nhất bạn không thể giả tạo.
Nếu tô i mô tả hà nh độ ng đạ o đứ c hoà n hả o, đó sẽ là mộ t vị trí khô ng thoả i má i, mộ t vị trí bị
trừ ng phạ t bở i bà i diễn vă n chung.
 Hã y để chú ng tô i lấ y mộ t ví dụ . Vì mộ t số lý do, trong cuộ c chiến Syria, nhờ cá c cô ng ty
quan hệ cô ng chú ng do Qatar tà i trợ , độ c canh đã thà nh cô ng trong việc trừ ng phạ t tấ t cả
nhữ ng ngườ i chố ng lạ i nhữ ng kẻ đứ ng đầ u thá nh chiến (nhữ ng ngườ i đượ c gọ i là phiến
quâ n Syria trên thự c tế đang chiến đấ u để thà nh lậ p mộ t nhà nướ c Salafi-Wahhabi ở Syria).
Cá c nhã n hiệu "Assadist" và "baby killer" đượ c thiết kế để dọ a cá c nhà bá o đặ t câ u hỏ i về
bấ t kỳ sự hỗ trợ nà o cho cá c chiến binh thá nh chiến nà y. Và nó luô n luô n là trẻ em. Hã y nhớ
lạ i rằ ng Monsanto shills thườ ng cá o buộ c nhữ ng ngườ i phả n đố i họ "bỏ đó i trẻ em".
Gắ n bó vớ i sự thậ t khi nó khô ng đượ c ưa chuộ ng là mộ t đứ c tính tố t hơn nhiều, bở i vì nó
khiến bạ n phả i trả giá bằ ng mộ t thứ gì đó - danh tiếng củ a bạ n. Nếu bạ n là mộ t nhà bá o và
hà nh độ ng theo cá ch có nguy cơ bị tẩ y chay, bạ n là ngườ i có đạ o đứ c. Mộ t số ngườ i chỉ bà y
tỏ ý kiến củ a họ như mộ t phầ n củ a sự xấ u hổ củ a đá m đô ng, khi an toà n để là m như vậ y, và ,
trong cuộ c mặ c cả , nghĩ rằ ng họ đang thể hiện đứ c hạ nh. Đâ y khô ng phả i là đứ c hạ nh mà là
tậ t xấ u, mộ t hỗ n hợ p củ a bắ t nạ t và hèn nhá t.

CHẤP NHẬN RỦI RO

Cuố i cù ng, khi nhữ ng ngườ i trẻ "muố n giú p đỡ nhâ n loạ i" đến gặ p tô i hỏ i: "Tô i nên là m gì?
Tô i muố n giả m nghèo, cứ u thế giớ i", và nhữ ng khá t vọ ng cao cả tương tự ở cấ p vĩ mô , đề
nghị củ a tô i là :
1) Khô ng bao giờ tham gia và o tín hiệu đứ c hạ nh;
2) Khô ng bao giờ tham gia và o việc tìm kiếm tiền thuê;
3) Bạ n phải bắ t đầ u kinh doanh. Đặ t mình và o đườ ng dâ y, bắ t đầ u kinh doanh.
Có , hã y chấ p nhậ n rủ i ro, và nếu bạ n trở nên già u có (đó là tù y chọ n), hã y tiêu tiền củ a
bạ n mộ t cá ch hà o phó ng cho ngườ i khá c. Chú ng tô i cầ n mọ i ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro (bị rà ng
buộ c). Toà n bộ ý tưở ng là di chuyển hậ u duệ củ a Homo sapiens ra khỏ i vĩ mô , trá nh xa cá c
mụ c tiêu phổ quá t trừ u tượ ng, trá nh xa loạ i kỹ thuậ t xã hộ i mang lạ i rủ i ro đuô i cho xã hộ i.
Kinh doanh sẽ luô n giú p ích (vì nó mang lạ i hoạ t độ ng kinh tế mà khô ng có nhữ ng thay đổ i
rủ i ro quy mô lớ n trong nền kinh tế); cá c tổ chứ c (như ngà nh viện trợ ) có thể giú p đỡ ,
nhưng chú ng có khả nă ng gâ y hạ i như nhau (tô i đang lạ c quan; Tô i chắ c chắ n rằ ng ngoạ i trừ
mộ t số ít hầ u hết cuố i cù ng đều gâ y hạ i).
Can đả m (chấ p nhậ n rủ i ro) là đứ c tính cao nhấ t. Chú ng ta cầ n cá c doanh nhâ n.
 Chương 14
Hò a bình, khô ng mự c cũ ng khô ng phả i má u

Người Ả Rập chiến đấu đến người Palestine cuối cùng - Những con sư tử ở đâu? - Người Ý không chết dễ dàng - Làm
cho các nhà sử học chế tạo tên lửa - Thương mại làm cho mọi người bình đẳng (hoặc không bình đẳng, nhưng đó là
một chủ đề khác)
Mộ t trong nhữ ng vấ n đề củ a sự can thiệp – muố n tham gia và o cô ng việc củ a ngườ i khá c "để
giú p đỡ " – dẫ n đến việc phá vỡ mộ t số cơ chế kiến tạ o hò a bình vố n có trong cá c vấ n đề củ a
con ngườ i, mộ t sự kết hợ p giữ a hợ p tá c và thù địch chiến lượ c. Như chú ng ta đã thấ y trong
Lờ i mở đầ u 1, lỗ i vẫ n tiếp tụ c vì ngườ i khá c đang trả giá .
Tô i suy đoá n rằ ng nếu IYI và bạ n bè củ a họ khô ng tham gia, cá c vấ n đề như Israel-
Palestine sẽ đượ c giả i quyết, đạ i loạ i - và cả hai bên, đặ c biệt là ngườ i Palestine, sẽ tố t hơn.
Khi tô i đang viết nhữ ng dò ng nà y, vấ n đề đã kéo dà i bả y mươi nă m, vớ i quá nhiều đầ u bếp
trong cù ng mộ t nhà bếp nhỏ , hầ u hết trong số họ khô ng bao giờ phả i nếm thứ c ă n. Tô i
phỏ ng đoá n rằ ng khi bạ n để mọ i ngườ i mộ t mình, họ có xu hướ ng giả i quyết vì nhữ ng lý do
thự c tế.
Mọ i ngườ i trên mặ t đấ t, nhữ ng ngườ i có là n da trong trò chơi, khô ng quá quan tâ m đến
địa chính trị hoặ c cá c nguyên tắ c trừ u tượ ng lớ n, mà là có bá nh mì trên bà n, bia (hoặ c, đố i
vớ i mộ t số ngườ i, đồ uố ng lên men khô ng cồ n như đồ uố ng sữ a chua) trong tủ lạ nh và thờ i
tiết tố t tạ i cá c buổ i dã ngoạ i gia đình ngoà i trờ i. Ngoà i ra, họ khô ng muố n bị sỉ nhụ c trong
sự tiếp xú c củ a con ngườ i vớ i ngườ i khá c.
Hã y tưở ng tượ ng sự vô lý củ a cá c quố c gia Ả Rậ p thú c đẩ y ngườ i Palestine đấ u tranh cho
cá c nguyên tắ c củ a họ trong khi nhữ ng kẻ quyền lự c củ a họ đang ngồ i trong cá c cung điện
khô ng cồ n trả i thả m (vớ i tủ lạ nh đầ y đồ uố ng lên men khô ng cồ n như sữ a chua) trong khi
nhữ ng ngườ i nhậ n lờ i khuyên củ a họ số ng trong cá c trạ i tị nạ n. Nếu ngườ i Palestine định cư
và o nă m 1947, họ sẽ tố t hơn. Nhưng ý tưở ng là ném ngườ i Do Thá i và tâ n thậ p tự chinh ở
Địa Trung Hả i; Nhữ ng lờ i hù ng biện Ả Rậ p đến từ cá c đả ng Ả Rậ p cá ch xa hà ng tră m, hà ng
ngà n dặ m tranh luậ n về "nguyên tắ c" khi ngườ i Palestine phả i di dờ i, số ng trong lều. Sau đó
là cuộ c chiến nă m 1948. Nếu ngườ i Palestine định cư sau đó , mọ i thứ sẽ diễn ra. Nhưng,
khô ng, có nhữ ng "nguyên tắ c". Nhưng sau đó là cuộ c chiến nă m 1967. Bâ y giờ họ cả m thấ y
họ sẽ may mắ n nếu họ lấ y lạ i lã nh thổ bị mấ t và o nă m 1967. Sau đó , và o nă m 1992, hiệp
ướ c hò a bình Oslo xuấ t hiện, từ trên xuố ng. Khô ng có hò a bình thu đượ c từ mự c quan liêu.
Nếu bạ n muố n hò a bình, hã y là m cho mọ i ngườ i giao dịch, như họ đã là m trong nhiều thiên
niên kỷ. Cuố i cù ng họ sẽ bị buộ c phả i là m việc gì đó .
Chú ng tô i chủ yếu hợ p tá c - trừ khi cá c tổ chứ c cả n trở . Tô i phỏ ng đoá n rằ ng nếu chú ng ta
đưa nhữ ng "ngườ i muố n giú p đỡ " đó và o Bộ Ngoạ i giao và o kỳ nghỉ có lương để là m gố m
sứ , đồ gố m, hoặ c bấ t cứ điều gì nhữ ng ngườ i có testosterone thấ p là m khi họ nghỉ phép,
điều đó sẽ rấ t tố t cho hò a bình.
Hơn nữ a, nhữ ng ngườ i nà y có xu hướ ng coi mọ i thứ là địa chính trị, như thể thế giớ i bị
phâ n cự c thà nh hai ngườ i chơi lớ n, khô ng phả i là mộ t tậ p hợ p nhữ ng ngườ i có lợ i ích đa
dạ ng. Để bấ t chấ p Nga, Bộ Ngoạ i giao Mỹ đượ c kêu gọ i duy trì cuộ c chiến ở Syria, trên thự c
tế chỉ trừ ng phạ t ngườ i Syria.
Hò a bình từ trên xuố ng khá c vớ i hò a bình thự c sự : hã y xem xét rằ ng Morocco, Ai Cậ p
ngà y nay và ở mộ t mứ c độ nà o đó là Ả Rậ p Saudi, vớ i cá c chính phủ ít nhiều ủ ng hộ Israel
(vớ i tủ lạ nh dự trữ đầ y đủ đồ uố ng lên men khô ng cồ n như sữ a chua), có dâ n số địa phương
rõ rà ng thù địch vớ i ngườ i Do Thá i. So sá nh điều nà y vớ i Iran, vớ i mộ t dâ n số địa phương
hoà n toà n thâ n phương Tâ y và khoan dung vớ i ngườ i Do Thá i. Tuy nhiên, mộ t số ngườ i
khô ng có da trong trò chơi đã đọ c quá nhiều về Chuyên luậ n Westphalia (và khô ng đủ về
cá c hệ thố ng phứ c tạ p) vẫ n khă ng khă ng kết hợ p mố i quan hệ giữ a cá c quố c gia vớ i mố i
quan hệ giữ a cá c chính phủ .

SAO HỎA SO VỚI SAO THỔ

Nếu bạ n khô ng hiểu gì về vấ n đề (như cá c chuyên gia DC) và khô ng có da trong trò chơi, thì
mọ i thứ đều đượ c nhìn qua lă ng kính địa chính trị. Đố i vớ i nhữ ng chuyên gia thiếu hiểu biết
nà y, tấ t cả là Iran vs Ả Rậ p Saudi, Mỹ vs Nga, sao Hỏ a so vớ i sao Thổ .
Tô i nhớ lạ i, trong cuộ c chiến tranh Lebanon, nhậ n thấ y cuộ c xung độ t cụ c bộ đã biến
thà nh vấ n đề "Israel vs. Iran" như thế nà o. Tô i đã mô tả trong Thiên nga đen về cá ch cá c nhà
bá o chiến tranh đến Lebanon có đượ c tấ t cả thô ng tin củ a họ từ cá c nhà bá o chiến trườ ng
khá c đến Lebanon, do đó họ có thể số ng trong mộ t thế giớ i song song mà khô ng bao giờ
nhìn thấ y nhữ ng vấ n đề thự c sự - khô ng có da trong trò chơi là m nên điều kỳ diệu trong
việc bó p méo thô ng tin. Nhưng đố i vớ i nhữ ng ngườ i trong chú ng ta trên mặ t đấ t, mụ c tiêu
là là m cho mọ i thứ hoạ t độ ng và có mộ t cuộ c số ng, khô ng phả i hy sinh sự tồ n tạ i củ a chú ng
ta vì lợ i ích địa chính trị. Nhữ ng ngườ i thự c sự quan tâ m đến nhữ ng điểm chung và hò a
bình, khô ng phả i xung độ t và chiến tranh.
Bâ y giờ chú ng ta hã y xem xét lịch sử khi nó tự vậ n hà nh, trá i ngượ c vớ i nhữ ng gì đượ c
nhìn thấ y bở i "trí thứ c" và cá c tổ chứ c.

NHỮNG CON SƯ TỬ Ở ĐÂU?

Khi tô i đang viết Antifragile, tô i đã dà nh mộ t chú t thờ i gian ở Nam Phi trong mộ t khu bả o
tồ n hoang dã , thự c hiện cá c chuyến tham quan theo phong cá ch Safari và o mộ t phầ n trong
ngà y và mà y mò cuố n sá ch và o buổ i chiều. Tô i đã đến khu bả o tồ n để "nhìn thấ y nhữ ng con
sư tử ". Trong cả tuầ n tô i chỉ nhìn thấ y mộ t con sư tử và đó là mộ t sự kiện lớ n đến nỗ i nó
gâ y ra tắ c nghẽn giao thô ng củ a khá ch du lịch đến từ tấ t cả cá c khu nghỉ má t kiểu trạ i lâ n
cậ n. Mọ i ngườ i liên tụ c hét lên "kuru" bằ ng tiếng Zulu như thể họ đã tìm thấ y và ng. Trong
khi đó , trong cá c chuyến đi thấ t bạ i hai lầ n mỗ i ngà y để tìm sư tử , tô i thấ y hươu cao cổ , voi,
ngự a vằ n, lợ n rừ ng, impalas, nhiều impalas hơn, thậ m chí nhiều impalas hơn. Mọ i ngườ i
khá c cũ ng giố ng như tô i, tìm kiếm kurus và bắ t nhữ ng con vậ t hò a bình: mộ t ngườ i Nam Phi
mà chú ng tô i gặ p trong mộ t chiếc xe khá c ở giữ a thả o nguyên, sau khi nhìn thấ y nhữ ng con
vậ t nhà m chá n (và buồ n chá n) thô ng thườ ng, đã phá vỡ trò đù a trong khi chỉ ngó n tay và o
mộ t ngọ n đồ i: "Nhìn kìa, chú ng tô i thấ y hai con hươu cao cổ và ba con linh dương impala ở
đằ ng kia."
Hó a ra tô i đã thẳ ng thắ n phạ m sai lầ m mà tô i cả nh bá o, nhầ m lẫ n sự ghê tở m vớ i thự c
nghiệm: có rấ t, rấ t ít kẻ să n mồ i so vớ i nhữ ng gì ngườ i ta có thể gọ i là độ ng vậ t hợ p tá c. Trạ i
trong khu bả o tồ n hoang dã nằ m cạ nh mộ t hố nướ c, và và o buổ i chiều, nó trở nên đô ng đú c
vớ i hà ng tră m độ ng vậ t thuộ c cá c loà i khá c nhau dườ ng như khá hò a hợ p vớ i nhau. Nhưng
trong số hà ng ngà n con vậ t mà tô i phá t hiện tích lũ y, hình ả nh con sư tử trong trạ ng thá i
bình tĩnh hù ng vĩ thố ng trị trí nhớ củ a tô i. Từ quan điểm quả n lý rủ i ro, có thể có ý nghĩa khi
đá nh giá quá cao vai trò củ a sư tử - nhưng khô ng phả i trong cá ch giả i thích củ a chú ng ta về
cá c vấ n đề thế giớ i.
Nếu "luậ t rừ ng" có nghĩa là bấ t cứ điều gì, nó có nghĩa là sự hợ p tá c phầ n lớ n, vớ i mộ t và i
biến dạ ng nhậ n thứ c gâ y ra bở i trự c giá c quả n lý rủ i ro hoạ t độ ng tố t củ a chú ng ta. Ngay cả
nhữ ng kẻ să n mồ i cũ ng kết thú c trong mộ t số loạ i sắ p xếp vớ i con mồ i củ a chú ng.

LỊCH SỬ NHÌN TỪ PHÒNG CẤP CỨU

Lịch sử phầ n lớ n là hò a bình bị ngắ t quã ng bở i cá c cuộ c chiến tranh, chứ khô ng phả i là cá c
cuộ c chiến tranh đượ c chấ m dứ t bở i hò a bình. Vấ n đề là con ngườ i chú ng ta dễ bị phỏ ng
đoá n sẵ n có , theo đó điểm nổ i bậ t bị nhầ m lẫ n vớ i thố ng kê, và hiệu ứ ng dễ thấ y và cả m xú c
củ a mộ t sự kiện khiến chú ng ta nghĩ rằ ng nó xả y ra thườ ng xuyên hơn trong thự c tế. Điều
nà y giú p chú ng ta thậ n trọ ng và cẩ n thậ n trong cuộ c số ng hà ng ngà y, buộ c chú ng ta phả i
thêm mộ t lớ p bả o vệ, nhưng nó khô ng giú p ích gì cho họ c bổ ng.
Vì khi bạ n đọ c lịch sử cá c vấ n đề quố c tế, bạ n có thể rơi và o ả o tưở ng rằ ng lịch sử chủ yếu
là chiến tranh, rằ ng cá c quố c gia thích chiến đấ u như mộ t điều kiện mặ c định, bấ t cứ khi nà o
họ có cơ hộ i, và rằ ng sự phố i hợ p duy nhấ t giữ a cá c thự c thể diễn ra khi hai nướ c có mộ t
liên minh "chiến lượ c" chố ng lạ i mộ t mố i nguy hiểm chung. Hoặ c mộ t số thố ng nhấ t theo
mộ t cấ u trú c quan liêu từ trên xuố ng. Hò a bình gầ n đâ y giữ a cá c quố c gia châ u  u đượ c cho
là do sự cai trị củ a cá c quan chứ c dà i dò ng khô ng có "nam tính độ c hạ i" (bệnh lý gầ n đâ y
nhấ t trong cá c trườ ng đạ i họ c), chứ khô ng phả i là sự chiếm đó ng củ a Mỹ và Liên Xô .
Chú ng ta đượ c nuô i dưỡ ng mộ t chế độ ă n uố ng ổ n định về lịch sử chiến tranh, ít lịch sử
hò a bình hơn. Là mộ t nhà giao dịch, tô i đượ c đà o tạ o để tìm kiếm câ u hỏ i đầ u tiên mà mọ i
ngườ i quên hỏ i: ai đã viết nhữ ng cuố n sá ch nà y? Vâ ng, các nhà sử học, các học giả về các
vấn đề quốc tế và các chuyên gia chính sách đã là m. Nhữ ng ngườ i nà y có thể bị lừ a khô ng?
Hã y lịch sự và nó i rằ ng phầ n lớ n họ khô ng phả i là nhà khoa họ c tên lử a và hoạ t độ ng dướ i
sự thiên vị về cấ u trú c. Có vẻ như, mặ c dù có khá nhiều dịch vụ mô i và nộ i tâ m, mộ t cá ch
tiếp cậ n nghiêm ngặ t theo kinh nghiệm trong lịch sử và quan hệ quố c tế là rấ t hiếm.
Đầ u tiên, có nhữ ng vấ n đề về "overfitting", tườ ng thuậ t quá mứ c, trích xuấ t quá nhiều
thông qua positiva và khô ng đủ thông qua tiêu cực từ dữ liệu trong quá khứ . Ngay cả trong
cá c ngà nh khoa họ c thự c nghiệm, kết quả tích cự c ("cô ng trình nà y") có xu hướ ng nhậ n
đượ c nhiều bá o chí hơn là tiêu cự c ("điều nà y khô ng hiệu quả ") vì vậ y khô ng có gì ngạ c
nhiên khi cá c nhà sử họ c và họ c giả quan hệ quố c tế rơi thẳ ng và o cù ng mộ t cá i bẫ y.
Thứ hai, nhữ ng họ c giả nà y, vớ i tư cá ch là cá c nhà khoa họ c phi tên lử a, khô ng có đượ c
mộ t tính chấ t toá n họ c trung tâ m, nhầ m lẫ n cườ ng độ vớ i tầ n số . Trong nă m thế kỷ trướ c
khi thố ng nhấ t nướ c Ý , ngườ i ta cho rằ ng sẽ có "rấ t nhiều chiến tranh" tà n phá nơi nà y. Do
đó , nhiều họ c giả trong số nà y nhấ n mạ nh, sự thố ng nhấ t "mang lạ i hò a bình". Nhưng hơn
sá u tră m ngà n ngườ i Ý đã chết trong cuộ c Đạ i chiến, trong "thờ i kỳ ổ n định", cao hơn gầ n
mộ t bậ c so vớ i tấ t cả cá c trườ ng hợ p tử vong tích lũ y trong nă m tră m nă m trướ c đó . Nhiều
"cuộ c xung độ t" diễn ra giữ a cá c tiểu bang hoặ c tiểu bang là giữ a nhữ ng ngườ i lính chuyên
nghiệp, thườ ng là lính đá nh thuê và phầ n lớ n dâ n chú ng khô ng biết về họ . Bâ y giờ , theo
kinh nghiệm củ a tô i, sau khi trình bà y nhữ ng sự kiện nà y, tô i hầ u như luô n luô n phả i đố i
mặ t vớ i "Tuy nhiên, vẫ n có nhiều chiến tranh và bấ t ổ n hơn." Đâ y là lậ p luậ n thương mạ i
củ a Robert Rubin, rằ ng cá c giao dịch mấ t tiền không thường xuyên sẽ ổ n định hơn, ngay cả
khi cuố i cù ng chú ng sẽ xó a sổ bạ n.
FN1

Thứ ba, có mộ t vấ n đề về tính đạ i diện, hoặ c ở mứ c độ nà o cá c bả n đồ đượ c thuậ t lạ i theo

kinh nghiệm. Cá c nhà sử họ c và cá c nhà ngoạ i giao quố c tế tiếp cậ n chú ng ta đượ c thú c đẩ y
bở i nhữ ng câ u chuyện xung độ t hơn là sự hợ p tá c hữ u cơ trên mặ t đấ t giữ a mộ t nhó m rộ ng
lớ n hơn nhữ ng ngườ i chơi phi tổ chứ c, thương nhâ n, thợ cắ t tó c, bá c sĩ, ngườ i đổ i tiền, thợ
ố ng nướ c, gá i mạ i dâ m và nhữ ng ngườ i khá c. Hò a bình và thương mạ i có thể đượ c quan
tâ m, nhưng nó khô ng hoà n toà n là nhữ ng gì mọ i ngườ i quan tâ m - và trong khi trường phái
Annales củ a Phá p mang lạ i mộ t số nhậ n thứ c rằ ng lịch sử là toà n bộ cuộ c số ng củ a mộ t sinh
vậ t, khô ng phả i là cá c giai đoạ n củ a cá c cuộ c chiến tranh ghê tở m, chú ng đã khô ng thay đổ i
nhiều trong suy nghĩ củ a cá c ngà nh lâ n cậ n như cá c vấ n đề quố c tế. Ngay cả tô i, trong khi
nhậ n thứ c đượ c vấ n đề và viết mộ t chương về nó , có xu hướ ng tìm thấ y cá c tà i khoả n về
cuộ c số ng thự c nhà m chá n.
Thứ tư, như chú ng tô i đã nó i trướ c đâ y vớ i nghiên cứ u đượ c thự c hiện bở i Đạ i ú y Mark
Weisenborn, Pasquale Cirillo, và bả n thâ n tô i, cá c tà i khoả n về cá c cuộ c chiến tranh trong
quá khứ đầ y rẫ y nhữ ng thà nh kiến đá nh giá quá cao. Lurid nổ i lên mặ t nướ c và tiếp tụ c tă ng
từ tà i khoả n nà y sang tà i khoả n khá c.
Bá o chí là về "sự kiện", khô ng phả i là sự vắ ng mặ t củ a cá c sự kiện, và nhiều nhà sử họ c và
họ c giả chính sá ch là nhữ ng nhà bá o đượ c tô n vinh vớ i cá c tiêu chuẩ n kiểm tra thự c tế cao,
nhữ ng ngườ i cho phép bả n thâ n nhà m chá n mộ t chú t để đượ c coi trọ ng. Nhưng nhà m chá n
khô ng là m cho họ trở thà nh nhà khoa họ c, cũ ng khô ng phả i "kiểm tra thự c tế" là m cho họ
trở thà nh thự c nghiệm, vì nhữ ng họ c giả nà y bỏ lỡ khá i niệm thiếu điểm dữ liệu và sự thậ t
im lặ ng. Họ c hỏ i từ trườ ng phá i xá c suấ t củ a Nga khiến ngườ i ta ý thứ c đượ c sự cầ n thiết
phả i suy nghĩ về sự bấ t bình đẳ ng mộ t chiều: nhữ ng gì vắ ng mặ t trong dữ liệu nên đượ c
tính đến - sự vắ ng mặ t củ a Thiên nga đen trong hồ sơ khô ng có nghĩa là nhữ ng thứ nà y
khô ng có ở đó . Hồ sơ là khô ng đủ , và sự bấ t đố i xứ ng như vậ y cầ n phả i có mặ t vĩnh viễn
trong phâ n tích củ a mộ t ngườ i. Bằ ng chứ ng im lặ ng nên ngườ i lá i xe. Đọ c mộ t cuố n sá ch lịch
sử , mà khô ng đặ t cá c sự kiện củ a nó và o viễn cả nh, cung cấ p mộ t sự thiên vị tương tự như
đọ c mộ t tà i khoả n về cuộ c số ng ở New York nhìn từ phò ng cấ p cứ u tạ i Bệnh viện Bellevue.
Vì vậ y, hã y luô n nhớ rằ ng cá c nhà sử họ c và họ c giả chính sá ch đượ c lự a chọ n từ mộ t
nhó m ngườ i lấ y kiến thứ c từ sá ch, khô ng phả i cuộ c số ng thự c và kinh doanh. Điều tương tự
cũ ng đú ng đố i vớ i cá c nhâ n viên Bộ Ngoạ i giao, vì nhữ ng ngườ i nà y khô ng đượ c thuê giữ a
cá c nhà thá m hiểm và ngườ i là m, mà là sinh viên củ a cá c họ c giả nà y. Hã y nó i thẳ ng ra: dà nh
mộ t phầ n cuộ c đờ i củ a bạ n để đọ c tà i liệu lưu trữ trong cá c ngă n xếp củ a Thư viện Yale
khô ng phù hợ p vớ i tính khí phi họ c thuậ t củ a mộ t ngườ i phả i nhậ n thứ c và theo dõ i sau
lưng anh ta, ví dụ , mộ t ngườ i đò i nợ cho Mafia hoặ c mộ t nhà đầ u cơ hố trong hà ng hó a
nhanh. (Nếu bạ n khô ng nhậ n đượ c điều nà y, bạ n là mộ t họ c giả .)
Chú ng ta hã y lấ y ví dụ về tà i khoả n tiêu chuẩ n củ a ngườ i Ả Rậ p ở Tâ y Ban Nha, ngườ i Thổ
Nhĩ Kỳ ở cá c vù ng củ a Đế chế Byzantine, hoặ c ngườ i Ả Rậ p và Byzantine. Từ quan điểm địa
chính trị, bạ n sẽ thấ y tấ t cả nhữ ng tình huố ng nà y như mộ t cuộ c giằ ng co. Vâ ng, đã có mộ t
cuộ c giằ ng co, nhưng khô ng phả i theo nghĩa mà bạ n nghi ngờ . Cá c thương nhâ n đã kinh
doanh rấ t tích cự c trong nhữ ng giai đoạ n nà y. Sự tồ n tạ i củ a chính tô i vớ i tư cá ch là Chính
thố ng giá o Hy Lạ p theo nghi lễ Byzantine số ng dướ i Hồ i giá o (mặ c dù ở mộ t khoả ng cá ch
vậ t lý an toà n, rấ t an toà n vớ i ngườ i Hồ i giá o Sunni) là bằ ng chứ ng cho sự hợ p tá c như vậ y.
Và đừ ng bao giờ xem nhẹ nhữ ng hợ p lý hó a thầ n họ c để biện minh cho sự hợ p tá c vớ i cá c
cườ ng quố c kinh tế – trướ c khi phá t hiện ra nướ c Mỹ, trung tâ m kinh doanh hấ p dẫ n nằ m ở
phương Đô ng. Thà nh ngữ "Thà khă n xếp củ a ngườ i Thổ Nhĩ Kỳ hơn vương miện củ a Giá o
hoà ng!" bắ t nguồ n từ Đạ i cô ng tướ c Lucas Notaras, ngườ i đã đà m phá n mộ t hiệp ướ c hữ u
nghị vớ i Ottoman, và đượ c lặ p lạ i ở nhiều giai đoạ n khá c nhau trong lịch sử . Nó cũ ng đượ c
cho là củ a Thá nh Mark thà nh Ephesus, và thườ ng đượ c nô ng dâ n Balkan hét lên để biện
minh cho việc đứ ng về phía ngườ i Thổ Nhĩ Kỳ chố ng lạ i cá c lã nh chú a Cô ng giá o củ a họ .
Như độ c giả sẽ biết bâ y giờ , bả n thâ n tô i đã số ng qua phầ n tồ i tệ nhấ t củ a cuộ c nộ i chiến
ở Lebanon. Ngoạ i trừ cá c khu vự c gầ n Green Line, nó khô ng giố ng như chiến tranh. Nhưng
nhữ ng ngườ i đọ c về nó trong sá ch lịch sử sẽ khô ng hiểu kinh nghiệm củ a tô i. FN2

SAU

Chú ng ta vừ a thấ y trong Quyển 6 sự bấ t đố i xứ ng khá c nhau trong cuộ c số ng đến từ cá c

vấ n đề cơ quan phầ n lớ n khô ng đượ c phá t hiện, nơi khô ng có da trong trò chơi là m ô nhiễm
cá c lĩnh vự c và tạ o ra sự biến dạ ng.
Nhưng hã y nhớ rằ ng tô n giá o là về là n da trong trò chơi - khô ng hoà n toà n là về "niềm
tin". Chú ng ta sẽ dà nh và i chương tiếp theo vớ i cá i mà mọ i ngườ i gọ i là "tô n giá o", điều nà y
sẽ đưa chú ng ta ngà y cà ng sâ u hơn và o cố t lõ i củ a cuố n sá ch: tính hợ p lý và chịu rủ i ro.
 Quyển 7

T Ô N GI Á O , T Í N NG Ư Ỡ NG V À SKIN TR O NG
TR Ò CH ƠI
 Chương 15
Họ khô ng biết họ đang nó i về điều gì khi họ nó i về tô n giá o

Họ càng nói nhiều. bạn càng ít hiểu – Luật pháp hay danh nghĩa? – Trong tôn giáo, cũng như trong những thứ khác,
bạn trả tiền cho nhãn hiệu
Phương châm cả đời của tôi là các nhà toán học suy nghĩ về các đối tượng và mối quan hệ
(được xác định và lập bản đồ chính xác), các luật gia và nhà tư tưởng pháp lý trong các cấu
trúc, các nhà logic học trong các toán tử trừu tượng tối đa, và ... ngu ngốc trong lời nói.
Hai ngườ i có thể sử dụ ng cù ng mộ t từ , có nghĩa là nhữ ng điều khá c nhau, nhưng vẫ n tiếp
tụ c cuộ c trò chuyện, điều nà y tố t cho cà phê, nhưng khô ng phả i khi đưa ra quyết định, đặ c
biệt là cá c quyết định chính sá ch ả nh hưở ng đến ngườ i khá c. Nhưng thậ t dễ dà ng để vấ p
ngã họ , như Socrates đã là m, chỉ đơn giả n bằ ng cá ch hỏ i họ nghĩ họ có ý gì qua nhữ ng gì họ
nó i - do đó triết họ c đượ c sinh ra như sự chặ t chẽ trong diễn ngô n và gỡ rố i cá c khá i niệm
hỗ n hợ p, đố i lậ p chính xá c vớ i việc thú c đẩ y hù ng biện củ a nhà ngụ y biện. Kể từ Socrates,
chú ng tô i đã có mộ t truyền thố ng lâ u đờ i về khoa họ c toá n họ c và luậ t hợ p đồ ng đượ c thú c
đẩ y bở i độ chính xá c trong cá c thuậ t ngữ lậ p bả n đồ . Nhưng chú ng ta cũ ng đã có nhiều
tuyên bố củ a nhữ ng kẻ ngu ngố c sử dụ ng nhã n hiệu - ngoà i thơ ca, hã y cẩ n thậ n vớ i lờ i nó i,
kẻ thù khô ng độ i trờ i chung củ a kiến thứ c.

Nhữ ng ngườ i khá c nhau hiếm khi có cù ng mộ t ý nghĩa khi họ nó i "tô n giá o", họ cũ ng khô ng
nhậ n ra điều đó . Đố i vớ i ngườ i Do Thá i và Hồ i giá o đầ u tiên, tô n giá o là luậ t. Din có nghĩa là
luậ t trong tiếng Do Thá i và tô n giá o trong tiếng Ả Rậ p. Đố i vớ i ngườ i Do Thá i đầ u tiên, tô n
giá o cũ ng là bộ lạ c; đố i vớ i nhữ ng ngườ i Hồ i giá o đầ u tiên, nó là phổ quá t. Đố i vớ i ngườ i La
Mã , tô n giá o là cá c sự kiện xã hộ i, nghi lễ và lễ hộ i - từ religio là mộ t đố i trọ ng vớ i mê tín, và
trong khi hiện diện trong tư tưở ng La Mã , nó khô ng có khá i niệm tương đương ở phương
Đô ng Hy Lạ p-Byzantine. Trên khắ p thế giớ i cổ đạ i, luậ t phá p là điều riêng củ a nó về mặ t thủ
tụ c và má y mó c. Kitô giá o sơ khai, nhờ Thá nh Augustinô , đã trá nh xa luậ t phá p, và sau đó ,
nhớ lạ i nguồ n gố c củ a nó , có mộ t mố i quan hệ khô ng thoả i má i vớ i nó . Chẳ ng hạ n, ngay cả
trong Toà á n dị giá o, mộ t tò a á n giá o dâ n đã chính thứ c xử lý bả n á n cuố i cù ng. Hơn nữ a, bộ
luậ t củ a Theodosius (đượ c biên soạ n và o thế kỷ thứ nă m để thố ng nhấ t luậ t La Mã ) đã đượ c
"Kitô giá o hó a" vớ i mộ t lờ i giớ i thiệu ngắ n, mộ t loạ i phướ c là nh - phầ n cò n lạ i vẫ n giố ng hệt
vớ i lý luậ n phá p lý La Mã ngoạ i giá o như đượ c giả i thích trong Constantinopolis và (chủ
yếu) Berytus. Bộ luậ t vẫ n bị chi phố i bở i cá c họ c giả phá p lý Phoenicia Ulpian và Papinian,
nhữ ng ngườ i ngoạ i giá o: trá i vớ i lý thuyết củ a cá c nhà địa chính trị, trườ ng luậ t La Mã
Berytus (Beirut) khô ng bị đó ng cử a bở i Kitô giá o, mà bở i mộ t trậ n độ ng đấ t.
Sự khá c biệt đượ c đá nh dấ u ở chỗ Christian Aramaic sử dụ ng cá c từ khá c nhau: din cho
tô n giá o và nomous (từ tiếng Hy Lạ p) cho luậ t. Chú a Giêsu, vớ i mệnh lệnh "trao cho Caesar
nhữ ng gì thuộ c về Caesar", đã tá ch biệt sự thá nh thiện và tụ c tĩu: Kitô giá o dà nh cho mộ t
lã nh địa khá c, "vương quố c sẽ đến", chỉ hợ p nhấ t vớ i lã nh thổ nà y trong eschaton. Cả Hồ i
fn1

giá o và Do Thá i giá o đều khô ng có sự tá ch biệt rõ rệt giữ a thá nh thiện và tụ c tĩu. Và tấ t
nhiên Kitô giá o đã rờ i khỏ i phạ m vi tâ m linh duy nhấ t để nắ m lấ y nghi lễ và nghi lễ, tích hợ p
phầ n lớ n cá c nghi lễ ngoạ i giá o củ a Levant và Tiểu Á . Như mộ t minh họ a về sự tá ch biệt
mang tính biểu tượ ng giữ a nhà thờ và nhà nướ c, danh hiệu Pontifex Maximus (linh mụ c
trưở ng), đượ c cá c hoà ng đế La Mã lấ y sau Augustus, trở lạ i sau Theodosius, và o cuố i thế kỷ
thứ tư, cho giá m mụ c củ a Rome, và sau đó , ít nhiều khô ng chính thứ c, cho Giá o hoà ng Cô ng
giá o.
Đố i vớ i hầ u hết ngườ i Do Thá i ngà y nay, tô n giá o đã trở thà nh vă n hó a dâ n tộ c, khô ng có
luậ t phá p – và đố i vớ i nhiều ngườ i, là mộ t quố c gia. Tương tự đố i vớ i ngườ i Armenia,
Syriacs, Chaldeans, Copts và Maronites. Đố i vớ i cá c Kitô hữ u Chính thố ng và Cô ng giá o, tô n
giá o chủ yếu là thẩ m mỹ, hà o hoa và nghi lễ. Đố i vớ i ngườ i Tin là nh, tô n giá o là tín ngưỡ ng
khô ng có thẩ m mỹ, hà o hoa hay luậ t phá p. Xa hơn về phía Đô ng, đố i vớ i Phậ t giá o, Thầ n đạ o
và Ấ n Độ giá o, tô n giá o là triết lý thự c tiễn và tâ m linh, vớ i mộ t quy tắ c đạ o đứ c (và đố i vớ i
mộ t số ngườ i, mộ t vũ trụ ). Vì vậ y, khi ngườ i Hindu nó i về "tô n giá o" Hindu, nó khô ng có ý
nghĩa tương tự đố i vớ i mộ t ngườ i Pakistan, và chắ c chắ n sẽ có nghĩa là mộ t cá i gì đó khá c
vớ i mộ t ngườ i Ba Tư.
Khi giấ c mơ quố c gia-nhà nướ c xuấ t hiện, mọ i thứ trở nên phứ c tạ p hơn nhiều. Khi mộ t
ngườ i Ả Rậ p thườ ng nó i "Do Thá i", anh ta chủ yếu đề cậ p đến mộ t tín ngưỡ ng; đố i vớ i
ngườ i Ả Rậ p, mộ t ngườ i Do Thá i cả i đạ o khô ng cò n là ngườ i Do Thá i nữ a. Nhưng đố i vớ i
mộ t ngườ i Do Thá i, mộ t ngườ i Do Thá i đượ c định nghĩa đơn giả n là mộ t ngườ i có mẹ là
ngườ i Do Thá i. Nhưng Do Thá i giá o phầ n nà o sá p nhậ p và o quố c gia-nhà nướ c và bâ y giờ ,
đố i vớ i nhiều ngườ i, cho thấ y thuộ c về mộ t quố c gia.
Ở Serbia, Croatia và Lebanon, tô n giá o có nghĩa là mộ t điều và o thờ i bình, và mộ t cá i gì đó
hoà n toà n khá c và o thờ i chiến.
Khi ai đó thả o luậ n về "thiểu số Kitô giá o" ở Levant, điều đó khô ng có nghĩa là (như ngườ i
Ả Rậ p có xu hướ ng nghĩ) thú c đẩ y mộ t nền thầ n quyền Kitô giá o (thầ n quyền đầ y đủ là rấ t
hiếm trong lịch sử Kitô giá o, chỉ Byzantium và mộ t nỗ lự c ngắ n củ a Calvin). Ô ng chỉ có nghĩa
là "thế tụ c", hoặ c muố n mộ t sự tá ch biệt rõ rệt giữ a nhà thờ và nhà nướ c. Tương tự đố i vớ i
nhữ ng ngườ i theo thuyết ngộ đạ o (Druids, Druze, Mandeans, Alawis, Alevis), nhữ ng ngườ i
có mộ t tô n giá o phầ n lớ n khô ng đượ c cá c thà nh viên củ a nó biết đến, vì sợ họ bị rò rỉ và bị
đà n á p bở i đa số thố ng trị.
Vấ n đề vớ i Liên minh châ u  u là cá c quan chứ c ngâ y thơ (nhữ ng ngườ i khô ng thể tìm
thấ y mộ t quả dừ a trên đả o Dừ a) bị lừ a bở i nhã n hiệu. Họ coi chủ nghĩa Salafi chỉ là mộ t tô n
giá o – vớ i nhữ ng ngô i nhà "thờ phượ ng" – trong khi thự c tế nó chỉ là mộ t hệ thố ng chính trị
khô ng khoan dung, thú c đẩ y (hoặ c cho phép) bạ o lự c và bá c bỏ cá c thể chế củ a phương Tâ y
– chính nhữ ng thể chế cho phép chú ng hoạ t độ ng. Chú ng ta đã thấ y vớ i quy tắ c thiểu số
rằ ng ngườ i khô ng khoan dung sẽ chạ y qua ngườ i khoan dung; Ung thư phả i đượ c dừ ng lạ i
trướ c khi nó trở nên di că n.
Chủ nghĩa Salafi rấ t giố ng vớ i chủ nghĩa cộ ng sả n vô thầ n củ a Liên Xô trong thờ i hoà ng
kim củ a nó : cả hai đều có quyền kiểm soá t toà n diện đố i vớ i tấ t cả cá c hoạ t độ ng và tư
tưở ng củ a con ngườ i, điều nà y là m cho cá c cuộ c thả o luậ n về việc liệu tô n giá o hay chế độ
vô thầ n là giết ngườ i nhiều hơn thiếu sự phù hợ p, chính xá c và chủ nghĩa hiện thự c.
NIỀM TIN VS. NIỀM TIN

Chú ng ta sẽ thấ y trong chương tiếp theo rằ ng "niềm tin" có thể là epistemic, hoặ c đơn giả n
là thủ tụ c (hoặ c ẩ n dụ ) - dẫ n đến sự nhầ m lẫ n về loạ i niềm tin nà o là niềm tin tô n giá o và
loạ i nà o khô ng. Vì, trên hết vấ n đề "tô n giá o", có mộ t vấ n đề vớ i niềm tin. Mộ t số niềm tin
chủ yếu là trang trí, mộ t số có chứ c nă ng (chú ng giú p sinh tồ n), mộ t số khá c theo nghĩa đen.
Và để trở lạ i vớ i vấ n đề Salafi di că n củ a chú ng ta: khi mộ t trong nhữ ng ngườ i theo trà o lưu
chính thố ng nà y nó i chuyện vớ i mộ t Kitô hữ u, anh ta tin chắ c rằ ng Kitô hữ u tin tưở ng theo
nghĩa đen củ a chính mình, trong khi Kitô hữ u tin chắ c rằ ng Salafi có cù ng nhữ ng khá i niệm
ẩ n dụ mà anh ta có , đượ c xem xét nghiêm tú c nhưng khô ng theo nghĩa đen - và , thườ ng,
khô ng nghiêm tú c lắ m. Cá c tô n giá o như Kitô giá o, Do Thá i giá o, và , ở mộ t mứ c độ nà o đó ,
Hồ i giá o Shiite, đã phá t triển (hay đú ng hơn, để cho cá c thà nh viên củ a họ tiến hó a trong
việc phá t triển mộ t xã hộ i tinh vi) chính xá c bằ ng cá ch di chuyển ra khỏ i nghĩa đen. Nghĩa
đen khô ng chừ a chỗ cho sự thích nghi.
Như Gibbon đã viết:
Cá c phương thứ c thờ phượ ng khá c nhau, thịnh hà nh trong thế giớ i La Mã , đều đượ c ngườ i dâ n coi là đú ng như
nhau; bở i triết gia, cũ ng sai như nhau; và bở i thẩ m phá n, cũ ng hữ u ích như nhau. Và do đó , sự khoan dung khô ng chỉ
tạ o ra sự nuô ng chiều lẫ n nhau, mà ngay cả sự hò a hợ p tô n giá o.

CHỦ NGHĨA TỰ DO VÀ CÁC TÔN GIÁO KHÔNG CÓ NHÀ THỜ

Như chú ng tô i đã đề cậ p, hoà ng đế La Mã Julian the Apostate đã cố gắ ng trở lạ i ngoạ i giá o cổ

đạ i sau khi anh em họ củ a cha ô ng là Constantine Đạ i đế biến Kitô giá o thà nh mộ t quố c giá o
gầ n nử a thế kỷ trướ c đó . Nhưng anh ta đã mắ c mộ t lỗ i suy luậ n chết ngườ i.
Vấ n đề củ a ô ng là , khi đượ c nuô i dưỡ ng như mộ t Kitô hữ u, ô ng tưở ng tượ ng rằ ng ngoạ i
giá o đò i hỏ i mộ t cấ u trú c tương tự như củ a nhà thờ , ce genre de trucs. Vì vậ y, ô ng đã cố gắ ng
tạ o ra cá c giá m mụ c ngoạ i giá o, thượ ng hộ i đồ ng, và nhữ ng thứ tương tự . Ô ng đã khô ng
nhậ n ra rằ ng mỗ i nhó m ngoạ i giá o có định nghĩa riêng về tô n giá o, rằ ng mỗ i ngô i đền có
nhữ ng thự c hà nh riêng, rằ ng theo định nghĩa ngoạ i giá o đượ c phâ n phố i trong việc thự c
hiện, nghi lễ, vũ trụ , thự c hà nh và "tín ngưỡ ng". Ngườ i ngoạ i giá o khô ng có mộ t phạ m trù
cho ngoạ i giá o.
Sau khi Julian, mộ t vị tướ ng tà i giỏ i và chiến binh dũ ng cả m, chết trong trậ n chiến (anh
hù ng), giấ c mơ trở về cá c giá trị cổ xưa đã kết thú c vớ i anh.
Giố ng như chủ nghĩa ngoạ i giá o khô ng thể bị lỗ bồ câ u, điều tương tự cũ ng á p dụ ng cho
chủ nghĩa tự do. Nó khô ng phù hợ p vớ i cấ u trú c củ a mộ t "đả ng" chính trị – chỉ phù hợ p vớ i
cấ u trú c củ a mộ t phong trà o chính trị phi tậ p trung. Chính khá i niệm nà y khô ng cho phép
sự rà ng buộ c củ a mộ t đườ ng lố i đả ng mạ nh mẽ và chính sá ch thố ng nhấ t đố i vớ i, ví dụ , cá c
địa điểm tò a á n hoặ c quan hệ vớ i Mô ng Cổ . Cá c đả ng chính trị có thứ bậ c, chú ng đượ c thiết
kế theo cá ch thay thế việc ra quyết định củ a chính ai đó bằ ng mộ t giao thứ c đượ c xá c định
rõ . Điều nà y khô ng hiệu quả vớ i nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa tự do. Nomenklatura cầ n thiết
trong hoạ t độ ng củ a mộ t đả ng khô ng thể tồ n tạ i trong mộ t mô i trườ ng tự do đầ y rẫ y nhữ ng
ngườ i độ c lậ p và kịch liệt.
Tuy nhiên, nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa tự do cá nhâ n chú ng tô i chia sẻ mộ t tậ p hợ p niềm
tin tố i thiểu, niềm tin trung tâ m là thay thế phá p quyền bằ ng quyền lự c. Khô ng nhấ t thiết
phả i nhậ n ra điều đó , nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa tự do cá nhâ n tin và o cá c hệ thố ng phứ c
tạ p. Và , vì chủ nghĩa tự do là mộ t phong trà o, nó vẫ n có thể tồ n tạ i như cá c phe phá i bị chia
rẽ trong cá c đả ng chính trị khá c.

SAU

Để kết luậ n, hã y cẩ n thậ n vớ i nhã n khi nó i đến cá c vấ n đề liên quan đến niềm tin. Và trá nh
đố i xử vớ i cá c tô n giá o như thể tấ t cả chú ng đều là cù ng mộ t con vậ t. Nhưng có mộ t điểm
chung. Chương tiếp theo sẽ cho chú ng ta thấ y tô n giá o khô ng thích nhữ ng ngườ i bạ n thờ i
tiết đẹp như thế nà o; nó muố n cam kết; Nó dự a trên skin trong trò chơi.
 Chương 16
Khô ng thờ cú ng mà khô ng có da trong trò chơi

Đối xứng, đối xứng ở mọi nơi — Niềm tin đòi hỏi một khoản phí vào cửa
Đó là khi bạ n phá vỡ mộ t sự nhịn ă n mà bạ n hiểu tô n giá o. Tô i viết điều nà y khi tô i đang kết
thú c thờ i kỳ Mù a Chay Hy Lạ p-Chính thố ng giá o mệt mỏ i, phầ n lớ n, khô ng cho phép sả n
phẩ m độ ng vậ t. Chế độ ă n kiêng nà y đặ c biệt khó giữ ở phương Tâ y, nơi mọ i ngườ i sử dụ ng
bơ và cá c sả n phẩ m từ sữ a. Nhưng mộ t khi nhịn ă n, cá c anh chị em cả m thấ y có quyền ă n
mừ ng Lễ Phụ c Sinh; Nó giố ng như sự phấ n khích củ a nướ c ngọ t khi ngườ i ta khá t. Bạ n đã
phả i trả giá .
Hã y nhớ lạ i cuộ c thả o luậ n ngắ n gọ n củ a chú ng ta về sự cầ n thiết thầ n họ c củ a việc là m
cho Đấ ng Christ trở thà nh con ngườ i – Ngà i đã phả i hy sinh chính mình. Đã đến lú c phá t
triển lậ p luậ n ở đâ y.
Lỗ hổ ng thầ n họ c chính trong cuộ c cá cượ c củ a Pascal là niềm tin khô ng thể là mộ t lự a
chọ n tự do. Nó đò i hỏ i mộ t sự đố i xứ ng giữ a nhữ ng gì bạ n phả i trả và nhữ ng gì bạ n nhậ n
đượ c. Mọ i thứ nếu khô ng sẽ quá dễ dà ng. Vì vậ y, cá c quy tắ c da trong trò chơi giữ giữ a con
ngườ i cũ ng giữ mố i quan hệ củ a chú ng ta vớ i cá c vị thầ n.

CÁC VỊ THẦN KHÔNG THÍCH TÍN HIỆU RẺ TIỀN

Tô i sẽ luô n nhớ bà n thờ nhà thờ ở Saint Sergius (hoặ c, trong tiếng địa phương, Mar Sarkis)
ở thị trấ n Maaloula nó i tiếng Aramaic, ngay cả khi tô i số ng 125 nă m. Tô i đã đến thă m nhà
thờ cá ch đâ y và i thậ p kỷ, là m dấ y lên nỗ i á m ả nh về ngô n ngữ cổ xưa và bị lã ng quên đó . Thị
trấ n vẫ n nó i và o thờ i điểm đó phiên bả n tiếng Aram phương Tâ y đượ c Chú a Kitô sử dụ ng.
Và o thờ i Chú a Kitô , ngườ i Levant nó i tiếng Hy Lạ p ở cá c thị trấ n ven biển và tiếng Aram ở
nô ng thô n. Đố i vớ i nhữ ng ngườ i theo đạ o Talmud, tiếng Aram phương Tâ y tương ứ ng vớ i
"Yerushalmi" hoặ c "tiếng Aram Palestine", trá i ngượ c vớ i tiếng Aram Babylon gầ n hơn vớ i
Syriac ngà y nay. Thậ t mê hoặ c khi thấ y trẻ em nó i, trêu chọ c nhau và là m nhữ ng gì trẻ em
thườ ng là m, nhưng bằ ng mộ t ngô n ngữ cổ .
Khi mộ t thị trấ n lưu giữ tà n dư củ a mộ t ngô n ngữ cổ đạ i, ngườ i ta cầ n tìm kiếm dấ u tích
củ a mộ t tậ p tụ c cổ xưa. Và thự c sự có mộ t. Chi tiết mà tô i sẽ luô n nhớ là bà n thờ ở Saint
Sergius có mộ t cố ng má u. Nó đã đượ c tá i chế từ mộ t thự c hà nh tiền Kitô giá o trướ c đó . Cá c
phụ lụ c củ a nhà thờ đến từ mộ t ngô i đền ngoạ i giá o đượ c cả i tạ o đượ c sử dụ ng bở i cá c Kitô
hữ u đầ u tiên. Trên thự c tế, có nguy cơ là m phậ t lò ng mộ t và i ngườ i, nó khô ng phả i là cả i
đạ o: cá c Kitô hữ u đầ u tiên là loạ i ngoạ i giá o. Lý thuyết tiêu chuẩ n là trướ c cô ng đồ ng Nicea
(thế kỷ thứ tư), cá c Kitô hữ u thườ ng tá i chế cá c bà n thờ ngoạ i giá o. Nhưng hó a ra có bằ ng
chứ ng cho nhữ ng gì tô i luô n nghi ngờ : Kitô hữ u và ngườ i Do Thá i trong thực tế khô ng quá
khá c biệt vớ i cá c tín đồ sù ng bá i Semitic khá c, và chia sẻ nơi thờ phượ ng vớ i nhau. Sự hiện
diện củ a cá c vị thá nh trong Kitô giá o đến từ cơ chế tá i chế đó . Khô ng có điện thoạ i, má y fax
hoặ c trang web đượ c tà i trợ bở i cá c hoà ng tử Ả Rậ p Xê Ú t để đồ ng nhấ t hó a cá c tô n giá o.
"Bà n thờ " trong tiếng Levantine và Aramaic vẫ n là ma ba từ DBH, "nghi lễ giết ngườ i
bằ ng cá ch cắ t tĩnh mạ ch ruộ t". Đó là mộ t truyền thố ng cũ đã để lạ i dấ u ấ n trong đạ o Hồ i:
thự c phẩ m halal đò i hỏ i mộ t phương phá p giết mổ như vậ y. Và qorban, từ tiếng Semitic
QRB có nghĩa là "đến gầ n hơn (vớ i Thiên Chú a)", ban đầ u đượ c thự c hiện thô ng qua hy sinh,
vẫ n đượ c sử dụ ng như mộ t từ để chỉ bí tích.
Trên thự c tế, mộ t trong nhữ ng nhâ n vậ t chính củ a Hồ i giá o Shiite, Imam Hussein, con trai
củ a Ali, đã nó i vớ i Thiên Chú a trướ c khi chết bằ ng cá ch hiến mình là m củ a lễ: "hã y để tô i
là m qorban cho bạ n" - lễ vậ t tố i cao. FN1

Và nhữ ng ngườ i theo dõ i anh ta, cho đến ngà y nay, cho thấ y là n da theo nghĩa đen trong
trò chơi trong lễ kỷ niệm cá i chết củ a anh ta, ngà y củ a Ashoura, tham gia và o việc tự gắ n cờ
dẫ n đến vết thương hở . Tự gắ n cờ cũ ng có mặ t trong Kitô giá o, như để tưở ng nhớ sự đau
khổ củ a Chú a Kitô - trong khi phổ biến trong thờ i Trung cổ , bâ y giờ nó đã biến mấ t ngoạ i
trừ ở mộ t số nơi ở châ u Á và châ u Mỹ Latinh.
Trong thế giớ i ngoạ i giá o Đô ng Địa Trung Hả i (Greco-Semitic), khô ng có sự thờ phượ ng
nà o đượ c thự c hiện mà khô ng có sự hy sinh. Cá c vị thầ n khô ng chấ p nhậ n nó i chuyện rẻ
tiền. Đó là tấ t cả về sở thích đượ c tiết lộ . Ngoà i ra, cá c lễ vậ t bị chá y chính xá c đã bị đố t chá y
để khô ng có con ngườ i nà o tiêu thụ chú ng. Trên thự c tế, khô ng hoà n toà n: thầ y tế lễ thượ ng
phẩ m đã nhậ n đượ c phầ n củ a mình; Chứ c tư tế là mộ t vị trí khá béo bở vì ở Đô ng Địa Trung
Hả i nó i tiếng Hy Lạ p trướ c Kitô giá o, cá c chứ c vụ củ a cá c linh mụ c thượ ng phẩ m thườ ng
đượ c bá n đấ u giá .
Sự hy sinh thể xá c thậ m chí cò n đượ c á p dụ ng cho Đền thờ Jerusalem. Và ngay cả đố i vớ i
nhữ ng ngườ i Do Thá i sau nà y, hoặ c cá c Kitô hữ u đầ u tiên, nhữ ng ngườ i theo Cơ đố c giá o
Pauline. Hê-bơ-rơ 9:22: Et omnia paene in sanguine mundantur secundum legem et sine
sanguinis fusione non fit remissio. "Và hầ u như tấ t cả mọ i thứ đều bị luậ t phá p thanh tẩ y
bằ ng má u; và khô ng đổ má u thì khô ng thuyên giả m."
Nhưng Kitô giá o cuố i cù ng đã loạ i bỏ ý tưở ng về sự hy sinh như vậ y theo quan niệm rằ ng
Chú a Kitô đã hy sinh chính mình cho ngườ i khá c. Nhưng nếu bạ n đến thă m mộ t nhà thờ
Cô ng giá o hoặ c Chính thố ng giá o và o dịch vụ Chủ nhậ t, bạ n sẽ thấ y mộ t mô phỏ ng. Nó có
rượ u đạ i diện cho má u, và o cuố i buổ i lễ đượ c xả trong piscina (cố ng). Chính xá c như trong
bà n thờ Maaloula.
Cơ đố c giá o đã sử dụ ng nhâ n cá ch củ a Chú a Kitô cho mô phỏ ng; Ngà i đã hy sinh chính
mình cho chú ng ta.
Trong Bữ a Tiệc Ly, và o đêm Ngà i bị phả n bộ i, Đấ ng Cứ u Rỗ i củ a chú ng ta đã thiết lậ p hy tế Thá nh Thể cho Mình
và Má u củ a Ngà i. Ngà i đã là m điều nà y để duy trì hy tế củ a thậ p tự giá trong suố t nhiều thế kỷ cho đến khi Ngà i trở
lạ i. —Sacrosanctum Concilium, 47 tuổ i
Sự hy sinh đã đượ c kết thú c bằ ng cá ch là m cho nó ẩ n dụ :
Vì thế, tô i kêu gọ i anh em, qua lò ng thương xó t củ a Thiên Chú a, hã y dâ ng thâ n xá c mình như mộ t củ a lễ số ng
độ ng, thá nh thiện và đượ c Thiên Chú a chấ p nhậ n, đó là sự thờ phượ ng thiêng liêng củ a anh em. —Rô -ma 12:1
Đố i vớ i Do Thá i giá o, sự tiến triển tương tự đã diễn ra: sau khi Đền thờ thứ hai bị phá hủ y
và o thế kỷ thứ nhấ t sau CÔ NG NGUYÊ N, việc hiến tế độ ng vậ t đã chấ m dứ t. Trướ c đó , dụ ngô n
về Y-sá c và Á p-ra-ham đá nh dấ u khá i niệm về sự ra đi dầ n dầ n khỏ i sự hy sinh củ a con
ngườ i bở i cá c giá o phá i Á p-ra-ham — cũ ng như sự khă ng khă ng củ a da trong trò chơi.
Nhưng việc hiến tế độ ng vậ t thự c sự vẫ n tiếp tụ c trong mộ t thờ i gian - mặ c dù dướ i cá c điều
khoả n khá c nhau. Đứ c Chú a Trờ i đã thử thá ch đứ c tin củ a Á p-ra-ham bằ ng mộ t mó n quà
bấ t đố i xứ ng: hy sinh con trai củ a bạ n cho tô i - nó khô ng giố ng như cá c tình huố ng khá c chỉ
cho cá c vị thầ n mộ t phầ n sả n lượ ng củ a bạ n để đổ i lấ y lợ i ích trong tương lai và cả i thiện
mù a gặ t, như vớ i việc tặ ng quà thô ng thườ ng, vớ i nhữ ng kỳ vọ ng lẫ n nhau ngầ m. Đó là mẹ
củ a tấ t cả nhữ ng mó n quà vô điều kiện cho Thiên Chú a. Đó khô ng phả i là mộ t giao dịch, giao
dịch để kết thú c tấ t cả cá c giao dịch. Khoả ng mộ t thiên niên kỷ sau, cá c Kitô hữ u đã có giao
dịch cuố i cù ng củ a họ .
Nhà triết họ c Moshe Halbertal cho rằ ng, sau mô phỏ ng củ a Isaac, giao dịch vớ i Chú a đã
trở thà nh mộ t việc tặ ng quà qua lạ i. Nhưng tạ i sao việc hiến tế độ ng vậ t vẫ n tiếp tụ c trong
mộ t thờ i gian?
Thó i quen củ a ngườ i Canaan chết cứ ng. Maimonides giả i thích lý do tạ i sao Thiên Chú a
khô ng cấ m ngay lậ p tứ c thự c hà nh hiến tế độ ng vậ t phổ biến lú c bấ y giờ : lý do là "tuâ n theo
mộ t điều ră n như vậ y sẽ trá i vớ i bả n chấ t củ a con ngườ i, nhữ ng ngườ i thườ ng gắ n bó vớ i
nhữ ng gì anh ta đượ c sử dụ ng"; thay và o đó , Ngà i "chuyển sang phụ c vụ Ngà i nhữ ng gì đã
phụ c vụ như mộ t sự thờ phượ ng cá c sinh vậ t đượ c tạ o ra và nhữ ng điều tưở ng tượ ng và
khô ng có thậ t." Vì vậ y, việc hiến tế độ ng vậ t vẫ n tiếp tụ c - phầ n lớ n là tự nguyện - nhưng, và
đâ y là dấ u hiệu củ a tô n giá o Á p-ra-ham, khô ng phả i là sự thờ phượ ng độ ng vậ t, hoặ c sự ủ ng
hộ củ a cá c vị thầ n thô ng qua hố i lộ . Tậ p tụ c thứ hai thậ m chí cò n mở rộ ng đến việc hố i lộ
cá c bộ lạ c khá c và cá c vị thầ n củ a nhữ ng ngườ i khá c, như tiếp tụ c đượ c thự c hiện ở Ả Rậ p
cho đến thế kỷ thứ sá u. Sau đó , mộ t loạ i Liên Hợ p Quố c, mộ t thị trườ ng chung cho cả hà ng
hó a, quan hệ đố i ngoạ i và thờ phượ ng song phương khá c nhau, đã diễn ra tạ i Mecca.
Tình yêu mà không có sự hy sinh là trộm cắp (Procrustes). Điều nà y á p dụ ng cho bấ t kỳ
hình thứ c yêu thương nà o, đặ c biệt là tình yêu củ a Thiên Chú a.

BẰNG CHỨNG

Tó m lạ i, trong mộ t nơi thờ phượ ng Do Thá i-Kitô giá o, tiêu điểm, nơi linh mụ c đứ ng, tượ ng
trưng cho là n da trong trò chơi. Khá i niệm niềm tin mà khô ng có sự hy sinh, đó là bằ ng
chứ ng hữ u hình, là mớ i trong lịch sử .
Sứ c mạ nh củ a mộ t tín ngưỡ ng khô ng dự a trên "bằ ng chứ ng" về sứ c mạ nh củ a cá c vị thầ n
củ a nó , mà là bằ ng chứ ng về là n da trong trò chơi từ phía nhữ ng ngườ i tô n thờ nó .
 Chương 17
Giá o hoà ng có phả i là ngườ i vô thầ n khô ng?

Thật nguy hiểm khi trở thành một Giáo hoàng, nhưng bạn được chăm sóc y tế tốt - Nói chuyện chỉ là nói chuyện - Tôn
giáo quản lý các nghi lễ
Sau khi Giá o hoà ng John Paul II bị bắ n và o nă m 1981, ô ng đượ c đưa đến phò ng cấ p cứ u củ a
Phò ng khá m Đa khoa Đạ i họ c Agostino Gemelli, nơi ô ng gặ p mộ t bộ sưu tậ p củ a mộ t số bá c
sĩ là nh nghề nhấ t - cá c bá c sĩ hiện đạ i - Ý có thể sả n xuấ t, trá i ngượ c vớ i bệnh viện cô ng lâ n
cậ n vớ i dịch vụ chă m só c chấ t lượ ng thấ p hơn. Phò ng khá m Gemelli sau đó trở thà nh điểm
đến ưa thích củ a Đứ c Giá o Hoà ng khi có dấ u hiệu đầ u tiên củ a mộ t vấ n đề sứ c khỏ e.
Khô ng có thờ i điểm nà o trong thờ i gian khẩ n cấ p, nhữ ng ngườ i lá i xe cứ u thương đã xem
xét việc đưa Đứ c Gioan Phaolô Thứ Hai đến mộ t nhà nguyện để cầ u nguyện, hoặ c mộ t số
hình thứ c cầ u bầ u tương đương vớ i Chú a, để trao quyền thiêng liêng đầ u tiên là từ chố i
điều trị. Và khô ng mộ t ai trong số nhữ ng ngườ i kế nhiệm ô ng dườ ng như đã câ n nhắ c việc
ưu tiên đố i phó vớ i Chú a vớ i hy vọ ng về mộ t sự can thiệp kỳ diệu nà o đó thay cho nhữ ng
cạ m bẫ y củ a y họ c hiện đạ i.
Điều nà y khô ng có nghĩa là cá c giá m mụ c, hồ ng y, linh mụ c và giá o dâ n đơn thuầ n đã
khô ng cầ u nguyện và cầ u xin Chú a giú p đỡ , cũ ng khô ng phả i là họ tin rằ ng nhữ ng lờ i cầ u
nguyện sau đó đã khô ng đượ c trả lờ i, vì sự phụ c hồ i đá ng chú ý củ a con ngườ i thá nh thiện.
Nhưng vẫ n là khô ng ai ở Vatican dườ ng như nắ m lấ y cơ hộ i bằ ng cá ch đến vớ i Chú a trướ c,
sau đó đến vớ i bá c sĩ, và , điều đá ng ngạ c nhiên hơn nữ a, dườ ng như khô ng ai thấ y mộ t cuộ c
xung độ t vớ i sự đả o ngượ c như vậ y củ a trình tự logic. Trên thự c tế, hà nh độ ng ngượ c lạ i sẽ
đượ c coi là điên rồ . Nó sẽ trá i ngượ c vớ i cá c giá o lý củ a nhà thờ Cô ng giá o, vì nó sẽ đượ c coi
là cá i chết tự nguyện, bị cấ m.
Lưu ý rằ ng nhữ ng ngườ i tiền nhiệm giả định củ a giá o hoà ng, cá c hoà ng đế La Mã khá c
nhau, đã có mộ t chính sá ch tương tự là tìm cá ch điều trị trướ c, và dự a và o thầ n họ c sau đó ,
mặ c dù mộ t số phương phá p điều trị củ a họ đã đượ c đó ng gó i như đượ c cung cấ p bở i cá c vị
thầ n, chẳ ng hạ n như thầ n Hy Lạ p Asclepscius hoặ c Vediovis tương đương La Mã yếu hơn.
Bâ y giờ hã y thử tưở ng tượ ng mộ t ngườ i đứ ng đầ u quyền lự c củ a mộ t giá o phá i "vô thầ n",
tương đương vớ i giá o hoà ng về cấ p bậ c, bị tình trạ ng sứ c khỏ e khẩ n cấ p tương tự . Anh ta sẽ
đến Gemelli (khô ng phả i mộ t bệnh viện hạ ng hai nà o đó ở Latium) cù ng lú c vớ i John Paul.
Anh ta sẽ có mộ t đá m đô ng trô ng giố ng như nhữ ng ngườ i mong muố n "vô thầ n" đến để cho
anh ta mộ t thứ gọ i là "hy vọ ng" (hoặ c "mong muố n" cho sự phụ c hồ i tố t) bằ ng ngô n ngữ rấ t
vô thầ n củ a họ , vớ i mộ t số câ u chuyện tự nhấ t quá n về nhữ ng gì họ muố n hoặ c "muố n" xả y
ra vớ i ngườ i đà n ô ng nổ i tiếng củ a họ . Nhữ ng ngườ i vô thầ n sẽ ă n mặ c ít sặ c sỡ hơn; Từ
vự ng củ a họ cũ ng sẽ ít trang trí hơn mộ t chú t, nhưng hà nh độ ng củ a họ sẽ gầ n như giố ng
hệt nhau.
 Rõ rà ng, có rấ t nhiều sự khá c biệt giữ a Đứ c Thá nh Cha và mộ t ngườ i vô thầ n có cấ p bậ c
tương đương, nhưng nhữ ng mố i quan tâ m nà y khô ng đe dọ a đến tính mạ ng. Chú ng bao
gồ m sự hy sinh. Thá nh Đứ c Đạ t Lai Lạ t Ma đã từ bỏ mộ t số hoạ t độ ng nhấ t định trong
phò ng ngủ , ngoà i việc đọ c sá ch và cầ u nguyện, mặ c dù ít nhấ t mộ t chụ c vị tiền nhiệm củ a
Ngà i, ngườ i nổ i tiếng nhấ t là Alexander IV, là cha củ a rấ t nhiều trẻ em, ít nhấ t là mộ t khi
Ngà i ở độ tuổ i sá u mươi, và theo con đườ ng thô ng thườ ng (khô ng phả i là vô nhiễm). (Đã có
quá nhiều giá o hoà ng ă n chơi đến nỗ i mọ i ngườ i cả m thấ y nhà m chá n vớ i nhữ ng câ u
chuyện củ a họ .) Thá nh Đứ c Đạ t Lai Lạ t Ma dà nh thờ i gian đá ng kể để cầ u nguyện, tổ chứ c
từ ng phú t trong cuộ c số ng củ a mình theo nhữ ng thự c hà nh Kitô giá o nhấ t định. Tuy nhiên,
trong khi họ dà nh ít thờ i gian hơn cho nhữ ng gì họ tin khô ng phả i là "tô n giá o", nhiều ngườ i
vô thầ n tham gia yoga và cá c hoạ t độ ng tậ p thể tương tự , hoặ c ngồ i trong phò ng hò a nhạ c
trong sự kinh ngạ c và im lặ ng (bạ n thậ m chí khô ng thể hú t xì gà hoặ c hét lên mua đơn đặ t
hà ng trên điện thoạ i di độ ng củ a bạ n), dà nh thờ i gian đá ng kể để là m nhữ ng gì đố i vớ i mộ t
ngườ i sao Hỏ a sẽ trô ng giố ng như nhữ ng cử chỉ nghi lễ tương tự .
Có mộ t thờ i kỳ, cuộ c thậ p tự chinh Albigensian, và o thế kỷ thứ mườ i ba, trong đó ngườ i
Cô ng giá o tham gia và o việc giết ngườ i hà ng loạ t nhữ ng kẻ dị giá o. Mộ t số tà n sá t bừ a bã i, dị
giá o và khô ng dị giá o, như mộ t cá ch tiếp cậ n tiết kiệm thờ i gian và giả m phứ c tạ p. Đố i vớ i
họ , khô ng quan trọ ng ai là ai, vì "Chú a sẽ có thể phâ n biệt họ ." Thờ i gian đó đã qua lâ u rồ i.
Hầ u hết cá c Kitô hữ u, khi nó i đến cá c tình huố ng y tế, đạ o đứ c và ra quyết định trung tâ m
(như tô i, mộ t Cơ đố c nhâ n Chính thố ng) khô ng hà nh độ ng khá c vớ i ngườ i vô thầ n. Nhữ ng
ngườ i là m (chẳ ng hạ n như cá c nhà khoa họ c Kitô giá o) rấ t ít. Hầ u hết cá c Kitô hữ u đã chấ p
nhậ n nhữ ng cạ m bẫ y hiện đạ i củ a nền dâ n chủ , đầ u sỏ chính trị, hoặ c chế độ độ c tà i quâ n
sự , tấ t cả cá c chế độ chính trị ngoạ i đạ o nà y, thay vì tìm kiếm thầ n quyền. Quyết định củ a họ
về cá c vấ n đề trung tâ m khô ng thể phâ n biệt đượ c vớ i quyết định củ a mộ t ngườ i vô thầ n.

TÔN GIÁO TRONG LỜI NÓI

Vì vậ y, chú ng tô i định nghĩa chủ nghĩa vô thầ n hoặ c chủ nghĩa thế tụ c trong hà nh độ ng,
bằ ng khoả ng cá ch giữ a hà nh độ ng củ a mộ t ngườ i và củ a mộ t ngườ i vô thầ n cho mộ t tình
huố ng tương đương, khô ng phả i niềm tin củ a anh ta và cá c vấ n đề trang trí và biểu tượ ng
khá c - mà chú ng tô i sẽ trình bà y trong chương tiếp theo, khô ng đượ c tính.
Hã y để chú ng tô i có cổ phiếu ở đâ y. Có nhữ ng ngườ i
người vô thần trong hành động, tôn giáo trong lời nói (hầu hết các Kitô hữu Chính thống và Công giáo)
và nhữ ng ngườ i khá c
tôn giáo trong hành động, tôn giáo trong lời nói (Hồi giáo Salafi và những kẻ đánh bom tự sát)
nhưng tô i khô ng biết ai là ngườ i vô thầ n trong cả hà nh độ ng và lờ i nó i, hoà n toà n khô ng có
nghi lễ, tô n trọ ng ngườ i chết và mê tín dị đoan (nó i niềm tin và o kinh tế, hoặ c và o sứ c mạ nh
kỳ diệu củ a nhà nướ c hù ng mạ nh và cá c thể chế củ a nó ).

SAU

Chương nà y sẽ giú p chú ng ta dễ dà ng đến phầ n tiếp theo: a) tính hợ p lý nằ m trong nhữ ng gì
bạ n là m, khô ng phả i trong nhữ ng gì bạ n nghĩ hoặ c trong nhữ ng gì bạ n "tin" (da trong trò
chơi), và b) tính hợ p lý là về sự số ng cò n.
 Quyển 8

R Ủ I R O V À T Í NH H Ợ P L Ý
 Chương 18
Là m thế nà o để lý trí về tính hợ p lý

Nhà hàng không có nhà bếp — Khoa học từ nấm mồ — Đừng bắn sang bên trái của người chơi piano — Thương nhân
của lý trí
Bạ n tô i Rory Sutherland tuyên bố rằ ng chứ c nă ng thự c sự củ a bể bơi là cho phép tầ ng lớ p
trung lưu ngồ i xung quanh trong bộ đồ tắ m mà khô ng trô ng lố bịch. Tương tự vớ i cá c nhà
hà ng ở New York: bạ n nghĩ rằ ng nhiệm vụ củ a họ là cung cấ p thứ c ă n cho mọ i ngườ i, nhưng
đó khô ng phả i là nhữ ng gì họ hướ ng tớ i. Họ đang kinh doanh tính phí quá cao cho rượ u
hoặ c rượ u vang Great Tuscan bằ ng ly, nhưng vẫ n đưa bạ n và o cử a bằ ng cá ch phụ c vụ bạ n
cá c mó n ă n ít carb (hoặ c thứ gì đó thấ p) vớ i chi phí hò a vố n. (Mô hình kinh doanh nà y, tấ t
nhiên, khô ng hoạ t độ ng ở Ả Rậ p Saudi.)
Vì vậ y, khi chú ng ta nhìn và o tô n giá o, và , ở mộ t mứ c độ nà o đó , mê tín dị đoan củ a tổ
tiên, chú ng ta nên xem xét mụ c đích củ a chú ng, thay vì tậ p trung và o khá i niệm "niềm tin",
niềm tin nhậ n thứ c luậ n trong định nghĩa khoa họ c nghiêm ngặ t củ a nó . Trong khoa họ c,
niềm tin là niềm tin theo nghĩa đen; Nó đú ng hay sai, khô ng bao giờ ẩ n dụ . Trong cuộ c số ng
thự c, niềm tin là mộ t cô ng cụ để là m mọ i thứ , khô ng phả i là sả n phẩ m cuố i cù ng. Điều nà y
tương tự như tầ m nhìn: mụ c đích củ a đô i mắ t là định hướ ng bạ n theo cá ch tố t nhấ t có thể
và giú p bạ n thoá t khỏ i rắ c rố i khi cầ n thiết, hoặ c giú p bạ n tìm con mồ i ở khoả ng cá ch xa.
Đô i mắ t củ a bạ n khô ng phả i là cả m biến đượ c thiết kế để chụ p phổ điện từ . Mô tả cô ng việc
củ a họ khô ng phả i là tạ o ra sự thể hiện khoa họ c chính xá c nhấ t về thự c tế; thay vì hữ u ích
nhất cho sự số ng cò n.

LỪA DỐI MẮT

Bộ má y nhậ n thứ c củ a chú ng ta mắ c sai lầ m - bó p méo - để dẫ n chú ng ta đến nhữ ng hà nh

độ ng chính xá c hơn: sự lừ a dố i bằ ng mắ t, hó a ra, là mộ t điều cầ n thiết. Cá c kiến trú c sư Hy
Lạ p và La Mã đã trình bà y sai cá c cộ t củ a ngô i đền củ a họ , bằ ng cá ch nghiêng chú ng và o
trong, để tạ o cho chú ng ta ấ n tượ ng rằ ng cá c cộ t thẳ ng. Như Vitruvius giả i thích, mụ c đích là
để "chố ng lạ i sự tiếp nhậ n trự c quan bằ ng cá ch thay đổ i tỷ lệ". Mộ t biến dạ ng có nghĩa là
mang lạ i mộ t sự nâ ng cao cho trả i nghiệm thẩ m mỹ củ a bạ n. Sà n củ a đền Parthenon đượ c
uố n cong trong thự c tế nên chú ng ta có thể nhìn thấ y nó thẳ ng. Cá c cộ t trên thự c tế cá ch
nhau khô ng đều, vì vậ y chú ng ta có thể thấ y chú ng xếp hà ng giố ng như mộ t sư đoà n Nga
diễu hà nh trong mộ t cuộ c diễu hà nh.
Ngườ i ta có nên khiếu nạ i vớ i Bộ Du lịch Hy Lạ p tuyên bố rằ ng cá c cộ t khô ng thẳ ng đứ ng
và ai đó đang lợ i dụ ng cá c cơ chế thị giá c củ a chú ng tô i khô ng?
CÔNG THÁI HỌC ĐẦU TIÊN

Điều tương tự cũ ng á p dụ ng cho sự bó p méo niềm tin. Sự lừ a dố i thị giá c có khá c gì khiến ai
đó tin và o ô ng già Noel, nếu nó nâ ng cao trả i nghiệm thẩ m mỹ kỳ nghỉ củ a họ ? Khô ng, trừ
khi nó gâ y hạ i.
Theo nghĩa đó , chứ a chấ p mê tín dị đoan khô ng phả i là phi lý theo bấ t kỳ thướ c đo nà o:
khô ng ai quả n lý để xâ y dự ng mộ t tiêu chí cho tính hợ p lý dự a trên cá c hà nh độ ng khô ng
phả i trả giá . Nhưng nhữ ng hà nh độ ng gâ y hạ i cho bạ n có thể bị phá t hiện, nếu khô ng thể
quan sá t đượ c.
Chú ng ta sẽ thấ y trong chương tiếp theo rằ ng, trừ khi ngườ i ta có mộ t đạ i diện bị thổ i
phồ ng và rấ t phi thự c tế (kiểu cộ t Hy Lạ p) về mộ t số rủ i ro đuô i, ngườ i ta khô ng thể tồ n tạ i
— tấ t cả nhữ ng gì cầ n là mộ t sự kiện duy nhấ t để gâ y ra mộ t lố i thoá t khô ng thể đả o ngượ c
khỏ i hệ thố ng An sinh Xã hộ i. Có phả i hoang tưở ng chọ n lọ c là "phi lý" nếu nhữ ng cá nhâ n
và quầ n thể khô ng có nó cuố i cù ng chết hoặ c tuyệt chủ ng?
Mộ t tuyên bố sẽ định hướ ng chú ng ta trong phầ n cò n lạ i củ a cuố n sá ch:
Sự sống còn đến trước, sự thật, sự hiểu biết và khoa học sau.
Nó i cá ch khá c, bạ n khô ng cầ n khoa họ c để tồ n tạ i (chú ng ta đã tồ n tạ i và i tră m triệu nă m
hoặ c hơn, tù y thuộ c và o cá ch bạ n định nghĩa "chú ng ta"), nhưng bạ n phả i tồ n tạ i để là m
khoa họ c. Như bà củ a bạ n sẽ nó i, an toàn hơn là xin lỗi. Hoặ c theo cá ch diễn đạ t đượ c gá n
cho Hobbes: Primum vivere, deinde philosophari (Đầ u tiên, số ng; sau đó triết họ c). Ưu tiên
logic nà y đượ c hiểu rõ bở i cá c nhà giao dịch và nhữ ng ngườ i trong thế giớ i thự c, theo sự
thậ t củ a Warren Buffett "để kiếm tiền, trướ c tiên bạ n phả i tồ n tạ i" — da trong trò chơi mộ t
lầ n nữ a; Nhữ ng ngườ i trong chú ng ta chấ p nhậ n rủ i ro có nhữ ng ưu tiên củ a họ vữ ng chắ c
hơn chủ nghĩa duy lý giả trong sá ch giá o khoa mơ hồ . Về mặ t kỹ thuậ t hơn, điều nà y đưa
chú ng ta mộ t lầ n nữ a đến tính chấ t ergodic (mà tô i tiếp tụ c hứ a sẽ giả i thích, nhưng chú ng
ta chưa sẵ n sà ng): để thế giớ i trở nên "ergodic", khô ng cầ n phả i có rà o cả n hấ p thụ , khô ng
có sự khô ng thể đả o ngượ c đá ng kể.
Và chú ng ta có nghĩa là gì về "sự số ng cò n"? Sự số ng cò n củ a ai? Củ a bạ n? Gia đình bạ n?
Bộ lạ c củ a bạ n? Nhâ n tính? Lưu ý rằ ng bâ y giờ tô i có thờ i hạ n sử dụ ng hữ u hạ n; Sự số ng cò n
củ a tô i khô ng quan trọ ng bằ ng sự số ng cò n củ a nhữ ng thứ khô ng có tuổ i thọ hạ n chế, chẳ ng
hạ n như nhâ n loạ i hoặ c hà nh tinh Trá i đấ t. Do đó , nhữ ng thứ cà ng "hệ thố ng", sự số ng cò n
cà ng trở nên quan trọ ng.
 HÌNH 3. Mộ t minh họ a về sự đá nh đổ i thiên vị-phương sai. Giả sử hai ngườ i (tỉnh tá o) bắ n và o mộ t mụ c tiêu ở Texas.
Ngườ i bắ n bên trá i có mộ t sự thiên vị, mộ t "lỗ i" có hệ thố ng, nhưng câ n bằ ng sẽ gầ n mụ c tiêu hơn ngườ i bắ n phả i, ngườ i
khô ng có sự thiên vị có hệ thố ng nhưng phương sai cao. Thô ng thườ ng, bạ n khô ng thể giả m cá i nà y mà khô ng tă ng cá i kia.
Khi mong manh, chiến lượ c ở bên trá i là tố t nhấ t: duy trì khoả ng cá ch vớ i sự hủ y hoạ i, nghĩa là khô ng đá nh và o mộ t điểm
ở ngoạ i vi nếu nó nguy hiểm. Lượ c đồ nà y giả i thích lý do tạ i sao nếu bạ n muố n giả m thiểu xá c suấ t má y bay rơi, bạ n có thể
mắ c sai lầ m mà khô ng bị trừ ng phạ t miễn là bạ n giả m độ phâ n tá n củ a mình.

Tính duy lý bề ngoà i khô ng giố ng như tính duy lý – cũ ng giố ng như khoa họ c khô ng giố ng
khoa họ c như chú ng ta đã thấ y. Ba nhà tư tưở ng nghiêm khắ c (và trườ ng họ c củ a họ ) định
hướ ng suy nghĩ củ a tô i về vấ n đề nà y: nhà khoa họ c nhậ n thứ c và đa tà i Herb Simon, ngườ i
tiên phong trong trí tuệ nhâ n tạ o; nhà tâ m lý họ c Gerd Gigerenzer; và nhà toá n họ c, logic
họ c và lý thuyết quyết định Ken Binmore, ngườ i đã dà nh cả cuộ c đờ i để xâ y dự ng nền tả ng
logic củ a tính hợ p lý.

TỪ SIMON ĐẾN GIGERENZER

Simon đã hình thà nh khá i niệm ngà y nay đượ c gọ i là tính hợp lý bị ràng buộc: chú ng ta
khô ng thể đo lườ ng và đá nh giá mọ i thứ như thể chú ng ta là mộ t má y tính; do đó , dướ i á p
lự c tiến hó a, chú ng ta tạ o ra mộ t số lố i tắ t và biến dạ ng. Kiến thứ c củ a chú ng ta về thế giớ i
về cơ bả n là khô ng đầ y đủ , vì vậ y chú ng ta cầ n trá nh gặ p rắ c rố i khô ng lườ ng trướ c đượ c.
Và ngay cả khi kiến thứ c củ a chú ng ta về thế giớ i đã hoà n chỉnh, về mặ t tính toá n vẫ n gầ n
như khô ng thể tạ o ra mộ t sự hiểu biết chính xá c, khô ng thiên vị về thự c tế. Mộ t chương
trình nghiên cứ u mà u mỡ về tính hợp lý sinh thái xuấ t phá t từ nỗ lự c chữ a trị vấ n đề củ a
Simon; nó chủ yếu đượ c tổ chứ c và dẫ n dắ t bở i Gerd Gigerenzer (ngườ i đã phê bình
Dawkins trong Chương 9), lậ p bả n đồ có bao nhiêu điều chú ng ta là m xuấ t hiện, trên bề
mặ t, phi logic, nhưng có lý do sâ u sắ c hơn.
TIẾT LỘ SỞ THÍCH

Đố i vớ i Ken Binmore, ô ng đã chỉ ra rằ ng khá i niệm tình cờ đượ c đặ t tên là "hợ p lý" là khô ng
rõ rà ng, trên thự c tế khô ng đượ c xá c định rõ rà ng đến mứ c nhiều cá ch sử dụ ng thuậ t ngữ
nà y chỉ là vô nghĩa. Khô ng có gì đặ c biệt phi lý trong niềm tin (cho rằ ng chú ng có thể là lố i
tắ t và cô ng cụ cho mộ t cá i gì đó khá c): đố i vớ i anh ta, mọ i thứ đều nằ m trong khá i niệm "sở
thích đượ c tiết lộ ".
Trướ c khi giả i thích khá i niệm nà y, hã y xem xét ba câ u châ m ngô n sau:
Đánh giá mọi người bằng niềm tin của họ là không khoa học.

Không có cái gọi là "tính hợp lý" của một niềm tin, có tính hợp lý của hành động.

Tính hợp lý của một hành động chỉ có thể được đánh giá theo các cân nhắc tiến hóa.
Tiền đề của sự mặc khải về sở thích (bắ t nguồ n từ Paul Samuelson, hoặ c có thể là cá c vị
thầ n Semitic), như bạ n nhớ , nó i như sau: bạ n sẽ khô ng có ý tưở ng về nhữ ng gì mọ i ngườ i
thực sự nghĩ, nhữ ng gì dự đoá n hà nh độ ng củ a mọ i ngườ i, chỉ bằ ng cá ch hỏ i họ - bả n thâ n
họ khô ng nhấ t thiết phả i biết. Cuố i cù ng, điều quan trọ ng là nhữ ng gì họ trả cho hà ng hó a,
khô ng phả i nhữ ng gì họ nó i họ "nghĩ" về họ , hoặ c nhữ ng lý do có thể khá c nhau mà họ đưa
ra cho bạ n hoặ c chính họ cho điều đó . Nếu bạ n nghĩ về nó , bạ n sẽ thấ y rằ ng đâ y là mộ t sự
cả i cá ch củ a là n da trong trò chơi. Ngay cả cá c nhà tâ m lý họ c cũ ng hiểu nó ; Trong cá c thí
nghiệm củ a họ , cá c quy trình củ a họ yêu cầ u số tiền thự c tế phả i đượ c chi cho mộ t thử
nghiệm phả i "khoa họ c". Cá c đố i tượ ng đượ c cung cấ p mộ t số tiền, và họ xem cá ch đố i
tượ ng hình thà nh cá c lự a chọ n bằ ng cá ch kiểm tra cá ch họ tiêu tiền. Tuy nhiên, mộ t phầ n
lớ n cá c nhà tâ m lý họ c đã tiết lộ sở thích khi họ bắ t đầ u phình to về tính hợ p lý. Họ quay trở
lạ i phá n xét niềm tin hơn là hà nh độ ng.

Niềm tin là ... nó i chuyện rẻ tiền. Có thể có mộ t số loạ i cơ chế dịch thuậ t quá khó hiểu đố i
vớ i chú ng ta, vớ i nhữ ng biến dạ ng ở cấ p độ củ a quá trình suy nghĩ thự c sự cầ n thiết cho mọ i
thứ hoạ t độ ng.
Trên thự c tế, bằ ng mộ t cơ chế (về mặ t kỹ thuậ t hơn đượ c gọ i là sự đá nh đổ i thiên vị-
phương sai), bạ n thườ ng nhậ n đượ c kết quả tố t hơn khi mắ c "lỗ i", như khi bạ n nhắ m hơi xa
mụ c tiêu khi bắ n. (Xem Hình 3.) Tô i đã chỉ ra trong Antifragile rằ ng thự c hiện mộ t số loạ i lỗ i
là điều hợ p lý nhấ t để là m, khi cá c lỗ i có chi phí thấ p, vì chú ng dẫ n đến nhữ ng khá m phá . Ví
dụ , hầ u hết cá c "khá m phá " y họ c là tình cờ cho mộ t cá i gì đó khá c. Mộ t thế giớ i khô ng có lỗ i
sẽ khô ng có penicillin, khô ng có hó a trị... Hầ u như khô ng có thuố c, và có lẽ hầ u hết khô ng có
con ngườ i.
Đâ y là lý do tạ i sao tô i đã chố ng lạ i nhà nướ c ra lệnh cho chú ng ta nhữ ng gì chú ng ta
"nên" là m: chỉ có sự tiến hó a mớ i biết liệu điều "sai" có thự c sự sai hay khô ng, miễn là có da
trong trò chơi để cho phép lự a chọ n.

TÔN GIÁO LÀ GÌ?

Do đó , ý kiến củ a tô i là tô n giá o tồ n tạ i để thự c thi quả n lý rủ i ro đuô i qua cá c thế hệ, vì cá c

quy tắ c nhị phâ n và vô điều kiện củ a nó rấ t dễ dạ y và thự c thi. Chú ng tô i đã số ng só t bấ t
chấ p rủ i ro đuô i; Sự số ng cò n củ a chú ng ta khô ng thể ngẫ u nhiên như vậ y.
 Hã y nhớ lạ i rằ ng skin trong trò chơi có nghĩa là bạ n khô ng chú ý đến nhữ ng gì mọ i ngườ i
nó i, chỉ chú ý đến nhữ ng gì họ là m và họ đang đặ t bao nhiêu cổ củ a họ trên đườ ng dâ y. Hã y
để sự số ng cò n là m việc kỳ diệu củ a nó .
Mê tín dị đoan có thể là vectơ cho cá c quy tắ c quả n lý rủ i ro. Chú ng tô i có thô ng tin mạ nh
mẽ rằ ng nhữ ng ngườ i có chú ng đã số ng só t; Để lặ p lạ i, khô ng bao giờ giả m giá bấ t cứ điều gì
cho phép bạ n tồ n tạ i. Ví dụ , Jared Diamond thả o luậ n về "chứ ng hoang tưở ng mang tính xâ y
dự ng" củ a cư dâ n Papua New Guinea, nhữ ng ngườ i mê tín dị đoan ngă n cả n họ ngủ dướ i
nhữ ng tá n câ y chết. Cho dù đó là mê tín dị đoan hay cá i gì khá c, mộ t số hiểu biết khoa họ c
sâ u sắ c về xá c suấ t đang ngă n cả n bạ n, điều đó khô ng quan trọ ng, miễn là bạ n khô ng ngủ
dướ i nhữ ng cá i câ y chết. Và nếu bạ n mơ ướ c khiến mọ i ngườ i sử dụ ng xá c suấ t để đưa ra
quyết định, tô i có mộ t số tin tứ c: hơn chín mươi phầ n tră m cá c nhà tâ m lý họ c đố i phó vớ i
việc ra quyết định (bao gồ m cá c nhà quả n lý và nhà nghiên cứ u như Cass Sunstein và
Richard Thaler) khô ng có manh mố i về xá c suấ t và cố gắ ng phá vỡ chứ ng hoang tưở ng hữ u
cơ hiệu quả củ a chú ng ta.

HÌNH 4. Bà i toá n cổ điển "thế giớ i lớ n vs thế giớ i nhỏ ". Khoa họ c hiện tạ i quá khô ng đầ y đủ để cung cấ p tấ t cả cá c câ u trả
lờ i - và chính nó đã nó i lên điều đó . Chú ng tô i đã bị tấ n cô ng rấ t nhiều bở i cá c nhà cung cấ p sử dụ ng "khoa họ c" để bá n sả n
phẩ m đến nỗ i nhiều ngườ i, trong tâ m trí củ a họ , nhầ m lẫ n giữ a khoa họ c và chủ nghĩa khoa họ c. Khoa họ c chủ yếu là
nghiêm ngặ t trong quá trình nà y.

Hơn nữ a, tô i thấ y khô ng mạ ch lạ c khi chỉ trích mê tín dị đoan củ a ai đó nếu nhữ ng điều
nà y nhằ m mang lạ i mộ t số lợ i ích, đồ ng thờ i khô ng có vấ n đề gì vớ i ả o ả nh quang họ c trong
cá c ngô i đền Hy Lạ p.
 Khá i niệm "hợ p lý" đượ c bà n tá n bở i tấ t cả cá c cá ch thứ c củ a nhữ ng ngườ i thú c đẩ y chủ
nghĩa khoa học khô ng đượ c định nghĩa đủ tố t để đượ c sử dụ ng cho niềm tin. Xin nhắ c lạ i,
chú ng ta khô ng có đủ cơ sở để thả o luậ n về "niềm tin phi lý". Chú ng tô i là m vớ i nhữ ng hà nh
độ ng phi lý.
Mở rộ ng logic như vậ y, chú ng ta có thể chỉ ra rằ ng phầ n lớ n nhữ ng gì chú ng ta gọ i là
"niềm tin" là mộ t loạ i đồ nộ i thấ t nền tả ng cho tâ m trí con ngườ i, ẩ n dụ hơn là thự c tế. Nó có
thể hoạ t độ ng như mộ t liệu phá p.
Cũ ng nên nhớ lạ i từ Chương 3 rằ ng tính hợ p lý tậ p thể có thể đò i hỏ i mộ t số thà nh kiến cá
nhâ n.

"TAWK" VÀ "TAWK" GIÁ RẺ

Nguyên tắ c đầ u tiên chú ng tô i rú t ra:

Có một sự khác biệt giữa niềm tin mang tính trang trí và các loại niềm tin khác nhau, những niềm tin ánh xạ đến hành
động.
Khô ng có sự khá c biệt giữ a chú ng trong lờ i nó i, ngoạ i trừ sự khá c biệt thự c sự bộ c lộ chính
nó trong việc chấ p nhậ n rủ i ro, có mộ t cá i gì đó bị đe dọ a, mộ t cá i gì đó ngườ i ta có thể mấ t
trong trườ ng hợ p mộ t ngườ i sai.
Và bà i họ c, bằ ng cá ch diễn đạ t lạ i nguyên tắ c:
Bao nhiêu bạn thực sự "tin tưởng" vào một cái gì đó chỉ có thể được thể hiện thông qua những gì bạn sẵn sàng mạo
hiểm cho nó.
Nhưng điều nà y đá ng đượ c tiếp tụ c. Thự c tế là có thà nh phầ n trang trí nà y cho niềm tin,
cuộ c số ng, nhữ ng quy tắ c kỳ lạ nà y đượ c tuâ n theo bên ngoà i cá c phò ng khá m Gemelli trên
thế giớ i, đá ng đượ c thả o luậ n. Nhữ ng thứ nà y để là m gì? Chú ng ta có thể thự c sự hiểu chứ c
nă ng củ a chú ng khô ng? Chú ng ta có nhầ m lẫ n về chứ c nă ng củ a chú ng khô ng? Chú ng ta có
nhầ m lẫ n tính hợ p lý củ a họ khô ng? Thay và o đó , chú ng ta có thể sử dụ ng chú ng để xác định
tính hợ p lý khô ng?

LINDY NÓI GÌ?

Chú ng ta hã y xem Lindy nó i gì về "tính hợ p lý". Trong khi cá c khá i niệm về "lý trí" và "hợ p
lý" đã có mặ t trong tư tưở ng cổ đạ i, chủ yếu đượ c nhú ng trong khá i niệm phò ng ngừ a, hoặ c
sophrosyne, ý tưở ng hiện đạ i về "tính hợ p lý" và "ra quyết định hợ p lý" nà y đã đượ c sinh ra
sau hậ u quả củ a Max Weber, vớ i cá c tá c phẩ m củ a cá c nhà tâ m lý họ c, triết gia và nhà tâ m lý
họ c. Sophrosyne cổ điển có nghĩa là phò ng ngừ a, tự kiểm soá t và tiết chế tấ t cả trong mộ t.
Nó đã đượ c thay thế bằ ng mộ t cá i gì đó hơi khá c mộ t chú t. "Tính hợ p lý" đã đượ c rèn giũ a
trong thờ i kỳ hậ u khai sá ng, và o thờ i điểm chú ng ta nghĩ rằ ng sự hiểu biết về thế giớ i đang
ở gầ n đó . Nó giả định khô ng có sự ngẫ u nhiên, hoặ c mộ t cấ u trú c ngẫ u nhiên đơn giả n hó a
củ a thế giớ i chú ng ta. Ngoà i ra, tấ t nhiên, khô ng có tương tá c vớ i thế giớ i.
Định nghĩa duy nhấ t về tính hợ p lý mà tô i đã tìm thấ y là thự c tế, thự c nghiệm và nghiêm
ngặ t về mặ t toá n họ c là như sau: nhữ ng gì hợ p lý là cho phép tồn tại. Khô ng giố ng như cá c
lý thuyết hiện đạ i củ a cá c nhà tâ m lý họ c, nó á nh xạ theo cá ch suy nghĩ cổ điển. Bấ t cứ điều
gì cả n trở sự tồ n tạ i củ a mộ t ngườ i ở cấ p độ cá nhâ n, tậ p thể, bộ lạ c hoặ c chung, đố i vớ i tô i,
là phi lý.
Do đó , nguyên tắ c phò ng ngừ a và hiểu biết rủ i ro hợ p lý.
VIỆC KHÔNG TRANG TRÍ TRONG TRANG TRÍ

Bâ y giờ nhữ ng gì tô i đã gọ i là trang trí khô ng nhấ t thiết là thừ a, thườ ng ngượ c lạ i. Trang trí
có thể chỉ có mộ t chứ c nă ng mà chú ng ta khô ng biết nhiều. Chú ng ta có thể tham khả o ý
kiến củ a nhà thố ng kê đạ i kiện tướ ng, thờ i gian, thô ng qua mộ t cô ng cụ rấ t kỹ thuậ t gọ i là
hà m sinh tồ n, đượ c biết đến bở i cả ngườ i già và thố ng kê rấ t phứ c tạ p. Chú ng tô i sẽ dù ng
đến phiên bả n ngườ i già ở đâ y.
Thự c tế cầ n xem xét khô ng phả i là niềm tin đã tồ n tạ i trong mộ t thờ i gian dà i - Giá o hộ i
Cô ng giá o vớ i tư cá ch là mộ t chính quyền đã gầ n hai mươi bố n thế kỷ tuổ i (phầ n lớ n là sự
tiếp nố i củ a Cộ ng hò a La Mã ). Vấ n đề là nhữ ng ngườ i có tô n giá o – mộ t tô n giá o nà o đó – đã
số ng só t.
Mộ t nguyên tắ c khá c:
Khi bạn xem xét niềm tin theo thuật ngữ tiến hóa, đừng nhìn vào cách chúng cạnh tranh với nhau, mà hãy xem xét sự
sống còn của các quần thể có chúng.
Hã y xem xét mộ t đố i thủ cạ nh tranh vớ i tô n giá o củ a Giá o hoà ng, Do Thá i giá o. Ngườ i Do
Thá i có gầ n nă m tră m chế độ ă n kiêng khá c nhau. Nhữ ng điều nà y có vẻ phi lý đố i vớ i mộ t
ngườ i ngoà i định nghĩa tính hợ p lý theo nhữ ng gì anh ta có thể giả i thích. Trên thự c tế họ
chắ c chắ n sẽ có vẻ như vậ y. Kashrut củ a ngườ i Do Thá i quy định giữ bố n bộ bá t đĩa, hai bồ n
rử a, trá nh trộ n thịt vớ i cá c sả n phẩ m từ sữ a hoặ c chỉ để cả hai tiếp xú c vớ i nhau, ngoà i việc
cấ m mộ t số độ ng vậ t: tô m, thịt lợ n, v.v. Nhữ ng thứ tố t.
Nhữ ng luậ t nà y có thể đã có mộ t mụ c đích cũ . Ngườ i ta có thể đổ lỗ i cho hà nh vi khô ng
hò a tan củ a lợ n, trầ m trọ ng hơn bở i sứ c nó ng ở Levant (mặ c dù nhiệt độ ở Levant khô ng
khá c biệt rõ rệt so vớ i ở cá c khu vự c ă n thịt lợ n xa hơn về phía Tâ y). Hoặ c có lẽ mộ t lý do
sinh thá i: lợ n cạ nh tranh vớ i con ngườ i trong việc ă n cù ng mộ t loạ i rau, trong khi bò ă n
nhữ ng gì chú ng ta khô ng ă n.
Nhưng vẫ n cò n trườ ng hợ p bấ t kể mụ c đích củ a chú ng là gì, luậ t kashrut tồ n tạ i qua
nhiều thiên niên kỷ khô ng phả i vì "tính hợ p lý" củ a chú ng mà vì cá c quầ n thể theo sau
chú ng vẫ n số ng só t. Nó chắ c chắ n mang lạ i sự gắ n kết: nhữ ng ngườ i ă n cù ng nhau treo cù ng
nhau. (Về mặ t kỹ thuậ t, nó là mộ t heuristic lồ i.) Sự gắ n kết nhó m như vậ y cũ ng có thể chịu
trá ch nhiệm cho sự tin tưở ng trong cá c giao dịch thương mạ i vớ i cá c thà nh viên từ xa củ a
cộ ng đồ ng, do đó tạ o ra mộ t mạ ng lướ i sô i độ ng. Hoặ c mộ t số lợ i ích khá c - nhưng vẫ n là
ngườ i Do Thá i đã số ng só t bấ t chấ p mộ t lịch sử rấ t khó khă n.
Điều nà y cho phép chú ng tô i tó m tắ t:
Tính hợp lý không phụ thuộc vào các yếu tố giải thích bằng lời nói rõ ràng; Nó chỉ là những gì hỗ trợ sự sống còn,
những gì tránh bị hủy hoại.
Tạ i sao? Rõ rà ng như chú ng ta đã thấ y trong cuộ c thả o luậ n Lindy:
Không phải mọi thứ xảy ra đều có lý do, nhưng mọi thứ tồn tại đều tồn tại đều có lý do.
Tính hợ p lý là quả n lý rủ i ro, thờ i gian. Chương tiếp theo sẽ đưa ra lậ p luậ n cuố i cù ng ủ ng
hộ nguyên tắ c nà y.
 Chương 19
Logic củ a việc chấ p nhậ n rủ i ro

Chương trung tâm luôn đứng cuối cùng—Luôn luôn đặt cược hai lần—Bạn có biết điểm chú của mình không?—"Bạn"
là ai?—Người Hy Lạp hầu như luôn luôn đúng

HÌNH 5. Sự khá c biệt giữ a mộ t tră m ngườ i đến sò ng bạ c và mộ t ngườ i đến sò ng bạ c mộ t tră m lầ n, tứ c là giữ a xá c suấ t phụ
thuộ c và o con đườ ng và xá c suấ t đượ c hiểu theo quy ướ c. Sai lầ m vẫ n tồ n tạ i trong kinh tế họ c và tâ m lý họ c từ thờ i xa
xưa.

Đã đến lú c giả i thích tính cô ng thá i họ c, hủ y hoạ i và (mộ t lầ n nữ a) tính hợ p lý. Hã y nhớ lạ i
rằ ng để là m khoa họ c (và nhữ ng điều tố t đẹp khá c) đò i hỏ i sự số ng cò n nhưng khô ng phả i
ngượ c lạ i.
Hã y xem xét thí nghiệm tưở ng tượ ng sau đâ y. Trườ ng hợ p đầ u tiên, mộ t tră m ngườ i đến
sò ng bạ c để đá nh bạ c mộ t số tiền nhấ t định trong mộ t khoả ng thờ i gian nhấ t định, và có
rượ u gin và thuố c bổ miễn phí như thể hiện trong phim hoạ t hình trong Hình 5. Mộ t số có
thể thua, mộ t số có thể thắ ng và chú ng ta có thể suy ra và o cuố i ngà y "cạ nh" là gì, nghĩa là
tính toá n lợ i nhuậ n chỉ bằ ng cá ch đếm số tiền cò n lạ i trong ví củ a nhữ ng ngườ i trở lạ i. Do
đó , chú ng tô i có thể tìm hiểu xem sò ng bạ c có định giá đú ng tỷ lệ cượ c hay khô ng. Bâ y giờ
giả sử rằ ng con bạ c số 28 bị phá sả n. Con bạ c số 29 có bị ả nh hưở ng khô ng? Khô ng.
Bạ n có thể tính toá n mộ t cá ch an toà n, từ mẫ u củ a bạ n, rằ ng khoả ng 1 phầ n tră m số
ngườ i đá nh bạ c sẽ phá sả n. Và nếu bạ n tiếp tụ c chơi và chơi, bạ n sẽ có tỷ lệ tương tự , trung
bình 1% ngườ i đá nh bạ c phá sả n trong cù ng khoả ng thờ i gian đó .
Bâ y giờ chú ng ta hã y so sá nh điều nà y vớ i trườ ng hợ p thứ hai trong thí nghiệm tưở ng
tượ ng. Mộ t ngườ i, anh họ củ a bạ n Theodorus Ibn Warqa, đến sò ng bạ c mộ t tră m ngà y liên
tiếp, bắ t đầ u vớ i mộ t số tiền nhấ t định. Và o ngà y 28, anh họ Theodorus Ibn Warqa bị phá
sả n. Sẽ có ngà y 29? Khô ng. Anh ấ y đã đá nh mộ t điểm chú ; Khô ng cò n trò chơi nào nữa.
Cho dù anh họ Theodorus Ibn Warqa củ a bạ n có giỏ i hay tỉnh tá o đến đâ u, bạ n có thể tính
toá n mộ t cá ch an toà n rằ ng anh ta có xá c suấ t 100% cuố i cù ng sẽ phá sả n.
Xá c suấ t thà nh cô ng từ mộ t tậ p hợ p ngườ i khô ng á p dụ ng cho anh em họ Theodorus Ibn
Warqa. Chú ng ta hã y gọ i xá c suấ t tập hợp đầu tiên và xác suất một lầ n thứ hai (vì xá c suấ t
thứ nhấ t liên quan đến mộ t tậ p hợ p ngườ i và xá c suấ t thứ hai vớ i mộ t ngườ i duy nhấ t theo
thờ i gian). Bâ y giờ , khi bạ n đọ c tà i liệu củ a cá c giá o sư tà i chính, chuyên gia tà i chính hoặ c
ngâ n hà ng địa phương củ a bạ n đưa ra cá c khuyến nghị đầ u tư dựa trên lợi nhuận dài hạn
của thị trường, hã y cẩ n thậ n. Ngay cả khi dự bá o củ a họ là đú ng (khô ng phả i vậ y), khô ng cá
nhâ n nà o có thể nhậ n đượ c lợ i nhuậ n tương tự như thị trườ ng trừ khi anh ta có tú i tiền vô
hạ n và khô ng có điểm chú . Đâ y là sự kết hợ p xá c suấ t tậ p hợ p và xá c suấ t thờ i gian. Nếu nhà
đầ u tư cuố i cù ng phả i giảm tiếp xú c vì thua lỗ , hoặ c vì nghỉ hưu, hoặ c vì anh ta ly dị để kết
hô n vớ i vợ củ a ngườ i hà ng xó m, hoặ c vì anh ta độ t nhiên nghiện heroin sau khi nhậ p viện vì
viêm ruộ t thừ a, hoặ c vì anh ta thay đổ i suy nghĩ về cuộ c số ng, lợ i nhuậ n củ a anh ta sẽ bị
tá ch khỏ i thị trườ ng, thì.
Bấ t cứ ai đã số ng só t trong ngà nh kinh doanh chấ p nhậ n rủ i ro hơn mộ t và i nă m đều có
mộ t số phiên bả n củ a nguyên tắ c quen thuộ c củ a chú ng tô i rằ ng "để thà nh cô ng, trướ c tiên
bạ n phả i tồ n tạ i." Câ u nó i củ a riêng tô i là : "khô ng bao giờ bă ng qua sô ng nếu nó sâu trung
bình bố n feet." Tô i đã tổ chứ c hiệu quả tấ t cả cuộ c số ng củ a mình xung quanh điểm rằ ng các
vấn đề trình tự và sự hiện diện củ a sự hủ y hoạ i khô ng đủ tiêu chuẩ n phâ n tích chi phí-lợ i
ích; nhưng tô i chưa bao giờ nhậ n ra rằ ng lỗ hổ ng trong lý thuyết quyết định quá sâ u. Cho
đến khi khô ng biết từ đâ u xuấ t hiện mộ t bà i bá o củ a nhà vậ t lý Ole Peters, là m việc vớ i
Murray Gell-Mann vĩ đạ i. Họ đã trình bà y mộ t phiên bả n về sự khá c biệt giữ a xá c suấ t tổ ng
hợ p và xá c suấ t thờ i gian vớ i mộ t thí nghiệm tưở ng tượ ng tương tự như củ a tô i ở trên, và
chỉ ra rằ ng mọ i thứ trong khoa họ c xã hộ i liên quan đến xá c suấ t đều thiếu só t. Thiếu só t
sâ u sắ c. Thiếu só t rấ t sâ u. Phầ n lớ n, thiếu só t cuố i cù ng. Vì, trong mộ t phầ n tư thiên niên kỷ
kể từ khi nhà toá n họ c Jacob Bernoulli đưa ra quyết định ban đầ u trong điều kiện khô ng
chắ c chắ n, mộ t quyết định đã trở thà nh tiêu chuẩ n, hầ u hết tấ t cả nhữ ng ngườ i tham gia và o
lĩnh vự c nà y đã phạ m sai lầ m nghiêm trọ ng khi bỏ lỡ ả nh hưở ng củ a sự khá c biệt giữ a quầ n
thể và thờ i gian. Mọ i ngườ i? Khô ng hoà n toà n: mọ i nhà kinh tế họ c có thể, nhưng khô ng
fn1

phả i tấ t cả mọ i ngườ i: cá c nhà toá n họ c ứ ng dụ ng Claude Shannon và Ed Thorp, và nhà vậ t

lý J. L. Kelly củ a Tiêu chí Kelly đã là m đú ng. Họ cũ ng nhậ n đượ c nó mộ t cá ch rấ t đơn giả n.
Cha đẻ củ a toá n họ c bả o hiểm, nhà toá n họ c ứ ng dụ ng ngườ i Thụ y Điển Harald Cramér,
cũ ng có quan điểm. Và , hơn hai thậ p kỷ trướ c, cá c họ c viên như Mark Spitznagel và tô i đã
xâ y dự ng toà n bộ sự nghiệp kinh doanh củ a chú ng tô i xung quanh nó . (Tô i đã hiểu đú ng
mộ t cá ch bí ẩ n trong cá c tá c phẩ m củ a mình và khi tô i giao dịch và đưa ra quyết định, và
phá t hiện sâ u bên trong khi tính cô ng thá i họ c bị vi phạ m, nhưng tô i chưa bao giờ hiểu rõ
cấ u trú c toá n họ c củ a Peters và Gell-Mann — tính cô ng thá i họ c thậ m chí cò n đượ c thả o
luậ n trong Bị lừa bởi sự ngẫu nhiên, hai thậ p kỷ trướ c). Spitznagel và tô i thậ m chí cò n bắ t
đầ u kinh doanh toà n bộ để giú p cá c nhà đầ u tư loạ i bỏ điểm chú để họ có thể nhậ n đượ c lợ i
nhuậ n củ a thị trườ ng. Trong khi tô i nghỉ hưu để là m mộ t số flaneuring, Mark tiếp tụ c khô ng
ngừ ng (và thà nh cô ng) tạ i Universal củ a mình. Mark và tô i đã thấ t vọ ng bở i cá c nhà kinh tế,
nhữ ng ngườ i, khô ng nhậ n đượ c sự cô ng bằ ng, liên tụ c nó i rằ ng lo lắ ng về đuô i là "phi lý".
Ý tưở ng tô i vừ a trình bà y rấ t đơn giả n. Nhưng tạ i sao khô ng ai trong 250 nă m hoà n toà n
có đượ c nó ? Thiếu da trong trò chơi, rõ rà ng.
Vì có vẻ như bạ n cầ n rấ t nhiều trí thô ng minh để tìm ra nhữ ng điều xá c suấ t khi bạ n
khô ng có da trong trò chơi. Nhưng đố i vớ i mộ t ngườ i khô ng phả i là họ c viên đượ c giá o dụ c
quá mứ c, nhữ ng điều nà y rấ t khó để tìm ra. Trừ khi mộ t ngườ i là mộ t thiên tà i, nghĩa là , có
tâ m trí rõ rà ng để nhìn xuyên qua bù n, hoặ c có mộ t mệnh lệnh đủ sâ u sắ c về lý thuyết xá c
suấ t để vượ t qua nhữ ng điều vô nghĩa. Bâ y giờ , có thể chứ ng nhậ n, Murray Gell-Mann là
mộ t thiên tà i (và , có khả nă ng, Peters). Gell-Mann đã khá m phá ra cá c hạ t hạ nguyên tử mà
chính ô ng gọ i là quark (đã mang lạ i cho ô ng giả i Nobel). Peters nó i rằ ng khi ô ng trình bà y ý
tưở ng vớ i Gell-Mann, "ô ng đã nhậ n đượ c nó ngay lậ p tứ c." Claude Shannon, Ed Thorp, J. L.
Kelly và Harald Cramer, khô ng nghi ngờ gì nữ a, là nhữ ng thiên tà i - cá nhâ n tô i có thể chứ ng
minh cho Thorp, ngườ i có mộ t tâ m trí rõ rà ng khô ng thể nhầ m lẫ n kết hợ p vớ i chiều sâ u
suy nghĩ nhô ra trong cuộ c trò chuyện. Nhữ ng ngườ i nà y có thể nhậ n đượ c nó mà khô ng
cầ n da trong trò chơi. Nhưng cá c nhà kinh tế, nhà tâ m lý họ c và cá c nhà lý thuyết quyết định
khô ng có thiên tà i nà o trong số họ (trừ khi ngườ i ta tính đến Herb Simon, ngườ i đã là m mộ t
số tâ m lý họ c ở bên), và tỷ lệ cượ c là họ sẽ khô ng bao giờ . Thêm nhữ ng ngườ i khô ng có hiểu
biết cơ bả n khô ng tổ ng hợ p thà nh cá i nhìn sâ u sắ c; Tìm kiếm sự rõ rà ng trong cá c lĩnh vự c
nà y giố ng như tìm kiếm sự hà i hò a thẩ m mỹ trong phò ng là m việc củ a mộ t hacker má y tính
tự là m chủ hoặ c gá c má i củ a mộ t thợ điện vô tổ chứ c cao.

TÍNH CÔNG THÁI HỌC

Để xem xét: mộ t tình huố ng đượ c coi là khô ng ergodic khi quan sá t xá c suấ t trong quá khứ
khô ng á p dụ ng cho cá c quá trình trong tương lai. Có mộ t "điểm dừ ng" ở đâ u đó , mộ t rà o cả n
hấ p thụ ngă n cả n nhữ ng ngườ i có làn da trong trò chơi nổ i lên từ nó — và hệ thố ng sẽ luô n
có xu hướ ng. Chú ng ta hã y gọ i nhữ ng tình huố ng nà y là "hủ y hoạ i", vì khô ng có khả nă ng
đả o ngượ c khỏ i tình trạ ng. Vấ n đề trung tâ m là nếu có khả nă ng bị hủ y hoạ i, cá c phâ n tích
chi phí-lợ i ích khô ng cò n khả thi nữ a.
Hã y xem xét mộ t ví dụ cự c đoan hơn so vớ i thử nghiệm sò ng bạ c. Giả sử mộ t tậ p hợ p
nhữ ng ngườ i chơi roulette Nga mộ t lầ n duy nhấ t vớ i giá mộ t triệu đô la — đâ y là câ u
chuyện trung tâ m trong Fooled by Randomness. Khoả ng nă m trong số sá u ngườ i sẽ kiếm
đượ c tiền. Nếu ai đó sử dụ ng phâ n tích chi phí-lợ i ích tiêu chuẩ n, anh ta sẽ tuyên bố rằ ng
mộ t ngườ i có 83.33% cơ hộ i lợ i nhuậ n, vớ i lợ i nhuậ n trung bình "dự kiến" cho mỗ i lầ n bắ n
là 833,333 đô la. Nhưng nếu bạ n tiếp tụ c chơi roulette Nga, bạ n sẽ kết thú c ở nghĩa trang.
Lợ i nhuậ n dự kiến củ a bạ n là ... khô ng thể tính toá n đượ c.
LẶP LẠI PHƠI NHIỄM

Chú ng ta hã y xem tạ i sao cá c tuyên bố "kiểm tra thố ng kê" và "khoa họ c" là rấ t khô ng đủ khi
có cả vấ n đề hủ y hoạ i và sự lặ p lạ i củ a phơi nhiễm. Nếu ai đó tuyên bố rằ ng có "bằ ng chứ ng
thố ng kê cho thấ y mộ t chiếc má y bay an toà n", vớ i mứ c độ tin cậ y 98% (số liệu thố ng kê là
vô nghĩa nếu khô ng có cá c dả i tin cậ y như vậ y) và hà nh độ ng theo nó , thự c tế sẽ khô ng có
phi cô ng có kinh nghiệm nà o cò n số ng đến ngà y nay. Trong cuộ c chiến củ a tô i vớ i cỗ má y
Monsanto, nhữ ng ngườ i ủ ng hộ cá c sinh vậ t biến đổ i gen (biến đổ i gen) tiếp tụ c chố ng lạ i
tô i bằ ng cá c phâ n tích lợ i ích (thườ ng là khô ng có thậ t và đượ c sử a chữ a), chứ khô ng phả i
phâ n tích rủ i ro đuô i cho các phơi nhiễm lặ p đi lặ p lạ i.
Cá c nhà tâ m lý họ c xá c định "hoang tưở ng" hoặ c "á c cả m rủ i ro" củ a chú ng ta bằ ng cá ch
đưa mộ t ngườ i và o mộ t thí nghiệm duy nhấ t - sau đó tuyên bố rằ ng con ngườ i bị thá ch thứ c
về mặ t lý trí, vì có xu hướ ng bẩ m sinh là "đá nh giá quá cao" cá c xá c suấ t nhỏ . Họ quả n lý để
tin rằ ng đố i tượ ng củ a họ sẽ khô ng bao giờ chấ p nhậ n bấ t kỳ rủ i ro đuô i cá nhâ n nà o nữ a!
Nhớ lạ i từ chương về bấ t bình đẳ ng mà cá c họ c giả trong khoa họ c xã hộ i là ... bị thá ch thứ c
nă ng độ ng. Khô ng ai có thể nhìn thấ y sự mâ u thuẫ n rõ rà ng củ a bà ngoạ i về hà nh vi như vậ y
vớ i logic cuộ c số ng hà ng ngà y đã ă n sâ u củ a chú ng ta, điều nà y nghiêm ngặ t hơn đá ng kể.
Hú t mộ t điếu thuố c là cự c kỳ là nh tính, vì vậ y mộ t phâ n tích chi phí-lợ i ích sẽ cho rằ ng thậ t
phi lý khi từ bỏ quá nhiều niềm vui vì quá ít rủ i ro! Nhưng đó là hà nh độ ng hú t thuố c giết
chết, ở mộ t số lượ ng gó i nhấ t định mỗ i nă m, hoặ c hà ng chụ c ngà n điếu thuố c lá - nó i cá ch
khá c, tiếp xú c hà ng loạ t lặ p đi lặ p lạ i.
Nhưng mọ i thứ thậ m chí cò n tồ i tệ hơn: trong cuộ c số ng thự c, mỗ i chú t rủ i ro bạ n chấ p
nhậ n sẽ cộ ng lạ i để giả m tuổ i thọ củ a bạ n. Nếu bạ n leo nú i, đi xe má y và quanh quẩ n trong
đá m đô ng, lá i chiếc má y bay nhỏ củ a riêng bạ n và uố ng absinthe, hút thuố c lá , và chơi
parkour và o tố i thứ Nă m, tuổ i thọ củ a bạ n sẽ giả m đá ng kể, mặ c dù khô ng có hà nh độ ng
đơn lẻ nà o có tá c dụ ng có ý nghĩa. Ý tưở ng về sự lặ p lạ i nà y tạ o ra sự hoang tưở ng về mộ t số
sự kiện có xá c suấ t thấ p, thậ m chí đượ c coi là "bệnh lý", hoà n toà n hợ p lý.
Hơn nữ a, có mộ t twist. Nếu y họ c đang dầ n cả i thiện tuổ i thọ củ a bạ n, bạ n cầ n phả i hoang
tưở ng hơn nữ a. Hã y suy nghĩ nă ng độ ng.
Nếu bạ n phả i chịu mộ t xá c suấ t hủ y hoạ i nhỏ như mộ t rủ i ro "mộ t lầ n", hã y số ng só t sau
đó , sau đó thự c hiện lạ i (mộ t thỏ a thuậ n "mộ t lầ n" khá c), cuố i cù ng bạ n sẽ phá sả n vớ i xá c
suấ t mộ t tră m phầ n tră m. Sự nhầ m lẫ n phá t sinh bở i vì có vẻ như nếu rủ i ro "mộ t lầ n" là
hợ p lý, thì mộ t rủ i ro bổ sung cũ ng hợ p lý. Điều nà y có thể đượ c định lượ ng bằ ng cá ch nhậ n
ra rằ ng xá c suấ t hủ y hoạ i tiếp cậ n 1 khi số lầ n tiếp xú c vớ i cá c rủ i ro nhỏ riêng lẻ, giả sử mộ t
phầ n mườ i nghìn, tă ng lên.
Lỗ hổ ng trong cá c bà i bá o tâ m lý họ c là tin rằ ng đố i tượ ng khô ng chấ p nhậ n bấ t kỳ rủ i ro
đuô i nà o khá c ở bấ t cứ đâ u ngoà i thí nghiệm và điều quan trọ ng là sẽ khô ng bao giờ chấ p
nhậ n bấ t kỳ rủ i ro nà o nữ a. Ý tưở ng trong khoa họ c xã hộ i về "á c cả m mấ t má t" đã khô ng
đượ c suy nghĩ thấ u đá o – nó khô ng thể đo lườ ng đượ c theo cá ch nó đã đượ c đo lườ ng (nếu
nó có thể đo lườ ng đượ c). Giả sử bạ n hỏ i mộ t đố i tượ ng anh ta sẽ trả bao nhiêu để đả m bả o
xá c suấ t mấ t 100 đô la 1%. Bạ n đang cố gắ ng tìm hiểu xem anh ta đang "trả quá nhiều" bao
nhiêu cho "á c cả m rủ i ro" hoặ c mộ t cá i gì đó thậ m chí cò n ngu ngố c hơn, "á c cả m mấ t má t".
Nhưng bạ n khô ng thể bỏ qua tấ t cả cá c rủ i ro tà i chính khá c mà anh ta đang gặ p phả i: nếu
anh ta có mộ t chiếc xe đậ u bên ngoà i có thể bị trầ y xướ c, nếu anh ta có mộ t danh mụ c đầ u
tư tà i chính có thể mấ t tiền, nếu anh ta có mộ t tiệm bá nh có thể bị phạ t, nếu anh ta có mộ t
đứ a con đang họ c đạ i họ c có thể tố n kém hơn bấ t ngờ , Nếu anh ta có thể bị sa thả i, nếu anh
ta có thể bị ố m bấ t ngờ trong tương lai. Tấ t cả nhữ ng rủ i ro nà y cộ ng lạ i, và thá i độ củ a đố i
tượ ng phả n á nh tấ t cả . Sự hủ y hoạ i là khô ng thể chia cắ t và bấ t biến đố i vớ i nguồ n gố c củ a
sự ngẫ u nhiên có thể gâ y ra nó .
Mộ t lỗ i phổ biến khá c trong tà i liệu tâ m lý họ c liên quan đến cá i đượ c gọ i là "kế toá n tinh
thầ n". Trườ ng phá i lý thuyết thô ng tin Thorp, Kelly và Shannon yêu cầ u rằ ng, để mộ t chiến
lượ c đầ u tư trở nên sai lệch và cuố i cù ng nắ m bắ t đượ c lợ i nhuậ n củ a thị trườ ng, cá c đạ i lý
tă ng rủ i ro củ a họ khi họ thắ ng, nhưng ký hợ p đồ ng sau khi thua lỗ , mộ t kỹ thuậ t đượ c gọ i
là "chơi vớ i tiền nhà ". Trong thự c tế, nó đượ c thự c hiện theo ngưỡ ng, để dễ thự c hiện,
khô ng phả i cá c quy tắ c phứ c tạ p: bạ n bắ t đầ u đặ t cượ c mạ nh mẽ bấ t cứ khi nà o bạ n có lợ i
nhuậ n, khô ng bao giờ khi bạ n bị thâ m hụ t, như thể mộ t cô ng tắ c đượ c bậ t hoặ c tắ t. Phương
phá p nà y đượ c thự c hiện bở i có lẽ mọ i nhà giao dịch đã số ng só t. Bâ y giờ nó xả y ra rằ ng
chiến lượ c nă ng độ ng nà y đượ c coi là khô ng phù hợ p bở i cá c nhà kinh tế họ c tà i chính hà nh
vi như nhà can thiệp đá ng sợ Richard Thaler, ngườ i, rấ t khô ng biết gì về xá c suấ t, gọ i đâ y là
"kế toá n tinh thầ n" là mộ t sai lầ m (và , tấ t nhiên, mờ i chính phủ "thú c đẩ y" chú ng ta ra khỏ i
fn2

nó , và ngă n chặ n cá c chiến lượ c trở nên sai lầ m). FN3

Tô i tin rằ ng á c cả m rủ i ro khô ng tồ n tạ i: nhữ ng gì chú ng ta quan sá t đượ c, đơn giả n, là

phầ n cò n lạ i củ a tính cô ng thá i họ c. Mọ i ngườ i, đơn giả n, đang cố gắ ng trá nh tự tử tà i chính
và có mộ t thá i độ nhấ t định đố i vớ i rủ i ro đuô i.
Nhưng chú ng ta khô ng cầ n phả i quá hoang tưở ng về bả n thâ n; Chú ng ta cầ n chuyển mộ t
số lo lắ ng củ a mình sang nhữ ng điều lớ n hơn.

"BẠN" LÀ AI?

Chú ng ta hã y trở lạ i vớ i khá i niệm "bộ lạ c". Mộ t trong nhữ ng khiếm khuyết mà giá o dụ c và
tư duy hiện đạ i đưa ra là ả o tưở ng rằ ng mỗ i ngườ i chú ng ta là mộ t đơn vị duy nhấ t. Trên
thự c tế, tô i đã lấ y mẫ u chín mươi ngườ i trong cá c cuộ c hộ i thả o và hỏ i họ : "Điều tồ i tệ nhấ t
có thể xả y ra vớ i bạ n là gì?" Tá m mươi tá m ngườ i trả lờ i "cá i chết củ a tô i".
Đâ y chỉ có thể là tình huố ng xấ u nhấ t đố i vớ i mộ t kẻ thá i nhâ n cá ch. Vì sau đó , tô i đã hỏ i
nhữ ng ngườ i cho rằ ng kết quả tồ i tệ nhấ t củ a họ là cá i chết củ a chính họ : "Cá i chết củ a bạ n
cộng với cá i chết củ a con cá i, chá u trai, anh em họ , mèo, chó , vẹt đuô i dà i và chuộ t đồ ng
(nếu bạ n có bấ t kỳ điều nà o ở trên) có tồ i tệ hơn cái chết của bạn khô ng ?" Lú c nà o cũ ng có .
"Cá i chết củ a bạ n có cộ ng với con cá i, chá u trai, anh em họ củ a bạ n (...) Cộng thêm tấ t cả
nhâ n loạ i cò n tệ hơn cả cá i chết củ a ngươi?" Vâ ng, tấ t nhiên rồ i. Vậ y thì là m thế nà o cá i chết
củ a bạ n có thể là kết quả tồ i tệ nhấ t có thể? FN4

Trừ khi bạn hoàn toàn tự ái và thái nhân cách - ngay cả khi đó - kịch bản tồi tệ nhất của bạn không bao giờ giới hạn ở
việc chỉ mất mạng.
Do đó , chú ng ta thấ y rằ ng sự hủ y hoạ i cá nhâ n khô ng phả i là vấ n đề lớ n như sự hủ y hoạ i
tậ p thể. Và tấ t nhiên diệt khuẩ n, sự hủ y hoạ i khô ng thể đả o ngượ c đố i vớ i mô i trườ ng củ a
chú ng ta, là điều lớ n cầ n lo lắ ng.
Để sử dụ ng khuô n khổ ergodic: cá i chết củ a tô i tạ i roulette Nga khô ng phả i là ergodic đố i
vớ i tô i nhưng nó là ergodic cho hệ thố ng. Nguyên tắ c phò ng ngừ a, như tô i đã xâ y dự ng vớ i
mộ t và i đồ ng nghiệp, chính xá c là về tầ ng cao nhấ t.
Mỗ i khi tô i thả o luậ n về nguyên tắ c phò ng ngừ a, mộ t số chuyên gia đượ c giá o dụ c quá
mứ c cho rằ ng "chú ng ta chấ p nhậ n rủ i ro bằ ng cá ch bă ng qua đườ ng", vậ y tạ i sao phả i lo
lắ ng quá nhiều về hệ thố ng? Sự ngụ y biện nà y thườ ng gâ y ra mộ t chú t tứ c giậ n từ phía tô i.
Bên cạ nh thự c tế là nguy cơ bị giết khi đi bộ là ít hơn mộ t trong 47.000 nă m, vấ n đề là cá i
chết củ a tô i khô ng bao giờ là trườ ng hợ p xấ u nhấ t trừ khi nó tương quan vớ i nhữ ng ngườ i
khá c.

HÌNH 6. Chấ p nhậ n rủ i ro cá nhâ n để cứ u tậ p thể là "can đả m" và "thậ n trọ ng" vì bạ n đang giả m rủ i ro cho tậ p thể.

Tôi có thời hạn sử dụng hữu hạn, nhân loại nên có thời hạn vô hạn.
Hoặ c
Tôi có thể tái tạo, không phải nhân loại hay hệ sinh thái.
Thậ m chí tệ hơn, như tô i đã chỉ ra trong Antifragile, sự mong manh củ a cá c thà nh phầ n
củ a hệ thố ng (miễn là chú ng có thể tá i tạ o và thay thế) là cầ n thiết để đả m bả o tính vữ ng
chắ c củ a toà n bộ hệ thố ng. Nếu con ngườ i là nhữ ng ngườ i bấ t tử , họ sẽ tuyệt chủ ng vì mộ t
tai nạ n, hoặ c do sự tích tụ dầ n dầ n củ a sự khô ng phù hợ p. Nhưng thờ i hạ n sử dụ ng ngắ n
hơn đố i vớ i con ngườ i cho phép nhữ ng thay đổ i di truyền qua cá c thế hệ đồ ng bộ vớ i sự
biến đổ i củ a mô i trườ ng.

CAN ĐẢM VÀ ĐỀ PHÒNG KHÔNG PHẢI LÀ HAI MẶT ĐỐI LẬP

Là m thế nà o cả lò ng can đả m và sự thậ n trọ ng có thể là nhữ ng đứ c tính cổ điển? Đứ c hạ nh,

như đượ c trình bà y trong Đạo đức Nicomachean của Aristotle, bao gồ m: sophrosyne
(σωφροσύ νη), thậ n trọ ng, và mộ t hình thứ c phá n đoá n đú ng đắ n mà ô ng gọ i rộ ng hơn là
phronesis. Nhữ ng điều nà y khô ng phả i là khô ng phù hợ p vớ i lò ng can đả m sao?
Trong khuô n khổ củ a chú ng tô i, họ hoà n toà n khô ng. Họ thự c sự , như Fat Tony sẽ nó i,
cù ng mộ t ting. Thế nà o?
 Tô i có thể thự c hà nh lò ng can đả m để cứ u mộ t bộ sưu tậ p trẻ em khỏ i chết đuố i, có nguy
cơ mấ t mạ ng số ng củ a chính tô i, và nó cũ ng sẽ tương ứ ng vớ i mộ t hình thứ c thậ n trọ ng. Nếu
tô i chết, tô i sẽ hy sinh mộ t lớ p thấ p hơn trong Hình 6 vì lợ i ích củ a mộ t lớ p cao hơn.
Lò ng can đả m, theo lý tưở ng Hy Lạ p mà Aristotle thừ a hưở ng từ Homer (và đượ c truyền
đạ t bở i Solon, Pericles và Thucydides) khô ng bao giờ là mộ t hà nh độ ng ích kỷ:
Can đảm là khi bạn hy sinh hạnh phúc của chính mình vì sự sống còn của một tầng lớp cao hơn bạn.
Can đả m ích kỷ khô ng phả i là can đả m. Mộ t con bạ c ngu ngố c khô ng thự c hiện mộ t hà nh
độ ng can đả m, đặ c biệt nếu anh ta đang mạ o hiểm tiền củ a ngườ i khá c hoặ c có mộ t gia đình
để nuô i.FN5

LÝ TRÍ, MỘT LẦN NỮA

Chương cuố i cù ng đã định hình lạ i tính hợ p lý về cá c quyết định thự c tế, khô ng phả i cá i
đượ c gọ i là "niềm tin", vì chú ng có thể đượ c điều chỉnh để kích thích chú ng ta theo cá ch
thuyết phụ c nhấ t để trá nh nhữ ng điều đe dọ a sự số ng cò n củ a hệ thố ng. Nếu mê tín dị đoan
là nhữ ng gì nó cầ n, khô ng chỉ hoà n toà n khô ng vi phạ m cá c tiên đề củ a tính hợ p lý ở đó , mà
cò n là phi lý về mặ t kỹ thuậ t để cả n đườ ng nó . Nếu mê tín dị đoan là nhữ ng gì cầ n thiết để
thỏ a mã n tính cô ng thá i họ c, hã y để nó như vậ y.
Chú ng ta hã y trở lạ i vớ i Warren Buffett. Ô ng khô ng kiếm đượ c hà ng tỷ USD bằ ng cá ch
phâ n tích chi phí-lợ i ích; Thay và o đó , anh ta là m như vậ y chỉ đơn giả n bằ ng cá ch thiết lậ p
mộ t bộ lọ c cao, sau đó chọ n cơ hộ i vượ t qua ngưỡ ng như vậ y. "Sự khá c biệt giữ a nhữ ng
ngườ i thà nh cô ng và nhữ ng ngườ i thự c sự thà nh cô ng là nhữ ng ngườ i thự c sự thà nh cô ng
nói không vớ i hầ u hết mọ i thứ ", ô ng nó i. Tương tự như vậ y, hệ thố ng dâ y điện củ a chú ng ta
có thể đượ c điều chỉnh để "nó i khô ng" vớ i rủ i ro đuô i. Vì có rấ t nhiều cá ch để kiếm tiền mà
khô ng phả i chịu rủ i ro đuô i. Có rấ t nhiều cá ch để giả i quyết vấ n đề (giả sử , nuô i số ng thế
giớ i) mà khô ng cầ n cá c cô ng nghệ phứ c tạ p kéo theo sự mong manh và khả nă ng nổ đuô i
khô ng xá c định. Bấ t cứ khi nà o tô i nghe ai đó nó i "chú ng ta cầ n phả i chấ p nhậ n rủ i ro
(đuô i)", tô i biết nó khô ng đến từ mộ t họ c viên cò n số ng só t mà từ mộ t họ c giả tà i chính hoặ c
mộ t chủ ngâ n hà ng - sau nà y, chú ng ta thấ y, hầ u như luô n luô n nổ tung, thườ ng là bằ ng tiền
củ a ngườ i khá c.
Thậ t vậ y, chú ng tô i khô ng tố n nhiều chi phí để từ chố i mộ t số cô ng nghệ kém chấ t lượ ng
mớ i. Tô i khô ng tố n nhiều chi phí để đi vớ i "chứ ng hoang tưở ng tinh tế" củ a mình, ngay cả
khi sai. Vì tấ t cả nhữ ng gì tô i cầ n là chứ ng hoang tưở ng củ a tô i đú ng mộ t lầ n, và nó cứ u
mạ ng tô i.

YÊU MỘT SỐ RỦI RO

Antifragile cho thấ y cá ch mọ i ngườ i nhầ m lẫ n nguy cơ hủ y hoạ i vớ i cá c biến thể và biến
độ ng - mộ t sự đơn giả n hó a vi phạ m logic sâ u sắ c hơn, nghiêm ngặ t hơn củ a mọ i thứ . Tô i
đưa ra trườ ng hợ p yêu thích rủ i ro, mà y mò "lồ i" có hệ thố ng và chấ p nhậ n nhiều rủ i ro
khô ng có rủ i ro đuô i nhưng mang lạ i lợ i nhuậ n đuô i. Nhữ ng thứ dễ bay hơi khô ng nhấ t thiết
là rủ i ro, và điều ngượ c lạ i cũ ng đú ng. Nhả y từ bă ng ghế sẽ tố t cho bạ n và xương củ a bạ n,
trong khi rơi từ tầ ng hai mươi hai sẽ khô ng bao giờ như vậ y. Nhữ ng chấ n thương nhỏ sẽ có
lợ i, khô ng bao giờ lớ n hơn, nhữ ng chấ n thương có tá c dụ ng khô ng thể đả o ngượ c. Sợ hã i về
mộ t số loạ i sự kiện là sợ hã i; Về nhữ ng ngườ i khá c thì khô ng. Rủ i ro và hủ y hoạ i là nhữ ng
dấu vết khá c nhau.

CHỦ NGHĨA KINH NGHIỆM NGÂY THƠ

Tấ t cả cá c rủ i ro là khô ng bình đẳ ng. Chú ng ta thườ ng nghe nó i rằ ng "Ebola gâ y ra ít cá i chết

hơn so vớ i nhữ ng ngườ i chết đuố i trong bồ n tắ m củ a họ ", hoặ c mộ t cá i gì đó tương tự , dự a
trên "bằ ng chứ ng". Đâ y là mộ t loạ i vấ n đề khá c mà bà củ a bạ n có thể gặ p phả i, nhưng ngườ i
bá n giá o dụ c thì khô ng thể.
Không bao giờ so sánh rủi ro nhân, hệ thống và đuôi béo với rủi ro không nhân, đặc trưng và đuôi mỏng.
Hã y nhớ lạ i rằ ng tô i lo lắ ng về mố i tương quan giữ a cá i chết củ a ngườ i nà y và cá i chết củ a
ngườ i khá c. Vì vậ y, chú ng ta cầ n quan tâ m đến cá c tá c độ ng toà n thâ n: nhữ ng điều có thể
ả nh hưở ng đến nhiều ngườ i nếu chú ng xả y ra.
Mộ t bồ i dưỡ ng ở đâ y. Có hai loạ i trong đó cá c sự kiện ngẫ u nhiên rơi xuố ng: Mediocristan
và Extremistan. Mediocristan là đuô i mỏ ng và ả nh hưở ng đến cá nhâ n mà khô ng có mố i
tương quan vớ i tậ p thể. Extremistan, theo định nghĩa, ả nh hưở ng đến nhiều ngườ i. Do đó ,
Extremistan có tá c dụ ng hệ thố ng mà Mediocristan khô ng có . Rủ i ro nhâ n lên - chẳ ng hạ n
như dịch bệnh - luôn đến từ Extremistan. Chú ng có thể khô ng gâ y chết ngườ i (giả sử , cú m),
nhưng chú ng vẫ n đến từ Extremistan.
Về mặ t kỹ thuậ t hơn:
Rủi ro Mediocristan phải chịu sự ràng buộc của Chernoff.
Rà ng buộ c Chernoff có thể đượ c giả i thích như sau. Xá c suấ t số ngườ i chết đuố i trong bồ n
tắ m củ a họ ở Hoa Kỳ tă ng gấ p đô i và o nă m tớ i - giả sử khô ng có thay đổ i về dâ n số hoặ c bồ n
tắ m - là mộ t trên và i nghìn tỷ vò ng đờ i củ a vũ trụ . Điều nà y khô ng thể nó i về việc tă ng gấ p
đô i số ngườ i bị giết bở i khủ ng bố so vớ i cù ng kỳ.
Cá c nhà bá o và cá c nhà khoa họ c xã hộ i có xu hướ ng bệnh hoạ n vớ i nhữ ng điều vô nghĩa
như vậ y - đặ c biệt là nhữ ng ngườ i nghĩ rằ ng hồ i quy và đồ thị là nhữ ng cá ch tinh vi để tiếp
cậ n mộ t vấ n đề. Đơn giả n, họ đã đượ c đà o tạ o vớ i cá c cô ng cụ cho Mediocristan. Vì vậ y,
chú ng ta thườ ng thấ y tiêu đề rằ ng nhiều cô ng dâ n Mỹ ngủ vớ i Kim Kardashian hơn là chết
vì Ebola. Hoặ c nhiều ngườ i đã bị giết bở i đồ đạ c củ a chính họ hơn là khủ ng bố . Logic củ a bà
bạ n sẽ bá c bỏ nhữ ng tuyên bố nà y. Chỉ cầ n xem xét rằ ng: mộ t tỷ ngườ i khô ng thể ngủ vớ i
Kim Kardashian (thậ m chí là cô ấ y), nhưng có xá c suấ t khô ng bằ ng khô ng rằ ng mộ t quá
trình nhâ n lên (mộ t đạ i dịch) gâ y ra số ca tử vong do Ebola như vậ y. Hoặ c ngay cả khi
nhữ ng sự kiện như vậ y khô ng nhâ n lên, giả sử , khủ ng bố , có khả nă ng xả y ra cá c hà nh độ ng
như gâ y ô nhiễm nguồ n cung cấ p nướ c có thể gâ y ra sai lệch cự c đoan. Lậ p luậ n khá c là mộ t
trong nhữ ng phả n hồ i: nếu thương vong khủ ng bố thấ p, đó là do cả nh giá c (chú ng ta có xu
hướ ng tìm kiếm hà nh khá ch trướ c khi lên má y bay), và lậ p luậ n rằ ng sự cả nh giá c như vậ y
là khô ng cầ n thiết cho thấ y mộ t lỗ hổ ng nghiêm trọ ng trong lý luậ n. Bồ n tắ m củ a bạ n khô ng
cố gắ ng giết bạ n.
Tô i đã tự hỏ i tạ i sao điểm nà y dườ ng như khô ng tự nhiên đố i vớ i nhiều "nhà khoa họ c"
(bao gồ m cả cá c nhà hoạ ch định chính sá ch), nhưng tự nhiên đố i vớ i mộ t số ngườ i khá c,
chẳ ng hạ n như nhà xá c suấ t Paul Embrechts. Đơn giả n, Embrechts nhìn mọ i thứ từ đuô i.
Embrechts nghiên cứ u mộ t nhá nh xá c suấ t đượ c gọ i là lý thuyết giá trị cự c đoan và là mộ t
phầ n củ a mộ t nhó m mà chú ng ta gọ i là "nhữ ng kẻ cự c đoan" - mộ t nhó m hẹp cá c nhà
nghiên cứ u chuyên mô n, như tô i, trong cá c sự kiện cự c đoan. Vâ ng, Embrechts và cá c đồ ng
nghiệp củ a ô ng nhìn và o sự khá c biệt giữ a cá c quá trình cho cá c thá i cự c, khô ng bao giờ là
bình thườ ng. Đừ ng nhầ m lẫ n điều nà y vớ i Extremistan: họ nghiên cứ u nhữ ng gì xả y ra cho
cá c thá i cự c, bao gồ m cả Extremistan và Mediocristan - điều đó chỉ xả y ra khi Mediocristan
nhẹ hơn Extremistan. Họ phâ n loạ i nhữ ng gì có thể xả y ra "ở đuô i" theo phâ n phố i giá trị
cự c đoan tổ ng quá t. Mọ i thứ rấ t nhiều - rấ t nhiều - rõ rà ng hơn ở đuô i. Và mọ i thứ có rấ t
nhiều - rấ t nhiều - xá c suấ t rõ rà ng hơn so vớ i lờ i nó i.

TÓM TẮT

Chú ng tô i kết thú c chương nà y vớ i mộ t và i dò ng tó m tắ t.

Người ta có thể yêu thích rủi ro nhưng hoàn toàn không thích bị hủy hoại.
Sự bấ t đố i xứ ng trung tâ m củ a cuộ c số ng là :
Trong một chiến lược kéo theo sự hủy hoại, lợi ích không bao giờ bù đắp được rủi ro hủy hoại.
Hơn nữ a:
Hủy hoại và những thay đổi khác trong điều kiện là những động vật khác nhau.

Mỗi rủi ro bạn chấp nhận cộng lại để giảm tuổi thọ của bạn.
Cuố i cù ng:
Tính hợp lý là tránh hủy hoại hệ thống.
 Lờ i bạ t

Lindy nó i gì vớ i tô i
Bâ y giờ , độ c giả , đến cuố i cuộ c hà nh trình — và phầ n thứ nă m củ a Incerto. Vì vậ y, trong khi
cố gắ ng tó m tắ t cuố n sá ch, vớ i sự chắ t lọ c bắ t buộ c, tô i đã nhìn thấ y hình ả nh phả n chiếu
củ a khuô n mặ t mình trong gương củ a mộ t nhà hà ng: bị chi phố i bở i bộ râ u trắ ng và niềm tự
hà o Hy Lạ p-Phoenicia East-Med (Đô ng Địa Trung Hả i) thá ch thứ c về sự lã o hó a. Hơn hai
thậ p kỷ rưỡ i trướ c, tô i đã đặ t bú t lên giấ y cho Incerto, trướ c khi râ u tô i chuyển sang mà u
xá m. Lindy đã nó i vớ i tô i rằ ng, đố i vớ i mộ t lớ p họ c nhấ t định, tô i có ít thứ để chứ ng minh, ít
hơn để giả i thích và ít hơn để lý thuyết. Tô i đã tình cờ nghe thấ y ai đó trong nhà hà ng nó i
dứ t khoá t, "Nó là như vậ y," và cụ m từ đó cứ lặ p đi lặ p lạ i trong đầ u tô i.
Khô ng có tó m tắ t lầ n nà y, khô ng tó m tắ t nữ a. Theo Lindy:
Khi râu (hoặc tóc) đen, hãy chú ý đến lý do, nhưng bỏ qua kết luận. Khi râu xám, hãy xem xét cả lý luận và kết luận. Khi
râu trắng, bỏ qua lý luận, nhưng lưu ý kết luận.
Vì vậ y, hã y để tô i kết thú c cuố n sá ch nà y vớ i mộ t câ u châ m ngô n (dà i), thông qua phong
cá ch tiêu cự c:
Không có cơ bắp mà không có sức mạnh,
tình bạn mà không cần tin tưởng,
ý kiến không có hậu quả,
thay đổi mà không có thẩm mỹ,
tuổi không có giá trị,

cuộc sống không cần nỗ lực,

nước không khát,
thực phẩm không dinh dưỡng,
tình yêu không hy sinh,
quyền lực mà không công bằng,
sự thật không nghiêm ngặt,
thống kê không có logic,
toán học không có bằng chứng,
giảng dạy mà không có kinh nghiệm,
lịch sự mà không ấm áp,
giá trị không có hiện thân,
bằng cấp không có sự uyên bác,
chủ nghĩa quân phiệt không có sự dũng cảm,
tiến bộ mà không có nền văn minh,
 tình bạn mà không cần đầu tư,

đức hạnh không rủi ro,

xác suất mà không có tính công thái học,
giàu có mà không cần tiếp xúc,
biến chứng không có chiều sâu,
lưu loát mà không có nội dung,
quyết định không đối xứng,
khoa học mà không hoài nghi,
tôn giáo không khoan dung,
Và , hầ u hết tấ t cả :
Không có gì nếu không có da trong trò chơi.
Và cả m ơn bạ n đã đọ c cuố n sá ch củ a tô i.
 Ghi chú

Cá c ghi chú ở đâ y đượ c sắ p xếp theo chủ đề thay vì tuầ n tự .

Đạo đức: Taleb và Sandis (2013), Sandis và Taleb (2015). Xem thêm Nagel (1970), Ross
(1939); cho triết lý hà nh độ ng, Sandis (2010, 2012). Đạ o đứ c chính trị: Thompson
(1983). Sự khô ng chắ c chắ n và đạ o đứ c: Altham (1984), Williams (1993), Zimmerman
(2008). Tổ ng quá t: Blackburn (2001), Broad (1930). Leo nú i ở cá c phía khá c nhau:
Parfit (2011). Đạ o đứ c và kiến thứ c: Pritchard (2002), Rescher (2009).
Trong khi tô i nghiêng về đạ o đứ c đứ c hạ nh, đứ c hạ nh vì lợ i ích riêng củ a nó , vì lý do
hiện sinh, đồ ng tá c giả Constantine Sandis và tô i đã tìm thấ y, nhờ On What Matters củ a
Derek Parfit (2011), ngườ i coi tấ t cả họ đang leo lên cá c mặ t khá c nhau củ a cù ng mộ t ngọ n
nú i, rằ ng da trong trò chơi rơi và o điểm hộ i tụ củ a ba hệ thố ng đạ o đứ c chính: Cá c mệnh
lệnh củ a Kant, chủ nghĩa hậ u quả và đứ c tính cổ điển.
Tác nhân chính và rủi ro đạo đức trong kinh tế học: Ross (1973), Pratt et al. (1985),
Stiglitz (1988), Tirole (1988), Hö lmstrom (1979), Grossman và Hart (1983)
Ra quyết định Hồi giáo trong điều kiện không chắc chắn: Bả n thả o chưa xuấ t bả n củ a
Farid Karkabi, Karkabi (2017), Wardé (2010). Al ġurm fil jurm là khá i niệm chính.
Eye for Eye không theo nghĩa đen: Cuộ c thả o luậ n bằ ng tiếng Aram rằ ng khi mộ t ngườ i
đà n ô ng nhỏ bé là m hạ i mộ t ngườ i đà n ô ng lớ n, khô ng có sự tương đương, bị dịch sai.
Gadol đề cậ p đến "anh hù ng" chứ khô ng phả i là "lớ n" và Qatan là "trừ ng phạ t" hơn là
nhỏ .
Tính hợp lý: Binmore (2008), và giao tiếp riêng vớ i K. Binmore và G. Gigerenzer tạ i lễ hộ i
Bielefeld sau nà y và o nă m 2017.
Kitô hữu và ngoại giáo: Wilkens (2003), Fox (2006), trong số nhiều ngườ i. Xin xem Read
and Taleb (2014).
Julian: Ammianus Marcellinus, Lịch sử, vols. I và II, Loeb Classics, Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c
Harvard. Xem thêm Downey (1939, 1959).
Ostrom: Ostrom (1986, 2015). Ngoà i ra, cuộ c thả o luậ n econtalk vớ i Peter Boetke vớ i
Russell Roberts, econtalk.org/archives/2009/11/boettke_on_elin.html.
Bất đối xứng và khả năng mở rộng: Chống dễ vỡ.
Gen ích kỷ: Wilson và Wilson (2007), Nowak et al. (2010). Tuyên bố củ a Pinker về cuộ c
tranh luậ n giữ a Nowak, Wilson và cộ ng sự và nhữ ng ngườ i khá c ủ ng hộ cá ch tiếp cậ n
"gen ích kỷ", thiếu khả nă ng mở rộ ng trong số nhữ ng thứ khá c:
 edge.org/conversation/steven_pinker-the-false-allure-of-group-selection. Bar-Yam và
Sayama (2006).
Hàng rào làm hàng xóm tốt: Rutherford et al. (2014).
Hy sinh: Halbertal (1980)
Bất đẳng thức động: Lamont (2009), Rank và Hirshl (2014, 1015). Cũ ng Mark Rank, "From
Rags to Riches to Rags," The New York Times, ngà y 18 thá ng 4 nă m 2014.
Công thái học và đánh bạc: Peters và Gell-Mann (2016), Peters (2011).
Bất bình đẳng: Picketty (2015). Sự chiếm hữ u đã có trong Piketty (1995).
Tính toán sai về bất bình đẳng: Taleb và Douady (2015), Fontanari et al. (2017).
Đánh thuế cho sự bình đẳng không tương thích với đuôi béo: Mộ t loạ i thuế như vậ y, có
nghĩa là trừ ng phạ t ngườ i tạ o ra sự già u có , là phổ biến nhưng vô lý và chắ c chắ n là tự
sá t: vì phầ n thưở ng bị cắ t giả m nghiêm trọ ng, sẽ là mộ t kẻ mấ t trí khi trở thà nh mộ t
ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro vớ i cá c cượ c xá c suấ t nhỏ , vớ i chiến thắ ng 20 (sau thuế) thay vì
100, sau đó giả i ngâ n tấ t cả cá c khoả n tiết kiệm dầ n dầ n trong thuế tà i sả n. Chiến lượ c
tố i ưu sau đó sẽ là trở thà nh mộ t họ c giả hoặ c mộ t cô ng chứ c kiểu Phá p, nhữ ng ngườ i
tạ o ra sự già u có . Để xem vấ n đề cắ t ngang về mặ t thờ i gian: So sá nh mộ t ngườ i nà o đó
vớ i cá c khoả n thanh toá n sầ n sù i, giả sử mộ t doanh nhâ n kiếm đượ c 4,5 triệu đô la mỗ i
hai mươi nă m, vớ i mộ t giá o sư kinh tế kiếm đượ c tổ ng số tiền tương tự trong khoả ng
thờ i gian (225 nghìn đô la thu nhậ p do ngườ i đó ng thuế tà i trợ ). Doanh nhâ n có cù ng
thu nhậ p cuố i cù ng phả i trả 75% thuế, cộ ng vớ i thuế tà i sả n đố i vớ i phầ n cò n lạ i, trong
khi họ c giả có nhiệm kỳ tìm kiếm tiền thuê nhà khô ng đó ng gó p và o việc hình thà nh sự
già u có trả 30 phầ n tră m.)
Kelly cờ bạc: Thorp (2006), McLean et al. (2011).
Thỏa mãn: Thậ t sai lầ m khi nghĩ rằ ng cá c tiên đề nhấ t thiết phả i dẫ n ngườ i ta đến "tố i đa
hó a" thu nhậ p mà khô ng có bấ t kỳ rà ng buộ c nà o (cá c nhà kinh tế họ c hà n lâ m đã sử
dụ ng toá n họ c ngâ y thơ trong cá c chương trình và tư duy tố i ưu hó a củ a họ ). Nó hoà n
toà n tương thích để "thỏ a mã n" sự già u có củ a họ , nghĩa là bắ n cho mộ t thu nhậ p thỏ a
đá ng, cộ ng vớ i tố i đa hó a thể lự c củ a họ cho nhiệm vụ , hoặ c niềm tự hà o cả m xú c mà họ
có thể có khi nhìn thấ y thà nh quả lao độ ng củ a họ . Hoặ c khô ng rõ rà ng "tố i đa hó a" bấ t
cứ điều gì, chỉ cầ n là m mọ i thứ bở i vì đó là nhữ ng gì là m cho chú ng ta trở thà nh con
ngườ i.
Bạo lực: Pinker (2011), Cirillo và Taleb (2016, 2018).
Chuẩn hóa lại: Galam (2008, 2012). Nhó m tá i chuẩ n hó a trong Binney et al. (1992).

Máu dày: Markalitu (2002).

Tính hợp lý giới hạn: Gigerenzer và Brighton (2009), Gigerenzer (2010).
Hiệu ứng Lindy: Eliazar (2017), Mandelbrot (1982, 1997); cũ ng Antifragile.
Periander thành Corinth: trong Triết học Hy Lạp sơ khai: Các nhà tư tưởng Ionia bắt đầu
và sớm, Phần 1.
Gen và quy tắc thiểu số: Lazaridis (2017), Zalloua, thả o luậ n riêng. Ngô n ngữ di chuyển
nhanh hơn nhiều so vớ i gen. Ngườ i Bắ c  u ngạ c nhiên khi biết rằ ng (1) ngườ i Hy Lạ p cổ
đạ i và hiện đạ i có thể thự c sự là cù ng mộ t dâ n tộ c, (2) "ngườ i Semitic" như ngườ i
Phoenicia gầ n gũ i về mặ t di truyền vớ i ngườ i cổ đạ i "Ấ n-Â u" hơn là "ngườ i Semites",
mặ c dù cá ch xa nhau về mặ t ngô n ngữ .
 Thư mụ c

Altham, JEJ, 1984. "Đạ o đứ c rủ i ro." Proceedings of the Aristotelian Society, loạ t phim mớ i,
84 (1983–1984): 15–29.
Ammianus Marcellinus. Lịch sử, tậ p I và II. Loeb Classics, Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Harvard.
Thợ cắ t tó c, N., 2013. "Tâ m lý củ a cá c sự kiện đuô i: Tiến bộ và thá ch thứ c." Tạp chí Kinh tế
Hoa Kỳ 103 (3): 611–616.
Bar-Yam, Yaneer và Hiroki Sayama, 2006. "Chính thứ c hó a quan điểm tậ p trung và o gen về
sự tiến hó a." Trong Thống nhất các chủ đề trong các hệ thống phức tạp, trang 215–222.
Berlin, Heidelberg: Springer-Verlag.
Binmore, K., 2008. Quyết định hợp lý. Princeton, N.J.: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Princeton.
Binney, James J., Nigel J. Dowrick, Andrew J. Fisher và Mark Newman, 1992. Lý thuyết về các
hiện tượng quan trọng: Giới thiệu về nhóm tái chuẩn hóa. Oxford: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c
Oxford.

Blackburn, S., 2001. Đạo đức: Giới thiệu rất ngắn. Oxford: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Oxford.
Rộ ng, C. D., 1930. Năm loại lý thuyết đạo đức. Luâ n Đô n: Kegan Paul.
Chistyakov, V., 1964. "Mộ t định lý về tổ ng củ a cá c biến ngẫ u nhiên dương độ c lậ p và cá c ứ ng
dụ ng củ a nó để phâ n nhá nh cá c quá trình ngẫ u nhiên." Lý thuyết xác suất và các ứng
dụng của nó 9(4): 640–648.
Cirillo, Pasquale và Nassim Nicholas Taleb, 2018. "Sự suy giả m củ a cá c cuộ c xung độ t bạ o
lự c: dữ liệu thự c sự nó i gì?" Quỹ Nobel.
———, 2016. "Về tính chấ t thố ng kê và nguy cơ xung độ t bạ o lự c." Physica A: Cơ học thống
kê và các ứng dụng của nó 452: 29–45.
Cramér, H., 1930. Về lý thuyết toán học về rủi ro. Centraltryckeriet.
Downey, Glanville, 1939. "Julian the Apostate ở Antioch." Lịch Sử Giáo Hội 8(4): 303–315.

———, 1959. "Julian và Justinian và sự thố ng nhấ t củ a đứ c tin và vă n hó a." Lịch Sử Giáo Hội
28(4): 339–349.
Eliazar, Iddo, 2017. "Định luật Lindy." Physica A: Cơ học thống kê và các ứng dụng của nó.
Embrechts, Paul, et al., 1997. Mô hình hóa các sự kiện cực đoan: cho bảo hiểm và tài chính.
Berlin, Heidelberg: Springer-Verlag.
Embrechts, P., C. M. Goldie, và N. Veraverbeke, 1979. "Cấ p số nhâ n và khả nă ng phâ n chia vô
hạ n." Lý thuyết xác suất và các lĩnh vực liên quan 49(3): 335–347.
Fontanari, Andrea, Nassim Nicholas Taleb và Pasquale Cirillo, 2017. "Ướ c tính Gini dướ i
phương sai vô hạ n."
Cáo, Robin Lane, 2006. Ngoại giáo và Kitô hữu: Trong thế giới Địa Trung Hải từ thế kỷ thứ
hai sau Công nguyên đến khi chuyển đổi Constantine. Chim cánh cụt Vương quốc Anh
Galam, Serge, 2008. "Vậ t lý xã hộ i: Đá nh giá cá c mô hình galam." Tạp chí Quốc tế Vật lý Hiện
đại C 19(03): 409–440.
———, 2012. Vật lý xã hội: Mô hình hóa các hiện tượng tâm lý chính trị của một nhà vật lý.
Berlin, Heidelberg: Springer-Verlag.
Geman, D., H. Geman, và N. N. Taleb, 2015. "Hạ n chế rủ i ro đuô i và entropy tố i đa." Entropy
17(6): 3724. Có sẵ n: http://www.mdpi.com/1099-4300/17/6/3724.
Gigerenzer, G., 2010. "Thỏ a mã n đạ o đứ c: Suy nghĩ lạ i về hà nh vi đạ o đứ c như tính hợ p lý bị
rà ng buộ c." Các chủ đề trong Khoa học nhận thức 2: 528–554.
Gigerenzer, G., và H. Brighton, 2009. "Homo Heuristicus: Tạ i sao nhữ ng tâ m trí thiên vị lạ i
đưa ra nhữ ng suy luậ n tố t hơn." Các chủ đề trong Khoa học nhận thức 1 (1): 107–143.
Grossman, S. J., và O. D. Hart, 1983. "Phâ n tích vấ n đề tá c nhâ n chính." Kinh tế lượng, 7–45.
Halbertal, Moshe, 2012. Về sự hy sinh. Princeton, N.J.: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Princeton.
Hö lmstrom, B., 1979. "Nguy cơ đạ o đứ c và khả nă ng quan sá t." Tạp chí Kinh tế Bell, 74–91.
Isocrates, 1980. Ba tậ p. Thư viện cổ điển Loeb, Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Harvard.
Karkaby, Farid, 2017. "Tà i chính Hồ i giá o: Mộ t mồ i." Bả n thả o chưa xuấ t bả n.
Kelly, J. L., 1956. "Mộ t cá ch giả i thích mớ i về tố c độ thô ng tin." Giao dịch IRE về lý thuyết
thông tin 2 (3): 185–189.
Lamont, Michèle, 2009. Phẩm giá của người lao động: Đạo đức và ranh giới của chủng tộc,
giai cấp và nhập cư. Cambridge, Mass.: Nhà xuất bản Đại học Harvard.
Lazaridis, Iosif, et al., 2017. "Nguồ n gố c di truyền củ a ngườ i Minoans và Mycenaeans."
Thiên nhiên 548, số 7666: 214–218.
MacLean, Leonard C., Edward O. Thorp và William T. Ziemba, 2011. Tiêu chí đầu tư tăng
trưởng vốn Kelly: Lý thuyết và thực hành, tậ p 3. Khoa họ c thế giớ i.
Mandelbrot, Benoit, 1982. Hình học Fractal của tự nhiên. Freeman và Co.
———, 1997. Gãy xương và mở rộng quy mô trong tài chính: gián đoạn, tập trung, rủi ro.
New York: Springer-Verlag.
Mandelbrot, Benoit B., và N. N. Taleb, 2010. "Nhả y ngẫ u nhiên, khô ng phả i đi bộ ngẫ u
nhiên." Trong Richard Herring, biên tậ p, The Known, the Unknown, and the Unknowable.
Princeton, N.J.: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Princeton.
Margalit, Avishai, 2002. Đạo đức của ký ức. Cambridge, Mass.: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c
Harvard.
Nagel, T., 1970. Khả năng của lòng vị tha. Princeton, N.J.: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Princeton.
Nowak, Martin A., Corina E. Tarnita, và Edward O. Wilson, 2010. "Sự tiến hó a củ a
Eusociality." Thiên nhiên 466, số 7310: 1057–1062.
Ostrom, Elinor, 1986. "Mộ t chương trình nghị sự cho việc nghiên cứ u cá c tổ chứ c." Lựa
chọn công khai 48 (1): 3–25.
———, 2015. Quản lý Commons. Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Cambridge.
Parfit, Derek, 2011. Về những gì quan trọng. Tậ p 1–3. Oxford: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Oxford.
Periander củ a Corinth. Trong Triết học Hy Lạp sơ khai: Các nhà tư tưởng Ionia bắt đầu và
sớm, Phần 1. Thư viện cổ điển Loeb, Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Harvard.
Peters, Ole, 2011. "Giải pháp thời gian của nghịch lý St Petersburg." Giao dịch triết học của
Hiệp hội Hoàng gia Luân Đôn A: Khoa học Toán học, Vật lý và Kỹ thuật 369 (1956): 4913–
4931.
Peters, Ole và Murray Gell-Mann, 2016. "Đá nh giá canh bạ c bằ ng độ ng lự c." Chaos: An
Interdisciplinary Journal of Nonlinear Science 26(2): 023103. Có sẵ n:
scitation.aip.org/content/aip/journal/chaos/26/2/10.1063/1.4940236
Piketty, Thomas, 1995. "Di độ ng xã hộ i và chính trị tá i phâ n phố i." Tạp chí Kinh tế hàng quý
110 (3): 551–584.
———, 2015. Thủ đô trong thế kỷ XXI. Cambridge, Mass.: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Harvard.
Pinker, Steven, 2011. Những thiên thần tốt hơn trong bản chất của chúng ta: Tại sao bạo lực
đã giảm. Chim cánh cụt.
Pitman, E. 1980. "Hà m phâ n phố i theo cấ p số nhâ n." Tạp chí của Hội Toán học Úc, Series A,
29 (3): 337–347.
Pitman, J. W., 1975. "Chuyển độ ng Brownian mộ t chiều và quá trình Bessel ba chiều."
Những tiến bộ trong xác suất ứng dụng 511–526.
Pratt, J. W., R. Zeckhauser, và K. J. Arrow, 1985. Hiệu trưởng và đại lý: Cơ cấu kinh doanh.
Nhà xuấ t bả n Kinh doanh Harvard.
Prichard, H. A., 2002. "Bổ n phậ n và sự thiếu hiểu biết về thự c tế." Trong các tác phẩm đạo
đức, ed. J. MacAdam. Oxford: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Oxford.
Rank, Mark Robert và Thomas Hirschl, 2015. "Khả nă ng trả i qua nghèo đó i tương đố i trong
suố t cuộ c đờ i." PLOS Một 10 (7).
Xếp hạ ng, Mark Robert, Thomas Hirschl, Kirk A. Foster, 2014. Theo đuổi giấc mơ Mỹ: Hiểu
những gì định hình vận mệnh của chúng ta. Oxford: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Oxford.
Đọ c, R., và N. N. Taleb, 2014. "Tô n giá o, phỏ ng đoá n và quả n lý rủ i ro giữ a cá c thế hệ." Econ
Journal Watch 11(2): 219–226.
Rescher, N., 2009. Sự thiếu hiểu biết: Về những tác động rộng lớn hơn của kiến thức thiếu sót.
Pittsburgh: Nhà in Đạ i họ c Pittsburgh.
Ross, David, 1939. Nền tảng của đạo đức. Oxford: Nhà in Clarendon.
———, 1930. Đúng và tốt. Rev. ed., 2002, ed. P. Stratton-Lake. Oxford: Nhà in Clarendon.
Ross, SA, 1973. "Lý thuyết kinh tế củ a cơ quan: Vấ n đề củ a hiệu trưở ng." Tạp chí Kinh tế
Hoa Kỳ 63 (2): 134–139.
Rutherford, Alex, Dion Harmon, Justin Werfel, Alexander S. Gard-Murray, Shlomiya Bar-
Yam, Andreas Gros, Ramon Xulvi-Brunet và Yaneer Bar-Yam. "Hà ng rà o tố t: Tầ m quan
trọ ng củ a việc thiết lậ p ranh giớ i cho sự chung số ng hò a bình." PLOS Một 9 (5): e95660.
Sandis, Constantine, 2012. Những điều chúng ta làm và tại sao chúng ta làm chúng. Palgrave
Macmillan.
Sandis, Constantine và Nassim Nicholas Taleb, 2015. "Đạ o đứ c lã nh đạ o và sự bấ t đố i xứ ng."
Trong Lãnh đạo và Đạo đức, biên tậ p Boaks và Levine, 233. Luâ n Đô n: Bloomsbury.
Stiglitz, J. E., 1988. "Hiệu trưở ng và đạ i lý." Trong The New Palgrave Dictionary of
Economics, tậ p 3. Luâ n Đô n: Macmillan.
Taleb, N. N., 2007. "Thiên nga đen và cá c lĩnh vự c thố ng kê." Nhà thống kê người Mỹ 61 (3):
198–200.
Taleb, N. N., và P. Cirillo, 2015. "On the Shadow Moments of Apparently Infinite-Mean
Phenomena," arXiv preprint arXiv:1510.06731.
Taleb, N. N., và R. Douady, 2015. "Về tính siêu cộ ng và thiên vị ướ c tính củ a cá c đó ng gó p
định lượ ng." Physica A: Cơ học thống kê và các ứng dụng của nó 429: 252–260.
Taleb, N. N., và C. Sandis, 2013. "Da trong trò chơi heuristic để bả o vệ chố ng lạ i cá c sự kiện
đuô i." Đánh giá về Kinh tế học hành vi 1 (1).
Teugels, J. L., 1975. "Lớ p phâ n phố i theo cấ p số nhâ n." The Annals of Probability, tậ p 3, số 6,
trang 1000–1011.
Thompson, D. F., 1983. "Gá n trá ch nhiệm cho cá c cố vấ n trong chính phủ ." Đạo đức 93(3):
5466–0.
Thorp, Edward O., 2006. "Tiêu chí Kelly trong blackjack, cá cượ c thể thao và thị trườ ng
chứ ng khoá n." Sổ tay quản lý tài sản và nợ phải trả 1: 385–428.
Tirole, J., 1988. Lý thuyết về tổ chức công nghiệp. Cambridge, Mass.: Nhà xuấ t bả n MIT.
Wardé, I., 2010. Tài chính Hồi giáo trong nền kinh tế toàn cầu. Nhà in Đạ i họ c Edinburgh.
Wilken, R. L., 2003. Các Kitô hữu như người La Mã đã nhìn thấy họ. New Haven, Conn.: Nhà
xuấ t bả n Đạ i họ c Yale.
Williams, B., 1993. Xấu hổ và cần thiết. Cambridge: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Cambridge.
Wilson, D. S., và E. O. Wilson, 2007. "Xem xét lạ i nền tả ng lý thuyết củ a xã hộ i họ c." Tạp chí
Sinh học hàng quý 82 (4): 327–348.
Zimmerman, M. J., 2008. Sống với sự không chắc chắn: Ý nghĩa đạo đức của sự thiếu hiểu
biết. Cambridge: Nhà xuấ t bả n Đạ i họ c Cambridge.
 Thuậ t ngữ

Tìm kiếm tiền thuê: Cố gắ ng sử dụ ng cá c quy định bả o vệ hoặ c "quyền" để có đượ c thu
nhậ p mà khô ng thêm bấ t cứ điều gì và o hoạ t độ ng kinh tế, mà khô ng là m tă ng sự già u có
củ a ngườ i khá c. Như Fat Tony sẽ định nghĩa, nó giố ng như bị buộ c phả i trả tiền bả o vệ cho
Mafia mà khô ng nhậ n đượ c lợ i ích kinh tế củ a sự bả o vệ.

Tiết lộ sở thích: lý thuyết, bắ t nguồ n từ Paul Samuelson (ban đầ u trong bố i cả nh lự a chọ n

hà ng hó a cô ng cộ ng), rằ ng cá c đạ i lý khô ng có quyền truy cậ p đầ y đủ và o lý do đằ ng sau
hà nh độ ng củ a họ ; Hà nh độ ng là quan sá t đượ c, trong khi suy nghĩ thì khô ng, điều nà y ngă n
cả n cá i sau đượ c sử dụ ng cho nghiên cứ u khoa họ c nghiêm ngặ t. Trong kinh tế họ c, cá c thí
nghiệm đò i hỏ i mộ t chi phí thự c tế củ a tá c nhâ n. Tó m tắ t củ a Tony béo là "Tawk lú c nà o
cũ ng rẻ".

Nắm bắt quy định: Cá c tình huố ng mà cá c quy định cuố i cù ng bị "chơi" bở i mộ t tá c nhâ n,
thườ ng khá c vớ i mụ c đích ban đầ u củ a quy định. Mộ t số quan chứ c và doanh nhâ n có thể nợ
mộ t phầ n thu nhậ p củ a họ cho cá c quy định bả o vệ và nhượ ng quyền thương mạ i, và vậ n
độ ng hà nh lang cho họ . Lưu ý rằ ng cá c quy định dễ đưa và o hơn là sử a chữ a và loạ i bỏ .

Chủ nghĩa khoa học: niềm tin rằ ng khoa họ c trô ng ... Giố ng như khoa họ c, vớ i quá nhiều sự
nhấ n mạ nh và o cá c khía cạ nh mỹ phẩ m, thay vì má y mó c hoà i nghi củ a nó . Nó chiếm ưu thế
trong cá c lĩnh vự c vớ i quả n trị viên đá nh giá đó ng gó p theo số liệu. Nó cũ ng chiếm ưu thế
trong cá c lĩnh vự c dà nh cho nhữ ng ngườ i nó i về khoa họ c mà khô ng "là m", chẳ ng hạ n như
cá c nhà bá o và giá o viên.

Chủ nghĩa duy lý ngây thơ: Niềm tin rằ ng chú ng ta có quyền truy cậ p và o nhữ ng gì là m
cho thế giớ i hoạ t độ ng và nhữ ng gì chú ng ta khô ng hiểu khô ng tồ n tạ i.

Trí tuệ nhưng ngốc nghếch: một tiếng kêu.

Chủ nghĩa duy lý giả: 1) tậ p trung và o tính hợ p lý củ a niềm tin hơn là hậ u quả củ a nó , 2)
sử dụ ng cá c mô hình xá c suấ t xấ u để ngâ y thơ chê bai "sự phi lý" củ a mọ i ngườ i khi họ tham
gia và o mộ t loạ i hà nh độ ng nhấ t định.

Vấn đề đại lý: Sự sai lệch lợ i ích giữ a đạ i lý và hiệu trưở ng, nó i giữ a ngườ i bá n xe và bạ n
(chủ sở hữ u tiềm nă ng), hoặ c giữ a bá c sĩ và bệnh nhâ n.

Bob Rubin Thương mại: trả tiền trong mộ t miền sai lệch, nơi lợ i ích có thể nhìn thấ y (và
đượ c thưở ng bằ ng mộ t số khoả n bồ i thườ ng) và thiệt hạ i là rấ t hiếm (và khô ng bị trừ ng
phạ t do khô ng có da trong trò chơi). Có thể đượ c khá i quá t hó a cho chính trị, bấ t cứ điều gì
mà hình phạ t yếu và nạ n nhâ n là trừ u tượ ng và phâ n phố i (nó i ngườ i nộ p thuế hoặ c cổ
đô ng).

Người can thiệp: Mộ t ngườ i gâ y ra sự mong manh bở i vì anh ta nghĩ rằ ng anh ta hiểu
nhữ ng gì đang xả y ra. Anh ấ y khô ng tiếp xú c vớ i bộ lọ c và kỷ luậ t củ a da trong trò chơi.
Ngoà i ra, thườ ng thiếu khiếu hà i hướ c.

Ngụy biện gỗ xẻ xanh: nhầ m lẫ n nguồ n gố c củ a kiến thứ c quan trọ ng hoặ c thậ m chí cầ n
thiết - mà u xanh củ a gỗ xẻ - vớ i mộ t nguồ n kiến thứ c khá c, ít nhìn thấ y từ bên ngoà i, ít dễ sử
dụ ng hơn. Là m thế nà o cá c nhà lý thuyết gá n trọ ng số sai cho nhữ ng gì ngườ i ta nên biết
trong mộ t doanh nghiệp nhấ t định, hoặ c, nó i chung, có bao nhiêu điều chú ng ta gọ i là "kiến
thứ c liên quan" khô ng quá nhiều.

Hiệu ứng giảng dạy-chim-làm thế nào để bay: Đả o ngượ c mũ i tên kiến thứ c để đọ c họ c
thuậ t ➝ thự c hà nh, hoặ c giá o dụ c ➝ sự già u có , để là m cho nó trô ng như thể cô ng nghệ nợ
khoa họ c thể chế nhiều hơn thự c tế. Xem Chống mỏng manh.

Hiệu ứng Lindy: Khi mộ t cô ng nghệ, ý tưở ng, tậ p đoà n hoặ c bấ t cứ thứ gì khô ng dễ hỏ ng có
tuổ i thọ tă ng lên vớ i mỗ i ngà y số ng só t thêm - khô ng giố ng như cá c mặ t hà ng dễ hỏ ng (như
ngườ i, mèo, chó , lý thuyết kinh tế và cà chua). Vì vậ y, mộ t cuố n sá ch đã đượ c in mộ t tră m
nă m có khả nă ng vẫ n đượ c in thêm mộ t tră m nă m nữ a - miễn là doanh số bá n hà ng củ a nó
vẫ n khỏ e mạ nh.

Công thái học: Trong bố i cả nh củ a chú ng tô i ở đâ y, tính cô ng thá i họ c đượ c giữ khi mộ t tậ p
hợ p ngườ i chơi có cù ng thuộ c tính thố ng kê (đặ c biệt là kỳ vọ ng) như mộ t ngườ i chơi duy
nhấ t theo thờ i gian. Xá c suấ t tổ ng hợ p tương tự như xá c suấ t thờ i gian. Sự vắ ng mặ t củ a
tính cô ng thá i họ c là m cho cá c thuộ c tính rủ i ro khô ng thể chuyển trự c tiếp từ xá c suấ t quan
sá t đượ c sang phầ n thưở ng củ a mộ t chiến lượ c bị hủ y hoạ i (hoặ c bấ t kỳ rà o cả n hấ p thụ
hoặ c "điểm chú ") nà o - nó i cá ch khá c, khô ng bền vữ ng về mặ t xá c suấ t.

Mediocristan: Mộ t quá trình bị chi phố i bở i nhữ ng ngườ i tầ m thườ ng, vớ i mộ t và i thà nh
cô ng hoặ c thấ t bạ i cự c đoan (giả sử , thu nhậ p cho mộ t nha sĩ). Khô ng có quan sá t đơn lẻ nà o
có thể ả nh hưở ng mộ t cá ch có ý nghĩa đến tổ ng hợ p. Cò n đượ c gọ i là "đuô i mỏ ng", hoặ c
thà nh viên củ a gia đình phâ n phố i Gaussian.

Cực đoan: Mộ t quá trình mà tổ ng số có thể bị ả nh hưở ng bở i mộ t quan sá t duy nhấ t (giả sử ,
thu nhậ p cho mộ t nhà vă n). Cò n đượ c gọ i là "đuô i béo." Bao gồ m fractal, hoặ c luậ t quyền
lự c, gia đình phâ n phố i. Xem Hàm mũ phụ trong Phụ lụ c.

Quy tắc thiểu số: Mộ t sự bấ t đố i xứ ng mà theo đó hà nh vi củ a tổ ng số đượ c quyết định bở i

sở thích củ a thiểu số . Ngườ i hú t thuố c có thể ở trong khu vự c khô ng khó i thuố c nhưng
ngườ i khô ng hú t thuố c khô ng thể ở trong khu vự c hú t thuố c, vì vậ y ngườ i khô ng hú t thuố c
sẽ chiếm ưu thế, khô ng phả i vì ban đầ u họ chiếm đa số , mà vì họ khô ng đố i xứ ng. Tá c giả
cho rằ ng ngô n ngữ , đạ o đứ c và (mộ t số ) tô n giá o lan truyền bở i sự cai trị củ a thiểu số .
Thông qua tiêu cực: Trong thầ n họ c và triết họ c, sự tậ p trung và o nhữ ng gì mộ t cá i gì đó
khô ng, mộ t định nghĩa giá n tiếp, đượ c coi là ít ngụ y biện hơn Lộ trình tích cực. Trong hà nh
độ ng, đó là mộ t cô ng thứ c cho nhữ ng gì nên trá nh, nhữ ng gì khô ng nên là m — trừ , khô ng
cộ ng, hoạ t độ ng tố t hơn trong cá c lĩnh vự c có tá c dụ ng phụ nhâ n lên và khô ng thể đoá n
trướ c. Trong y họ c, ngừ ng ai đó hú t thuố c có ít tá c dụ ng phụ hơn so vớ i việc cho thuố c và
phương phá p điều trị.

Khả năng mở rộng: Phẩ m chấ t củ a cá c thự c thể thay đổ i, thườ ng độ t ngộ t, khi chú ng nhỏ
hơn hoặ c lớ n hơn: cá c thà nh phố khá c vớ i cá c quố c gia lớ n, cá c lụ c địa rấ t khá c vớ i cá c đả o.
Hà nh vi tậ p thể thay đổ i khi quy mô củ a cá c nhó m tă ng lên, mộ t lậ p luậ n cho chủ nghĩa địa
phương và chố ng lạ i chủ nghĩa toà n cầ u khô ng bị tró i buộ c.

Độc canh trí tuệ: Cá c nhà bá o, họ c giả và nhữ ng nô lệ khá c khô ng có da trong trò chơi
trong mộ t chủ đề nhấ t định hộ i tụ đến chế độ "bien pensant" có thể bị thao tú ng và thườ ng
chố ng lạ i sự ủ ng hộ thự c nghiệm. Lý do là hình phạ t từ sự khá c biệt thườ ng bị phạ t vớ i cá c
nhã n như "Putinist", "baby killer" hoặ c "phâ n biệt chủ ng tộ c" (trẻ em luô n đượ c sử dụ ng
bở i nhữ ng kẻ lang bă m như mộ t lậ p luậ n giậ t gâ n). Điều nà y tương tự như cá ch đa dạ ng
sinh thá i giả m khi mộ t hò n đả o trở nên lớ n hơn (xem Thiên nga đen).

Đức hạnh buôn bán: Sự hạ thấ p đứ c hạ nh bằ ng cá ch sử dụ ng nó như mộ t chiến lượ c tiếp

thị. Theo kinh điển, đứ c hạ nh cầ n đượ c giữ kín, điều nà y xung độ t vớ i cá c thô ng điệp kiểu
"cứ u mô i trườ ng" hiện đạ i. Nhữ ng ngườ i buô n bá n đứ c hạ nh thườ ng là nhữ ng kẻ đạ o đứ c
giả . Hơn nữ a, đứ c hạ nh khô ng có lò ng can đả m, sự hy sinh và là n da trong trò chơi khô ng
bao giờ là đứ c hạ nh. Buô n bá n đứ c hạ nh cũ ng tương tự như Simony, mà trong thờ i Trung cổ
cho phép mộ t ngườ i nà o đó có phương tiện để mua cá c vị trí giá o hộ i hoặ c Indulgences để
xó a bỏ tộ i lỗ i củ a mình bằ ng cá ch trả giá .

Quy tắc vàng (đối xứng): Đố i xử vớ i ngườ i khá c theo cá ch bạ n muố n họ đố i xử vớ i bạ n.

Quy tắc bạc (quy tắc vàng âm): Đừ ng là m cho ngườ i khá c nhữ ng gì bạ n khô ng muố n họ
là m vớ i bạ n. Lưu ý sự khá c biệt so vớ i Quy tắ c và ng, vì quy tắ c bạ c ngă n cả n nhữ ng ngườ i
bậ n rộ n cố gắ ng điều hà nh cuộ c số ng củ a bạ n.

Nguyên Tắc Bác Ái: Thự c hiện tính đố i xứ ng trong cá c cuộ c tranh luậ n trí tuệ; Đạ i diện cho
lậ p luậ n củ a đố i thủ chính xá c như bạ n muố n củ a bạ n đượ c đạ i diện. Trá i ngượ c vớ i "ngườ i
rơm".
 Phụ lụ c kỹ thuậ t

A. XÁC SUẤT DA TRONG TRÒ CHƠI VÀ ĐUÔI

HÌNH 7. Giao dịch Bob Rubin. Phầ n thưở ng trong mộ t miền lệch, nơi lợ i ích có thể nhìn thấ y (và đượ c thưở ng bằ ng mộ t
số khoả n bồ i thườ ng) và thiệt hạ i là rấ t hiếm (và khô ng bị trừ ng phạ t do khô ng có da trong trò chơi). Có thể khá i quá t hó a
thà nh chính trị, bấ t cứ điều gì mà hình phạ t yếu.

Phầ n nà y sẽ phâ n tích sự khô ng phù hợ p xá c suấ t củ a rủ i ro đuô i và lợ i nhuậ n khi có vấ n đề

về tá c nhâ n chính.

Chuyển giao tác hại: Nếu mộ t tá c nhâ n có ưu điểm củ a lợ i nhuậ n củ a biến ngẫ u nhiên,
khô ng có nhượ c điểm và chỉ đượ c đá nh giá dự a trên hiệu suấ t trong quá khứ , thì độ ng cơ là
che giấ u rủ i ro ở đuô i trá i bằ ng cá ch sử dụ ng phâ n phố i lệch â m (hoặ c nó i chung hơn là
khô ng đố i xứ ng) cho hiệu suấ t. Điều nà y có thể đượ c khá i quá t hó a cho bấ t kỳ khoả n thanh
toá n nà o mà ngườ i ta khô ng chịu đầ y đủ rủ i ro và hậ u quả tiêu cự c củ a hà nh độ ng củ a mộ t
ngườ i.
Hã y để P (K, M) là khoả n thanh toá n cho nhà điều hà nh trong thời gian ưu đãi M:

trong đó cá c biến ngẫ u nhiên i.i.d. đạ i diện cho việc phâ n phố i lợ i
nhuậ n trong mộ t khoả ng thờ i gian nhấ t định và K là mộ t

"rà o cả n", là mộ t chỉ bá o về thờ i gian dừ ng khi cá c điều

kiện hiệu suấ t trong quá khứ khô ng đượ c thỏ a mã n (cụ thể là điều kiện có mộ t hiệu suấ t
nhấ t định trong mộ t số nă m nhấ t định củ a cá c nă m trướ c, nếu khô ng dò ng tiền thưở ng
chấ m dứ t, trò chơi kết thú c và số lượ ng ưu đã i tích cự c dừ ng lạ i). Hằ ng số là mộ t
"khoả n thanh toá n củ a đạ i lý" hoặ c tỷ lệ bồ i thườ ng từ hiệu suấ t, khô ng phả i là tiền tệ (miễn
là nó có thể đượ c định lượ ng là "lợ i ích"). Số lượ ng cho biết kích thướ c
củ a phơi sá ng tạ i cá c thờ i điểm (vì độ trễ Ito, vì hiệu suấ t tạ i cá c giai đoạ n s
đượ c xá c định bở i q tạ i khoả ng thờ i gian sớ m hơn nghiêm ngặ t < s).
Cho {fj} là họ cá c phép đo xá c suấ t Mỗ i phép đo tương ứ ng vớ i cá c đặ c
điểm trung bình / độ lệch nhấ t định và chú ng ta có thể chia cá c thuộ c tính củ a chú ng là m
đô i trên cả hai mặ t củ a tham số "trung tâ m" K, dướ i dạ ng phâ n phố i "trên" và "dướ i". Chú ng
tô i viết dFj (x) là fj (x) dx, do đó và cá c phâ n phố i
"trên" và "dướ i", mỗ i phâ n phố i tương ứ ng vớ i kỳ vọ ng có điều kiện nhấ t định

và
Bâ y giờ định nghĩa là thướ c đo bấ t đố i xứ ng phi tham số tậ p trung và o K,

vớ i cá c giá trị >1 cho bấ t đố i xứ ng dương và <1 cho đố i xứ ng â m. Theo trự c

giá c, độ lệch có xá c suấ t và kỳ vọ ng di chuyển theo hướ ng ngượ c lạ i: phầ n thưở ng â m cà ng
lớ n, xá c suấ t bù đắ p cà ng nhỏ .
Chú ng tô i khô ng giả định mộ t "trò chơi cô ng bằ ng", nghĩa là , vớ i lợ i nhuậ n khô ng giớ i hạ n
mà chú ng tô i có thể viết là m ++ m − = m.

Các giả định đơn giản hóa về thời gian dừng q và điều kiện đơn không đổi
Giả sử q hằ ng số , q = 1 và đơn giả n hó a điều kiện thờ i gian dừ ng là khô ng có tổ n thấ t trong
cá c khoả ng thờ i gian trướ c, dẫ n đến
 Vì giả sử cá c khoả n thanh toá n củ a đạ i lý độ c lậ p và đượ c phâ n phố i giố ng hệt nhau, kỳ
vọ ng tạ i thờ i điểm dừ ng tương ứ ng vớ i kỳ vọ ng về thờ i gian dừ ng nhâ n vớ i khoả n bồ i
thườ ng dự kiến cho đạ i lý . Và

Kỳ vọ ng về thờ i gian dừ ng có thể đượ c viết là xá c suấ t thà nh cô ng trong điều kiện khô ng
có tổ n thấ t trướ c đó :

Chú ng ta có thể thể hiện điều kiện thờ i gian dừ ng dướ i dạ ng cá c lầ n chạ y thà nh cô ng
khô ng bị giá n đoạ n. Hã y là tậ p hợ p cá c lầ n chạ y thà nh cô ng liên tiếp theo thứ tự
{{F}, {SF}, {SSF}, ..., {(M − 1) S, F}} liên tiếp, trong đó S là thà nh cô ng và F là thấ t bạ i trong
khoả ng thờ i gian vớ i xá c suấ t tương ứ ng liên quan

Đố i vớ i M lớ n, vì chú ng ta có thể coi cá i trướ c gầ n như bằ ng nhau, do đó :

Cuố i cù ng, khoả n thanh toá n dự kiến cho đạ i lý:

tă ng bằ ng (i) tă ng (ii) giả m thiểu xá c suấ t tổ n thấ t , nhưng, và đó là điểm cố t lõ i, ngay

cả khi (i) và (ii) diễn ra vớ i chi phí m , tổ ng kỳ vọ ng từ gó i.
HÌNH 8. Indy Mac, mộ t cô ng ty thấ t bạ i trong cuộ c khủ ng hoả ng dướ i chuẩ n (từ Taleb 2009). Nó là mộ t đạ i diện củ a rủ i ro
tiếp tụ c tă ng trong trườ ng hợ p khô ng có tổ n thấ t, cho đến khi nổ tung.

Đá ng bá o độ ng, vì tá c nhâ n khô ng quan tâ m đến sự suy giả m củ a tổ ng lợ i

nhuậ n dự kiến m nếu nó đến từ phía bên trá i củ a phâ n phố i, m . Nhìn trong khô ng gian lệch,
–

phầ n thưở ng tá c nhâ n dự kiến tố i đa hó a dướ i phâ n phố i j vớ i giá trị thấ p nhấ t là vj (bấ t đố i
xứ ng â m tố i đa). Tổ ng kỳ vọ ng về độ ng lự c tích cự c mà khô ng có là n da trong trò chơi phụ
thuộ c và o độ lệch tiêu cự c, khô ng phụ thuộ c và o m.

B. TÍNH BỀN VỮNG XÁC SUẤT VÀ TÍNH CÔNG THÁI HỌC

Chấp nhận rủi ro động: Nếu bạ n chấ p nhậ n rủ i ro — bấ t kỳ rủ i ro nà o — lặ p đi lặ p lạ i, cá ch tính là phơi nhiễm trên
mỗ i tuổ i thọ hoặ c theo cá ch nó rú t ngắ n tuổ i thọ cò n lạ i.

Thuộc tính hủy hoại: Xá c suấ t hủ y hoạ i nằ m trong miền thờ i gian cho mộ t tá c nhâ n duy nhấ t và khô ng tương ứ ng
vớ i xá c suấ t đuô i khô ng gian trạ ng thá i (hoặ c tậ p hợ p). Kỳ vọ ng cũ ng khô ng thể thay thế đượ c giữ a hai lĩnh vự c. Cá c
tuyên bố về việc "đá nh giá quá cao" cá c sự kiện đuô i (kéo theo sự hủ y hoạ i) củ a cá c tá c nhâ n có nguồ n gố c từ cá c
ướ c tính khô ng gian trạ ng thá i là thiếu só t. Nhiều lý thuyết về "tính hợ p lý" củ a cá c tá c nhâ n dự a trên cá c toá n tử
ướ c tính sai và / hoặ c cá c biện phá p xá c suấ t.
Đây là lý do chính đằng sau chiến lược thanh tạ.
Đâ y là mộ t trườ ng hợ p đặ c biệt củ a sự kết hợ p giữ a mộ t biến ngẫ u nhiên và kết quả củ a
mộ t hà m đạ o hà m phụ thuộ c và o thờ i gian, phụ thuộ c và o đườ ng dẫ n.
Bả n dịch ít kỹ thuậ t hơn:
Không bao giờ băng qua sông nếu nó chỉ sâu trung bình 4 feet. FN1
Một trường hợp chung đơn giản hóa
Hã y xem xét ví dụ cự c kỳ đơn giả n, chuỗ i cá c biến ngẫ u nhiên độ c lậ p
vớ i sự hỗ trợ trong cá c số thự c dương . Cá c định lý hộ i
tụ củ a lý thuyết xá c suấ t cổ điển đề cậ p đến hà nh vi củ a tổ ng hoặ c trung bình:
theo định luậ t (yếu) củ a cá c số lớ n (hộ i tụ trong xá c suấ t). Như thể
hiện trong câ u chuyện về sò ng bạ c trong Chương 19, n đi đến vô cự c tạ o ra sự hộ i tụ về xá c
suấ t vớ i lợ i nhuậ n trung bình thự c sự m. Mặ c dù luậ t số lớ n á p dụ ng cho cá c phép rú t i có
thể đượ c phâ n tá ch nghiêm ngặ t theo thờ i gian, nhưng nó giả định (mộ t số ) sự độ c lậ p, và
chắ c chắ n là con đườ ng độ c lậ p.
Bâ y giờ hã y xem xét nơi mọ i biến trạ ng thá i Xi đượ c
lậ p chỉ mụ c bở i mộ t đơn vị thờ i gian t: 0 < t < T. Giả sử rằ ng cá c "sự kiện thờ i gian" đượ c rú t
ra từ cù ng mộ t phâ n phố i xá c suấ t: P (Xi) = P (Xi, t).
Chú ng tô i định nghĩa xá c suấ t thờ i gian, sự tiến hó a theo thờ i gian cho mộ t tá c nhâ n duy
nhấ t i.
Vớ i sự hiện diện củ a thiết bị đầ u cuố i, điều đó là khô ng thể đả o ngượ c, hủ y hoạ i, mọ i
quan sá t hiện nay đều có điều kiện dự a trên mộ t số thuộ c tính củ a giai đoạ n trướ c, và
nhữ ng gì xả y ra ở chu kỳ t phụ thuộ c và o t − 1, nhữ ng gì xả y ra tạ i t − 1 phụ thuộ c và o t − 2,
v.v. Bâ y giờ chú ng ta có sự phụ thuộ c và o con đườ ng.
Tiếp theo nhữ ng gì chú ng ta gọ i là thấ t bạ i củ a cô ng thá i họ c:
Định lý 1 (bất đẳng thức không-thời gian trạng thái): Giả sử rằ ng và kỳ
vọ ng khô ng gian trạ ng thá i cho mộ t chu kỳ ban đầ u tĩnh t, và kỳ vọ ng thờ i gian cho bấ t kỳ tá c nhâ n i nà o , cả
hai đều thu đượ c thô ng qua định luậ t yếu củ a cá c số lớ n. Chú ng tô i có

Bằ ng chứ ng:

trong đó là chứ c nă ng chỉ bá o yêu cầ u tồ n tạ i ở giai đoạ n trướ c. Do đó giớ i hạ n

củ a n cho t cho thấ y kỳ vọ ng thờ i gian giả m:
Chú ng ta thự c sự có thể chứ ng minh sự phâ n kỳ.

Như chú ng ta có thể thấ y bằ ng cá ch là m cho T < , bằ ng cá ch lặ p lạ i quy luậ t kỳ vọ ng lặ p

lạ i, chú ng ta có đượ c bấ t đẳ ng thứ c cho tấ t cả T.
Chú ng ta có thể thấ y tậ p hợ p nhữ ng ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro mong đợ i lợ i nhuậ n m
trong bất kỳ giai đoạ n nào, trong khi mọi ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro
đều đượ c đả m bả o cuố i cù ng sẽ phá sả n.
Cá c cá ch tiếp cậ n khá c: chú ng ta cũ ng có thể tiếp cậ n chứ ng minh mộ t cá ch chính thứ c
hơn theo cá ch lý thuyết đo lườ ng bằ ng cá ch chỉ ra rằ ng trong khi cá c tậ p hợ p khô ng gian
cho A "khô ng hủ y hoạ i" là rờ i rạ c, cá c tậ p hợ p thờ i gian thì khô ng. Cá ch tiếp cậ n dự a trên
thự c tế là đố i vớ i biện phá p V:
 khô ng nhấ t thiết phả i bằ ng

Hầ u như tấ t cả cá c bà i bá o thả o luậ n về "đá nh giá quá cao" tính toá n rủ i ro đuô i thô ng qua cá c quyền chọ n (xem
đá nh giá trong Barberis 2003) đều vô hiệu bở i bấ t đẳ ng thứ c trong Định lý 1. Rõ rà ng họ cho rằ ng mộ t tá c nhâ n chỉ
tồ n tạ i cho mộ t quyết định hoặ c tiếp xú c duy nhấ t. Đơn giả n, cá c giấ y tờ gố c ghi lạ i "sự thiên vị" giả định rằ ng cá c
đặ c vụ sẽ khô ng bao giờ đưa ra quyết định khá c trong cuộ c số ng cò n lạ i củ a họ .
Giả i phá p thô ng thườ ng cho sự phụ thuộ c đườ ng dẫ n nà y — nếu nó chỉ phụ thuộ c và o sự
hủ y hoạ i — đượ c thự c hiện bằ ng cá ch giớ i thiệu mộ t hà m củ a X để cho phép trung bình tậ p
hợ p (độ c lậ p vớ i đườ ng dẫ n) có cá c thuộ c tính giố ng như trung bình thờ i gian (phụ thuộ c
và o đườ ng dẫ n) — hoặ c trung bình có điều kiện tồ n tạ i. Logarit tự nhiên có vẻ là mộ t ứ ng
cử viên tố t. Do đó và thuộ c về cù ng mộ t lớ p xá c
suấ t; do đó mộ t phép đo xá c suấ t trên mộ t là bấ t biến đố i vớ i lớ p kia - cá i đượ c gọ i là tính
cô ng thá i họ c. Theo nghĩa đó , khi phâ n tích hiệu suấ t và rủ i ro, trong điều kiện hủ y hoạ i, cầ n
phả i sử dụ ng phép biến đổ i logarit củ a biến (Peters 2011), hoặ c giớ i hạ n củ a đuô i trá i
(Kelly 1956), đồ ng thờ i tố i đa hó a cơ hộ i ở đuô i phả i (Gell-Mann 2016), hoặ c giớ i hạ n củ a
đuô i trá i (Geman et al. 2015).
Nhữ ng gì chú ng tô i đã chỉ ra ở đâ y là trừ khi ngườ i ta thự c hiện mộ t phép biến đổ i logarit (hoặ c mộ t hà m tương tự -
trơn tru - tạ o ra - vớ i sự hủ y hoạ i đượ c đặ t ở X = 0), cả hai kỳ vọ ng đều khá c nhau. Toà n bộ điểm củ a nguyên tắ c
phò ng ngừ a là trá nh phả i dự a và o logarit hoặ c phép biến đổ i bằ ng cá ch giả m xá c suấ t hủ y hoạ i.

Trong bà i bá o huấ n quyền củ a họ , Peters và Gell-Mann (2014) đã chỉ ra rằ ng việc Bernoulli sử dụ ng logarit khô ng
phả i cho hà m "tiện ích" lõ m, nhưng, như vớ i tiêu chí Kelly, để khô i phụ c tính cô ng thá i họ c. Mộ t chú t lịch sử :
 Bernoulli phá t hiện ra rủ i ro logarit dướ i ả o tưở ng về "tiện ích".
 Kelly và Thorp đã phụ c hồ i logarit cho tiêu chí tă ng trưở ng tố i đa như mộ t
chiến lượ c cờ bạ c tố i ưu. Khô ng liên quan gì đến tiện ích.
 Samuelson bá c bỏ logarit là hung hă ng, khô ng nhậ n ra rằ ng bá n logarit (hoặ c
logarit mộ t phầ n), tứ c là , trên mộ t phầ n củ a sự già u có , có thể đượ c thự c hiện.
Từ Menger đến Arrow, thô ng qua Chernoff và Samuelson, nhiều ngườ i trong
lý thuyết quyết định đượ c chứ ng minh là đang mắ c sai lầ m về tính cô ng thá i
họ c.
 Pitman và o nă m 1975 cho thấ y rằ ng mộ t chuyển độ ng Brown chịu mộ t rà o
cả n hấ p thụ ở 0, vớ i cá c đườ ng hấ p thụ bị kiểm duyệt, trở thà nh mộ t quá trình
Bessel ba chiều. Sự trô i dạ t củ a cá c con đườ ng cò n só t lạ i là tích hợ p vớ i
logarit.
 Peters và Gell-Mann phụ c hồ i logarit cho tính cô ng thá i họ c và , ngoà i ra, đặ t
kết quả Kelly-Thorpe trên cơ sở vậ t lý nghiêm ngặ t.
 Vớ i Cirillo, tá c giả nà y (Taleb và Cirillo 2015) phá t hiện ra nhậ t ký là sự biến
đổ i trơn tru độ c đá o để tạ o ra mộ t kép củ a phâ n phố i nhằ m loạ i bỏ hỗ trợ nhỏ
gọ n mộ t phía để cho phép sử dụ ng lý thuyết giá trị cự c đoan.
 Chú ng ta có thể chỉ ra (Briys và Taleb, đang tiến hà nh và giao tiếp riêng tư) sự
cầ n thiết củ a biến đổ i logarit như trá nh hủ y hoạ i đơn giả n, đâ y là mộ t trườ ng
hợ p đặ c biệt củ a lớ p tiện ích HARA.
Sự thích ứng của Định lý 1 với Chuyển động Brown
Ý nghĩa củ a thả o luậ n đơn giả n hó a khô ng thay đổ i liệu ngườ i ta có sử dụ ng cá c mô hình
phong phú hơn hay khô ng, chẳ ng hạ n như mộ t quá trình ngẫ u nhiên đầ y đủ chịu mộ t rà o
cả n hấ p thụ . Và tấ t nhiên trong mộ t mô i trườ ng tự nhiên, sự diệt trừ tấ t cả kiếp trướ c có thể
xả y ra (tứ c là , Xt có thể có giá trị cự c â m), khô ng chỉ là mộ t điều kiện dừ ng lạ i. Lậ p luậ n
Peters và Gell-Mann cũ ng hủ y bỏ cá i gọ i là câ u đố phí bả o hiểm vố n chủ sở hữ u nếu bạ n
thêm đuô i béo (do đó kết quả nghiêm trọ ng hơn rấ t nhiều đẩ y mộ t số cấ p độ tương đương
vớ i sự hủ y hoạ i) và khô ng có khả nă ng thay thế củ a thờ i gian và hò a tấ u. Khô ng có câ u đố .
Vấ n đề là bấ t biến trong cuộ c số ng thự c nếu ngườ i ta sử dụ ng quá trình ngẫ u nhiên theo
phong cá ch chuyển độ ng Brown chịu mộ t rà o cả n hấ p thụ . Thay cho biểu diễn đơn giả n hó a,
chú ng ta sẽ có , đố i vớ i mộ t quá trình chịu L, mộ t rà o cả n hấ p thụ từ bên dướ i, trong phiên
bả n số họ c:

hoặ c, đố i vớ i mộ t quá trình hình họ c:

trong đó Z là mộ t biến ngẫ u nhiên.

Đi đến thờ i gian liên tụ c, và xem xét trườ ng hợ p hình họ c, hã y là
thờ i gian dừ ng. Ý tưở ng là có kỳ vọ ng đơn giả n về thờ i gian dừ ng phù hợ p vớ i tuổ i thọ cò n
lạ i hoặ c giữ nguyên thứ tự .
Chú ng tô i đã chuyển trọ ng tâ m từ xá c suấ t sang sự khô ng phù hợ p giữ a thờ i gian dừ ng T
cho sự hủ y hoạ i và tuổ i thọ cò n lạ i.

C. NGUYÊN TẮC BỀN VỮNG XÁC SUẤT

Nguyên tắc: Một đơn vị cần phải chấp nhận bất kỳ rủi ro nào như thể nó sẽ chấp nhận nó nhiều lần — ở một tần số
xác định — trong suốt tuổi thọ còn lại của nó.
Nguyên tắ c bền vữ ng là cầ n thiết cho lậ p luậ n sau đâ y. Trong khi cá c thí nghiệm là tĩnh
(chú ng ta đã thấ y sự nhầ m lẫ n giữ a khô ng gian trạ ng thá i và thờ i gian), cuộ c số ng là liên
tụ c. Nếu bạ n phả i chịu mộ t xá c suấ t hủ y hoạ i nhỏ như mộ t rủ i ro "mộ t lầ n", hã y số ng só t sau
đó , sau đó là m lạ i (mộ t thỏ a thuậ n "mộ t lầ n" khá c), cuố i cù ng bạ n sẽ phá sả n vớ i xá c suấ t 1.
Sự nhầ m lẫ n phá t sinh bở i vì có vẻ như rủ i ro "mộ t lầ n" là hợ p lý, nhưng điều đó cũ ng có
nghĩa là mộ t rủ i ro bổ sung là hợ p lý. (Xem Hình 9). Tin tố t là mộ t số loạ i rủ i ro có thể đượ c
coi là thự c tế có xá c suấ t bằ ng khô ng: trá i đấ t tồ n tạ i hà ng nghìn tỷ biến thể tự nhiên hà ng
ngà y trong ba tỷ nă m, nếu khô ng chú ng ta sẽ khô ng ở đâ y. Chú ng ta có thể sử dụ ng cá c đố i
số xá c suấ t có điều kiện (điều chỉnh độ lệch số ng só t) để sao lưu xá c suấ t hủ y hoạ i trong
mộ t hệ thố ng.
HÌNH 9. Tạ i sao hủ y hoạ i khô ng phả i là mộ t nguồ n tà i nguyên tá i tạ o. Cho dù xá c suấ t có nhỏ đến đâ u, theo thờ i gian, mộ t
cá i gì đó nhấ t định sẽ đâ m và o hà ng rà o hủ y hoạ i chắ c chắ n sẽ đá nh trú ng nó . Khô ng có rủ i ro nà o nên đượ c coi là sự kiện
"mộ t lầ n".

Bâ y giờ , chú ng ta khô ng phả i thự c hiện cũ ng như tính bền vữ ng vĩnh viễn khô ng
cầ n thiết. Chú ng tô i chỉ có thể kéo dà i thờ i gian sử dụ ng. T cà ng dà i, cá c toá n tử kỳ vọ ng
cà ng phâ n kỳ.
Hã y xem xét thờ i gian dừ ng dự kiến vô điều kiện để hủ y hoạ i trong mộ t mô hình rờ i rạ c

và đơn giả n hó a: trong đó là số lầ n

phơi sá ng trong mỗ i khoả ng thờ i gian, T là tuổ i thọ tổ ng thể cò n lạ i và p là xá c suấ t hủ y hoạ i,
cả hai trong cù ng khoả ng thờ i gian đó để cố định p. Vì chú ng ta có thể hiệu
chỉnh rủ i ro khi lặ p lạ i. Tuổ i thọ T càng dài (biểu thị trong cá c khoả ng thờ i gian), vấ n đề
hủ y hoạ i cà ng nghiêm trọ ng. Con ngườ i và thự c vậ t có thờ i hạ n sử dụ ng ngắ n, thiên nhiên
thì khô ng—ít nhấ t là trong thời hạ n 108 nă m—do đó xá c suấ t hủ y hoạ i hà ng nă m củ a
O(10−8) và (đố i vớ i gia số chặ t chẽ hơn) xá c suấ t hủ y hoạ i cụ c bộ nhiều nhấ t là O(10−50).
Cà ng cao trong hệ sinh thá i cá nhâ n-loà i-phâ n cấ p, vấ n đề hủ y hoạ i cà ng nghiêm trọ ng. Tính
hai mặ t nà y xoay quanh ; do đó yêu cầ u là khô ng cầ n thiết đố i vớ i cá c mặ t hà ng
khô ng vĩnh viễn, có thờ i hạ n sử dụ ng hữ u hạ n.
Lập luận đuôi béo: Mộ t hệ thố ng cà ng có khả nă ng cung cấ p độ lệch lớ n, vấ n đề hủ y hoạ i cà ng tồ i tệ.
Chú ng tô i sẽ đề cậ p đến vấ n đề đuô i béo rộ ng rã i hơn. Rõ rà ng sự khá c biệt củ a quá trình
quan trọ ng; Nhưng độ lệch tổ ng thể khô ng vượ t quá ngưỡ ng hủ y hoạ i khô ng thà nh vấ n đề.

Biến đổi logarit

Theo tiên đề về tính bền vữ ng, tứ c là "ngườ i ta nên chấ p nhậ n rủ i ro như thể bạ n sẽ là m
điều đó mã i mã i", chỉ có mộ t phép biến đổ i logarit (hoặ c tương tự ) đượ c á p dụ ng.
 Fattailedness là mộ t thuộ c tính thườ ng đá ng lo ngạ i khi khô ng có hỗ trợ nhỏ gọ n cho biến
ngẫ u nhiên, ít hơn khi cá c biến bị rà ng buộ c. Nhưng như chú ng ta thấ y sự cầ n thiết củ a việc
sử dụ ng phép biến đổ i logarit, mộ t biến ngẫ u nhiên có hỗ trợ trong [0, ∞) hiện có hỗ trợ
trong (-∞, ∞), do đó cá c tính chấ t có nguồ n gố c từ lý thuyết giá trị cự c trị hiện có thể á p
dụ ng cho phâ n tích củ a chú ng ta. Tương tự như vậ y, nếu tá c hạ i đượ c định nghĩa là mộ t số
dương vớ i cậ n trên H tương ứ ng vớ i sự hủ y hoạ i, có thể biến đổ i nó từ [0, H] thà nh [0, ∞).
Cramér và Lundberg, trong phâ n tích bả o hiểm, đã phá t hiện ra khó khă n; xin xem
Cramér 1930.
Một lưu ý về Ergodicity : Ergodicity khô ng thể nhậ n dạ ng thố ng kê, khô ng thể quan sá t đượ c và khô ng có thử
fn2

nghiệm nà o cho chuỗ i thờ i gian mang lạ i tính ergodicity, tương tự như Dickey-Fuller cho vă n phò ng phẩ m (hoặ c
Phillips-Perron cho thứ tự tích hợ p). Quan trọ ng hơn:

Nếu kết quả củ a bạ n thu đượ c từ việc quan sá t mộ t chuỗ i thờ i gian, là m thế nà o bạ n có thể đưa ra tuyên bố về phép
đo xá c suấ t tổ ng hợ p?
Câ u trả lờ i tương tự như chênh lệch giá , khô ng có bà i kiểm tra thố ng kê nhưng, quan
trọ ng, có mộ t thướ c đo xá c suấ t đượ c xá c định trướ c đó (đố i số "khô ng ă n trưa miễn phí").
Hơn nữ a, hã y xem xét lậ p luậ n củ a mộ t chiến lượ c "tự tà i trợ ", thô ng qua, nó i, phò ng ngừ a
rủ i ro nă ng độ ng. Ở giớ i hạ n, chú ng tô i giả định rằ ng định luậ t số lớ n sẽ nén lợ i nhuậ n và sẽ
khô ng có tổ n thấ t và khô ng có rà o cả n hấ p thụ nà o đạ t đượ c. Nó đá p ứ ng tiêu chí củ a chú ng
tô i về tính cô ng thá i họ c nhưng khô ng có thướ c đo thu đượ c về mặ t thố ng kê. Hơn nữ a, hầ u
như tấ t cả cá c tà i liệu về đầ u tư / tiêu dù ng liên thờ i gian đều khô ng có sự hủ y hoạ i.
Chú ng tô i khô ng khẳ ng định rằ ng mộ t quá trình bả o mậ t hoặ c ngẫ u nhiên nhấ t định là sai
lầ m, nhưng do xá c suấ t tổ ng hợ p củ a nó (thu đượ c bằ ng cá c phương phá p cắ t ngang, đượ c
giả định thô ng qua xá c suấ t chủ quan hoặ c đơn giả n đượ c xá c định bằ ng cá c đố i số chênh
lệch giá ), mộ t chiến lượ c chấ p nhậ n rủ i ro phả i phù hợp vớ i cá c thuộ c tính đó . Vì vậ y, tính
cô ng thá i họ c liên quan đến chứ c nă ng củ a biến hoặ c quy trình ngẫ u nhiên, khô ng phả i
chính quá trình. Và chứ c nă ng khô ng nên cho phép hủ y hoạ i.
Nó i cá ch khá c, giả sử SP500 có lợ i nhuậ n dự kiến nhấ t định "alpha", mộ t chiến lượ c
ergodic sẽ tạ o ra mộ t chiến lượ c, theo Kelly Criterion, để nắ m bắ t alpha giả định. Nếu
khô ng, vì hấ p thụ rà o cả n hoặ c mộ t cá i gì đó khá c, nó khô ng phả i là ergodic.

D. ĐỊNH NGHĨA KỸ THUẬT CỦA ĐUÔI BÉO

Phâ n bố xá c suấ t nằ m giữ a đuô i cự c mỏ ng (Bernoulli) và đuô i béo cự c đoan. Trong số cá c

loạ i phâ n phố i thườ ng đượ c phâ n biệt do tính chấ t hộ i tụ củ a cá c khoả nh khắ c là : (1) Có giá
đỡ nhỏ gọ n nhưng khô ng thoá i hó a, (2) Subgaussian, (3) Gaussian, (4) Subexponential, (5)
Luậ t lũ y thừ a có số mũ lớ n hơn 3, (6) Luậ t lũ y thừ a có số mũ nhỏ hơn hoặ c bằ ng 3 và lớ n
hơn 2, (7) Luậ t quyền lự c có số mũ nhỏ hơn hoặ c bằ ng 2. Cụ thể, cá c phâ n phố i định luậ t
lũ y thừ a chỉ có giá trị trung bình hữ u hạ n nếu số mũ lớ n hơn 1 và chỉ có phương sai hữ u
hạ n nếu số mũ vượ t quá 2.
Mố i quan tâ m củ a chú ng tô i là phâ n biệt giữ a cá c trườ ng hợ p mà cá c sự kiện đuô i chi
phố i cá c tá c độ ng, như mộ t định nghĩa chính thứ c về ranh giớ i giữ a cá c loạ i phâ n phố i đượ c
coi là Mediocristan và Extremistan. Ranh giớ i tự nhiên giữ a chú ng xả y ra ở lớ p hà m mũ , có
tính chấ t sau:
 Hã y là mộ t chuỗ i cá c biến ngẫ u nhiên độ c lậ p và phâ n bố giố ng hệt nhau vớ i
sự hỗ trợ trong , vớ i hà m phâ n phố i tích lũ y F. Lớ p phâ n phố i theo cấ p số nhâ n đượ c
định nghĩa bở i (xem Teugels 1975, Pitman 1980):

trong đó F = F * F là phâ n bố tích lũ y củ a X1 + X2, tổ ng củ a hai bả n sao độ c lậ p củ a X. Điều

*2 ′

nà y ngụ ý rằ ng xá c suấ t tổ ng X1 + X2 vượ t quá giá trị x gấ p đô i xá c suấ t mà mộ t trong hai

vượ t quá x. Do đó , mỗ i khi tổ ng vượ t quá x, đố i vớ i cá c giá trị đủ lớ n củ a x, giá trị củ a tổ ng là
do mộ t hoặ c mộ t trong hai vượ t quá x — cự c đạ i trên hai biến — và biến kia đó ng gó p
khô ng đá ng kể.
Tổ ng quá t hơn, có thể chỉ ra rằ ng tổ ng củ a n biến bị chi phố i bở i tố i đa củ a cá c giá trị trên
cá c biến đó theo cù ng mộ t cá ch. Về mặ t hình thứ c, hai tính chấ t sau đâ y tương đương vớ i
điều kiện hà m mũ (xem Chistyakov 1964, Embrechts et al. 1979). Vớ i n ≥ 2 cho trướ c , cho
Sn = và

Do đó , tổ ng Sn có cù ng độ lớ n vớ i mẫ u lớ n nhấ t Mn, đó là mộ t cá ch khá c để nó i rằ ng đuô i

đó ng vai trò quan trọ ng nhấ t.
Theo trự c giá c, cá c sự kiện đuô i trong phâ n phố i theo cấ p số nhâ n sẽ giả m chậ m hơn so
vớ i phâ n phố i theo cấ p số nhâ n mà cá c sự kiện đuô i lớ n khô ng liên quan. Thậ t vậ y, ngườ i ta
có thể chỉ ra rằ ng cá c phâ n phố i theo cấ p số nhâ n khô ng có mô men hà m mũ :

cho tấ t cả cá c giá trị củ a ε lớ n hơn khô ng. Tuy nhiên, điều ngượ c lạ i là khô ng đú ng, vì cá c
phâ n phố i có thể khô ng có mô men hà m mũ , nhưng khô ng thỏ a mã n điều kiện hà m mũ .
Chú ng tô i lưu ý rằ ng nếu chú ng tô i chọ n chỉ ra độ lệch là giá trị â m củ a biến x, kết quả
tương tự giữ bằ ng đố i xứ ng cho cá c giá trị cự c â m, thay thế bằ ng . Đố i
vớ i cá c biến hai phía, chú ng ta có thể xem xét riêng cá c miền dương và â m.
 Lờ i cả m ơn

Ralph Nader; Ron Paul; Will Murphy (biên tậ p viên, cố vấ n, ngườ i hiệu đính, chuyên gia cú
phá p và chuyên gia); Ben Greenberg (biên tậ p viên); Casiana Ionita (biên tậ p viên); Molly
Turpin; Kasuga Mika; Evan Camfield; Barbara Fillon; Will Goodlad; Peter Tanous; Xamer
'Bou Assaleh; Mark Baker (hay cò n gọ i là Guru Anaerobic); Armand d'Angour; Alexis
Kirschbaum; Max Brockman; Russell Weinberger; Theodosius Mohsen Abdallah; David
Boxenhorn; Marc Milanini; Nhữ ng ngườ i tham gia ETH ở Zurich; Kevin Horgan; Paul
Wehage; Baruch Gottesman, Gil Friend, Mark Champlain, Aaron Elliott, Rod Ripamonti và
Zlatan Hadzic (tấ t cả đều về tô n giá o và hy sinh); David Graeber (Goldman Sachs); Neil
Chriss; Amir-Reza Amini (xe số tự độ ng); Ektrit Kris Manushi (tô n giá o); Jazi Zilber (đặ c
biệt là Rav Safra); Farid Anvari (vụ bê bố i ở Anh); Robert Shaw (vậ n chuyển và chia sẻ rủ i
ro); Daniel Hogendoorn (Cambyses); Eugene Callahan; Jon Elster, David Chambliss Johnson,
Gur Huberman, Raphael Douady, Robert Shaw, Barkley Rosser, James Franklin, Marc
Abrahams, Andreas Lind và Elias Korosis (tấ t cả đều trên giấ y); John Durant; Zvika Afik;
Robert Frey; Rami Zreik; Joe Audi; Guy Riviere; Matt Dubuque; Cesá reo Gonzá lez; Đá nh dấ u
Spitznagel; Brandon Yarkin; Eric Briys; Joe Norman; Pascal Venier; Yaneer Bar-Yam;
Thibault Lécuyer; Pierre Zalloua; Maximilian Hirner; Aaron Eliott; Jaffer Ali; Thomas
Messina; Alexandru Panicci; Dan Coman; Nicholas Teague; Magued Iskander; Thibault
Lécuyer; James Marsh; Arnie Schwarzvogel; Hayden Rei; John Mast-Finn; Rupert đọ c;
Russell Roberts; Viktoria Martin; Ban Kanj Elsabeh; Vince Pomal; Graeme Michael Price;
Karen Brennan; Jack Tohme; Marie-Christine Riachi; Jordan Thibodeau; Pietro Bonavita.
Tô i xin lỗ i vì sự thiếu só t gầ n như chắ c chắ n.
 SỰ KHỞ I ĐẦ U
Hã y để cuộ c trò chuyện bắ t đầ u ...

Theo dõ i Penguin Twitter.com@penguinUKbooks

Luô n cậ p nhậ t tấ t cả cá c câ u chuyện củ a chú ng tô i YouTube.com/penguinbooks

Ghim 'Sá ch chim cá nh cụ t' và o Pinterest củ a bạ n

Giố ng như 'Penguin Books' trên Facebook.com/penguinbooks

Nghe Penguin tạ i SoundCloud.com/penguin-books

 Tìm hiểu thêm về tá c giả và
khá m phá thêm nhữ ng câ u chuyện như thế nà y tạ i Penguin.co.uk
NGÕ ALLEN
Vương quố c Anh | Hoa Kỳ | Canada | Á i Nhĩ Lan | Ú c
Ấ n Độ | New Zealand | Nam Phi
Penguin Books là mộ t phầ n củ a nhó m cá c cô ng ty Penguin Random House có địa chỉ có thể đượ c tìm thấ y tạ i
global.penguinrandomhouse.com.

Đượ c xuấ t bả n lầ n đầ u tiên tạ i Hoa Kỳ bở i Random House, mộ t nhà xuấ t bả n và bộ phậ n củ a Penguin Random House LLC
2018
Đượ c xuấ t bả n lầ n đầ u tiên tạ i Vương quố c Anh bở i Allen Lane 2018
Bả n quyền © Nassim Nicholas Taleb, 2018
Cá c phầ n củ a tá c phẩ m nà y ban đầ u đượ c xuấ t bả n dướ i hình thứ c khá c nhau trên Medium
Quyền đạ o đứ c củ a tá c giả đã đượ c khẳ ng định
Thiết kế bìa: Richard Green
Mã số : 978-0-241-24748-8
 QUYỂN 1: GIỚI THIỆU

FN1
Để tìm ra lý do tạ i sao đạ o đứ c, nghĩa vụ đạ o đứ c và kỹ nă ng khô ng thể dễ dà ng tá ch rờ i trong cuộ c số ng thự c, hã y xem
xét nhữ ng điều sau đâ y. Khi bạ n nó i vớ i ai đó ở vị trí trá ch nhiệm, hã y nó i nhâ n viên kế toá n củ a bạ n, "Tô i tin tưở ng bạ n",
bạ n có nghĩa là 1) bạ n tin tưở ng đạ o đứ c củ a anh ta (anh ta sẽ khô ng chuyển tiền sang Panama), 2) bạ n tin tưở ng và o độ
chính xá c kế toá n củ a anh ta, hoặ c 3) cả hai? Toà n bộ quan điểm củ a cuố n sá ch là trong thế giớ i thự c, thậ t khó để tá ch rờ i
đạ o đứ c mộ t mặ t khỏ i kiến thứ c và nă ng lự c ở mặ t khá c.

LỜI ĐỘC THOẠI, PHẦN 1 ANTAEUS WHACKED

FN1
Nhữ ng ngườ i can thiệp có mộ t điểm chung chính: họ thườ ng khô ng phả i là ngườ i nâ ng tạ .

FN2
Chơi đù a vớ i cuộ c số ng củ a ngườ i khá c.

FN3
Tìm kiếm tiền thuê đang cố gắ ng sử dụ ng cá c quy định bả o vệ hoặ c "quyền" để lấ y thu nhậ p mà khô ng thêm bấ t cứ điều
gì và o hoạ t độ ng kinh tế, khô ng là m tă ng sự già u có củ a ngườ i khá c. Như Fat Tony (ngườ i sẽ đượ c giớ i thiệu mộ t và i trang
dướ i) sẽ định nghĩa nó , nó giố ng như bị buộ c phả i trả tiền bả o vệ cho Mafia mà khô ng nhậ n đượ c lợ i ích kinh tế củ a việc
bả o vệ.

FN4
Đường tiêu cực: Nguyên tắ c rằ ng chú ng ta biết điều gì sai vớ i sự rõ rà ng hơn điều gì là đú ng, và kiến thứ c đó phá t triển
bằ ng phép trừ . Ngoà i ra, dễ dà ng hơn để biết rằ ng có điều gì đó khô ng ổ n hơn là tìm cá ch khắ c phụ c. Cá c hà nh độ ng loạ i bỏ
mạ nh mẽ hơn nhữ ng hà nh độ ng thêm vì việc bổ sung có thể có cá c vò ng phả n hồ i phứ c tạ p, khô ng nhìn thấ y. Điều nà y
đượ c thả o luậ n sâ u trong Chống mỏng manh.

LỜI ĐỘC THOẠI, PHẦN 2 MỘT CHUYẾN THAM QUAN NGẮN VỀ TÍNH ĐỐI XỨNG

FN1
"Đừ ng là m cho ngườ i khá c nhữ ng gì bạ n khô ng muố n họ là m cho bạ n" (Isocrates, Hillel the Elder, Mahabharata). "Điều
gì đá ng ghét đố i vớ i bạ n, đừ ng là m vớ i đồ ng loạ i củ a bạ n: đâ y là toà n bộ Torah; phầ n cò n lạ i là lờ i giả i thích; đi họ c đi."
Rabbi Hillel the Elder vẽ trên Lê-vi Ký 19:18. "Khô ng là m gì vớ i ngườ i khá c mà nếu là m vớ i bạ n sẽ khiến bạ n đau đớ n. Đâ y
là bả n chấ t củ a đạ o đứ c."

FN2
Mộ t lậ p trườ ng chố ng lạ i sự vi phạ m tính đố i xứ ng xuấ t hiện trong dụ ngô n về Ngườ i tô i tớ khô ng tha thứ trong Tâ n Ướ c
(Ma-thi-ơ 12:21-31). Mộ t ngườ i hầ u đượ c miễn khoả n nợ khổ ng lồ củ a mình bở i mộ t ngườ i cho vay từ bi sau đó trừ ng
phạ t mộ t ngườ i hầ u khá c nợ anh ta mộ t số tiền nhỏ hơn nhiều. Hầ u hết cá c nhà bình luậ n dườ ng như bỏ lỡ rằ ng thô ng
điệp thự c sự là sự đố i xứ ng (độ ng), khô ng phả i sự tha thứ .

FN3
Phầ n nà y là kỹ thuậ t và có thể đượ c bỏ qua ở lầ n đọ c đầ u tiên.

FN4
Trên thự c tế, nhữ ng ngườ i chính thứ c hó a lý thuyết về tính hợ p lý, chẳ ng hạ n như nhà toá n họ c và lý thuyết trò chơi Ken
Binmore, ngườ i sau nà y, nhấ n mạ nh rằ ng chưa bao giờ có bấ t kỳ lý thuyết nghiêm ngặ t và tự nhấ t quá n nà o về "tính hợ p
lý" khiến mọ i ngườ i rơi và o tình trạ ng khó khă n. Bạ n thậ m chí sẽ khô ng tìm thấ y nhữ ng tuyên bố như vậ y trong kinh tế
họ c tâ n cổ điển chính thố ng. Hầ u hết nhữ ng gì chú ng ta đọ c về "lý trí" trong tà i liệu bằ ng lờ i nó i dườ ng như khô ng tham
gia và o bấ t kỳ sự nghiêm ngặ t nà o.

FN5
Ralph Nader mà tô i dà nh tặ ng cuố n sá ch nà y là Ralph Nader, ngườ i đã giú p thiết lậ p cơ chế phá p lý để bả o vệ ngườ i tiêu
dù ng và cô ng dâ n khỏ i nhữ ng kẻ să n mồ i; ít hơn Ralph Nader, ngườ i thỉnh thoả ng thự c hiện mộ t số cuộ c gọ i để điều chỉnh.

FN6
Thự c sự có mộ t lậ p luậ n ủ ng hộ cá c cuộ c đấ u tay đô i: chú ng ngă n chặ n xung độ t thu hú t cá c nhó m ngườ i rộ ng lớ n hơn,
đó là chiến tranh, bằ ng cá ch giớ i hạ n vấ n đề cho nhữ ng ngườ i có là n da trự c tiếp trong trò chơi.

FN7
Sự hiểu biết củ a tô i về Seneca, như đượ c thể hiện trong Chống mong manh, là tấ t cả về sự bấ t đố i xứ ng (và tù y chọ n), cả
về tà i chính và tình cả m. Là mộ t ngườ i chấ p nhậ n rủ i ro, tô i nhậ n đượ c mộ t cá i gì đó khô ng thể truyền đạ t cho cá c nhà cổ
điển, điều nà y khiến tô i bự c bộ i khi thấ y cá c tà i khoả n củ a anh ấ y bỏ lỡ điều cầ n thiết.

FN8
Trong mộ t thờ i gian dà i, mộ t số bang củ a Thụ y Sĩ - mộ t cá ch dâ n chủ - đã cấ m bá n tà i sả n cho ngườ i nướ c ngoà i, để ngă n
chặ n sự giá n đoạ n từ nhữ ng ngườ i già u có khô ng có da trong trò chơi ở nơi đến để trả giá và là m tổ n thương nhữ ng ngườ i
mua trẻ tuổ i mớ i bị đẩ y giá vĩnh viễn ra khỏ i thị trườ ng. Điều nà y có ngớ ngẩ n, về mặ t kinh tế khô ng? Khô ng hề, mặ c dù
mộ t số nhà phá t triển bấ t độ ng sả n sẽ khô ng đồ ng ý mạ nh mẽ.

LỜI ĐỘC THOẠI, PHẦN 3 XƯƠNG SƯỜN CỦA INCERTO

FN1
Việc chuyển giao rủ i ro tiềm ẩ n khô ng chỉ giớ i hạ n ở cá c chủ ngâ n hà ng và tậ p đoà n. Mộ t số phâ n khú c dâ n số chơi nó
khá hiệu quả . Ví dụ , nhữ ng ngườ i số ng ở nhữ ng khu vự c ven biển dễ bị bã o và lũ lụ t đượ c nhà nướ c trợ cấ p mộ t cá ch hiệu
quả — do đó là ngườ i nộ p thuế. Mặ c dù họ đó ng vai nạ n nhâ n trên truyền hình sau khi mộ t sự kiện xả y ra, họ và cá c nhà
phá t triển bấ t độ ng sả n đang nhậ n đượ c nhữ ng lợ i ích mà ngườ i khá c phả i trả .

FN2
Tô i chắ c chắ n rằ ng khi David Runciman xem xét Chống mỏng manh trong Người giám hộ Ô ng hầ u như khô ng lướ t qua
nó , bằ ng chứ ng là định nghĩa sai củ a ô ng về heuristics đượ c đề xuấ t (heuristics cầ n phả i lồ i, vì vậ y ô ng đã bỏ lỡ ý tưở ng
trung tâ m củ a cuố n sá ch) và so sá nh tà i xế taxi vớ i cá c nhà mô i giớ i chứ ng khoá n (mô i giớ i chứ ng khoá n có sự nghiệp
khô ng ổ n định).

FN3
Phả i mấ t gầ n ba nă m cho Bị lừa bởi sự ngẫu nhiên Đượ c hiểu là "có nhiều may mắ n hơn bạ n nghĩ", chứ khô ng phả i là
thô ng điệp mà mọ i ngườ i nhậ n đượ c từ cá c bà i đá nh giá : "Tấ t cả đều là may mắ n ngu ngố c". Hầ u hết cá c cuố n sá ch khô ng
tồ n tạ i đượ c ba thá ng.

CHƯƠNG 1: TẠI SAO MỖI NGƯỜI NÊN ĂN RÙA CỦA CHÍNH MÌNH: BÌNH ĐẲNG TRONG SỰ KHÔNG CHẮC CHẮN

FN1
Ipsi testudines edite, qui cepistis.

FN2
Plenius aequo Iaudat venalis qui vult extrudere merces. —Horace

FN3
Ngay cả khi đó , ngườ i Ottoman đã khô ng đi đủ xa trong việc trao quyền tự trị. Mộ t số ngườ i cho rằ ng nếu ngườ i Armenia
chú ý đến lờ i kêu gọ i củ a tiểu thuyết gia Raffi về quyền tự trị bổ sung, nhữ ng bi kịch củ a nhữ ng nă m 1890 và 1915 sẽ đượ c
giả m nhẹ.

FN4
Ngườ i đứ ng đầ u Liên đoà n Ả Rậ p, mộ t Amr Moussa, đã kinh hoà ng trướ c mộ t bà i giả ng mà tô i đưa ra phá c thả o khá i
niệm rằ ng "hà ng rà o tố t là m cho hà ng xó m tố t hơn." Ô ng đã bị xú c phạ m bở i thô ng điệp củ a tô i "thú c đẩ y chủ nghĩa bè
phá i". Chiến lượ c chung củ a đa số ngườ i Sunni chiếm ưu thế ở cá c nướ c nó i tiếng Ả Rậ p là gọ i bấ t kỳ nỗ lự c nà o củ a mộ t
nhó m nhằ m thiết lậ p mộ t số quyền tự trị là "chủ nghĩa bè phá i" (trớ trêu thay, nhữ ng ngườ i nà y, khi già u có , thườ ng có
nhà ở Thụ y Sĩ). Luô n luô n thuậ n tiện để gọ i chủ nghĩa phổ quá t khi bạ n chiếm đa số . Vì họ giỏ i dá n nhã n, họ cũ ng buộ c tộ i
bạ n "phâ n biệt chủ ng tộ c" nếu, giố ng như ngườ i Kurd, Maronites và Copts, bạ n đưa ra bấ t kỳ tuyên bố từ xa nà o về quyền
tự trị. Thuậ t ngữ "phâ n biệt chủ ng tộ c" đã trả i qua mộ t số mấ t giá , vì có thể buồ n cườ i khi thấ y ngườ i Iraq và ngườ i Kurd
gọ i nhau là phâ n biệt chủ ng tộ c vì cả muố n và phả n đố i quyền tự quyết củ a ngườ i Kurd.

FN5
"Vì ngà y hô m nay ai đổ má u vớ i ta sẽ là anh trai ta." (Shakespeare, Henry V)

FN6
Ngườ i dù ng sả n phẩ m đá ng tin cậ y hơn vì bộ lọ c tự nhiên. Tô i đã mua mộ t chiếc xe điện - mộ t chiếc Tesla - bở i vì ngườ i
hà ng xó m củ a tô i rấ t nhiệt tình vớ i anh ấ y (da trong trò chơi), và tô i đã chứ ng kiến anh ấ y vẫ n như vậ y trong và i nă m.
Khô ng có số lượ ng quả ng cá o nà o phù hợ p vớ i độ tin cậ y củ a ngườ i dù ng châ n chính.

CHƯƠNG 2: NHỮNG CHIẾN THẮNG KHÔNG KHOAN DUNG NHẤT: SỰ THỐNG TRỊ CỦA THIỂU SỐ CỨNG ĐẦU
FN1
Nó i về mặ t kỹ thuậ t, đó là mộ t sự phâ n kỳ tố t nhấ t trong trườ ng hợ p xấ u hơn so vớ i kỳ vọ ng: phương sai thấ p hơn và
trung bình thấ p hơn.

FN2
Cũ ng có mộ t cuộ c tranh cã i hiện tạ i ở Vương quố c Anh khi ngườ i Norman để lạ i nhiều vă n bả n và hình ả nh trong sá ch
lịch sử hơn là gen ở đó .

FN3
Có mộ t số biến thể nhỏ giữ a cá c khu vự c và giá o phá i Hồ i giá o. Quy tắ c ban đầ u là nếu mộ t phụ nữ Hồ i giá o kết hô n vớ i
mộ t ngườ i đà n ô ng khô ng theo đạ o Hồ i, anh ta cầ n phả i cả i đạ o. Nhưng trên thự c tế, ở nhiều quố c gia, cả hai đều cầ n phả i
là m như vậ y.

FN4
Có mộ t thự c tế là trong khi Kitô giá o đã xó a bỏ cá c ghi chép trướ c đó , nó cũ ng có thể đã xó a bỏ ... lịch sử riêng củ a nó . Vì
chú ng ta đang khá m phá ra rằ ng cá c nhá nh như Ngộ đạ o có mộ t ghi chép hoà n toà n khá c về tô n giá o sơ khai. Nhưng Ngộ
đạ o phầ n lớ n là mộ t tô n giá o bí mậ t – khép kín vớ i ngườ i ngoà i và bí mậ t về hồ sơ củ a chính họ . Và cá c tô n giá o bí mậ t, tố t,
chô n vù i bí mậ t củ a họ .

FN5
Ngườ i Carthage dườ ng như ngắ n gọ n về tên gọ i: có rấ t nhiều Hamilcars và Hasdrupals gâ y nhầ m lẫ n cho cá c nhà sử họ c.
Tương tự như vậ y, dườ ng như có nhiều Gisco, bao gồ m cả nhâ n vậ t trong Flaubert's Salambo.

FN6
Tấ t cả nhữ ng gì cầ n là thiểu số 3%, để "Giá ng sinh vui vẻ" trở thà nh "Ngà y lễ vui vẻ". Nhưng tô i nghi ngờ rằ ng nếu thiểu
số tă ng về số lượ ng, hiệu ứ ng sẽ biến mấ t, vì cá c xã hộ i đa dạ ng đồ ng bộ hơn. Tô i lớ n lên ở Lebanon và o thờ i điểm dâ n số
khoả ng mộ t nử a là Kitô hữ u: mọ i ngườ i chà o nhau theo cá ch ngoạ i giá o La Mã để chia sẻ ngà y lễ củ a nhau. Hô m nay, ngườ i
Shiite (và mộ t số ngườ i Sunni chưa bị tẩ y nã o bở i Ả Rậ p Saudi) sẽ chú c mộ t "Giá ng sinh vui vẻ" củ a Kitô hữ u.

PHỤ LỤC QUYỂN 3 MỘT VÀI ĐIỀU PHẢN TRỰC GIÁC VỀ TẬP THỂ

FN1
Nhữ ng gì tô i vừ a nó i giả i thích sự thấ t bạ i củ a cá i gọ i là lĩnh vự c kinh tế họ c hà nh vi trong việc cung cấ p cho chú ng ta
nhiều thô ng tin hơn kinh tế họ c chính thố ng (bả n thâ n nó khá kém) về cá ch chơi thị trườ ng hoặ c hiểu nền kinh tế, hoặ c tạ o
ra chính sá ch.

FN2
Điều đá ng nó i ở đâ y là nhữ ng cá i tên nà y vì nhữ ng ngườ i nà y đã hà nh độ ng như nhữ ng tấ n cô ng chố ng lạ i nhữ ng ngườ i
coi thườ ng lý thuyết gen ích kỷ, mà khô ng giả i quyết toá n họ c đượ c cung cấ p (họ khô ng thể), nhưng vẫ n tiếp tụ c sủ a.

CHƯƠNG 3: LÀM THẾ NÀO ĐỂ SỞ HỮU HỢP PHÁP NGƯỜI KHÁC

FN1
Hệ thố ng nhiệm kỳ họ c thuậ t có nghĩa là cung cấ p cho mọ i ngườ i sự an toà n để bà y tỏ ý kiến củ a họ mộ t cá ch tự do. Tuy
nhiên, nhiệm kỳ đượ c trao (trong cá c ngà nh tư tưở ng, chẳ ng hạ n như "nhâ n vă n" và khoa họ c xã hộ i) cho nhữ ng ngườ i
phụ c tù ng chơi trò chơi và đã đưa ra bằ ng chứ ng về sự thuầ n hó a đó . Nó khô ng hoạ t độ ng.

FN2
Ở mộ t số quố c gia, giá m đố c điều hà nh và quả n lý cấ p trung đượ c cung cấ p cá c đặ c quyền như xe hơi (ngụ y trang trợ cấ p
thuế), đó là nhữ ng thứ mà nhâ n viên sẽ khô ng tiêu tiền củ a mình nếu anh ta đượ c cho tiền mặ t (tỷ lệ cượ c là anh ta có thể
tiết kiệm tiền); Họ là m cho nhâ n viên thậ m chí cò n phụ thuộ c hơn.

FN3
Đài phun nước: Nó rất quan trọng, rằng trong tất cả các bữa ăn của bạn / Tôi không muốn theo bất kỳ cách nào, / Và
thậm chí sẽ không muốn một kho báu với giá này./Nói xong, Master Wolf chạy trốn và bỏ chạy.

FN4
Tô i khô ng thể cưỡ ng lạ i câ u chuyện nà y. Tô i đã từ ng nhậ n đượ c mộ t lá thư từ mộ t ngườ i trong ngà nh tà i chính vớ i yêu
cầ u sau: "Ô ng Taleb thâ n mến, tô i là mộ t ngườ i theo dõ i chặ t chẽ cô ng việc củ a ô ng, nhưng tô i cả m thấ y bắ t buộ c phả i cho
ô ng mộ t lờ i khuyên. Mộ t trí thứ c như anh sẽ có ả nh hưở ng rấ t lớ n nếu anh ta trá nh sử dụ ng ngô n ngữ thô tụ c." Câ u trả lờ i
củ a tô i rấ t ngắ n gọ n: "f *** off."

FN5
Bạ n tô i Rory Sutherland (cù ng Rory) giả i thích rằ ng mộ t số đạ i diện cô ng ty thô ng minh hơn có chiến lượ c chử i bớ i trong
khi nó i chuyện vớ i cá c nhà bá o theo cá ch để bá o hiệu rằ ng họ đang truyền đạ t sự thậ t, khô ng đọ c mộ t số câ u thầ n chú củ a
cô ng ty.

FN6
Phổ thô ng đầ u phiếu đã khô ng thay đổ i câ u chuyện nhiều: cho đến gầ n đâ y, nhó m ngườ i đượ c bầ u trong cá i gọ i là nền
dâ n chủ chỉ giớ i hạ n trong mộ t câ u lạ c bộ gồ m nhữ ng ngườ i thuộ c tầ ng lớ p thượ ng lưu, nhữ ng ngườ i quan tâ m nhiều, ít
hơn nhiều đến bá o chí. Nhưng vớ i sự dịch chuyển xã hộ i nhiều hơn, trớ trêu thay, nhiều ngườ i có thể tiếp cậ n nhó m cá c
chính trị gia và mấ t việc là m. Và dầ n dầ n, như vớ i cá c tậ p đoà n, bạ n bắ t đầ u tậ p hợ p mọ i ngườ i vớ i lò ng can đả m tố i thiểu
và đượ c lự a chọ n bở i vì họ khô ng có can đả m, như vớ i mộ t cô ng ty thô ng thườ ng.

CHƯƠNG 4: SKIN CỦA NGƯỜI KHÁC TRONG TRÒ CHƠI CỦA BẠN

FN1
Trong Plato's Sự xin lỗi Socrates cư xử như mộ t ngườ i đà n ô ng: "Thưa ngà i, tô i có mộ t gia đình, ngà i biết đấ y, và khô ng
đượ c sinh ra 'từ gỗ sồ i hay từ đá ' "—đâ y lạ i là mộ t biểu hiện củ a Homer — "nhưng từ con ngườ i, để tô i cũ ng có mộ t gia
đình, và thự c sự là con trai, nhữ ng ngườ i đà n ô ng củ a Athens, ba ngườ i trong số họ , mộ t đã là mộ t thiếu niên và hai ngườ i
là trẻ em. Nhưng dù sao tô i cũ ng sẽ khô ng cầ u xin ô ng tha bổ ng cho tô i bằ ng cá ch đưa bấ t kỳ ai trong số họ đến đâ y."

FN2
Trong Bị lừa bởi sự ngẫu nhiên.

FN3
Câ u chuyện hiện tạ i là nhữ ng kẻ khủ ng bố nghĩ rằ ng họ sẽ lên thiên đà ng và sẽ gặ p nhữ ng trinh nữ trô ng giố ng như
nhữ ng ngườ i hà ng xó m bên cạ nh củ a họ . Khô ng hoà n toà n đú ng: nhiều ngườ i chỉ tìm kiếm mộ t cá i chết anh hù ng đượ c
nhậ n thứ c, hoặ c để gâ y ấ n tượ ng vớ i bạ n bè củ a họ . Mong muố n trở thà nh mộ t anh hù ng có thể khá mù quá ng.
 CHƯƠNG 5: CUỘC SỐNG TRONG CỖ MÁY MÔ PHỎNG

FN1
"Vị Nam Tử củ a Thượ ng Đế chia sẻ bả n tính củ a chú ng ta để chú ng ta có thể chia sẻ bả n tính củ a Ngà i; như Ngà i có chú ng
ta trong Ngà i, vì vậ y chú ng ta có Ngà i trong chú ng ta." —Chrysostom

FN2
Tô i lưu ý rằ ng ngay cả việc Trump thể hiện bả n thâ n theo cá ch độ c đá o cũ ng là mộ t tín hiệu cho thấ y ô ng chưa bao giờ có
sếp trướ c đâ y, khô ng có ngườ i giá m sá t để thuyết phụ c, gâ y ấ n tượ ng hoặ c tìm kiếm sự chấ p thuậ n từ : nhữ ng ngườ i đã
đượ c tuyển dụ ng cẩ n thậ n hơn trong việc lự a chọ n từ ngữ .

CHƯƠNG 6: TRÍ TUỆ NHƯNG NGỐC NGHẾCH

FN1
Nhậ n xét củ a Pareto gay gắ t hơn tô i về chủ đề nà y.

FN2
Ngoà i ra, IYI nghĩ rằ ng nhữ ng lờ i chỉ trích nà y đố i vớ i IYI có nghĩa là "mọ i ngườ i đều là mộ t thằ ng ngố c", khô ng nhậ n ra
rằ ng nhó m củ a họ đạ i diện, như chú ng tô i đã nó i, mộ t thiểu số nhỏ bé - nhưng họ khô ng thích ý thứ c về quyền lợ i củ a họ bị
thá ch thứ c, và mặ c dù họ đố i xử vớ i phầ n cò n lạ i củ a con ngườ i là thấ p kém, họ khô ng thích điều đó khi vò i nướ c đượ c
quay sang hướ ng ngượ c lạ i (nhữ ng gì ngườ i Phá p gọ i Vòi phun nước tưới nước). Chẳ ng hạ n, nhà kinh tế họ c và tâ m lý họ c
Richard Thaler, đố i tá c củ a ngườ i ủ ng hộ GMO nguy hiểm ü bernudger Cass Sunstein, giả i thích tá c phẩ m nà y là nó i rằ ng
"khô ng có nhiều ngườ i khô ng ngố c khô ng đượ c gọ i là Taleb", khô ng nhậ n ra rằ ng nhữ ng ngườ i như anh ta ít hơn 1 phầ n
tră m hoặ c thậ m chí ít hơn mộ t phầ n mườ i củ a 1 phầ n tră m dâ n số .

CHƯƠNG 7: BẤT BÌNH ĐẲNG VÀ LÀN DA TRONG TRÒ CHƠI

FN1
Tô i nhậ n thấ y rằ ng ở cá c quố c gia có nhu cầ u thuê nhà cao, sự già u có đượ c coi là mộ t thứ gì đó có tổ ng bằ ng khô ng: bạ n
lấ y từ Phi-e-rơ để tặ ng cho Phao-lô . Mặ t khá c, ở nhữ ng nơi có mứ c tìm kiếm tiền thuê thấ p (ví dụ như Hoa Kỳ trướ c chính
quyền Obama), sự già u có đượ c coi là mộ t trò chơi tổ ng tích cự c, mang lạ i lợ i ích cho tấ t cả mọ i ngườ i.

FN2
Cá c quy định phứ c tạ p cho phép cá c cự u nhâ n viên chính phủ tìm việc là m, giú p cá c cô ng ty điều hướ ng cá c quy định mà
chính họ tạ o ra.

FN3
Ba mươi chín phầ n tră m ngườ i Mỹ sẽ dà nh mộ t nă m trong 5 phầ n tră m hà ng đầ u củ a phâ n phố i thu nhậ p, 56 phầ n tră m
sẽ thấ y mình trong 10 phầ n tră m hà ng đầ u và 73 phầ n tră m sẽ dà nh mộ t nă m trong 20 phầ n tră m hà ng đầ u.

FN4
Hoặ c, về mặ t toá n họ c hơn: Bình đẳ ng độ ng giả định chuỗ i Markov khô ng có trạ ng thá i hấ p thụ .
FN5
Mộ t nhậ n xét kỹ thuậ t (đố i vớ i nitpickers): nhữ ng gì chú ng ta có thể gọ i ở đâ y là tính cô ng thá i họ c khô ng hoà n hả o có
nghĩa là mỗ i ngườ i trong chú ng ta có xá c suấ t dà i hạ n, ergodic có mộ t số biến thể giữ a cá c cá nhâ n: xá c suấ t kết thú c củ a
bạ n trong mộ t phầ n tră m có thể cao hơn củ a tô i; Tuy nhiên, khô ng có tiểu bang nà o có xá c suấ t bằ ng 0 đố i vớ i tô i và khô ng
có tiểu bang nà o có xá c suấ t chuyển tiếp là 1 cho bạ n.

FN6
Mộ t bình luậ n khá c cho nitpickers. Mạ ng che mặ t củ a Rawls, đượ c thả o luậ n trong Bị lừa bởi sự ngẫu nhiên, Giả sử rằ ng
mộ t xã hộ i cô ng bằ ng là xã hộ i mà bạ n sẽ chọ n nếu có mộ t số loạ i xổ số . Ở đâ y chú ng ta đi xa hơn và thả o luậ n về mộ t cấ u
trú c nă ng độ ng, nó i cá ch khá c, mộ t xã hộ i như vậ y sẽ di chuyển như thế nà o, vì rõ rà ng nó sẽ khô ng tĩnh.

FN7
Phầ n nà y mang tính kỹ thuậ t và có thể đượ c bỏ qua bở i nhữ ng ngườ i khô ng đặ c biệt ấ n tượ ng vớ i cá c nhà kinh tế.

FN8
Loạ i phâ n phố i - đượ c gọ i là đuô i béo - liên quan đến nó là m cho cá c phâ n tích tinh tế hơn, tinh tế hơn nhiều, và nó đã
trở thà nh chuyên mô n toá n họ c củ a tô i. Ở Mediocristan, nhữ ng thay đổ i theo thờ i gian là kết quả củ a sự đó ng gó p tậ p thể
củ a trung tâ m, giữ a. Ở Extremistan, nhữ ng thay đổ i nà y đến từ đuô i. Xin lỗ i nếu bạ n khô ng thích nó , nhưng đó hoà n toà n là
toá n họ c.

FN9
Nếu quá trình nà y là đuô i béo (Extremistan), thì sự già u có đượ c tạ o ra ở trên cù ng, điều đó có nghĩa là sự gia tă ng củ a
cả i dẫ n đến sự gia tă ng bấ t bình đẳ ng đo lườ ng. Trong dâ n số , tạ o ra sự già u có là mộ t loạ t cá c cượ c xá c suấ t nhỏ . Vì vậ y,
điều tự nhiên là nhó m củ a cả i (đượ c đo bằ ng số nă m chi tiêu, như Piketty) tă ng lên cù ng vớ i sự già u có . Hã y xem xét mộ t
tră m ngườ i trong mộ t thế giớ i 80/20: sự già u có bổ sung nên đến từ mộ t ngườ i, vớ i nă m mươi ngườ i dướ i cù ng cò n lạ i
khô ng đó ng gó p gì. Nó khô ng phả i là mộ t lợ i ích tổ ng bằ ng khô ng: loạ i bỏ ngườ i đó , và sẽ hầ u như khô ng có sự gia tă ng củ a
cả i. Trên thự c tế, phầ n cò n lạ i đã đượ c hưở ng lợ i từ sự đó ng gó p củ a thiểu số .

FN10
La Bruyère: Sự thi đua và ghen tị hiếm khi được tìm thấy ngoại trừ ở những người có cùng nghệ thuật, tài năng và điều
kiện.

FN11
Điều gì đã xả y ra vớ i vụ bê bố i chi phí củ a Quố c hộ i Anh: Cá c nghị sĩ đã tự đưa cho mình TV và má y rử a chén, điều mà
cô ng chú ng có thể dễ dà ng tưở ng tượ ng, và nổ i dậ y chố ng lạ i. Mộ t nghị sĩ nó i, "Nó khô ng giố ng như tô i đã lấ y mộ t triệu trá i
phiếu." Cô ng chú ng hiểu TV, khô ng phả i trá i phiếu.

FN12
Có mộ t lậ p luậ n kỹ thuậ t rằ ng, nếu ngườ i ta nhìn và o vấ n đề mộ t cá ch nă ng độ ng, khô ng tĩnh, thuế tà i sả n có lợ i cho
ngườ i là m cô ng ă n lương hơn doanh nhâ n.

FN13 ·
Xin xem Cirillo và Taleb, "On the Statistical Properties and Tail Risk of Violent Conflicts." Physica A: Cơ học thống kê và
các ứng dụng của nó 452, 2016: 29–45; Pinker, "Bị lừ a bở i sự hiếu chiến,"
https://stevenpinker.com/files/comments_on_taleb_by_s_pinker.pdf; Cirillo và Taleb, "Sự suy giả m củ a xung độ t bạ o lự c:
Dữ liệu thự c sự nó i gì?" Quỹ Nobel, 2017.

CHƯƠNG 8: MỘT CHUYÊN GIA TÊN LÀ LINDY

FN1
Biểu thứ c "rù a tấ t cả cá c con đườ ng xuố ng" thể hiện mộ t vấ n đề hồ i quy vô hạ n, như sau. Nhà logic họ c Bertrand Russell
đã từ ng nó i rằ ng thế giớ i nằ m trên rù a. "Và nhữ ng con rù a nà y đứ ng trên cá i gì?" ô ng hỏ i. "Đó là rù a suố t chặ ng đườ ng
xuố ng," là câ u trả lờ i.

FN2
Mộ t quan sá t về tính hiện đạ i. Thay đổ i vì lợ i ích củ a sự thay đổ i, như chú ng ta thấ y trong kiến trú c, thự c phẩ m và lố i
số ng, thườ ng trá i ngượ c vớ i sự tiến bộ . Như tô i đã giả i thích trong Chống mong manh, Tỷ lệ độ t biến quá cao ngă n cả n việc
khó a lợ i ích củ a nhữ ng thay đổ i trướ c đó : sự tiến hó a (và tiến bộ ) đò i hỏ i mộ t số , nhưng khô ng quá thườ ng xuyên, biến
thể.

FN3
Giả i thưở ng như mộ t lờ i nguyền: Trên thự c tế, có mộ t niềm tin lâ u đờ i giữ a cá c nhà giao dịch rằ ng lờ i khen ngợ i củ a cá c
nhà bá o là mộ t chỉ bá o ngượ c lạ i. Tô i đã họ c về nó mộ t cá ch khó khă n. Nă m 1983, ngay trướ c khi tô i trở thà nh mộ t nhà
giao dịch, gã khổ ng lồ má y tính IBM đã xuấ t hiện trên trang bìa củ a Tuần lễ kinh doanh, mộ t tạ p chí củ a Hoa Kỳ sau đó có
ả nh hưở ng, là cô ng ty cuố i cù ng. Tô i ngâ y thơ lao và o mua cổ phiếu. Tô i đã bị phá o kích. Sau đó , tô i nhậ n ra rằ ng, nếu có
bấ t cứ điều gì, tô i nên bá n khố ng cô ng ty, để hưở ng lợ i từ sự suy giả m củ a nó . Vì vậ y, tô i đã đả o ngượ c giao dịch, và họ c
đượ c rằ ng lờ i khen ngợ i tậ p thể củ a journos ít nhấ t là đá ng ngờ nhấ t và tố t nhấ t là mộ t lờ i nguyền. IBM đã đi và o mộ t sự
suy thoá i kéo dà i mộ t thậ p kỷ rưỡ i; Nó gầ n như phá sả n. Hơn nữ a, tô i đã họ c đượ c cá ch trá nh cá c danh hiệu và giả i thưở ng
mộ t phầ n bở i vì, vì chú ng đượ c trao bở i cá c giá m khả o sai, chú ng có khả nă ng đá nh bạ n ở đỉnh cao (bạ n thà bị bỏ qua, hoặ c
tố t hơn, khô ng thích bở i cá c phương tiện truyền thô ng nó i chung). Mộ t cự u thương nhâ n đầ u tư và o kinh doanh nhà hà ng,
Brian Hinchcliffe, đã truyền đạ t cho tô i phỏ ng đoá n sau: Cá c cử a hà ng nhậ n đượ c giả i thưở ng là "Tố t nhấ t" cái gì (bầ u
khô ng khí tố t nhấ t, dịch vụ bồ i bà n tố t nhấ t, sữ a chua lên men tố t nhấ t và đồ uố ng khô ng cồ n khá c khi đến thă m Sheikhs,
v.v.) Đó ng cử a trướ c lễ trao giả i. Theo kinh nghiệm, nếu bạ n muố n mộ t tá c giả vượ t qua mộ t và i thế hệ, hã y chắ c chắ n rằ ng
anh ta hoặ c cô ta khô ng bao giờ nhậ n đượ c cá i gọ i là giả i Nobel Vă n họ c.

FN4
Tô i thườ ng dị ứ ng vớ i mộ t số nhâ n vậ t củ a cô ng chú ng, nhưng khô ng phả i nhữ ng ngườ i khá c. Phả i mấ t mộ t lú c tô i mớ i
tìm ra cá ch vẽ đườ ng thẳ ng mộ t cá ch rõ rà ng. Sự khá c biệt là chấ p nhậ n rủ i ro và liệu ngườ i đó có lo lắ ng về danh tiếng củ a
mình hay khô ng.

FN5
Trong mộ t ghi chú kỹ thuậ t có tên "Phâ n phố i meta củ a p-giá trị" xung quanh tính ngẫ u nhiên củ a "p-values" và sự hack
củ a chú ng bở i cá c nhà nghiên cứ u, tô i chỉ ra rằ ng ý nghĩa thố ng kê củ a cá c bà i bá o nà y ít nhấ t là mộ t bậ c cườ ng độ nhỏ hơn
so vớ i tuyên bố .

FN6
Segnius homines bona quam mala sentiunt.

FN7
Nimium boni est, cui hinil est mali.

FN8
Non scabat caput praeter unges tuo, Ma bi Ickak illa ifrak.

FN9
xasfour bil 'id a San Min Xaṡra Xalṡajra.

FN10
Nimium allercando veritas amittitur.

FN11
Fiducia pecunias amici.
 CHƯƠNG 9: BÁC SĨ PHẪU THUẬT KHÔNG NÊN GIỐNG BÁC SĨ PHẪU THUẬT

FN1
Non teneas aurum totum quod splendet ut aurum/nec pulchrum pomum quodlibet esse bonum.

FN2
Lậ p luậ n tương tự cũ ng á p dụ ng cho tiểu sử củ a cá c nhà khoa họ c và toá n họ c đượ c viết bở i cá c nhà bá o khoa họ c - hoặ c
cá c nhà viết tiểu sử chuyên nghiệp. Họ sẽ tìm thấ y mộ t số câ u chuyện và tệ hơn, đưa cá c nhà khoa họ c lên bệ đỡ .

CHƯƠNG 11: FACTA NON VERBA (HÀNH ĐỘNG TRƯỚC LỜI NÓI)

FN1
Có vẻ như nhữ ng gì chú ng ta đọ c về Sá t thủ có thể bị kẻ thù củ a họ bô i nhọ , bao gồ m cả cá c tà i khoả n ngụ y tạ o theo đó
tên củ a họ xuấ t phá t từ việc tiêu thụ hashish (cầ n sa trong tiếng Ả Rậ p), vì họ sẽ rơi và o trạ ng thá i thô i miên trướ c khi bị
á m sá t.

CHƯƠNG 12: SỰ THẬT LÀ SỰ THẬT, TIN TỨC LÀ GIẢ MẠO

FN1
Thỉnh thoả ng có mộ t số giai đoạ n điên cuồ ng tậ p thể, vớ i sự lan truyền củ a nhữ ng tin đồ n sai lệch, nhưng, do mứ c độ kết
nố i thấ p giữ a cá c cộ ng đồ ng, nhữ ng điều nà y đã khô ng di chuyển nhanh như ngà y nay.

FN2
Mộ t cá ch bá o chí sẽ tự hủ y hoạ i khỏ i sự khá c biệt ngà y cà ng tă ng củ a nó vớ i cô ng chú ng đượ c minh họ a bằ ng câ u chuyện
Gawker. Gawker là mộ t bộ trang phụ c du lịch chuyên cô ng khai cuộ c số ng riêng tư củ a mọ i ngườ i theo tỷ lệ cô ng nghiệp.
Cuố i cù ng, Gawker, bắ t nạ t cá c nạ n nhâ n yếu kém hơn về tà i chính (thườ ng là nhữ ng ngườ i hai mươi mố t tuổ i trong cá c
cả nh khiêu dâ m trả thù ), bị bắ t nạ t bở i mộ t ngườ i già u hơn và phá sả n. Nó tiết lộ rằ ng cá c nhà bá o á p đả o đứ ng về phía
Gawker vớ i lý do "tự do thô ng tin", sự khai thá c sai lầ m nhấ t củ a khá i niệm đó , thay vì vớ i cô ng chú ng, nhữ ng ngườ i đứ ng
về phía nạ n nhâ n, mộ t cá ch tự nhiên. Điều nà y là để nhắ c nhở ngườ i đọ c rằ ng bá o chí có mẹ củ a tấ t cả cá c vấ n đề củ a cơ
quan.

CHƯƠNG 14: HÒA BÌNH, KHÔNG MỰC CŨNG KHÔNG PHẢI MÁU
FN1
Đâ y là lỗ i cơ bả n nhưng rấ t phổ biến mà tô i đã chỉ ra trong Bị lừa bởi sự ngẫu nhiên, tầ n suấ t nhầ m lẫ n vớ i kỳ vọ ng (hoặ c
trung bình). Rấ t khó để nhữ ng ngườ i khô ng phả i là nhà giao dịch hiểu rằ ng nếu ngâ n hà ng JP Morgan thự c hiện giao dịch
tiền và o 251 trong số 252 ngà y, thì đó khô ng nhấ t thiết là mộ t điều tố t và rấ t thườ ng xuyên nó nên đượ c hiểu là mộ t lá cờ
đỏ .

FN2
Đọ c gì? Nó sẽ khô ng chữ a khỏ i thông qua tiêu cực Vấ n đề, nhưng, để bắ t đầ u, thay vì nghiên cứ u lịch sử La Mã về Caesar
và Pompey, hoặ c sự câ n bằ ng quyền lự c củ a Peloponnesian hoặ c mưu đồ ngoạ i giao ở Vienna, hã y xem xét nghiên cứ u
thay và o đó cuộ c số ng hà ng ngà y và cơ thể củ a luậ t phá p và phong tụ c. Tô i vô tình phá t hiện ra cuố n sá ch Lịch sử cuộc
sống riêng tư (bố n tậ p bằ ng tiếng Anh) củ a Paul Veyne, Philippe Ariès và Georges Duby khoả ng ba mươi nă m trướ c. Tập 1
(La Mã cổ đạ i) đã ở mộ t khoả ng cá ch thoả i má i từ giườ ng củ a tô i kể từ đó . Mộ t cuố n sá ch tiêu biểu khá c cho cá ch tiếp cậ n
nà y là Emmanuel Le Roy Ladurie Làng Montaillou Occitan. Và , đố i vớ i Địa Trung Hả i yêu dấ u nhưng đầ y rắ c rố i củ a chú ng
ta, hã y lấ y tá c phẩ m tuyệt vờ i củ a Fernand Braudel: Địa Trung Hải và Thế giới Địa Trung Hải trong thời đại Philip II.
Theo mộ t cá ch dễ chịu hơn khi đọ c mộ t tà i khoả n về Venice dự a trên thương mạ i hơn là địa chính trị trừ u tượ ng. Mộ t số
cuố n sá ch là m cho bạ n ngử i thấ y mù i gia vị. Kể từ khi phá t hiện ra cá c tá c phẩ m củ a Duby, Braudel, Bloch, Ariès, et al., tô i
đã khô ng thể đọ c sá ch lịch sử thô ng thườ ng, ví dụ , mộ t cuố n sá ch về Đế chế Ottoman tậ p trung và o cá c sultan, mà khô ng bị
kích thích. Có cả m giá c như cá c nhà sử họ c trên toà n hộ i đồ ng quả n trị đang tham gia và o phong cá ch "phi hư cấ u tườ ng
thuậ t" phả n cả m củ a The New Yorker.
Nhữ ng cuố n sá ch khá c: James Davidson's Courtesans and Fishcakes, nơi bạ n thấ y cá ch ngườ i Hy Lạ p ă n bá nh mì bằ ng
tay trá i. Hoặ c Khám phá nước Pháp của Graham Robb, cho bạ n biết rằ ng ngườ i Phá p nó i rấ t ít tiếng Phá p và o nă m 1914.
Và nhiều hơn nữ a.

CHƯƠNG 15: HỌ KHÔNG BIẾT HỌ ĐANG NÓI VỀ ĐIỀU GÌ KHI HỌ NÓI VỀ TÔN GIÁO

FN1
Ngườ i Copt Ai Cậ p ngà y cà ng bị đà n á p bở i ngườ i Hồ i giá o Sunni, nhưng Giá o hộ i Coptic chố ng lạ i việc thà nh lậ p mộ t nhà
nướ c tự trị ở đâ u đó ở Ai Cậ p, sử dụ ng lậ p luậ n rằ ng "khô ng phả i là Kitô hữ u" muố n có mộ t thự c thể chính trị trong thế
giớ i nà y.

CHƯƠNG 16: KHÔNG THỜ CÚNG MÀ KHÔNG CÓ DA TRONG TRÒ CHƠI

FN1
Taraktu'l là thành viên của Hội đồng quản trị Nhân Chứng Giê-hô-va, thành viên của Hội đồng quản trị Nhân Chứng Giê-
hô-va ubbi irban, lama malil fu'ada (ou) ila siwaka / faḱuth maütä mawlaya minni, có một lkurbanu wajjahani nidaka.
Nhưng, một lần nữa, điều này có thể là ngụy biện.
 CHƯƠNG 19: LOGIC CHẤP NHẬN RỦI RO

FN1
Như vớ i dự á n "Fat Tails" củ a tô i, cá c nhà kinh tế có thể đã nhậ n thứ c đượ c vấ n đề thờ i gian tổ ng hợ p, nhưng theo mộ t
cá ch vô trù ng. Hơn nữ a, họ tiếp tụ c nó i "chú ng tô i đã biết về đuô i béo", nhưng bằ ng cá ch nà o đó họ khô ng nhậ n ra rằ ng
việc đưa ý tưở ng sang bướ c tiếp theo mâ u thuẫ n vớ i phầ n lớ n cô ng việc củ a họ . Đó là hậ u quả quan trọ ng.

FN2
Kế toá n tinh thầ n đề cậ p đến xu hướ ng củ a mọ i ngườ i về mặ t tinh thầ n (hoặ c thể chấ t) đặ t tiền củ a họ và o cá c tà i khoả n
cá ch ly riêng biệt, tậ p trung và o nguồ n tiền và quên rằ ng vớ i tư cá ch là chủ sở hữ u rò ng, nguồ n khô ng quan trọ ng. Ví dụ ,
mộ t ngườ i nà o đó sẽ khô ng mua cà vạ t vì nó đắ t tiền và có vẻ thừ a thã i sẽ phấ n khích khi vợ anh ta mua cho ngà y sinh
nhậ t củ a anh ta cù ng mộ t chiếc cà vạ t bằ ng tiền từ tà i khoả n séc chung. Trong trườ ng hợ p đang đượ c thả o luậ n, Thaler
thấ y thậ t sai lầ m khi thay đổ i chiến lượ c củ a mộ t ngườ i trong khi chờ xem nguồ n tiền là lợ i nhuậ n từ sò ng bạ c hay khoả n
tà i trợ ban đầ u. Rõ rà ng, Thaler, giố ng như cá c nhà tâ m lý họ c khá c, khô ng biết gì về độ ng lự c: cá c nhà khoa họ c xã hộ i
khô ng giỏ i vớ i nhữ ng thứ di chuyển.

FN3
Xem Rủi ro thầm lặng, 157–161, http://vv.fooledbirddonnes.com/silentrisk.pdf.

FN4
Thậ t ra, tô i thườ ng nó i đù a rằ ng cá i chết củ a tô i cộng Mộ t ngườ i mà tô i khô ng thích số ng só t, chẳ ng hạ n như giá o sư bá o
chí Steven Pinker, cò n tồ i tệ hơn cả cá i chết củ a tô i.

FN5
Để thể hiện sự vô tri củ a khoa họ c xã hộ i, họ phả i tậ p hợ p chủ nghĩa giậ t gâ n củ a "tế bà o thầ n kinh gương" để giả i thích
mố i liên hệ giữ a cá nhâ n và tậ p thể. Dự a và o mộ t cá i gì đó thầ n kinh là mộ t hình thứ c củ a chủ nghĩa khoa họ c đượ c gọ i là
"khiêu dâ m nã o", đượ c thả o luậ n trong Chống mong manh.

PHỤ LỤC KỸ THUẬT

FN1
Cuộc tranh luận của tác giả với P. Jorion, 1997, và Taleb 2007.

FN2
Nhờ câ u hỏ i củ a Andrew Lesniewski, ngườ i đã giú p xá c định ý nghĩa củ a tính cô ng thá i họ c, vì ý nghĩa ở đâ y khá c vớ i ý
nghĩa trong vậ t lý thố ng kê.