„Pałuba. Sny Marii Dunin” (wyd.

1903)
Karol Irzykowski (1873-1944)
„Pałuba” składa się z dwóch komplementarnych części, które przewijają się w całym utworze:

- fikcyjnej historii życia Piotra Strumieńskiego (sprowadzonej do ukazania głównego aspektu,

jakim jest dla bohatera kompleks Angeliki, z wszystkimi wynikającymi z niego zależnościami
i uwikłaniami)

- warstwy niezwykle rozbudowanych, analitycznych komentarzy odautorskich.

Obie płaszczyzny uzupełniają się i stanowią nierozerwalną całość, decydując o specyfice

utworu. Opowieść snuta jest przez narratora wszechwiedzącego, rozgrywa się w głównej
mierze w majątku Wilcza, w pewnym powiecie w Galicji, będącym własnością szlacheckiej
rodziny Strumieńskich. Czas akcji nie jest dokładnie podany, ale ramy powieści obejmują
kilka lub kilkanaście lat końca XIX wieku (punktem odniesienia jest powieść H. Sienkiewicza
Bez dogmatu, wydana w 1891, z którą zarówno główny bohater, jak i narrator prowadzą
polemikę).

W centrum opowieści znajduje się osoba Piotra Strumieńskiego (de facto Włoska). Na skutek
szczęśliwych zbiegów okoliczności został on usynowiony przez Adama Strumieńskiego, a po
śmierci ojczyma i jego prawowitego syna, Roberta, wszedł w posiadanie nie tylko rodowego
nazwiska, ale i znacznego majątku. Z podróży do Włoch Piotr przywozi żonę, Niemkę,
Angelikę Kauffman, z którą próbują (nieskutecznie) trwać w idealnej i czystej miłości.
Potwierdzeniem platonicznego związku jest stworzona przez nich Księga Miłości, czyli
rodzaj pamiętnika erotycznego w obrazach. W opuszczonej kaplicy ogrodowej Piotr urządza
atelier dla swojej żony malarki i muzeum jej ekscentrycznych, symboliczno-alegorycznych
obrazów, które admiruje. Wkrótce jednak oboje dochodzą do wniosku, że codzienne życie nie
wytrzymuje próby ideału: Angelika nudzi się w Wilczy , nie ma ochoty mówić po polsku
i chce wyjechać za granicę. W chwilach załamania roztacza przed mężem wizję wspólnej
śmierci przez miłość. Kiedy zachodzi w ciążę boi się, że utraci talent artystyczny, a tym
samym miłość Piotra. W dość tajemniczych okolicznościach traci dziecko podczas porodu,
a kilka tygodni później popełnia samobójstwo, skacząc nocą do studni. Wraz ze śmiercią
Angeliki dla Piotra rozpoczyna się nowy okres życia, polegający na stopniowym odsłanianiu
kolejnych pokładów półprawd i zafałszowań, z jakich w rzeczywistości składał się jego
związek z pierwszą żoną. Najpierw popada w całkowitą prostrację i osamotnienie, całymi
dniami myśli o Angelice, próbuje nawet skontaktować się z jej duchem podczas seansów
spirytystycznych i poprzez sny. Po jakimś czasie zaczyna jednak odczuwać wewnętrzny
konflikt między idealizowaną estetyką smutku a lubieżną chucią, która rozsadza go od środka.
Rozwiązaniem tych problemów staje się drugie małżeństwo( z rozsądku) z Olą, wychowanicą
Mariuszów-Strumieńskich, którą poślubia ze względów rodzinno-finansowych. Mimo
odmienności charakterów obojga małżonków, związek okazuje się całkiem udany, podobnie
jak urodzone w nim troje dzieci (Pawełek i dwie córki). Kolejne lata pożycia z Olą upływają

1
Piotrowi na weryfikowaniu dawnego stosunku do Angeliki; z jednego bieguna skrajności
wpada w drugi - z modernisty przeistacza się w pozytywistę. Życie toczy się jednak własnym
torem, podważając nieustannie konstrukcyjne wysiłki i zabiegi bohatera, który cały czas
próbuje wyzwolić się z garbu przeszłości, chce być kimś normalnym. Po okresach
otrzeźwienia Piotr znowu powraca myślami do Geli; staje się nawet kochankiem swej zmarłej
żony, a platoniczne uczucia żywione niegdyś do ekscentrycznej malarki, przelewa teraz na
synka, Pawełka, czyniąc zeń syna pierwszej żony i duchowego pasierba Oli. Po jakimś czasie
Piotr próbuje ostatecznie rozprawić się z wizerunkiem Angeliki, zawartym w jego sercu.
W końcu zdobywa się na obnażenie prawdy: ich całe pożycie było pasmem różnych kłamstw:
on wmawiał w nią, że ma talent, a sam jej wszystko poddawał, ba, sztuka była tylko formą
miłości zmysłowej, nowym płaszczykiem, zabawką. Oboje pracowali nad dziełem
uszlachetnienia miłości - co za komedia! A w gruncie rzeczy oboje poprzestawali ciągle na
tym samym.

Jako dopełnienie wyznania następuje zburzenie muzeum Angeliki, a także tragiczna

w skutkach historia Pawełka, uwiedzionego przez wiejską wariatkę, Kseńkę-Pałubę (niejako
tajemnicze alter ego Angeliki). Strumieński w desperacji zabija obłąkaną dziewczynę; w jakiś
czas potem Pawełek rozbija sobie głowę podczas jazdy konnej i umiera. W taki oto sposób
kończy się historia kultu Angeliki i podszytego pierwiastkiem pałubniczym idealnego
związku dwojga nieszczęśliwych kochanków. Ujmują to słowa Piotra: Czymże była cała
historia Angeliki, jeżeli nie arabeskami naokoło całkiem prostych świństw?

=> Pałuba to pierwsza polska powieść eksperymentalna o charakterze autotematycznym.

Jest też znakomitym studium psychologicznym. Krytyka mówi o dziele jako klęsce ideałów
człowieka. Według autora jest to walka dwóch przeciwstawnych pierwiastków:
konstrukcyjnego i pałubicznego, synonimu chaosu i bezładu.

I. MIEJSCOWOŚĆ opis dworu w Wilczy.

II. PIERWSZE ZŁAMANIE Rodzina Strumieńskich ma dwa odłamy – Mariusze z Królestwa

i Adam z Galicji, ten ma dwóch wychowanków – Roberta (syna) i Piotrusia (syna kowala
przypadkiem zastrzelonego przez Adama), którego adoptował po śmierci słabowitego
Roberta. O śmierć tę obwinia rodzinę Mariuszów.

III. INTRUZ Piotr Strumieński osamotniony, poszukujący miłości, ładny, dobrze zbudowany,
dumny romantyk.

IV. ANGELIKA Włoszka, malarka, z którą Piotr przyjeżdża do Wilczy. Tam kochają się w
wyniku czego Angelika zachodzi w ciążę. Przedwczesny połóg spowodował śmierć dziecka.
Od tej pory Angelika stała się zimna i odpychająca. Wkrótce popełnia samobójstwo rzucając
się do studni.

V. PRÓBA W GŁĄB Strumieński cierpi dotkliwie po śmierci żony. Szuka jej duchowymi
ścieżkami, mistycyzmem; ciągle odnawia w sobie jej wspomnienia. Piotr pojmuje Angelikę
jako wszechobecną w naturze, jako wszechmoc – panteizm. Litując się nad wściekłym psem,

2
próbując przynieść mu szybki zgon, zostaje pogryziony. Wraca do zdrowia gdy powódź
nawiedza jego dziedziny. Mariusze z Królestwa mają co do niego plany.

VI. OLA Z Mariuszów Strumieńskich zostaje drugą żoną Piotra, po niedługich konkurach z
malarzem Gasztoldem. Piotr zapisuje dwa folwarki stryjowi. Małżeństwo odbywa podróż do
Szwajcarii, po czym wraca do Wilczy.

VII. NOWA PRÓBA W GŁĄB – Kłótnia Piotra z Olą o uległość, którą kończy liścik
małżonki powiadamiający męża o ciąży. Piotr pokazuje Oli muzeum Angeli. Piotr jest
egoistą, żąda od Oli niemożliwości (jest też niekonsekwentny w pragnieniach). Ola rodzi im
syna. Uczucia Piotra krystalizują się w kształt parodii. Ola często podróżuje do Warszawy.
Syn nazwany zostaje Pawłem (od imienia apostoła, który nie lubił kobiet). W Piotrze narasta
mizoginizm, aczkolwiek odpuszcza grzechy żonie i zapomina o Angeli.

VIII. NATURAM EXPELLAS FURCA... chcąc działać społecznie Strumieński zostaje

oszukany. Stale kłóci się z Mariuszem (brutalnym gwałtownikiem). Przyjaźni się natomiast z
księdzem Hukiem (jest on dla niego surogatem duchowym Angeli). Piotr pomaga budować
kościół. Jednak jest samolubem, oportunistą, „artystą życia”.

IX. O PUNKTACH WSTYDLIWYCH I O GARDEROBIE DUSZY(KONTRABANDZIE)

Mossorowa uwodzi Piotra- ów pozostaje jednak obojętny. Kuzynka Oli spulchniła ziemię, na
której rosnąć ma zdrada Piotra. Garderoba duszy, gdzie kryją się motywy naszych
postępowań, często przebranych w płaszczyk świadomości.

X. TAMEN USQUE RECURRET? Strumieński skaleczył się w nogę, odnawia się rana
spowodowana pogryzieniem psa. Jest chory. Pisze biografię Angeliki (trochę zmyśla,
ubarwia) jest to dla niego lekarstwo, zwie je „życiem podziemnym”. Piotr ulubował sobie
Pawełka, Ola zaś kolejne ich dzieci.

XI. PIERWIASTEK PAŁUBICZNY Strumieńscy czytają „Marię Dunin”. Piotr pisze

biografię podsycając swój egoizm, napotyka jednak tajemnicze trudności. Wspomina
Angelikę i martwe dziecko. Jakaś tajemnica, motywu samobójstwa pierwszej żony, dochodzi
w nim do głosu.

XII. TENŻE SAM PIERWIASTEK Z WIZYTĄ U GASZTOLDA Gasztold popełnia zamach

samobójczy – wstrzykuje sobie morfinę. Znaleziono go jednak jeszcze żywego i uratowano.
Wobec tego co przeżył postanawia napisać powieść. Nadaje jej tytuł „Chora miłość”. Powieść
jest przeciętna, nasycona aforyzmami i muzykalnością.

XIII. DALSZE FLUKTUACJE Ola po kłótni z mężem (które zresztą często się zdarzają)
jedzie do Warszawy. Spotyka tam Gasztolda, on jednak zajęty jest inną panią. Ola kokietuje
go, a gdy ten chce „zerwać kwiat”, zostaje ze sztucznym oburzeniem odrzucony. Strumieński
przepędza czas w towarzystwie przeróżnych zepsutych ludzi, opozycjonistów, hulaków.

XIV. ARCHITEKTURA Stryj Mariusz umiera po chorobie. Piotr rozpoczyna budowę pałacu,
początkowo korzysta z projektu Angeliki, później z architekta, który zostawił parę
3
szczegółów ze szkicu zmarłej. Piotr wychowuje Pawełka, chce odcisnąć na nim nieświadome
piętno. Zaczyna też brakować pieniędzy i zapału na budowę, którą teraz zajmuje się Ola.

XV. GWIAZDA PODZIEMIA Pod nieobecność Strumieńskiego Pawełek odwiedza kaplicę

Angeliki, gdzie ogląda jej przedśmiertny obraz i nawet mówi do niego. Śledząca go Ola
wraca do domu zła. Po powrocie Piotra (obojętnego) rośnie w niej zazdrość o Angelę.

XVI. PRÓBA PRÓBY Do Strumieńskich przyjeżdżają goście – pan Jelonek- fotograf i

Berestrajka – rosyjska aktorka, którą próbuje, bezskutecznie, uwieść Piotr. Ola jest dla jego
zapędów pobłażliwa. Strumieński odwiedza groby i na jednym zostawia kartkę. Ola jest dla
niego czulszą, co ten wyzyskuje.

XVII. KOMEDIA TRYUMFALNA W nocy do Piotra przychodzi Ola – zbudzony ze snu

chce ją udusić. Opamiętuje się jednak, po czym razem idą do muzeum i obrazu. Tam
Strumieński bezcześci obraz Angeli i gwałci Olę. Chce od żony usprawiedliwienia przed
samym sobą, chce wyzbyć się strachu strąconego do nieświadomości. Próba ta udaje się mu.
Przezwycięża myśl, iż to on pchnął Angelę do samobójstwa.

XVIII. ZROBIENIE FAZY Strumieński oswoił się z myślą o zdradzie. Berestrajka wyzywa
go na pojedynek. Piotr z rewolwerem idzie na spotkanie z nią. Spotykają się na drodze. Piotr
zbywa Berestrajkę stu złotowym banknotem. Romansuje zaś z Pauliną guwernantką i
nauczycielką dzieci. Ola wie o tym i równoważy swoje krzywdy wyrozumiałą dumą,
tolerancją i czystością. Odwiedza ich Gasztold, ogląda obrazy Angeli, patrzy na nie z
zazdrością

XIX. TRIO AUTORA Autor wylicza trudności pisarskie i egzystencjalne. Nalega by nie
szukać zbyt głęboko (absolut) i zbyt płytko. Należy skupić się na introspekcji. Ukazanie
warsztatu twórczego.

XX. PAŁUBA Ogromny drewniany taran do zabijania pali w rzece, już to manekin służący
do przymierzania sukni kobiecych, pogardliwy przydomek brzydkich, nieprzyjemnych bab.
Pawełek poszukuje swojej pozazmysłowej Pałuby i, przypadkiem, znajduje ją we wsi. Jest to
brzydka baba –Ksenia-Pałuba. Początkowo lituje się nad nią, później sympatyzuje z nią.
Dochodzi nawet do stosunków erotycznych. Pawełek podejrzany pewnego razu mdleje i
upada do rzeki. Jego próba ucieczki z domu kończy się kolejnym upadkiem. W chorobie
majaczy idealistyczną pornografią. Jednego z wieczorów Kseńka przychodzi do niego.
Strumieński, po pogoni za nią, strzela z dubeltówki i zabija wieśniaczkę (jest ona dla niego
wówczas uosobieniem wszystkiego czego się bał i nienawidził).

XXI. OSTATNIA WIEŻYCZKA NONSENSU Strumieński dalej prowadzi swoje życie z

Olą, Pauliną i spotkaną Berestrajką. Pawełek, rozmiłowany w sportach, rozbija sobie czaszkę
o bramę domu (wracał na koniu) i umiera. Uzupełnia tym samym cmentarny krajobraz.