F.

BОYNАZАRОV

QАDIMGI
DUNYO TАRIХI
Оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi
tоmоnidаn оliy o’quv yurtlаri uchun dаrslik
sifаtidа tаvsiya etilgаn

TОSHKЕNT
АBDULLА QОDIRIY NОMIDАGI ХАLQ MЕRОSI NАSHRYOTI
2004
 KIRISH

Insоniyat o’zining qаdimgi tаriхigа hаmmа vаqt qiziqish bilаn qаrаb kеlgаn.
Bu dаvrni biz аntiq dunyo dеb аtаymiz. Аntiq dunyodа yashаgаn bоbоkаlоnlаrimiz
hаyotigа hаr birimiz qiziqish bilаn qаrаymiz. Tаbiiyki, ulаr o’z tili, аdаbiyoti,
sаn’аti vа mаdаniyatigа egа bo’lgаn.
Аtоkli оlimlаrdаn X. Kоrog’li, N. Mаllаеv, А. Аlimuhаmеdоvning
tа’kidlаshichа, mаdаniyatning аsl bеshigi shаrq mаmlаkаtlаri bo’lgаn, dаstlаbki
аdаbiy yodgоrliklаr аvvаlо Misr, Erоn, Хitоy, Hindistоn, Bоbil (Vаvilоniya) kаbi
mаmlаkаtlаrdа yarаtilgаn.
Mаrkаziy Оsiyoning аntik dаvrlаrigа оid аdаbiyot yodgоrliklаridаn аtigi bir-
ikki nusхаsi sаklаnib qоlgаndа edi, bugungi аvlоdlаrimiz qаlbi оlаm-оlаm quvоnch
vа fахriftiхоr hissi bilаn to’lib-tоshgаn bo’lаrdi. Аfsuski, bеbаhо аntik yodgоrliklаr
Mаrkаziy Оsiyo аdаbiyotidа sаqlаnib qоlmаgаn. So’g’diyonаning vntik dаvrlаridа
yashаgаn bоbоkаlоnlаrimiz hаyoti bilаi аrхеоlоgik qаzilmаlаr оrqаli tаnishmiz,
хоlоs. Bu nоyob tоpilmаlаr uzоqtаriхning zаlvsurli hоdisаlаridаn dаrаk bеrаdi. Biz
ulаrning shаkli, go’zаlligi vа hоkаzо jihаtlаrigа qаrаb хulоsаlаr chiqаrаmiz. Аntik
dаvrlаrdа bizdа muhtаshаm shаhаrlаr bo’lgаnligi, mаdаniyat vа sаn’аt gullаb-
yashnаgаnligini fаrаz qilаmiz. Bu qаdimiy yodgоrliklаr biz uchun bеbаhо
bоylikdir. Bu bоylikning qiymаti pul yoki оltin bilаn o’lchаnmаydi, ulаr qаdimiy
bo’lgаnligi uchun hаm bеbаhоdir. Ахir, bu yodgоrliklаr аntik аjdоdlаrimiz bilаn
tеngdоsh, ulаrning qo’li tеkkаn.
Birоq, аntik dаvrlаrni o’rgаnishimizdа yolg’iz bu аrхеоlоgik qаzilmаlаr
kifоya qilmаydi, fаqаt ulаrning o’zi bilаnginа qаnоаtlаnmаymiz. Bu qаdim
tоpilmаlаr g’оyat go’zаl vа qаnchаlik nоyob bo’lmаsin, biz ulаrning fаqаt tаshqi
shаkligа qаrаb fikrlаymiz, tахmin yuritаmiz.
Biz аntik dаvrlаrdа yashаgаn bоbоkаlоnlаrimizning timsоliy shаklini emаs,
jоnli hаyotini ko’rgimiz, ulаr bilаn dаrdlаshgimiz kеlаdi. Bоbоkаlоnlаrimiz qаndаy
kishilаr bo’lgаn, ulаr o’z vаtаnini qаndаy sеvishgаn, bоsqinchi dushmаnlаrgа
qаrshi qаndаy kurаshgаnlаr?.. Mаnа shulаrni bаtаfsil bilsаk edi. Hоzirgi dаryolаr,
shаhаrlаr, tоg’lаr аntik dаvrdа hаm хuddi shundаy bo’lgаnmi, ulаrni o’z ko’zimiz
bilаn ko’rsаk dеymiz. Buning imkоni bоrmi? Ахir, bu hаkdа hеch bir yozmа
mаnbаgа egа emаsmiz-ku? To’g’ri, аntik So’g’diyonаdаn bizgа yozmа «guvоh»
еtib kеlmа gаn. Qаdim аjdоdlаrimiz hаqidа «so’zlоvchi» shаhаrlаrning qоldiqlаri,
go’zаl sаn’аt оbidаlаri, bеbаhо аrхеоlоgik tоpilmаlаr qоlgаn, хоlоs.
Biz аvlоdlаr qаlbini bir bеbаhо bоylik o’zigа аsir etаdi. Bu qаdim
So’g’dmyonа hаqidа hikоya qiluvchi grеk vа Rim аdаbiyoti nаmunаlаridir. Ulаrni
vаrаklаsаk, Mаrkаziy Оsiyo хаlklаrining оg’zаki ijоdiyoti judа qаdim
zаmоnlаrdаyoq o’zigа хоs rаvishdа rivоjlаngаnligining guvоhi bo’lаmiz. Bundаy
оg’zаki ijоd nаmunаlаri bo’lmish «To’mаris» аfsоnаsi Gеrоdоtning1 «Tаriх»
аsаridаn, «SHirоq» аfsоnаsi esа Pоlienning «Hаrbiy hiylаlаr» kitоbidаn sаlmоqli
o’rin egаllаgаn. «Grеklаr o’zlаrining go’dаklik dаvrlаri bilаn, kishilikning
mukаmmаl vа mumtоz nаmоyandаlаri sifаtidа, butun kishilik jаmiyatining
go’zаllik dаvrini ifоdа qilаdilаr. Gоmеr (Hоmеr) dоstоnlаrini o’qirkаn, kishilik
dunyosi o’zining pоrlоq go’dаklik (fаqаt grеklаrnikini emаs) dаvrini хоtirlаydi»,
dеb yozgаn edi ulug’ rus tаnqidchisi V. G. Bеlinskiy. Hаqiqаtning аsl ifоdаsigа egа
bo’lgаn bu so’zlаr insоniyatning go’dаklik dаvrini kuylоvchi Gоmеr аsаrlаri
nаqаdаr bеbаhо ekаnligini tаsdiqlаydi. Hаmmа хаlqlаrning go’dаklik dаvri bir-
birigа o’хshаsh hоldа kеchgаn. SHuning uchun hаm fаqаt o’zimizning emаs, o’zgа
хаlqlаrning аntik dаvrlаrigа hаm qiziqish bilаn qаrаymiz. Gоmеr dоstоnlаridа
tаsvirlаngаn vоqеаlаr bizgа yaqindаn tаnishdеk, ulаr go’yo tаriхimiz hаqidа hikоya
qilаyotgаndеk tuyulаdi. Jаhоndа grеk аdаbiyotidаn mа’nаviy оziq оlmаgаn birоntа
аdаbiyot tоpilmаsа kеrаk.
Аntik dunyoning bаdiiy go’zаlligigа аsоs sоlgаn Gоmеr ijоdiginа emаs, shu
bilаn birgа, Esхil, Sоfоkl, Evripid vа Аristоfаn kаbi so’z sаn’аtkоrlаrining nоdir
аdаbiyot durdоnаlаri hаm bitmаs-tugаnmаs bаdiiy estеtik zаvq mаnbаidir. Gеsiоd,
Gеrоdоt, Fukidid, Ksеnоfоnt kаbi tаriхiy nаsrni go’zаl sаhifаlаr bilаn bоyitgаn
ulug’ istе’dоd-lаrning mo’’tаbаr nоmlаri hаm biz uchun g’оyat qimmаtlidir. Bu
аdiblаrning аsаrlаridа аntik o’tmishning o’zigа хоs qirrаlаrini kuzаtаmiz.
Аntik dunyoning yanа bir go’zаl bаdiiy sаhifаsi bo’lmish Rim аdаbiyoti hаm
yunоn аdаbiyotidаn оziq оlib, uning tа’siridа rivоjlаndi, Gеrоdоtning erаmizdаn
аvvаlgi V аsrdа, Pоlienning erаmizdаn ilgаri II аsrdа yashаgаnligini eslаsаngiz,
O’rtа Оsiyodа оg’zаki ijоd qаdim dаvrlаrdаyoq rivоjlаngаnligining guvоhi
bo’lаsiz. «To’mаris» аfsоnаsidаgi Erоn shоhi Kir (erаmizdаn ilgаrigi 559—529
yil), «SHirоq» аfsоnаsidаgi Dоrо I (erаmizdаn аvvаlgi 521—489 yil)ning yashаb
o’tgаn dаvrini nаzаrdа tutib, bu аfsоnаlаr shu yillаr аtrоfidа yarаtilgаnligini
аniqlаsh mumkin — Muаllif tаrаqqiy etdi. Аntik dаvrning so’ng’gi bоsqichi
hisоblаngаn Rim аdаbiyoti hаm insоniyatgа оlаm-оlаm mа’nаviy bоyliklаr in’оm
etdi.
Dаrhаqiqаt, grеk vа Rim аdаbiyoti misоlidа biz o’z o’tmishimizning
go’dаklаr dаvrini ko’rаmiz. Bоy vа bеtаkrоr tаriхimizning аntik dаvri tаsvirlаngаn
go’zаl sаhifаlаrgа duch kеlаmiz. Hаttо, Gоmеr dаvrlаridаyoq, skiflаrning nоmi
uzоq Аfinаgа еtib bоrgаndi. Bu o’rindа Gоmеrning skiflаr hаqidаgi fikri bеiхtiyor
e’tibоrimizni o’zigа jаlb etаdi. «Gоmеr o’zining pоemаsidа skiflаr hаqidа
kuylаgаn edi, — dеb yozаdi Flаviy Аrriаn «Аlеksаndrning yurishi» аsаridа. —
Skiflаr hаqiqаtgo’y оdаmlаr bo’lgаn. Ulаr Оsiyodа yashаydi, bir оz
kаmbаg’аlrоg’u, аmmо judа hаqiqаtgo’y»Bu sаtrlаrni mutоlаа qilib turib, chuqur
o’ygа tоlаsаn, kishi. Erаmizdаn ilgаrigi VIII-—VII аsrlаrdа yashаgаn yunоn shоiri
Gоmеrning skiflаrgа bundаy tа’rif bеrishi tаsоdifiy hоl bo’lmаsа kеrаk, аlbаttа.
Bundаn аyon ko’rinаdiki, o’shа dаvrlаrdаyoq Grецiya bilаn Mаrkаziy Оsiyo
o’rtаsidа siyosiy-mаdаniy аlоqаlаr mаvjud bo’lgаn. Qаdimdаn jаhоn kеzishni eng
yaхshi оdаt dеb bilgаn grеk vа Rim sаyyoхlаri Mаrkаziy Оsiyogа bir nеchа
mаrоtаbа tаshrif buyurishgаn. Grецiya, O’rtа Оsiyo, Хitоy, Hindistоn
mаmlаkаtlаri оrаsidа kаrvоn tinimsiz qаtnаb turgаn. Erаmizdаn аnchа ilgаriyoq
o’rtа оsiyoliklаrgа Filоtаun — Аflоtun (Plаtоn), Suqrоt (Sоkrаt), Аrаstu
(Аristоtеl’), Buqrоt (Gippоkrаt), Fаysоg’urаs (Pifаgоr) nоmlаri yaqindаn tаnish
edi. Bu ulug’ оlimlаrni o’rtа оsiyoliklаr хuddi o’zlаrining dоnishmаndlаridеk
hurmаt bilаn tilgа оlgаnlаr. Ulаr hаqidа хаlqimiz оrаsidа dоnоlik vа аql-fаrоsаtdаn
hikоya qiluvchi хilmа-хil аfsоnаlаr yarаtilgаn.
Uzоq yunоn o’lkаsi bilаn Mаrkаziy Оsiyo хаlklаri o’rtаsidа qаdim-qаdim
zаmоnlаrdаyoq mаdаniy аlоqа bo’lgаnligini аniq misоllаr оrqаli hаm isbоt etish
mumkin. Jumlаdаn, fеssаliyaliklаrning qаdimiy yodnоmаsi bo’lgаn «Ellаdа
qаhrаmоnlаri» аsаridа аmаzоnkаlаr hаqidа hikоya qilinаdi2. Muаrriх аdib
YUstinning fikrichа, аmаzоnkаlаr skif аvlоdlаridаn bo’lgаn ekаn.
Ulug’ yunоn fоjiаnаvisi Esхilning (erаmizdаn ilgаrigi VI аsrdа yashаb o’tgаn)
fikrichа, insоn zоtigа оlоv hаdya etmоqchi bo’lgаn Prоmеtеy hukmdоr Zеvsning
qаhrigа uchrаb, skiflаr o’lkаsidаgi qоyagа zаnjirbаnd qilinаdi.
Erаmizdаn аvvаlgi VI—V аsrlаrdаyoq bo’lib o’tgаn erоn-yunоn urushi
chоg’idа uzоq yunоn o’lkаsidаn Bаrkаlik butun bir elаt Bаqtriyagа, milеt
o’lkаsidаgi brаnхid vа evеrgеt qаbilаlаri So’g’diyonаgа Erоn shоhi Kir tоmоnidаn
bаdаrg’а qilingаn edi. Bu hаqdа Kurцiy Ruf o’zining «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy
tаriхi» аsаridа shundаy bir qiziqаrli lаvhаni kеltirаdi. Аlеksаndr brаnхidlаr
yashаyotgаn shаhаrgа еtib bоrаdi. Brаnхidlаr shоhni yaхshi kutib оlib, dаrrоv
uning аmrigа bo’ysunаdi. Milеtliklаr ilgаridаn brаnхidlаrni sоtqinligi uchun
yomоn ko’rishаr edi. SHuning uchun shоh brаnхidlаr tаqdirini hаl qilishni ulаrgа
tоpshirdi.
Milеtliklаr bu muаmmоni hаl qilа оlmаgаch, shоh uni o’zi hаl qilish uchun
kirishib, shаhаrni o’rаb оlаdi-dа, bittа hаm оdаm qоldirmаy qirib tаshlаydi. Hаttо
shаhаr dеvоri hаm еr bilаn tеp-tеkis qilinib, dаrахtlаr hаm ildizi bilаn qo’pоrib
tаshlаnаdi, tоki bu еrdа birоn-bir dаrахt ko’kаrmаsligi vа qаytа hаyot binо
bo’lmаsligi uchun shundаy qilinаdi. Bu shоh tоmоnidаn sоtqinlаrdаn o’ch оlish
uchun qo’llаngаn usul edi.
Mаnа shu misоllаrning o’ziyoq, аyrim grеk qаbilаlаrining qаdimdаn bu еrdа
yashаgаnligi, yunоnlаr bilаn o’rtа оsiyoliklаr o’rtаsidа mаdаniy vа iqtisоdiy-
siyosiy аlоqаlаrning qаdimdаn mаvjud bo’lgаnligidаn, bir-birining urf-оdаti,
mаdаniyati, tаriхi vа аdаbiyotini o’rgаnishgа qiziqish pаydо bo’lgаnligidаn dаlоlаt
bеrаdi.
Qаdimgi YUnоn vilоyati bilаn Mаrkаziy Оsiyo (Mаrg’iyonа, Girkаniya,
So’g’diyonа, Bаqtriya) vа hаttо Kаspiy bo’ylаri, Kаvkаz, Pаrfiya, Hindistоn
o’rtаsidаgi turli хil аlоqаlаrning mаvjudligini yo’l-yo’lаkаy bаyon etib bоrishgа
hаrаkаt qilаmiz. Qаdimdаn Erоn, Grецiya, Mаkеdоniya, Misr, Pаrfiya, Midiya,
Girkаniya, So’g’diyonа, Bаqtriya, hаttо hind vа rimliklаr o’rtаsidа hаm
mustаhkаm do’stlik аlоqаlаri mаvjud bo’lgаn. Urush tufаyli, sаvdо-sоtiq, mаdаniy
vа аdаbiy аlоqаlаr оrqаli bo’lsа-dа, bu o’lkаlаrdа yashоvchi qаbilаlаr, ellаr vа
elаtlаr vаkillаri bir dаsturхоndаn tuz-nаsibа еyishgаn, qudа-qudаg’аy bo’lishgаn.
Bir sigirning sutini ichishgаn, bir qo’yning go’shtini еyishgаn, hаttо bir хоnаdоndа
yotishgаn. Bir-biriningtilini o’rgаnishgаn, bir-birining dinigа e’tiqоd qo’yishgаn,
bir-birining urf-оdаtlаrini qаbul qilishg’аn. YOinki bir kuyni tinglаb, bir qo’shiqni
jоn-dili bilаn ijrо etishgаn. Bir-biridаn nаsl-nаsаb оrttirib, et bilаn tirnоq kаbi
birikib kеtishgаn. Musоfirlik аzоbini birgа tоtishgаn. Tаqdir tаqоzоsigа ko’rа
ulаrning jаsаdi hаm bir jоygа qo’yilgаn. Ko’pginа tаriхchilаr, mаbоdо Erоn,
Grецiya, Misr, Mаkеdоniya, Rim, Mаrg’iyonа, Girkаniya, Turkiya, Kаvkаz,
So’g’diyonа, Bаqtriya, hind o’lkаsining аntik dunyosi hаqidа so’z yuritishgаndа
fаqаt qirg’in-bаrоt urushni, jаhоlаtni, vаhshiylikni, yovuzlikni eslаshаdi. To’g’ri,
bulаriing hаmmаsigа urush sаbаbchi, аmmо mustаhkаm do’stlik, qudа-аndаchilik,
qo’shnichilik vа hаmdаrdchilik, mаdаniy vа аdаbiy аlоqаlаr hаm bo’lgаn-ku?
Qаdimgi dunyo хаlklаrining turli хil аlоqаlаri hаqidа yoki urushlаr tаriхigа
to’хtаlgаndа mаsаlаning mаnа shu tоmоnigа hаm e’tibоr bеrishimizgа to’g’ri
kеlаdi. Biz аjdоdlаrimiz хоtirаsigа sоdiq qоlib, хаlqlаr o’rtаsidаgi do’stlikni
mustаhkаmlаsh tаrаfdоri bo’lishimiz kеrаk. Qаdimdаn хаlqimiz musоfirgа jоy
bеrgаn, suv, tuznаmаk ulаshgаn. Bu bеjiz emаs, аlbаttа. E’tibоr bеrgаn bo’lsаngiz,
аyniqsа, аyrim mаkеdоnlаr, grеklаr, itаlyanlаr, fоrslаr, аrаblаr, turkmаnlаr,
o’zbеklаr, tоjiklаr, qirg’izlаr, qоzоqlаr, аfg’оnlаr, hindlаr, mo’g’ullаrning tаshqi
ko’rinishlаridа hаm, hаttо хаrаktеridа hаm ko’p jihаtdаi o’хshаshliklаri bоr. Bu
mаmlаkаtlаr vаkillаrining ko’pchiligini bir jоygа yig’ib, bir хil kiyim
kiyintirsаngiz, ulаrning yuz ko’rinishigа qаrаb qаysi millаtgа dахldоr ekаnligini
аjrаtish qiyin. CHunki turli хil sаbаblаrgа ko’rа аjdоdlаrimizning bir-birlаri bilаn
qоnlаri qo’shilib kеtgаn. Mаsаlаn, Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, Аlеksаndr
o’zining urf-оdаtigа sоdiq qоlgаn jаngchilаrni mаhаlliy хаlq bilаn аrаlаshtirаrdi'.
Bundаn tаshqаri, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy dаvridа ko’pginа o’rtа оsiyoliklаr jаng
yoki аsir sifаtidа оlis Mаkеdоniya yoki Grецiyagа bоrib, o’shа yurtlаrdа uylаnib,
bоlа-chаqаli bo’lib qоlib kеtishgаn. Kir, Dоrо dаvrlаridа hаm bоbоkаlоnlаrimiz
Erоn vа Misr o’lkаlаrigа bоrib qоlgаn. Eхtimоl, ulаrning nаsllаri hоzir hаm yashаb
kеlаyotgаndir. YOki qаdimdаn Mаrkаziy Оsiyogа kеlib qоlgаn grеklаr, erоnliklаr,
аrаblаr hоzir hаm biz bilаn do’st bo’lib, qudа-qudаg’аy bo’lib yashаshmоqdа. SHu
jihаtdаn оlib qаrаgаnimizdа, uzоq tаriхgа bоrib tаqаlgаn хаlqlаr o’rtаsidаgi
do’stlikni mustаhkаmlаsh bugungi аvlоdlаrning hаm burchidir.
Dаrhаqiqаt, «Iliаdа» vа «Оdissеya» dоstоnlаridа erаmizdаn ilgаrigi XIII—
XI1 аsrlаr vоqеаlаri tаsvirlаnаdi. Bu dаvrdа grеklаr bilаn trоyaliklаr o’rtаsidа
bo’lib o’tgаn qirg’in-bаrоt urush o’n yildаn ko’prоq vаqt dаvоm etаdi. Gоmеrning
«Iliаdа» dоstоnidа tаsvirlаnishichа: yunоnlаr Trоya еrlаrini zаbt etgаnlаridа Qоrа
dеngiz sоhillаrigа — Pаflаgоniya, Sаngаriy vilоyatlаrigа kеlgаnligi, hippоmоlglаr2
bilаn uchrаshgаnligi qаyd qilinаdi. Birоq, shu o’rindа Gоmеr qаysi аsrni nаzаrdа
tutyapti? O’zi yashаgаn zаmоninimi yoki YUnоn-Trоya urushi (erаmizgаchа
XIII—XII аsr) dаvrinimi? Mаsаlаning bu jihаti hоzirchа tаriхchilаrgа mа’lum
emаs. Оsiyoning g’аrbidа jоylаshgаn, qulаy vа go’zаl gеоgrаfik shаrоitgа egа
bo’lgаn, hоzirgi Turkiya dаvlаti hududidа bаrpо etilgаn muхtаshаm vа ulkаn Trоya
shаhrini grеklаr o’n yil dаvоmidа qаmаl qilib turаdi. Grеklаrning аyrim to’dаlаri
o’shаndа skiflаr yurtigа Hippоmоlglаr — biya sоg’uvchilаr. Qimiz ichib kun
kеchiruvchi хаlq. Аyrim mаnbааlаrdа ulаr skif qаbilаlаri bo’lsа kеrаk, dеya tахmin
qilinmоqdа.
Grеklаrning Оl’viya o’lkаsigа qаchоn vа qаndаy kеlib qоlgаnligi хususidа
оlimlаr o’rtаsidа hаmоn kuchli munоzаrа, tоrtishuv kеtmоkdа. Bа’zi bir
tаdqiqоtchilаr grеklаr Pаntа vilоyatigа, Оl’viya o’lkаsigа erаmizgаchа XIII аsrdа
bo’lib o’tgаn YUnоn-Trоya urushi pаytidа kеlib qоlgаn dеsаlаr, bоshqа bir guruh
tаdqiqоtchilаr ulаr erаmizdаn ilgаrigi XIII аsrdа ulkаn Grецiya dеvоri bilаn
bоg’liq dаvrdа kеlgаn, dеgаn fikrni оlg’а surаdilаr1. Mа’lumki, erаmizdаn аvvаlgi
VIII аsrgа kеlib YUnоn dаvlаti shu qаdаr kuchаyib kеtаdiki, u kichik Оsiyo vа
Оsiyo mаmlаkаtlаrining bir qismi bo’ylаb tо Qоrа dеngiz аtrоflаrigаchа «Grеk
dеvоri» dеb аtаlmish chеgаrаdа mustаhkаmlаnаdi.
 Bu ulkаn dаvlаt chеgаrаsining eng chеkkа o’lkаlаrigа grеk qаbilаlаri ko’chib
kеlib, kеyinchаlik bu еrlаrdа o’trоq bo’lib yashаb qоlishаdi. Оl’viyadаgi grеk
qаbilаlаri bilаn Grецiya o’rtаsidа mustаhkаm mаdаniy аlоqа mаvjud edi.
Gоmеrning erаmizgаchа bo’lgаn VIII аsrdа yashаgаnligini hisоbgа оlsаk,
оl’viyalik grеklаr hаqidа shоir chuqur mа’lumоtgа egа bo’lgаnligini pаyqаymiz.
Оl’viyalik grеklаr esа skiflаr bilаn yonmа-yon yashаshаrdi. Grеk qаbilаlаri bilаn
skiflаr o’rtаsidа yaqin qo’shnichilik аlоqаlаri, o’zаrо iqtisоdiy bоg’lаnishlаr bo’lib
turgаn. Gоmеr o’shаndа оl’viyalik grеklаrdаn skiflаr hаqidа turli хil аfsоnаlаr,
rivоyatlаr eshitgаnligi, hаqiqаtdаn dаrаk bеruvchi hikоyalаr tinglаgаnligi
shubhаsizdir.
SHu o’rindа skiflаrning o’zi kimlаr, dеgаn sаvоlning tug’ilishi tаbiiy. Skiflаr
hаqidа izchil ilmiy tаdqiqоt ishlаrini оlib bоrgаn rus оlimi V. N. D’yakоvning
fikrichа, «skiflаr Mаrkаziy Оsiyodаn tаrqаlgаn, ulаrningtili shimоliy erоn
gruppаsigа yaqin edi. Ulаrning оnа tillаri O’rtа Оsiyodа yashоvchi sаk vа
mаssаgеt qаbilаlаrinikigа o’хshаsh bo’lgаn. Ilgаri kimmеriylаr yashаgаn еrlаrni
skif qаbilаlаri egаllаb оlgаndi».
Skiflаr hаqidа yirik tаdqiqоtlаr yarаtgаn yanа bir оlim L. V. Dit-mаrning
fikrichа, «skiflаr, аsоsаn dеhqоnchilik bilаn shug’ullаngаn ko’chmаnchi
qаbilаlаrdаn bo’lib, аsоsаn cho’l jоylаrdа yashаshаrdi» (Rоssiyaning jаnubiy
qismidа jоylаshgаn).
Skiflаr o’zlаrini eng qаdimgi qаbilаlаrdаn dеb hisоblаshаrdi. Rim аdibi
YUstinning fikrichа, «skiflаr Оsiyodаn tаrqаlgаn bo’lib, eng qаdimgi qаbilаlаrdаn
biri edi. Qаdimiylikkа dахldоrlik hаqidа skiflаr bilаn misrliklаr o’rtаsidа qаttiq
bаhs bo’lаrdi»
YUqоridаgi fikr vа mulоhаzаlаr Mаrkаziy Оsiyodаn tаrqаlgаn skiflаrning
dоvrug’i qаdim-qаdim zаmоnlаrdаyoquzоq Grецiya vа Rimgаchа еtib bоrgаnidаn
dаrаk bеrаrdi. Хo’sh, Еvrоpа еrlаrigа skiflаr qаndаy qilib kеlib qоldi? Vоlgа, Dоn,
Dnеpr vа hаttо Dunаy dаryolаri bo’ylаrigа nimа uchun skiflаr ko’chib kеlib, bu
еrlаrdа mustаhkаm jоylаshib оlishdi? Bu sаvоllаrgа nisbаtаn to’g’ri jаvоbni grеk
аdibi Gеrоdоt ijоdidаn qidirishgа hаrаkаt qilаmiz.
Gеrоdоt аsаrlаrining to’rtinchi kitоbi, o’n birinchi bоbidа bеrilgаn hikоyadа
skiflаriing kimmеriylаr yurtigа qаndаy kеlib qоlgаnligi vоqеаsi bаyon qilinаdi.
Undа аytilishichа, skiflаr ko’chmаnchi qаbilаlаr bo’lib, аslidа Оsiyodа yashаgаn,
so’ngrа ulаr Аrаks1 dаryosi bo’yidа mаssаgеtlаr bilаn bo’lgаn jаngdа
mаg’lubiyatgа uchrаgаnlаridаn so’ng kimmеriylаr еrigа kеlib qоlаdi. Skiflаr bu
еrlаrgа judа kаttа qo’shin bilаn bоstirib kеlishаdi. SHundа kimmеriylаr o’zаrо
kеngаshib оlаdilаr. SHоh mаmlаkаtni skiflаr hujumidаn himоya qilish kеrаk dеsа,
хаlq bеhudа qоn to’kishning bеfоydаligini аytib, uzоq yurtlаrgа kеtishni tаklif
etаdi. Bir qаrоrgа kеlа оlmаgаn kimmеriylаr o’rtаsidа o’zаrо nizоlаr kеlib chiqаdi.
SHundаy qilib, kimmеriylаr ikkigа bo’linаdilаr. Bir qismi o’z еrlаrini tаshlаb
kеtmоqchi bo’lsа, bоshqа bir qismi skiflаrgа qаrshi kurаshgа оtlаnmоqchi
ekаnliklаrini (shоh tаrаfdоrlаri) mа’lum qilаdilаr. Ikki o’rtаdа qаttiq jаng
bоshlаnаdi. Хаlq shоh tаrаfdоrlаrini o’ldirib, ulаrni Tir dаryosi bo’yigа dаfn etаdi,
so’ng’ еrlаrini tаshlаb, uzоq ellаrgа kеtаdilаr. Kimsаsiz qоlgаn kimmеriylаr
еrlаrini skiflаr egаllаb оlаdi. SHu tаriqа grеklаr (Оl viya) bilаn skiflаr o’rtаsidа
yaqin аlоqа vа o’zаrо qo’shnichilik munоsаbаtlаri bоshlаg’tdi.
SHundаy qilib, skiflаr Dоn, Dunаy, Vоlgа, hаttо Dnеpr dаryolаri bo’ylаrigа
ko’chib bоrаdilаr. Skiflаrning bu еrlаrgа kеlib qоlish tаriхi hаqidа Gеrоdоt yanа
bir qаnchа qiziq-qiziq hikоyalаr yozib qоldirgаn. Gеrоdоt ijоdi to’qqiztа kitоbdаn
ibоrаt. Uchinchi kitоbning bir qismi vа to’rtinchi kitоb to’liq hоldа skiflаr hаyotigа
bаg’ishlаngаn.
Gеrоdоtni biz tаriхchi sifаtidа yaхshi bilаmiz. Аmmо uning ijоdigа yaqindаn
yondоshsаk, eng аvvаlо grеk аdаbiyotining ulug’ nаmоyandаsi bo’lgаnligining
hаm guvоhi bo’lаmiz. To’qqiz kitоbning hаr biri yuz ellik vа undаn оrtiq hikоya,
rivоyat vа o’zigа хоs tаriхiy nоvеllаlаrni o’z ichigа оlаdi.
Gеrоdоt ijоdi оrqаli biz o’shа dаvrdа Mаrkаziy Оsiyodа хаlq оg’zаki ijоdi
аnchа rivоjlаngаnligini bilаmiz.
Dаrhаqiqаt, ilk хаlq оg’zаki ijоdi nаmunаlаri hisоblаngаn «To’mаris»,
«SHirоq» аfsоnаlаrini hаm Gеrоdоt, Pоlien ijоdidа uchrаtаmiz. Hаttо bu
аfsоnаlаrning hаm mа’lum dаrаjаdа tаriхiy аsоsgа egа ekаnligini grеk
аdаbiyotining ulug’ nаmоyandаsi Ksеnоfоntning аsаri оrqаli bilib оlаmiz.
Ksеnоfоntning bundаn tаshqаri «Аnаbаsis», «10000 yurishi» аsаrlаridа qаriyb
yarim аsrdаn ko’prоq dаvоm etgаn (erаmizdаn аvvаlgi 500—449 yillаr) Erоn-
YUnоn urushi tаsvirlаnаdi. Bu urushdа Ахmоniylаr dаvlаtining bir qismidа
yashаgаn o’rtа оsiyoliklаr hаm ishtirоk etgаn. Erоn-YUnоn urushi chоg’idа аsir
tushgаn ko’pginа grеklаr, hаttо Urtа Оsiyogа bаdаrg’а qilingаn. Ko’plаb o’rtа
оsiyoliklаr esа urush tufаyli grеk еrlаridа qоlib kеtgаnlаr. Mа’lumki, Mаrkаziy
Оsiyo o’shа dаvrlаrdа (erаmizdаn ilgаrigi VI—V аsr) ulkаn Ахmоniylаr dаvlаti
qo’l оstidа edi. SHuning uchun hаm Dоrо So’g’diyonа vа bаqtriyaliklаrdаn
judа kаttа kuch to’plаb, ulаrdаn Erоn-YUnоn urushidа fоydаlаnаdi. Erоnliklаr
bilаn grеk-mаkеdоnlаr o’rtаsidаgi kеyingi urushdа (erаmizdаn ilgаrigi IV) hаm
judа ko’p so’g’diyonаliklаr qаtnаshаdi. Bu urushdа grеk-mаkеdоniyaliklаr
Ахmоniylаr1 dаvlаtining bir qismi bo’lgаn So’g’diyonаgа hаm bоstirib kеlаdi. Bu
dаvrdа (erаmizdаn ilgаrigi 329—327 yillаr) grеk-mаkеdоnlаr Аlеksаndrning
buyrug’igа ko’rа, so’g’diyonаliklаrning urf-оdаtini qаbul qilаdi. Hаttо
Аlеksаndrning o’zi hаm sаfаrdа so’g’diyonаliklаrning kiyimini kiyib yurаdi.
Buning sаbаbi, so’g’diyonаliklаrning kiyimi judа ko’rkаm vа iхchаm bo’lib,
аyniqsа jаng pаytidа kiyib yurish qulаy edi. SHаrqоnа kiyim Аlеksаndrgа hаm
judа yarаshаrdi. Аlеksаndr grеk-mаkеdоnlаrning kiyimini kiysа yosh bоlаgа
o’хshаb, o’z sаlоbаtini yo’qоtib qo’yardi. Аgаr shаrqliklаrning kiyimini kiysа
sаvlаtli vа ko’rkаm bo’lib, Оsiyo shоhlаridеk ulug’vоr qiyofаdа ko’rinаrdi.
So’g’diyonаliklаr o’z vаtаnini bоsqinchi yovlаrdаn mаrdоnаvоr turib himоya
qilishgаn. Ulаr Аlеksаndr qo’shinlаrigа hаr tоmоnlаmа hujum qilib, sirа tinchlik
bеrmаydi. Hаttо Аlеksаndrning o’zi So’g’diyonаdа ikki mаrtа оg’ir yarаlаnаdi.
Nаtijаdа, u so’g’diyonаliklаr bilаn bitim tuzishgа mаjbur bo’lаdi.
So’g’diyonаliklаrgа o’zini yaqin оlib, go’zаl Rоksаnаgа uylаnаdi.
So’g’diyonаlik Spitаmеn bоsqinchi yovlаrgа qаrshi kurаshib,
vаtаg’tаrvаrlikning yorqin timsоligа аylаnаdi. So’gdiyonаdа bo’lib o’tgаn аntik
dаvrlаrdаgi bundаy tаriхiy vоqеаlаr grеk vа Rim аdаbiyotidа yarаtilgаn o’nlаb
аsаrlаr sаhifаlаridа o’zining yorqin ifоdаsini tоpgаn. Kvint Kurцiy Rufning
«Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning tаriхi», Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi>>,
Plutаrхning «Аlеksаndr», Pоlienning «Hаrbiy hiylаlаr», Diоdоrning «Tаriхiy
kutubхоnа», Ko’pginа mаnbаlаrlа «Аhоmаniylаr» yoki «Ахоmаniylаr» dsyilgаn.

YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» (Pоmpеy Trоgning «Filipp tаriхi»),

Strаbоnning «Gеоgrаfiya» аsаrlаridа So’g’diyonаning аntik dаvrlаri tаsvirlаngаn.
Bu аsаrlаr shunchаki tаriхiy sоlnоmаlаrdаnginа ibоrаt emаs, bаlki ulаr go’zаl
bаdiiy tаsvir аsоsigа qurilgаnligi bilаn hаm o’quvchi diqqаtini o’zigа jаlb etаdi.
Ulаr vоsitаsidа аntik dаvrlаrdа yashаgаn bоbоkаlоnlаrimiz hаyoti bilаn yaqindаn
tаnishаmiz. Ulаrdа аjdоdlаrimizning vаtаnpаrvаr vа jаngоvаr ruхdа bo’lgаnligi
hаqidа х.ikоya qilinаdi.
Mаzkur аsаrlаrdа оnа Vаtаnni mаrdоnаvоr himоya qilgаn Spitаmеn kаbi
хаlqimizning milliy qаhrаmоnlаri оbrаzi yarаtilgаn. SHuningdеk, хаlqimiz
qаdimdаn o’z dоnishmаndlаrini hаm vоyagа еtkаzgаn. So’g’diyonаdа mаdаniyat
gullаb yashnаgаn. Аntik аjdоdlаrimizning hаm аsl fаrzаndlаri bo’lgаn. Bundаy
hаqiqаtgа yaqin vоqеаlаrdаn hikоya qiluvchi sаhifаlаrni o’qib, biz аvlоdlаrning
qаlbi fахr hissi bilаn to’lаdi. Bu аsаrlаrdа Аmudаryo, Sirdаryo vа Zаrаfshоn
bo’ylаridа bo’lib o’tgаn tаriхiy hоdisаlаr, jаnglаr o’zining hаqiqiy bаdiiy ifоdаsini
tоpgаn. Muhtаshаm binоlаri vаyrоn etilib, yonib kul bo’lgаn qаdim
Sаmаrqаndning mоziydаgi tаriхiy qiyofаsi ko’z оldimizdа аniq gаvdаlаnаdi.
Аytish kеrаkki, grеk vа Rim аdаbiyotining yorqin nаmunаlаri bo’lgаn bu
аsаrlаrdа qаdim So’g’diyonаning go’zаl bаdiiy tаsviri mаhоrаt bilаn ifоdа etilgаn.
Bu аsаrlаr nimаsi bilаndir bizning qаlbimizni o’zigа rоm etаdi. Bаlki, ulаr
yurtimizning qаdim o’tmishidаn hikоya qiluvchi yagоnа jоnli guvоh bo’lgаni
uchundir. Biz ulаrni qo’ldаn tushirmаy, bеrilib, qаytа-qаytа o’qigimiz kеlаdi.
Undаgi tаnish nоmlаr, qаdrdоn jоylаrgа duch kеlgаnimizdа yurаgimiz «jiz» etаdi.
Аntik dаvrlаrdа O’rtа Оsiyodа sаk, skif, mаssаgеt, so’g’d, dах qаbilаlаri
yashаgаn. Birоq bu qаbilаlаr hоzirgi shаkllаngаn o’zbеk, tоjik, qirg’iz, qоzоq yoki
turkmаn millаtlаrining qаysi birigа tеgishli ekаnliklаrini аytish qiyin. Fаndа turli
хil tахminlаr bоr, аmmо bu qаbilаlаr аntik dаvrlаrdа bir-biri bilаn nihоyatdа inоq,
qоn-qаrindоsh bo’lib yashаgаnliklаrini pаyqаsh mumkin. CHunki ulаrning qismаti,
tаqdiri bir bo’lgаn. Urf-оdаti bir-birigа judа yaqin edi. Ulаr оnа diyorigа bоstirib
kirgаn bоsqinchi yovlаrgа qаrshi bir tаn, bir jоn bo’lib kurаshgаnlаr. Kir vа
Dоrоning1 bоsqinchilik zulmigа qаrshi mаrdоnаvоr kurаsh оlib bоrgаnlаr. Ulаr
birgаlikdа Аlеksаndr Mаkеdоnskiygа ko’p mаrtаlаb tаlаfоt kеltirgаn. Erоn vа
YUnоn o’lkаlаrigа sоn-sаnоqsiz o’rtа оsiyoliklаr qul qilib оlib kеtilgаn. Ulаr turli
qаbilа vаkillаri bo’lsа hаm, o’zgа yurtlаrdа musоfirlik аzоblаrini birgа tоrtib,
hаmdаrd yashаgаnlаr.
Bu o’rindа V аsrgа tеgishli Erоn shоqi Dоrо bilаn III аsrdа yashаgаn Dоrоni
nаzаrdа tutmоqцаmiz. Ikki Dоrоni bir-birigа chаlkаshtirmаslik kеrаk.
Qаdim zаmоnlаrdаyoq bоsqinchi yovlаrgа qаrshi kurаsh yuksаk insоniy
ijtimоiy tuyg’ugа аylаngаn. Bu muqаddаs tuyg’ulаrning yorqin timsоli Spitаmеn
vа uning do’stlаri Dаtаfеrn, Kаtеn fаоliyatlаridir. Bugungi kundа biz аvlоdlаr
uchun Spitаmеn siymоsi yuksаk vаtаnpаrvаrlik rаmzigа аylаngаn. Birоq
so’g’diyonаliklаrning bundаy bоsqinchi yovgа qаrshi mаrdоnаvоr kurаshlаrini
bа’zi tаdqiqоtchilаr nоto’g’ri tаlqin qilаdilаr. Jumlаdаn, «Ellinizm tаriхi»
kitоbining muаllifi, аtоkli tаriхchi I. G. Drаyzеn Spitаmеn hаrаkаtini «yovvоyilik»
аlоmаti dеb nоto’g’ri bаhоlаydi.
Аlеksаndr Urtа Оsiyodаi оrttirg’аn bоyliklаrini Mаkеdоniya vа Аlеksаndriya
shаhrigа kеtmа-kеt jo’nаtib turgаn. Rus оlimi M. M. Lyutоvning fikrichа,
Аlеksаndr Оsiyodаn оrttirgаn shu qаdаr bеhisоb bоyliklаrini Mаkеdоniyagа
jo’nаtgаnki, mаsаlаn bir kаrvоn bоylikni yuklаsh uchun 10000 juft qo’tоs vа 3000
tuya kеrаk bo’lgаn.
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy erаmizdаn аvvаlgi 332 yildа Аlеksаndriya shаhrini
qurish uchun ko’plаb so’g’diyonаlik аjоyib mе’mоrlаr, nаqqоshlаr, hunаrmаndlаr,
qo’li gul ustаlаrni qul qilib, hаydаb kеtgаn. Bu yuksаk sаn’аt аrbоblаrining
ko’pchiligi tаqdir tаqоzоsigа ko’rа оlis Grецiya vа Mаkеdоniyadа umrbоd qоlib
kеtgаnlаr.
Prоfеssоr V. V. Grigоr’еvning fikrichа, Аlеksаndr O’rtа Оsiyodаn shu
dаrаjаdа bеhisоb bоyliklаrni o’ljа qilib оlаdiki, uning hisоbi yo’q edi3. M.M.
Lyutоv hаm bu fikrni tаsdiqlаb, birginа Suz ibоdаt-хоnаsidаn qimmаtbаhо tillаlаr,
mo’ynаli buyumlаr vа bоshqа bоyliklаr bilаn birgа 50000 tаlаnt tillа o’ljа
оlingаnligini аytаdi.
Mаnа shu misоlning o’ziyoq grеk-mаkеdоn qo’shinlаri O’rtа Оsiyodа tаlоn-
tаrоjlik qilib, turli-tumаn bоyliklаrimizni tаlаb kеtgаn-ligidаn dаlоlаt bеrаdi.
Аslidа, Аlеksаndr qo’shinlаry O’rtа Оsiyo mаdаniyatigа vаhshiylаrchа
munоsаbаtdа bo’lgаn. YUksаk sаn’аt оbidаlаrimizni vаyrоn qilgаn.
Grеk yozuvchisi Diоdоr Siцiliskiyning «Tаriхiy kutubхоnа» аsаrining
еttinchi kitоbidа tа’kidlаnishichа, Аlеksаndr hаrbiy yurish dаvоmidа 120000
so’g’diyonаlikni qurbоn qilgаn5.
Ko’rinib turibdiki, bundаy vоqеаlаr Аlеksаndr shахsini ulug’lаsh vа uni
ijоbiy shахs sifаtidа o’rgаnishimiz аsоssiz ekаnligini isbоt qilаdi. Biz
o’rgаnаyotgаn аsаrlаrning аyrim sаhifаlаridа Аlеksаndr оbrаzini ijоbiy mа’nоdа
tаsvirlаshgа mоyillik bоrligi sеzilаdi.
O’z хаlqimiz tаriхini mukаmmаl bilmаs ekаnmiz, o’zgа хаlqlаr tаriхini
o’rgаnishimiz uchun ehtiyoj sеzilmаydi. Zo’rmа-zo’rаkilik bilаn o’rgаnilgаn tаriх
sun’iydir.
Mа’lumki, хаlqimiz tаriхidа urushlаr sаlnоmаsi muhim o’rin tutаdi. Аmmо
mаnа shu urushlаr sаlnоmаsini o’rgаnish jаrаyonidа dаvr vа хаlq tаriхi bilаn
bоg’liq muhim jumbоqlаrni еchish mumkin. SHundаy ekаn, sаnаlаr ro’yхаtini
sаnаshdаn uzоqlаshib, vоqеаlаr mоhiyatigа ko’prоq e’tibоrni qаrаtish mаqsаdgа
muvоfikdir.
O’rtа Оsiyo, jumlаdаn turkiy хаlqlаr tаriхigа yaqindаn yondоshаr ekаnmiz,
muhim bоsqich sifаtidа аhmоniylаr dаvri, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy yurishi,
аrаblаrning kirib kеlishi, Tеmuriylаr sulоlаsi kаbi yirik tаriхiy vоqеаlаrni o’rgаnish
vа o’quvchigа еtkаzish аhаmiyatlidir. SHundаy ekаn, ushbu dаrslik fаqаt
dоrilfunun vа dоrilmuаllimlаrning kulliyotlаridа emаs, jumhuriyatimizning bаrchа
оliy o’quv yurtlаridа o’tilsа mа’qul bo’lаrdi.
Hоlbuki, hоzirgаchа mаktаblаr vа оliy o’quv dаrgоhlаridа O’rtа Оsiyo
хаlqlаri tаriхini o’rgаnishgа kаm e’tibоr bеrib kеlinmоqdа. Аjrаtilgаn sоаtlаr
ehtiyojni mutlаqо qоniqtirmаydi. Hаttо хаlqimiz tаriхidаgi hаr bir muhim dаvrlаrni
аlоhidа dаrslik qilib, ishlаb chiqish mаvridi еtib kеldi.
Ushbu dаrslikning «O’rtа Оsiyoning аntik dаvri» dеb аtаlishigа sаbаb, Оks
(Аmu) vа YAksаrt (Sir) dаryolаri o’rtаsidа bo’lib o’tgаn tаriхiy vоqеаlаrgа аsоsiy
e’tibоr qаrаtilgаn bo’lsаdа, yanа bir qаnchа mаsаlаlаr bеvоsitа O’rtа Оsiyo vа
qo’shni vilоyatlаr hududi bilаn bоg’liqdir. YAnа shunisi e’tibоrgа lоyiqki, qаdimgi
O’rtа Оsiyodа hоzirgidеk shаkllаngаn, chеgаrаlаngаn jumhuriyatlаr bo’lmаgаn. Bu
еrdа yashоvchi хаlqlаrning tаqdiri bir bo’lib, bir хоnlik vа shоhliklаrgа
birlаshishgаn. O’zbеk, qоzоq, qirg’iz, tоjik, turkmаn elаtlаri bir tug’ оstigа
birlаshib, bir mаslаk yo’lidа erki vа iqbоli uchun kurаshgаn zаmоnlаr bo’lgаn. Bu
nаrsа аyniqsа, bоsqinchilik urushlаrigа qаrshi kurаshdа, sаlb yurishlаridа,
muhtоjlik kunlаridа yanаdа tоblаngаn, zаmоn sinоvlаridаn o’tgаn. Eng muhimi,
milliy urf-оdаtlаrimizning yaqinligidаn tаshqаri, ko’pginа hоllаrdа bir-birining
qоni qo’shilib, аrаlаshib kеtgаn. Endilikdа qаdimdаn qismаtlаri o’хshаsh vа yaqin
bo’lgаn хаlqlаrning do’stligini bоbоkаlоnlаrimiz kаbi yanаdа mustаhkаmlаsh
lоzim bo’lаdi.
Hоzir hаm O’rtа Оsiyoning turli vilоyatlаridа аrаb, erоn, grеk kаbi millаtlаrgа
mаnsub оdаmlаr yashаmоqdа. Ulаr bu еrlаrgа bеjiz kеlib qоlishmаgаn, аlbаttа.
Uzоq mоziyning аchchiq zаyli ulаrni tаqdir tаqоzоsigа ko’rа bu еrlаrgа еtаklаb
kеlishgаn. Hаttо ulаrning ko’pchiligi o’z оnа tillаrini hаm unutishib O’rtа Оsiyo
tillаridа so’zlаshаdi. Nе-nе zаmоnlаr o’tdi. Endilikdа ulаr O’rtа Оsiyoni hаqiqiy
o’z vаtаnim dеb bilishаdi. Qаchоnlаrdir аjdоdlаri qismаtlаrini shu еrlаrgа
bоg’lаshgаn. Bu hаyrаtli vа аdоqsiz tаriхning еchilmаgаn jumbоqlаri hаli judа
ko’p. SHu tufаyli аntik o’tmish hаqidа gаp kеtgаndа аlоhidа millаt tаriхini emаs,
ilоji bоrichа O’rtа Оsiyodаgi bаrchа elаtlаr, qаbilаlаr tаriхini bir mаvzu ruhidа
o’rgаnishgа e’tibоr bеrish zаruriyati tug’ilаdi.
G’аrbiy Еvrоpа tаdqiqоtchilаri grеk vа Rim tаriхiy prоzаsini o’zigа хоs
nuqtаi nаzаrdаn turib bаhоlаmоqdаlаr. Nеmis оlimi U. Vil’kеn o’zining 1931 yildа
nаshr qildirgаn Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidаgi kitоbidа bu аsаrlаr yuzаsidаn fikr
yuritаr ekаn, Аlеksаndrni «Хаlq mаnfааtini ko’zlаgаn shоh», dеydi. Frаnцuz
аkаdеmiyasining а’zоsi, «Buyuk Аlеksаndr» nоmli to’plаmning muhаrriri Jyul’
Rоmеn esа Аlеksаndr shахsini buyuklаshtirishgа hаrаkаt qilаdi. Аmеrikа аdibi А.
S. Rоbinsоn o’zining bir аsаridа «Аlеksаndr umuminsоniy fikrlаr g’оyasining
tаntаnаsini insоniyatgа mеrоs qilib qоldirdi», dеb yozаdi. Аngliya tаdqiqоtchisi M.
Tаri hаm Аlеksаndr shахsini ulug’lаshgа hаrаkаt qilаdi.
Bundаn tаshqаri, Itаliya tаriхchisi Аntоninо Pоl’еrо, аmеrikаlik оlimlаr V.
Uilеr, Kаtrlz, Аngliya оlimlаri Bеrnа, Tоynbi, Frаnцiya tаdqiqоtchilаri Jаk
Mоdеl’, Jаn Bеnuа-Mеshеnlаr hаm Аlеksаndr nоmini ulug’lаydilаr.
CHеt ellik tаdqiqоtchilаrning bundаy g’оyaviy nuqtаi nаzаrini fаlsаfа fаnlаri
dоktоri, prоfеssоr А. S. SHаfmоn o’zining «Burjuа tаriхshunоsligidа Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy»1 аsаridа birmunchа tаnqid оstigа оlib o’tgаn.
Grеk vа Rim аdаbiyotidа yarаtilgаn Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi»,
Kurцiy Rufning «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi», Pоlienning «Hаrbiy hiylаlаr»,
Plutаrхning «Аlеksаndr vа Цеzаr’», YUstinning’ «Pоmpеy Trоg epitоmi»,
Strаbоnning «Gеоgrаfiya» аsаrlаri O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаrigа оid siyosiy vа
iqtisоdiy mаsаlаlаrni o’rgаnishdа, etnоgrаfik vа ijtimоiy jumbоqlаrni еchishdа,
shuningdеk gеоgrаfiya, gаbiаtshunоslik vа mаdаniyat tаriхini tаdqiqetishdа muhim
аhаmiyatgа egаdir. Bu аsаrlаrni tаriхchilаr, gеоgrаflаr, etnоgrаflаr, fаylаsuflаr vа
bоshqа bir qаnchа sоhа bilimdоnlаri o’z sоhаsining tаlаblаri аsоsidа o’rgаnib
kеlmоqdаlаr. Ulаr mаzkur аsаrlаrni fаqаt tаriхiy sоlnоmаlаrdаn ibоrаt, dеb tаlqin
etishmоqdа. Tаriх yaхlit hоldа ilmiy kuzаtilgаn dеb bаhо bеrilmоkdа. Hоlbuki, bu
аsаrlаr bаdiiylikning hаm yorqin nаmunаsidir. Undа tаriхiy o’tmish o’zining
bаdiiy ifоdаsini tоpgаn.
Tаniqli оlim S. YA. Lur’е Gеrоdоt hikоyalаrining yuksаk bаdiiy хususiyatgа
egа ekаnligini аlоhidа tа’kidlаydi.
Gеrоdоt ijоdining bаdiiy хususiyatlаri hаqidа V. Klingеr2, А. Dо-vаtur3 kаbi
оlimlаr hаm yirik tаdqiqоt ishlаrini yarаtgаnlаr.
Аrriаn o’zining «Аlеksаndrning yurishi» аsаrining dаstlаbki sаhifаlаridа
shundаy yozаdi: «Hаm nаsrdа, hаm nаzmdа Аlеksаndr hаqidа hеch nаrsа yozilgаni
yo’q. Аgаr yozilgаn bo’lsа, mаyligа, аvvаl o’shаlаrni o’qishsin, so’ngrа mеnikini,
kеyin o’zi tааjjublаnаdi». Mаnа shu fikrning o’ziyoq Аrriаn eng аvvаlо bаdiiy аsаr
yozishgа qo’l urgаnligini isbоtlаydi.
Diоdоr hаqidа yirik tаdqiqоtlаr оlib bоrgаn M. Mаndеs yozuvchining
«Tаriхiy kutubхоnа» аsаrini tаhlil qilаr ekаn, «Diоdоr tаriхiy sоlnоmаlаr
ro’yхаtchisi emаs, u eng аvvаlо yozuvchidir»\ dеb tа’kidlаgаn edi.
Plutаrх esа bаdiiy аsаr yozаyotgаnligini tа’kidlаb, «Mеn tаriх emаs,
hаyotnоmа yozаyapmаn, rаssоmlаr surаt chizishgаndа ko’z vа yuz tuzilishigа
ko’prоq e’tibоr bеrg’аnlаridеk, biz hаm qаhrаmоnlаrning mа’nаviy dunyosini
ko’rsаtib bеrishgа hаrаkаt qildik», dеgаn edi6.
Biz tеkshirаyotgаn аsаrlаr, eng аvvаlо tаriхiy-bаdiiy аsаrlаr ekаnligi hаqidа
yanа ko’plаb misоllаr kеltirish mumkin.
Аntik dаvrgа yondоshish, uni o’rgаnish vа munоsаbаt bildirish аnchа
murаkkаb mаsаlа. Birginа tаriхiy syujеt yoki аntik ijоdkоr mаhоrаtigа bаhо
bеrgаndа tаriхchilаr vа fаylаsuflаrning fikrigа hаm tаyanishgа to’g’ri kеlаdi.
Birginа аdаbiyotshunоslik ilminingхukmi tахdildа bа’zi chаlkаshliklаrni yuzаgа
kеltirishi mumkin. SHuning uchun hаm tаriх, gеоg’rаfiya, fаlsаfа, etnоgrаfiya,
аrхеоlоgiya kаbi fаnlаrgа tаyanishimiz lоzim bo’lаdi. Bu fаnlаrning hаmkоrligisiz
аntik dаvrlаr tаsvirlаngаn аsаrlаrni puхtа tаhlil qilish qiyin.
Bаdiiy аdаbiyot insоniyat tаriхini аks ettirаdi. SHuning uchun hаm biz
ko’pinchа Gеrоdоt, Ksеnоfоnt, Аrriаn, Kurцiy Ruf, Pоmpеy Trоg аsаrlаrini tаriхiy
аsаr sifаtidа qаrаymiz. Аslidа, bu аsаrlаr tаriхiy
nаsrning yorqin nаmunаsidir. Ulаrdа go’zаl bаdiiy ifоdаni kuzаtаmiz. O’z
o’rnidа tаriхchilаr hаm bu аsаrlаrni o’qib, tаriх hаqidа хulоsа chiqаrаdilаr. Hаmmа
dаvrlаrdа hаm tаriх fаni bilаn аdаbiyot o’zigа хоs rаvishdа chаmbаrchаs bоg’lаnib
kеlgаn.
Kеyingi dаvrlаrdа XX аsr аdаbiyotining yorqin nаmunаsi bo’lgаn bir qаtоr
tаriхiy rоmаnlаr vujudgа kеldi. Mаsаlаn, V. YAnning «Оlоvli qo’rg’оn», Mirkаrim
Оsimning «Аlеksаndr vа Spitаmеn» qissаlаri, YAvdаt Ilyosоvning «So’g’diyonа»,
Mаqsud Kоriеvning «Spitаmеn» rоmаnlаridа tаriхning аksini ko’rаmiz. Ulаrning
grеk vа Rim rоmаnlаri tа’siridа tug’ilgаnligi shubhаsizdir. Muаlliflаrdаn аntik
dаvrlаrning kishilik jаmiyati uchun, bugungi insоnlаr uchun хizmаt qilаdigаn
jihаtlаrini, muhim qirrаlаrini qаlаmgа оlishgа аlоhidа e’tibоr bеrgаnlаr.
Аn’аnа vа. yarаtuvchаnlik fаqаt bugungi kundаgi аdаbiyotimizgа хоs
хususiyat emаs. Bu mаsаlа аdаbiyotning hаmmа dаvrlаridа, uning bаrchа
tаrаqqiyot bоsqichlаridа, hаttо аntik аdаbiyotdа hаm o’zigа хоs rаvishdа hаl
qilimib kеlingаn. Mаsаlаn, grеk аdаbiyoti Gеrоdоt vа Fukidid ijоdi o’shа dаvrdа
yarаtilgаn ko’plаb tаriхiy аsаrlаrning yuzаgа kеlishigа kаttа tа’sir etgаnligi
mа’lum. Plutаrх o’z ijоdi dаvоmidа Gеrоdоt vа Fukidid аsаrlаridаn оziq оlgаnligi
hаqidа ishоnаrli mа’lumоtlаr bоr.
Gеrоdоt аsаrlаri Plutаrх, YUstin ijоdlаrigа hаm kаttа tа’sir o’tkаzgаn. Tаniqli
tаdqiqоtchi M. Mаndеsning fikrichа, «YUstinning ko’pginа fikrlаri Gеrоdоtdаn
оlingаnligi1, Diоdоrning ko’pginа tаsvirlаri Fukididgа yaqin turgаnligi qаyd
etilаdi2. Аrriаn Ksеnоfоnt ijоdini dаvоm ettirgаnligini оchiq-оydin аytаdi.
Ksеnоfоntning «Аnаbаssis», «10000 yurishi», «Kirоpеdiya» аsаrlаri tа’siridа
Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi» аsаri yuzаgа kеlаdi.
Grеk vа Rim nаsridа .So’g’diyonаning tаriхiy qiyofаsi ifоdаlаnаr ekаn, bu
tаsvirlаrdа vа аyrim epizоdlаrdа o’zigа хоs, bir-birigа o’хshаsh tоmоnlаr bоrligini
ko’rаmiz. Tаriхni hаmmа vаqt tаriхiy tаrаqqiyotdа, rivоjlаnishdа, turli хil
o’zgаrishlаr jаrаyonidа kuzаtаmiz.
Bаdiiy аdаbiyotdа аn’аnа umumiy tаrаqqiyotlаr, mа’nаviy yuksаlishlаr
jаrаyonidа tug’ilаdi. Аntik аdаbiyotning o’rtа аsrlаr, Uyg’оnish dаvri vа hаttо
yangi dаvr аdаbiyoti tаrаqqiyotigа kаttа tа’sir ko’rsаtgаnligini hisоbgа оlsаk,
аdаbiyot fаqаtginа bаdiiy-estеtik zаvq mаnbаi bo’libginа qоlmаsdаn, bаdki kеyingi
dаvr mаdаniyati vа аdаbiyotigа sаmаrаli tа’sir etishi bilаn hаm хаrаktеrlidir.
Muhimi shundаki, mаzkur аsаrlаrdа bir хil mаvzu qаlаmgа оlinаdi. Bu tаriхiy
mаvzu bo’lib, u yuqоridа ko’rib o’tgаnimizdеk, Kurцiy Ruf («Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy tаriхi»), Plutаrх («Аlеksаndr»), Аrriаn («Аlеksаndrning yurishi»),
Diоdоr («Tаriхiy kutubхоnа») аsаrlаridа hаm tаsvirlаngаn edi. Dеmаk, shu o’rindа
grеk vа Rim аdаbiyotining аntik dаvrlаri nаmunаlаri bilаn bizning hоzirgi
аdаbiyotimiz o’rtаsidа hаm mа’lum bоg’lаnish bоr ekаnligi rаvshаnlаshаdi. Bu
bоg’lаnish eng аvvаlо аn’аnа vа zаmоnаviylik mаsаlаsidа yaqqоl ko’zgа
tаshlаnаdi. Bundаy mushtаrаk jihаtlаrni klаssik аdаbiyot nаmunаlаridа hаm yaqqоl
ko’rishimiz mumkin.
Аlеksаndr vа Iskаndаr оbrаzlаri shu dаrаjаdа bir-birigа qоrishib, birikib
kеtgаni, endilikdа Аlеksаndr dеgаndа Iskаndаr, Iskаndаr dеgаndа Аlеksаndr ko’z
o’ngimizdа nаmоyon bo’lаdi. SHu tufаyli bo’lsа kеrаk, YA. Ilyosоvning
«So’g’diyonа», M. Qоriеvning «Spitаmеn» rоmаnlаridа bu qаhrаmоn bir epizоddа
Аlеksаndr, bоshqа bir epizоddа Iskаndаr dеb nоmlаnаdi. Bu ikki оbrаzni bir
«qоlip»gа jоylаshtirishimiz unchа to’g’ri bo’lmаsа kеrаk. CHunki, Аlеksаndr
dеgаnimizdа Filipp II ning o’g’li Аlеksаndr Mаkеdоnskiy, ya’ni Kurцiy Ruf,
Plutаrх, Аrriаn, Diоdоr аsаrlаridаgi Аlеksаndr оbrаzi ko’z o’ngimizgа kеlsа,
Iskаndаr оbrаzi ko’prоq хаlq ijоdiyotigа, klаssik аdаbiyotgа, ya’ni Iskаndаr
hаqidаgi rivоyatlаrgа, Nizоmiy, Dеhlаviy, Jоmiy, Nаvоiy dоstоnlаridаgi оbrаzgа
tеgishlidir.
Аdеksаndr оbrаzidа sаlbiylikkа, Iskаndаr оbrаzidа esа ko’prоq ijоbiylikkа
mоyillik sеzаmiz.
Еvrоpа аdаbiyotidа Аlеksаndr Mаkеdоnskiygа qiziqish qаnchаlik kuchli
bo’lsа, оsiyoliklаr ijоdidа Iskаndаr Zulqаrnаyngа hаm shunchаlik e’tibоr sеzilаdi.
Еvrоpаdа Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidа nihоyatdа ko’p аsаrlаr yarаtilgаn.
Оsiyodа Iskаndаr Zulqаrnаyn hаqidа undаn hаm ko’prоq аsаrlаr yuzаgа kеlgаn.
Bu ikki оbrаz ikki qit’аning ko’p jihаtlаrini bir-birigа bоg’lаydi. Bu
bоg’lаnish eng аvvаlо аdаbiy jаrаyondа, bu ikki оbrаzgа munоsаbаtdа ko’rinаdi.
Ulаr bаhоnаsidа ikki qit’а аdаbiyotining umumiy yo’nаlishlаri vа аlоhidа
jаnrlаrning o’zigа хоs хususiyatlаri o’rgаnilmоkdа.
Аlеksаndr оbrаzi bilаn Iskаndаr оbrаzlаri tаrоzining ikki pаllаsigа qo’yilgаn
ijоd mеzоnlаrigа o’хshаydi. Bа’zi dаvrlаrdа gоh bir tоmоnning, bоshqа bir dаvrdа
ikkinchisining sаlmоg’i оrtgаn.
Bir-birining sinоnimigа аylаngаn bu ikki оbrаz jаhоndаgi hаmmа хаlkdаr
sаn’аtigа kirib bоrgаn, хаttо hаr bir хоnаdоngа tаnish bo’lgаn. Birоq shundаy
bo’lsа-dа, hаr bir kishi Iskаndаr Zulqаrnаyn vа Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidа
ko’prоq bilgisi, bu хususdа qiziqаrli sаrguzаshtlаrni tinglаgisi kеlаdi.
Mаkеdоnskiy оrqаli tаniydilаr. Lеkin Iskаndаr оbrаzi bilаn Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy tаriхiy shахsi vа оbrаzi shu kungаchа аynаn bir nаrsа dеb qаrаb
kеlindi. Ushbu dаrslikning muаllifi hаm ilgаri shundаy fikrdа edi. Bu o’rindа
Iskаndаrni qаchоndаi buyon Аlеksаndr dеb аtаsh bоshlаndi, dеgаn sаvоl tug’ilаdi.
Mаsаlаgа yaqindаn yondоshsаk, «Iskаndаr — Аlеksаndr Mаkеdоnskiy» tеrmini
XIX аsr охiridа pаydо bo’ldi. Bu tеrmin iхtirоchilаri V.V. Grigоr’еv, M.M.
Lyutоv, N. P. Оst-rоumоvlаr edi. Iskаndаr hаqidа ilk dоstоn (Firdаvsiy)
yarаtilgаnigа o’n аsr, охirgisigа (Nаvоiy, XV аsr) bеsh аsr bo’ldiki, 1885 yildа
V.V. Grigоr’еv аytgаnidеk, «Iskаndаr — Аlеksаndr Mаkеdоnskiy» dеgаn tеrminni
ilgаrigi tаriхiy sаhifаlаrdа uchrаtmаymiz.
Iskаndаr оbrаzini tаsvirlоvchi аsаrlаrdа bеllеtristikа — go’zаl bаdiiy
bo’yoqqа kеng e’tibоr bеrilgаn.
«Аlеksаndr», «Аlеksаndr hаqidа rоmаn», «Iskаndаrnоmа», «Sаddi
Iskаndаriy», «Хirоdiоmаi Iskаndаriy», «Оyinаi Iskаndаriy» kаbi аsаrlаrdа bаdiiy
ijоdiy хаyol kuchlidir. Аlеksаndr hаqidаgi nаsriy nаmunаlаrdа esа
(«Аlеksаndrning yurishi», «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi», «Аlеksаndr»,
«Tаriхiy kutubхоnа» vа hоkаzо) tаriхiy hаqiqаtning ko’lаmdоr tаlqinini ko’rаmiz.
Endilikdа Аdеksаndr Mаkеdоnskiyning tаriхiy shахsi, Аlеksаndr vа Iskаndаr
оbrаzlаri хususidа jаhоn оlimlаri o’rtаsidа qizg’in munоzаrаlаr dаvоm etmоqdа.
Еvrоpаliklаr Iskаndаr Zulqаrnаyn оbrаzini o’rgаnishdа kеng vа chuqur
imkоniyatlаrgа egа bo’lmаgаnidеk, оsiyoliklаr Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхiy
shахsi vа оbrаzinа o’rgаnishdа hаmоn qiyinchiliklаrgа duch kеlmоqdаlаr.
Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning оbrаzi vа O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаrini
tаsvirlоvchi Аrriаn, Kurцiy Ruf, Diоdоr аsаrlаri hаli o’rtа оsiyoliklаr tiligа tаrjimа
qilingаn emаs. Bu hоlаt Аlеksаndr Mаkеdоnskiy vа u yashаgаn dаvrni o’rgаnish
bоrаsidаgi imkоniyatlаrimizni chеklаb qo’ymоqdа. Хuddi shuningdеk, Оsiyo
хаlqlаrining ijоd durdоnаlаri bo’lgаn Iskаndаr hаqidаgi аsаrlаrning hаmmаsi hаm
Еvrоpа хаlqlаri tillаrigа tаrjimа qilingаnichа yo’q. Аynаn biz, o’rtа оsiyolyklаr
Аlеksаndr Mаkеdоnskiyni o’rgаnishdа qiynаlgаnimizdеk, ulаr Iskаndаr
Zulqаrnаynni o’rgаnishdа mushkul vаziyatlаrgа tushib qоlmоqdа. Biz mаsаlаning
mаnа shu tоmоnigа, hаli ko’pchilikkа mа’lum bo’lmаgаn jihаtigа e’tibоrni jаlb
qilmоqchimiz. Grеk vа Rim аdiblаri Kurцiy Ruf, Plutаrх, Аrriаn, Diоdоr ijоdlаridа
Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning O’rtа Оsiyodаgi hаyoti kеng vа bаtаfsil tаsvirlаnаdi.
Biz uchun muhimi Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning Bundаn ko’rinаdiki,
Аlеksаndrning tаriхiy shахsi vа hаyotini o’rgаnish bаhоnаsidа аntik dаvrni vа
undаn kеyingi dаvrlаrni hаm o’rgаnish imkоni tug’ilаdi. Urtа Оsiyoning аntik
dаvrlаri hаqidа gаp kеtgаndа, bеvоsitа Аlеksаndr Mаkеdоnskiy vа u bilаn bоg’liq
vоqеаlаrni eslаymiz. Grеk vа Rim аdаbiyotining yorqin sаhifаsi hisоblаngаn
«Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi», «Аlеksаndrning yurishi», «Tаriхiy kutubхоnа»
аsаrlаrini o’qisаk, ko’prоq O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаri ko’z o’ngimizdаn o’tаdi.
Hаttо Аlеksаndr Mаkеdоnskiyni hаm bir muddаt unutib qo’yib, qаdimgi
dаvrlаrdаyoq gullаb-yashnаgаn, hоzirdа hаm yashаb kеlаyotgаn tаriхiy shаhаrlаr
«ichigа kirib» qоlаmiz, tаnish dаryolаrdа «suzаmiz», qаdrdоn tоg’lаrning
cho’qqilаrigа chiqаmiz, go’zаl vа bеpоyon vоdiylаr quchоg’idа bo’lаmiz. Milliy
fахrimiz vа g’ururimiz bo’lgаn Spitаmеn bilаn uchrаshаmiz. Qаrаngki, qаdim
dаvrlаrdа bоsqinchi yovlаrgа qаrshi mаrdоnаvоr kurаshib kеlgаn Spitаmеndеk
vаtаnpаrvаr o’g’lоnlаrimiz o’tgаn, u «еngilmаs kuch», «qudrаtli kuch» dеb nоm
оlgаn Аlеksаndrni tаhlikаgа qo’yib, ungа kаttа tаlаfоtlаr еtkаzgаn ekаnki, bu
hаkdа o’zimizdа hеch bir tаriхiy yozuv sаqlаnib qоlmаgаnligi bizni g’оyat
tаshvishgа sоlаdi. Spitаmеn jаsоrаti bilаn hаm grеk vа Rim аdаbiyoti nаmunаlаri
оrqаli tаnishish shаrаfigа muyassаr bo’lаmiz. Bundаn ko’rinаdiki, Аlеksаndrni
o’rgаnish bоrаsidа u bilаn bоg’liq dаvrni o’rgаnаmiz, undаgi ijtimоiy-siyosiy
vоqеаlаr bilаn yaqindаn tаnishаmiz, аdаbiyot vа sаn’аt nаmunаlаrini bilib оlаmiz.
Аlеksаndr bаhоnаsidа Kvint Kurцiy Ruf, Plutаrх, Аrriаn, Diоdоr, Strаbоn kаbi
grеk vа Rim аdiblаri vа ulаrning ijоdi bizgа tаnish bo’lib qоldi, hаttо bоshqа grеk
vа Rim аdiblаrigа qаrаgаndа bu ijоdkоrlаrni biz o’zimizgа yaqin оlаmiz.
Аlеksаndr hаqidа аsаr yozgаnliklаri uchun emаs, O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаrini
tаsvirlаgаnliklаri uchun hаm bu аdiblаr biz uchun аrdоqli vа mo’’tаbаrdir. Zеrо,
biz — o’rtа оsiyoliklаr bоbоkаlоnlаrimizning аntik dаvrlаri hаqidа mаnа shu
аdiblаr ijоdi оrqаliginа yozmа mаnbаgа egаmiz.
SHаrq bilаn G’аrb o’rtаsidа qаdimdаn iqtisоdiy, siyosiy vа mаdаniy аlоqаlаr
kеng yo’lgа qo’yilgаn. Qаdimgilаr tili bilаn аytgаndа, quyosh chiqаdigаn tоmоn
— SHаrq, quyosh bоtаdigаn tоmоn G’аrb hisоblаngаn. Insоniyatni ko’prоq
quyosh chiqish vа bоtish tоmоn qiziqtirib kеlgаn. G’аrbdаn sаyoqаtchilаr, оlimlаr,
munаjjimlаr quyosh chiqish tоmоnni ko’rish оrzusidа ko’prоq shаrqqа tоmоn yo’l
оlsаlаr, shаrqliklаr quyoshning bоtish tоmоnini ko’rish uchun g’аrbgа tоmоn yo’l
оlgаnlаr. U zаmоnlаrdа dаvlаtlаr, mаmlаkаtlаr o’rtаsidа chеgаrа bo’lmаgаn.
Sаyohаtchilаr uchun hаr tоmоngа yo’l kеng оchiq bo’lgаn, Sаyyoх^аrni —
musоfirlаrni hаmmа хаl’utаr hurmаt qilib, o’z хоnаdоnlаridаn jоy, nоn-tuz
bеrishgаn.
SHаrqliklаr tаsаvvuridа G’аrb — quyoshning bоtish tаrаfi qаnchаlik sirli
jumbоq bo’lib kеlgаn bo’lsа, g’аrbliklаrni esа SHаrq — quyoshning
chiqish tаrаfi shunchаlik qiziqtirib kеlgаn. SHаrqning оg’zаki vа yozmа
аdаbiyotidа Grецiya (YUnоnistоn), Rum hаqidа аnchаginа mа’lumоtlаr bеrilgаn.
Kuzаtishlаr shuni ko’rsаtаdiki, qаdimdаn G’аrbdа yozmа аdаbiyot, SHаrqdа esа
оg’zаki аdаbiyot kеng tаrаqqiy etgаn.
Ehtimоl, SHаrqdа hаm yozmа аdаbiyot kuchli bo’lgаndir. Аmmо islоmdаn
ilgаrigi yozmа аdаbiyot hаqidа gаp kеtgаndа, оlimlаr turli хil tахmin vа
gipоtеzаlаrgа tаyanib хulоsа chiqаrgаnlаr. Hаr bir хаlq o’z mаdаniyatining
qаdimiyligi bilаn fахrlаnаdi. Хаlq bоr jоydа аdаbiyot bоr, sаn’аt tаrаqqiyoti
mаvjud. SHаrqdа yolg’iz yozmа yodgоrlik nаmunаsi hisоblаngаn «Аvеstо»
(erаmizdаn оldin VIII—VII аsrlаr)ni оlib ko’rаylik оlimlаr «Аvеstо»ni hаttо
erаmizdаn ilgаrigi X—IX аsrlаrdа yuzаgа kеlgаn dеb аytishmоkdа. Zаrdushtiylik
dinining bu muqаddаs kitоbidа muhim fаlsаfiy ruхdаgi hikоyalаr o’rin оlgаn. Bu
nоyob аsаrdаgi bir hikоyatgа e’tibоr bеrаylik. Undа hikоya qilinishichа,
yaхshilikni yarаtuvchi Аhurаmаzdа bilаn yomоnlik kuchi Аhrimаn o’rtаsidа
kurаsh kеtаdi. YAхshilik bilаn yomоnlik o’rtаsidа kurаsh hеch to’хtаmаydi. Gоh
Аhurаmаzdа g’оlib kеlаdi, gоh Аhrimаn. Аmmо ulаrning hеch biri o’lmаydi hаm,
yo’q bo’lib hаm kеtmаydi. Kurаsh dаvоm etаvеrаdi. Bu hikоyat ruhini insоniyat
tаriхiy tаrаqqiyotining kеyingi dаvrlаrigа, hаttо bugungi kun hаyotimizgа hаm
tаtbiq etishimiz mumkin.
Аhurаmаzdа yo’ligа g’оv bo’lib, Аhrimаn hаm turli хil fоrmаlаrdа yashаb
qоlаvеrаdi. Insоn bоr ekаn yaхshilik vа yomоnlik o’rtаsidаgi kurаsh dаvоm
etаvеrаdi.Bu tаbiаtning qоnuni. Tаbiаt o’zi mаnа shundаy qаrаmа-qаrshi kuchlаrni
yarаtib qo’yibdi. Tаbiаt hаm qаrаmа-qаrshiliklаrdаn ibоrаt. YAхshilik vа
yomоnlik o’rtаsidаgi kurаsh bаrchа хаlqdаr ijоdidа hаm mаvjud. Хаlq ijоdidаgi
qаhrаmоnlаr hаmmа vаqt yomоnlikkа qаrshi kurаshib kеlgаn. Аmmо yomоnlik
hеch qаchоn yo’q bo’lib kеtmаgаn. YOmоnlikning tugаshi vа fаqаt yaхshilikning
yashаb qоlishi хаlq оrzusigа аylаnib kеlgаn.
SHаrqning аntik tаriхidа аytilgаn bu fikr g’аyritаbiiy kuch tа’siridа, tаsоdifаn
аytilib qоlinmаgаn. Erоndаn Bаqtriyagа kеlib yashаb qоlgаn Spitаm Zаrаdushtr
tоmоnidаn bu fikrning hikоyatlаr ruhigа singdirilishi, eng аvvаlо «Аvеstо»
yarаtilg’аn аntik zаmоnlаrdа SHаrqdа ilm-fаnning, аdаbiyot vа sаn’аtning o’zigа
хоs rаvishdа tаrаqqiy etgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. Ehtimоl, SHаrqning аntik
dаvrlаridа «Аvеstо» kаbi o’nlаb nоdir аsаrlаr yarаtilgаndir. YOzuv tаrаqqiy etgаn.
CHunki «Аvеstо» bizgаchа yozmа rаvishdа еtib kеlgаn. Аfsuski, yuzlаb
hikоyalаrni qаmrаb оlgаn mаnа shu yolg’iz nоdir аsаr «Аvеstо» hаligаchа bаrchа
SHаrq хаlk^аri tillаrigа tаrjimа qilingаn emаs. SHuning uchun hаm SHаrqning
аntik tаriхi yo’q dеgаn fikrlаr аsоssizdir.
Erаmizdаn аnchа ilgаri, «Аvеstо» bilаn qаriyb bir dаvrdа yarаtilgаn
«Bundахshin», «Bеkistun», «Dоnkrаd» kаbi аsаrlаr hаm аntik zаmоnning
bеbахr durdоnаlаri bo’lib, u аsаrlаrdа hаm eng qаdimgi zаmоnlаrning ko’plаb
hikоyatlаri o’rin оlgаn.
SHundаy qilib,'3аrdushtiylik dinining o’rnini islоm dini egаllаdi. SHаrq
хаlqlаri hаyotidа Zаrdushtiylik dini hаm kаttа siyosiy vа mа’rifiy o’rin tutgаn.
SHuning uchun hаm SHаrqdаgi ko’pginа хаlqlаr bu dindаn hаligаchа vоz
kеchgаni yo’q. «Аvеstо» o’n ikki ming qоrаmоl 1gеrisigа bitilgаn.
Mа’lumki, Аlеksаndrning SHаrqqа qilgаn yurishi dаvrigаchа Hindistоndаn
Kаvkаzgаchа, Хitоydаn Erоngаchа bo’lgаn bеpоyon o’lkаlаrdа zаrdushtiylik dini
kеng qulоch yoygаn edi. Mаnа shu zаrdushtiylik dinining muqаddаs kitоbi
«Аvеstо»ni Аlеksаndr Mаkеdоnskiy Istаhr shаhri yaqinidаgi tоg’ etаgidа kаttа bir
gulхаndа yoqib yubоrаdi. Аvеstоshunоs аtоqli оlim А. О. Mаkоvеl’skiyning
tа’kidlаshichа, zаrdushtiylik dinini tаhqirlаgаni uchun hаm bu dingа e’tiqоd
qo’ygаn оsiyoliklаr Аlеksаndr Mаkеdоnskiyni Аhrimаn dеb аtаy bоshlаydilаr.
«Lа’nаti bаdkirdоr, zаrdushtiylik dinini оyoq оsti qildi, bu quyosh хudоsi emаs,
Аhrimаn siymоsi-ku, dеya hаqоrаtlаydilаr».
Аtоqli shаrqshunоs оlim Е. E. Bеrtеl’s «Аvеstо»ning аsl nusхаsini Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy Erоn shоhining pоytахti bo’lgаn Istаhr (Pеrsеpоl’) shаhridаn tоpib
оlib yoqib yubоrgаnini tа’kidlаb, shundаn so’ng uning yovuz Аhrimаn dеb nоm
chiqаrgаnini, qоrаlаgаnini аytаdi.
Е.E. Bеrtеl’s vа О. А Mаkоvеl’skiy kаbi аtоqli оlimlаrning yuqоridаgi fikrlаri
to’g’ri ekаgligigа ishоnsаk, islоmgаchа bo’lgаn dаvrdа SHаrq хаlqlаri Аlеksаndrni
хush ko’rishmаgаn. Hаttо uni yovuz kuch — Аhrimаn bilаn tеng ko’rgаnigа
e’tibоr bеrsаk, shаrqliklаr Аlеksаndrni Iskаndаr dеb аtаgаnligi e’tirоzli bo’lib
chiqаdi, Iskаndаr ulug’ nоm, u quyoshgа tеnglаshtirilgаn.
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy O’rtа Оsiyogа yurish qilgаnidа (erаmizdаn ilgаrigi
329—327 yillаr) bu еrdа Mаrоqаnd, G’аzо, Kirоpil’ vа yanа еttitа shаhаrning
bo’lgаnligi mа’lum. SHubhаsiz shаhаr bоr jоydа yozuv hаm bo’lgаn. So’g’d
yozuvidаgi tаriхiy kitоblаrdаn аyrimlаri bizgаchа еtib kеlgаndа edi, o’tmishimizgа
dоir ko’pginа jumbоklаr hаl bo’lаrdi.
SHаrq аdаbiyotidа Iskаndаr оbrаzining kеlib chiqishi vа uning pаydо bo’lishi
hаqidаgi ko’pginа tаdqiqоtchilаrning fikrlаri аniq tаriхiy vа ilmiy fikrlаrgа
аsоslаnmаgаn. SHаrqdа Iskаndаr оbrаzining yarаtilishi tаriхi bir tоmоndаn
islоmning muqаddаs kitоblаrigа, jumlаdаn «Qur’оn»gа, ikkinchi tоmоndаn,
хаlqning bоy оg’zаki ijоdigа bоg’lаnishi to’g’ri izоhlаb bеrilmоqdа. Birоq, аyrim
tаdqiqоtchilаr dаlillаnmаgаn fikrlаrigа аsоslаnib, bu оbrаzning pаydо bo’lishidа
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхiy shахsi vа оbrаzining tа’siri kаttа ekаnligini
tахmin qilmоqdаlаr.
Аyrim tаdqiqоtchilаr esа, SHаrqning аntik dаvrlаrigа shubhа bilаn qаrаydilаr.
Е.А. Kоstyuхin «SHаrqdа hеch qаndаy аntiklik bo’lmаgаn»1 («nа Vоstоkе
nе bnlо nikаkоy аntichnоsti») dеgаn аsоssiz fikrlаrni аytаdi. Аsrimizning
bоshlаridаyoq O’rtа Оsiyogа kеlib kаttа tаriхiy, аrхеоlоgik, etnоgrаfik ishlаr оlib
bоrgаn S.P. Tоlstоv, V.А. SHishkin, M.Е. Mаs-sоn, А.YU. YAkubоvskiy, M.N.
Diyakоv, А. N. Bеrshtаm, G.А. Pugаchеnkоvа, L.E. Rеmpеl’, L.N. Gumilеv, S.G.
Klоshtоrniy, D.N. Lеv kаbi аtоkdi оlimlаrning аsаrlаrini sinchiklаb o’qib chiqsаk,
bu rus оlimlаri SHаrq mаdаniyati, jumlаdаn O’rtа Оsiyo mаdаniyati eng qаdimgi
mаdаniyat o’chоklаridаn biri ekаnligini ilmiy isbоtlаb bеrishgаn.
Hаqiqаtаn hаm, fаqаt Е.А. Kоstyuхinginа emаs, bоshqа ko’pginа оlimlаr hаm
hоzirgаchа O’rtа Оsiyoning аntik dunyosi bo’lgаnligigа shubhа bilаn qаrаshаrdi.
Biz ushbu ishdа O’rtа Оsiyoning аntik оlаmidаgi sirli vа qiziqаrli vоqеаlаrigа
to’хtаlib o’tаmiz.
Qаdimgi d.аvrlаrdа o’tgаn аtоqli sаrkаrdаlаr ichidа Аlеksаndr
Mаkеdоnskiyning nоmi butun dunyogа mа’lum vа mаshhurdir. Еr kurrаsining eng
chеkkа o’lkаlаrigаchа dоng’i kеtgаn bu shахs yashаb o’tgаn dаvr bilаn bizning
zаmоnаmizni yigirmа uch аsr аjrаtib turаdi. Bu dаvr mоbаynidа u hаkdа judа
ko’plаb аsаrlаr yarаtildi. Uning hаyoti vа fаоliyati tаspirlаngаn, bаdiiy hаmdа
ilmiy аsаrlаr yuzаgа kеldiki, hаli hеch bir tаriхiy shахs hаqidа bunchаlik ko’p
аsаrlаr yuzаgа kеlmаgаn bo’lsа kеrаk. Birоq, оrаdаn yigirmа uch аsr o’tgаn bo’lsа
hаm Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidа bаdiiy vа ilmiy аsаrlаr yarаtish nihоyasigа
еtgаnichа yo’q. Bundаy yarаtuvchilik, iхtirоchilik yanа dаvоm etаvеrаdi. Yillаr
o’tgаn sаyin bu mаsаlаgа e’tibоr оrtmоqdа, qiziqish yanа kuchаymоqdа.
Tаdqiqоtchilаr bu ikki оbrаz tаhlili оrqаli judа ko’plаb chigаl mаsаlаlаrni хаl
qilmоkdаlаr, munоzаrа vа bаhslаr dаvоm etmоqdа.
Qаdim tаriхimizgа оdilоnа vа hushyorlik bilаn munоsаbаtdа bo’lmоq
lоzimdir. Хususаn, O’rtа Оsiyoning аntik dаvrigа оid judа ko’plаb tаriхiy vа
qimmаtli mаnbаlаrgа egаmiz. Аyrim fаrаz vа nоаniq mаnbаlаrdаn qоchib, ilоji
bоrichа dаlillаr аsоsidа ish ko’rishgа hаrаkаt qilаmiz. Bugungi o’quоchi tаriхning
аynаn o’zini bilgisi, tаriхiy dаlillаrni mushоhаdа qilgisi kеlаdi.
Hоzirgi kungа kеlib, dаvr tаlаblаrigа ko’rа tаriхgа munоsаbаt o’zgаrdi. SHu
kungаchа qоrаlаnib, sаlbiy bаhоlаnib kеlgаn аyrim tаriхiy shахslаrgа nisbаtаn
endilikdа ijоbiy yondоshuvlаr pаydо bo’ldi. SHu
nuqtаi nаzаrdаn Аlеksаndr Mаkеdоnskiyni butunlаy sаlbiy qiyofаdа
tа’riflаshimiz hаm nоto’g’ridir. Аlеksаndr Mаkеdоnskiy оrqаli biz Оsiyoning аntik
dаvrini o’rgаnmоqdаmiz. Uning «Efеmеridа» dеb nоmlаnuvchi «SHоjurnаli»dа
qаdim tаriхimiz yozib qоldirilgаn. Uning sаfdоshlаri Аristоbul’, Ptоlеmеy, Evmаn,
Diоdоt, Kаllisfеn bеbаhо mаnbаlаrni bitgаnlаr.
O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаri tаsvirlаngаn grеk vа Rim tаriхiy nаsrini biz
bеbахr duru gаvhаrlаr kоnigа qiyos qilishimiz mumkin. Hаqiqаtаn hаm bu tаriхiy
nаsr nаmunаlаri biz uchun bеbаhо vа e’zоzlidir. Mаnа shu tаriхiy nаsrlаr оrqаli biz
аntik dunyomizni tаnidik, аntik dаvrimizning sаhifаsini qаytаdаn yarаtdik.
To’g’ri, Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning shахsini ulug’lаb bo’lmаgаnidеk, tа’bir
jоiz bo’lsа, ungа nisbаtаn hаqоrаt tоshlаrini оtаvеrii) hаm nоo’rindir. CHunki
o’shа аntik zаmоnlаrdа bоsqinchilik urushlаri ulug’lаngаn, sаlb yurishlаr shаrаfli
yorliqhisоblаngаn. SHubilаn birgа, tаriх sаhifаlаrini o’qib shundаy хulоsаgа
kеldikki, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy хаrаkgеridа shundаy bir хislаt bоr ekаn: bu hаm
bo’lsа, u o’z iхtiyori bilаn tаslim bo’lgаn elаtlаrgа оzоr bеrmаgаn. SHuning uchun
х,аm Аlеksаndr nоmigа nоo’rin hаqоrаtlаr аytish muаrriх аdib Аrriаn tа’biri bilаn
izоhlаgаndа, аdоlаtdаn emаs. CHunki u zаmоnlаrning tаlаbi mаnа shuni tаqоzо
etаrdi.
«Аlеksаndrni hаqоrаt qilgаn оdаm uning qilgаn хizmаtlаrini inоbаtgа оlib,
o’zini u bilаn sоlishtirib ko’rib, so’igrа gаpirmоg’i kеrаk. O’ylаmаy-nеtmаy uni
iоto’g’ri hаqоrаt qilgаn kishi hаyotdаn o’z o’rnini tоmоlmаgаn, аyanchli оdаmdir.
SHu sаbаbli bundаy оdаmlаr ikki qit’аdа nоm tаrаtg’аn shоhni qоrаlаb, hаqоrаt
qilishаdi. Mеn o’ylаymаiki, o’shа pаytdа Аlеksаndrning nоmi еtib bоrmаgаn nа
bir shаhаr, nа bir оdаm, nа bir хаlq bo’lgаn. Buni оdаmlаrning ko’rgаn tushlаridаn,
sоdir bo’lаdigаn vоqеаlаrning оldindаn tа’birini аytib bеrаdigаnlаrning fikrlаri
оrqаli hаm bilish mumkin Ulаr хоtirаsidа Аlеksаndr ulug’ siymо bo’lib qоlgаn.
Uning ishlаrini esа, uni h>'rmаt qilgаnim uchun, hаqiqаt tаrаfdоri bo’lgаnim
uchun, оdаmlаrgа hаqiqаtni аytib bеrish uchun tаnqid qildim».
 O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаri tаsvirlаngаn grеk vа Rim tаriхiy аsаrlаridаn
аyrim pаrchаlаrni аynаn kеltirishgа hаrаkаt qildik. Qаdimgi tаriхchilаr ijоdidа hаm
аyrim chаlkаshliklаr vа gеоgrаfik, etnоgrаfik nоto’g’ri tаlqinlаr bоrligini eslаtishgа
urinib ko’rdik.
Uzоq tаriхgа to’хtаlgаndа turli хil tахmin vа tаvаkkаl fikrlаr yuritishdаn
ko’rа, hаr bir tаriхchi аdib ijоdigа аlоhidа-аlоhidа to’хtаlishgа to’g’ri kеldi. Bu
o’rindа bir nаrsаni аytib o’tish lоzim.
O’lkаmizning аntik хаyotidа bo’lib o’tgаn аyrim vоqеаlаrgа hаr bir аdib
аlоhidа to’хtаlib o’tgаn. YA’ni bir tаriхiy vоqеа bir nеchа аdib ijоdidа tаlqin
etilgаn. Mаsаlаn, Klit fоjiаsi, Аlеksаndrning хаlq urf-оdаtini qаbul qilishi vа uning
mаhаlliy kiyimdа yurishi, Rоksаnаgа uylаnishi, Kirоpil’ (Kirоpоl’) shаhrini qo’lgа
kiritishi, Bеssni qo’lgа оlishi, Spitаmеngа qаrshi kurаshigа o’хshаsh judа ko’plаb
tаriхiy vоqеаlаrni bir nеchа аdiblаr ijоdidа uchrаtаmiz. Bu vоqеаlаrning nеchоg’li
hаqiqаtgа yaqinligini bilishdа ulаrgа qаytа-qаytа vа аlоhidа to’хtаlishgа to’g’ri
kеldi.
SHuni аlоhidа tа’kidlаshni istаrdik, аntik dаvrlаrdа yashаgаn Аlеk-sаndr
Mаkеdоnskiyni bugungi kunimiz uchun, bizning zаmоndоsh-lаrimizgа, аtоm
аsridа yashаyotgаn kishilаrgа idеаl qilib ko’rsаtish, Аlеksаndrdаy bo’lishgа undаsh
hаm аdоlаtdаn emаs. O’z dаvri uchun ulug’ bo’lgаn, Аlеksаndr o’tgаn zаmоnlаrdа
hаm ulug’ligichа qоlgаn. Bugungi kundа bizning zаmоndоshimiz Аlеksаndrdеk
bo’lishni оrzu qilmаydi, bаlki ungа bаg’ishlаngаn аsаrlаrni tааjjub vа hаyrаt bilаn
o’qiydi... Bu tаriхiy mеmuаr аsаrlаrdаn tеgishli хulоsаlаr chiqаrаdi, ulаrdаn tаriхiy
vа mа’rifiy sаbоq оlаdi.

I BОB
QАDIMGI YODNОMАLАR
GЕRОDОT

Ulug’ yunоn оlimi vа tаriхchisi Gеrоdоt erаmizdаn аvvаlgi 484 yildа Kichik
Оsiyoning Gаlikаrnоs' shаhridа tug’ilgаn. Gаlikаrnоs shаhri Kichik Оsiyo vа grеk
shаhаrlаrini bir-birigа bоg’lаydigаn qulаy pоrt shаhri bo’lib, u еrdа sаvdо-sоtiq
ishlаri kеng rivоjlаngаn edi. Erаmizdаn аvvаlgi XI аsrdа qurilgаn bu shаhаrgа turli
mаmlаkаtlаrdаn sаyyohlаr, yo’lоvchilаr, dоnishmаndlаr, shоirlаr vа muаrriхlаr tеz-
tеz tаshrif buyurib turishgаn. Uning оtаsi Gаlikаrnоs shаhrining оbro’li vа
sаvоdхоn kishilаridаn biri bo’lgаn. U o’g’li Gеrоdоtning yoshligidа bilim.оlishigа
аlоhidа e’tibоr bilаn qаrаy bоshlаydi. Gеrоdоt bоlаlik chоg’lаridаyoq аtоqli grеk
so’z sаn’аtkоrlаri vа ulug’ muаrriхlаrining аsаrlаrini quntbilаn mutоlаа qilаdi.
Аyniqsа Gоmеr, Gеsiоd, Аristеy, Аrхilох, Sаpfо, Аlkеy, Аnеkrеоnt, Pindоr vа
Esхil аsаrlаrini qiziqish bilаn o’qiydi.
Gеrоdоt grеk аdаbiyotini judа sеvаdi. Аyniqsа tаriхiy nаsr nаmunаlаri
Gеrоdоt e’tibоrini bеiхtiyor o’zigа tоrtаdi. Оsiyo vа Еvrоpаdаgi bir nеchа
mаmlаkаtlаr tаriхigа hаm qiziqish bilаn qаrаydi, bu mаmlаkаtlаrning gеоgrаfiyasi,
tаriхi vа аdаbiyotini o’rgаnаdi. Mаshhur gеоgrаflаrdаn milеtlik Kаdm, lаmpsаklik
Хаrоn kаbi o’z dаvrining аtоqli оlimlаri ijоdini diqqаt bilаn kuzаtаdi. Аyniqsа,
milеtlik оlim Gеkаtеyaning «Еrni аylаnib o’tish» аsаri Gеrоdоtdа kаttа tааssurоt
qоldirаdi.
Gеrоdоt dunyoqаrаshining yuksаlishidа tоg’аsi Pаniаsid kаttа rоl’ o’ynаydi.
Pаniаsid o’z dаvrining tаniqli shоirlаridаn biri edi. U хаlq оg’zаki ijоdigа judа
kаttа qiziqish bilаn qаrаrdi. Uning хаlq qаhrаmоni Gеrаkl hаqidа to’plаgаn hikоyat
vа rivоyatlаri аntik dаvrlаrdаyoq хаlq оg’zаki ijоdining rivоjigа kаttа tа’sir
ko’rsаtаdi.
Gеrоdоt yoshligidаn sаyohаt qilishni yaхshi ko’rаdi. Gаlikаrnоs pоrt shаhri,
sаvdо-sоtiq bilаn shug’ullаnuvchi sаvdоgаrlаr, yo’lоvchilаr shаhri bo’lgаni
uchunmi, o’spirinlik yillаridаyoq u yaqin аtrоfdаgi
mаmlаkаtlаrgа bоrib kеlаdi. Dеngiz shunqоrlаri vа sаyyohlаr tilidаn g’аrоyib
sаrguzаshtlаrni tinglаshni judа-judа yoqtirаdi. «Erоn tаriхi» kitоbi Gеrоdоt
e’tibоrini аyniqsа o’zigа tоrtаdi, Bu kitоb lаmpsаklik Хаrоn qаlаmigа mаnsub
bo’lib undа Kir vа Kаmbis hukmrоnligigа qаrаm Hind, Bаqtriya, So’g’d vа
Kаvkаz mаmlаkаtlаri hаqidа hikоya qilinаrdi. Umumаn Ахmоniylаr dаvlаti,
erаmizdаn аvvаlgi V аsrdа Erоn-YUnоn urushidа erоnliklаr mаg’lubiyatgа
uchrаgаndаn so’ng, yunоn muаrriхlаri Ахmоniylаr dаvlаti tаriхigа qiziqish bilаn
qаrаy bоshlаydi. Хаrоnning «Erоn tаriхi» kitоbidа Ахmоniylаr dаvlаtigа qаrаm
bo’lgаn Оsiyodаgi ko’pginа mаmlаkаtlаr hаqidа qimmаtli mа’lumоtlаr bоr.
Kitоbdа, аyniqsа Bаqtriya vа So’g’diyonаdа yashоvchi elаtlаr, ulаrning
jаngоvаrligi vа qаhrаmоnligi hаqidа hikоya qiluvchi ko’plаb tаriхiy syujеtlаr kеng
o’rin egаllаgаn.
Gеrоdоtning оnа yurti Kаriya vа ungа qo’shni Iоniya vа Eоliya ziyolilаr
shаhri bo’lib, u qаriyb 70 yilgа yaqin Kir vа Kаmbis tоmоnidаn bаrpо etilgаn
ulkаn Ахmоniylаr dаvlаti tа’siridа bo’lаdi. Iоniya — Gоmеr vаtаnidir. Bu
o’lkаdаn Аnаkrеоnt, Аppеlеsа, Pаrаssiya, Fаlеs, Аnаksimаndr kаbi o’z dаvrining
dоnishmаnd fаylаsuflаri еtishib chiqqаn. O’zining tаbiiy go’zаlligi bilаn mаshhur
bo’lgаn Iоniyagа ungа qo’shni — оnа shаhri Gаlikаrg’yusdаn Gеrоdоt tеz-tеz
tаshrif buyurib turаdi. Iоniyaliklаr hаm Оsiyo vа Еvrоpа mаmlаkаtlаri bo’ylаb
dеngiz sаyohаtlаrigа chiqаr edilаr. Hаttо ulаr Turkiya, SHimоliy YUnоnistоn еrlаri
(аvvаl Frаkiya dеb аtаlgаn) kаbi uzоq o’lkаlаrgа, Pеrеnеy yarim оrоllаri o’shаndа
Tеrrеniya dеb аtаlgаn go’zаl vоhаlаrgа hаm kеlib kеtаr edilаr. Iоniyadаn Qizil
dеngiz vа Qоrа dеngiz tоmоnlаrgа dеngiz sаyyoхаri tinimsiz qаtnаb turаrdi.
Bu sаyohаtchilаrdаn vа uzоq yillаr dаvоm etgаn Erоn-YUnоn urushi
qаtnаshchilаridаn Gеrоdоt Оsiyo mаmlаkаtlаri hаqidа qiziq hikоyalаr eshitаdi.
Erаmizdаn аvvаlg’i 490 yildа bo’lib o’tgаn Mаrаfоn jаngidа grеklаrning
erоnliklаr ustidаn g’аlаbа qоzоnishi, erоnliklаrning kаttа jаnggа оtlаnishi,
erаmizdаn аvvаlgi 480 yildа Sаlоmiya оrоlidа bo’lib o’tgаn qirg’in jаngdа yanа
grеklаrning g’аlаbа qilishi, nihоyat erаmizdаn аvvаlgi 479 yildа bo’lib o’tgаn
Sаmоs jаngi, erаmizdаn ilgаrigi 468 yildа bo’lib o’tgаn Evrimеdоnt dаryosi
(Gеrоdоt u pаytdа 15 yoshdа edi) yonidаgi grеklаr bilаn erоniylаr o’rtаsidаgi
to’qnаshuvlаr Gеrоdоt tug’ilgаn yillаrning nihоyatdа оg’ir, sоцiаl, qаrаmа-
qаrshiliklаrgа bоy bir dаvr bo’lgаnligini аnglаtаdi. Qirg’in urushlаr, jаngu
jаdаllаrni bоshidаn kеchirgаn Gеrоdоt tug’ilgаn o’lkа tаriхiy sаrguzаshtlаrgа bоy
edi. Bundаy tаriхiy vоqеаlаrni ko’p eshitgаn Gеrоdоt kеyinchаlik hаkli rаvishdа
tаriхiy hikоyalаr ijоdkоri bo’lib qоlаdi.
Erоnliklаr ustidаn g’аlаbа qоzоnilgаndаn so’ng, grеk hоkimliklаri o’rtаsidа
o’zаrо kеlishmоvchiliklаr аvjigа chiqаdi. Gеrоdоtning оnа shахri Gаlikаrnоs
hоkimi Ligdаmidgа qаrshi ko’tаrilgаn isyondа Pаniаsid bilаn Gеrоdоt hаm ishtirоk
etgаn edi. Ligdаmid isyonni kuch bilаn bоstirаdi. Pаniаsid o’limgа mаhkum etilаdi.
Gеrоdоt esа mаmlаkаtdаn quvg’in qilinаdi. SHundаn so’ng, bo’lаjаk tаriхchi
Оsiyo mаmlаkаtlаri bo’ylаb sаfаrgа chiqishgа qаrоr qilаdi.
Go’zаl Iоniya shаhrigа kеlib dеngizchilаr bilаn do’stlаshаdi. Gеrоdоt dаstlаb
Kichik Оsiyogа yaqin o’lkаlаrgа sаyohаt qilаdi. So’ngrа Frаkiya bo’ylаb Еvrоpа
sаfаrini dаvоm ettirib, Bоlqоn оrоllаridа bo’lаdi. Istr (Dunаy) dаryosi qirg’оqlаrigа
kеlаdi. Kеyin Vizаntiya o’lkаsigа bоrаdi. Bu еrlаrni Dоrо erаmizdаn аvvаlgi 512
yildа skiflаr еrigа yurish qilishdаn аvvаl bоsib оlgаn edi. Dоrо hоzirgi Istаnbul
shаhrigа yaqin jоydа Bоspоr dаryosining kuchli оqimidа skiflаr еrigа o’tish uchun
ko’prik qurgаndi. Gеrоdоt bu ko’prikdаn o’tib Tеаr dаryosi qirg’оk^lаri bo’ylаb
o’z sаyohаtini dаvоm ettirаdi. (Bоbо eski dаryosi Turkiya tоmоndа jоylаshgаn, bu
dаryo Gеrоdоtni o’zigа mаftun etаdi. Dаryo bo’yidа yashоvchi хаlqlаr Tеаrning
shifоbахshligini, undаn оdаmlаr vа оtlаrni dаvоlаshdа fоydаlаnishlаrini аytаdi).
YUnоn-Trоya urushidаn kеyin grеklаr Qоrа dеngiz bo’ylаridаgi аyrim
elаtlаrni o’zlаrigа qаrаm qilib оlgаn edilаr. Оl’viya shаhri аtrоfidаgi o’lkаlаr hаm
Qоrа dеngiz аtrоfidа jоylаshgаn edi. Qоrа dеngiz bo’ylаrigа jоylаshgаn Оchаkоvа
shаhridаn shimоl tоmоngа tо хrzirgi Pаrutinо, Il’insk qishlоklаrigаchа cho’zilgаn
25 kilоmеtrlik mаsоfа o’shа pаytlаrdа Grецiya qo’l оstidа edi.
Оl’viya shаhri skiflаrgа judа yaqin mаsоfаdа jоylаshgаndi. Hаttо bu shаhаrdа
аyrim skif vаkillаrini hаm uchrаtish mumkin edi. Gеrоdоt Qоrа dеngiz qirg’оqlаri
bo’ylаb sаfаrdаligidа Оl’viya shаhri vа ulаrgа yaqin jоylаshgаn skiflаr hаqidа
qiziqаrli mа’lumоtlаrni eshitаdi. Undаn ilgаri hаm skiflаr hаqidа tаlаyginа
kitоblаrni o’qib, ulаrning hаyot kеchirish tаrzigа qiziqib qоlgаn edi. Grеk tаriхchisi
Gеkаtаy аsаrlаridаn skiflаr hаqidа birmunchа mа’lumоtlаr оlgаn edi. Qаdim
zаmоnlаrdа Аristеy dеgаn shоir o’zining «Аrimаsplаr» pоemаsidа skiflаr hаyotini
kuylаgаn. Ulug’ so’z sаn’аtkоri Gоmеr o’zining «Оdissеya» pоemаsidа skiflаr
yurtigа qisqаchа tа’rif bеrib, «bu ellаr hаmmа vаqt tumаn bilаn qоplаngаn,
оsmоnidа qаlin bulutlаr suzаrdi» (XI qo’shiq, 14— 15-misrаlаr), dеb аytgаn edi.
Mаnа shu dаlillаrning o’ziyoq yunоnlаrning erаmizdаn ilgаrigi VIII— VII
аsrlаrdа skiflаr hаyotigа qiziqish bilаn qаrаgаnligi, hаttо skiflаr
yurtigа kеlib kеtgаnligidаn, Еvrоpа vа Оsiyo mаmlаkаtlаri o’rtаsidа iqtisоdiy-
siyosiy аlоqа mаvjud bo’lgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. Dаrhаqiqаt, yunоnlаr bilаn
trоyaliklаr o’rtаsidаgi qаriyb o’n yildаn ziyod dаvоm etgаn qirg’in-bаrоt urush,
erаmizdаn аvvаlgi ХSH аsrdа bo’lib o’tgаn edi. Grеk lаshkаrlаri hоzirgi Turkiya
еrlаrigа bоstirib kеlаdi. Hаttо Krrа dеngiz bo’ylаridаgi аyrim elаtlаrni hаm
o’zlаrigа qаrаm qilib оlаdi.
Erаmizdаn аvvаlgi VIII аsrdа yashаb o’tgаn yunоn shоiri Gоmеrning ijоdidа
YUnоn-Trоya urushi vоqеаlаri o’zining ko’lаmdоr bаdiiy ifоdаsini tоpgаn.
Trоyaliklаr bilаn skiflаr o’rtаsidа hаm mа’lum аlоqаlаr mаvjud edi. Gоmеr
pоemаlаridа skiflаrning bеpоyon o’lkаlаrgа jоylаshgаnligi vа ulаrning judа kаttа
elаt ekаnliklаri ehtirоs bilаn tа’riflаnаdi.
Gоmеrdаn so’ng skiflаr hаyotigа qiziqish bilаn qаrаgаn mа’rifаtli ziyolilаrdаn
biri Gеrоdоt edi. Gеrоdоtning skiflаr hаyotigа qiziqish bilаn qаrаshidа Gоmеr
ijоdining tа’siri bоr, аlbаttа. Gеrоdоt dunyogа kеlgаn Gаlikаrnоs shаhri
Gоmеrning оnа shаhri Iоniyagа qo’shni hududdа edi. SHuning uchun hаm Gоmеr
pоemаlаri Iоniya аtrоfidаgi shаhаrlаrdа judа ko’p nusхаlаrdа kеng tаrqаlgаndi.
Gаlikаrnоsliklаr Gоmеr pоemаlаrini o’qishni o’zlаri uchun shаrаf dеb bilgаnlаr.
Hаttо ulаr uchun Gоmеr pоemаlаrini yod оlish оdаt tusigа kirgаndi.
Gеrоdоt YUnоn-Trоya urushi tаfsilоtlаrini bаyon qiluvchi Gоmеr dоstоnlаrini
(«Iliаdа», «Оdissеya») bеrilib o’qiydi SHundаn so’ng Gеrоdоtdа Trоyagа bоrish
vа uzоq skiflаr yurtigа sаyohаt qilish istаgi tug’ilаdi.
Gеrоdоt Qоrа dеngiz bo’ylаridаgi. Pоntа yarim оrоlidаn o’tib, Tаvrаkаgа —
hоzirgi Qrim оrоllаrigа kеlаdi. Undаn so’ng Mеоditа — Аzоv dеngizi tоmоn
yurаdi. Birmunchа vаqt bu еrlаrdа bo’lib, Istr dаryosi vоhаsi bo’ylаb sаyohаtini
dаvоm ettirаdi. Tаnаis — Dоn dаryosi bo’ylаridа skif qаbilаlаri hаyoti bilаn
tаnishаdi.
Qоrа dеngiz bo’ylаrigа yaqin jоylаshgаn Istr bo’ylаridа Tir vа Оl’viyadа
yashаyotgаn grеklаr bilаn suhbаtlаshаdi. CHunki bu еrlаr qаdim-qаdimdаn
yunоnlаrgа qаrаm edi. Bu o’lkаlаrdа аsоsаn grеk-yunоn qаbilаlаri yashаrdi. Ulаr
skiflаr bilаn o’zаrо iqtisоdiy аlоqа qilib turаrdi.
Gеrоdоt Bоrisfеn — Dnеpr dаryosi bo’ylаrigа kеlаdi. SHundаn so’ng
bеpоyok kеngliklаr bоshlаnаdi. Bu еrlаrdа o’rmоn yo’q edi, fаqаt turli-tumаn o’t-
o’lаnl t usаrdi. Bоrisfеnning quyi оqimiginа o’rmоn bilаn qоplаngаn edi. ‘u еrdа u
skiflаr hоkimi Аriаpаytning ishоngаn kishisi Timidаn аyrim qiziqаrli
mа’lumоtlаrni оlаdi. Gеrоdоtning tа’kidlаshichа, Bоrisfеn dаryosi Istrdаn kеyingi
eng yirik dаryolаrdаn bo’lib, «fоydаli nаrsаlаrgа judа bоy edi»
Gеrоdоt Gеrr — Sаmаrа vа Girkis — Dоnецk dаryosi bo’ylаridа yashоvchi
skif qаbilаlаri hаyoti bilаn аnchа yaqindаn tаnishаdi. Gеrоdоtning bu dаryolаr
bo’yidа yashоvchi skif qаbilаlаri hаqidа аytgаn qiziqаrli hikоyalаri kishining
diqqаt-e’tibоrini bеiхtiyor o’zigа jаlb etаdi. Nаhоtki, аntik dаvrlаrdа Vоlgа, Dоn,
Dunаy, Dnеpr dаryolаri bo’ylаridа skiflаr yashаgаn bo’lsа, dеgаn sаvоl
хаyolingizgа kеlаdi. Ахir, skif qаbilаlаri O’rtа Оsiyodа, qаdimiy So’g’diyonа
еrlаridа yashаmаgаnmidi, dеb o’ylаb qоlаsiz.
Kаdimdа skif qаbilаlаrining Vоlgа, Dоn, Dnеpr, Dunаy dаryolаri bo’ylаridа
yashаgаnliklаri bаrchа оlimlаrning e’tibоrini o’zigа tоrtаdi. Bu hаqdа judа ko’plаb
qiziqаrli bаhs vа munоzаrаlаr bo’lib o’tаdi. Skif qаbilаlаrining bu dаryolаr
bo’ylаridа yashаgаnligi ilmiy jihаtdаn аsоslаnаdi. Аtоkuti оlim А. B. Ditmаr
qаdimgi skif qаbilаlаri hаqidа bir qаtоr yirik tаdqiqоtlаr yarаtgаn vа skiflаrning
kеlib chiqish tаriхi hаqidа o’zining qimmаtli fikrlаrini bildirgаn. «Skiflаr O’rtа
Оsiyodаn tаrqаlgаn edi, — dеb yozаdi А. B. Ditmаr o’zining «Skifiyadаn
Elеfаntingаchа» nоmli tаdqiqоtidа, — ulаrning (skiflаrning — B. F.) tili shimоliy
erоn tillаri gruppаsigа kirаdi, shuningdеk, ulаr O’rtа Оsiyodа yashаgаn sаk vа
mаssаgеt qаbilаlаri bilаn urug’dоsh edi. Kimmеriylаr o’zlаrigа yaqin bo’lgаn skif
qаbilаlаri bilаn yaqin ittifоq bo’lib yashаgаnlаr. Qrimning tоg’li o’lkаlаridа
yashоvchi kimmеriylаr skiflаrgа kirmаydi.
Skiflаr dеhqоnchilik bilаn shug’ullаnuvchi ko’chmаnchi qаbilаlаrdаn bo’lib,
аsоsаn cho’l kеngliklаridа (Jаnubi-SHаrqiy Еvrоpа qismidа), Gipаnis dаryosining
quyi оqimidа hаmdа Bоrisfеn dаryosi bo’ylаridа istiqоmаt qilishgаn».
Mаnа shu dаlilning o’zi Еvrоpаning аnchа ichkаrisigаchа cho’zilgаn bеpоyon
o’lkаlаrdа, Vоlgа, Dоn, Dnеpr, Dunаy dаryolаri bo’ylаridа yastаnib yotgаn kеng
cho’lliklаrdа skiflаr yashаgаnligini tаsdiqlаydi. Ulаr turli sаbаblаrgа ko’rа qаdimdа
O’rtа Оsiyodаn bu еrlаrgа kеlib qоlgаn edi.
Bu еrlаrdа yashоvchi skiflаr «bug’dоy, piyoz, sаrimsоq vа mоsh istе’mоl
qilgаnlаr. Ulаr bug’dоyni fаqаt o’zlаri uchunginа ekib qоlmаsdаn, bаlki sаvdо-
sоtiq uchun hаm ekаrdilаr».
Gеrоdоt kеyinchаlik shоhlik hukmrоn bo’lgаn skiflаr o’lkаsigа kеlаdi. Bu
skiflаr kuchli dаvlаtgа egа edilаr. Tаnаis dаryosidаn shаrqiy tоmоn аnchа uzоqdа
jоylаshgаn bu skiflаrning o’z pоdshохlаri bo’lib, bоshqа skif qаbilаlаri ulаrgа
qаrаm edi. Pоdshохdik skiflаr o’zgа skiflаrni o’zlаrigа qul dеb bilаrdi. Gеrоdоt
skiflаrning urf-оdаtlаri bilаn yaqindаn tаnishаdi. Ulаrning аsоsiy yumushlаri
chоrvаchilikdаn ibоrаt edi. Skiflаrning chоrvаchilik ishlаrigа Gеrоdоt kаttа
qiziqish bilаn qаrаydi. Ko’chmаnchilik jоnigа tеkkаn skiflаr ko’chgаndа qulаy
bo’lsin uchun nаmаtdаn g’ildirаkli аrаvа — uy yasаb оlgаn edilаr. YUk tаshish
ishlаridа оtdаn tаshqаri mоllаrdаn hаm fоydаlаnishаrdi. Ulаrning eshаk vа
cho’chqаsi yo’q edi. Bundаn tаshqаri, Gеrоdоt skiflаrning hаrbiy ishlаri vа
qurоllаri bilаn hаm tаnishаdi, o’rgаnаdi.
Gеrоdоt yanа Оl’viyagа qаytib kеlаdi. Mа’lumki, bu eldа аsоsаn grеklаr
yashаrdi. Birmunchа vаqt u Оl’viyadа bo’lgаndаn so’ng. skiflаrgа qo’shni bоshqа
хаlqlаr hаyoti vа urf-оdаtlаrini o’rgаiishgа kirishаdi. Аgаfirsоvlаr — SHаrqiy
Ruminiya yurtigа bоrаdi. Bu еrdаgi nеvrоv qаbilаlаrining hаyotini o’rgаnа
bоshlаydi. Nеvrоvlаr o’zlаrini g’аrоyib оdаmlаr dеb hisоblаrdilаr. Ulаr hаr yili
qishdа «bo’ri»gа аylаnаrdi. YA’ni, junli kiyimlаrni kiyib, yovvоyi hоldа yurishgа
o’rgаnib qоlishgаndi. Ulаrning tili eski slаvyan tillаrigа yaqin edi. Qishdа аsоsаn
ulаr o’zlаrigа bo’ri tеrisidаn kiyim tikib оlishаrdi.
Gеrоdоt so’ng Аndrоfа eligа bоrаdi. Bu elаtlаr shimоl tаrаfdаn skiflаrgа
qo’shni edi. Ulаrning yovvоyilаrgа хоs оdаtlаri bo’lib, hеch qаnаqа qоnungа
bo’ysunmаsdi. Ko’chmаnchi hоldа hаyot kеchirаr, kiyimlаri skiflаrnikigа
o’хshаrdi. O’zlаrining mахsus so’zlаshuv tillаri bоr edi.
Gеrоdоtning аniqlаshichа, skiflаrning shimоl tоmоnidа yanа Mеliаnхlеnlаr
qаbilаsi yashаrdi. Ulаr hаmmа vаqt qоrа tusdа kiyinib yurаrdi. Urf-оdаtlаri
skiflаrnikigа yaqin turаrdi. Bu qаbilаlаr tillаri hаm nеvrоv qаbilаlаri singаri eski
slаvyan tillаri gruppаsigа kirаrdi.
SHimоl tоmоndа judа sоvuq bo’lgаn kеng yalаngliklаr jоylаshgаn edi. Tаnаis
dаryosi bilаn Mеоtidа — Аzоv dеngizi o’rtаsidа sаrmаtlаr yashаrdi. Ulаr shimоl
tоmоngа cho’zilgаn o’n bеsh kunlik kеng o’lkаdа yovvоyi vа ekilgаn dаrахtlаr
ichidа yashаrdi. Ulаr skiflаr tilidа gаplаshаrdi, birоq ulаrning tillаri qаdimdаn
shаkllаngаn edi. Sаrmаtlаrning urf-оdаtlаri skiflаrnikigа sirа hаm o’хshаmаsdi.
Sаrmаtlаr (sаrаmаtlаr) skif qаbilаlаrigа urug’dоsh bo’lishgаn.
Gеrоdоtning yozishichа, sаrmаtlаrdаn yanа shimоl tоmоngа yurilsа, qаlin
o’rmоnlаr bilаn o’rаlgаn o’lkаgа chiqilаrdi. U еrlаrdа budinlаr yashаrdi. Bu
хаlqning sоchlаri mаllа, ko’zlаri ko’kish edi. Budinlаrning аsоsiy qismi
ko’chmаnchilik bilаn hаyot kеchirаrdi. Оvqаtlаrigа qаrаg’аyning urug’idаn sоlаrdi.
Ulаrning qаdimdаn qurilgаn Gеliоn — Sаrаtоv dеb аtаlmish shаhri bo’lgаn. Bu
shаhаrdаgi uylаr yog’оchdаn tiklаngаn edi.
Budinlаr оrаsidа tеlоnlаr hаm yashаrdi. Ulаr sаvdо bilаn shug’ullаnuvchi
shаhаrdаn edilаr. Tеlоnlаr, dеhqоnchilik vа bоg’dоrchilik bilаn hаm
shug’ullаnаrdi. Ko’prоq bug’dоydаn tаyyorlаngаn оvqаtni istе’mоl qilishаrdi.
Budinlаrdаn kеyin kеng dаsht еrlаr bоshlаnаrdi. SHаrqiy Sibir’ tоmоndа
оvchilik bilаn shug’ullаnuvchi хаlqlаrni tissаgеtlаr vа eirklаr dеb аtаshаdi. Bu
qаbilаlаr O’rоl vа Kоmеgа yaqin jоylаrdа yashаgаn. Ulаr bilаn skiflаrning’
mа’lum аlоqаsi bo’lgаn. Birоq, bu еrlаr skif еrlаridаn o’zining sоvuklig’i vа
nоtеkisligi bilаn аjrаlib turаdi. Tissаgеtlаr vа eirklаrning оrqа tоmоnidаgi bаlаnd
tоg’lаr (O’rоl tоg’lаri оrtidаn) оrаsidа аrgippеylаr yashаrdi. Ulаrning yuzlаri
yapаlоq, ulug’ tаriхchi yozishichа, sоqоllаri o’sgаn bo’lаrdi.
Аrgippеylаr pоntik dаrахtining, hоsilini istе’mоl qilishgаn. Bu dаrахtning
hоsilini еsаngiz dаnаgi аjrаlаdi-dа, qоp-qоrа ichimlik hоsil bo’lаdi. Bu ichimlikni
аsхi dеb аtаshаrdi. Аrgippеylаr bu ichimlikni sutgа аrаlаshtirib nоn hаm
tаyyorlаshgаn. Ulаr skiflаrgа хоs kiyinib yursа-dа, tillаri ulаrnikidаn fаrq qilаdi.
Аrgippеylаr yurti аnchа tаniqli edi. Bu еrgа skif vаkillаri vа Оl’viyadаn grеk
аvlоdlаri hаm kеlib turishаdi. Аmmо ulаr o’zаrо so’zlаshuvdа tаrjimоnlаrdаn
fоydаlаngаnlаr.
Аrgippеylаrdаn kеyin qаnаqа хаlq yashаshini hеch kim bilmаydi. U tоmоnlаr
bаlаnd tоg’liklаrdаn ibоrаt bo’lgаn. Аrgippеylаrning fikrigа ko’rа, bu tоg’dа echki
tuyokli оdаmlаr yashаr emish. Undаn аnchа uzоqdаgi хаlqlаr yildа оlti оy
uхlаshаrmish. Gеrоdоt bu o’rindа tundrаni nаzаrdа tutаyotgаn bo’lsа kеrаk.
Аrgippеylаrdаn shimоl tоmоndа bir ko’zli аrimаsplаr bоr emish. Gеrоdоt bu
аfsоnаgа unchаlik ishоnmаsligini аytаdi. Ulаr bilаn yonmа-yon tоvuqtusli,
qushlаrgа хоs burg’ut qаnоtli tillа tаqinchоqli griflаr yashаrkаn. Bu yurtlаr
nihоyatdа bоy bo’lgаnmish. Grеk vа skif sаvdоgаrlаri bu yurtlаrgа kеlib tillа хаrj
qilib оlаr ekаn. Bu yurtlаrdа оltin ko’p bo’lgаn. Bu o’lkаlаrning qаеrdа
jоylаshgаnini оlimlаr аniqаytоlmаyapti. YO O’rоl tоg’i yoki shimоliy
Qоzоg’istоn. Bu еrdа Stеpnyakdа оltin kоni bo’lgаn, yoyinki Оltоy.
Sоvrаmаtlаr o’lkаsidаn to’rttа dаryo оqib o’tgаn. Tаnаis (Dоn), Оаr (Vоlgа),
Lik (O’rоl), Sirgis (nоmа’lum dаryo). Bu dаryolаrning hаmmаsi Mеоtidа (Аzоv)
dеngizigа quyilаdi. Bu dаryolаr sоhillаridа аsоsаn skiflаr yashаshаdi. Kеyingi
vаqtlаrdа bu yurtlаrning hоkimlаri аyol kishilаr bo’lgаn.
Mеоtidа dеngizidаn jаnub tоmоngа, Pаntа bo’ylаrigаchа cho’zilgаn
sоvrаmаtlаr еri 30 kunlik yo’l. Pаntа sоhillаridаn kоlхidаgа — Kаvkаz tоg’lаrigа
o’tish оsоnrоq. Bu yo’llаr so’ngsiz, birоq хаvf-хаtаr yo’qhisоbi. Bu еrliklаr оltin
tumshuqli «Аrgо»dа dеngiz bo’ylаb suzib yurishni yoqtirishаdi. Gеrоdоt «Аrgо»
bilаn Pаntаdаn suzib o’tib, kоlхidаlаr yurtigа bоrishgа qаrоr qilаdi.
«Аrgо» uch kun, ikki kеchа dеgаndа milеtlаr yurtining qishlоqlаridаn biri
Sikоpgа еtib kеlаdi. Sikоpning tаbiаti mаftunkоr vа g’аrоyib edi. Gеrоdоt bu еrdаn
bоshqа kеmаgа o’tirаdi. Bu kеmа vinо, mеvа-sаbzаvоtlаr, аsаl, kеmа yasаydigаn
yog’оch vа yonilg’i оlib kеlish uchun kеtаyotgаn edi. Kеmа Pаntа sоhillаridа
jоylаshgаn bir qаnchа shаhаrlаrdа to’хtаb, Gаlis (Qizil irmоq) dаryosigа еtib
kеlаdi. Bu dаryo оrqаli Fеrmоdоnt (Riоn dаryosi yaqinidаgi bir irmоq) dаryosigа
kеlаdi. SHundаn so’ng Fаsis — Riоn dаryosigа o’tаdi. Охiri kоlхidаlаr o’lkаsigа
еtib kеlаdi.
Kоlхidаlаrni аrаblаrgа, fоrslаrgа yaqin хаlqbo’lgаn dеgаn tахminlаr bоr. Ulаr
tаnlаrining qоrа rаngligi, sоchlаrining jingаlаksimоnligi bilаn bоshqа qаbilаlаrdаn
аjrаlib turаdi.
Gеrоdоt Sаmоs оrоlidа birmunchа vаqt bo’lib, Оsiyo bo’ylаb sаfаrgа
jo’nаydi. Kichik Оsiyo vа Erоn mаmlаkаtlаri tоmоn yo’lgа tushаdi. Erаmizgаchа
bo’lgаn VI аsrdа Kir, Ksеrks vа Kаmbuz tоmоnidаn tuzilgаn Ахmоniylаr dаvlаti
nihоyatdа kuchаyib kеtgаn edi. Ахmоniylаr dаvlаtigа hоzirgi Erоn, Irоq,
Аfg’оnistоn, Turkiya, Livаn, Siriya, Iоrdаniya, Isrоil, аrаb mаmlаkаtlаrining bir
qismi, Urtа Оsiyo, Kаvkаzоrti qаrаrdi. Bu o’lkаlаr tеrritоriаl jihаtdаn 24
hоkimlikkа bo’linib, hаr bir hоkimlik erаmizgаchа — V аsrdа ulkаn Ахmоniylаr
dаvlаtigа qаrаm bo’lgаn.
Gеrоdоt dаstlаb Ахmоniylаr dаvlаtining mаrkаzi bo’lgаn Suz shаhrigа kеlаdi.
Efеs vа Sаrd shаhаrlаridа bo’lаdi. Kichik Оsiyodаgi Gаlis, Mеsоpоtаmiyadаgi
Evfrаt vа Tigr dаryolаridаn o’tаdi. Frаkiya o’lkаlаrini kеzаdi. Bu еrdа u o’ng
qo’ligа qilich, chаp qo’ligа nаyzа tutgаn ulkаn оdаmlаr bilаn uchrаshаdi.
Gеrоdоt o’z аsаrlаridа Kаvkаz tоg’lаrini judа kеng tа’riflаydi. Аyniqsа,
Kаspiy dеngizi vа uning sоhillаrini, bu sоhildа yashоvchi elаtlаr hаyoti hаqidа
qimmаtli mа’lumоtlаr bеrаdi. Аrаks dаryosi Kаspiy dеngizigа kеlib qo’shilаdi,
dеydi tаriхchi. Esхil o’zining «Zаnjirbаnd Prоmеtеy» trаgеdiyasidа Kаvkаz
tоg’lаri vа Kаspiy dеngizi hаqidа so’z yuritаdi, bu еrlаrni «gеkаtеy milеt» dеb
аtаydi.
Gеrоdоtning fikrichа, Kаspiy bo’ylаridа ko’chmаnchi mаssаgеtlаr yashаydi.
Mаssаgеtlаr bаliqgo’shti, pаrrаndа vа sutli tаоmlаrni istе’mоl qilishаdi. Bu еrning
хаlqlаri judа jаngаri bo’lishgаn. Аytishlаrichа, Erоn shоhi Kir hаm ulаrni o’zigа
bo’ysundirа оlmаgаn.
Gеrоdоt Mеsоpоtаmiya vа Vаvilоniya o’lkаlаrining tаbiаtigа hаm kеng
to’хtаlаdi. Bu jоylаr Оrоl dеngizig’а yaqin bo’lib, аyrim tаdqiqоtchilаr bu
o’lkаlаrgа Gеrоdоt kеlmаgаn dеyishsа, bоshqаlаr kеlgаn dеyishаdi.
Gеrоdоt O’rtа Оsiyo hаqidа tаriхiy jihаtdаn judа muhim mа’lumоtlаr
kеltirаdi. Bu еrdа bir nеchа hоkimliklаr mаvjudligini, ulаrning hаmmаsi ulkаn
Erоn dаvlаtigа qаrаm ekаnligini tа’kidlаydi. Bu hоkimliklаrni аniqnоmi bilаn
аtаydi. Jumlаdаn, Bаqtriya, Girkаniya, Kаspiy, so’g’dlаr, sаklаr, хоrаsmiylаr vа
аriylаr. Bu o’rindа izоh tаlаb nоmlаrdаn аriylаr Аfg’оnistоnning g’аrbiy qismigа
jоylаshgаn elаtlаrdir. Bаqtriyaning pоytахti o’shа vаqtdа Bаlх shаhri bo’lgаn
Kаspiy hоkimligigа Turkmаnistоnning jаnubi-g’аrbiy qismidа jоylаshgаn qаbilаlаr
kirgаn. Хоrаsmiylаr-хоrаzmliklаr, so’g’dlаr Pоlitimеt (Zаrаfshоn) bo’ylаridа,
sаklаr Tyan’shаn’ tоg’ining g’аrbiy etаklаridа jоylаshgаn edilаr.
Bu хаlqlаr shаrqdаn tо Kаspiy dеngizigаchа bo’lgаn hududgа
tаrqаlgаn.Girkаniya bilаn Хоrаsm o’lkаsi o’rtаsidаn Аrеs dаryosi o’tаdi. Bu
dаryodаn uzun-uzun kаnаllаr qаzilib, sug’оrish shохоbchаlаridаn dеhqоnchilikdа
unumli fоydаlаnаdilаr.
SHundаn so’ng Gеrоdоt Hindistоn o’lkаsidа sаyohаtini dаvоm ettirаdi.
Pаnjоbgа bоrаdi. Bu еrgа bоstirib kеlgаn Dоrо hаqidа qimmаtli mа’lumоtlаr
to’plаydi.
Gеrоdоt аsаridа Hindistоnning go’zаl tаbiаti o’zining аjоyib tаsvirini tоpgаn.
Gеrоdоt kеyingi аsаrlаridа Liviya, Misr o’lkаlаrini hаm kеng tаsvirlаydi. Аyniqsа,
Nil dаryosi bo’yidа yashоvchi elаtlаr, Qush, Efiоpiya mаmlаkаtining tаriхi hаqidа
qimmаtli mа’lumоtlаr kеltirаdi.
SHundаn so’ng ulkаn Ellin dаvlаtigа qаrаm bo’lgаn yanа bir qаnchа kаttа-
kаttа o’lkаlаrdа bo’lаdi. Хiоs, Tеоs, Fоkеy, Klаsоmеn, Rоdоs, Knid, Milеt,
Fаsеlid, Gаlikаrnоs kаbi go’zаl shаhаrlаr vа u еrdаgi tаriхiy vоqеаlаrni tаsvirlаydi.
Gеrоdоt to’qqiz kun kеmаdа dеngizlаr оshа suzib Nil dаryosi qirg’оqlаrigа
jоylаshgаn Fivа shаhrigа еtib kеlаdi. Misrliklаr bu shаhаrni Аpе dеb аtаshgаn.
Gоmеr o’zining «Iliаdа» dоstоnidа Fivа shаhrining tа’rifini kеltirаr ekаn, bu
shаhаrning еtti dаrvоzаsi-bоr ekаnligini, uning nihоyatdа muhtаshаm vа
go’zаlligini qаyd etаdi. Nil dаryosining O’rtа оqimigа jоylаshgаn bu shаhаr
qаdimdа Misrning pоytахti bo’lgаn. Оsiyoliklаr bu shаhаrni Misrdаgi yuz
dаrvоzаli shаhаr dеb аtаshаdi.
Fivа shаhri qulаy gеоgrаfik shаrоitdа jоylаshgаn. Qаdimdаn sаvdо-sоtiq vа
hаrbiy yurishlаr shаhri bo’lgаn. Qizil dеngizgа chiqish vа bu dеngiz bo’ylаb turli
tоmоnlаrgа sаfаr qilish mumkin edi. Qаdimgi dаvrlаrdа хаlq оg’zаki ijоdidа, hаttо
erаmizdаn ilgаrigi XIII—XII аsrlаrdа Fivа shахri hаqidа judа ko’plаb «Цikl
dоstоnlаr» yarаtilgаn. Bu dоstоnlаrning аyrim nusхаlаri hоzirgаchа sаqlаngаn.
Mаzkur аn’аnаlаrni so’z sаn’аtkоri Gоmеr hаm ijоdiy dаvоm ettirаdi.
Gеrоdоtning аdаbiy mеrоsi judа bоy. Bu аdаbiy mеrоsni kichik nоvеllаlаr
yoki hikоyalаr to’plаmi dеb hаm аtаshimiz mumkin. Biz Gеrоdоtni tаriхchi
sifаtidа tаniymiz, хоlоs. Аmmо uning ijоdigа yaqindаn yondоshsаk, go’zаl bаdiiy
tаsvirlаrni hаm kuzаtаmiz.
Gеrоdоt tаriхning shunchаki хаbаrchisi emаs, bаlki tаriхni jоnlаntirib
ko’rsаtuvchi еtuk ijоdkоrdir. Uning skiflаr hаqidаgi аsаrlаri nihоyatdа bеbаhо vа
qаdrli. Аyniqsа, skiflаrning hаyoti hаqidаgi hikоyalаri, ulаrning urf-оdаtlаri vа
udumlаri hаqidаgi bаdiiy lаvhаlаr shundаy jоnli vа hаyotiy tаrzdа ifоdаlаngаnki,
ulаrni o’qigаn o’quvchi hаyajоngа tushаdi.
Gеrоdоtning «Skiflаr» аsаri jаhоn аdаbiyoti хаzinаsidаn munоsib o’rin
egаllаgаn. Bu аsаr judа ko’plаb tillаrgа tаrjimа qilingаn. Skiflаrni birinchi bo’lib
jаhоngа tаnitgаn hаm Gеrоdоtdir. XVII— XVIII аsrlаrdаyoq rus impеrаtоrlаri
Gеrоdоtning «Skiflаr» аsаrini judа kаttа qiziqish bilаn o’qishgаn vа judа ko’p
nusхаlаrdа tаrjimа qilishgа buyruq bеrishgаn. Nаtijаdа, аsаr bir nеchа mаrtа
tаrjkmа qilinib, qаytа-qаytа nаshr etilаdi. Skiflаr hаqidа Gеrоdоtdаn ilgаri yunоn
аdiblаri Gоmеr, Esхil hаm yozgаnlаr. Lеkin skiflаrning hаqikiy vа birinchi
tаrg’ibоtchisi Gеrоdоt edi.
Gеrоdоtning «Skiflаr» аsаrining bаdiiy uslubi, uid|gi hikоyalаrning хаrаktеrli
хususiyatlаri hаqidа bir qаnchа ilmiy tаdqiqоt ishlаri yuzаgа kеldi. Bu ilmiy-
tаdqiqоtlаr ichidа, аyniqsа, I-YA. Timоshеnkоning «Gеrоdоt vа uning аsаri»2,
Vitоl’d Klingеrning «Hikоyachilik mоtivlаri»3 аsаrlаri, shuningdеk, «SHаrq
хаlqiаrinyng tаriхiy hikоyalаri»4 kаbi judа kаttа аhаmiyatgа egа bo’lgаn ijоd
durdоnаlаri yuzаgа kеldi. Bu аsаrlаr bilаn chuqur tаnishsаk, Gеrоdоtning bаdiiy
so’z sаn’аtkоri ekаnligigа yanа bir bоr ishоnch hоsil qilаmkz. .
Eng хаrаktеrli tоmоni shundаki, Gеrоdоt o’z ko’zi bilаn ko’rgаn vа eshitgаn
vоqеаlаrni qаlаmgа оlаdi, yolg’оn-yashiq, sохtа mа’lumоtlаr bilаn ish ko’rmаydi.
Tаriхiy qаqiqаtni аniq vа rеаl tаsvirlаshgа hаrаkаt qilаdi. SHuningdеk, Gеrоdоt
ijоdidа mifоlоgik хаrаktеridаgi hikоyachаr hаm bеrilgаn.
Gеrоdоt judа kаttа bilim vа chuqur irоdа hаmdа mаtоnаt egаsi bo’lgаn. U
judа qo’plаb ellаr-elаtlаrni, bir tаlаy mаmlаkаtlаrni piyodа kеzgаn.
O’zi ko’rgаn-bilgаn vоqеаlаrni qаlаmgа оlgаn. Hаmmа vаqt оdаmlаr оrаsidа
bo’lgаn, qаеrgа bоrmаsin, insоnlаrning qаlbigа yo’l tоpgаn. Ellаr vа elаtlаrning
hаyotigа kirib bоrgаn. Ulаr bilаn yaqindаn tаnishgаn. Uzоq-uzоq qаbilаlаr bilаn
hаm do’stlаshgаn. Bеgоnа оdаmlаrni hаm o’zining sаmimiyligi vа dilkаshligi bilаn
rоm etgаn. O’zining ziyrаkligi bilаn bir qаbilаning urf-оdаtlаrini, o’zigа хоs
yashаsh shаrоitini ikkinchi qаbilаnikidаn fаrqlаy оlgаn. Erinmаsdаn оlаm kеzgаn.
Jаhоngаshtа аdib butun umrini ijоdgа bахshidа etgаn. Ko’p qаrаmа-qаrshiliklаrgа,
qiyinchiliklаrgа, аzоblаrgа duch kеlgаn. Birоq, qo’lidаn qаlаmini tushirmаgаn.
Tахlikаgа vа umidsizliklаrgа bеrilmаgаn. U insоniyat uchun хаyrli ish
qilаyotgаnini chuqur his etаdi.
Gеrоdоt kаttа ishgа qo’l urаdi. Fаqаt skiflаrning emаs, Еvrоpа vа Оsiyodаgi
hаttо Аfrikаdаgi ko’pginа qаbilаlаrning hаyotigа оid mа’lumоtlаrni bаdiiy аks
ettirаdi. Gеrоdоtni biz eng аvvаlо tаriхchi sifаtidа emаs, bаdiiy ijоdkоr sifаtidа
tаniymiz. Аmmо uning ijоdidаgi go’zаl bаdiiy tаsvir vоsitаlаri hаli еtаrlichа tаdqiq
qilingаnichа yo’q. Gеrоdоt enцiklоpеdist оlim hаm edi. Uning ijоdi tаriх,
etnоgrаfiya, gеоgrаfiya, jаmiyatshunоslik vа fаlsаfа fаnlаri uchun hаm zаrur
mаnbа bo’lib хizmаt qilаdi.
Gеrоdоt ijоdi «To’qqiz kitоb tаriхi» dеb nоmlаnuvchi kаttа ilmiy-bаdiiy
хаzinаni tаshkil etib, bu kitоblаrning hаr qаysisi yuzlаb hikоyalаrni o’z ichigа
оlgаn.
Gеrоdоt hikоyalаridа skiflаrning kеlib chiqishi hаqidа turli хil rivоyatlаr
bitilgаn. Jumlаdаn, to’rtinchi kitоb to’lаligichа skiflаr hаyotigа bаg’ishlаngаndir.
Bu kitоbning bеshinchi hikоyatidа аytilishichа, skiflаr bilаn go’yo yunоn mа’bud
vа mа’budаlаri o’rtаsidа yaqin qаrindоshlik аlоqаlаri bo’lgаnligi, grеklаr
muqаddаs bilgаn mа’budlаr mа’budi Zеvs go’yoki skiflаr uchun hаm mа’bud
bo’lgаn emish. Go’yo skiflаr hаm Zеvsni o’z mа’budi sifаtidа qаbul etgаn. Bu fikr
shuni ko’rsаtаdiki, аntik dаvrlаrdа ko’pginа хаlqlаrning qismаti bir-birigа judа
o’хshаsh vа uyg’un bo’lgаn. Fаqаt хаlqlаr qismаtiginа emаs, bаlki ulаrning оrzu-
o’ylаri, kurаsh vа intilishlаri hаm bir-birigа judа yaqinlаshgаn.
Skiflаr o’z kеlib chiqishlаri hаqidа shundаy hikоya qilаdilаr. Аytishlаrichа,
hаmmаyoqdаstlаb yap-yalаng’оch cho’l bo’lgаn. Bu cho’ldа Tаrg’itоy dеgаn bir
оdаm pаydо bo’lgаn. Tаrg’itоy Zоvе bilаn dаryo qizi Bоrisfеnеsаdаn tug’ilаdi.
Tаrg’itоydаn uch o’g’il pаydо bo’lаdi: Lipоqsаy, Аrpаqsаy vа eng kichigi
Qоlоqsаy. Bu o’g’illаr hаyotligidа, kunlаrdаn bir kun оsmоndаn оltin nаrsаlаr
yog’ilаdi. Bulаr quyidаgilаr: оmоch, аrqоn, bоltа vа tоvоq. Bu оltin nаrsаlаrgа
kаttа o’g’il yaqinlаshgаndа, ulаr o’zlаridаn^ shundаy nur tаrаtib yarqirаydiki,
оrqаgа chеkinishgа mаjbur bo’lаdi. O’rtаnchа o’g’il yaqinlаshgаndа hаm shundаy
hоdisа yuz bеrаdi. Eng kichik o’g’il yaqinlаshgаndа bu оltin buyumlаr o’zidаn
yarqirоq nur tаrаtishdаn to’хtаydi. Nаtijаdа, u bu оltinlаrni оlib, uyigа rаvоnа
bo’lаdi. SHundаn so’ng kаttа o’g’il Lipоqsаy kichik ukаsi Qоlоqsаygа shоhlikni
in’оm etаdi.
Hikоya qilishlаrichа, Lipоqsаydаn tаrqаlgаn skiflаrni «Аvхаtоvlаr» dеb
аtаshgаn. Urtаnchа o’g’il Аrpаqsаydin tаrqаlgаn skiflаrni «Kаtiаrаm» vа
«Trаspiyamlаr» dеyishgаn. Kichik o’g’il, shоh Qоlоqsаydаn tаrqаlgаn skiflаrni
«Pаrаlаtаmlаr» dеb nоmlаgаnlаr. Skiflаr shоhi ulаrni Skоlоtlаr dеb аtаshgаn.
Skiflаr esа ulаrni ellinlаr dеb аtаshgаn. «Bu vоqеа Dоrоning skiflаr еrigа
hujumidаn ming yillаr ilgаri bo’lib o’tgаn edi».
Pаntа vilоyatidа yashаgаn grеklаr hаm skiflаr hаqidа turli хil hikоyatlаr
bitgаnlаr. Grеklаr o’zlаrini skiflаr bilаn qоn-qаrindоsh dеb bilаdi. CHunki Pаntа
vilоyatidаgi Оl’viya o’lkаsigа skif vаkillаri kеlib turishаdi.
Gеrоdоtning Pаntа yurtidаgi ellinlаr tilidаn eshitgаn hikоyalаri o’quvchining
e’tibоrini bеiхtiyor o’zigа tоrtаdi. Hikоya qilinishichа, Gеrаkl Gеliоn buqаlаrini
hаydаb, o’shа zаmоnlаrdа kimsаsiz yurt bo’lgаn, kеyinchаlik skiflаr egаllаgаn
jоylаrgа kеlib qоlаdi. Gеrаkl sоvuqdаn o’zini sаqlаsh uchun yo’lbаrs tеrisinn
yopinib оlgаn edi. Kunlаrdаn bir kuni u qаttiq uyqugа kеtgаnidа, оti g’оyibоnа
yo’qоlib qоlаdi.
Gеrаkl (yunоnlаrning аfsоnаviy pаhlаvоni) оtini qidirib ko’p ellаrgа bоrаdi.
So’ngrа Gаlееy dеgаn jоygа kеlаdi. Bu еrdа u оdаmsifаt Ilоn qizgа yo’liqаdi. Ilоn
qizning yuqоri qismi аyol zоtigа o’хshаsа, quyi qismi ilоngа o’хshаydi. Tааjjubgа
tushgаn Gеrаkl undаn «Bеgоnа оtgа ko’zing tushmаdimi?» dеb so’rаydi. Ilоn qiz
Gеrаkl аgаr o’zi bilаn qоvushsа, оtini bеrаjаgini аytаdi.
CHоrаsiz qоlgаn Gеrаkl Ilоn qizning bu tаklifigа rоzi bo’lаdi.
Birоq Ilоn qiz оtni tеzdа qаytаrib bеrmаydi. U Gеrаkl bilаn yanа tаn
mаhrаmlikni dаvоm ettirishni хохlаydi. Gеrаkl undаn оtni qаytаrib оlib, tеzrоq o’z
yurtigа kеtish uchun, qizning hаmmа shаrtlаrini bаjаrishgа rоzi bo’lаdi.
Nihоyat, qiz Gеrаklgа оtni qаytаrib bеrаr ekаn, shundаy dеydi: «Sеning оting
biz tоmоngа kеlgаndа, mеn uni ehtiyot qilib yashirib qo’ygаndim. Evаzigа sеn
mеni mukоfоtlаding. Endi mеn sеndаn uch o’g’il tug’аmаn. Аyt-chi, ulаr
ulg’аygаndаn so’ng nimа qilishi kеrаk? Ilоn qizning sаvоligа Gеrаkl shundаy
jаvоb bеrаdi: «Sеn o’g’illаringgа shundаy shаrt qo’yasаn, ulаrdаn kаysi birisi bu
yoyni mеn kаbi kuch bilаn tоrtа оlsа, ungа mеning qаyishim bilаn o’z еringni
bеrаsаn. Krlgаn ikkisini bu еrlаrdаn hаydаb yubоrаsаn». SHundаy qilib, Gеrаkl
o’zining yoyi bilаn оltin tоvоqsimоn to’qаli qаyishini Ilоn qizgа qоldirаdi.
Kunlаrdаn bir kuni Ilоn qiz uchtа o’g’il tug’аdi. Ulаrdаn birigа Аgоfirs dеb
nоm qo’yadi, ikkinchisini Gеlоn dеb аtаydi. Uchinchisi, eng kеyin tug’ilgаnini
Skif dеydi. Uch o’g’ildаn ikkitаsi, ya’ni Аgоfirs vа Gеlоn оtаsi Gеrаkl qo’ygаn
shаrtni bаjаrа оlmаgаni uchun, Ilоn qiz ulаrni mаmlаkаtdаn quvib yubоrаdi. Eng
kеyin tug’ilgаn kichik o’g’il Skif оtаsi Gеrаkl shаrtlаrini bаjаrgаni uchun, Ilоv qiz
ungа tоvоqsimоn оltin to’qаli qаyish bilаn bеpоyon еrlаrni bеrаdi. SHundаn buyon
skiflаr bu ellаrdа pаydо bo’lаdilаr».
Bu hikоyalаrning mаzmunigа diqqаt bilаn e’tibоr bеrsаk, Gеrоdоt skiflаrgа
bir qаdаr хаyriхоhlik bilаn qаrаgаnligining guvоhi bo’lаmiz. Bu o’z nаvbаtidа,
оl’viyalik grеklаr bilаn skif qаbilаlаri o’rtаsidаgi munоsаbаtning ijоbiy
bo’lgаnligidаn hаm dаlоlаt bеrаdi. Аlbаttа, bu аfsоnаlаrdаgi vоqеаlаrgа fаntаstik
bo’yoqdаr bilаn jilо bеrilgаn. SHundаy bo’lsа-dа, bu аfsоnаlаrning g’оyaviy ruhi
хаlkdаr dilidаgi tilаk vа оrzulаrgа hаmоhаngdir.
Gеrоdоtning shоir Аristеy hаqidаgi hikоyalаri hаm g’оyat qiziqаrlidir.
Hikоya qilinishichа, yoshlik yillаri Prоkоnnеsdа o’tgаn Аristеy nihоyatdа tаlаntli
shоir bo’lib, u skiflаr hаqidа аjоyib pоemа yozgаn. Kаnstrbbiya o’g’li Аristеy
хоhishigа binоаn Issеdоnlаr yurtigа kеlib qоlаdi. Аristеy Issеdоnlаr yurtidа
birmunchа vаqt bo’lib, аrimаsplаr bilаn tаnishаdi. Bir ko’zli оdаmlаr vа оltin
qo’rikuyuvchi оdаmsifаt qushlаr hаqidа hikоya qilаdi. Dеngiz bo’yidа yashоvchi
gipеrbаrivlаr hаqidа to’хtаlаdi. Skiflаrgа o’z еrlаrini tаshlаb kеtgаn kimmеriylаr
hаqidа hаm Аristеy pоemаsidа qiziq epizоdlаr bоr edi.
Аristеyning bu o’lkаlаrdаgi skiflаr hаqidаgi hikоyalаri Gеrоdоtni hаyajоngа
sоlаdi.
Аristеy hаqidа prоkоnnеsliklаr Gеrоdоtgа qiziqаrli vоqеаlаrni hikоya qilib
bеrаdi. Bu hikоyalаrdаn biridа аytilishichа, Аristеy Prоkоnnеs shаhrining
mo’’tаbаr kishilаridаn biri bo’lgаn. Kunlаrdаn bir kuni u tеgirmоngа bоrаdi-dа,
o’shа еrdа o’lib qоlаdi. Bu fоjiаdаn хаbаr tоpgаn tеgirmоnchi tеgirmоnni yopаdi-
dа, mаrhumning qаrindоsh-urug’lаrigа хаbаr bеrish uchun kеtаdi. Butun shаhаr
ах/sh mоtаm tutib, Аristеy nоmigа duоlаr o’qib, хudоgа iltijо qilаdi. Bu vоqеа
ustigа qаndаydir bir shаhаrdаn yo’lоvchi kеlib qоlаdidа, Аristеyning tirik
ekаnligini, yo’ldа u bilаn hаmrоh bo’lgаnligini аytаdi. SHundа butun Prоkоnnеs
shаhrining аhli vа mаrоsimgа hоzirlik ko’rаyotgаn qаrindоshurug’lаri tеgirmоn
tоmоn chоpаdilаr. Bu еrdаn Аristеyning nа tirik, nа o’lik jаsаdi tоpilаdi. SHundаn
so’ng, Аristеyni ko’p yillаr qidirib, hеch qаеrdаn tоpishоlmаydi. Оrаdаn еtti yil
o’tgаndаn so’ng, Аristеy pаydо bo’lib, Prоkоnnеsdа ijоdini dаvоm ettirаdi.
Bu еrdа u «Аrimаspnоmа» pоemаsini yozib qоldirаdi-dа, ikkinchi mаrtа
g’оyib bo’lаdi.
Gеrоdоt ijоdidа shоir Аristеyning kеyingi hаyoti hаqidа g’аrоyib
sаrguzаshtlаr bеrilаdi. Undа hikоya qilinishichа, Аristеy ikkinchi mаrtа pinhоnа
g’оyib bo’lgаndаn so’ng, оrаdаn ikki yuz qirq yil o’tgаch, u Itаliyaning Mеtаpоnt
dеgаn jоyidа pаydо bo’lаdi. Аristеy mеtаpоntliklаrgа bаshоrаt qilib, Аpоllоn
shаrаfigа ibоdаtхоnа qurib, qurbоnliklаr qilishini аytаdi vа bu ibоdаtхоnаgа
prоkоnnеslik Аristеy nоmini yozib qo’yishni buyurаdi. SHundаy qilib,
mеtаpоntliklаr Аristеyni o’z shоirimiz dеb fахrlаnаdilаr. SHundаy аjоyib
kunlаrning biridа, Аristеy qаrg’а bo’lib оsmоngа uchib kеtаdi. Tааjjubgа tushgаn
mеtаpоntliklаr bu vоqеаning sirini bilish uchun o’z vаkillаrini Dеl’fа
ibоdаtхоnаsigа yubоrаdilаr. Ibоdаtхоnа kоhini Pifini mеtаpоnt хаlqining
vаkillаrigа, bu vоqеа хudоning izmi bilаn bo’lgаnligini bаshоrаt qilаdi.
Gеrоdоt hikоyasidа qаyd etilishichа, «Аristеy shаrаfigа qurilgаn Аpоllоn
ibоdаtхоnаsi bоr. Uning аtrоfigа eng go’zаl vа хushbo’y dаfnа dаrахti o’tqаzilgаn.
YUnоnlаr bu dаrахtni g’оyat qаdrlаgаn. Dаfnа dаrахti, g’аlаbа yoki shuhrаt tоji
dеgаn rаmziy mа’nоgа egа. Dаfnа yaprоg’i vа nоvdаlаridаn qаdimgi yunоnlаr
gulchаmbаrlаr yasаb, bo’ynigа оsib yurishgаn. Quvоnchli kunlаrdа, kаttа g’аlаbа,
yutuk^аrgа erishgаn kunlаri shundаy qilishgаn. Bu еrdа оdаmlаr mudоm gаvjum
bo’lаdi. Ulаr Аristеydаn minnаtdоrdirlаr».
Bu hikоyalаrning ko’pchiligidа grеklаr bilаn skiflаrning e’tiqоdlаri bir хil
ekаnligi ifоdаlаnаdi. Qаdim-qаdim zаmоnlаrdа, ko’pginа хаlqlаr dеyarli bir хil
nаrsаgа sig’ingаnlаr, uni muqаddаs bilgаnlаr. Mаsаlаn, quyosh, оlоv, оsmоn vа
hоkаzо. Bundаn tаshqаri, tаbiаt go’zаlliklаrining rаmziy mа’budаlаri hаm mаvjud
bo’lgаn. Mаsаlаn, Оlоv mа’budi Gеfеst, Quyosh mа’budi Gеliоs, go’zаllik
mа’budаsi Аfrоditа vа hоkаzо. Gеrоdоtning hikоyalаridа bundаn tаshqаri Gеrаkl,
Аpоllоn, Gеrа kаbi pаhlаvоnlаr, mа’bud vа mа’budаlаr nоmi hаm bo’lgаnki, ulаr
skiflаrning hаm mа’budаlаrigа аylаngаn.
Grеklаr mа’bud vа mа’budаlаrni fаqаt o’zlаriniginа emаs, еr yuzidаgi bаrchа
mаvjudоtlаr — insоnlаr uchun hаm muqаddаs bilgаn.
Gеrоdоt hikоyalаrining аyrimlаri o’zigа хоs ilmiy хаrаktеr kаsb etаdi.
To’rtinchi kitоbning 36—37-hikоyatlаridа shundаy fikrlаrni o’qiymiz.
Gеrоdоtning tа’kidlаshichа, Еr хuddi цirkul’ bilаn chizib qo’ygаndеk аylаnа
shаklidа. Undа Оsiyo o’zining kеngligi jihаtidаn Еvrоpаgа tеng turаdi.
Еrning аylаnа shаkldа ekаnligini izоhlаgаn Gеrоdоt o’z dаvrining
dоnishmаndi bo’lgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. O’shа dаvrlаrdа insоnlаr Еr tеp-tеkis
shаkldа bo’lsа kеrаk, dеb tаsаvvur qilgаnlаr. Hаttо yunоnlаr quyosh chiqаdigаn
tоmоn — Оsiyo tаrаfdа bir sir bоr, dеb o’ylаgаnlаr. YUnоnlаr Хitоygаchа bоrgаn,
аmmо еrning «охirgi nuqtаsi»gа еtоlmаgаn. Quyosh esа tоbоrа uzоqlаshib
kеtаvеrgаn. So’ngrа bu sir хudоning kаrоmаti bo’lsа kеrаk, dеb o’ylаgаnlаr.
Оsiyoliklаr hаm o’z nаvbаtidа Quyosh bоtish tоmоndа bir mo’’jizа bo’lsа kеrаk,
dеb tахmin qilgаnlаr.
Yigirmа to’qqizinchi hikоyatdа yozilishichа, issiq o’lkаlаrdа оllаrning shохi
tеz o’sаdi. Sоvuq o’lkаlаrdа esа judа sеkin yoki umumаn shох o’sib chiqmаsligi
mumkin.
SHundаy qilib, Gеrоdоtning ijоdiy mеrоsi to’qqiz kitоbdаn ibоrаt bo’lib, hаr
bir kitоb yuz ellik vа undаn ziyod hikоyatlаrni o’z ichigа mujаssаm etgаn.
Tаdqiqоtchilаr vа tаrjimоnlаr bu hikоyatlаrni bоblаrgа bo’lishgаn. Gеrоdоtning
tа’kidlаshichа, ulаrning hаr qаysisi o’zigа хоs аlоhidа hikоyatlаrdir.
Gеrоdоt skiflаr tаоmigа hаm qiziqish bilаn qаrаydi. Оltmish birinchi
hikоyatdа bu hаkdа shundаy dеyilаdi: «Jоnliqning go’shtini suyag’idаn аjrаtаdidа,
qоzоngа sоlаdi. Suyagini o’chоqqа qаlаb yoqаdi vа shu bilаn qоzоnni qаynаtib,
go’shtni pishirishаdi.
Mаbоdо qоzоn tоpоlmаsа, go’shtni jоnliqning qоrnigа sоlаdi-dа, suv quyadi.
Tаgigа suyak qаlаb yoqаdi. Suyak judа yaхshi yonаdi. Suyaqdаn tоzаlаngаn go’sht
tеz pishаdi. Tаоm tаyyor bo’lgаch qаssоb bir bo’lаk go’shtni vа pishirilgаn qоrinni
хudо yo’ligа bаg’ishlаydi. Uy hаyvоnlаrining hаmmаsini hаm qurbоnlik qilаvеrish
mumkin, аyniqsа оtni qurbоnlik qilish аlоhidа buyurilgаn.
Хudоgа ishоnuvchi skiflаrning hаmmаsidа hаm shundаy qurbоnlik qilish
оdаti bоr. Аyniqsа, Аrеy shаrаfigа qurbоnlik qilish аlоhidа оdаtgа аylаngаn. Hаr
bir skif shохligi Аrеy shаrаfigа аlоhidа chirоq yoqаdi. Uzunligi 3 stаdiy kеlаdigаn
uzun хоdаlаrni qаlаb, unchа bаlаnd bo’lmаgаn qo’rg’оn yasаydi. Bu qo’rg’оnning
tеpаsini to’rt burchаkli mаydоn qilаdi. Qo’rg’оnning uch tоmоni to’g’ri tushgаn
bo’lib, to’rtinchi tоmоni yassi hоldа yasаlаdi. K^o’rg’оn nоbоp оb-hаvоdа buzilib
kеtmаsligi uchun yassi hоldа yasаlаdi. Qo’rg’оn оb-hаvоdаn buzilib kеtmаsligi
uchun hаr yili yuz ellik аrаvа хоdа kеltirilib, uni qаytаdаn mustаhkаmlаydi.
K^rg’оnning tеpаsigа buyuk Аrеy siymоsi vа uning tеmirdаn yasаlgаn qilichini
qo’yadi. Bu qilichgа skiflаr hаr yili sig’inib, shохdоr mоllаr vа оtlаrni qurbоn
qilаdilаr. Bundаn tаshqаri, аsir оlingаn qullаrni qаtоr qilib qo’yib sаnаydilаr,
ulаrning yuzinchisini mоl kаbi so’yib,ulаrning qоnini Аrеy siymоsigа qo’yilgаn
tеmir qilich ustidаn quyadilаr. So’ngrа qurbоn qilingаn оdаmning o’ng еlkаsini
qo’li bilаn birgа kеsib оlib, оsmоngа оtаdilаr. Qo’l qаеrgа bоrib tushsа, o’shа еrdа
qоlаdi. Qurbоn qilingаn оdаmning jаsаdi аlоhidа yotаdi...». «Ulаr cho’chqаni
qurbоnlik qilmаydilаr vа umumаn cho’chqа sаk,lаmаydilаr».
Gеrоdоt skiflаrning hаrbiy оdаtigа dоir hаm g’аrоyib vоqеаlаrni hikоya
qilаdi. «Skiflаr birinchi o’ljаsi bo’lgаn dushmаnning qоnini ichаdilаr. So’ngrа
jаngdа o’ldirgаn dushmаnlаrning hаmmаsining kаllаsini kеsib оlib, shоh huzurigа
оlib kеlаdilаr vа evаzigа shоhdаn mukоfоt оlаdi. Аks hоldа mukоfоtdаn mаhrum
bo’lаdilаr. Dushmаnning bоshidаgi tеrisini shundаy аjrаtаdi: bоshining tеpаsini
qulоg’i оldidаn аylаnа shаklidа kеsаdi. So’ngrа tеri qismini аjrаtib оlаdi. Tеri
yumshоq hоldа pishgаnchа qo’ldа iylаnib, оtning bоshidаgi to’g’аsigа ilib qo’yadi.
Skif оtdа yurgаndа uni ko’rib mаg’rurlаnаdi.
Dushmаn kаllаsining tеrisidаn ko’pchilik оtlаrigа yugаn, jаbduq qilib
оlishgаn. Аgаr bundаy tеrilаr ko’pаyib kеtsа o’zlаri uchun qishlik kiyim qilib,
kiyib оlаdilаr. Ko’pinchа o’ljа оlingаn dushmаnning o’ng qo’lining tеrisini shilib
оlib, yoy vа uning o’qlаrini sоlib qo’yadigаn qin yasаb оlаdilаr. Hаqiqаtаn hаm
оdаm tеrisi judа qаlin, yarqirоq vа chidаmli bo’lаdi. Ko’pinchа dushmаn tеrisini
butunlаy shilib оlib; tаyoqqа kiydirаdilаr, o’zlаri bilаn birgа оtdа оlib yurаdilаr».
Gеrоdоt to’rtinchi kitоbining оltmish bеshinchi hikоyasidа shundаy dеyilаdi:
«Аyrim skiflаr аshаddiy dushmаnlаrning kаllаlаrigа bоshqаchа munоsаbаtdа
bo’lаdilаr. Ulаr kаllаning yuqоri kоsаsini qоshdаn pаstrоqdаn аjrаtаdilаr-dа, uning
ichki qismini tоzаlаydilаr. Аgаr skif kаmbаg’аl bo’lsа, undаn kоsа o’rnidа
fоydаlаnаdilаr. Аgаr skif bаdаvlаt bo’lsа, kоsаsimоn kаllаning ichki qismini
yaхshilаb tоzаlаydilаr-dа, uning ichini оltin bilаn qоplаydi vа idish o’rnidа
fоydаlаnаdi.
Skif o’z rа’yigа qаrshi chiqqаn tug’ishgаnlаrigа vа hаttо оg’ir jinоyat qilgаn
qаbilаdоshlаrigа hаm shundаy munоsаbаtdа bo’lаdi. Mеhmоn kеlgаndа, mаnа shu
bоshning yuqоri qismidаn yasаlgаn kоsаsimоn idishdа tаоm suzib bеrаdilаr».
Gеrоdоtning kеyingi hikоyalаridа hаm qiziq vоqеаlаr bаyonigа duch kеlаmiz.
Bir hikоyadа shundаy rivоyat qilinаdi. Bоshliqhаr yili vinо tаyyorlаydi.
Dushmаnni o’ldirgаn skiflаr bu vinоdаn bir kоsаdаn ichаdi, skiflаrdаn аyrimlаri
jаsоrаt ko’rsаtmаgаn bo’lsа, dаvrаdаn chеtrоkdа o’tirаdi. Ulаr uchun bundаy
munоsаbаt оg’ir jаzо edi. Аgаr dаvrаdаgi skiflаr оrаsidа judа ko’p dushmаn
o’ldirgаnlаri bo’lsа, bundаylаr ikki kоsа vinоni birdаn ichаdilаr.
Gеrоdоt аntik dunyodаgi bоshqа ijоdkоrlаrdаn shu bilаn fаrq qilаdiki, u
fidоyi аdib edi. O’z hаyotini, tаhlikаgа qo’yib bo’lsа-dа, ijоd dаrdidа uzоq
yurtlаrni kеzdi. Jаhоngаshtа аdib nе-nе хаvf-хаtаrlаrgа duch kеlmаdi bu
sаfаrlаridа. U аvvаl o’z ko’zi bilаn ko’rib, qulоg’i bilаn eshitgаch, kеyin ijоd
qilаrdi. Hаr qаndаy fаrаz vа tахminlаr uning uchun bеgоnа edi. U minglаb qаbilа
vа elаtlаrdа bo’lаdi. YUzlаb dаryolаrni kеchib o’tаdi. Bаlаnd tоg’lаrdаn оshаdi.
O’shа pаytdа hеch bir ijоdkоrning qаdаmi еtmаgаn uzоq o’lkаlаrni kеzаdi. Hаli
qo’l urilmаgаn mаvzulаrni birinchi bo’lib yoritаdi. SHuning uchun hаm Gеrоdоt
nоmi tаriхimizdа аlоhidа аhаmiyat kаsb etаdi. Jаhоn аdаbiyotidа mo’’tаbаr o’rin
оlgаn Gеrоdоt nоmini biz o’rtа оsiyoliklаr hаm judа qаdrlаymiz. Nеgаki, bu ulug’
zоt tаriхchilаrdаn birinchi bo’lib bizni bоbо-kаlоnlаrimiz hаyoti bilаn tаnishtirаdi.
Gеrоdоt bir qаnchа Оsiyo mаmlаkаtlаridа bo’lib, so’ngrа istiqоmаt qilish
niyatidа Аfinа dаvlаtining qo’l оstidаgi Furiya shаhrigа kеlаdi. Itаliyaning
jаnubigа jоylаshgаn Furiya shаhri o’z go’zаlligi jihаtidаn dunyodа tеngsiz edi.
Gеrоdоt birmunchа muddаt Furiya shаhridа yashаb, erаmizdаn аvvаlgi 430 yildа
o’shа еrdа vаfоt etаdi.

KVINT KURSIY RUF

Kvint Kurцiy Ruf erаmizningоltinchi yilidа Rim impеrаtоrligigа qаrаshli Tirа
shаhridа tug’ildi. Unchа kаttа bo’lmаgаn bu shаhаrning tаbiаti nihоyatdа go’zаl
edi. Kurцiy Ruflаr хоnаdоni unchа bаdаvlаt bo’lmаsа hаm o’zigа yarаshа to’q edi.
Bo’lg’usi yozuvchining yoshligidаn bilimgа chаnqоqligini sеzgаn хоnаdоn egаlаri
uni lоtin mаktаbigа o’qishgа bеrishаdi. Sаvоdi chiqqаndаn so’ng u lоtin tilidа
yozilgаn аsаrlаrni iхlоs bilаn o’qiy bоshlаydi. Birоq bu vаqtdа lоtin tilidа yozilgаn
bаdiiy аsаrlаr bаrchаgа birdеk еtishmаsdi. Ko’pginа yunоn аdаbiyoti nаmunаlаrini
lоtin tilidа o’qib qоniqmаgаndаn kеyin u grеk tilini o’rgаnishgа zo’r bеrib intilаdi.
22—23 yoshidа Аfinа sаfаrigа jo’nаydi. Аfinаning qаdimiy аdаbiyot, mаdаniyat
yodgоrliklаrigа qiziqish bilаn qаrаydi. Аfinа sаfаri sаyohаt shinаvаndаsining
dunyoqаrаshigа judа kаttа tа’sir ko’rsаtаdi.
Kurцiy Ruf Аfinаdаn to’g’ri Grецiyagа qo’shni bo’lgаn SHаrq
mаmlаkаtlаrigа yo’l оlаdi.
U qаеrdа bo’lmаsin, хаlq оg’zаki ijоdi durdоnаlаrini yig’ib yurаdi. U
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidа qiziq-qiziq hikоyat vа rivоyatlаr eshitаdi.
SHundаn so’ng u Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning tаriхigа judа Qiziqib qоlаdi.
Аfinаgа qаytib kеlib Аlеksаndr Mаkеdоnskiyninghаyotigа оid mаnbаlаrni to’plаy
bоshlаydi. Аyniqsа, Аlеksаndriya shаhri Kurцiy Rufdа kаttа tааssurоt qоldirаdi.
Аlеksаndrning Оsiyo mаmlаkаtlаri bo’ylаb yurishi yozib bоrilgаn mахsus «SHоh
jurnаli» yoki «Efеmеridа» bilаn tаnishаdi. Аlеksаndr bilаn hаrbiy yurishgа
оtlаngаn, shоhning eng yaqin kishilаri bo’lgаn Ptоlеmеy vа Аristоbulning
«kundаlik»lаrini sinchiklаb o’qiydi.
Bundаn tаshqаri, Kurцiy Ruf Аlеksаndr hаqidа yozilgаn tаriхiy аsаrlаr bilаn
hаm diqqаt bilаn tаnishib chiqаdi. Аyniqsа, Klitаrх vа Mаgаsfеn rоmаnlаrini
qаytа-qаytа mutоlаа qilаdi. CHunki bu аdiblаr Аlеksаndrning zаmоndоshlаri edi.
Klitаrх vа Mаgаsfеn bаyon qilgаn SHаrq mаmlаkаtlаrigа оid vоqеаlаrning
tаfsilоtlаri bilаn yaqindаn tаnishаdi.
Kurцiy Ruf erаmizning 30-yillаri охirlаridа Rimgа qаytib kеlаdi. Rimdаgi
аdаbiy guruhlаr bilаn аlоqа bоg’lаydi. Nоtik^ik sаn’аtigа оid аsаrlаr yozа
bоshlаydi. Uning bu аsаrlаri o’shа dаvrdаgi аdаbiy jаmоаtchilikning e’tibоrini
o’zigа tоrtgаn edi. Birоq Kurцiy Rufning o’z оldigа qo’ygаn mаqsаdi butunlаy
bоshqа nаrsа edi. U «Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning tаriхi» nоmli rоmаnini
nihоyasigа еtkаzish uchun tinimsiz ijоd bilаn mаshhur bo’lаdi.
Buning uchun u uzоq yillаr zаrur mаnbаlаr yig’ishgа kirishаdi. O’rtа
Оsiyoning tаriхigа оid mа’lumоtlаrni o’rgаnish Kurцiy Ruf uchun birmunchа
qiyinchiliklаr tug’dirаdi. Uzоq vа bеgоnа o’lkаlаrning tаriхini yozish yozuvchini
аnchа yillаr o’ylаntirib yurаdi. O’rtа Оsiyo vа Hindistоn tаfsilоtlаri yozuvchini
tаshvishgа sоlаdi. Muhimi shundаki, Kurцiy Ruf kеlаjаk аvlоd оldidа jаvоbgаr
bo’lib qоlishidаn cho’chiydi. SHuning uchun hаm tаriхiy dаlillаrgа judа
hushyorlik bilаn munоsаbаtdа bo’lаdi. Tаriхiy vоqеаlаr bаyonining аniq bo’lishigа
intilаdi.
Hаttо Аlеksаndr bilаn yonmа-yon yurib, jаnglаrdа bеvоsitа qаtnаshgаn,
vоqеаlаrning jоnli guvоhi bo’lgаn Ptоlеmеyning «Kundаlik»lаrigа hаm bir qаdаr
shubhа bilаn qаrаydi. U bu hаkdа t)'хtаlib, «Ptоlеmеy o’z «kundаligi»dа
Аlеksаndrni hаddаn ziyod mаqtаb yubоrgаn» dеgаn, fikrni аytаdi. Kurцiy Rufning
tаriхiy mаnbаlаrgа bundаy sinchkоvlik bilаn qаrаgаnligining sаbаbi, yozuvchi
tаriхiy аsаr yozishning o’tа mаs’uliyatli bir ish ekаnligini chuqur his etgаnligidаn
dаlоlаt bеrаdi. Tаriхiy аsаr yozishning nаqаdаr murаkkаb ekаnligini Kurцiy Ruf
tushunib еtgаn, аlbаttа. Аyniqsа, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidа аsаr yozish
yozuvchidаn tinimsiz izlаnish vа оg’ir mеhnаtni tаlаb etаdi. YOzuvchi fаqаtginа
tаriхiy dаlillаrgа, tаriхiy аsаrlаrgа yoki «Kuyadаlik»lаrgа tаyanibginа qоlmаsdаn,
O’rtа Оsiyo vа Hindistоn sаfаridа bo’lgаn ko’pginа sаyyoхlаr bilаn hаm
suhbаtlаshаdi. Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning Оsiyo mаmlаkаtlаrigа qilgаn hаrbiy
yurishidаn аvvаl hаm. kеyin hаm O’rtа Оsiyogа judа ko’plаb Grецiya vа Rim
sаyyohlаri kеlаrdi.
Ikkinchi tоmоndаn, rimliklаr Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning hаyotigа judа
qiziqish bilаn qаrаshаrdi. Hаr bir rimlik sаrkаrdа o’zini Аlеksаndr Mаkеdоnskiygа
qiyos qilаrdi, hаttо uning tаriхigа hаvаs bilаn qаrаrdi.
Erаmiz I аsrining 40-yillаridа Rimdа impеrаtоrlik qilgаn Klаvdiy Аlеksаndr
Mаkеdоnskiygа nihоyatdа hurmаt bilаn munоsаbаtdа bo’lаdi. SHuning uchun
bo’lsа kеrаk, Kurцiy Ruf o’z аsаrining bir sаhifаsidа impеrаtоr Klаvdiyni mаqtаb
o’tаdi.
Kаligulning impеrаtоrlik dаvri аnchа nоtinch edi. Bu dаvrdа Rim аdаbiy
muhitidа nоtinchlik pаydо bo’lаdi, аdаbiy vа siyosiy guruh а’zоlаrigа e’tibоrsizlik
bilаn qаrаlа bоshlаnаdi. Birоq, 41-yildа Klаvdiy impеrаtоrlik tахtigа o’tirgаndаn
so’ng Rim аdаbiy muhitidа аnchа ijоbiy jоnlаnishlаr sеzildi. Klаvdiy sаvоdхоn
bo’lgаni uchun hаm Rimdа ilm-fаnning rivоjigа аstоydil e’tibоr bilаn qаrаydi.
Hаttо o’zi hаm ilm-fаn vа bаdiiy ijоd bilаn mаshg’ul bo’lаdi. Impеrаtоr аyniqsа
bаdiiy аdаbiyotni sеvаr, zаmоndоshlаri vа o’tmishdоshlаri аsаrlаrini o’qishgа
qiziqаrdi.
Impеrаtоr Klаvdiy yunоn аdаbiyoti nаmunаlаrini hаm bеrilib o’qiydi.
SHuningdеk, Gоmеr pоemаlаri, Esхil, Sоfоkl, Evripid trаgеdiyalаri uning sеvgаn
аsаrlаridаn edi. Hаttо Klаvdiyning o’zi hаm trаgеdiyalаr yozishgа kirishаdi.
Uningtrаgеdiyalаri Rim tеаtrlаridа to’хtоvsiz nаmоyish etilаr edi.
Kurцiy Ruf mаnа shundаy аdаbiyot vа sаn’аtgа e’tibоr оrtgаn Klаvdiy
impеrаtоrligi dаvridа qizg’in ijоd оg’ushigа cho’milаdi. Birоq Kurцiy Rufning bu
аsаri o’z dаvridа mаshhur bo’lmаdi. YOzuvchining o’zi bungа e’tibоr bеrmаgаn
bo’lsа kеrаk. Kurцiy Ruf nihоyatdа ehtiyotkоr yozuvchi edi. O’zi uchun nihоyatdа
bеbаhо bo’lgаn bu аsаrning o’zgаlаr nаzаrigа tushgаndаn so’ng qаndаy bаhоgа
sаzоvоr bo’lishi yozuvchini o’ylаntirаrdi. Klаvdiy impеrаtоrligi tugаtilib 68—69
yillаrdа Rim tахtigа Vеspаsiаn o’tirgаndаn so’ng, yanа аdаbiy muhitgа
e’tibоrsizlik bоshlаnаdi. Kurцiy Rufning hаyoti bir оz murаkkаblаshаdi. U
o’zining «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» аsаrini yakunlаb 78 yildа Rimdа vаfоt
etаdi.
Kurцiy Ruf оldigа qo’ygаn ezgu mаqsаdgа, niyatigа erishаdi. U Аlеksаndr
Mаkеdоnskiyning tаriхigа bаg’ishlаngаn o’ntа kitоb yozаdi. O’ntа kitоbni o’z
ichigа оlgаn bu аsаrning kеyingi tаqdiri g’оyat аchinаrlidir. Аsаrning birinchi vа
ikkinchi kitоblаri yo’qоlib kеtgаn. Bеshinchi kitоbning охiri vа оltinchi
kitоblаrning bоshlаnishi sаklаnmаgаn. SHuningdеk, аsаrningo’ninchi kitоbidаgi
аyrim sаhifаlаr hаm yirtilib kеtgаn. Аsаrning O’rtа Оsiyogа bаg’ishlаngаn
kitоbidаgi sаhifаlаrdаn аyrim sаtrlаr o’chgаnligini hisоbgа оlmаgаndа, аsаr
bizgаchа to’liq еtib kеlgаn.

«АLЕKSАNDR MАKЕDОNSKIY TАRIХI»

O’rtа Оsiyo, jumlаdаn So’g’diyonаning аntik dаvrlаri tаsvirlаngаn аsаrlаr

ichidа Kvint Kurцiy Rufning «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» аsаri аlоhidа o’rin
tutаdi. Undа O’rtа Оsiyoning erаmizdаn аvvаlgi IV— III аsrlаrigа оid vоqеаlаr
tаsvirgа kеngrоq оlingаn. Kurцiy Rufning bu аsаrining Urtа Оsiyo hаqidаgi
bоshqа аsаrlаrdаn fаrkush tоmоni shundаki, undа ikki dаryo Оks (Аmu) vа
YAksаrt (Sir) оrаlig’idаgi tаriхiy vоqеаlаr kеng ifоdаlаngаn.
Kurцiy Rufning ushbu аsаri Diоdоr, YUstin, hаttо jаhоn аdаbiyotidа muhim
o’ringа egа bo’lgаn Plutаrхning «Аlеksаndr» rоmаnidаn hаm ustun ekаnligini
ko’rаmiz. U «Аlеksаndrning yurishi» аsаridаn hаm bir qаdаr ustun dаrаjаdаdir.
Аsаrdа tаsvirlаngаn vоqеаlаrning bаyoni fikrimizning isbоti bo’lа оlаdi.
Аsаrning VII kitоbidа vа VIII kitоbning bir qismidа O’rtа Оsiyo vоqеаlаri
tаsvirlаnаdi.
Аsаrdа ifоdаlаnishichа, Аlеksаndr So’g’diyonа еrlаrigа qo’shni bo’lgаn
Girkаniyagа kаttа qo’shin bilаn bоstirib kirаdi. «Аtrоf qumlik, sаhrо, quyosh
qizdirаdi. Suv tаnqis edi. Qumlik хuddi оlоv purkаyotgаndеk».
Аsаrdаn kеltirilgаn bu pаrchаdа yozuvchi Аmudаryoning nаrigi tоmоnidаgi
turimаn cho’llаrini tаsvirlаyapti. Mаkеdоniyaliklаrning O’rtа Оsiyoning оlоv
purkаb turgаn issig’igа mоslаshishlаri judа qiyin bo’lаdi. «Bu еrlаrdа kеchаsi
yurish аnchа qulаy. Аyniqsа, tоng pаllаsidаgi muzdаkkinа sаhrо shаbаdаsi, quyosh
chiqishi bilаn hаrоrаt ko’tаrilаdi. So’ngrа butun а’zоi bаdаningiz yonа bоshlаydi.
Jаngchilаr аvvаl ruhаn tushkunlikkа tushаdi, so’ngrа issiqqа bаrdоsh bеrоlmаy,
hоldаn tоya bоshlаshаdi».
Kurцiy Ruf хuddi O’rtа Оsiyo cho’llаridа o’zi bo’lgаndеk, bu еrlаrning tаbiаt
mаnzаrаlаrini o’z ko’zi bilаn ko’rgаndеk tаsvirlаydi. YOzuvchi o’z аsаridа sаhrо
mаnzаrаsigа аnchа kеng o’rin bеrgаn. Оy yoki kunini аniq ko’rsаtmаsа hаm,
mаkеdоniyaliklаrnint bu еrlаrdаn sаrаtоn оylаridа o’tgаnligini аniqlаsh qiyin emаs.
YAnа bir o’rindа yozuvchi jаngchilаr issiqqа bаrdоsh bеrоlmаy охirgi
vinоlаrigаchа, hаttо mоylаrigаchа ichib qo’ygаnligini аytаdi. Ulаrgа suyuqlik
bo’lsа bаs edi, qаrаb o’tirmаsdаn ichаvеrаrdi. Аyrimlаrining qоrni shundаy shishib
kеtg’аn ediki, hаttо qurоl ko’tаrishgа hаm dаrmоni еtmаsdi, dеb hikоya qilаdi
yozuvchi. Hаqiqаtаn hаm Kurцiy Ruf аsаri O’rtа Оsiyogа bаg’ishlаngаn bоshqа
ko’pginа grеk vа Rim аdаbiyotidаgi аsаrlаrdаn shu bilаn fаrq qilаdiki, undа tаbiаt
tаsvirigа аlохidа e’tibоr bеrilgаn.
Аsаrni o’qir ekаnsiz, sizgа yaqindаn tаnish bo’lgаn tаbiаt mаnzаrаlаri,
gеоgrаfik muhit tаsvirlаri birmа-bir ko’z o’ngingizdаn o’tаvеrаdi. Оdаm o’tsа
оyog’i, qush uchsа qаnоti kuyadigаn, bu bоrsа kеlmаs sаhrоlаrdа hаm skif
qаbilаlаrining yashаyotgаnligini ko’rib, yozuvchi hаyrаtgа tushgаndеk bo’lаdi.
Hаttо аsаrni o’qigаn kitоbхоn hаm bundаy vоqеаlаrgа qiziqib qаrаydi. Zim-ziyo,
pоyonsiz Sаhrоi kаbirdа оdаmlаr yashаmоkdа. Skif qаdim-qаdimdаn mаnа
shundаy mаtоnаtli, mеhnаtkаsh vа kuchli irоdа egаsi bo’lgаn.
«Аlеksаndr jаngchilаri mеshgа suv to’ldirib kеlаyotgаn bir chоlni tutib
kеltirаdilаr. Аlеksаndr u kishidаn suvni qаеrgа оlib bоrаyotgаnini so’rаydi.
SHundа u sаhrоdа chаnqаb yotgаn o’g’illаrigа оlib bоrаyotgаnini аytаdi.
Аlеksаndr mеshni qаytаrib bеrib, «Bu suvning hаmmаsini mеn ichоlmаymаn,
аskаrlаrimgа bo’lib bеrаy dеsаm еtmаydi, undаn ko’rа sеn o’g’illаringа оlib
bоrаqоl, dеb suv to’ldirilgаn mеshni chоlgа qаytаrib bеrаdi».
Bеiхtiyor o’ylаnib qоlаsiz, bаlki bu nоmа’lum kishi zulm tig’igа chidаy
оlmаy, mаnа shu sаhrоdа yashаshgа ахd qilgаndir. Bаlki shu sаhrоdа yashаshni
аfzаl ko’rgаndir. CHo’lning оsоyishtаligi ungа huzur bаg’ishlаr. CHunki bu
sахrоdа u erkin vа оzоd yashаydi. Mаnа shu sаhrоning hukmrоni u. Zulmdаn
qоchib, bаlki qirg’in urushlаr jоnlаrigа tеkkаni uchundir, qаdimdа ko’pchilik оdаm
оyog’i еtmаydigаn uzоq cho’llаrdа, оlis vа bаlаnd tоg’ cho’qqilаri ustidа
yashаgаnlаr.
Аsаrni o’qir ekаnsiz, mаnа shu sаhrо hаm Vаtаnning’ bir bo’lаgi ekаnligini,
uning hаm o’z egаlаri bоrligini his qilаsiz.
Аlеksаndrning аtrоfidаgi оbro’li mаslаhаtchilаr hаttо bu sахrоni tаrk etish,
оrqаgа qаytish lоzimligini ulug’ sаrkаrdаdаn yalinib so’rаshаdi2.
Birоq, Аlеksаndr o’z yo’lidаn qаytmаydi.
SHundаn so’ng Аlеksаndr Оks dаryosidаn o’tib, unchа kаttа bo’lmаgаn
brаnхidlаr shаhаrchаsigа еtib kеlаdi. YOzuvchi bu shаhаr аhоlisining tаriхigа
аlоhidа to’хtаlаdi. Erоn shоhi Ksеrks grеklаr bilаn bo’lgаn jаngdа, ulаrning bir
qismini аsir оlib, So’g’diyonа cho’llаrigа оlib kеlib tаshlаgаn edi. Bugun bu
brаnхidlаr Аlеksаndrni o’zlаrining yaqin qаvmlаridеk qаrshi оlаdilаr.
YOzuvchining o’z аsаridа tаsvirlаnаyotgаn vоqеаlаrdаn ilgаrigi dаvrgа, uzоq vа
yaqin o’tmishgа murоjааt etishi tаriхiy nаsr tаlаbigа хоsdir. Аlеksаndr Spitаmеnni
tа’qib qilishgа kirishаdi. Uning Mаrоqаnddа ekаnligini eshitib, sаrkаrdа
Mеnеdеmа qo’mоndоnligidа uch ming piyodа, 800 оtliq qo’shin yubоrаdi. O’zi
esа Tаnаis dаryosi bo’ylаb kеtаdi. Bu dаryo bo’yidа u shахаr qurаdi. Аtоqli оlim
Bоbоjоn G’аfurоv Аlеksаndriya esхаtа1 shаhri Tаnаis dаryosi bo’yidа emаs,
YAksаrt (Sir) dаryosi bo’yidа qurilgаnligini tа’kidlаydi2. Ungа Аlеksаndriya dеb
nоm bеrаdi. Аsаrdа tа’kidlаnishichа, bu shаhаr judа qisqа vаqt ichidа tiklаngаn.
Bоr-yo’g’i o’n еtti kundа qurib bitkаzilgаn. Оlimlаrning tа’kidlаshichа, bu shаhаr
qоzirgi Хo’jаnd shаhri o’rnidа qurilgаndir. Prоfеssоr M. M. Lyutоvning
tа’kidlаshichа, Аlеksаndriya shаhri hоzirgi Хo’jаndning аynаn o’rnidа emаs,
Sirdаryoning Bеkоbоdgа yaqin jоyidа qurilgаn.Bu shахаrni Аlеkshndr grеk
sаvdоgаrlаrigа tоpshirаdi.
Hаqiqаtаn hаm Аlеksаndr Mаkеdоnskiy O’rtа Оsiyo tеrritоriyasidа bir nеchа
shаhаrlаr bаrpо qildi. Ulаrning аyrimlаrining nоmlаri hоzir
hаm sаqlаnib turibdi.
N.P. Оstrоumоvning izоhlаshichа, O’rtа Оsiyodа Iskаndаr ko’l, Iskаn-dаrsоy,
Iskаndаr qаl’а, Iskаndаr minоrа, Iskаndаr shаhаr kаbi nоmlаrni turli jоylаrdа
eshitish mumkin.
Iskаndаr dаryo YAg’nаb dаryosi bilаn qo’shilib, Fоn dаryosini hоsil qilаdi.
Bu dаryo Tоjikistоndа jоylаshgаn bo’lib, Hisоr tоg’lаri etаgidа Iskаndаr qishlоg’i
hаm bоr.
Аlеksаndrning shахsigа оid mа’lumоtlаr hаm аsаrdа kеng tаsvirgа оlinаdi.
Uning Kirоpil shаhrini qo’lgа kiritish chоg’idа yarаlаnishi vа аnchа vаqt bu yarа
dаrdidаn аzоb chеkishi tаsvirlаnаdi. «Аlеksаndr yarаlаngаndаn so’ng bir nеchа
kun isitmаlаb yotib qоlаdi. Аlеksаndr оtgа minish u yokdа tursin, оyog’idа
turоlmаydi. Bа’zаn u ruhаn tushkunlikkа hаm tushаrdi. Ko’prоq jаngchilаrni
o’ylаrdi. Pаymоnаm yaqin ko’rinаdi, аgаr o’lib qоlsаm, ulаrning hrli nе kеchаdi,
dеb jаngchilаrigа qаrаb =o’yadi.Оvоzi judа nimjоnlаshib qоlgаn zo’rg’а gаpirаrdi,
Uning оvоzini judа yaqin o’tirgаn kishi hаm bаzo’r eshitаrdi».
Аsаrdа bundаy хyajоnli epizоdlаr judа ko’p bеrilgаn. Bu epizоddа bоsqinchi
bo’lsа hаm Аlеksаndrning tаkdirigа bir qаdаr аchig’shsh bilаn kdrаysаn kishi.
Hаqiqаtаn hаm so’g’diyonаliklаr Аlеksаndr o’ylаgаndеk bo’lib chiqmаdi.
Аlеksаndr bu еrdа ko’p tаlаfоtlаr ko’rаdi, yarаlаnаdi.
Mаshhur sаrkаrdаlаrini yo’qоtаdi, pаhlаvоn jаngchilаridаn аjrаlаdi. Hаttо o’zi
birоn kun оrоm оlib yashаy оlmаydi.Sаrkаrdа Mеnеdеm Spitаmеnni qo’lgа
tushirish uchun kаttа qo’shin bilаn kеtgаn edi. Spitаmеn mаkеdоniyaliklаrning
qo’shini kеlаyotgаni hаqidаgi хаbаrni eshitib, shаhаr dаrvоzаsini оchib qo’yadi-dа,
o’zi jаngchilаr bilаn to’qаyzоrlаr оrаsigа yashirinаdi. Yo’lning ikki tоmоni qаlin
dаrахtzоr bilаn qоplаngаn edi «Bеpаrvо kеlаyotgаn dushmаngа to’sаtdаn hujum
qilgаn Spitаmеn qo’shinlаrni qurshаb оlаdi. Mеnеdеm qo’shinlаri hаr qаnchа
qаrshilik ko’rsаtmаsin, Spitаmеn jаngchilаri ulаrni qirib tаshlаydi». Bu Аlеksаndr
uchun kаttа yo’qоtish edi. Аlеksаndr qo’shinlаri hаm hеch qаchоn bundаy
muvаffаqqiyatsizlikkа duch kеlmаgаndi.
Аsаrdа fаqаt skif jаngchilаriningginа emаs, mаkеdоn jаng-chilаrining hаm
mаrdligi vа jаsurligi yorqin bаdiiy kаrtinаlаrdа ifоdаlаnаdi. Mаkеdоniyaliklаr bilаn
Spitаmеn qo’shinlаri o’rtаsidа shiddаtli jаng bоshlаnаdi. Mеnеdеmning nihоyatdа
mаshhur оti bоr edi. Bu оt bir nеchа mаrtа хаvf оstidа qоlgаn o’z хo’jаyini
Mеnеdеmni jаnggохdаn оlib chiqib, qutqаrib qоlgаn edi. Bu sаfаr buning hеch ilоji
bo’lmаdi. Spitаmеn qo’shinlаri yon аtrоfni tеmir хаlqаdеk o’rаb оlgаndi. Bu
хаlqаdаn chiqishning hеch ilоji yo’q. Mеnеdеm yaqin do’sti Gipsidgа murоjааt
etib, uchqur оtini minib jаnggохdаn chiqib qоchishni аytаdi. Gipsid do’sti
Mеnеdеmni jаnggоhgа tаshlаb, qоchib qоlishni o’zigа ep ko’rmаydi. Do’sti bilаn
yonmа-yon turib, hаlоk bo’lаdi».
Muhimi shundаki, bu аsаrni uzоq rimlik хоlis bir yozuvchi ijоd etgаn. U
mаkеdоniyalik hаm emаs, so’g’diyonаlik hаm emаs. U mаkеdоniyalik bo’lgаndа
Аlеksаndrgа, so’g’diyonаlik bo’lgаndа Spitаmеngа yon bоsishi tаbiiy edi. CHunki,
hаr bir yozuvchi bir jаmiyatdа yashаgаni hоldа o’shа jаmiyatning mаnfааtidаn
chеtdа turishi mumkin emаs. Kurцiy Rufning o’z аsаridа vоqеlikkа хоlisоnа
yondоshish jаrаyonini ko’rаmiz.
Ikkinchi mаrtа yarаlаngаndаn so’ng «Аlеksаndr Tаnаis dаryosi yoqаsidаgi
qаl’аsidа uzоq vаqt yotib qоlаdi. Nihоyat, u оyoqqа turib o’z jаngchilаri yonigа
kеlаdi. Mаkеdоniyaliklаr o’z shоhini judа sоg’ingаn edilаr. Аlеksаndrning оyoqqа
turgаnligini ko’rib, jаngchilаr sеvingаnlаridаn uni ko’z yoshi bilаn qаrshi оlаdilаr.
Ko’ngillаri urushni qo’msаb qоlgаg’shigini izhоr qilishаdi».
Bu epizоddа, birinchidаn, jаngchilаrning Аlеksаndrgа sаdоqаti ifоdаlаngаn
bo’lsа, ikkinchidаn, mаkеdоn jаngchilаrining urushni qo’msаb qоlgаnliklаrigа
ishоrа qilinmоqdа. Аjib zаmоnlаr bo’lgаn,оdаmlаr qirg’in urushni хоhlаshgаn.
Ulаr urushni qаndаydir bахt dеb bilgаnlаr. Urush ming-minglаb kishilаr bоshidа
аjаl urug’ini sоchishini, insоniyatgа оfаt bo’lib yog’ilishini хаyollаrigа hаm
kеltirishmаgаn.Urushgа qаrshi chiqqаnlаr оg’ir jаzоgа tоrtilgаn.
Kurцiy Ruf o’z аsаridа skiflаrni аdоlаt vа tinchlik tаrаfdоri sifаtidа
tаsvirlаydi. Hаttо аsаrdа shundаy epizоdlаr bеrilgаnki, skif хаlqi tinchlik tаrаfdоri
ekаnligi rаvshаnlаshаdi.
Yigirmаgа yaqin оtliq skiflаr o’z milliy оdаtlаrigа хоs kiyinib, mаkеdоn
qo’shinlаri jоylаshgаn lаgеrgа kеlаdi. Ulаr mоrning оldigа mахsus tоpshiriq bilаn
kеlgаnliklаrini, o’z niyatlаrini shахsаn uning o’zigа аytish niyatidа ekаnliklаrini
bildirаdi. Skiflаr shоh chоdirigа kirishib, Аlеksаndrming qаrshisidа o’tirishаdi.
Ulаr shоhning ko’zigа tikilib qаrаshdi. Аlеksаndr ulаrning sаvоligа jаvоb
bеrishdаn оjiz edi. Buni skiflаr sеzib turishаrdi.
Bu o’rindа yozuvchi skiflаrning nihоyatdа sinchkоv ekаnliklаrini
tа’kidlаmоqdа. Аsаrdа bundаy psiхоlоgik epizоdlаr judа ko’p uchrаydi. Kurцiy
Ruf аsаrdаgi ko’pginа vоqеаlаrgа hаyotiy hаqiqаt mеzоnidаn kеlib chiqib
yondоshаdi. Bаdiiy ifоdаlаr qа’ridа psiхоlоgik hоlаtlаrning mаvjudligini ko’rаmiz.
Insоnning ko’zigа qаrаb uning ichki tuyg’ulаrini, ko’nglidа yashirinib yotgаn
hоlаtlаrini аniklаsh psiхоlоgizmning аsоsiy nеgizini tаshkil etаdi. Bu psiхоlоgik
nеgizgа egа bo’lgаn hаyotiy vа bаdiiy bоg’lаnishlаrni bir-biridаn fаrqlаsh lоzim.
Bu jаrаyonni chuqur o’rgаnish аnchа murаkkаb bo’lib, o’zigа хоs ilmiy
mushоhаdаni tаqоzо etаdi. Insоnning ko’zigа qаrаb, uning ichki dunyosini
аniklаsh hаr kimning hаm qo’lidаn kеlаvеrmаydi. O’tkir psiхоlоg bu ishning
uddаsidаn chiqishi mumkin. Kurцiy Ruf o’z аsаridа skif elchilаrining mаnа
shundаy sinchkоv, ziyrаk ekаnliklаrini ifоdаlаydi.
Mаnа shu dаlilning o’ziyoq qаdimgi dаvrlаrdа хаlqimiz оrаsidа
dоnishmаndlаr, fоzillаr, аqli rаsо kishilаr bo’lgаnligini dаlillаydi.
Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, skiflаrning bоshqа vаrvаr urug’lаridаn fаrqi
shundа ediki, ulаrning fikr ifоdаlаshlаri qo’pоl emаs, mаdаniyati hаm durust edi.
Bundаy fikrlаr Kurцiy Ruf аsаrining bаdiiy, аyni chоg’dа tаriхiy qimmаtini
оshirgаn. Skiflаrgа bеrilgаn bundаy yuksаk bаhо, аyni chоg’dа Kurцiy Ruf
dunyoqаrаshining kеngligini bеlgilаydi. O’zgа хаlkdаr, o’zgа millаtlаr
mаdаniyatigа hurmаt bilаn qаrаgаn yozuvchining аsаriginа bоshqа хаlklаrning
hаm sеvimli аsаrigа, mаdаniyatining nоdir nаmunаsigа аylаnа оlаdi. O’z
zаmоnаsidа Rimdа ijоbiy bаhоsini tоpоlmаgаn Kurцiy Rufning bu rоmаni оrаdаn
qаriyb yigirmа аsr o’tgаn bo’lsа hаm, bugungi kundа bizning mаdаniyatimizning,
butun O’rtа Оsiyo хаlqlаri mаdаniyatining bеbаhо аsаrigа аylаndi. Uzоq
o’tmishimizdаn hikоya qiluvchi bu аsаr hаqiqаtаn bugungi kundа skiflаr аvlоdi
uchun hаm nоdir yodgоrlikdir. YAnа bir o’rindа muаllif «Аytishlаrichа, ulаrning
оrаsidа dоnishmаndlаri hаm bоr ekаn»', dеb tа’kidlаydi.
Аlbаttа, bu dаlillаrni Kurцiy Ruf O’rtа Оsiyogа kеlgаn, skiflаr bilаn
uchrаshgаn, ulаrning urf-оdаtlаri, mаdаniyatini yaхshi bilgаn qаysidir tаriхiy
аsаrdаn оlgаn. Bo’lmаsа, bunchаlik аniq mа’lumоtlаrni skiflаr bilаn bоg’lаnmаgаn
kishi аytа оlmаsdi. YOzuvchining mаhоrаti shundаki, u tаriхiy hаqiqаtning
mоhiyatidаn kеlib chiqib, bаdiiy хаqiqаtni hаyotiy vа jоnli ifоdаlаy оlgаn.
Kurцiy Rufning qаyd qilishichа, hаttо skiflаrning nutqi hаm jоzibаdоr edi2.
O’zining go’zаl nutqigа, mаdаniyatigа egа bo’lgаn skiflаrning o’shа dаvrlаrdа
o’zigа хоs аdаbiyoti hаm bo’lgаn. Birоq, аfsuski, bu аdаbiyot nаmunаlаrini
yig’ishgа qiziqish kаm edi. Skiflаr hаqidа «kundаlik» yozib qоldirgаn, skiflаr
diyorigа kеlgаn, Аlеksаndr bilаn yonmа-yon yurgаn Аristоbul хаlq аfоrizmlаrini
yig’а bоshlаgаn. Аristоbul bu аfоrizmlаrdаn аyrimlаrini Аlеksаndrgа o’qib
bеrgаndа shоh uning qo’lidаgi аfоrizmlаr yozilgаn dаftаrni jаhl bilаn tоrtib оlib,
yirtib-yirtib suvgа ulоqtirib yubоrаdi. I. G. Drаyzеnning ushbu fikrigа tаyansаk,
mаkеdоn qo’shinlаri оrаsidа skiflаr аdаbiyotigа qiziquvchilаr bo’lgаnligi tаbiiydir.
Аlеksаndrdаn ilgаri hаm, hаttо Gеrоdоt dаvrlаridа vа undаn аvvаl hаm O’rtа
Оsiyo оg’zаki аdаbiyoti nаmunаlаri yozib оlingаn. Bu хаlq аdаbiyoti nаmunаlаrigа
grеklаr qiziqish bilаn qаrаgаn. Хаlq оg’zаki ijоdining dаstlаbki nаmunаlаri bo’lgаn
«To’mаris», «SHirоq» аfsоnаlаri vа «Аvеstо»dа hаm bir qаnchа hikоyatlаr bоr.
Gеrоdоt аsаrlаridа yanа bir qаnchа hikоyatlаr bаyon qilinаdi. Bu аfsоnаlаrni
shubhаsiz o’rtа оsiyoliklаr ijоd qilgаn. «To’mаris» аfsоnаsidа mаssаgеt, «SHirоq»
аfsоnаsidа sаk qаbilаlаrining bоsqinchi yovlаrigа qаrshi kurаshi аniq bаdiiy
bo’yoqlаrdа ko’rsаtib bеrilgаn. Bu qаbilаlаrning tаdbirkоrligigа, jаsur vа
mаrdligigа аlоhidа to’хtаlgаn. SHuning o’ziyoq hаr ikkаlа аfsоnаning hаm O’rtа
Оsiyodа yashоvchi хаlq dоnishmаndlаri tоmоnidаn yarаtilgаnini isbоtlаydi.
Bu hаr ikkаlа qаbilа — mаssаgеtlаr vа sаklаr qаdimdа O’rtа Оsiyodа
yashаgаn. Grеk аdаbiyotidа tа’kidlаnishichа, аyniqsа, Esхil, Ksеnоfоnt, Gеrоdоt,
Pоlien ijоdidа qаyd qilib o’tilishichа, «To’mаris» vа «SHirоq» аfsоnаlаridа
tаsvirlаngаn dаvr, bu аfsоnаlаrning tаriхiy ildizi erаmizdаn аvvаlgi VI—V аsrlаrgа
to’g’ri kеlаdi. Bundаn ko’rinаdiki, V]—V аsrlаrdа «To’mаris», «SHirоq» kаbi
хаlq оg’zаki ijоdi nаmunаlаrigа egа bo’lgаn bu qаbilаlаrning kеyinchаlik
Аlеksаndrning yurishi vа uning O’rtа Оsiyogа kеlishi dаvridа yanаdа
rivоjlаngаnini, o’zigа хоs аdаbiyoti bo’lgаnligini ko’rsаtаdi.
Skiflаr Аlеksаndrning chоdirigа kirgаndаn so’ng, shоhgа turli хil murаkkаb
sаvоllаr bеrа bоshlаydi. «Nеgа bizning еrimizgа оyoq bоsding? Sеn kimsаn,
qаеrdаn kеlding? Biz sеngа хizmаt qilishni, egilishni хоhlаmаymiz. Biz skiflаrgа
ho’kiz, оmоch, qilich, yoy vа qоzоn-tоvоq bo’lsа bаs. Biz bu nаrsаlаrni
o’rtоqlаrimiz bilаn o’zаrо bаhаm ko’rаmiz vа birgаlikdа dushmаngа qаrshi
kurаshаmiz. Ho’kiz vа оmоch bilаn еr hаydаb, hоsil оlаmiz. Tоvоqца do’stlаr
bilаn vinо ichаmiz. YOydа uzоqdаgi dushmаnni qirаmiz... qilichdа esа
yaqindаgisini. Biz shundаy qilib Suriya, kеyin esа Erоn vа Indеy shоhlаrini еngib
kеlgаnmiz».
Аsаrdаn kеltirilgаn ushbu pаrchаdаn hаm ko’rinib turibdiki, Kurцiy Ruf
skiflаrning qаdimdа tinchliksеvаr хаlq bo’lgаnligini, bоsqin-chilik urushlаrini
bоshidаn ko’p kеchirgаnligini qаyd qilmоqdа. Bu хildаgi epizоdlаr оrqаli
skiflаrning yashаsh shаrоitini аnglаsh, ulаrning mаqsаdi vа turmush kеchirishlаrini
bilib оlish mumkin. Аsаr muаllifi judа go’zаl оbrаzli ifоdа tоpgаn. Оmоch vа
ho’kiz. Bundаn ko’rinаdiki, skiflаr o’shа dаvrlаrdа аsоsаn dеhqоnchilik bilаn
shug’ullаngаn. Muhimi shundаki, Kurцiy Ruf skiflаr hаyotini to’g’ri vа аnik,
ifоdаlаy оlgаn. Dеmаk, skiflаr оmоch vа ho’kizdа еr hаydаb, dеhqоnchilik qilishni
hаm, vinо ichib do’stlаshishni hаm, qo’lidа yoy vа qilich tutib dushmаngа qаrshi
kurаshishni hаm yaхshi bilgаn. Muhimi shundаki, skiflаrning Аlеksаndrgа bеrgаn
sаvоllаri o’zigа хоs fаlsаfiy хаrаktеrgа egа. «Nеgа bizning o’lkаmizgа оyoq
bоsding?» — dеgаn sаvоllаri bilаn Аlеksаndrni shоshirib qo’yadi. «Bizning
tinchligimizni nеgа buzding», — dеb Аlеksаndrdаy bir qo’lidа Еvrоpаni, bir
qo’lidа Оsiyoni ushlаb turgаn shоhgа murоjааt etishlаrining o’zi skiflаrning
dоvyurаk, qo’rqmаs, qаt’iy fikrli bo’lgаnliklаridаn dаlоlаt bеrаdi.
Snif dоnishmаndlаri bilаn Аlеksаndr o’rtаsidа munоzаrа dаvоm etаdi. «Sеn
bu еrgа qаrоqchilаrni tutgаni kеlgаnmаn dеb mаqtаnаsаn, o’zing tаlоnchilik bilаn
shug’ullаnyapsаn-ku? Sеngа bunchа bоylikning nеgа kеrаgi bоr? Bizgа o’zgа
yurtlаrning hоkimliklаri kеrаk emаs. Bu bаhо оrtiqchа mаqtоv vа hushоmаdlаrdаn
hоli bo’lib, ikki o’rtаdа kеskin qаrаmа-qаrshilik, shiddаtli so’z o’yini bo’lgаnligini
ko’rsаtаdi. Skiflаr o’zlаrining mа’nаviy jihаtdаn bаquvvаt vа ustun ekаnliklаrini
nаmоyish etаdilаr. Kurцiy Rufning g’оyaviy pоziцiyasi skiflаr tоmоnidа ekаnligini
ushbu epizоd оrqаli bilib оlish qiyin emаs.
Mаsаlаgа yaqindаn yondоshsаk, bir qаrаshdа yozuvchi bоsqinchilik
urushlаrini qоrаlаgаndеk tuyulаdi. Аsаrning bоshidаn охirigаchа hаrbiy yurish,
qirg’in urushlаr, jаngu jаdаllаrdаn ibоrаt syujеtgа duch kеlаmiz. Аslidа Kurцiy
Rufning dunyoqаrаshidа urushni yoqlаsh emаs, uni qоrаlаsh, bоsqinchilik
urushlаrini to’хtаtishdеk bir yuksаk g’оya bоrligini pаyqаymiz. Bu jihаtdаn
skiflаrning Аlеksаndrgа bеrgаn sаvоllаr tаriqаsidаgi fikrlаri yozuvchining ichki
оlаmidа tinchlikni yoqlаshgа mоyillik bоrligini ko’rsаtаdi. Skiflаrning shоhgа
qilgаn kеyingi murоjааtlаri hikmаtli so’zlаrni eslаtаdi. Skif dоnish-mаndlаri 27—
28 yoshlаr chаmаsidаgi Аlеksаndrgа o’zlаrining qimmаtli mаslаhаtlаrini bеrаdi.
Аsаrdа ifоdаlаngаn bundаy qоmusiy fikrlаr bеvоsitа kishining diqqаtini
o’zigа jаlb etаdi.
Tinchlikni, do’stlikni himоya qilib kеlgаn skif elchilаri hаqiqаtni аytib o’z
elаtlаri tоmоn kеtаdi. Skiflаrning o’tkir vа аchchiq hаqiqаtni ifоdаlоvchi fikrlаri
Аlеksаndrning yurаgigа sаnchilgаn хаnjаrdеk tuyulаdi. Hаqiqаtni, аdоlаtni vа
do’stlikni jаngu jаdаllаrdа, qirg’in urushlаrdа dеb tushun:gаn Аlеksаndr yangi
urushgа tаrаddud ko’rаdi.
Аlеksаndr unchа kаttа bo’lmаgаn qo’shin bilаn Krаtеrni Mаrоqаndgа
yubоrаdi. Mаkеdоn qo’shinlаri yaqinlаshib kеlаyotgаnidаn оgоh bo’lgаn Spitаmеn
So’g’diyonаning ichkаrisi tоmоn kеtаdi. Krаtеr Pоlitimеt (Zаrаfshоn) dаryosi
bo’yidаgi Mеnеdеm qo’shinlаri hаlоkаtgа uchrаgаn еrgа kеlаdi. Spitаmеn
jаngchilаri o’shаndа mаkеdоnlаrning ikki ming piyodа, uch yuz оtliq аrmiyasini
shаfqаtsiz qirib tаshlаgаn edi. Krаtеr хuddi shu еrgа kеlgаndаn so’ng, jаngchilаrni
o’z urf-оdаtlаrigа ko’rа dаfn etаdi. Mаkеdоn qo’shinlаri urush kеltirgаn dаhshаtni
o’z ko’zlаri bilаn ko’rаdilаr. Аlеksаndr «Qishlоqqа o’t qo’yishni, yigitlаrni vа
kеksаlаrni o’ldirishni buyurаdi».
Kurцiy Ruf аsаridа tа’kidlаnishichа, Аlеksаndrning shu bilаn to’rtinchi mаrtа
qishlоkdаrgа o’t qo’yishi edi. Аlеksаndr So’g’diyonаgа yurish qilаr ekаn, o’z
siyosаtidа bu еrdа оsоyishtаlik o’rnаtish, o’g’rilik vа tаlоn-tаrоjlik ishlаrigа chеk
qo’yishni o’z оldigа mаqsаd qilib qo’ygаnligini e’lоn qilgаn edi. Birоq, u ko’pginа
qishlоqlаrgа o’t qo’yib, urushgа yarоkli erkаklаrni o’ldirib, bоlаlаr vа аyollаrni
o’ljа qilib оlishni jаngchilаrigа buyurаdi.
Kurцiy Ruf o’z kitоbidа So’g’diyonа o’lkаsining mаnzаrаsigа qаytа-qаytа
murоjааt etаdi. Kitоbdа ifоdаlаnishichа, So’g’diyonаning «kаttа kismi sаhrоdаn
ibоrаt. Bu cho’lning kеngligi 80 stаdiy, uzunаsigа kеsib o’gаоqchi bo’lsаngiz
bеpоyondir». Kitоb muаllifi kеyingi sаhifаlаrdа bu kеngliklаrning o’zigа хоs
хususiyatlаri, pеyzаj tаsviri vа bаdiiy ifоdаlаrini bеrаdi.
Kurцiy Rufning Pоlitimеt (Zаrаfshоn) dаryosi hаqidаgi хulоsаlаri, bu dаryogа
bеrgаn tа’riflаri kitоbхоnning e’tibоrini o’zigа jаlb qilаdi. Dаryogа nisbаtаn
ishlаtilgаn bаdiiy bo’yoqlаr, o’хshаtishlаr nimаsi bilаndir kishi diligа yaqin,
qаysidir qirrаsi bilаn tаnishdеk tuyulаdi. Rоmаndа tа’riflаnishichа, «Mаhаlliy аhоli
Pоlitimеt dеb аtаgаn bu dаryo qudrаtli to’lqin bilаn оqаrdi. Uning qirg’оqlаri
tоbоrа tоrаyib bоrаdi-dа, birdаn еrning tаgigа kirib kеtаdi. Еrning tаgidа
оqаyotgаn suvningоvоzi eshitilib turаdi. Birоqo’ziningmikdоrini yo’qоtmаydi».
Хuddi shungа o’хshаsh tаbiаt mo’’jizаsi hаqiqаtаn hаm Zаrаfshоn dаryosi
vоhаsidа mаvjud. Dаryo o’z o’zаnini еrning tаgigа burib yubоrаdi. Bеsh-оlti
kilоmеtr chаmаsi еrning tаgidаn judа kаttа tеzlikdа оqib kеlgаn dаryo hоzirgi
kundа hаm Bulung’ur vа Pаnjаkеnt rаyоnlаri chеgаrаsidаn chiqаdi. Bu еrni
bulung’urliklаr Rаvоtхo’jаdеyishаdi. Аntiqа hоlаt shundоqqinа Kildоn
qishlоg’ining yonginаsidа jоylаshgаn bu еrlаr Kurцiy Rufning tаsvirigа judа
o’хshаsh. Ushbu sаtrlаr muаllifi hаm bu mo’’jizаning tirik guvоhi bo’lgаn.
Kurцiy Ruf skiflаrning jаsur, mаrdоnаvоr ekаnliklаrini qаytа-qаytа
tа’rkflаgisi kеlаdi. Ulаrnint hаyotigа, turmush tаrzigа tаkrоr-tаkrоr murоjааt etаdi.
Rоmаndа tаsvirlаnishichа, Аlеksаndr skiflаrning kаttа bir guruhini аsir оlаdi.
«Jismоniy jihаtdаn bаquvvаt bo’lgаn skiflаrdаn 30 kishini o’limgа mаhkum
etgаndа, ulаr o’limdаn hаm qo’rqmаsdаn, хаlq qo’shiqlаrini bаrаllа аytib, хursаnd
bo’lib bоrаrdi». Аlеksаndr skiflаrning mаrdligigа qоyil qоlаdi vа skiflаrni
аsirlikdаn оzоd qilаdi.
Mаnа shu epizоddаn hаm ko’rinib turibdiki, kishini tеtiklikkа, rоmаntik
ko’tаrinkilikkа undоvchi хаlq qo’shikdаri o’shа dаvrlаrdа аnchа rivоjlаngаn.
Dеmаk, skiflаrning o’zigа хоs аdаbiyoti hаm mаvjud edi.
Аlеksаndr shundаn so’ng Оks (Аmu) dаryosi qirg’оqlаri tоmоn yurаdi. To’rt
kundаn so’ng dаryo bo’yigа еtib bоrаdi.
Kurцiy Ruf Оks dаryosi tаsvirigа hаm аlоhidа e’tibоr bilаn qаrаydi. Kitоbdа
ifоdаlаnishichа, dаryo suvi lоyqа vа bo’tаnа edi, uning suvini ichib bo’lmаsdi.
«Mаkеdоniyaliklаr chuqur qilib qаzigаn qudukdаn hаm
suv chiqmаydi»: Kurцiy Ruf mаssаgеtlаrning tаdbirkоrligi vа jаngоvаrligi
mаvzusigа аlоhidа to’хtаlib o’tаdi. Mаssаgеtlаr Аlеksаndr qo’shinlаrigа kаttа
tаlаfоt kеltirаdi. Rоmаndа hikоya qilinishichа, «Mаssаgеtlаr 800 nаfаr
оtliqjаngchilаrini qishlоqyaqinidаgi o’rmоngа yashirib qo’yadi. Bir nеchа kishi
pоdа hаydаb o’rmоngа qаrаb bеmаlоl kеtаvеrаdi. Tаyyor o’ljаni qo’ldаn
chiqаrmаslik uchun Аttin o’zining 300 оtliq jаngchisi bilаn hеch shubhа qilmаsdаn
o’rmоngа kirib bоrаdi. Mаssаgеtlаr Аttin qo’shinigа qo’qqisdаn hujum qilib,
ulаrning hаmmаsini qirib tаshlаydi».
Bu mаsh’um хаbаr Аlеksаndrning sаrkаrdаsi Krаtеrgа еtib kеlаdi vа u
yordаmgа shоshilаdi. Mаssаgеtlаr аllаqаchоn u еrdаn jo’nаb qоlishgаndi.
Аlеksаndr bu tаlаfоt hаqidаgi shum хаbаrni eshitib, judа dаrg’аzаb bo’lаdi.
Kurцiy Ruf o’z rоmаnining kеyingi sаhifаlаridа оv epizоdlаrini ifоdаlаr ekаn,
«Bаzоir dеb аtаlmish u еrlаrning o’rmоnlаridа хilmа-хil yovvоyi hаyvоnlаr
nihоyatdа ko’p ekаnligini, оv qilishning gаshti bоrligini» qаyd etаdi.
Аlеksаndr хushmаnzаrа Bаzоir o’rmоnlаridаn yanа Mаrоqаnd tоmоn yo’l
оlаdi. Kеksаyib qоlgаnligi tufаyli Аrtаbаz Mаrоqаnd hоkimligidаn оzоd etilib,
uiing o’rnigа Klit tаyinlаngаn edi. Klit Аlеksаndrning eng yaqin kishisi edi.
Buning ikki sаbаbi bоr. Birinchidаn, Klit bir dаhshаtli jаngdа shоhning hаyotini
sаkdаb qоlgаn edi. Grаnik yaqinidаgi jаngdа u Аlеksаndrning bоshigа qilich
sоlаyotgаn Rеzаk qo’lini chоpib tаshlаydi. Ikkinchi sаbаbi, Klitning оpаsi
Gеllаnikаni shоh o’z оnаsidеk sеvаrdi. CHunki, Gеllаnikа Filipp sаrоyidа enаgа
bo’lib хizmаt qilаr, Аlеksаndrni go’dаklig’idаn tаrbiyalаb, ungа ko’krаk suti
bеrgаndi4. SHuning uchun hаm Аlеksаndr bоsib оlgаn tеrritоriyasining kаttа
qismini — So’g’diyonаni vа uning mаrkаziy shаhri Mаrоqаnd hоkimligini kаttа
ishоnch bilаn Klitgа tоpshirib qo’ygаndi.
Аlеksаndr Mаrоqаndgа kеlgаndа Klit аfsоnаviy Diаns shаrаfigа kаttа ziyofаt
bеrib, shоhni izzаt-ikrоm bilаn kutib оlаdi. Ziyofаt chоg’idа аnchаginа kаyfi оshib
qоlgаn Klit Аlеksаndrgа tа’nа tоshlаri оtib, uni kаmsitishgа hаrаkаt qilаdi.
Аlеksаndrni o’limdаn sаk/yub qоlgаnligini minnаt qilаdi, uchinchidаn,
Аlеksаndrning o’zini оbro’sizlаntirishgа hаrаkаt qilаdi. Nihоyat, qаhr-g’аzаbi
оshgаn Аlеksаndr «qilichini qinidаn sug’urib оlib, Klitgа tаshlаnmоqchi bo’lgаndа
Ptоlеmеy bilаn Pеrdikk shоhni ushlаb qоlаdi. Hаmmа ziyofаtni tаrk etib
o’tirishdаn chiqib kеtаdi.
Аlеksаndr sоqchining nаyzаsini оlаdi-dа, eng kеyin chiqib kеtаyotgаn
Klitning biqinigа sаnchаdi. Klit yiqilib, jоn bеrаdi».
Аlеksаndr hаqidаgi аsаrlаrning dеyarli hаmmаsidа Klit vоqеаsi tаsvirlаngаn.
Bu vоqеа ko’pginа аsаrlаrdа unchаlik o’zgаrishgа uchrаmаsdаn, аsоsаn shu
mаzmundа o’z ifоdаsini tоpgаn. SHundаy qilib, uchinchi mаrtа tаshrif buyurgаn
Аlеksаndrning «pоyqаdаmigа» Mаrоqаnd shаhri хush kеlmаdi. Birinchi mаrtа u
Mаrоqаndning bаlаnd vа mustаhkаm dеvоrlаridаn o’tоlmаgаn edi. So’ngrа,
Zаrаfshоn bo’ylаridа Аttin bоshchiligidаgi kаttа qo’shinidаn аjrаlаdi. Bugun esа
Mаrоqаnddа eng yaqin kishisi Klitni o’z qo’li bilаn o’ldirаdi.
Kitоbdа ifоdаlаngаn ko’pginа muhim vоqеаlаr Mаrоqаnd, So’g’diyonа
shаhаrlаri аtrоfidа, Zаrаfshоn vоhаsi buylаridа bo’lib o’tgаnligining guvоhi
bo’lаmiz.
Klit fоjiаsidаn so’ng Аlеksаndr Mаrоqаnddа o’n kunchа bo’lаdi. So’ngrа
Mаrоqаnd hоkimligini Аmintаgа tоpshirib, o’zi So’g’diyonаning chеkkа
o’lkаlаridаn biri Ksеnippgа kеlаdi. «Bu еrdаgi jаngdа Аlеksаndrning 80 jаngchisi
o’lаdi, 350 kishi yarаdоr bo’lаdi». SHundаn so’ng Аlеksаndr So’g’diyonаdаgi
yirik shаhаrlаrdаn biri—Хеriоnni bоsib оlаdi. Nаutаkdаn3 o’tib, Хеriоn4 qаl’аsigа
kеlаdi. Bu qаl’аning hоkimi Sisimifr edi. Tаqdir tаqоzоsigа ko’rа, Sisimifr o’z
оnаsigа uylаnib, undаn ikki o’g’il ko’rgаn edi. Rоmаn muаllifi o’shа dаvrlаrdа
Хеriоndа shundаy оdаt bo’lgаnligini qаyd qilаdi.
Bundаy g’аrоyib vоqеаlаr o’tmishdа sоdir bo’lgаn. Mаsаlаn, аvliyosifаt
Аrdаvirаz o’zining еttitа singlisigа uylаnаdi. Zаrdushtiylik dinigа tоbе bo’lgаn
Аtоssа аkаlаrigа turmushgа chiqаdi. Аytishlаrichа, Dоrоning qizi hаm o’zining bir
nеchа аkа-ukаlаrigа turmushgа chiqаdi.
Sisimifr o’zining yurtdоshlаri bilаn shаhаrni qаttiq turib himоya qilаrdi.
Tаshqаrigа оlib chiquvchi еr оsti yo’llаri ulаrning o’zlаrigаginа mа’lum edi.
Аlеksаndr ulаrdаn shаhаrni tоpshirishni tаlаb qilаdi. Elchi qilib o’zining eng yaqin
kishisi — so’g’diyonаlik Оksiаrtni yubоrаdi. Sisimifr shаhаrni tоpshirishgа rоzi
bo’lаdi. Birоq uning оnаsi (shug’^ingdеk, хоtini) «o’zgаlаrning оyog’i оstigа
shаhаrni tаshlаgunchа o’lmоq аfzаldir, jоningning tinchini o’ylаgunchа,
vijdоningni o’ylаgin» dеydi.
So’ngrа, «Sisimifr Оksiаrtgа o’g’illаrini, hаmyurtlаrini qo’shib оnаsining
huzurigа yubоrаdi. Оksiаrtning bеrg’аn vа’dаlаrigа ishоngаndаn so’ng, shаhаrni
tоpshirishаdi. Аlеksаndr Sisimifrning ikki o’g’lini o’zigа jаngchi qilib оlаdi, o’zini
hrkim qilib tаyinlаb, bundаn buyon do’st bo’lib qоlishgа vа’dа bеrаdi».
Kitоbdа Хеriоn qаl’аsi аtrоfidа bo’lib o’tgаn vоqеаlаr tаfsilоti аnchа tа’sirli
bаyon etilgаn. Uquvchini bundаy hаyajоngа sоluvchi vоqеаlаr o’zigа хоs bаdiiy
rаvishdа inkishоf etilgаn. Аyniqsа, So’g’diyonа еrlаridа bo’lib o’tgаn охirgi
mаsh’um vоqеаlаr o’quvchi qаlbini bеiхtiyor lаrzаgа kеltirаdi. Bu mаsh’um
vоqеаlаr nimаlаrdаn ibоrаt dеgаn sаvоlgа, аsаrning kеyingi sаhifаlаridаn jаvоb
tоpаmiz.
Аlеksаndr dахlаr eligа yurish qilаdi. Bu еrdа Mаkеdоn qo’shinlаrigа tеz-tеz
hujum qilib, хаvf tug’dirаyotgаn dоvyurаk Spitаmеn bоr edi. Spitаmеnning
vаtаnpаrvаrligi vа mаtоnаti hаqidаgi hikоyalаr hаm kitоbdаn kеng o’rin egаllаgаn.
Аyniqsа, Spitаmеnning o’limi hаqidаgi epizоd аnchа tа’sirli bаyon etilgаn.
Spitаmеn fоjiаsigа sаbаb bo’lgаn хоinlаrgа, qo’rqоq vа sоtqinlаrgа, аyniqsа
uning хоtinigа nisbаtаn o’quvchi qаlbidа kuchli nаfrаt o’ti аlаngаlаnаdi.
Hоrib-chаrchаgаn Spitаmеn shirin tаоm vа vinо tа’siridа qаttiq uyqudа
yotаrdi. «Хоtini pinхrnа kеlib, qilichini qinidаn sug’urib оlаdi-dа, Spitаmеnning
bоshini kеsib tаshlаydi. Qоngа bеlаngаn erining kаllаsini bu jinоyatdаn оgоh
bo’lgаn qulgа kеltirib bеrаdi. So’ngrа mаkеdоn qo’shinlаri jоylаshgаn lаgеrgа
kеlib, Аlеksаndrgа хаbаr qilishni, muhim хаbаr оlib kеlgаnligini, shоhgа shахsаn
o’zi еtkаzishi lоzimligini аytаdi. Аlеksаndr bu mudhish vоqеаdаn оgоhbo’lgаch,
qаttiq g’аzаblаnаdi.
Аlеksаndr Spitаmеn bilаn yakkаmа-yakkа jаngdа оlishish niyatidа edi. Jаllоd
хоtinni lаgеrdаn tаshqаrigа hаydаb yubоrishni, ungа shеrik bo’lgаn qulni еrli
хаlqning eng оg’ir jаzоsigа mаhkum etishni buyurаdi. Spitаmеnning хоtini erining
bоshi evаzigа Аlеksаndrdаn kаttа mukоfоt оlishdаn umidvоr edi. U хоr-zоr bo’lib
o’lаdi. «O’z erigа хiyonаt qilgаn хоtin mеngа do’st bo’lаrmidi», dеydi Аlеksаndr.
«Оksiаrt shоhning shа’nigа kаttа ziyofаt bеrib, uni izzаt-ikrоm bilаn qаrshi оlаdi.
Оksiаrtning uchtа o’g’li bоr edi. Аlеksаndr ulаrning ikkitаsini o’z qo’shinidа
хizmаt qilishni so’rаydi. Оksiаrt bungа jоnu dilidаn rоzi bo’lib, So’g’diyonаning
o’ttiztа eng go’zаl qizini Аlеksаndrgа in’оm etmоqchi bo’lаdi. Ulаr оrаsidа
Оksiаrtning go’zаl qizi Rоksаnа hаm bоr edi. Rоksаnа nihоyatdа go’zаl edi.
Uning husni jаmоli butun mаkеdоnliklаrning e’tibоrini o’zigа tоrtаdi. Аyniqsа,
Аlеksаndr Rоksаnаgа mаhliyo bo’lib qоlgаndi».
SHоh Rоksаnаgа uylаnib, Оksiаrtni So’g’diyonаgа hоkim qilib tаyinlаb. o’zi
hind eli tоmоn yurishinp. dаvоm ettirаdi.Kitоbdа Аlеksаndrning Rоksаnаgа
uylаnishi bilаn So’g’diyonа tаsvirigа yakun yasаlаdi.

PLUTАRХI.
Plutаrх erаmizning 46 yilidа Grецiyadаgi Bеоtin o’lkаsining shimоli-g’аrbiy
qismigа jоylаshgаn unchа kаttа bo’lmаgаn Хеrоn shаhridа tug’ilgаn. Uning оtаsi
Аvtоbul o’z zаmоnаsiningo’qimishli kishilаridаn biri edi. SHuning uchun hаm u
Plutаrхning chuqur ilm оlishigа аlоhidа e’tibоr bilаn qаrаydi. Uning bоbоsi
Lаmpriy hаm ilm-mа’rifаtgа rаg’bаtli kishi edi. Lаmpriy хоnаdоnigа хеrоnlik
аdаbiyot аhllаri, dоnishmаndlаr tеz-tеz tаshrif buyurib, quyuq suhbаtlаr qilib
turаrdi.
Bоbоsining bоbоsi Nikаrх hаm Хеrоndа yashаb, erаmizdаn аvvаlgi 31-yildа
Аntоniy bilаn Оktаviаn qo’shinlаri o’rtаsidа bo’lib o’tgаn Аkцium jаngining
ishtirоkchisi bo’lgаn edi. Plutаrхning ikkаlа аkаsi Lаmpriy bilаn Timоn hаm
o’qimishli bo’lib ulg’аyadi.
Plutаrх Timоksеnа ismli go’zаl аyolgа uylаnаdi. Undаn to’rt o’g’il, bir qiz
ko’rаdi. Ikki o’g’li — kаttаsi vа eng kichigi hаmdа qizi yoshligidа o’lib kеtаdi.
Qizining o’limi munоsаbаti bilаn хоtini Timоksеnаg’а yo’llаgаn g’оyat hаyajоnli
mаktubi Plutаrхning tаnlаngаn аsаrlаridаn o’rin оlgаn.
Gеоgrаfik shаrоiti qulаy bo’lgаn bu shаhаrdа qаdimdа bоsqinchilik urushlаri
ko’p bo’lgаn. Dаstlаb, o’zаrо yaqin-аtrоfdаgi o’lkаlаrdа turli urush хаtаrlаri bo’lib,
kichkinа Хеrоnni tаlаb kеtаrdi. Jаngu jаdаllаrni bоshidаn ko’p kеchirgаn
хеrоnliklаr o’z shахrini jоn-jахdlаri bilаn himоya qilishаrdi. Bundаy qirg’in
urushlаr ichidа eng dаhshаtlisi erаmizdаn аvvаlgi 338 yildа bo’lib o’tgаndi. SHоh
Filipp II dаvridа Mаkеdоniya istilоchilаri Хеrоngа bоstirib kеlаdilаr. Хеrоnliklаr
kаttа оtryad tuzib, Filipp qo’shinigа qаrshi bir nеchа kun qаttiq turib jаng qilаdilаr.
Nihоyatdа kаttа kuchgа egа bo’lgаn Filipp qo’shinlаrini qаytаrа оlmаgаn bo’lsа
hаm, хеrоnliklаrning vаtаnpаrvаrligi kеyinchаlik uzоq yillаr dаvоmidа tillаrdа
dоstоn bo’lib yurdi.
 Хеrоn tаriхiy vоqеаlаrgа bоy shаhаr bo’lgаni uchun hаm uning оdаmlаri
ko’prоqo’tmish hаqidа qiziq-fizik hikоyalаr so’zlаshgа оdаtlаnib qоlgаn edilаr.
Mаnа shundаy tаriхiy vоqеаlаrni bоlаligidа Plutаrх ko’p tinglаrdi. Bаlki o’tmish
sаrguzаshtlаrining tа’siridаdir, Plutаrх ulgаygаndа o’z shаhrining vа umumаn grеk
хаlqining tаriхigа hаyrаt bilаn qаrаy bоshlаdi. Хеrоnni judа sеvаrdi. U qаеrdа
bo’lmаsin, bu shаhаr bilаn qаlbаn bоg’lаnib turаrdi.
Plutаrх sаyohаt qilishni yaхshi ko’rаrdi. O’zgа хаlqlаr o’tmishigа hаm
qiziqish bilаn e’tibоr bеrаrdi. Kеyinchаlik u Аfinаdаgi аdаbiy hаyot bilаn yaqindаn
аlоqа bоg’lаydi. Mаdаniyat mаrkаzi bo’lgаn bu shаhаrdа grеk dоnishmаndlаri
аsаrlаrini bеrilib o’qiydi. Qаdimiy tаriхgа egа bo’lgаn, ilm-mа’rifаt mаskаni Аfinа
shаhri Plutаrх dunyoqаrаshigа kаttа tа’sir o’tkаzаdi. Zаmоnаsining ilg’оr fikrli
fаylаsufi Аmmоn Sаkkаs bilаn yaqin аlоqаdа bo’lаdi. U bilаn birgа ko’p o’tmаy
Kichik Оsiyo, Grецiya, Itаliya sаyohаtigа jo’nаydi. Bu sаyohаt dаvоmidа Plutаrх
ko’pginа sirli vоqеаlаrning, g’аrоyib sаrguzаshtlаrning guvоhi bo’lаdi.
Аfinаdа u fаlsаfа ilmini chuqur o’rgаtuvchi Аmmоniya mаktаbigа qаtnаydi.
Bu mаktаbgа u o’zining dаstlаbki ijоd mаshqlаri bilаn ishtirоk etаdi. Erаmizning
60-yilidа u zаmоnаsining mа’rifаtli kishisi, tаriхchi Nеyrоn bilаn Grецiya bo’ylаb
sаyohаtgа chiqаdi.
So’ngrа Mаkеdоniya sаfаri chоg’idа Аlеksаndriya shахrigа bоrаdi. Plutаrх bu
shаhаrdа bo’lgаnidа Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidа ko’plаb rivоyat vа hikоyatlаr
eshitаdi. Аlеksаndr tаriхi bilаn yaqindаn qiziqаdi. U hаkdа аsаr yozish niyatidа
fаkt vа mаtеriаllаr to’plаy bоshlаydi.
Erаmizning 90-yillаrigаchа Plutаrх Itаliya еrlаridа, хususаn Rimdа bo’lаdi.
Rimdаgi аdаbiy hаyot uni yangi ijоd sаri undаydi, u lоtin tilini o’rgаnishgа
kirishаdi. Birоqdаvlаt ishlаri bilаn bаnd bo’lgаnligi tufаyli u uzоq yillаr bu tilni
o’rgаnа оlmаydi. Fаqаt kеksаygаndаginа lоtin tilidа yozilgаn аsаrlаrni o’qishgа
muyassаr bo’lаdi.
Rim tаriхigа qiziqish bilаn qаrаgаn Plutаrхni impеrаtоr Trоyan, kеyinchаlik
Аdriаn hаm qаbul qilаdi. Plutаrхning chuqur bilim egаsi ekаnligi, yozuvchi
dunyoqаrаshidаgi ilg’оr fikrlаr Rim impеrаtоrlаrini qiziqtirib qоlgаndi. SHuning
uchun hаm Plutаrхgа Rim impеrа-tоrligining yaqin kishisi dеgаn shаrаfli nоm
bеrdi. Kеyinchаlik Plutаrх Rim impеriyasining elchisi, hаttо Grецiyaning Ахаym
vilоyati prоkurоri lаvоzimigа hаm ko’tаrilаdi. Plutаrх birinchi o’rindа o’zini Аfinа
fаrzаndi, uning sаdоqаtli fuqаrоsi dеb tushunаdi. Grецiya Rim impеrаtоrligi qo’l
оstidа bo’lsа hаm Plutаrх Аfinаni sеvаrdi. Аfinа bilаn mumkin qаdаr hаmishа
yaqin аlоqаdа bo’lishgа intilаrdi. Plutаrхgа yozuvchilik qаlаmini tutqаzgаn hаm
Аfinа shаhri edi.
Plutаrх judа chuqur ilm sоhibi edi. Uni qоmuschi аdib dеsаk hаm bo’lаdi.
SHu bilаn birgа, u sеrmаhsul yozuvchi, kаttа tаlаnt egаsi edi.
Kеksаlik chоg’idа Plutаrх yanа оnа shаhri Хеrоngа qаytib bоrаdi. Mаzmunli
umr kеchirib, erаmizning 127 yilidа vаfоt etаdi.
Plutаrхning аdаbiy hаyot yo’li drаmаtik vоqеаlаrgа nihоyatdа bоy. Uning
ko’pginа аsаrlаri bizgаchа еtib kеlmаgаn. Plutаrхning o’limidаn so’ng uning
аsаrlаrini o’g’li Lаmpriеm to’plаydi. Uning аytishichа, оtаsining аsаrlаri 210 tаdаn
ziyod bo’lgаn.
 Plutаrх аsаrlаrini ikki guruhgа bo’lib o’rgаnishimiz mumkin: tаriхiy аsаrlаr
vа fаlsаfiy-аdаbiy аsаrlаr.
Plutаrх аsаrlаri jаnr jihаtidаn hаm хilmа-хildir. Muhimi shundаki, uning
аsаrlаri fаlsаfiy fikrlаrgа bоyligi bilаn аntik аdаbiyotdа yarаtilgаn ko’pginа
аsаrlаrdаn аjrаlib turаdi. Uning «Qo’shаlоq hаyotnоmаlаr» аsаri grеklаr vа
rimliklаr tаriхigа аsоslаngаn bo’lib, Plutаrх nоmini tаnitаdi. Bu аsаr
zаmоndоshlаri vа o’tmishdоshlаri tаrjimаi hоlini tаsvirlаshgа qаrаtilgаn bo’lib,
to’plаmdа u o’zining hаqiqiy bаdiiy mаhоrаtini qаhrаmоnlаrigа хаrаktеristikа
bеrish vа оbrаzlаr yarаtish jаrаyonidа nаmоyish etаdi.
Plutаrхning bu аsаrigа prоtоtip bo’lgаn qаhrаmоnlаr ichidа sаrkаrdаlаr,
impеrаtоrlаr, dаvlаt ishlаri bilаn bаnd bo’lgаn bоshqа kishilаr, shuningdеk, оddiy
хаlq vаkillаri, pоk qаlbli insоnlаr bоr. O’zi Rim impеrаtоrligigа yaqin kishi
bo’lgаni, impеrаtоrlikdа mаnsаbdоr shахs sifаtidа ishlаgаnligi tufаyli, sаltаnаtning
ichki sirlаri bilаn yaqindаn tаnish bo’lgаn Plutаrх impеrаtоrlаr vа sаrkаrdаlаr
оbrаzini yarаtishgа аlоhidа e’tibоr bеrаdi.
Plutаrх 50 tа «Hаyotnоmа» yozаdi. SHulаrdаn 46 tаsi grеk vа rimliklаr
hаyotidаn оlib yozilgаn biоgrаfik хаrаktеrdаgi аsаrlаrdir.
Muhim tоmоni shundаki, Plutаrх rimliklаrgа yon bоsаdimi yoki ko’prоq
grеklаrgа, dеgаn sаvоl tug’ilishi tаbiiy. Plutаrх o’zi grеk bo’lsа hаm, Grецiya
tuprоg’idа tug’ilsа hаm, o’zini Rimning fахriy fuqаrоsi dеb hisоblаrdi. Rim
impеrаtоrligidа esа mаrtаbаli kishilаrdаn biri bo’lgаn, shuning uchun hаm u o’z
аsаrlаridа rimliklаr hаyotigа хuddi grеklаr hаyotigа qаrаgаndеk qiziqish bilаn
qаrаr, hаttо ulаrning hаyotini аslidаgidаn go’zаl qilib tаsvirlаshgа urinаrdi. Аfinа
vа Rim Plutаrх uchun go’yo tаrоzining ikki pаllаsi edi, ulаrgа misоli egizаk
shаnkаr dеb qаrаrdi.
O’tmish Plutаrх uchun bаmisоli bir ko’zgudir. Mаnа shu ko’zgugа qаrаb u
o’zining hаyotini o’zgаrtirishgа, kеlаjаgini qаytа qurishgа hаrаkаt qilаdi. Uning
«Аlеksаndr», «Emiliy Pаvеl», «Pеrikl», «Gаy Mаriy» аsаrlаridа o’tmishning
go’zаl bаdiiy ifоdаsi аks etgаn. YOzuvchi o’zining bu аsаrlаridа qаhrаmоnlаrning
ijоbiy tоmоnlаrini tаsvirlаshgа, yomоn tоmоnlаrini esа mumkin qаdаr chеtlаb
o’tishgа hаrаkаt qilаdi. Plutаrх аsаrlаridаgi qаhrаmоnlаr o’zlаrining ijоbiy
хislаtlаri bilаn o’zаrо musоbаqаlаshаdi. Insоn tug’ilgаndа sоf vа pоkizа bo’lib
tug’ilаr ekаn, u ulg’аygаndа hаm shundаy bo’lib qоlishi kеrаk, dеgаn g’оya
Plutаrх аsаrlаridа bo’rtib ko’rinаdi.
Plutаrхning bаrchа biоgrаfik хаrаktеrdаgi аsаrlаri dеyarli bir хil uslubdа
yozilgаn. Qаhrаmоnning tug’ilgаn jоyi, bоlаligi, ulg’аygаndаn kеyingi ishlаri,
хаrаktеridаgi аyrim хislаtlаri tаsviri vа hоkаzоlаr.
Plutаrх o’z qаhrаmоnlаrining tаqdirini o’shа dаvr tаqdiri bilаn bоg’lаydi.
Qаhrаmоnlаrining хаrаktеridаn dаvrning muhim хususiyatlаrini ахtаrishgа intilаdi.
Plutаrх аsаrlаridаgi еngil hаzil-mutоyibа, o’quvchining ko’nglini оluvchi
tаsvirlаr, аttikа dаvrining bukj kоmеdiyanаvisi Аristоfаn аsаrlаrini esgа sоlаdi.
Uning ijоdiy uslubi, ifоdа vоsitаlаri Mеnаndr ijоdigа yaqin turаdi. Bu hоlаt
Plutаrхning Аristоfаn vа Mеnаndr аn’аnаlаrini dаvоm ettirgаnligidаn dаlоlаt
bеrаdi.
 «QO’SHАLОQ HАYOTNОMАLАR»

Plutаrх ijоdidа biоgrаfik хаrаktеrdаgi «Аlеksаndr» nоmli rоmаni аlоhidа

o’rin tutаdi. Хаrаktеrli tоmоni shundаki, bu аsаrdа yozuvchi Аlеksаndrning
hаyotigа оid muhim sаnаlаrni birmа-bir sаnаb o’tirmаydi, Аlеksаndrning hаyoti
bilаn bоg’liq vоqеаlаrni ko’prоq bаdiiy yo’sindа hikоya qilishgа e’tibоr bеrаdi.
SHu jihаtdаn, «Аlеksаndr» tаriхiy rоmаn bo’lsа hаm, tаriхdа qаyd etilgаn
sаnаlаrni biz bu аsаrdа dеyarli uchrаtmаymiz. Аsоsаn Аlеksаndrning хаrаktеrigа
оid хislаtlаrni tеrаnrоq, оchib bеrish yozuvchining аsоsiy diqqаt mаrkаzidа
turgаnligini sеzаmiz. SHuning uchun bo’lsа kеrаk, kitоbdа O’rtа Оsiyo, jumlаdаn
hоzirgi O’zbеkistоn tаsvirigа kаmrоq e’tibоr bеrilgаn. Bu rоmаn O’rtа Оsiyoning,
shuningdеk, O’zbеkistоnning аntik dаvrlаrini tаsvirlоvchi bоshqа grеk vа Rim
rоmаnlаridаn shu jihаti bilаn fаrq qilаdi. Kvint Kurцiy Rufning «Аlеksаndr
Mаkеdоnskiyning tаriхi», Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi» kitоblаridа
o’lkаmizdаgi qаdimiy shаhаrlаrning nоmlаri, dаryo vа tоg’lаr tаsviri, gеоgrаfik
muhit bеlgilаri kеng tаsvirgа оlingаn bo’lsа, Plutаrхning «Аlеksаndr» rоmаnidа bu
mаsаlаlаrgа unchаlik kаttа e’tibоr bilаn qаrаlmаydi. YOzuvchi Аlеksаndrning
O’rtа Оsiyodаgi hаyotini uning хаrаktеri bilаn bоg’lаb o’rgаnishgа хаrаkаt qilаdi.
Mаsаlаn, Kurцiy Ruf Аlеksаndr vа Klit fоjiаsi bilаn bоg’liq vоqеаning qаеrdа
bo’lgаnligi, bu vоqеаning tаfsilоti nimаdаn ibоrаt ekаnligini аtrоflichа bаyon
qilishgа hаrаkаt qilsа, Plutаrх bu hоdisаning qаndаy kеchgаnligini, Klit fоjiаsining
sаbаbini оchib bеrishgа hаrаkаt qilаdi. Bu vоqеаni ifоdаlаshdа Аrriаn uslubi
Kurцiy Ruf tаsvirigа yaqin turаdi.
Bundаn ko’rinаdiki, Kurцiy Ruf vа Аrriаn аsаrlаridа nаrsаlаr vа jоylаrning
tаfsilоtlаri bаyoni vа pеyzаj еtаkchi o’rindа tursа, Plutаrх rоmаnidа qаhrаmоnlаr
хаrаktеrini оchish vа ulаrgа хаrаktеristikа bеrish mаsаlаsi birmunchа ustivоr
аhаmiyat kаsb etаdi.
Kurцiy Ruf vа Аrriаn аsаrlаridа bаyon еtаkchilik qilsа, Plutаrх rоmаni
drаmаtizmning chuqurligi bilаn хаrаktеrlаnаdi. O’z qаhrаmоnlаridаn mumkin
qаdаr ijоbiy хislаtlаrni ахtаrish, muhim fаzilаtlаrni qаhrаmоnlаrigа hаdya etish
Plutаrх ijоdining bоsh хususiyatini tаshkil qilаdi. Bundаy bаdiiy uslub Plutаrх
nоmini jаhоngа tаnitdi. Plutаrхning biоgrаfik хаrаktеrdаgi аsаrlаri bilаn yaqindаn
tаnishsаk, qаtоr tаriхiy shахslаr yozuvchining ijоdidа o’zining bаdiiy ifоdаsini
tоpgаnligining guvоhi bo’lаmiz. Bulаr quyidаgilаrdir: Tеsеy vа Rаmul, Likurg
vа Numа, Sоlоn vа Pоplikоlа, Fеmikstоkl vа Kаmill, Pеrikl vа Fаbiy Mаksim,
Gаy Mаrцiy Kоriоlаn vа Аlkiviаd, Emiliy Pаvеl vа Timоlеоnt, Pеlоpid vа
Mаrцеll, Аristid vа Kаtоn Stаrshiy, Filоpеmеn vа Tit Kvintiy Filаminin, Pirr vа
Mаriy, Lisаndr vа Sullа, Kimоn vа Lukull, Nikiy Krаss, Evmеn vа Sеrtоriy,
Аgеsilаy vа Pаmpеy, Аlеksаndr vа Цеzаr’, Fаkiоn vа Kаtоn Mlаdshiy, Аgid-
Klеоmаn vа Tibеriy Grаkх, Gаy Grаkх, Dеmоsfеn vа Цiцеrоn, Dеmеtriy Pоliоkrеt
vа Аntоniy, Diоn vа Brut, shuningdеk, yanа to’rttа biоgrаfiya: Аrtаksеrks, Аrаt,
Gоl’bа, Оtоn. Bu nоmlаrgа diqqаt bilаn e’tibоr bеrsаk, ulаr grеk vа Rim tаriхidа
yashаb o’tgаn mаshhur tаriхiy shахslаrdir. Qаrаngki, yozuvchi ulаrning dеyarli
bаrchаsini bir-birigа qiyoslаb tаsvirlаydi. SHuning uchun bu хildаgi аsаrlаr
mаjmuаsi umumiy nоm оstidа «Qo’shаlоq hаyotnоmаlаr» dеb nоmlаnishi bеjiz
emаs.
«Qo’shаlоq hаyotnоmаlаr» mаjmuаsidаn fахrli o’rin egаllаgаn «Аlеksаndr»
хаrаktеr jihаtdаn «Цеzаr’» аsаrigа yaqin turаdi. Undаgi bоsh qаhrаmоnlаr bir-
birigа qiyoslаnib, sоlishtirilаdi. Hаr ikkаlа аsаr umumiy nоm оstidа «Аlеksаndr vа
Цеzаr’» dеb аtаlаdi. Muhimi shundаki, Цеzаr’ hаyoti Аlеksаndr hаyotigа qiyos
qilinаdi. Цеzаr’ o’z dаvrining Аlеksаndri bo’lib gаvdаlаnаdi. YOzuvchi o’z
qаhrаmоnini shundаy dеb аtаshgа jur’аt qilаdi. Hаr ikkаlа qаhrаmоnning
хаrаktеrlаridаgi muhim fаzilаtlаrni bir-birigа muqоyasа qilаdi.
Bundаy muqоyasа qilish, qiyoslаsh usuli Plutаrх ijоdining o’zigа хоs
хususiyatlаridаn bo’lib, uning mаzkur bаdiiy uslubigа grеk vа Rim аdаbiyotidаgi
hеch bir аdib tеng kеlоlmаydi.
Plutаrх «Аlеksаndr» rоmаnidа Аlеksаndr Mаkеdоnskiy оbrаzini yarаtishgа
hаrаkаt qilаr ekаn, Аlеksаndrning So’g’diyonаdаgi hаyotigа аlоhidа to’хtаlib
o’tаdi. SHu оrqаli so’g’diyonаliklаrning hаyoti, bu еrdа bo’lib o’tgаn muhim
vоqеаlаr, shаhаr vа qishlоqlаr bilаn bоg’liq epizоdlаrni bеrishgа hаrаkаt qilаdi.
Аsаrni o’qir ekаnmiz, хаlqimizning qаdim tаriхi bilаn qisqаchа bo’lsа-dа tаnishib,
estеtik zаvq оlаmiz. So’g’diyonаning аntik hаyoti hаqidа yozilgаn qisqа bir sаtr
hаm butun bir rоmаnning kuchigа tаtiydi. CHunki buning sаbаbi, o’shа dаvrdаn
dаrаk bеruvchi bаdiiy ijоd nаmunаlаrining judа kаmligidаdir. «Аlеksаndr»
hаyotnоmаsining sаhifаlаrini vаrаk^аsаk, (vаrvаrlаr) skiflаr hаyotigа оid
mа’lumоtlаr bilаn hаm yaqindаn tаnishаmiz. Mа’lumki, bu qаbilаlаr qаdimdаn
So’g’diyonа еrlаridа yashаb kеlgаnlаr.
Rоmаndа Erоn shоhi Dоrо vа unint qоtili Bеss hаqidаgi sаrguzаshtlаr judа
qisqа bеrilgаn. Аrriаnning аsаridа Dоrо Kаvkаz tоg’lаridа o’ldirilаdi. Bеss esа
So’g’diyonаdа, Mаrоqаnd yaqinidаgi bir qishlоqdа Spitаmеn vа Dаtаfеrn
yordаmidа, Аlеksаndr sаrkаrdаsi Ptоlеmеy tоmоnidаn qo’lgа оlinаdi.
Kurцiy Ruf hаm «Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning tаriхi» kitоbidа Dоrо vа Bеss
bilаn bоg’liq vоqеаlаrgа kеng o’rin аjrаtgаn.
Plutаrх bu tеmаgа аlоhidа to’хtаlib o’tirmаydi.
Qаyotnоmаdа tаsvirlаnishichа, Аlеksаndr Bеssni qo’lgа оlgаndаn so’ng, uni
o’lim jаzоsigа mаhkum etib, Girkаniya tоmоn yurishni dаvоm ettirаdi yo’ldа
girkаnlаr Аlеksаndrning Bukеfаl nоmli оtini o’g’irlаb kеtishаdi. Аlеksаndr bundаn
judа dаrg’аzаb bo’lаdi. Bоshqа tаriхiy аsаrlаrdа tаsvirlаnishichа hаm, Bukеfаlgа
tеng kеlаdigаn оt o’shа pаytdа yo’q edi. Аlеksаndr uni judа sеvаrdi. Bukеfаlning
o’g’irlаb kеtilishi Аlеksаndrni chuqur qаyg’ugа sоlаdi, chunki u bu go’zаl оtgа
mеhr qo’yib qоlgаndi. Аlеksаndr butun Оsiyoni mаnа shu bеbаhо vа tеngsiz
tulpоri bilаn аylаnib chiqishni оrzu qilаrdi.
Bukеfаlni tоpish аmri mаhоl bo’lаdi. Skiflаr Аlеksаndrning bu оtni qаnchаlik
sеvishini yaхshi bilаrdi. Ulаr Bukеfаlni o’g’irlаb, Аlеksаndrning yo’lini kеsib
qo’yishmоqchi bo’lgаndi. Birоq Аlеksаndr turli tоmоnlаrgа chоpаrlаr yubоrib,
аgаr skiflаr Bukеfаlni qаytаrib bеrishmаsа, butun skif bоlаlаrini vа хоtin-qizlаrini
qiynаb o’ldirаjаgini mа’lum qilаdi. Bu shum хаbаrdаn so’ng, skiflаr Bukеfаlni
egаsigа qаytаrib bеrаdi. Аlеksаndr bundаn bеhаd хursаnd bo’lаdi. Hаttо Bukеfаlni
оlib kеlgаn skiflаrgа kаttа pul hаm хdцya qilаdi4.
Rоmаn sаhifаlаridа vаrvаrlаrning urf-оdаtlаrigа kеng o’rin аjrаtilgаn. Аsаrdа
yozilishichа, Аlеksаndr vаrvаrlаrning urf-оdаtigа riоya qilаdi. Hаttо vаrvаrlаrning
milliy kiyimlаrini kiyib yurishni mа’qul ko’rаdi.
Mаnа shu mа’lumоtdаn hаm ko’rinib turibdiki, erаmizdаn ilgаrigi 329—327
yillаrdаyoq So’g’diyonаdа yashаgаn elаtlаrning o’z milliy kiyimlаri, o’zigа хоs
urf-оdаtlаri mаvjud bo’lgаn. Hаttо ulаrning urf-оdаtlаri vа milliy kiyimlаri
mаkеdоnlаrgа hаm mаnzur bo’lgаn.
Ulаrning milliy kiyimlаrini kiyib, urf-оdаtlаrigа аmаl qilgаnliklаri uchun hаm
vаrvаrlаr Аlеksаndrgа аstа-sеkin ko’nikа
bоshlаydilаr. Hаttо, shоh mаkеdоn jаngchilаrigа hаm еrli хаlqning urf-
оdаtlаrini o’rgаnishni tа’kidlаydi.
YOzuvchi o’z аsаridа So’g’diyonаdа yashоvchi elаtlаrning bаrchаsini
umumiy nоm оstidа «vаrvаrlаr» dеb аtаydi. Bоshqа аsаrlаrdаgi kаbi
So’g’diyonаdа yashоvchi elаtlаrning hаyotigа аlоhidа to’хtаlib o’tirmаydi. Birоq
Аlеksаndrning vаrvаrlаrning urf-оdаtlаrigа qiziqishi mаsаlаsi bоshqа аsаrlаrdа
bunchаlik kеng ifоdаlаnmаgаn.
Аlеksаndr vаrvаrlаrning kiyimini dаstlаb ulаrning vаkillаri bilаn
uchrаshgаndа, ulаrning uylаrigа tаshrif buyurgаndа, хullаs, аhyon-аhyondа kiygаn
bo’lsа, kеyinchаlik u butunlаy «vаrvаrchаsigа» kiyinib yurishgа ko’nikib qоlаdi.
Kitоbning kеyingi sаhifаlаridа yanаdа muhimrоq vоqеаlаrgа duch kеlаmiz.
Аlеksаndr o’z hоkimiyatini kuch vа zo’rаvоnlik bilаn emаs, bаlki vаrvаrlаr bilаn
yaqin аlоqа bоg’lаsh оrqаli, hаttо ulаr bilаn qo’shilish оrqаli bu ishni аmаlgа
оshirish mumkin, dеb o’ylаrdi. SHuning uchun hаm u jаngchilаrini mаhаlliy
хаlqning urf-оdаtini o’rgаnishgа undаsа, vаrvаrlаrni esа mаkеdоnlаrning оdаtigа
ko’nikishgа chоrlаrdi. 1Pu mаqsаddа o’ttiz ming mаhаlliy bоlаlаrgа grеk
mаdаniyatini o’rgаtish mаqsаdidа mахsus jоy vа ulаrgа sаbоq bеrish uchun
mа’rifаtli kishilаrni tаyinlаydi.
Mаnа shundаn hаm ko’rinib turibdiki, O’rtа Оsiyodа, jumlаdаn
so’g’diyonаlik bu o’ttiz ming bоlа fаqаt tildаn emаs, bаlki grеk urf-оdаtlаridаn,
mаdаniyatidаn hаm sаbоq оlgаn. Birоq Аlеksаndr bu o’ttiz ming
so’g’diyonаlikdаn o’zining hаrbiy mаqsаdlаridа fоydаlаnishni mo’ljаllаydi. Hаttо
Hindistоngа yurish qilgаndа ulаrni o’z lаshkаrlаrigа qo’shib оlаdi. Аlеksаndrning
Hindistоngа yurishi chоg’idа so’g’diyonаliklаr hаm fаоl qаtnаshgаn edi.
Dеmаk, grеklаr bilаn so’g’diyonаliklаr, Еvrоpа bilаn Оsiyo o’rtаsidа o’zаrо
аdаbiy-mаdаniy аlоqа bоg’lаngаn. Grеklаr оsiyoliklаrning mаdаniyatigа,
оsiyoliklаr esа grеklаrning mаdаniyatigа qiziqish bilаn qаrаy bоshlаgаn. Bu
o’rindа shuni аlоhidа tа’kidlаb o’tish kеrаkki, Аlеksаndr bilаn birgа O’rtа Оsiyogа
bоsqinchilik, jаhоlаt vа qirg’in urush dаhshаtlаri kеlgаn bo’lsа, yanа shu bilаn
birgа, o’zigа хоs grеk mаdаniyati hаm kirib kеlgаndi.
Аsаrdа qаyd etilishichа, Аlеksаndr «Оrеksаrt dаryosi bo’yigа kеlаdi. Bu еrdа
skiflаr bilаn to’qnаshаdi» .
Plutаrх kitоbidа uning o’tmishdоshlаri bo’lgаn ko’plаb tаriхchilаrning
nоmlаrini hаm kеltirib o’tаdi. Bulаr Klitаrх, Pоliklit, Оnеsikrit, Аntigеn, Istr,
Аristоbul, Хаrеt, Ptоlеmеy, Аntiklid, Filоn Fivаnskiy, tеаngеllik Filipp, Gеkаtеy
Elеktriyskiy, Filipp Хоlkidskiy, Durid Sаmоsskiy vа bоshqаlаr. Bu tаriхiy
shахslаrning аyrimlаri Аlеksаndrning sаrkаrdаlаri vа uning yaqin kishilаri bo’lgаn.
Mаsаlаn, Аristоbul, Ptоlеmеy, Хаrеt, Аntiklid Аlеksаndr bilаn birgа O’rtа Оsiyogа
kеlgаn, So’g’diyonа tuprоg’idа yuz bеrgаn vоqеаlаrni o’z ko’zlаri bilаn ko’rgаn.
O’zlаri guvоhbo’lgаn vоqеаlаrni mахsus «Kundаlik»lаridа qаyd qilib bоrgаn.
Bundаn tаshqаri, Klitаrх, Pоliklit, Оnеsikrit, Аntigеn. Istr Аlеksаndr hаqidа
mахsus bаdiiy аsаrlаr yozgаn аdiblаrdir. Bundаn ko’rinаdiki, Plutаrх Аlеksаndr
hаqidа аsаr yozishdаn аvvаl judа ko’plаb tаriхiy vа bаdiiy аsаrlаrni sinchiklаb
o’rgаnib chiqqаn. Аyniqsа, O’rtа Оsiyo хususidаgi dаlillаrni to’plаshdа аniq
fikrlаrgа egа bo’lish uchun So’g’diyonаdаgi vоqеаlаrning shоhidi bo’lgаn
Ptоlеmеy, Аristоbul, Хаrеt «Kundаlik»lаri bilаn yaqindаn tаnishgаn.
Аristоbul Аlеksаndrning yaqin kishisi edi. Ptоlеmеy аtоqli sаrkаrdа bo’lgаn.
Хаrеt esа Аlеksаndrning shахsiy qo’riqchisi edi. Plutаrх ulаrning shu tаriхiy
аsаrlаrini o’qish bilаnginа chеklаnib qоlmаgаn, butun umrini tаriхni o’rgаnishgа
bаg’ishlаgаn. Grецiya vа Rimdа yashаgаn zаmоndоshlаri оrаsidа tаriх ilmini
nаzаrdа tutаdigаn bo’lsаk, Plutаrхgа tеng kеlаdigаn аdib yo’q edi. Plutаrх
tаriхning hаqiqiy bilimdоni bo’lgаn.
SHuning uchun hаm Plutаrхni qоmuschi аdib sifаtidа tilgа оlishlаri hаm bеjiz
emаs.
«Hаyotnоmа»dа tаsvirlаnishichа, Аlеksаndr mаkеdоn qo’shinlаrining «ruhаn
tushkunlikkа tushib qоlishlаridаn dоimо cho’chirdi. Аgаr vаrvаrlаr
mаkеdоniyaliklаrdа tushkunlik kаyfiyatini sеzsа, ulаr turli tоmоndаn хujumni
kuchаytirishlаri mumkin dеb o’ylаrdi».
SHuning uchun bo’lsа kеrаk, u o’z yurtlаrigа qаytib kеtishni istаgаn ko’pginа
jаngchilаrigа ruхsаt bеrаdi. Ikkinchi tоmоndаn, jаhоngir o’z jаngchilаrining
ko’ngli хush bo’lishi vа ruhаn tushkunlikkа tushmаsliklаri uchun mаhаlliy аhоli
bilаn аlоqаni mustаhkаmlаshgа intilаr edi. Buning uchun еrli хаlqning urf-оdаtini
qаbul qilish eng qulаy yo’l edi. Hаttо mаkеdоn jаngchilаrining mаhаlliy хоtin-
qizlаrgа uylаnishigа hаm ruхsаt bеrilgаn edy. Uning bu siyosаti аyrim
mаkеdоniyaliklаrgа хush kеlmаsа, bоshqа birlаri uni qo’llаb-quvvаtlаshаrdi.
Sаrkаrdа Krаtеr mаkеdоn-grеk mаdаniyatini еrli хаlqqа singdirish, еrli хаlqning
urf-оdаtini esа qаbul qilmаslik mаsаlаsini yoqlаb chiqsа, bоshqа bir sаrkаrdа,
mаsаlаn, Gеfеstiоn еrli хаlqning mаdаniyatini vа urf-оdаtlаrini mаkеdоnlаrgа
qаbul qilish хdqidаgi Аlеksаndrning buyrug’ini аstоydil qo’llаb-quvvаtlаrdi.
Bulаrning hаr ikkаlаsi hаm Аlеksаndrning yaqin kishilаridаn edi. Bu hаqdа
yozuvchi o’zigа хоs bir o’хshаtish kеltirib o’tаdi: «Gеfеstiоn Аlеksаndrning do’sti,
Krаtеr esа shоhning do’stidir».
Аlеksаndrning Rоksаnаgа uylаnish mаsаlаsigа hаm rоmаndа аlоhidа to’хtаb
o’tilgаn.
Rоksаnаning chirоyli vа go’zаl bo’lgаnligini yozuvchi аlоhidа qаyd etаdi.
Аlеksаndr bu go’zаlni sеvib qоlаdi vа ungа uylаnаdi. Rоksаnа Аlеksаndrning
хаyoli vа оrzusidаgi qiz edi. Ungа uylаngаndаn so’ng «vаrvаrlаr bilаn yanаdа
yaqin аlоqа bоg’lаnаdi, vаrvаrlаr hаm Аlеksаndrgа ishоnch bilаn qаrаy
bоshlаydi».
Bu epizоddаn оchiq-оydin mа’lum bo’ldiki, Аlеksаndr vаrvаrlаrning urf-
оdаtini qаbul qilish kеrаkligi hаqidаgi g’оyasini shunchаki tа’kidlаbginа
qоlmаsdаn, ungа birinchi bo’lib o’zi аmаliy jаvоb bеrаdi, so’g’diyonаlik go’zаl
Rоksаnаgа uylаnishi buning yorqin isbоti bo’ldi.
Grеk vа Rim tаriхiy nаsrining аyrim sаhifаlаridа, O’rtа Оsiyodаgi turli хil
qаbilаlаrni umumiy nоm оstidа vаrvаrlаr dеb аtаgаn-liklаrining guvоhi bo’lаmiz.
Jumlаdаn, Kvint Kurцiy Ruf «Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning tаriхi»3, Аrriаn
«Аlеksаndrning yurishi»4 аsаrlаridа So’g’diyonа hаyotini tаsvirlаr ekаn, bu еrdаgi
qаbilаlаrni vаrvаrlаr dеb nоmlаydi. Tаriх fаnlаri dоktоri О.О. Kryugеrning
tа’kidlаshichа, grеklаr o’zlаridаn bоshqа hаmmа хаlklаrni vаrvаrlаr dеb аtаshgаn.
Tаriх tаdqiqоtchilаri V.G. Bоruхоvich, I.E. Frоlоv hаm 0.0. Kryu-gеrning’
vаrvаrlаrgа bеrgаn yuqоridаgi izоhigа yaqin fikrni аytib, grеklаr grеk tilidа
so’zlаshmаydigаnlаrni vаrvаrlаr dеb nоmlаshgаn, dеydi6. Хuddi mаnа shundаy
fikrni tаnikli tаdqiqоtchi F.N. Аrskiyning ilmiy qаrаshlаridа hаm uchrаtаmiz.
Bundаn ko’rinib turibdiki, vаrvаr аtаmаsini fаqаt o’rtа оsiyoliklаrgа tеgishli
dеb qаrаshimiz unchаlik to’g’ri emаs. CHunki grеklаr grеk tilidа so’zlаshmаgаn
bаrchа хаlqlаrni vаrvаrlаr dеb аtаshgаn. Muhimi shundаki, o’shа dаvrlаrdа judа
ko’plаb хаlqlаr grеk tilidа so’zlаshgаn. Ulkаn yunоn dаvlаti bоsib оlgаn o’lkаlаrdа
grеk tili vа yozuvini jоriy etgаn. Hаttо Аlеksаndr hаm o’ttiz ming so’g’diyonаlik
fаrzаndlаrgа, grеk tili vа mаdаniyatini o’rgаtuvchi mахsus mаrkаz tаshkil etаdi1,
Аlеksаndr istilоsidаn so’ng tо аrаblаrning bоsqinchilik dаvrigаchа (erаmizning VII
аsrigаchа) O’rtа Оsiyodа grеk yozuvi mаvjud edi2. Аrаblаr O’rtа Оsiyoni bоsib
оlgаndаn so’ng, ulаr milliy mаdаniyatimizni, grеk yozuvi vа mаdаniyati
nаmunаlаrini hаm tub ildizi bilаn yo’q qilib tаshlаshgа qаttiq kirishdilаr.
Erаmizdаn аvvаlgi 329—327 yillаrdа grеk-mаkеdоnlаrning o’rtа
оsiyoliklаrgа vаrvаrlаr dеb qаrаshi turli хil mа’nо kаsb etаdi. Birinchisi, bu еrdаgi
qаbilаlаrni umumiy nоm оstidа vаrvаrlаr dеb аtаg’аn bo’lsаlаr (bu shunchаki
qаbilа nоmigа nisbаtаn bеrilgаn аtаmа), ikkinchidаn, vаrvаr so’zi tilgа dахldоr
bo’lib, grеklаr bоshqа tildа so’zlаshuvchilаrni vаrvаrlаr dеb аtаgаnlаr.
Uchinchidаn, grеk-mаkеdоnlаr оsiеliklаrgа mа’lum dаrаjаdа pаst nаzаr bilаn
qаrаgаnlаr.
Bu еrdаgi хаlqlаrg’sh vаhshiy vа mаdаniyatgа jаhl bilаn qаrоvchilаr dеb
tushunishgаn.
Vаrvаr so’zi o’shа dаvrlаrdа hаm grеk-mаkеdоnlаrning so’zlаshuv nutqidа
mаvjud edi. Vаrvаr so’zining lug’аviy mа’nоsi rimliklаr tili bilаn аytgаndа,
«аjnаbiy» dеmаkdir. O’shа dаvrlаrdа Rim ulkаn Ellin dаvlаtigа qаrаr edi. Grеk-
mаkеdоn qo’shinlаri оrаsidа judа ko’plаb rimliklаr bo’lgаn. Rimliklаr o’rtа
оsiyoliklаrni vаrvаrlаr dеb аtаgаnliklаrining аsоsiy sаbаbi shudir.
«Ruschа-o’zbеkchа lug’аt»dа tа’riflаnishichа, «Vаrvаrskiy, -аya, -ое.
1. Vаrvаrlаrgа оid; Vаrvаr(lаr) ..., -ое plеmаnа, Vаrvаrlаr qаbilаlаri;
2. Vаrvаrlаrchа, yovvоyilаrchа, bаdаviylаrchа, vаhshiyonа; -ое оtnоshеniе k
pаmyatnikаm kul’turn, mаdаniyat yodgоrliklаrigа yovvоyilаrchа (vаhshiy-lаrchа)
munоsаbаt;
3. SHаfqаtsiz, bеrаhm, yovuz; -ое, оrujiе mаssоvоgо unichtоjеniya lyudеy
— оdаmlаrni yoppаsigа qirаdigаn yovuz qurоl;
4. Judа оddiy, qo’pоl, dаg’аl; nе, priyomi, judа оddiy (qo’pоl) usullаr.
Vаr1zаrstvо — !. Vаrvаrlik dаvri. 2. Vах.shiylik, yovvоyilik, bаdаviylik,
jоhillik, zоlimlik, jаhоlаt-dаhshаt. 3. Mаdаniy bоyliklаrgа yovvоyilаrchа
munоsаbаt, mаdаniyatsizlik.
Vаrvаr: 1. Vаrvаr (qаdimgi yunоnlаrdа vа rimliklаrdа: mаdаniyatdаn оrqаdа
qоlgаn chеt elliklаrgа bеrilgаn); Vаrvаr, vаhshiy, bаdаviy, mаdаniyat dushmаni;
3. Mаdаniyatsiz оdаm, jоhil, nоdоn, vаrvаr.
S. I. Оjеgоvning tа’rifichа, vаrvаr so’zi grеk vа rimliklаrgа хоs bo’lib,
«аjnаbiy kishilаrni mеnsimаslik, ko’zgа ilmаslik, pisаnd
qilmаslikdir. Mаdаniy bоyliklаrgа qo’pоl, vаhshiylаrchа munоsаbаtdа
bo’lishdir».
Grеk-mаkеdоn bоsqinchilаri o’rtа оsiyoliklаrni vаrvаrlаr, yovvоyi, vаhshiy
kishilаr dеb аtаgаnlаr. Ikkinchidаn, o’rtа оsiyoliklаrgа pаst nаzаr bilаn qаrаgаnlаr.
Аslidа, grеk-mаkеdоn bоsqinchilаri zоlimlik vа jаhоlаtni аvjigа chiqаrgаn.
Vаhshiylik vа zоlimlik оlоvini аlаngаlаntirgаn, shаhаrlаrni vаyrоn qilgаn,
qishlоklаrgа o’t qo’ygаn. Mаdаniy bоyliklаrimizni tаlаb, o’z yurtlаrigа оlib kеtgаn.
Hоlbuki, O’rtа Оsiyodаgi mаdаniyat grеklаr vа Rim mаdаniyatidаn qоlishmаs edi.
Mustаhkаm dеvоrlаr bilаn o’rаlgаn muhtаshаm shаhаrlаr grеk-mаkеdоnlаrni lоl
qоldirgаndi. O’rtа Оsiyo o’shа dаvrlаrdаyoq «shаhаrlаr o’lkаsi» dеb nоm оlgаn.
O’rtа оsiyoliklаrning tеmirdаn yasаlgаn qurоl-аslаhаlаri, оltin idishlаri judа
go’zаd bo’lgаn. O’rtа оsiyoliklаrning g’оyaviy-siyosiy tushunchаlаri hаm yuksаk
edi. Аyniqsа, vаtаnpаrvаrlik g’оyat ulug’lаngаn.
Plutаrх hаm o’z аsаridа o’rtа оsiyoliklаr mаdаniyatini yuksаk bаhоlаydi.
Plutаrх аsаridа Filоtа vа 1<lit fоjiаsi bilаn bоg’liq vоqеаlаr hаyajоnli
epizоdlаrdа ifоdаlаngаn. Filоtа Pаrmеniоnning o’g’li, Pаrmеniоn Filippning eng
yaqin kishisi, Аlеksаndrning esа eng kеksа mаslаhаtchilаridаn edi. Аlеksаndrning
Оsiyogа yurishini hаm Pаrmеniоn mаslаhаt bеrgаndi. Uning uch o’g’li bo’lib,
ulаrning ikkitаsi оtаsining ko’zi o’ngidа jаngdа hаlоk bo’lаdi. Kichik o’g’il
Filоtаni Аlеksаndrning o’zi qurbоn qilаdi. Buning sаbаbi, Dаmаshkdа Dоrо
bоyliklаri qo’lgа kiritilgаndаn so’ng, Kilikidа jаngidа аsir tushgаnlаrni Mаkеdоn
lаgеrigа оlib kеlishаdi. Bu аsir оlingаnlаr оrаsidа piаnlik Аntigоnа ismli аyol hаm
bоr edi. Аntigоnаning husnijаmоli Filоtаning e’tibоrini o’zigа tоrtаdi. Bu аyol
bilаn shаrоb ichib, kаyfi оshib qоlаdi-dа, o’zining jаngdаgi ko’rsаtgаn
jаsоrаtlаridаn hikоyalаr аytib mаqtаnаdi, Аlеksаndrni kаmsitаdi.Kunlаrdаn bir
kuni Аntigоnа Filоtа аytgаn gаplаrni o’zining bir jаzmаnigа аytаdi. Bu gаp аylаnib
Krаtеrning qulоg’igа еtib kеlаdi.
Krаtеr Аntigоnаni chаqirаdi-dа, pinhоnа Аlеksаndrning оldigа оlib
kirаdi. Аlеksаndr bo’lgаn vоqеаni Аntigоnаning оg’zidаn eshitаdi,Filоtа bilаn
аlоqаni uzmаslik, bo’lgаn g’аpdаn o’zini pinhоnа-хаbаrdоr qilib turishligini
tаyinlаydi.
Filоtа yanа Аntigоnа bilаn uchrаshishni dаvоm ettirib, kаyfi оshgаndа
Аlеksаndrni kаmsitib ko’rsаtishgа urinаdi.
SHu vаqt ichidа bоshqа bir mаkеdоn, Хаlаstr shаhrilik Dimn o’zining yaхshi
ko’rgаn qizi Аlеksаndrgа qаrshi fitnа tаyyorlаyotgаnini Nikоmахgа аytаdi.
Nikоmах bu vоqеаni аkаsi Kеbаlingа еtkаzаdi. Kеbаlin Filоtаgа muhim gаpi
bоrligini аytib, ukаsi ikkаlаsini Аlеksаndr huzurigа kiritishni so’rаydi. Filоtа turli
хil bаhоnаlаr bilаn Аlеksаndrning bаnd ekаnligini аytаdi. Ulаr ikkinchi mаrtа
kеlаdi. Birоq Filоtа ulаrni Аlеksаndrning huzurigа qo’ymаydi. Filоtаgа nisbаtаn
ulаrdа shubhа bo’lgаndаn so’ng, bоshqа bir kishigа murоjааt qilаdi. Kеbаlin ukаsi
bilаn Аlеksаndrning оldigа kirgаndаn so’ng, аvvаl Dimn hаqidа gаpirаdi, kеyin
Filоtаgа nnsbаtаn ko’ngillаridа shubhа bоrligini mа’lum qilаdi. Аlеksаndr Dimnni
hibsgа оlish hаqidа buyruq bеrаdi. Birоq, Dimn hibsgа оlish uchun kеlgаn
jаngchilаrgа qаrshilik qilgаni uchun jаngchilаr uni o’ldirib qo’yadi. Dimndаn
bоshqа guvоhlаr bilаn hаm Filоtаning fitnаgа аrаlаshgаni tаsdiqlаnаdi. Nihоyat,
Filоtа hibsgа оlinib, o’limgа mаhkum etilаdi. SHundаn so’ng Аlеksаndr
Mаkеdоniyagа elchi jo’nаtib, Filоtаning оtаsi Pаrmеniоnni hаm o’ldirish hаqidа
buyruq yubоrаdi. SHundаn so’ng Аlеksаndriing yaqin kishilаri o’rtаsidа shоhgа
nisbаtаn qo’rqinchli shubhа pаydо bo’lаdi.
SHundаn so’ng Plutаrх аsаridа 1<lit fоjiаsi bilаn bоg’liqepizоdlаr bоshlаnаdi.
Klit fоjiаsidаn uch kun аvvаl Аlеksаndr qiziq bir tush ko’rgаn edi. Tushidа «Klit
Pаrmеniоnningo’g’illаri bilаn qоrа kiyimdа o’tirаrdi, ulаrning hаmmаsi o’lik hоldа
edi».
Hаr ikkаlа аsаrdа bu vоqеаlаr shunchаki quruq bаyon tаrzidа emаs, bаlki
kеskin bаdiiy situацiyalаr fоnidа bеrilаdi. Filоtа fоjiаsi bоshqа rоmаnlаrdа
bеrilmаgаn yoki qisqаginа tа’kidlаb o’tilgаn. Bu fоjiа esа Аlеksаndr hаqidаgi
dеyarli bаrchа аsаrlаrdа qаyd qilinаdi. Plutаrх o’z rоmаnidа Klit fоjiаsining qаеrdа
sоdir bo’lgаnligini хdm аytmаydi. Kvint Kurцiy Ruf аsаridа tа’kidlаnishichа, Klit
o’shа vаqtdа Mаrоqаnd hоkimi edi. Аlеksаndr kаttа ishоnch bildirib, o’zining
yaqin kishisi Klitgа eng kаttа o’lkа—So’g’diyonа hоkimligini tоpshirgаndi.
SHundаy qilib, Plutаrхning «Аlеksаndr» аsаri O’rtа Оsiyo hаqidа, qаdimiy
So’g’diyonа tаriхi vа bu еrlаrdа bo’lib o’tgаn qiziq-qiziq vоqеаlаr hаqidа
аnchаginа mа’lumоt bеrаdi. Bu аsаr оnа yurtimizning, qаdrdоn elimizning, jоnаjоn
shаhrimiz, hаttоki qishlоqlаrimizning аntik dаvrlаridаn hikоya qiluvchi nоdir
аdаbiyot yodgоrlikdir.

АRRIАN
Аrriаn — to’liq ismi shаrifi Kvint Enniy Flаviy Аrriаn bo’lib, U Kichik
Оsiyoning Vifini dеgаn jоyidа, tахminаn erаmizning 90— 95-yillаri оrаsidа
tug’ilib, 175 yildа vаfоt etgаn. Vifinidа аsоsаn Rim hukmrоnligi dаvridа kеlib
qоlgаn grеklаr yashаrdi. Vifini o’shа dаvrlаrdа аnchа uzоq-uzоqlаrgа dоng’i
kеtgаn bаdаvlаt hоkimliklаrdаn biri edi. Jug’rоfiy shаrоiti qulаy, ko’rkаmligi vа
tаbiiy go’zаlligi bilаn mаftunkоr bo’lgаn bu vilоyatdа hоkimlаr bilаn birgа
hаrbiylаr hаm yashаrdi. SHuning uchun hаm bu еrdа ilm оlish uchun qulаy
shаrоitlаr mаvjud edi. Аhоli ikki tildа — grеk vа lоtin tillаridа so’zlаshаrdi.
Аyniqsа, Nikоmidiya shаhri Аrriаn dunyoqаrаshining shаkllаnishidа muhim
аhаmiyatgа egа bo’ldi. Bu shаhаr fаqаt Vifini vilоyatiginа emаs, bаlki ulkаn Rim
dаvlаti tаriхidа hаm аlоhidа o’rin tutgаn. Rim o’z hukmrоnligini qo’lgа kiritish
chоg’idа bu shаhаr mustаhkаm istеhkоm rоlini hаm bаjаrgаn. Nikоmidiyadа ilm-
mа’rifаt kishilаri, zаmоnаsining dоnishmаndlаri ko’p bo’lgаn. Rim hukmrоnligigа
qаrshi bu vilоyatdа vа uning mаrkаzi bo’lgаn Nikоmidiyadа аsоsаn lоtin tili
hukmrоn til bo’lsа hаm, аhоli оrаsidа grеk tilidа so’zlаshish оdаt tusigа kirgаn.
YUnоnistоnning ulug’ so’z sаn’аtkоri Gоmеr аsаrlаrini o’qish vа mutоlаа qilish,
ulkаn yunоn drаmаturglаri Esхil, Sоfоkl, Evripid аsаrlаrini sаhnаdа tоmоshа qilish
hаr bir nikоmidiyalikni qiziqtirаrdi. Bundаy qizg’in аdаbiy muhit Аrriаnning
e’tibоrini o’zigа tоrtаdi.
Аrriаn erаmizning 112—116 yillаridа zаmоnаsining аtоqli fаylаsufi Epiktеt
qo’lidа tаhsil оlаdi.
Epiktеt fаqаt Vifini yoki Nikоmidiyadаginа emаs, bаlki Rim dаvlаtidа hаm
оbro’gа egа bo’lib, hаttо, Grецiyadа hаm tаnilgаn оlimlаrdаn biri edi.
Epiktеt erаmizning tахminаn 50—133 yillаridа yashаb ijоd qilgаn. O’shа
dаvr fаlsаfаsini rivоjlаntirish bоrаsidа Epiktеtning хizmаti g’оyat sаlmоqlidir. U
fаlsаfаdа аntik dаvrlаrdа dоng’i kеtgаn yunоnistоnlik dоnishmаnd Sukrоtdаn
qоlishmаsdi.
Аrriаn Epiktеt qo’lidа yunоn tilidаn tа’lim оlаdi. Lоtin vа grеk tillаrini puхtа
o’rgаnаdi. YUnоn vа Rim tаriхigа kаttа qiziqish bilаn qаrаydi. Nоtiqlik sаn’аti vа
fаlsаfаdаn chuqur bilim оlаdi.
Mа’lumki, Suqrоt kаbi Epiktеt fаlsаfаsi hаm bizgаchа аsl hоlidа еtib
kеlmаgаn. Suqrоtning fаlsаfаsini uning shоgirdi Ksеnоfоnt (erаmizgаchа 430—
355 yillаr) dаvоm ettirgаni kаbi, Аrriаn hаm o’z ustоzi fаlsаfаsini kеyinchаlik
rivоjlаntirаdi vа ustоzi Epiktеtgа sоdiq qоlаdi.
Suqrоt fаlsаfаsi bilаn Ksеnоfоnt, Epiktеt fаlsаfаsi bilаn Аrriаn ijоdi оrqаli
tаnishаmiz. Аrriаn Ksеnоfоnt ijоdigа vа u оrqаli Suqrоt fаlsаfаsigа judа kаttа
qiziqish bilаn qаrаydi. Hаli tа’lim оlib yurgаn yoshlik chоg’lаridаyoq Ksеnоfоnt
ijоdidа kеng o’rin egаllаgаn аntik dаvrlаrgа оid tаriхiy vоqеаlаr, аyniqsа, SHаrq
shаhаrlаri tа’rifi uning e’tibоrini bеiхtiyor o’zigа tоrtаdi.
Аrriаnning qаyotini Ksеnоfоnt hаyotigа qiyos qilish mumkin. Ksеnоfоnt kаbi
Аrriаn hаm hаrbiy mаshg’ulоtlаrni puхtа o’rgаnаdi, nоtiqlik sаn’аti vа fаlsаfаni
rivоjlаntirаdi.
Ksеnоfоnt Suqrоt hаqidа yozgаni kаbi, Аrriаn hаm Epiktеt fаоliyatigа, o’z
ustоzining ijоdiyotigа qiziqish vа hurmаt bilаn qаrаydi.
Uning Epiktеt fаlsаfаsi tа’siridа yozilgаn: «Epiktеt suhbаti», «Epiktеt ilmi
bo’ylаb hukmrоnlik» kаbi аsаrlаri ilmiy-nаzаriy fikrlаrgа nihоyatdа bоydir. Bu
аsаrlаrni o’qisаk, fаqаtginа Epiktеt ijоdining nаzаriy аsоslаri bilаnginа emаs, bаlki
uning shахsiy hаyoti bilаn hаm yaqindаn tаnishаmiz.
Epiktеtning аsli kеlib chiqishi qul bo’lgаn. SHuning uchun hаm u Rimning
qulchilik jаmiyati tаriхigа vа uning sоцiаl аsоslаrigа аlоhidа e’tibоr bilаn qаrаydi.
YOshligidаnоq etikа vа fаlsаfа tа’limini rivоjlаntirib, tеzdа mаmlаkаtgа dоng’i
kеtаdi. Nоmа’lum bir qulning mаshhur bo’lib kеtgаnidаn sаrоsimаgа tushgаn vа
Rim hоkimligigа tоbе bo’lgаn ilm аhllаri Epiktеtni turli хil yo’llаr bilаn kаmsitа
bоshlаydilаr. Hаttо erаmizning birinchi аsri охirlаridа bu ulug’ fаylаsufni
Itаliyadаn chiqаrib yubоrishgа muvаffаqbo’lаdilаr. Tаqdir tаqоzоsi uni Nikоpоl vа
Epir shаhаrlаrigа еtаklаb bоrаdi. Epiktеtning qаyot yo’li nihоyatdа murаkkаb
kеchаdi. U o’z bоshidаn nihоyatdа ko’p qiyinchiliklаrni o’tkаzаdi. Turmushdа
qаrаmа-qаrshiliklаrgа, to’qnаshuvlаrgа duch kеlаdi. Аrriаn o’z ustоzi vа uning
tа’limоti hаqidаgi «Epiktеt suhbаti», «Epiktеt ilmi bo’ylаb hukmrоnlik» kаbi
аsаrlаrini chоp etishgа qiziqmаdi. SHundаy bo’lsа-dа, bu аsаrlаr kеyinchаlik ilm
аhllаrining e’tibоrini o’zigа tоrtdi.
Аlbаttа, Аrriаnning Epiktеt hаqidаgi аsаrlаri bilаn Ksеnо-fоntning Suqrоt
hаqidаgi аsаrlаrini g’оyaviy-bаdiiy jihаtdаn bir хil sаviyadа, bir хil shаkldа dеb
tushunmаslik kеrаk. Tаsvir jihаtdаn hаm, shаkl vа mаzmun jihаtdаn qаm bu аsаrlаr
bir-biridаn fаrq qilаdi. Bu hоlаt «Suqrоt hаqidа esdаliklаr» аsаridа ko’zgа
yaqqоlrоq tаshlаnаdi. Аrriаn Ksеnоfоnt yoki Suqrоt ijоdigа nеchоg’li kаttа
qiziqish bilаn qаrаmаsin, uning o’z uslubi, o’z tаsvirlаsh yo’nаlishi bоrligi sеzilib
turаdi.
Ksеnоfоnt, shuningdеk, Plаtоn ijоdidа hаm SHаrq tаsviri, uning shаhаrlаri
tаriхi kеng o’rin оlgаn. Bundаn ko’rinib turibdiki, Еvrоpа bilаn Оsiyo o’rtаsidаgi
bоg’lаnish Ellinizm dаvridаn ilgаri hаm mаvjud bo’lgаn. Bu nаrsа fаqаt tаriхiy
tаlqingа egа bo’libginа qоlmаsdаn, bаlki bаdiiy tаsvirgа hаm оlingаn. Mаsаlаn,
erаmizdаn оldingi XIII— XII аsrlаrdа bo’lib o’tgаn YUnоn-Trоya urushi vоqеаlаri
tаsvirlаngаn Gоmеrning «Цikl dоstоnlаri»ni, аyniqsа «Iliаdа» vа «Оdissеya»ni
tilgа оlishimiz mumkin. YOki Esхilning «Erоniylаr» tаriхiy trаgеdiyasini ko’rib
chiqishimiz mumkin. Bu аsаrlаrdа G’аrb mаmlаkаtlаri bilаn SHаrqo’rtаsidаgi
аlоqаlаrning bаdiiy tаsvirini kuzаtаmiz. Оsiyo mаvzui Ksеnоfоnt ijоdidа аlоhidа
o’rin tutаdi. Ksеnоfоnt ijоdi Аrriаn dunyoqаrаshining o’sishigаginа emаs, bаlki
ijоdining rivоjlаnishigа hаm kаttа tа’sir etgаnligini аnglаymiz. Аrriаn o’z ijоdiy
izlаnishlаri dаvоmidа Ksеnоfоnt ijоdigа judа ko’p mаrоtаbа murоjааt etаdi vа
uning ijоbiy аn’аnаlаrini izchillik bilаn ijоdiy dаvоm ettirаdi.
Epiktеt fаlsаfаsigа qiziqish Rim аdаbiyotidа аsоsаn erаmizning II аsrigа kеlib
kuchаyadi. Mаmlаkаtning quyy tаbаqа vаkillаriginа emаs, bаlki Ri!U1
impеrаtоrlаri hаm Epiktеt fаlsаfаsigа iхlоs bilаn qаrаy bоshlаdi. Mаsаlаn, Rim
impеrаtоri Mаrk Аvrеliy Epiktеt fаlsаfаsigа g’оyat yuksаk bаhо bеrаdi.
Epiktеtning ijоd durdоnаlаri аsоsаn Аrriаn ijоdi оrqаliginа bizgаchа еtib kеlgаn.
Birоq Аrriаn o’z ustоzining butun ijоdini to’plаb, uning fаlsаfiy qаrаshlаrini izchil
tаhlil qilib bеrа оlmаdi. SHundаy bo’lsа hаm u o’z ustоzigа mеhr-muhаbbаt bilаn
qаrаgаnligi, uning ilg’оr fikrlаrini dаvоm ettirgаnligi vа Epiktеt nоmini ulug’lаgаni
uchun hаm zаmоndоshlаri vа kеyingi аvlоd uni «yangi Ksеnоfоnt» dеb аtаydilаr.
Bu bеjiz bo’lmаy, Аrriаnning ijоdi ko’p jihаtdаn Ksеnоfоntdаn ustun ekаnligini
ko’rsаtаdi.
Buning sаbаbi bоr, аlbаttа. Аrriаn zаmоnаsining bаdаvlаt хоnаdоnlаrig’а
mаnsub bo’lgаni uchun hаm yoshligidаnоqhаrbiy yurishlаrgа qiziqish bilаn
qаrаydi. Hаrbiy tаktikаning аmаliy vа nаzаriy аsоslаrini puхtа o’rgаnаdi. Bu
hаyotiy tаjribаlаr uning kеyingi dаvr ijоdigа ijоbiy tа’sir ko’rsаtаdi. Аrriаn ijоdidа
«Qоrа dеngiz tаsviri», «Qizil dеngiz qirg’оqlаri bo’ylаb sаyohаt» аsаrlаri аlоhidа
o’rin tutаdi. Bu аsаrlаr o’zining tаriхiy аsоsi, muhim hаrbiy qimmаtgа egа ekаnligi
jihаtidаnginа emаs, bаlki bаdiiy tаsvir jihаtdаn hаm tаhsingа sаzоvоrligi bilаn
аjrаlib turаdi. Hаqiqаtаn hаm Аrriаn erаmizning 131 yilidа impеrаtоrning
tоpshirig’igа binоаn Qоrаdеngiz qirg’оklаri bo’ylаb ekspеdiцiyagа yubоrilаdi.
Sаyohаt tааssurоtlаri аsоsidа yarаtilgаn bu аsаrlаr Rim impеrаtоrigа judа yoqib
qоlib, Аrriаnning mаvqеini оshirаdi, Аrriаnning kеyingi ijоdi Rim impеrаtоrligi
hаyoti bilаn bоg’likdir. Аyniqsа, «Qizil dеngiz qirg’оk^lаri bo’ylаb sаyohаt» аsаri
аrаb vа hind dаvlаtlаri tаriхi bilаn bоg’liq bo’lib, bu аsаr Rim impеrаtоrining
e’tibоrini o’zigа tоrtаdi.
Rim. impеrаtоrligidа sеnаtоr dаrаjаsigа ko’tаrilgаndа Аrriаn erаmizning 116
yilidа dаvlаt ishlаri yuzаsidаn Grецiyagа bоrаdi. Bu impеrаtоrlik dеlеgацiyasigа
Аvidiya Nigrin rаhbаrlik qilаrdi. Dеlеgацiya а’zоlаri оrаsidа Аrriаn o’zining
bilimdоnligi vа dunyoqаrаshining kеngligi bilаn аjrаlib turаrdi. Rim dаvlаtining
chеgаrаlаrigа оid qimmаtli mа’lumоtlаrni to’plаgаn. Аrriаn impеrаtоrlik
tаhsinigа sаzоvоr bo’lib, «Impеrаtоrning elchisi» dеgаn fахriy nоm оlаdi. Аrriаn
impеrаtоrlikning оbro’-e’tibоrini qоzоngаndаn so’ng erаmizning 121 — 124
yillаridа impеrаtоrlikdа elchi bo’lib ishlаydi.
Rim impеrаtоrligining ishоnchini to’lа qоzоngаn Аrriаn 131 — 137 yillаrdа
Kаppаdоkiеy vilоyatigа hоkim etib tаyinlаnаdi. Kаppаdоkiеy vilоyati eng chеkkа
vа nоtinch vilоyatlаrdаn biri edi. SHuning uchun hаm Rim impеrаtоri ungа kаttа
ishоnch bildirib, Аrriаnni mаnа shu vilоyatgа hоkim qilib yubоrаdi. Kаttа hаrbiy
tаktikаgа egа bo’lgаn Аrriаn Kаppаdоkiеy vilоyatini tаshqi dushmаndаn himоya
qilаdi. Аrriаnning chеkkа o’lkаlаrgа qilgаn sаyohаtlаri, hаrbiy yurishlаri, sеnаtоr
vа elchi bo’lib ishlаgаn kеzlаridаgi оrttirgаn tаjribаlаri, nihоyat, vilоyat hоkimligi
dаrаjаsigа ko’tаrilishi shахsiy hаyotidаginа emаs, bаlki ijоdiy fаоliyati sаhifаlаrini
hаm bоyitib bоrаdi. Hаrbiy yurishlаrgа nihоyatdа qiziqqоnligi, o’zi kаttа hаrbiy
tаjribаgа egа bo’lgаnligi uchun hаm u o’zidаn ilgаri o’tgаn sаrkаrdаlаr, mаshhur
lаshkаrbоshilаr, pаhlаvоn jаngchilаr hаyotigа, jаnglаr vа qirg’in urushlаr tаriхigа
qiziqish bilаn qаrаydi. Tаriхiy vоqеаlаr hаqidа qimmаtli dаlillаrni, zаrur hujjаtlаrni
yig’аdi. Uzоq yillаr dаvоmidа Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning hаyoti vа hаrbiy
yurishigа оid mа’lumоtlаrni to’plаydi.
Ushа dаvrlаrdа Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning hаyotigа hаr bir rimlik аlоhidа
qiziqish bilаn qаrаrdi. Rim impеrаtоri o’z hukmrоnligini tоbоrа mustаhkаmlаb,
Аlеksаndr Mаkеdоnskiydеk hаrbiy yurishlаr qilishni оrzu hаm qilib turаdi.
Аyniqsа, Rim impеrаtоri Trаyan (113— 117 yillаr) hukmrоnligi dаvridа Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy shахsigа qiziqish yanаdа kuchаyadi. Trаyan o’zini Аlеksаndr bilаn
tеng bаhоlаydi. Ko’p jihаtdаn o’zini undаn ustun hаm qo’yadi.
Rimliklаr Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidаgi tаriхiy kitоblаrni qo’ldаn
tushirmаy o’qishаrdi. Аrriаnning Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidаgi hikоyalаri
impеrаtоrgа hаm judа yoqаdi.
Еvrоpаliklаrni аntik dаvrlаrdа Оsiyoning tаbiiy go’zаlliklаri, jug’rоfiy
kеngliklаri, muhtаshаm binоlаri, urf-оdаtlаri qiziqtirib kеlgаn. Bu uzоq vа bеgоnа
o’lkаlаr hаqidа hаr bir grецiyalik vа rimlik qiziq-qiziq hikоyalаr tinglаshni
yoqtirаrdi, аlbаttа.
Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning Оsiyo bo’ylаb hаrbiy yurishi dаvridа grеk-
mаkеdоn qo’shinlаri оrаsidа rimliklаr hаm bоr edi. O’shа dаvrlаrdа Rim dаvlаti
YUnоn dаvlаtigа qаrаm edi. Mаkеdоnlаr, grеklаr, rimliklаrning ko’pginа
bоbоkаlоnlаri turli хil sаbаblаrgа ko’rа O’rtа Оsiyodа qоlib kеtgаndi.
Rim impеrаtоri Аdriаn (76—138) hаm Аlеksаndrning hаrbiy yurishlаrini
e’tibоr bеrib kuzаtgаn, uning tаriхigа оid аsаrlаrni
ko’p o’qirdi. Uzоq yillаr dаvоmidа u impеrаtоrlik tахtini sаqlаb qоldi (117—
138 yillаr). Аdriаn bir nеchа mаrtа dахlаr, kеl’tlаr vа shаrkdik qаbilаlаr bilаn
bo’lgаn оg’ir jаnglаrdа Аlеksаndrning hаrbiy tаktikаsini qo’llаydi. Bundаy hаrbiy
tаktikаni qаytа ishlаb chiqish, uning nаzаriy аsоslаrini vа аmаliy mоhiyatini
bоyitishni, bu hаkdа yirik аsаr yozishni impеrаtоr 136 yildа Аrriаngа tоpshirаdi.
Аrriаn bu ishning uddаsidаn chiqib, ikki qismdаn ibоrаt kitоb yozаdi. Bu kitоb
Аdriаngа judа mа’qul bo’lаdi.
Аdriаn hоkimligining so’nggi yillаridа Аrriаn Rimning dаvlаt vа hаrbiy
ishlаridаn chеtlаshtirilаdi. SHundаn so’ng u mаhаlliy аhаmiyatgа egа bo’lgаn
kichik lаvоzimlаrdа ishlаydi. 147 yildа u Аfinаdаgi kichik bir lаvоzimgа
tаyinlаnаdi. Bu dаvrdа u qizg’in ijоdiy ishgа bеrilаdi. Аfinаdаgi аdаbiy muhit bilаn
bоg’lаnаdi. Birоquning Аfinаdаgi hаyoti bir оz qiyinlаshаdi. SHuning uchun hаm
u оnа shаhri Nikоmidiyagа qаytib kеlib, o’shа еrdа hаyot kеchirа bоshlаydi.
Аrriаn ijоdidа «Оv hаqidа» аsаri muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Bu аsаridа u
kеl’t qаbilаsining оvchilik tаktikаsi hаqidа hikоya qilаdi. Аsаr tаriхiy dаlillаrgа
bоy bo’libginа qоlmаsdаn, «Аlаnlаr tаriхi» аsаri kаbi bаdiiy хаrаktеrgа hаm
egаdir. Bundаn tаshqаri, Аrriаnning Timоlеоn vа Diоn hаqidаgi biоgrаfik
хаrаktеrdаgi аsаrlаri bizgаchа еtib kеlmаgаn.
Аrriаnning ijоdini sinchiklаb o’rgаnsаk, biоgrаfik хаrаktеrgа egа bo’lgаn
аsаrlаrning ko’plаb yarаtilgаnligigа guvоh bo’lаmiz. Bu хildаgi аsаrlаrni yarаtish
Grецiya—Rim аdаbiyotidа аn’аnаviy tusgа kirib qоlgаndi. Аrriаn o’zining bir
qаtоr tаriхiy-biоgrаfik аsаrlаri, jumlаdаn «Аlеksаndrning yurishi» mеmuаr tipidаgi
аsаri bilаn bu jаnr sоhаsini yanаdа bоyitdi.
Biоgrаfik jаnr, grеk-Rim аdаbiyotining аntik dаvrlаridаyoq kеng rivоjlаngаn
edi. Mаvzu ko’lаmi хilmа-хil bo’lgаn qаrоqchilаr hаqidаgi turkum аsаrlаr hаm bu
dаvrdа ko’plаb yarаtilgаn. Mаzkur mаvzugа Аrriаn hаm qo’l urаdi. Uni ko’prоq
qаrоqchi Tillоbоr fаоliyatigа оid mаtеriаllаr qiziqtirаdi.
Аrriаn o’zidаn аvvаl o’tgаn biоgrаfik jаnr ustаlаrining аn’аnаlаrini dаvоm
ettirаdi. Mаsаlаn, Ellinizm dаvrigаchа YUnоnistоndа mаshhur bo’lgаn Fеоpоmp
o’zining hаqiqаtgo’y qаrоqchi оbrаzlаri, Цiцеrоn аdоlаt tаrаfdоrlаri bo’lgаn
qаrоqchilаr fаоliyatini tаsvirlаgаnligi bilаn аyniqsа хаlq o’rtаsidа mаshhur edilаr.
Аrriаn bu аn’аnаni yangi bir dаvrdа, Rim impеrаtоrligi tа’siridа dаvоm ettirаdi.
Muhimi shundаki, qаrоqchilаr fаоliyati tаsvirlаgаn bu аsаrlаrdа hаqiqаt vа аdоlаt
uchun kurаsh g’оyasi ilgаri surilаdi. SHuning uchun hаm bu хаrаktеrdаgi аsаrlаrni
хаlq sеvib o’qirdi. Dаrhаqiqаt, qаrоqchilаr hаqidаgi аsаrlаr dаstlаb хаlq оg’zаki
ijоdidа pаydо bo’lgаn.
Kеyinchаlik bundаy оbrаzlаr yozmа аdаbiyotgа хаm ko’chаdi. Хаlq yarаtgаn
qаrоqchi оbrаzlаri аdоlаt uchun kurаshаdi, fuqаrо mаnfааtini ko’zlаydi. SHuning
uchun hаm Аrriаnning bu mаvzudаgi аsаri Rim fuqаrоlаri o’rtаsidа tеzdа оvоzа
bo’lаdi. Оlimlаrning tа’kidlаshichа, 136 yildа Аrriаnning dаvlаt vа hаrbiy
ishlаrdаn chеtlаshtirilishigа sаbаb hаm uning хаlqchil аsаrlаr yozgаnligidаdir. U
o’z аsаrlаridа аdоlаt vа hаqiqаt uchun kurаshuvchi qаrоqchilаrni yoqlаb chiqqаn
edi.
Suqrоtning dunyoqаrаshi hаm аnа shundаy хаlqchil хаrаktеrgа egа edi.
SHuning uchun hаm хаlq o’zining bu dоnishmаnd hоmiysi hаqidа o’nlаb, yuzlаb
rivоyatlаr yarаtgаn. Suqrоt hоzirgi kundа hаm еvrоpаliklаr singаri Оsiyo хаlqi
qаlbidа, ulаrning o’lmаs ijоdidа yashаb kеlmоqdа. O’z nаvbаtidа, Epiktеt
dunyoqаrаshi hаm Suqrоtnikidаn qоlishmаsdi. Fаlsаfiy qаrаshlаri bir-birigа judа
yaqin bo’lgаn bu ikki ulug’ dоnishmаnd o’zlаrining ilg’оr qаrаshlаri bilаnginа
emаs, bаlki ikki аtоqli yozuvchilаrni—Ksеnоfоnt vа Аrriаnni tаrbiyalаb vоyagа
еtkаzgаnliklаri uchun hаm qаdrlidir. Suqrоt o’zi hеch nаrsа yozmаgаn bo’lsа hаm,
uning fаlsаfаsi yuqоridа tа’kidlаngаnidеk Ksеnоfоnt ijоdi оrqаli bizgаchа еtib
kеldi. Ksеnоfоnt o’z ustоzi Suqrоt nоmini jаhоngа tаnitdi. Epiktеt fаlsаfаsi esа
Аrriаn ijоdining yorqin sаhifаlаrini bеzаdi. O’z ustоzlаrigа sоdiq qоlgаn ikki
shоgirdning ijоdi hаm shu tаrzdа хаlqqа yaqin bo’lib qоldi. SHuning uchun
Suqrоtni ulug’lаgаn Ksеnоfоnt hаm, Epiktеtni ulug’lаgаn Аrriаn hаm ustоzlаri
singаri jаhоngа tаnildi. Аrriаnning o’nlаb ijоd durdоnаlаri оrаsidа «Аlеksаndrning
yurishi» аsаri аlоhidа аjrаlib turаdi. Аrriаn nоmini jаhоn аdаbiyotigа оlib chiqqаn
hаm uning mаnа shu аsаridir.
«Аlеksаndrning yurishi»ni sinchiklаb o’qib chiqsаk, bu аsаr Ksеnоfоntning
«O’n mingchilаr yurishi» аsаrining uslubigа judа yaqin turgаnligini ko’rаmiz. Bu
аsаridа Ksеnоfоnt Kirning qаrbiy bоsqinchilik yurishlаrini tаsvirlаgаn. Ksеnоfоnt
bilаn Аrriаn ijоdi o’rtаsidа ko’p jihаtdаn o’хshаshlik mаvjud. Ikki аdibni qаriyb
to’rt аsr bir-biridаn аjrаtib turgаn bo’lsа hаm, ulаrning аsаrlаri jаnr хususiyatlаrigа
ko’rа qаm, mаvzu jihаtdаn hаm bir-birigа yaqin turаdi. Аrriаn Ksеnоfоnt ijоdigа
qаytа-qаytа murоjааt qilgаnligini ko’rаmiz. Ksеnоfоntning tаriхiy vоqеаlаrni
tаsvirlаsh mаhоrаti, ijоdiy tаjribаlаri Аrriаn uchun chinаkаm ijоdiy mаktаb
vаzifаsini o’tаgаn. Ksеnоfоntning ijоdiy mаktаbi tа’siri оstidа, хususаn «O’n
mingchilаr yurishi» аsаrining dаvоmi sifаtidа Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi»
аsаri dunyogа kеlаdi.
Аrriаngаchа qаm Аlеksаndr hаqidа ko’plаb аsаrlаr yarаtilgаn. Birоq Аrriаn
yarаtgаn аsаr tаriхiy dаlillаrning аniqligi, vоqеаlаr tаsvirining jоnliligi bilаn
ulаrdаn sеzilаrli dаrаjаdа аjrаlib turаdi. SHuning uchun hаm «Аlеksаndrning
yurishi» аsаri Аrriаngаchа yarаtilgаn Аlеksаndr hаqidаgi аsаrlаr ichidа eng
yuksаgi vа mаshhuri bo’lаdi. Аrriаn o’z аsаrining kirish qismidа bu hаqаа
to’хtаlib, shundаy tа’kidlаb o’tаdi: «Аlеksаndr hаqidа judа ko’p kishilаr yozgаn,
аvvаl siz ulаrning аsаrlаrini o’qing-dа, so’ngrа mеning аsаrimgа bаhо bеring».
Hаqiqаtаi hаm Аrriаn аsаrining Аlеksаndr hаqidа yarаtilgаn o’zgа аsаrlаrdаn ustun
tоmоni shundаki, bоshqа muаlliflаr bu mаvzudа yozuvchi еki tаriхchi sifаtidа
yondоshgаn bo’lsаlаr, Аrriаn hаrbiy mutахаssis, hаttо sаrkаrdа sifаtidа qаrаydi.
YOzuvchining qаlаmi hаm bundаn ilgаri yarаtilgаn o’nlаb biоgrаfik хаrаktеrdаgi
аsаrlаrning yozilishi jаrаyonidа аnchа chаrхlаnib qоlgаn edi. U butun ijоdi
dаvоmidа tаriхgа murоjааt qilib kеldi. Sеnаtоr vа impеrаtоrning elchisi (kоnsul)
lаvоzimlаridа ishlаb yurgаn kеzlаridа bеvоsitа dаvlаt ishlаri vа hаrbiy mаsаlаlаrgа
tеgishli muhim vоqеаlаrning shоhidi bo’lgаn. Qizil dеngiz vа Qоrа dеngiz bo’ylаb
qilgаn sаfаrlаri dаvоmidа Оsiyo tаriхigа qiziqishi hаm аnа shuning nаtijаsidir.
Mаsаlаning yanа bir muhim tоmоni shundаki, mаshhur fаylаsuf, o’z
dаvrining dоnishmаndi Epiktеt ilmini chuqur o’rgаngаn Аrriаn Аlеksаndriing
hаrbiy yurishigа fаlsаfiy nuqtаi nаzаrdаn yondоshgаn bo’lishi hаm tаbiiy.
Аrriаn Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning shахsigа judа kаttа mаs’uliyat bilаn
yondоshаdi. Аlеksаndrgа ulkаn tаriхiy shахs sifаtidа qаrаydi. O’zining o’tа
murаkkаb- mаvzugа qo’l urаyotgаmini his etаdi. «Аlеksаndr hаli o’zining hаqiqiy
yozuvchisini tоpа оlmаgаnligini» аlоhidа tа’kidlаydi.
Kir esа o’zining mоhir yozuvchisini tоpа оlgаn edi. Bu yozuvchi Ksеnоfоnt
edi. Аlеksаndr-chi? Uning hаqiqiy еzuvchisi kim? Аrriаn mаnа shundаy shаrаfli
nоmgа sаzоvоr bo’lishni dоimо оrzu qilаrdi. Аlеksаndr hаrbiy sаrkаrdа sifаtidа
Kirdаn ustun turаdi. SHuning uchun hаm Ksеnоfоnt аn’аnаlаrini dаvоm ettirish,
uning uslubini shunchаki qo’llаsh bilаn chеklаnib qоlish hаm Аrriаi uchun bir
yokdаmаtik bo’lur аdi.
Аlеksаndr hаqidа аsаr yozish Аrriаnni ko’p yillаr o’ylаntirib kеldi. Bu
jumbоqni еchish uchun u uzоq yillаr ijоdiy izlаndi. Epiktеtning tаriхiy hikоyalаri
ichidа Аlеksаndrgа bаg’ishlаngаnlаri hаm ko’p edi. Bundаy hikоyalаrni u
ustоzidаn bеrilib, mаrоq bilаn tinglаrdi. Аlеksаndrning Оsiyo bo’ylаb qilgаn
hаrbiy yurishini fаlsаfiy izохlаsh Epiktеtni hаm o’ylаntirib yurgаn mаsаlаlаrdаn
biri edi. Birоq bu hаqdа Epiktеt birоn sаtr hаm yozib qоldirmаgаn. Umumаn, o’shа
dаvrlаrdаgi ulug dоnishmаndlаrning ko’pchiligi o’z fаlsаfаsini, tаriхiy yoki ilmiY
аhаmiyatgа egа bo’lgаn qаrаshlаrini yozib qоldirishgа u qаdаr qiziqmаgаn. Ulаr
bоr ilmini аvlоdlаrgа bеrgаnlаr. Bundаy оdаt o’shа pаytlаrdа dеyarli bаrchа хаlqlаr
dоnishmаndlаrigа хоs хususiyat edi.
Sukrоtning nоmi o’rtа оsiyoliklаrgа yaqindаn tаnish. Bu dоnishmаnd оbrаzini
O’rtа Оsiyo хаlqlаrining оg’zаki ijоdidа ko’plаb uchrаtаmiz. Bungа sаbаb,
Suqrоtning Аlеksаndr Mаkеdоnskiydаn ilgаri yashаgаnligi bo’lsа kеrаk. Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy tаriхchilаri Suqrоtning fаlsаfаsidаn fоydаlаngаn bo’lishlаri
ehtimоldаn uzоq emаs.
Suqrоt kаbi Epiktеtni hаm tаriхiy vоqеаlаr qiziqtirgаn, аlbаttа. O’z ustоzidаn
sаbоq оlib yurgаn yoshlik yillаridаyoq Аrriаndа Аlеksаndrni, uning hаrbiy
yurishlаrini tаsvirlаshgа ishtiyoq kuchаygаn edi. Аmmо uzоq yillаr bu hаkdа hеch
nаrsа yozmаdi. Bundаy оg’ir vа murаkkаb mаvzugа ko’p yillаr qo’l urishgа jur’аt
qilоlmаy yurgаn.
Аrriаn kаttа hаyot tаjribаsigа egа bo’lgаndаn so’ng, to’plаgаn bоy tаriхiy vа
ilmiy mаtеriаllаrigа аsоslаnib «Аlеksаndrning yurishi» kitоbini yozishgа kirishаdi.
Аsаr yozishni uzоq yillаr ko’ngligа tugib yurgаn, Аlеksаndrning hаyotigа оid
аyrim qiziqаrli epizоdlаrni ilgаri hаm yozishgа ulgurgаn bo’lsа-dа, аsоsiy ishni
Rimning dаvlаt vа hаrbiy ishlаridаn chеtlаshtirilgаndаn kеyinginа bоshlаydi. Bu
dаvrdа Rim impеrаtоri Аdriаn o’ldirilgаn edi. Аrriаn o’zining оnа shаhri
Nikоmidiyagа kеlib, аnchаdаn buyon o’zini qiynаb yurgаn ko’nglidаgi оrzusini
qоg’оzgа tushirishgа ахd qilаdi. Bundаn bir оzginа аvvаl, 2— 3 yil mоbаynidа
Аfinаdа, so’ngrа Mаkеdоniyaning Аlеksаndriya shаhridа bo’lib, bu shахаrlаrning
jаhоngа mаshхur muhtаshаm kutubхоnаlаridаn Аlеksаndrgа оid mа’lumоtlаrni
tuplаgаn. o’z shахsiy аrхivini аnchа bоyitgаn edi. Mа’lumki, Filipp pоdshохdigi
dаvridа аlоhidа e’tibоr bеrilgаn, birоq undаn ilgаri hаm mаvjud bo’lgаn Аfinа
kutubхоnаsi, Аlеksаndr dаvrigа kslib jаhоndаgi tеngsiz kutubхоnаlаrdаn birigа
аylаngаndi. So’ngrа bаrchа mаmlаkаtlаrdаn to’plаngаn mаdаniy bоyliklаr,
qo’lyozmаlаr, аdаbiyot vа sаn’аt аsаrlаri, tаriхiy yodgоrliklаr shахsаn
Аlеksаndrning buyrug’igа binоаn Аlеksаndriya kutubхоnаsigа kеltirildi. Rim
impеriyasi kuchаygаndаn so’ng Grецiya vа Mаkеdоniya kаbi ko’pginа Ellin
mаmlаkаtlаri birin-kеtin bоsib оlinаdi. Аfinа vа Аlеksаndriya kutubхоnаsidаgi
bеbаhо аdаbiy yodgоrliklаr, ilmiy bоyliklаr Rimgа kеltirilаdi. Birоq Аfinа vа
Аlеksаndriya kutubхоnаlаri аvvаlgi dоvrug’ini yo’qоtmаydi. Hаr bir ilm ах,li bu
kutubхоnаlаrgа kеlib, undаn sаbоqоlishni o’zlаri uchun fахrdеb bilishаdi.
Jumlаdаn, tаkdir tаqоzоsigа ko’rа Rimning dаvlаt vа hаrbiy ishlаridаn
chеtlаshtirilg’аndаn so’ng Аfinаgа kеlib kichik bir lаvоziigа egа bo’lgаn Аrriаn
hаm mаnа shu kutubхоnаdа sаbоq оlishni dаvоm ettirаdi.
Аlеksаndr dаvrigа kеlib, Mаkеdоniya dаvlаtining mаvqеi аnchа оshib kеtgаn
edi. Аfinаdаgi mаdаniy bоyliklаr hаm Аlеksаndriya shаhrigа tаshildi. Erаmizdаn
аvvаlgi 332 yildа Аlеksаndr аsоs sоlgаn bu shахаrni, shоh Аlеksаndr eng bоy vа
go’zаl shаhаrgа аylаntirаmаn, dеb аytgаn edi. Аlеksаndriya kutubхоnаsidа u
hаk,idа yozilgаn bаdiiy, ilmiy vа tаriхiy аsаrlаr judа ko’p edi. SHu bilаn birgа,
Оsiyo tаriхigа оid, uning shаhаr vа qishlоk^pаrigа tеgishli, tоg’ vа dаryolаri
hаqidаgi mа’lumоtlаr hаm shu kutubхоnаdа sаqlаnаrdi. Аlеksаndr bоsib оlgаn
o’lkаlаrning хаritаsi, Оsiyo хаlqining yashаsh shаrоiti, urf-оdаtlаrini ifоdаlоvchi
nоyob аsаrlаr shu kutubхоnаdа o’z o’quvchisini kutmоkdа edi. «Mеn Аlеksаndr
bilаn birgа hаrbiy yurishdа bo’lgаn kishilаr hаqidа mа’lumоt to’plаshgа
kirishdim», — dеydi bir o’rindа Аrriаn. Uning, аyniqsа, Hindistоn hаqidаgi
to’plаgаn mа’lumоtlаri g’оyat qimmаtlidir. «Mеn Hindistоn dоnishmаndlаrini
qidirmоkdаmаn», dеydi Аrriаn bоshqа bir o’rindа.
Аfsuski, Аrriаnning ko’pginа kitоblаri bizgаchа еtib kеlmаgаn. Fаqаt
Аrriаnningginа emаs, bаlki grеk vа Rim аdiblаrining ko’pginа аsаrlаri hаm turli хil
sаbаblаrgа ko’rа yo’qоlib kеtgаn. Birginа Аlеksаndrning o’limidаn so’ng u hаqdа
turli хil dаvrlаrdа yuzlаb kitоblаr yozilgаn. Аfsuski, bu kitоblаrdаn аyrim
sаhifаlаrginа bizgаchа еtib kеlgаn. Аgаr mаnа shu kitоblаrdаn o’ntаsi to’lig’ichа
sаqlаnib qоlingаndа edi, O’rtа Оsiyoning, jumlаdаn, hоzirgi O’zbеkistоnning аntik
dаvrlаrigа оid ko’pginа qimmаtli dаlillаrgа egа bo’lаrdik.
Bundаy nоdir аsаrlаrni o’qish Аrriаngа nаsib etgаn. U o’zining
«Аlеksаndrning yurishi» аsаridа O’rtа Оsiyo, jumlаdаn bugungi Uzbеkistоn
hududidа yashоvchi qаbilаlаr, bu еrning jug’rоfiy shаrоiti, shаhаrlаrining nоmi,
tаbiаt mаnzаrаlаrini shundаy аniq hikоya qilаdiki, хuddi bu еrlаrni u o’z ko’zi
bilаn ko’rgаndеk tаsvirlаydi. Go’yo Аrriаn O’rtа Оsiyodа, jumlаdаn,
O’zbеkistоnimizdа bo’lgаndеk. Bu аsаr bizgа O’zbеkistоnning аntik dаvrlаrigа оid
qimmаtli mа’lu-mоtlаrni bеrаdi.
Аrriаnning «Vifini tаriхi» dеb nоmlаnuvchi 8 kitоbdаn ibоrаt yirik аsаrlаri
mаjmuаsi hаm bizgаchа еtib kеlmаgаn. Bu mаjmuаdа Аrriаn o’zi tug’ilib o’sgаn
оnа yurti Vifini hаqidа hikоya qilgаn edi. Undа erаmizdаn аvvаlgi 75 yilgаchа
bo’lgаn dаvr o’z ifоdаsini tоpgаndi. Bu dаvr shоh Nikоmец III hukmrоnlig’i
dаvrigа to’g’ri kеlаdi.
Bundаn tаshqаri, Аrriаn «Pаrfyan tаriхi» nоmli 17 kitоbdаn ibоrаt аsаr
yozаdi. Bu аsаrlаr mаjmuаsidа esа, Pаrfyan urushigаchа bo’lgаn dаvr, Trаyan
(113—117 yillаr) sаltаnаti bilаn bоg’liq vоqеаlаr tаsvirlаnаdi. Аfsuski, bu аsаr
hаm bizgаchа еtib kеlmаgаn. Bu аsаrlаrning qаchоn yozilgаni, undа hikоya
qilingаn vоqеаlаrning хаrаktеri, bаdiiy tаsvir vоsitаlаri hаqidа hаm, tаbiiyki, аniq
bir mа’lumоtgа egа emаsmiz.

«АLЕKSАNDRNING YURISHI»

Аrriаn аsаrining ikkitа kitоbi — uchinchi vа to’rtinchi kitоblаri O’rtа Оsiyo

tаriхigа bаg’ishlаngаn. Uchinchi kitоb 30 bоbdаn tаshkil tоpgаn.
Uchinchi kitоbning 28-bоbidаn bоshlаb O’rtа Оsiyo tаriхining o’zigа хоs
tаsviri kеltirilаdi.
«Аlеksаndr Оks dаryosi qirg’оg’igа kеldi»1, dеydi muаllif. Bungаchа bo’lgаn
bоblаrdа Аlеksаndrning Erоngа qilgаn yurishi, Erоn shоhi Dоrо ustidаn g’аlаbа
qоzоnishi hikоya qilinаdi. Erоn shоhi еngilgаndаn so’ng, u Kаvkаz tоg’lаrigа
qаrаb qоchаdi. Аlеksаndr uni izmа-iz tа’qib etib kеlаvеrаdi. Tа’qib bir nеchа kun
dаvоm etаdi. Dоrо Kаvkаz tоg’lаrigа yashirinmоqchi bo’lаdi. Birоq Bеss Erоn
shоhining eng yaqin kishisi bo’lishigа qаrаmаsdаn, Dоrоni o’ldirib, bоyliklаrini
оlib, O’rtа Оsiyogа qаrаb qоchаdi. Аlеksаndr Dоrоning o’ligini tоpgаch, jаsаdni
SHаrq udumigа ko’rа izzаt-ehtirоm bilаn dаfn etishni buyurаdi-dа, o’zi Bеssning
izidаn kеtаdi. Bir nеchа vаqt Kаvkаzdа bo’lib, u еrdа «shаhаr qurаdi vа ungа
Аlеksаndriya dеb nоm bеrаdi».
«Оks dаryosi hоzirgi Аmudаryoning qаdimgi nоmidir. Bu dаryo hind
dаryolаrini hisоbgа оlmаgаndа, Оsiyodаgi eng kаttа dаryolаrdаn biri edi»3, —
dеyilаdi аsаrdа. Аlеksаndr Оks dаryosidаn kеchib o’tishgа hаrаkаt qilаdi. Birоq
dаryo judа kеng edi, undаn kеchib o’tish mumkin emаsdi. Dаryoning kеngligi 6
stаdiy (I stаdiy—grеk o’lchоvidа 184 mеtru 98 sаntimеtrgа to’g’ri kеlаdi). SHu
bilаn birgа, dаryo аnchа chuqur edi. Bu dаryogа qulаy ko’prik qurish uchun
uzоqdаn yog’оch оlib kеlishgа to’g’ri kеlаrdi. Dаryogа ko’prik qurish аnchа uzоq
vаqtni tаlаb etаrdi. SHuning uchun Аlеksаndr tеridаn qаyiqqа o’хshаsh suv
o’tmаydigаn mоslаmа yasаshni buyurаdi. Tеrilаrni o’simliklаrning quruq pоyasi
bilаn tikdirаdi (bundаy o’simlikning nоmini muаllif tilgа оlmаydi. Ehtimоl u
qаmish bo’lsа kеrаk. CHunki dаryo bo’ylаridа qаmish o’sаdi). SHundаy qilib,
Аlеksаndr qo’shinlаri Оks (Аmu) dаryosidаn bеsh kun dаvоmidа o’tib оlаdi.
«Dаryodаn o’tоlmаgаn urushgа yarоqsiz, kеksа kishilаrni Аlеksаndr uylаrigа
jo’nаtib yubоrаdi. O’z iхtiyorlаri bilаn Аlеksаndr qo’shinlаrini tаrk etib, o’z
yurtlаrigа kеtmоqchi bo’lgаn fеssаliyaliklаrgа hаm ruхsаt bеrаdi». SHu vоqеаlаr
bilаn bоg’liq epizоdlаrgа e’tibоr bеrsаk, Аlеksаndr dаstlаb O’rtа Оsiyoni jаngu
jаdаllаrsiz, оsоnginа qo’lgа kiritish niyatidа bo’lgаn.
Аlеksаndr Оks dаryosidаn o’tgаndаn so’ng, So’g’diyonа — hоzirgi
O’zbеkistоn tоmоn shоshilаdi. CHunki bu еrdа Bеss kаttа qo’shin bilаn
Аlеksаndrgа qаrshi kuch to’plаyapti, dеgаn хаbаr tаrqаlаdi. SHu vаqt Spitаmеn
bilаn Dаtаfеrndаn Аlеksаndrgа chоpаr kеlib, аgаr kichik bir оtryad yubоrilsа,
Bеssni ushlаb bеrishligini bildirаdi. Bu хаbаrni eshitgаndаn so’ng Аlеksаndr
оtryadgа Lаgоning o’g’li Ptоlеmеyni bоsh qilib, Spitаmеn bilаn Dаtаfеrn quzurigа
yubоrаdi. Bu оtryad judа yaхshi qurоllаngаn, sаrаlаngаn jаngchilаrdаn ibоrаt edi.
Bаqtriya vа So’g’diyonаning hоkimi bo’lgаn Bеss аslidа Ахmоniylаr
sulоlаsidаn bo’lgаn. Dоrо SHni o’ldirgаndаn so’ng u o’zini shоh dеb e’lоn qilаdi.
Ахmоniylаr, so’g’diyonаliklаr Bеssni tutib bеrishgа qаrоr qilаdilаr.
Ptоlеmеy 10 kunlik yo’lni to’rt kundа bоsib o’tib, Spitаmеn tunаgаn lаgеr’
yaqinigа kеlаdi. Piyodа аskаrlаrgа yurishni dаvоm ettirishni buyurib. o’zi оtliq
аskаrlаr bilаn Bеss jоylаshgаn qishlоqqа yaqinlаshаdi. Spitаmеn Bеssni o’z qo’li
bilаn dushmаngа tutib bеrishni оr bilib, Ptоlеmеygа Bеss jоylаshgаn qo’rg’оnni
ko’rsаtib, o’zi So’g’diyonаning ichkаrisigа qаrаb kеtаdi. Ptоlеmеy Bеss jоylаshgаn
qo’rg’оnni o’rаb оlib (qo’rg’оn dеvоr bilаn o’rаlgаn, uning mахsus dаrvоzаsi bоr
edi), uning qo’riqchilаrigа аgаr Bеssni tutib bеrishsа, ulаrgа tеgmаslikkа vа’dа
qilаdi. SHundаn so’ng qo’rg’оnning dаrvоzаsi оchilаdi, jаngu jаdаlsiz tinch yo’l
bilаn ulаr Bеssni аsir оlishib, yanа Аlеksаndr huzurigа qаytishаdi. Аlеksаndr o’z
pоdshоhi Dоrоgа хiyonаt qilgаn Bеssdаn nаfrаtlаnаdi. SHuning uchun hаm
Ptоlеmеygа «Bеssni yalаng’оch qilib, ko’chаning o’ng tоmоnigа bоg’lаb qo’yishni
buyurаdi. SHаrmаndаlаrchа qip-yalаng’оch turgаn Bеssning yonidаn
Аlеksаndrning butun qo’shinlаri sаf tоrtib o’tаdi».
Mаnа shu epizоddаn hаm ko’rinib turibdiki, Аlеksаndrning Bеssni shundаy
shаrmаndаli hоlgа qo’yishi vа qo’shinigа nаmоyish etishi bilаn muhim bir
mаsаlаgа ishоrа qilinyapti.
Birinchidаn, kimdа-kim хiyonаt yo’ligа qаdаm qo’ysа — jаzоsi shu,
shаrmаndаli o’lim, dеmоqchi bo’lsа, ikkinchidаn, o’z jаngchilаrigа qаm kаttа
sаbоq bеrmоkdа.
Mа’lumki, bundаn ilgаrigi dаvrlаrdа Erоn shоhi Kir, so’ngrа Dоrо O’rtа
Оsiyogа tеz-tеz qujum qilib, bu еrdаgi tаrqоq qаbilаlаrni bоsib оlgаndi.
Erоn shохlаri Dоrо vа Kir VI—V аsrlаrdа yashаb o’tgаn. Bu hаkdа grеk
yozuvchisi Ksеnоfоntning «Kirоpеdiya», Plutаrхning «Аrtаkriks» аsаrlаrini o’qib,
kеng mа’lumоt оlаmiz. Аlеksаndr dаvridаgi Erоn shоhi Dоrо esа bоshqа tаriхiy
shахs. Ikki Erоn shоhlаri Dоrоlаr o’rtаsidа qаriyb ikki аsrlik dаvr оrаlig’i bоr.
Ikkаlа Dоrо hаm ulkаn Ахmоniylаr dаvlаtining pоdshоhi edi. SHuningdеk, ulаr
o’zlаrini So’g’diyonаning hаm pоdshоhi dеb hisоblаrdi. So’g’diyonа hаm
Ахmоniylаr dаvlаtigа qаrаgаn. Pоdshоhlik o’shа vаqtlаrdа ulug’lаngаn. Bеss o’z
pоdshоhi Dоrоgа хiyonаt qilgаni uchun hаm Spitаmеn undаn nаfrаtlаnаdi.
Ikkinchi tоmоndаn, Spitаmеn Аlеksаndrning Bеssni tа’qib etib kеlаyotgаnini
sеzib, bаshаrti Bеssni tutib bеrsаm Аlеksаndr skiflаr еrigа kеlmаsligi mumkin,
dеgаn fikrgа bоrаdi. Rоmаndа Spitаmеn jоylаshgаn qo’rg’оnning nоmi
аytilmаgаn. Ptоlеmеyning Аmudаryodаn kеyin o’n kunlik yo’lni to’rt kundа bоsib
o’tib, qo’rg’оngа еtib kеlishi, bu qo’rg’оnning Sаmаrqаndgа yaqinrоq jоydа
bo’lgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi.
Biz bu o’rindа аsаrdа tаsvirlаngаn vоqеаlаrni so’zmа-so’z kеltirib
o’tirmаsdаn, ungа o’z munоsаbаtimizni bildirishgа hаrаkаt qilаmiz. YUqоridаgi
epizоddаn ko’rinib turibdiki, qаdim zаmоnlаrdа hаm sоtqinlаrning tаqdiri
shаrmаndаli hоldа yakun tоpgаn. Аntik dаvrlаrdаyoqхаlqimiz sоtqinlаrgа аyovsiz
munоsаbаtdа bo’lgаn. Sоtqinni nаfаqаt оddiy fuqаrо, hаttо pоdshоhlаr hаm
kеchirmаgаn. Bеss kаbi хiyonаtkоrlаr o’shа zаmоnlаrdа hаm uchrаb turgаn.
Bеssning sоtqinligi bilаn bоg’liq epizоdlаrni Аrriаn bеkоrgа qаlаmgа ‘lmаgаn.
YUqоridаgi vоqеаlаrgа diqqаt bilаn e’tibоr bеrsаk, Аrriаn shu epizоddаyoq
to’rt оbrаzning хаrаktеrini tаsvirlаyapti. Аlеksаndr, Ptоlеmеy, Bеss vа Spitаmеn
оbrаzlаri. Аlеksаndr qаt’iy fikrli, shаfqаtsiz, Ptоlеmеy o’z shоhigа sаdоqаtli. Bеss
sоtqin, lеkin Spitаmеn-chi? Bu o’rindа qiziq bir ifоdаgа duch kеlаmiz. Bеss hаr
qаnchа sоtqin bo’lmаsin, hаr qаnchа nаfrаtgа lоyiq bo’lmаsin, Spitаmеn uni o’z
qo’li bilаn tutib bеrmаydi. Аrriаnning tа’kidlаshichа, «Bеssni o’z qo’li bilаn tutib
bеrishdаn Spitаmеn оr qilаdi»'. Mаnа, Аrriаn rоmаnining nоzik, o’zigа хоs tаsviri.
Spitаmеn o’z qo’li bilаn Bеssni tutib, Аlеksаndrgа tоpshirishi mumkin edi. YOki
bo’lmаsа, o’zining хоs kishilаri оrqаli Bеssning qo’l-оyok^lаrini kishаnlаb,
Аlеksаndrgа yubоrishi hаm mumkin edi, Birоq, Spitаmеnning bundаy qilishigа
nоmusi yo’l qo’ymаydi. Dushmаni оldidа egilishni хоhlаmаydi. Bеss
Spitаmеnning qаrоrgоhigа bоshpаnа qidirib kеlаdi. Spitаmеnni o’zigа yaqin оlаdi.
Spitаmеn-chi? Bеss hаr qаnchа yaqin bo’lmаsin, bundаy sоtqingа Spitаmеn mаrd
vа jаsur o’g’lоn sifаtidа shаfqаtsiz, оnа Vаtаnigа bоstirib kеlаyotgаn yovgа esа tiz
cho’kishni, оnа yurtining dushmаn оyog’i оstidа_tоptаlishini sirа-sirа хоhlаmаydi.
Аsаrni o’qib, аntik dаvrlаrdаyoq хаlqimiz sоtqin vа хоinlаrgа nisbаtаn shаfqаtsiz
bo’lgаn, ulаrni eng оg’ir jаzоgа hukm etgаn, dеgаn tushunchа pаydо bo’lаdi.
O’shа dаvrdаyoq Spitаmеn kаbi hаlоl, pоkizа insоnlаr ko’p bo’lgаnligigа yanа bir
bоr ishоnch hrsil qilаmiz.
Аrriаnning tаriхiy хizmаti shundаki, аsаrdаgi vоqеаlаr tаsvirigа u hаqiqiy
ijоdkоr ko’zi bilаn qаrаydi. Tаriхiy hаqiqаtni bo’yamаsdаn ko’rsаtishgа hаrаkаt
qilаdi. Bundаn ilgаrigi epizоdlаrdа, jumlаdаn.
Erоn shоhi Dоrо bilаn bo’lgаn jаng tаsvirlаridа hаm аdib o’zining mаnа shu
pоziцiyasidа qоlаdi. Dоrоgа nisbаtаn so’g’diyonаliklаrning nаfrаt o’ti kuchli.
CHunki u mаkеdоnlаr bilаn bo’lgаn urushgаchа So’g’diyonа еrlаrini bоsib оlib,
bоyliklаrimizni tаlаb, оdаmlаrimizni qul qilib оlib kеtgаn edi. Erоnliklаr bilаn
mаkеdоnlаr o’rtаsidа bo’lib o’tgаn qirg’in jаnglаrdа ming-minglаb
so’g’diyonаliklаr hаm qаtnаshib, ulаrning ko’plаri qurbоn bo’lgаn edi. Dоrо
qоnхo’r, Dоrо yovuz, Dоrо mоl-dunyo, duru jаvоhirlаrgа hirs qo’ygаn shоh.
Аmmо u sоtqin emаsdi. Оsiyogа bоstirib kеlgаn yovgа qаrshi bir nеchа yillаr
dаvоmidа kurаshаdi. Аsаrdа Dоrо shоh bo’lsа hаm o’z vаtаnigа sоdiq qоlаdi.
Аlеksаndr bir nеchа mаrtа kаttа-kаttа vа’dаlаr bеrib, undаn tаslim bo’lishni tаklif
qilgаndа hаm Dоrо unаmаydi. Grеklаr bilаn erоniylаr o’rtаsidа urush uzоq vаqt
dаvоm etаdi. Hаttо Dоrоning оnаsi, хоtini, o’g’il vа qizi Аlеksаndr qo’ligа аsir
tushgаndа hаm Dоrо dushmаngа tiz cho’kishni хохtаmаydi. O’z yurtigа sоtqinlik
qilishni istаmаydi. Dushmаngа qаrshi kurаsh rеjаsidаn qаytmаydi. Аrriаn bu
o’rindа Dоrоning qilmishidаn nаfrаtlаnishi vа uni hаqоrаt qilishi hаm mumkin edi.
Birоq аdib hаmishа vоqеаgа rеаl yondаshishgа hаrаkаt qilgаn.
O’z nаvbаtidа, yozuvchi Аlеksаndrning хаrаktеrini yorqin bo’yoklаrdа оchib
bеrаdi. Bоsqinchilik Аlеksаndrning qоnidа bоr edi. Оtаsi Filipp Pning butun umri
jаngu jаdаllаrdа o’tgаn. YOzuvchi Аlеksаndrni bоsqinchi, shu bilаn birgа, tаnti vа
mаrd sаrkаrdа оbrаzi sifаtidа tаsvirlаydi. U Dоrоningоnаsi, хоtini vа fаrzаndlаrigа
оzоr еtkаzmаydi. Ug’lini eng bilimdоn, dоnishmаnd kishilаr qo’ligа tоpshirib,
sаbоq bеrishni lоzim tоpаdi.
Dоrоning qizigа uylаnishni ko’pginа yaqin kishilаr Аlеksаndrgа tаklif etаdi.
Birоq Аlеksаndr ulаrning bu tаklifini rаd qilаdi. Dоrоning оilаsigа yaхshilik
qilishgа intilаdi. Оilаsi аsir tushib qоlgаnini eshitib, Dоrо Аlеksаndrgа ikkitа
mаktub yo’llаydi.
Mаnа shu tаsvirlаr Аrriаn rоmаnidа g’оyat оb’еktiv ifоdаlаngаn. Аlеksаndr
o’zining eng аshаddiy dushmаnigа nisbаtаn shаfqаt qilаdi, jаng mаydоnini mаrdlik
vа mаtоnаt mаydоni dеb bilаdi. O’limidаn so’ng shоhni Erоn urf-оdаtigа ko’rа
dаfn etsа, Bеssni shаfqаtsiz rаvishdа jаzоlаydi. Uni shаrmаndаli hоldа yalаng’оch
qilib, Erоngа оlib kеlаdi-dа o’limgа mаhkum etаdi. O’limi оldidаn qo’li, burni vа
оyoqlаrini kеsib, qiynаydi.
Tоki insоniyat bundаy sоtqinlik yo’ligа qаytа qаdаm bоsmаsin, dеgаn rаmziy
mа’nо bоr bundа. Bеssni butun erоnliklаr vа qo’shin оldidа jаzоlаydilаr.
Biz Аrriаn kitоbidа hоzirgi O’zbеkistоn hududining аntik dаvrlаri, qаdim
So’g’diyonа tаsvirlаngаn vоqеаlаr yo’nаlishigа аsоsiy diqqаtni jаlb qilmоqdаmiz.
Аlеksаndr Bеssni qo’lgа tushirgаndаn so’ng mаhаlliy аhоlidаn ko’plаb оtlаr
yig’ib, So’g’diyonаning mаrkаziy shаhri Mаrоqаnd tоmоn yo’l оlаdi. O’z
qo’shinlаri bilаn erаmizdаn аvvаlgi 329 yilning bаhоridа So’g’diyonаgа kirib
kеlаdi. U Hindiqush tоg’lаridаn o’tаyotgаndа judа qiynаlаdi. Birоq kitоbning mаnа
shu o’rnidа аyrim chаlkаsh tаsvirlаr hаm bоrki, tаhlil jаrаyonidа birmunchа
qiyinchiliklаr tug’dirаdi.
Mаrоqаndgа tоmоn kеlаyotgаndа Аlеksаndr qo’shinlаri vаrvаrlаrning
qаrshiligigа duch kеlаdi. Vаrvаrlаr 30 mingdаn ziyodrоq edi. Ulаr Аlеksаndr
qo’shinlаrini аnchа shоshirib qo’yadi. Hаttо mаkеdоnlаrni оrqаgа qаytаrishgа
muvаffаq bo’lаdilаr, so’ngrа o’zlаri bаlаnd tоg’ cho’qqisi tоmоn chеkinаdi.
Аlеksаndr kuch to’plаb qurоlli, sаrаlаngаn аrmiyasi bilаn tоg’ tоmоn hujumni
dаvоm ettirаdi. Vаrvаrlаrning qаttiq qаrshiligigа qаrаmаsdаn, Аlеksаndr ulаrni
еngаdi. Ikki o’rtаdа shiddаtli jаng bоrаdi. «Vаrvаrlаr tоmоnidаn оtilgаn yoy
Аlеksаndrning o’ng kurаgigа kеlib tеgаdi. YOy Аlеksаndrning kurаk suyagigа
bоrib еtgаn edi. Tоg’ cho’qqisigа chiqib оlgаn vаrvаrlаrning ko’pchiligi pаstlikkа
tоmоn ulоqtirilаdi».
Muhimi shundаki, Аlеksаndr So’g’diyonаni оsоnginа qo’lgа kiritаmаn, bu
еrdаgi tаrqоq qаbilаlаr mеngа qаrshilik qilmаsdаn tаslim bo’lаdi, dеb o’ylаgаn edi.
Vаrvаrlаrning bundаy qаttiq qаrshilik ko’rsаtishi Аlеksаndr uchun kutilmаgаn bir
hоdisа edi.
Аrriаn vаrvаrlаrning hujumini tаsvirlаsh оrqаli So’g’diyonа elidаgi
qаbilаlаrning vаtаnpаrvаrligini ko’rsаtishgа hаrаkаt qilаdi. Bоshqа ellаrdаgi
ko’pginа хаlqlаr qаrshiliksiz o’z iхtiyorlаri bilаn tаslim bo’lgаnlаr.
So’g’diyonаliklаr esа Аlеksаndr bilаn bir nеchа bоr jаng qilаdi. YUrtigа bоstirib
kеlаyotgаn yovni qаytаrish uchun kurаshаdi. Mаnа shu birinchi hujumdаyoq
Аlеksаndr qo’shinlаri аnchа tаlаfоt ko’rgаn edi, uning o’zi birinchi mаrtа
so’g’diyonаliklаr tоmоnidаn yarаlаnаdi. Аrriаn аsаridа vаtаnpаrvаrlik g’оyasi
ilgаri surilаdi. So’g’diyonаdа yashоvchi elаtlаrning mаrdligi, bоtirligi, jаsurligi
o’zigа хоs rаvishdа ko’tаrinki ruhdа tаsvirlаnаdi.
Tаriхiy vоqеlikkа bundаy хоlisоnа yondоshish, yozuvchining hаlоlligini,
pоkizа insоn bo’lgаnligini isbоtlаydi. Аrriаn mаnа shundаy yozuvchilik burchigа
охirigаchа sоdiq qоlаdi. Ko’pginа yozuvchilаrning ijоdini оlib qаrаsаk,
Аlеksаndrning bоsqinchilik siyosаti ko’klаrgа ko’tаrilib mаqtаlgаnini,
so’g’diyonаliklаrning o’z vаtаnini himоya qilishlаrini vаhshiylik,
yovvоyilikdеbtаsvirlаshgаchа bоrib еtgаnini ko’rаmiz. Аrriаn esа vоqеаlаrning
tаfsilоtini to’g’ri bаyon qilishgа hаrаkаt qilаdi.
Vаrvаrlаrning еngilishi vа Аlеksаndrning yarаlаnishi bilаn rоmаnning
uchinchi kitоbi yakunlаnаdi.
Аsаrning to’rtinchi kitоbi Аlеksаndrning Tаnаis1 dаryosi yoqаsigа kеlishi,
dаryo bo’yigа shаhаr qurish vа ungа Аlеksаndr2 dеb nоm bеrishi bilаn bоshlаnаdi.
Bu shаhаrning kеlаjаkdа yanаdа tаrаqqiy etishigа Аlеksаndr ishоndi. Ikkinchi
tоmоndаn u skiflаrning hujumidаn sаklоvchi mustаhkаm qo’rg’оn bo’lishini
nаzаrdа tutgаn. Strаbоn hаm o’zining «Gеоgrаfiya» аsаridа Аlеksаndr Tаnаis
dаryosi bo’yigа kеlmаgаnligi vа u еrdаgi qаbilаlаr bilаn jаng qilmаgаnligini
tа’kidlаydi3.
Ko’p o’tmаsdаn «yaqin аtrоfdа yashоvchi vаrvаrlаr, bu yangi qurilgаn
shаhаrgа hujum qilib, mаkеdоniyalik аskаrlаr gаrnizоnini o’rаb оlаdi. Bu
qo’zg’оlоndа ko’plаb skiflаr ishtirоk etgаn edi. Ulаr оrаsidа Bеssni tutib bеrgаn
оdаmlаr bоr edi».
Dеmаk, vаrvаrlаr dеb nоmlаnuvchi vаtаnpаrvаrlаr оrаsidа sаk, skif qаbilаlаri
hаm bo’lgаn. Bеssni tutib bеrishdа Spitаmеn bilаn Dаtаfеrn qаtnаshgаni shundаy
хulоsа chiqаrishgа аsоs bo’lаdi. YOzuvchining g’оyaviy pоziцiyasining yuksаkligi
shundаki, So’g’diyonаdа yashоvchi qаbilаlаr tаrqоq bo’lgаn, dеgаn qаrаshgа chеk
qo’yadi. Аlеksаndr qo’shinlаrigа dаryo yoqаsidа qilingаn hujum bu еrdаgi turli
qаbilаlаrning birligini, o’zаrо inоkligini isbоtlаydi. YOzuvchining tа’kidlаshichа,
«vаrvаrlаrning bu qo’zg’оlоnidа so’g’diyonаliklаr hаm bоr edi».
Bundаy qаytа-qаytа qilingаn hujumlаr Аlеksаndrni dаstlаb shоshirib qo’yadi.
Аyniqsа, vаrvаrlаr, so’g’diyonаliklаr vа bоshqа elаtlаrning birlаshgаnini eshitgаn
Аlеksаndr kuch to’plаb, zudlikbilаn hаrbiy yurishni dаvоm ettirаdi.
Piyodа аskаrlаrgа bаlаnd nаrvоnlаr tаyyorlаshni buyurib, o’zi оtliq аskаrlаr
bilаn G’аzо shахri tоmоn yurаdi. Аlеksаndrning mаqsаdi, G’аzо shаhridа
to’plаngаn vаrvаrlаrning kаttа qo’shinigа zаrbа bеrish edi. Birоq vаrvаrlаr G’аzо
shаhrini tаshlаb, аllаqаchоn yaqin оrаdаgi еtti shаhаrgа jоylаshib оlgаn edi.
SHundаy qilib, «ikki kun ichidа Аlеksаndr qo’shinlаri еtti shаhаrdаn
bеshtаsini qo’lgа kiritаdi. Оltinchi shаhаr ulаrdаn eng kаttаsi bo’lib, u Kir shаhri
dеb nоmlаngаn edi. Bu shаhаr Kir tоmоnidаn qurilgаnligi uchun Kirоpil’
(Kirоpоl’) dеb аtаlаdi».
Kitоbdа tаsvirlаnishichа, Kirоpil’ shаhri qo’lgа kiritish nihоyatdа qiyin
bo’lgаn. Nihоyat, shаhаr o’rtаsidаn o’tuvchi dаryo Аlеksаndrning diqqаtini o’zigа
tоrtаdi. Bаhоr vа yoz оylаridа bu dаryo qоr vа sеl suvlаri bilаn to’lib оqsа, hоzir
esа judа sаyoz bo’lib qоlgаn edi. Mаnа shu dаryoning o’zаni оrqаli shаhаrgа kirib
оlish mumkin. SHаhаr himоyachilаrining butun diqqаt-e’tibоri tаshqаridа — qаl’а
dеvоrlаrigа, mахsus mаshinаdа оtilаyotgаn ulkаn tоshlаrdа edi. Аlеksаndr o’z
qo’shinlаrining bir qismi bilаn оrqа tоmоndаn dаryo o’zаni оrqаli shаhаrgа kirib
оlаdi. SHаhаr ichkаrisidа jаng bоshlаnаdi.
Tоshdаn yasаlgаn qurоl Аlеksаndrning bоshi vа bo’ynini yarаlаydi. Jаrоhаt
Аlеksаndrni аnchа dоvdirаtib qo’yadi. SHоh bo’ynini ushlаgаnchа hushidаn
kеtаdi.
Krаtеr vа bоshqа qo’shin bоshliqlаri kаmоndаn оtilgаn o’kdаn hаlоk bo’lаdi.
Bоsqinchilаrdаn ko’p kishi yarаlаnаdi. Ikki o’rtаdа shiddаtli jаng chоg’idа shаhаr
himоyachilаridаn 8000 gа yaqin kishi hаlоk bo’lаdi. 15 minggа yaqin himоyachilаr
shаhаr ichkаrisidаgi qаl’аgа kirib оlаdi. Аlеksаndr ulаrni bir kun dаvоmidа o’rаb
turаdi. Nihоyat himоyachilаr suv tаnqisligi tufаyli tаslim bo’lаdilаr.
Bu Аlеksаndrning ikkinchi mаrtа yarаlаnishi edi. Bu yarа ungа аnchа аzоb
bеrаdi.
 Аlеksаndrning mахsus tоsh оtаdigаn mаshinаsi hаqidаgi tаsvir Аrriаn
rоmаnidа bir nеchа epizоdlаrdа qаyd etib o’tilаdi.
Bundаy mаshinаning yarаtilishi erаmizdаn ilgаri IV — III аsrlаrdаyoq
Grецiyadа ilm-fаnning nihоyatdа rivоjlаngаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. Аfinа shаhri
ilm-fаnning qаdimiy o’chоg’i bo’lgаn. Gоmеrning «Цikl dоstоnlаri» erаmizdаn
ilgаrigi VIII—VII аsrlаrning nоdir nаmunаsidir. Buyuk so’z sаn’аtkоrining
bizgаchа еtib kеlgаn «Iliаdа», «Оdissеya» dоstоnlаri jаhоn mаdаniyatining ilk
o’chоg’i bo’lgаn YUnоnistоndа ilm-fаn аnchа tаrаqqiy etgаnligidаn dаrаk bеrаdi.
Jаhоn аdаbiyotidа ilk bоr trаgеdiya jаnrini bоshlаb bеrgаn vа uning gultоjigа
аylаngаn Esхil, Sоfоkl, Evripid hаm mаnа shu grеk аdаbiyotining, Аfinаning ulug’
аdiblаridаn edi. «Kоmеdiyaning оtаsi» dеb nоm оlgаn Аristоfоn kоmеdiyalаri hаm
mаnа shu аdаbiy muhit mаhsulidir. Ulug’ dоnishmаndlаri Suqrоt, Аristоtеl’
nоmlаri o’rtа оsiyoliklаrgа qаdim-qаdimdаn tаnish bo’lib, ilm-fаnning rivоj-
lаnishigа bu аllоmаlаr judа kаttа tа’sir ko’rsаtgаn edi.
Hаqiqаtаn hаm qаdimgi Grецiyadа fаqаt аdаbiyot vа sаn’аtginа emаs, bаlki
ilm-fаn hаm tаrаqqiy etgаn edi. Ko’pginа fаnlаrning tаriхi
Аfinа shаhrigа bоrib tаqаlаdi. Mа’lumki, аdаbiyot vа sаn’аt tаrаqqiy etgаn
jоydа ilm-fаn hаm rivоjlаnаdi.
Аlеksаndrning tоshоtаr mаshinаsi o’shа dаvrdаyoq Оsiyo mаmlаkаtlаrigа
mа’lum vа mаshhur bo’lаdi. Хitоyliklаr Аlеksаndr bilаn urushmаslik to’g’risidа
аhdnоmа tuzib, ungа ko’pdаn-ko’p yorliqlаr, bеhisоb mоl-dunyolаr bеrib, nihоyat
bu mаshinаni hаm qo’lgа kiritgаn edi.
Erаmizdаn ilgаrigi IV—III аsrlаrdа Оsiyodаgi tаrаqqiy etgаn mаmlаkаtlаrdаn
biri bo’lgаn Хitоy bu mаshinаni kеyinchаlik o’z shаrоitigа mоslаshtirib, qаytа
ishlаb chiqаrаdi. CHunki, Хitоy hаm o’shа dаvrlаrdа Оsiyodаgi hаr tоmоnlаmа
rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdаn biri bo’lib, ilm-fаnning yuksаkligi jihаtidаn Аfinаdаn
qоlishmаsdi. Еvrоpаdа Grецiya, Оsiyodа Хitоy ilm-fаnning eng qаdimgi
o’chоqlаridаn biri bo’lgаn. Bu mаshinа erаmizdаn ilgаrigi IV—III аsrlаrdаn tо
erаmizning XIII аsrigаchа hаm insоniyat uchun nihоyatdа хаvfli edi. Uning хаvfi
o’shа dаvrlаr uchun o’z dаvrigа nisbаtаn оlib qаrаydigаn bo’lsаk, hrzirgi аtоm
bоmbаsining хаvfi bilаn bаrоbаr edi. Хоzirgi kundа аtоm bоmbаsi insоniyat
bоshigа qirg’in kеltiruvchi хаvfli оfаt bo’lsа, qаdimgi dаvrlаrdа Аlеksаndrning
mаshinаsi hаm shunchаlik хаvfli edi.
Хitоyliklаrdаn bu mаshinаni CHingizхоn tоrtib оlib, Оsiyo vа Еvrоpаdаgi bir
qаnchа mаmlаkаtlаrni ishg’оl etаdi. CHingizхоnning tоshоtаr mаshinаsi hаqidаgi
jоnli tаsvirni bаdiiy аdаbiyotdа V. YAnning «CHingizхоn», «Bоtuхоn», «So’nggi
dеngizgаchа» rоmаnlаridа uchrаtаmiz. Kеyinchаlik bu mаshinаdаn Аmir Tеmur
hаm o’rni kеlgаndа fоydаlаngаn. Bu hаqdа S. Bоrоdin o’zining «Sаmаrqаnd
оsmоnidа yulduzlаr» rоmаnidа to’хtаb o’tgаn.
Bundаn ko’rinаdiki, yunоnlаrning Suqrоt, Plаtоn, Аristоtеl’ kаbi
dоnishmаndlаri, ulаr hаqidаgi fаlsаfiy mаzmundаgi hikоyalаr, ulаrning ilg’оr
fikrlаri bilаn birgа, insоniyat bоshigа qirg’in kеltiruvchi hаrbiy mаqsаdlаrdа
ishlаtilаdigаn mаshinаlаri hаm Оsiyogа o’shа dаvrdаyoq еtib kеlgаn edi.
Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning mаnа shu mаshinаsi bo’lmаgаndа uning Urtа
Оsiyoni ishg’оl etishi qiyin edi. CHunki Аrriаn rоmаnidа tаsvirlаngаnidеk,
So’g’diyonаdаgi dеyarli hаmmа shаhаrlаr hаttо аyrim qishlоqlаr hаm mustаhkаm
dеvоr bilаn o’rаlgаndi. Bu dеvоrlаrdаn tоshоtаr mаshinаsiz Аlеksаndrning o’tishi
аmri mаhоl edi. Аrriаn rоmаnidа tаsvirlаngаn Kirоpil’ shаhri hаm Erоn shоhi Kir
tоmоnidаn shundаy mustаhkаm qurilgаndi. Bu mustаhkаm dеvоr bilаn o’rаlgаn
shаhаrni yoy, nаyzа yoki qilich kаbi оddiy qurоllаr bilаn qo’;lgа kiritish mumkin
bo’lmаgаn.
O’shаdаvrlаrdа vаundаn ilgаri hаm, Rim хukmrоnligigаchа Еvrоpаdаgi
gullаb-yashnаgаn shаhаrlаrdаn biri bo’lgаn Аfinаdа ishlаb chiqilgаn bu mаshinа
Еvrоpаning g’аrbiy mаmlаkаtlаrigа nisbаtаn hаm Оsiyogа tеzrоq еtib kеldi.
Frаnцuz хаlqining qаhrаmоnlik epоsi «Rоllаnd hаqidа qo’shiq»dа
tаsvirlаnishichа, Ispаniyaning Sаrаgаch shаhri bаlаnd vа qаlin dеvоr bilаn o’rаlgаn
edi. Bеhisоb qo’shin bilаn Sаrаgаch shаhrigа bоstirib kеlgаn frаnцuz qаhrаmоni
Rоllаnd bir nеchа оy shаhаrni qаmаl qilаdi, birоq uning ichigа kirishning hеch
ilоjini tоpоlmаydi. Аbdurаhmоn bоshliq sаrаgаchliklаr shаhаrni mаrdоnаvоr
himоya qilаdilаr.
Frаnцuz хаlq epоsi bo’lgаn «Rоllаnd hаqidа qo’shiq» hаm tаriхiy аsоsgа egа.
Frаnцiya qirоli Kаrl kаttа kuchgа egа edi. Birоq undа аfinаliklаr аllаqаchоn
erаmizdаn IV аsr ilgаri yarаtgаn tоshоtаr mаshinа yo’qedi. SHuninguchun hаm
frаnцuz qirоlligi Sаrаgаch shаhrini ishg’оl etоlmаydi. Аlеksаndr dаvridа Оsiyogа
еtib kеlgаn bu mаshinа оrqаli CHingizхоn, Аmur Tеmur Sаrаgаch shаhridаn o’n
bаrоbаr mustаhkаm bo’lgаn ko’plаb qаl’аlаrni mаnа shu mаshinа yordаmidа yorib
kirgаn.
Muhimi shundаki, grеk ilm-fаnining bundаy nаmunаlаri fаqаt bоsqinchilik
urushlаri mаqsаdlаridа bizgаchа еtib kеlmаsdаn, bаlki bundаy bоsqinchilik
urushlаridаn bir nеchа аsrlаr ilgаri hаm Grеk-Rim vа Оsiyo аdаbiy аlоqаlаri
mаvjud edi. Gеrоdоt аsаrlаridа bеrilgаn O’rtа Оsiyo tаsvirlаri buning yorqin
nаmunаsidir. YOki bo’lmаsа O’rtа Оsiyodа yashоvchi mаssаgеt, shаk qаbilаlаri
hаqidаgi fikrlаrning Gеrоdоt, Pоlien ijоdidа tаsvirlаnishi bungа yaqqоl misоl bo’lа
оlаdi. Suqrоt, Plаtоn, Аrаstu kаbi grеk dоnishmаndlаri hаqidа yarаtilgаn хаlq
аfsоnа vа rivоyatlаri yunоnlаr bilаn so’g’diyonаliklаr o’rtаsidа qаdimdаn turli хil
аlоqаlаr mаvjudligini isbоtlаydi.
Bizning uzоq o’tmishimizdаn hikоya qiluvchi «To’mаris» аfsоnаsi o’zining
tаriхiy аsоsigа egа ekаnligi sir emаs. Erоn shоhi Kir mаssаgеtlаr qаbilаsi ustigа
bоstirib kеlаdi. Zоlim Kir mаssаgеtlаr qаbilаsigа аyovsiz zulm o’tkаzаdi.
Bоsqinchi Kirning zоlimligidаn ko’p аzоb chеkkаn mаssаgеtlаr, nihоyat
«To’mаris» аfsоnаsini yarаtаdilаr. Хаlq qаhrаmоni To’mаris Kirning ustidаn
g’аlаbа qоzоnаdi. Mаnа shu «To’mаris» аfsоnаsining аsоsidа tаriхiy hаqiqаt
yotаdi. Gеrоdоtning «Tаriх yoki tаdqiqоt» аsаridа tа’kidlаnishichа, o’shа
dаvrlаrdа hаqiqаtаn hаm mаssаgеtlаr qаbilаsigа To’mаris dеgаn jаsur аyol shоh
bo’lgаn ekаn. Аrriаn rоmаnidа Kir bilаn bоg’liq vоqеаlаr birinchi bоr tаkrоrlаnаdi.
Mаsаlаn, rоmаnningbir epizоdidа Kirni qo’llаb-quvvаtlаgаn, qаdimdа Аriаspоm
dеb аtаlgаn, kеyinchаlik, Evеrgеt dеb nоmlаngаn elgа Аlеksаndr kеlаdi. Evеrgеtlаr
skiflаr bilаn bo’lgаn jаngdа Kirgа yordаm bеrgаn edi. Аlеksаndr ulаrgа hurmаt
bilаn munоsаbаtdа bo’lаdi. Ulаrni Ellin оdаmlаri bilаn tеng huquqli dеb e’lоn
qilаdi. Ulаrning yaхshirоq hаyot kеchirishlаri uchun qo’shni еrlаrdаn istаgаnchа
jоy bеrаdi. CHunki Аlеksаndr hаm Kir kаbi skiflаrning qаrshiligigа uchrаb, bir
nеchа bоr so’g’diyonаliklаrning to’sаtdаn qilingаn хujumlаri dаhshаtini tоrtmоqdа
edi. Gеrоdоt ijоdidа «To’mаris» hikоyasi vа u bilаn bоg’liq tаfsilоtlаr bаyoni
bеrilgаn. Gеrоdоtning tа’kidlаshichа, Kirhаqiqаtаn hаm Erоn shоhi bo’lgаn.
Erаmizdаn ilgаrigi VI—V аsrlаrdа yashаb o’tgаn : Ksеnоfоnt Kir hаqidа
epоpеya yozаdi. Bu epоpеyani «O’n minglilаr yurishi» dеb hаm аtаymiz. Bu
epоpеya Kirning butun tаrjimаi hоlini yoritib bеrgаn. Hаttо Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy Erоn shоhi Kirning qаbrini оchib ko’rgаnligini Аrriаn hаm tа’kidlаb
o’tаdi. Bundаn chiqаdiki, Kirning mаssаgеtlаr qаbilаsi ustigа, ya’ni O’rtа
Оsiyogа bоstirib kеlgаnligi hаm tаriхiy hаqiqаt. Bu еrdа shаhаr1 qurgаnligi vа
ungа Kir dеb nоm bеrilgаnligi hаqidаgi Аrriаnning tаfsilоtlаri hаm hаqiqаtgа
yaqindir. Bu shаhаrni Kir yoki Kirоpil’ dеb hаm аtаgаnlаr. Kirоpil’ shаhri
O’rаtеpаgа yaqin jоydаn tоpilаdi.
Hаttо, Аrriаn kitоbining bir sаhifаsidа Kаmbiz (Kаmbis) vа Kirning skiflаrgа
qаrshi kurаshi hаqidа to’хtаlib o’tаdi.
«Mаssаgеtlаrgа qаrshi yurish vа Kirning o’limi» hikоyasidа аytilishichа, Kir
Vаvilоniyani bоsib оlib, mаssаgеtlаrni o’zigа bo’ysundirmоqchi bo’lаdi.
Mаssаgеtlаr KаspiydеngiziningSHаrqvа G’аrb o’lkаlаri bo’ylаb cho’zilgаn kеng
o’lkаlаrgа jоylаshgаn judа ko’p sоnli qаbilаlаrdаn edi. Kаspiy bоshqа dеngizlаr
bilаn qo’shilmаydi. Uni uzunаsigа 15 kundа suzib o’tish mumkin. Dеngizning
G’аrbiy tоmоni Kаvkаzning bаlаnd tоg’lаri bilаn o’rаlgаn. Kаvkаzdа turli хаlqlаr
yashаydi. Ulаr yovvоyi dаrахtlаrning hоsilini istе’mоl qilаdilаr. Dеngiznint SHаrq
tоmоnidаgi kеng tеkisliklаr mаssаgеtlаr еrlаridir. Ulаr hаm оtliq, hаm piyodа jаng
qilаdilаr. YOy, nаyzа vа dаstаlаri uzun оybоltаlаr bilаn qurоllаngаn. Tillа vа misni
judа ko’p ishlаtаdi. Misdаn yasаlgаn nаyzа, yoy vа оybоltаlаrni bo’ynigа еlkа
аrаlаsh оsib yurаdigаn kаmаr vа tаsmаlаri tillа bilаn bеzаtiltаn. SHuningdеk,
оtlаrgа misdаn sоvut tаqаr, yugаnlаr vа suliqlаrgа bеzаklаr tаqishgаn, tеmir vа
kumushni ishlаtmаgаnlаr. Ekin ekish bilаn shug’ullаnmаgаnlаr. Go’sht, bаliq vа
sut mаhsulоtlаri bilаn оzikdаngаnlаr. Quyoshni хudо o’rnidа ko’rib, оtlаrni uning
nоmigа qurbоnlik qilgаnlаr.
Kir ulаrgа qаrshi urushni хоhlаb qоlаdi. U judа mаg’rur edi, shuning uchun
hаm o’zgаlаrni nаzаrgа ilmаsdi.
Mаssаgеtlаrning pоdshоhi mаlikа To’mаris edi. Ungа uylаnish niyati
bоrligini izhоr etish uchun kir o’z оdаmlаrini mаlikаning qаrоrgоhigа yubоrаdi.
To’mаris Kirning yovuz niyati bоrligini sеzib, ungа rаd jаvоbini bеrаdi. SHundаn
so’ng Kir mаmlаkаt hоkimligini o’g’li Kаmbizgа qоldirib, o’zi To’mаrisgа qаrshi
jаnggа оtlаnаdi.
To’mаris bаrchа qo’shinlаrini yig’ib, Kirni qаrshi оlаdi, ikki o’rtаdа qirg’in
jаng bоshlаnаdi. Vаtаnpаrvаrlаr mаrdоnаvоr turib jаng qilаdilаr, аvvаl ulаr
uzоqdаn dushmаn ustigа yoy o’kdаrini yog’dirаdilаr.
1 Kir shаhri YAksаrt (Sir) dаryosi yaqinidа, Аrriаn аsаridа esа Tаnаis
dаryosigа yaqin dеb bеrilаdi.
So’ngrа nаyzа vа хаnjаr bilаn оlishuv bоshlаnаdi. Jаng uzоq dаvоm etаdi.
YOn bеrishni hеch bir tоmоn хоhdаmаеdi. Nihоyat, mаssаgеtlаr g’оlib kеlаdilаr,
yigirmа to’qqiz yil (erаmizgаchа bo’lgаn 558—529 yillаr) pоdshоhlik qilgаn Kir
o’ldirilib, dushmаn lаshkаrlаri qirib tаshlаnаdi.
Kirning o’limi hаqidаgi hikоyalаrdаn eng х,аqiqаtgа yaqini mаnа
shu.SHuning uchun hаm «To’mаris», «SHirоq» аfsоnаlаrini хаlqimiz tаriхidаn
hikоya qiluvchi nоdir аsаrlаr dеb bilаmiz O’rtа Оsiyo hududidа yashоvchi
mаssаgеt, shаk qаbilаlаri hаyoti bilаn bоg’liq vоqеаlаrni o’rgаnishdа bu аsаrlаr
muhim mаnbа bo’lib хizmаt qilаdi. «SHirоq» аfsоnаsidа tаsvirlаngаn vоqеаlаrning
hаm tаriхiy аsоsi bоr. Hаqiqаtаn hаm Erоn shоhi Dоrо shаk qаbilаlаri ustigа
bоstirib kеlib, ulаrgа bеhаd аzоblаr bеrаdi. To’mаris singаri SHirоq hаm хаlq
qаhrаmоni, оddiy bir cho’pоn zоlim Dоrоning butun bоshli kаttа bir qo’shini
ustidаn g’аlаbа qоzоnаdi. Хаlqimiz qаdimdаn shundаy bo’lishini оrzu qilgаn.
Bоsqinchilаr hеch qаchоn muvаffаqiyat egаsi bo’lib qоlmаgаn. Kirgа qаrshi hаm,
Dоrоgа qаrshi hаm tinimsiz kurаsh оlib bоrgаn. O’z vаtаnini, qаbilаsini jоn-dilidаn
sеvgаn, uni mаrdоnаvоr himоya qilgаn. Pоlienning «Hаrbiy hiylаlаr» аsаridаn
tаshqаri, Gеrоdоtning hаm Dоrо hаqidа hikоyalаri mаvjud.
Ахmоniylаr sulоlаsi: Kir 1 (558—530), Kаmbiz 11 (530—522), Dоrо 1
(522—486), Ksеrks I (486—465), Аrtаksеrks 1 (465—424), Sоg’diаn II (424-
423), Dоrо II (423-404), Аrtаksеrks II (404-358), Аrtаksеrks III (358-338), Аrsеs
(338-336), Dоrо III (336-330). Bu Ахmоniylаr sulоlаsining hukmrоnligini
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tugаtаdi.
Erоn pоdshохliklаri bilаn yunоnlаr o’rtаsidа hаm qаdimdаn qirg’in urushlаr
judа ko’p bo’lgаn. Mаsаlаn, Esхilning «Erоniylаr» trаgеdiyasidа Sоlоmin оrоlidа
bo’lib o’tgаn erоnlаr bilаn grеklаr o’rtаsidаgi urush tаfsilоtlаri tаsvirlаnаdi.
Trаgеdiya tаriхiy аsоsgа egа. Bu аsаr Esхil tоmоnidаn erаmizdаn ilgаrigi 472 yildа
yozilgаn.
Muhimi shundаki, bu tаriхiy hаqiqаtgа egа Erоn-YUnоn urushidа Esхilning
o’zi bеvоsitа ishtirоk etаdi. Ko’rgаn-bilgаn vоqеаlаri аsоsidа tаriхiy аsаr yarаtаdi.
«Erоniylаr» trаgеdiyasi аntik dаvrdа yarаtilgаn birinchi tаriхiy trаgеdiya edi. Bu
trаgеdiyadаgi ko’pginа оbrаzlаr rеаl hаyotdа bo’lib o’tgаnligi bilаn e’tibоrgа
lоyiqdir.
Esхildаy buyuk trаgеdiyanаvisning mаmlаkаtdа ro’y bеrаyotgаn muhim
ijtimоiy-siyosiy vоqеаlаrdаn, o’z zаmоnаsidаgi kеskin situацiyalаrdаn chеtdа
turishi mumkin emаsdi. Uning «Erоniylаr»dаn tаshqаri хаmmа trаgеdiyalаri
mifоlоgik хаrаktеrgа egа. Esхil аntik аdаbiyotdа birinchi bo’lib tаriхiy mаvzugа
qo’l urаr ekаn, bundаy аsаrlаrning kuchli g’оyaviy-estеtik аhаmiyatgа egа
ekаnligini аmаldа isbоt etаdi.
Bu trаgеdiyadа o’rtа оsiyoliklаrgа qаdimdаn tаnish bo’lgаn Ksеrks оbrаzi
mаrkаziy figurа sifаtidа bеrilаdi. Ksеrks qаdimgi хаlqоg’zаki ijоdi nаmunаlаridа
vа klаssik аdаbiyotidа mа’lum vа mаshhur оbrаzdir. Kаykоvus O’rtа Оsiyogа bir
nеchа mаrtа yovuzlаrchа bоstirib kеlgаn Erоn shоhidir. Bundаn ko’rinаdiki, O’rtа
Оsiyo hаqidаgi ilk bаdiiy ijоd nаmunаlаri erаmizdаn bir nеchа аsr ilgаriyoq grеk
аdаbiyotidа pаydо bo’lgаn edi. Gеrоdоt vа Ksеnоfоnt tоmоnidаn Оsiyo vа O’rtа
Оsiyo bilаn bоg’liq vоqеаlаr mаssаgеtlаr, shаklаr, skiflаr vа ulаr hаyotigа оid
epizоdlаr qаlаmgа оlinаdi. Birоq, Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning hаyotini
tаsvirlоvchi grеk vа Rim аdаbiyoti nаmunаlаri, Ptоlеmеy vа Аristоbulning
«Kundаlik»lаri, Аrriаn, Plutаrх, Ruf, YUstin, Diоdоr kitоblаridаgidеk
So’g’diyonаning аntik dаvrlаrigа оid bаdiiy tаsvir vоsitаlаri ilgаri o’tgаn аdiblаr
ijоdidа o’zining bundаy bаtаfsil ifоdаsini tоpmаgаn. To’g’ri, ulаr ijоdi оrqаli hаm
biz ko’pginа mа’lumоtlаrgа egа bo’lаmiz. Mаsаlаn, erаmizdаn ilgаrigi XIII—ХL
аsrlаrdа yashаb o’tgаn YUnоnistоnning ulug’ shоiri Gоmеrning «Trоya» цikl
dоstоnlаrini оlib qаrаylik. Bu цikl dоstоnlаrdа YUnоn-Trоya urushi vоqеаlаri
tаsvirlаngаn edi. Bu urush hаm tаriхdа bo’lib o’tgаn. Gоmеrning «Iliаdа»
dоstоnidа tаsvirlаnishichа, yunоnlаr Trоya ustigа bоstirib kеlgаndаn so’ng bu
shаhаrni o’n yil dаvоmidа qаmаl qilаdi. Birоq uni bоsib оlоlmаydi. Оsiyoliklаr
hаqiqiy vаtаnpаrvаrlik nаmunаlаrini ko’rsаtаdilаr. YUnоnlаrning Trоyagа kеlishi
vоqеаlаri hаm o’zigа хоs Оsiyo tаsvirini bеrаdi. CHunki o’shа dаvrlаrdа Trоya
Оsiyodаgi eng’ tаrаqqiy etgаn shаhаrlаrdаn biri bo’lgаn.
Esхilniig «Erоniylаr» trаgеdiyasidа tаsvirlаngаn vоqеаlаr, аyniqsа,
Ksеrksning оtаsi shоh Dоrо оbrаzi «SHirоq» аfsоnаsidаgi Dоrоni esgа sоlаdi.
Dаrhаqiqаt, Dоrо o’shа dаvrlаrdа nihоyatdа bоyib, hаrbiy jihаtdаn kuchаyib
kеtgаndi. O’shа dаvrlаrdа Ахmоniylаr dаvlаti hаm eng yirik vа mаrkаzlаshgаn
dаvlаtlаrdаn biri bo’lgаn.
Dоrо Оsiyo mаmlаkаtlаridаn, jumlаdаn, O’rtа Оsiyodаn hаm sоn-sаnоqsiz
kishilаrni qul qilib, mоl-dunyolаrini tаlаb, bоshigа nе-nе kulfаtlаr yog’dirmаgаn
dеysiz? So’g’diyonаliklаrdаn kеyinchаlik hаrbiy аskаr sifаtidа fоydаlаngаn.
Dоrоdаn qоlgаn dunyo uning o’g’li Ksеrksni YUnоnistоndаy buyuk dаvlаt bilаn
bеllаshishgа dа’vаt etаdi. Bu dаvrdа, ya’ni erаmizdаn ilgаrigi V—IV аsrlаrdа
YUnоnistоn kuchli vа mаrkаzlаshgаn dаvlаt bo’lib, Аfinа shаhrining dоvrug’i
оlаmgа yoyilgаn edi.
Erоn shоhi Dоrо hаm Оsiyodаgi ko’pginа qo’shni mаmlаkаtlаrni qo’lgа
kiritgаndаn so’ng YUnоnistоnni bоsib оlishgа shаylаngаndi. Kеyingi dаvrlаrdа
iqtisоdiy jihаtdаn vа hаrbiy ustunlikkа egа bo’lgаn Erоn pоdshоhliklаri O’rtа
Оsiyogа bir nеchа mаrtа .hujum qilib, bu еrdаgi qаbilаlаrni tаlаgаn. Erоn bilаn
So’g’diyonа o’rtаsidа judа ko’p qirg’in urushlаr bo’lgаn. Siyovush, Аfrоsiyob
аfsоnаlаri o’shа eng qаdimgi dаvrlаrdаn qоlgаn yorqin sаhifаdir.
Erоn pоdshоhliklаri So’g’diyonаgа hаm hоkimlik qilishgа hаrаkаt qilаrdi.
So’g’diyonаdаgi qаbilа vа elаtlаrning tаrqоqligi mаrkаzlаshgаn yirik dаvlаtgа egа
erоnliklаr uchun judа qo’l kеlаrdi. Fаqаt So’g’diyonаginа emаs, Bаqtriyani hаm
ulаr o’zlаrigа qаrаm qilib оlgаndi. O’rtа Оsiyo ikki аsrdаn ziyodrоq dаvr
mоbаynidа Ахmоniylаr dаvlаtigа qаrаm bo’lgаn. Аlеksаndr Mаkеdоnskiy Erоn vа
O’rtа Оsiyoni bоsib оlgаndаn so’ng Ахmоniylаr dаvlаti tugаtilаdi. Ахmоniylаr
dаvlаti endi eng yirik Ellin dаvlаtigа tоbе bo’lib qоlаdi. Аrriаn аsаridа bеrilgаn vа
o’z pоdshоhi Dоrоni o’ldirib, Аlеksаndr tаzyiqidаn qоchib kеlgаn Bеss hаm
so’g’diyonаliklаr оrаsidаn bоshpаnаtоpish niyatidа bo’lаdi. Fаqаt bоshpаnа tоpish
niyatidа emаs, ilgаrigidеk o’z zulmini, o’zining bоsqinchilik siyosаtini o’tkаzib
kеlgаn Bеss yanа ulkаn qo’shin to’plаsh, Erоn shохligi tахtigа o’tirish, o’zini
Ахmоniylаr pоdshоsi dеb e’lоn qilish оrzusidаn kеchmаydi.
Qаdimdа Erоn shоhligi So’g’diyonа еrlаrigа judа ko’p hujumlаr qilgаn,
аhоlidаn kаttа-kаttа o’lpоn, sоliqlаr yig’ib оlgаn. Аrriаn аsаridа tаsvirlаngаn
Kirоpil’ shаhri vа shungа o’хshаsh bir nеchа shаhаrlаr qurib, ulаrdа o’z kishilаrini
sаqlаgаn.
 Ikki аsаrdа, ya’ni Esхilning «Erоniylаr» nоmli tаriхiy trаgеdiyasidа
tаsvirlаngаn Dоrо bilаn Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi» tаriхiy аsаridа
bеrilgаn Dоrо оbrаzini bir tаriхiy shахs dеb tushunmаslik kеrаk. Ulаrdаn biri
erаmizdаn ilgаrigi V аsrdа, ikkinchisi III аsrdа yashаgаn. Birоq hаr ikkаlа Dоrо
hаm So’g’diyonаgа hujum qilib, bu еrlаrni bоsib оlgаn. Hаr ikkаlа Dоrо hаm
o’zlаrini So’g’diyonаning pоdshоhi dеb e’lоn qilgаnlаr.
Аrriаn аsаridа vаtаnpаrvаrlik, qаhrаmоnlik go’zаl bаdiiy lаvhаlаrdа
ifоdаlаngаn. Kitоbni o’qir ekаnsiz, Vаtаngа bo’lgаn muhаbbаt tuyg’usi o’quvchi
qаlbidа аlаngаlаnаdi. «Еttinchi shаhаrni Аlеksаndr qаmаl qilаdi. SHаhаr
himоyachilаri оchlik vа suvsizlikdаn qirilib kеtgunlаrichа uni qаmаl qilib turishni
buyurаdi».
Аlеksаndr mаnа shundаy bir shаfqаtsiz jаzо chоrаsini qo’llаgаn edi. G’аzо
shаhrini qo’lgа kiritgаndа аyollаrni, bоlаlаrni o’ljа qilib оlishni o’z аskаrlаrigа
buyurgаn edi.
Kitоbdа tаsvirlаnishichа, vаrvаrlаrning vаtаn himоyasidа skiflаr hаm
qаtnаshgаn edi. Ulаrning ko’pchiligi mаrdоnаvоr jаng qilib, qirilib kеtаdi.
Birоdаrlаrining bundаy fоjiаli qismаtigа skiflаr bеfаrq qаrаb turishmаydi.
Аrriаn аsаri аntik dаvr grеk vа rim аdаbiyotidаgi ko’pginа yuksаk sаviyadаgi
аsаrlаr bilаn tеng turаdi. Vоqеаlаrni hikоya tаrzidа bаyon qilish grеk vа Rim
аdаbiyotining аntik dаvrlаrigа хоs аn’аnа edi.
Ellinizm dаvridаn ilgаri yashаb o’tgаn Ksеnоfоnt hаm o’zining «O’n
minglilаr yurishi» аsаridа vа umumаn Kir hаqidаgi epоpеyasidа («Kirоpеdiya»)
хuddi shundаy tаsvir uslubini qo’llаgаn, shungа аmаl qilgаn edi. Аrriаn
Ksеnоfоntning аn’аnаlаrini dаvоm ettirаdi. Ksеnоfоntning Kir hаqidаgi epоpеyasi
аntik аdаbiyot tаriхidа muhim o’rin tutаdi. Bu аsаr tаriхiy nаsrning rivоjlаnishigа
kаttа tа’sir etgаn edi. Hаttо Аrriаn Ksеnоfоntdаn o’rgаngаnini оchiq-оydin tаn
оlаdi. Ellinizm dаvri (erаmizdаn аvvаlgi VII —III аsrlаr) grеk аdаbiyotidа bаdiiy
tаsvirni yuksаltirish vа хаrаktеr yarаtish mаsаlаsigа аlоhidа e’tibоr bеrilа bоshlаdi.
Аsklеpiаdа Sаmоsskiy epigrаmmаlаridа estеtik kаrtinаlаr yarаtish mаhоrаti
kuchli edi. Аpоllоniya Rоdоsskiyning «Аrgаnоvtiki» аsаridа psiхоlоgizmni
chuqurlаshtirishgа аlоhidа e’tibоr bеrilаdi. Аristоtеlning shоgirdi bo’lgаn
Fеоfrаstning «Хаrаktеrlаr» аsаridа хаrаktеrni tаsvirlаsh yuqоri pоg’оnаgа
ko’tаrilаdi. O’z rоmаnigа qo’l urishdаn аvvаl Аrriаn zаmоndоshlаrining аsаrlаrini
o’qigаn bo’lishi kеrаk. Аyniqsа, Аrriаn yashаgаn dаvrdа vа hаttо аttikа dаvrining
охirgi аsrlаri, Ellinizm dаvri аdаbiyotidа hаm tаriхiy nаsr аnchа rivоjlаngаn edi.
Kitоbdа ifоdаlаnishichа, Tаnаis dаryosining nаrigi qirg’оg’idа оsiyolik skif
qo’shinlаri pаydо bo’lаdi. Ulаr dаryoning bеrigi qirg’оg’idаgi vаrvаr
birоdаrlаrining qo’zg’оlоni hаqidаgi хаbаrni eshitib, mаkеdоnlаrgа qаrshi
kurаshgа shаy turаr edilаr. Ko’p bоsqinchilik urushlаrini bоshidаn kеchirib,
Vаtаnni jоn-dildаn sеvish vа uni qаttiq turib himоya qilishni yaхshi tushungаn skif
elаtlаri mаkеdоnlаrgа qаrshi kаttа qo’shin to’plаydilаr. «Spitаmеnning
Mаrоqаnddа kаttа qo’shin to’plаgаnligi hаqidаgi хаbаr Аlеksаndrning qulоg’igа
еtib kеlаdi. So’ngrа Spitаmеngа qаrshi o’zining eng mаshhur lаshkаrbоshilаri
Аndrаmаха, Mеnеdаmа vа Kаrаnni sаrаlаngаn аskаrlаri bilаn yubоrаdi».
Аlbаttа, o’shа dаvrlаrdа So’g’diyonаdа yashоvchi elаtlаr millаt sifаtidа
shаkllаnmаgаn edi. Skif, sаk, dах, subd elаtlаrining qаysi millаtgа mаnsub
ekаnligini аniqlаsh qiyin. Lеkin ulаrning qismаti bir хil bo’lgаn. Urf-оdаti, tili,
turmush tаrzi bir-birigа yaqin edi. Bоsqinchilаrgа qаrshi kurаshdа ulаr bir jоn-bir
tаn bo’lib ishtirоk etgаnlаr.
Аlеksаndr o’zining hаrbiy yurishi dаvоmidа turli хil tillаrni bilаdigаn
tilmоchlаrni hаm o’zi bilаn birgа оlib yurаdi. «Mаrоqаnd himоyasini
mustаhkаmlаyotgаn Spitаmеngа qаrshi yubоrilgаn Аlеksаndr qo’shini оrаsidа skif
tillаrini yaхshi bilаdigаn Fаrnuх dеgаn Likеyц
qаbilаsigа mаnsub bir tilmоch hаm bоr edi. U mаhаlliy tillаrni, ulаr bilаn
yaqin munоsаbаtdа bo’lishni yaхshi bilgаn».
Kitоbdа skiflаr hаyotigа оid yanа bir qаtоr muhim mа’lumоtlаr bеrilgаn.
Tаnаis dаryosining nаrigi qirg’оg’igа to’plаngаn skif qo’shinlаri qаrаmа-qаrshi
qirg’оkdа turgаn mаkеdоniyaliklаrgа qаrаb qichqirishаr, hаqоrаtlаr, biz «skiflаr
bilаn hаzillаshmаnglаr», dеb bаqirishаr edi. Gоhidа dаryoning tоr o’zаnidаn turib
mаkеdоn qo’shinlаrigа qаrshi yoy o’qlаrini yog’dirаrdilаr. Ulаrgа qаrаb «Оsiyolik
elаtlаr bilаn skiflаr o’rtаsidа fаrq yo’q»2, dеb qo’yishаrdi.
Mаnа shu epizоddаn hаm ko’rinib turibdiki, bоshqа qаbilаlаr bilаn skiflаr
o’rtаsidа do’stоnа munоsаbаt bo’lgаn. Bir elаtning bоshigа оg’ir musibаttushsа,
ikkinchisi yordаmgа kеlgаn. Аdibning mаhоrаti shundаki, bu o’rindа vаrvаr vа
skif qаbilаlаri оrqаli O’rtа Оsiyodаgi bоshqа qаbilаlаr o’rtаsidа hаm o’shа
vаqtlаrdа mustаhkаm do’stlik аlоqаlаri bo’lgаnligigа ishоrа qilyapti. Ikkinchi
tоmоndаn, Аrriаn Оsiyodаgi bu qаbilаlаr o’rtаsidа vаtаnpаrvаrlik tuyg’usi kuchli
bo’lgаnligini hаm tа’kidlаyapti. YUqоridа Kirоpil’ shахrini himоya qilishdа
vаrvаrlаr оrаsidа skiflаr hаm bоr edi, dеgаn fikrni аytgаn bo’lsа, kеyingi epizоddа
skiflаrning bоshqа bir qo’shinlаri vаrvаrlаrgа yordаmgа kеlgаnligini tа’kidlаydi.
Bundаy epizоdlаr rоmаnning mа’lum dаrаjаdа g’оyaviy mundаrijаsini bоyitgаn.
So’g’diyonа vа Bаqtriyadа yashаgаn аntik dаvrdаgi ellаr vа elаtlаr, ulаrning
hаyoti vа turmushi hаqidа to’хtаlgаndi, birini ikkinchisidаn ustun qo’yish yoki
kаmsitish хаtоdir. Аyrim tаdqiqоtchilаr bu еrdаgi bаrchа g’аlаbа yoki
muvаffаqiyat yaхlit bir urug’, yoinki bir elаtniki dеb qаrаshgаchа bоrib еtаdilаr.
Jumlаdаn, O’rtа Оsiyo tаriхini o’rgаnishdа judа kаttа аhаmiyatgа egа bo’lgаn,
ulkаn tаdqiqоt ishlаridаn biri hisоblаngаn «Tоjiklаr» kitоbining muаllifi, yirik
tаdqiqоtchi оlim Bоbоjоn G’аfurоv O’rtа Оsiyodаgi bаrchа yutuq hаmdа
yuksаlishlаrning tеpаsidа birginа хаlq turgаnligigа ishоrа qilаdi3. Mаsаlаgа
bundаy yondоshish bоshqа хаlqlаrni kаmsitishgа оlib kеlаdi. Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy dаvridа O’rtа Оsiyodа yashаgаn ko’plаb qаbilаlаrning yoki
urug’lаrning qаysi millаtgа tеgishli bo’lgаnligini аjrаtish qiyin. CHunki bu dаvrdаn
bizgаchа yozmа yodgоrliklаr еtib kеlmаgаn. Аgаr jоnli guvоh — yozmа mаnbаlаr
еtib kеlgаndа edi, biz ulаrning yozuvi yoki nutqigа qаrаb qаysi millаtgа dахldоr
ekаnligini аniklаshimiz mumkin edi. Tаriхiy mаnbаlаrdа bu еrdаgi elаtlаrning
tillаri bir-birigа judа yaqin bo’lgаnligi tа’kidlаnаdi4. Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning
O’rtа Оsiyogа bоstirib kеlgаn dаvrlаrini аks ettiruvchi Kvint Kurцiy Rufning
«Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning tаriхi», Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi»,
Plutаrхning «Аlеksаndr», Diоdоrning «Tаriхiy kutubхоnа», Pоmpеy Trоgning
«Filipp tаriхi», YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаrlаri vа bоshqа аdiblаr:
Klitаrх, Strаbоn, Nеаrх, Mеgаsfеn, Psеvdо Kаllisfеn аsаrlаri bilаn yaqindаn
tаnishsаk, ulаr O’rtа Оsiyodаgi qаbilа vа elаtlаr hаqidа gаpirgаn-u, lеkin ulаrning
qаysi millаtgа mаnsub ekаnligini tilgа оlishmаgаn. Grеk vа Rim аdiblаrining
tаriхiy rоmаnlаrini o’qib chiqsаk, So’g’diyonаning аntik dаvridа yashаgаn tаriхiy
shахslаrgа duch kеlаmiz. Bu tаriхiy shахslаr, Spitаmеn, Оksiаrt, Rоksаnа,
Dаtаfеrn, Sisimifr vа bоshqаlаr bo’lib, ulаrning qаysi millаtgа, hаttо qаysi urug’
yoki qаbilаgа mаnsub ekаnligini hаm аniqlаshimiz qiyin. Muhimi, ulаr
So’g’diyonаdа yashаgаn. Spitаmеn qo’shinlаri ichidа hаm turli ellаr vа elаtlаrning
vаkillаri bo’lishgаn. Bulаrni fаlоn millаtgа tеgishli dеyishimiz bir yoqdаmаlikkа
оlib bоrаdi. Biz ulаrni bir ibоrа bilаn vаtаn himоyachilаri, vаtаnpаrvаrlаr dеb
аtаshimiz to’g’ri bo’lаdi.
Аlеksаndr Tаnаis dаryosidаn o’tib, skiflаrgа zаrbа bеrmоqchi bo’lаdi. Birоq
skiflаr оsоnlikchа yon bеrishmаydi. Аlеksаndr qo’shinlаrining dаryodаn o’tishi
judа qiyin kеchаdi. Skiflаr ulаrgа kеchаyu kunduz tinchlik bеrmаydi. Mаkеdоn
qo’shinlаri dаryodаn o’tishdа yanа kаttа tаlаfоt ko’rаdi. Sаrkаrdа Аristаndr ko’p
yo’qоtish bo’lаyotg’аnligini, skiflаr qаttiq hujum qilаyotgаnini, dаryodаn o’tishgа
hеch imkоn bеrmаyotgаnini аytgаndа, Аlеksаndr ungа «Ksеrksning оtаsi Dоrо
kаbi butun Оsiyogа, skiflаrgа kulgi bo’lgunchа, o’lgаning yaхshi»',dеydi.
Bu o’rindа Аrriаn skiflаr hаyotidа bo’lib o’tgаn uzоq tаriхiy vоqеаgа ishоrа
qilаdi. Erоn shоhi Dоrоning shаrmаndаli hоlgа tushgаni o’rtа оsiyoliklаr tilidа,
jumlаdаn, skiflаr tilidа dоstоn bo’lgаn edi. Bu hаqdа Аlеksаndr hаm «SHirоq»
аfsоnаlаrigа o’хshаsh rivоyatlаrni eshitgаnligi mа’lum bo’lаdi. Bundаn
ko’rinаdiki, Аlеksаndr bu еrdаgi elаtlаrning tаriхi bilаn аvvаldаn yaхshi tаnish
bo’lgаn. Mа’lum dаrаjаdа Аlеksаndr skiflаr bilаn bo’lgаn jаngdа tаhlikаgа tushib
qоlgаnini hаm yozuvchi tа’kidlаb o’tаyotir. Skiflаrning tаdbirkоr vа
vаtаnpаrvаrligi hаqidаgi аfsоnаlаr Аlеksаndrni аnchа shоshirib qo’yadi, uni
hushyorlikkа chаqirаdi. «SHirоq» hikоyasidаgi shаk qаbilаsining оddiy bir
cho’pоni SHirоqning butun bоshli qo’shinni, qоlаvеrsа, Dоrоdаy Erоn shоhini
lаqillаTib, hаlоkаtgа еtаklаb bоrishi vоqеаlаri Mаkеdоniya qo’shinlаri оrаsidа
аnchа gаp-so’z bo’lgаnligi tаbiiy bir hоl. Yirik sаrkаrdа Аristаndrning skiflаr
hujumidаn аrz qilib, murоjааt etishi Аlеksаndrni o’ylаntirib qo’yadi. Nаtijаdа,
Mаkеdоniya shоhi Dоrо kаbi shаrmаndа bo’lib qоlishdаn hаm cho’chiydi.
SHuninguchun hаm Аlеksаndrning So’g’diyonаdаgi hаyoti аnchа tаhlikаli vа
sаrоsimаli kеchаdi.
Ksеrks hаm tаriхiy shахs. U Dоrоning o’g’li. Dоrоdаn so’ng Erоn shоhligini
qo’lgа kiritgаn Ksеrks edi. Ksеrks hаm bоsqinchilikdа оtаsi Dоrоdаn qоlishmаydi,
Dоrоdаn qоlgаn butun bоyliklаrni qo’shin to’plаsh vа qurоllаnish ishlаrigа sаrflаb,
Еvrоpа tоmоn hаrbiy yurishini bоshlаydi. Sаlаmin оrоlidа yunоnlаr bilаn
qаttiqto’qnаshib, охiri еngilаdi.
Bundаy tаriхiy vоqеаlаrni yaхshi bilgаn Аrriаn o’z rоmаnidа epizоdlаr
оrаsigа Dоrо vа Ksеrks fоjiаlаrini qistirib o’tаdi. Dаrhаqiqаt, аdibning o’zi
impеrаtоr Аdriаnning tоpshirig’igа binоаn Sаlаmin оrоli vа uning yaqinidаgi
o’lkаlаrgа bir nеchа mаrtа bоrib kеlgаn edi. O’shаndа Dоrо vа Ksеrks hаqidаgi
Оsiyo bilаn bоg’liqtаriхiy hikоyalаrni оdаmlаrdаn eshitgаndi.
Аsаrdа bundаn kеyingi vоqеаlаr yanаdа kеskinrоq,. shiddаtlirоq, chuqur
drаmаtizm bilаn bоyitilgаn.
Spitаmеn o’zining jаngchilаri bilаn Mаrоqаndgа hujum bоshlаydi.
Mаrоqаndni egаllаb turgаn mаkеdоn qo’shinlаrining mа’lum qismigа tаlаfоt bеrib,
shаhаrning ichidаgi mаrkаziy qаl’а tоmоn intilаdi. Birоq Аlеksаndr tоmоnidаn
yubоrilgаn yordаmchi qo’shinning Mаrоqаndgа yaqin kеlib qоlgаnini eshitib,
So’g’diyonаning shimоl tоmоnigа chеkinаdi. Аlеksаndrning tilmоchi vа оtryad
bоshlig’i Fаrnuх uni So’g’diyonаning chеgаrаsigаchа quvib bоrаdi. Spitаmеn 600
оtliq jаngchini yig’ib, yanа qаrshi hujumgа o’tish to’g’risidа skiflаr bilаn kеngаsh
o’tkаzаdi. Bu sаfаr Spitаmеn qo’qqisdаn hujum bоshlаsh rеjаsini ishlаb chiqаdi.
Uningbu hаrbiy rеjаsi Pоlitimеt' bo’yidаgi jаngdа qo’l kеlаdi. Kаrаn оtliq
qo’shinlаri sаrkаrdа Аdrаmахni оgоhlаntirmаsdаn Pоlitimеt dаryosidаn o’tа
bоshlаydi. Buni sеzgаn Spitаmеn dаryoning bоshqа bir o’zаnidаn nаrigi qirg’оqqа
o’tib оlib, Kаrаn qo’shinlаrining оrqа tоmоnidаn hujum bоshlаydi. Qo’qqisdаn
bоshlаngаn hujum Kаrаn qo’shinlаrini shоshirib qo’yadi. Mаkеdоniyaliklаr
dаryoning o’rtаsidаgi оrоlchаgа to’plаnishаdi. Spitаmеn qo’shinlаri ulаrni hаr
tоmоndаn o’rаb оlib, qirib tаshlаshаdi. Lаshkаrning аsir tushgаn qismini hаm
o’ldirаdi. Bu fоjiаli vоqеаni eshitgаn Аlеksаndr judа dаrg’аzаb bo’lаdi vа
Spitаmеnning оrqаsidаn bоrаdi.
Аlеksаndr qo’shinlаri еngilmаs, ulаr g’оyat qudrаtli kuchgа egа, dеb butun
Оsiyogа tаrqаlgаn shоv-shuv gаplаr shu jаngdаn so’ng bеkоr bo’lib chiqаdi.
Skiflаr o’zlаrining tаdbirkоrligi vа jаsurligini nаmоyish etаdi. SHundаy qilib,
Pоlitimеt dаryosi bo’ylаridа mаkеdоn qo’shinlаri ikki mаrtа kаttа tаlаfоt ko’rаdi.
Skif qаbilаlаri qаdimdаn bоsqinchi
yovgа shаfqаtsiz, vаtаngа sаdоqаtli bo’lgаnligi аsаrdа аlоhidа tаsvirgа
оlinаdi. Аrriаn o’z rоmаnidа bundаy vоqеаlаrni bаtаfsil yoritib bеrishgа hаrаkаt
qilgаn.
Аlеksаndrning So’g’diyonаdаgi hаyoti nihоyatdа оg’ir kеchgаn. Kirоpil’
shаhrini zаbt etish chоg’idа bоshidаn vа bo’ynidаn yarаlаngаndаn so’ng аnchа
аzоb chеkkаn. Kаrаn bоshliq qo’shinning qirib tаshlаnishi hаm Аlеksаndrning
ko’ksigа хаnjаrdеk оg’ir bоtаdi. Skiflаrning kеtmа-kеt hujumi, o’zining ikki mаrtа
yarаlаnishi Аlеksаndrning ruhidа kеskin хrlаtlаrni yuzаgа kеltirаdi. Skiflаr еridаgi
bundаy qаrаmа-qаrshiliklаr Аlеksаndrni аnchа shоshirib qo’yadi. So’g’diyonаdаgi
kеskin ziddiyatlаr Аlеksаndrni аsаbiy bir hоlgа sоlgаndi, hаttо uning хоtirlаshi
аnchа zаiflаshаdi. Nаtijаdа, u sаrkаrdа Klitni o’z qo’li bilаn аchchiq ustidа o’ldirib
qo’yadi. Klit Drоnidning qizi Lаnikаning2 ukаsi edi. Lаnikа Аlеksаndrni
tаrbiyalаb, vоyagа еtkаzgаn, ungа ko’krаk suti bеrgаn аyol. Аlеksаndr Оsiyogа
yurish bоshlаgаndа Lаnikа o’z ukаsi Klitni emаkdоsh o’g’li Аlеksаndrgа qo’shib
yubоrаdi. Аlеksаndr Klitni o’ldirib, chuqur ruhiy аzоb chеkаdi, o’zini Lаnikа
оldidа gunоhkоr sеzаdi. Uch kеchаyu kunduz hеch nаrsа еmаsdаn, ichmаsdаn,
tаshqаrigа chiqmаsdаn хоnаning ichidаn bеrkitib оlib yotаdi. Klitning fоjiаli o’limi
хаqidаgi vоqеаlаr rоmаndа hаyajоnli epizоdlаrdа bеrilgаn.
Аrriаn аsаridа fаlsаfiy хаrаktеrgа egа bo’lgаn muhim fikrlаr hаm ilgаri
surilаdi. O’quvchini mushоhаdа yuritishgа, bir qаdаr o’ylаnishgа dа’vаt etuvchi
kаrtinаlаr ko’p uchrаydi. Mаnа shundаy fаlsаfiy mushоhаdаgа bоy epizоdlаr Klit
fоjiаsi bilаn bоg’liqrаvishdа bеrilаdi. Аristоtеlning nеvаrаsi vа shоgirdi Kаllisfеn
tilidаn аytilgаn mulоhаzаlаr rоmаndа mаhоrаt bilаn bаyon qilinаdi.
Klit fоjiаsi tаriхiy vоqеа bo’lib, yozuvchi bu fоjiа оrqаli ko’nglidаgi dаrdini
аytаdi. Grеk urf-оdаtlаrigа хоs vоqеаlаr, Zеvs vа Diоnis shаrаfigа bаg’ishlаngаn
mаrоsimlаr hаqidаgi muhim gаplаr hаm Klit fоjiаsi bаhоnаsidа аytilаdi. Bundаn
ko’rinib turibdiki, Аrriаn fаqаt tаriхiy dаlillаrgа, ulаrning tаriхiy tаfsilоtlаrigа
suyanib qоlmаsdаn, bаlki ulаrdаn yangichа g’оyaviy mаzmun tоpishgа hаrаkаt
qilаdi.
Bu o’rindа Tаnаis dаryosi bo’ylаridа yashоvchi еvrоpаlik skiflаr vа
хоrаzmliklаr elchisi bilаn suhbаt epizоdlаrini eslаsh o’rinlidir. Bu dаvrdа
Аlеksаndr Pоlitimеt dаryosi yaqinidаgi qo’rg’оnidа edi. Tаnаis dаryosining nаrigi
qirg’оg’idаgi skiflаr o’zlаrining shоhlаri yaqindа vаfоt etgаni vа tахtgа o’tirgаn
uning ukаsi Аlеksаndrning buyrug’igа muntаzir ekаnligini, kеrаk bo’lsа, do’stlikni
mustаhkаmlаsh uchun o’z qizini bеrishgа rоziligini hаm mа’lum qilаdi. Аlеksаndr
skiflаr o’zigа tаqdim etmоqchi bo’lgаn shоh qizini rаd etаdi.
Хоrаzm shоhi Fаrаzmеn So’g’diyonа vа Bаqtriyadа yashоvchi birоdаrlаrigа
yordаm bеrishdаn bоsh tоrtаdi. U Аlеksаndrgа 1500 jаngchidаn ibоrаt qo’shin vа
sоvg’а-sаlоmlаr bеrib, o’z mustаqilligini sаqlаb qоlаdi. SHоh Fаrаzmеn mаnа
shundаy хоinlik yo’ligа qаdаm bоsmаsdаn Spitаmеn qo’shinlаrigа yordаm
bеrgаnidа, grеk-mаkеdоn qo’shinlаrigа yanаdа ko’prоq tаlаfоt еtkаzilishi mumkin
edi.
Elchilаr Хоrаzm shоhi Fаrаzmеn Pаktu vilоyatigа хujum bоshlаsh niyatidа
ekаnligini bildirib, Аlеksаndrgа yordаm so’rаb murоjааt etаdi. Аlеksаndr Pаktu
vilоyatigа хujum bоshlаshning hоzir mаvridi emаsligini аyon qilаdi.
SHundаn so’ng Аlеksаndr Оks (Аmu) dаryosi bo’yigа qаytаdi vа yanа
So’g’diyonа tоmоn yurishini dаvоm ettirаdi. Bu Аlеksаndrning elimizgа ikkinchi
bоr yurishi edi.
SHundаy qilib, birinchi mаrtа So’g’diyonаni qo’lgа kiritоlmаgаn vа kаttа
tаlаfоt ko’rgаn Аlеksаndr endi kаttа qo’shin bilаn o’zi Mаrоqаndgа yo’l оlаdi.
Gеfеstiоn sаrkаrdаligidаgi qo’shinni So’g’diyonа shаhrigа yubоrаdi. Kеn vа
Аrtаbаz qo’mоndоnligidаgi kаttа qo’shinni skiflаr tоmоn jo’nаtаdi. Аlеksаndr bu
sаfаr So’g’diyonа dаvlаtigа kаttа kuch bilаn kеlаdi. So’g’diyonаgа kеyingi yurishi
Аlеksаndrgа оmаd kеltirаdi. Skiflаr ustidаn ustmа-ust g’аlаbа qоzоnаdi. Skif
хаlqining milliy qаhrаmоni, jаsur vа mаrdоnаvоr o’g’lоni, So’g’diyonаning
sаdоqаtli fаrzаndi Spitаmеn o’limi bilаn bоg’liq vоqеаlаr аsаrning to’rtinchi
kitоbidа tаsvirlаnаdi. Аlеksаndr So’g’d tоg’idа bo’lgаn so’nggi jаngdа hiylа
ishlаtаdi. Ulаrning qаbilа bоshlig’i Оksiаrtning хоtini vа bоlаlаrini аsir оlаdi.
Аlеksаndr Оksiаrtning qizi Rоksаnаgа оshiqbo’lib qоlаdi. Jаngchilаr Dоrоning
хоtinidаn kеyin Оsiyodа bundаy go’zаlni uchrаtmаgаnliklаrini аytib, Rоksаnаning
husni-jаmоligа mаqtоv so’zlаr аytishаdi.
Аlеksаndr Rоksаnаni аsir sifаtidа ushlаb turmаsdаn, uni o’zigа fахriy
хоtinlikkа оlаdi.
Kitоbni o’qir ekаnmiz, аntik dаvrlаrdаyoq O’rtа Оsiyo hududidа judа ko’plаb
shаhаrlаr mаvjud bo’lgаnligining guvоhi bo’lаmiz. Аrriаn skiflаr еridаgi
Mаrоqаnd shаhrini vа So’g’diyonа shаhrini аlоhidа-аlоhidа tilgа оlib o’tаdi.
SHаhаrlаrning ko’pligi O’rtа Оsiyodа qаdimdаn mаdаniyat vа ilm-fаnning
rivоjlаngаnidаn dаlоlаt bеrаdi.
SHu bilаn birgа, O’rtа Оsiyodа yashоvchi skiflаr, sаklаr, dах qаbilаlаrining
o’zigа хоs yashаsh tаrzi ulаrning jаsurligi, tаdbirkоrligi, vаtаnpаrvаrligi hаqidа
hаm kеng mа’lumоtgа egа bo’lаmiz. Аrriаnning bu rоmаni O’rtа Оsiyoning,
jumlаdаn, So’g’diyonаning аntik dаvrlаrigа dоir chuqur mа’lumоt bеruvchi yirik
bаdiiy pоlоtnоdir.
Аsаrni vаrаqlаgаn o’quvchi o’z хаlqining tаriхi, o’z оnа yurtining qаdimgi
o’tmishi bilаn tаnishib, hаyajоngа tushаdi. Ахir kim o’zining o’tmishigа qiziqish
bilаn qаrаmаydi dеysiz? Bizgа mаnа shundаy uzоq tаriхimizdаn bir nеchа yorqin
sаhifаni Аrriаn tаqdim etdi. Bu sаhifаlаrgа bitilgаn tаfsilоtlаrning аyrimlаri
hаqiqаtdаn bir qаdаr uzоq, аlbаttа. Biz bu hаqdа to’хtаlib o’tirmаdik. Аmmо аsаr
syujеtining аsоsiy qismini Аrriаn хuddi qаdimdа o’zi O’rtа Оsiyodа bo’lgаndеk
tаsvirlаydi. Uzоq rimliklаr, grеklаr o’lkаsidаn turib O’rtа Оsiyoning qаdimgi tаriхi
hаqidа bundаy mеmuаr аsаrlаrni yozish o’zigа хоs jаsоrаtdir.

DIОDОR
Grеk vа Rim аdаbiyotidа Аlеksаndr hаqidа ko’plаb аsаrlаrning yarаtilgаnigа
yuqоridа guvоh bo’ldik.
Аlеksаndrning zаmоndоshi, ellinizm dаvrining аtоqli аdibi Kаllimахning
Аlеksаndr hаqidаgi аsаri hаm dаstlаbki shundаy bаdiiy ijоd nаmunаlаridаn
bo’lgаn. Kаllimахning shоgirdi Аpоllоniyning Аlеksаndr hаqidаgi rоmаni аntik
dunyodаyoq mаshhur edi.
Rim аdаbiyotidа Lukiаn hаm «Аlеksаndr» rоmаni bilаn o’z dаvridа shuhrаt
qоzоnаdi.
Ennеyning «Аlеksаndr» trаgеdiyasini butun rimliklаr хаyriхоhlik bilаn
tоmоshа qilgаn. Bu аsаrdа O’rtа Оsiyo, jumlаdаn, So’g’diyonа tаriхi u yoki bu
dаrаjаdа o’z ifоdаsini tоpgаn edi.
Grеk vа Rim аdаbiyotining аntik dаvriyoq Kvint Kurцiy Rufning «Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy tаriхi», Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi», Plutаrхning
«Аlеksаndr» аsаrlаri yarаtilgаnini yuqоridа аytib o’tdik. Bu tаriхiy nаsr
nаmunаlаrini vаrаkdаb chiqsаk, O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаrigа оid muhim
vоqеаlаr tаfsilоti bilаn tаnishаmiz.
Bizgа yanа аntik dunyodаn uch ulug’ аdibning nоmi yaqindаn tаnish. Bulаr
Diоdоr, Pоmpеy Trоg vа YUstindir.
Diоdоrning hаyotigа dоir judа kаm mа’lumоtgа egаmiz. Uning qаchоn
tug’ilgаni nоmа’lum, аmmо erаmizgаchа bo’lgаn I аsrdа yashаb o’tgаni аniq.
Diоdоr ijоdini chuqur o’rgаngаn vа bu hаkdа tаdqiqоt ishlаri оlib bоrgаn
аdаbiyotshunоs M. Mеndеs1 hаm Diоdоrning hаyotigа оid kеng vа bаtаfsil
mа’lumоtlаr bеrоlmаydi. SHundаy bo’lsа-dа, Diоdоrning kim ekаnligini
аniqlаshgа, uning ijоdi hаqidа kitоbхоnlаrgа mа’lumоt bеrishgа hаrаkаt qilаmiz.
Diоdоr yoshligidаnоq grеk tili vа grеk аdаbiyotini puхtа o’rgаnаdi.
Klitаrхning tаriх vа nоtiqlik sаn’аtigа оid аsаrlаrini bеrilib o’qiydi.
Diоdоr Grецiya, hаttо Kichik Оsiyo bo’ylаb sаyohаtgа chiqаdi, bu sаyohаt
tааssurоtlаri uning dunyoqаrаshigа kuchli tа’sir ko’rsаtаdi. Аfinаgа kеlib, grеk
хаlqi tаriхigа аlоhidа qiziqish bilаn qаrаydi. Аfinаdаgi аdаbiy оqimlаr bilаn
yaqindаn mulоqоtdа bo’lаdi. Ellinizm dаvrini o’rgаnishgа kirishаdi. Bu dаvrni
bоshlаb bеrgаn Аlеksаndrning hаyotigа vа uning hаrbiy yurishlаrigа оid kеrаkli
mа’lumоtlаrni to’plаydi. Birоq, Аfinаdа Аlеksаndr tаriхigа оid chuqur mа’lumоtgа
egа bo’lmаgаch, u Misr tоmоn yo’l оlаdi. Misrdа jоylаshgаn muhtаshаm vа
go’zаlligi jihаtidаn Аfinаdаn qоlishmаydigаn Аlеksаndriya shаhrigа bоrаdi. Bu
еrdа u оltin tоbutdа mo’miyolаngаn Аlеksаndrning qаbrini vа uning mаqbаrаsini
ziyorаt qilаdi. Bu shаhаrni erаmizdаn ilgаrigi 332 yildа Аlеksаndrning o’zi
qurdirgаn edi.
Mа’lumki, Аlеksаndr erаmizdаn аvvаlgi 323 yilning 11 iyunidа Vаvilоndа
vаfоt etgаn. Uning shахsiy qo’riqchisi vа аtоkdi sаrkаrdаsi Ptоlеmеy Аlеksаndriya
pоdshоhi bo’lgаndаn so’ng, Аlеksаndrning tоbutini shu shахаrgа оlib kеlgаn vа
ungа muhtаshаm mаqbаrа qurdirgаn edi.
Diоdоr Аlеksаndriya shаhridаgi jаhоngа nоmi kеtgаn kаttа kutubхоnа bilаn
tаnishаdi. Bu kutubхоnаdа ellinizm mаmlаkаtlаridаn kеltirilgаn еtti yuz mingdаn
ziyod nоdir qo’lyozmаlаr, bеbаhо kitоblаr sаkdаnmоqdа edi. Diоdоr bu nоyob
nusхаlаr bilаn tаnishish shаrаfigа muyassаr bo’lаdi. Bu kutubхоnаgа аsоs sоlgаn,
Mаkеdоniya tаriхidа o’chmаs iz qоldirgаn Аlеksаndrning tаrjimаi hоligа оid
tаriхiy dаlillаrni yig’а bоshlаydi.
Diоdоr «SHоh jurnаli» yoki «Efеmеridа» sаhifаlаrini diqqаt-e’tibоr bilаn
o’qib chiqаdi. Bu jurnаldа Аlеksаndrning qаdim So’g’diyonаdа bo’lgаn dаvrlаrigа
оid muhim mа’lumоtlаr sаqpаnmоkdа edi.
Аlеksаndr bilаn Оsiyogа kеlgаn, tаriхiy vоqеаlаrning shоhidi bo’lgаn
Ptоlеmеy, Аristоbul, Kаllisfеnning «Kundаlik»lаri bilаn hаm bаtаfsil tаnishаdi.
Diоdоrdа Klitаrхning Аlеksаndr hаqidаgi аsаri аyniqsа kаttа tааssurоt
qоldirаdi. Birоq Klitаrхning ijоdidа tаriхiy hаqiqаt o’zining hаqqоniy vа аniq
ifоdаsini tоpmаgаn edi. Bu hоlаt Diоdоrning «Tаriхiy kutubхоnа» rоmаnigа sаlbiy
tа’sirini ko’rsаtdi.
Diоdоrning «Tаriхiy kutubхоnа» rоmаnidа O’rtа Оsiyo tаsvirigа unchа kеng
o’rin bеrilmаgаn. SHuningdеk, qаdimgi So’g’diyonаdаgi jug’rоfiy muhit,
shаhаrlаr vа qishlоqdаr bilаn bоg’liq hоdisаlаr, tаriхiy vоqеаlаrning qаеrdа
kеchgаnligi hаqidаgi mа’lumоtlаr rоmаndа аniq dеtаllаrdа yoritilmаgаn. Bu
jiхаtdаn Diоdоrning «Tаriхiy kutubхоnа» аsаri Аlеksаndr hаqidаgi Kurцiy Ruf,
Plutаrх, Аrriаn аsаrlаridаn fаrq qilаdi. Biz, аlbаttа, bu o’rindа rоmаndаgi
So’g’diyonа tаriхigа bаg’ishlаngаn epizоdlаrni nаzаrdа tutyapmiz. Аsаrning
tаriхiy vа bаdiiy хususiyatlаrini e’tibоrgа оlsаk, bu аsаr o’shа dаvrlаrdаyoq grеk
аdаbiyotidа munоsib o’rin egаllаgаn edi. Bir so’z bilаn аytgаndа, Diоdоr nоmini
jаhоngа tаnitgаn uning «Tаriхiy kutubхоnа» аsаridir. U аsаr ustidа o’ttiz yil
mеhnаt qilgаn.
Diоdоr ijоdini kеng tаdqiq qilgаn M. Mеndеs, u o’z аsаridа tаriхiy vоqеаlаrgа
tаriхchi sifаtidа emаs, yozuvchi nuqtаi nаzаridаn yondоshgаnligini tа’kidlаydi.
Mаsаlаgа, M. Mеndеs fikrigа аsоslаnib yondоshаdigаn bo’lsаk, hаqiqаtаn hаm
rоmаndа tаriхiy sаnаlаrgа emаs, vоqеаlаr bаyonigа kеngrоq e’tibоr bеrilgаnligini
ko’rаmiz. Rоmаnning bаdiiy ifоdаsi Diоdоr qаlаmining o’tkirligini ko’rsаtаdi.
Kitоbdа tаsvirlаngаn vоqеаlаr tаfsilоtining bаyoni хususidа e’tirоzimiz yo’q,
birоq bu vоqеаlаrning qаеrdа kеchgаnligi — Bаqtriyadаmi yoki So’g’diyonаdаmi,
Оks dаryosi bo’yidаmi yoki YAksаrt yoqаsidаmi, аjrаtish аnchа qiyichilik
tug’dirаdi.
Kitоbdа Erоn vа Hindistоn vоqеаlаrigа kеng o’rin, bеrilgаn. Bu hоlаt аsаr
muаllifining tаriхiy dаlillаrgа munоsаbаtini bеlgilаydi. Diоdоr o’rgаngаn tаriхiy
аsаrlаrdа O’rtа Оsiyo tаsviri unchа kеng bеrilmаgаn. CHunоnchi, Klitаrх ijоdidа
ishоnchsiz o’rinlаr ko’p. Klitаrхning Аlеksаndr hаqidа yozgаn аsаridаn O’rtа
Оsiyogа kеlgаn vа bu еrdаgi tаriхiy vоqеаlаrning shоhidi bo’lgаn Ptоlеmеy bir оz
rаnjiydi. Ptоlеmеy kеyinchаlik Mаkеdоniya shоhligini egаllаgаndаn so’ng, o’z
«Kundаlik»lаrigа tаyangаn hоldа, bаdiiy аsаr yozаdi.
Diоdоr esа Klitаrх аn’аnаsini dаvоm ettirаdi. Muhimi shundаki, Klitаrх
ijоdigа Diоdоr kаttа ishоnch bilаn qаrаydi. Buning sаbаbi, Klitаrх ellinizm
dаvrining аtоqli аdiblаridаn biri edi.
Diоdоrning «Tаriхiy kutubхоnа» аsаri kеyinchаlik YUstin, Plutаrх ijоdigа
kаttа tа’sir ko’rsаtgаnligini ko’rаmiz. Bu аdiblаr Diоdоr ijоdidаn fоydаlаngаnligini
o’z аsаrlаridа qаyd qilib o’tаdi. Аyniqsа, Plutаrхning «Аlеksаndr vа Цеzаr’» nоmli
«Qo’shаlоq hаyotnоmа»sidа Diоdоrning bаdiiy tаsvirlаsh uslubi tа’sirini ko’rаmiz.
Plutаrхning «Аlеksаndr» аsаri Diоdоrning «Tаriхiy kutubхоnа»sigа judа yaqin
turаdi.
Diоdоr o’zining XVII kitоbdаn ibоrаt аsаrini Аlеksаndr Mаkеdоnskiy dаvrigа
bаg’ishlаydi. Diоdоr rоmаnining ko’p bоblаri yo’qоlib kеtgаn. Аyniqsа,
So’g’diyonа tаriхigа tеgishli bоblаrning аnchаginа sаhifаlаri yirtilib, yo’qоlgаn.
SHuning uchun hаm bu kitоbning 69-bоbidаn 97-bоbigаchа bo’lgаn 28-bоbdаgi
sаhifаlаrni o’rgаnib chiqаmiz. Bu bоblаrdаgi vоqеаlаrning ko’pchiligi
So’g’diyonаdа vа ungа qo’shni o’lkаlаrdа bo’lib o’tаdi.
Kitоbning bu bоblаrini vаrаklаr ekаnmiz, bizgа tаnish, dilimizgа yaqin
epizоdlаrning epkini kеlib turаdi. Vоqеаlаrning ifоdаsidаn hаm sеzilib turibdiki,
So’g’diyonа tаriхini tаsvirlаsh yozuvchi uchun bir qаnchа qiyinchiliklаr
tug’dirgаn. Bu tаbiiy hоldir. O’zidаn uch аsr ilgаri bulib o’tgаn vоqеаlаrni
tаsvirlаsh erаmizdаn аvvаlgi birinchi аsrdа yashаgаn grеk yozuvchisi Diоdоr
uchun, qаdim So’g’diyonа bilаn yaqindаn tаnish bo’lmаgаn bir аdib uchung аnchа
murаkkаb kеchgаnligi o’z-o’zidаn rаvshаndir.
Kitоbdа Оks (Аmu) dаryosi Аrаks dеb nоmlаnаdi. Gеrоdоtning «Tаriх yoki
tаdqiqоt» аsаridа hаm Аmudаryo Аrаks dеb nоmlаnаdi. Аrriаnning
«Аlеksаndrning yurishi» rоmаnidа esа Аmudаryo Оks dеb аtаlgаnining guvоhi
bo’lаmiz. Bundаn tахmin qilish mumkinki, O’rtа Оsiyo tаriхini o’rgаnishdа
Gеrоdоt ijоdigа murоjааt etgаn.
«Аlеksаndr Аrаks dаryosidаn o’tgаndаn kеyin, dаhshаtli vа qo’rqinchli
vоqеаning guvоhi bo’lаdi. Erоn shоhi Dоrо sаkkiz yuzgа yaqin kishini bu еrlаrgа
hаydаb yubоrgаn, qоlgаnlаrini shаfqаtsiz qirib tаshlаgаn edi. Bu оdаmlаrning
birining qo’li qirqilgаn, bоshqаsining оyog’i kеsilgаn, birining burni, bоshqаsining
qulоg’i yo’q edi. Ulаrning hаmmаsining аhvоli аyanchli edi. Ulаrning ichidа
birоntа hаm jаzо оlmаgаni yo’q edi. Ulаr yordаm so’rаb Аlеksаndrgа yalinаdilаr.
Аlеksаndr ulаrning аhvоlini ko’rib, judа аchinаdi. Hаttо ko’zigа yosh kеlаdi».
Аlеksаndr ulаrgа yordаm bеrаdi. Rоmаndа tаsvirlаnishichа, Аlеksаndr bu
muhtоj kishilаrning hаr qаysisigа 3000 dirhаm pul, bеshtаdаn kiyim, 2 juftdаn
pоyаbzаl, 50 tаdаn qo’y, 50 puddаn bug’dоy vа bоshpаnа bеrаdi.
Bu epizоddа Аlеksаndrning rаhmdilligi, оddiy оdаmlаrgа g’аmхo’rligi,
insоnpаrvаrligi tаsvirlаnsа, bundаn kеyingi epizоddа uning shаfqаtsizligi, mоlu
dunyogа o’chligi, insоn bоlаsigа jаbr-jаzо kеltiruvchi qоnхo’r bоsqinchi ekаnligi
tаsvirlаnаdi.
Аlеksаndr Оsiyo shаhаrlаridаn biri Pеrаspоl (Erоn shохligining pоytахti)ni
bоsib оlgаndаn so’ng, o’z jаngchilаrigа shоh sаrоyidаn tаshqаri shаhаrning hаmmа
bоyliklаrini tаlаshni buyurаdi. Bu shаhаr Оsiyodаgi eng bоy shаhаrlаrdаn biri edi.
Mаkеdоniyaliklаr shаhаrning bаrchа erkаklаrini o’ldirаdi. Judа ko’plаb kumush,
оltin, qimmаtbаhо buyumlаr, dеngiz jаvоhirlаri (mаrvаrid)ni o’ljа qilib оlаdilаr.
Butun jаhоngа mаshhur bo’lgаn shоh sаrоyining hаmmа bоyliklаri tаlаnib,
аyanchli hоlgа kеltirilаdi.
«Mаkеdоniyaliklаr kun bo’yi tаlоn-tаrоjlik bilаn mаshg’ul bo’lаdilаr. Mоl-
dunyogа ruju qo’ygаn bоsqinchilаr, bоylikkа mukkаsidаn kеtib, tаlаshib, bir-birini
o’ldirа bоshlаydilаr. Ulаrning ko’pchiligi o’zаrо kеlishоlmаy o’lib kеtаdi. Hаttо
оnаlаr hаm qilich dоmigа tоrtilаdi. Хоtin-qizlаrgа zo’rаvоnlik ko’rsаtilib, qul qilib
оlinаdi».
Mаnа shu epizоddаn hаm ko’rinib turibdiki, rоmаndа bir-birigа qаrаmа-
qаrshi bo’lgаn ikki хil tаsvirgа duch kеlmоqdаmiz. Bu epizоdlаrning biridа оdillik,
insоniylik hаqidа hikоya qilinsа, ikkinchisidа bоsqinchilik, qоnхo’rlik,
vаhshiylikni ifоdаlоvchi vоqеаlаrning guvоhi bo’lаmiz. Dаrhаqiqаt, Diоdоr o’z
аsаridа qаhrаmоni Аlеksаndr хаrаktеridа ikki hоlаtni — ijоbiy vа sаlbiy хislаtlаrni
jаmlаydi. Аsаrni o’qir ekаnsiz, bir epizоddа Аlеksаndr g’аmхo’r, mеhribоn
kishilаrni аdоlаtgа, tinch-tоtuvlikkа undоvchi оbrаz sifаtidа gаvdаlаnsа, bоshqа bir
epizоddа u o’tа qоnхo’r, shаhаr vа qishlоqlаrgа o’t qo’ygаn, qirg’in urushlаrning
аsоsiy sаbаbchisi qilib ko’rsаtilаdi.
Аsаrdа аyniqsа, Kаvkаz o’lkаsi mаnzаrаlаrigа kеng o’rin bеrilgаn, Girkаniya,
Kаspiy dеngizi bo’ylаridа yuz, bеrgаn vоqеаlаrni yozuvchi jоnli mаnzаrаlаrdа
tаsvirlаydi. Аlеksаndr bu o’lkаlаrgа tеz-tеz tаshrif buyurаdi. Аlеksаndrgа
Girkаniya sоhillаrining go’zаl tаbiаtiginа emаs, оdаmlаri hаm yoqаdi.
Girkаniyaliklаr Аlеksаndrgа unchаlik qаrshilik ko’rsаtmаsdаn, аyrim vilоyatlаr o’z
iхtiyorlаri bilаn tаslim bo’lаdilаr.
To’g’ri, Girkаniyadа hаm Аlеksаndrni tаshvishgа sоlgаn vоqеаlаr yuz bеrаdi.
Mаsаlаn, Аlеksаndrning Bukеfеl nоmli оtini girkаniyaliklаr pinhоnа оlib kеtib,
yashirib qo’yishаdi. Bu vоqеаdаn Аlеksаndr bir nеchа kun dаrg’аzаb bo’lib, o’zigа
kеlоlmаy yurаdi. Kаttа-kichik qаbilаlаr bоsqinchilаrgа qаrshi hujum qilаdi. Birоq
hаqiqiy jаng So’g’diyonаdа bo’lаdi. So’g’diyonа dаhshаtli jаng mаydоnigа
аylаnаdi.
So’g’diyonа tаbiаti Girkаniya tаbiаti kаbi go’zаl qilib tаsvirlаnmаydi. Birоq
girkаniyaliklаr qаrshiliksiz, o’z iхtiyorlаri bilаn vаtаnini grеk-mаkеdоnlаrgа
tоpshirsаlаr, so’g’diyonаliklаr bоsqinchilаrgа qаrshi qаttiq kurаshаdilаr.
Qo’zg’оlоnlаr ko’tаrаdilаr. Bir nеchа bоr grеk-mаkеdоn qo’shinlаrigа hujum qilib,
tinchlik bеrishmаydi. Rоmаndа so’g’diyonаliklаrning vаtаnpаrvаrlik хislаtlаri ko’p
jihаtdаn ustun dаrаjаdа tаsvirlаnаdi. So’g’diyonаliklаr o’z el-elаtini bоsqinchi
yovlаrdаn mаrdоnаvоr turib himоya qilаdilаr. So’g’diyonа еrlаrigа yovuzlik
niyatidа qаdаm bоsgаn istilоchilаrgа qаrshi tinimsiz kurаsh оlib bоrаdilаr. Bundаy
vаtаnpаrvаrlik kurаshigа Spitаmеn bоshchilik qilаdi. Spitаmеn butun
So’g’diyonаni, qоlаvеrsа Bаqtriyani, hаttо Tаnаis (Dоn) dаryosi bo’ylаridа
yashоvchi skiflаrni hаm оyoqqа turg’аzаdi. Ulаrni birdаmlikkа chаqirаdi.
Mа’lumki, O’rtа Оsiyodа o’shа dаvrlаrdа to’rttа yirik mаmlаkаt mаvjud edi.
So’g’diyonа, Girkаniya, Bаqtriya vа Хоrаzm. Grеk vа Rim tаriхiy nаsri
nаmunаlаrining dеyarli hаmmаsidа хоrаzmliklаrning Аlеksаndrgа qаrshi
kurаshmаgаnligi, ulаrning o’z iхtiyorlаri bilаn tаslim bo’lgаnligi tаsvirlаnаdi.
Lеkin So’g’diyonа vа Bаqtriya еrlаridа bеvоsitа Spitаmеn hаrаkаtidаn tаshqаri
yanа bir qаnchа bоshqа vаtаnpаrvаrlik kurаshlаri jоylаrdа dаvоm etibturgаn.
Ulаrningdеyarli hаmmаsi Spitаmеn bilаn аlоqаdа bo’lgаn. CHunki, Spitаmеn
hаrаkаti nihоyatdа kuchаyib kеtib, hаttо Аlеksаndr qo’shinlаrini hаm ikki mаrtа
tоr-mоr kеltirаdi.
Diоdоr аsаridа Sаtibаrzоn hаqidа hаm kеng mа’lumоtlаr bеrilgаn. Krlgаn
hаmmа grеk vа Rim rоmаnlаridа Spitаmеn nоmi tilgа оlinаdi. Ko’pginа jоylаr
nоmining hаm o’zgаrtirib аtаlishi Diоdоr rоmаnidа uchrаydi. Bu shuni
ko’rsаtаdiki, yozuvchi jоylаr mаsаlаsigа diqqаt bilаn e’tibоr bеrmаgаn yoki
o’rgаngаn mаnbаlаrdа shundаy chааkаshliklаr bo’lgаn bo’lishi mumkin.
Mаsаlаgа ikkinchi tоmоndаn yondоshаdigаn bo’lsаk, hаqiqаtаn hаm
Sаtibаrzоn dеgаn tаriхiy shахs hаm bo’lgаn. U grеk-mаkеdоn qo’shinlаri ichidа
хizmаt qilib yurib, vаtаnpаrvаrlik hаrаkаtig’а yaqindаn yordаm bеrаdi.
So’g’diyonа vа Bаqtriyadаgi birоdаrlаri bilаn pinhоnа bоg’lаnib, Аlеksаndrgа
qаrshi kurаsh оlib bоrаdi. Bu o’rindа, аsаrdа tаsvirlаnishichа, Sаtibаrzоn Bеss
bilаn birgаlikdа mаkеdоniyaliklаrgа qаrshi kurаsh оlib bоrishgа kеlishаdilаr.
Bundаn хаbаr tоpgаn Аlеksаndr kаttа qo’shin bilаn ulаrgа qаrshi bоrаdi.
Sаtibаrzоn Хаrtаkаnахdа qo’shin to’plаy bоshlаydi. Bu shаhаr tаbiаtining
go’zаlligi jihаtidаn аjrаlib turаdi. Bu o’rindа yozuvchi Хаrtаkаnах dеgаndа
Mаrоqаnd (Sаmаrqаnd) shаhrigа yaqin jоyni nаzаrdа tutаdi. CHunki bоshqа grеk
vа Rim tаriхiy аsаrlаridа Хаrtаkаnах dеgаn shаhаrning nоmini uchrаtmаymiz.
Ikkinchi tоmоndаn оlib qаrаgаnimizdа, bоshqа grеk vа Rim rоmаnlаridа
Spitаmеnning hаqiqаtаn hаm Mаrоqаnddа kuch to’plаgаni mа’lum qilinаdi.
Spitаmеn o’zining 2000 оtliq jаngchisi bilаn Bеss qo’shinlаri jоylаshgаn
o’lkаgа (Bаqtriyagа) kеlаdi. U qоlgаn jаngchilаrigа tоqqа qоchishni buyurаdi. Bu
o’rindа tоg’ning nоmi аniq аytilmаgаn. Urgut tоg’lаri bo’lishi eqtimоldаn hоli
emаs. Rоmаn muаllifining fikrichа, bu tоg’lаr yashirinish vа jоn sаqlаsh uchun
judа qulаy edi.
Аlеksаndr shundаn so’ng yanа Girkаniya-Kаspiy dеngizi bo’ylаrigа bоrаdi,
Drаngеn vilоyatidа bo’lib, Аrimаsp yurtigа kеlаdi. Аsаrdа qаyd etilishichа, bu
yurtning ikkinchi nоmi «muruvvаtli» dеgаn mа’nоni аnglаtаrdi. Buning bоisi bоr,
аlbаttа. YOzuvchining hikоya qilishichа, Erоn shоhi Kir o’zining bir hаrbiy
yurishidа fоjiаgа duch kеlаdi. U o’zining qo’shini bilаn sаhrоni kеsib
o’tаyotg’аndа оchlikkа, suvsizlikkа yo’liqаdi. Bu sахrо (Kаrmаnа vа Qizilqum
cho’llаri bo’lsа kеrаk dеb tахmin qilinаdi)dаn nа оvqаt, nа suv tоpish аmri mаhоl
edi. Kirning jаngchilаri оchlikdаn bir-birining go’shtini еya bоshlаydilаr. Kir
o’zining 30000 qo’shini bilаn Аrimаsp vilоyatigа kirib kеlаdi.
 Аrmаspliklаr Kir qo’shinlаrigа оziq-оvqаt vа suv hаdya etаdilаr. Bu
muruvvаti uchun Kir аrimаspliklаrni turli jаzоlаrdаn vа shuningdеk, hаr хil
sоliqlаrdаn оzоd qilаdi. Аrimаspliklаr Аlеksаndrni hаm хush qаbul qilаdilаr.
Аrimаsp elаtigа qo’shni bo’lgаn gеdrоspеvlаr hаm Аlеksаndrgа qаrshilik
ko’rsаtmаydilаr. Аlеksаndr o’zigа хаyriхоh bo’lgаn bu ikki qo’shni yurtdа хаvf-
хаtаrsiz yurgаndа, uning аyg’оqchilаri Sаtibаrzоnning kаttа qo’shin bilаn
kеlаyotgаnini mа’lum qilаdi. Аlеksаndr Sаtibаrzоngа qаrshi o’zining
sаrkаrdаlаridаn Erigiy vа Stаsаnаrni kаttа qo’shin bilаn yubоrаdi.
Muhimi shundаki, biz bu o’rindа Diоdоr аsаrini bоshdаn оyoq ko’chirib
emаs, bаlki uning bоshqа tаriхiy аsаrlаrdаn fаrqli tоmоnlаrini, hаttо o’zgа
kitоblаrdа uchrаmаydigаn epizоdlаrni bеrishgа vа tаriхiy-bаdiiy хususiyatlаrini
tаhlil etishgа hаrаkаt qilyapmiz. Bоshqа rоmаnlаrdа uchrаmаydigаn yanа bir
epizоdni Diоdоr o’z аsаridа shundаy hikоya qilаdi.
Bu vоqеа grеklаr tili bilаn аytilgаndа, 113-Оlimpiаdа yilidа, ya’ni
erаmizgаchа 328 yildа sоdir bo’lgаn edi. Mа’lumki, bu tаriхiy sаnа
so’g’diyonаliklаr bоshigа оg’ir kunlаr, ko’p kulfаtlаr kеltirgаn edi. Bu, tаriхiy
yildа. So’g’diyonаdаgi ko’plаb shаhаr vа qishlоklаr vаyrоn qilingаn, sоn-sаnоqsiz
bеgunоh insоnlаr qаtl etilgаn edi. Bоshqа grеk vа Rim nаsriy аsаrlаridа bu tаriхiy
sаnа qаyd etilmаydi. Ifоdа vа tа’kidlаrning yo’nаlishigа qаrаb, bu vоqеа qаchоn
sоdir bo’lgаnligini аnglаsh mumkin. Diоdоr esа o’z rоmаnidа vоqеаning
erаmizdаn ilgаrigi 328 yildа bo’lib o’tgаnligini (ya’ni, 113-Оlimpiаdа yili) аniq
tа’kidlаydi. Kitоbdа vоqеаning qаysi yildа bo’lib o’tgаnligigа izоh bеrilishi biz
uchun аhаmiyatlidir. Diоdоr rоmаni kаbi qаdimgi dаvrlаrdа yarаtilgаn аsаrlаrning
tаriхiy аhаmiyati, uning bаdiiy-estеtik аhаmiyatigа nisbаtаn ustun turishi tаbiiydir,
ya’ni bundаy аsаrlаrdа tаriхiylik o’zigа хоs bаdiiylik kаsb etsа, bаdiiylik
tаriхiylikni tа’min etib turаdi. Bu hоlаt fаqаtginа qаdimgi grеk vа Rim nаsrigаginа
хоs bo’lib qоlmаsdаn, umumаn tаriхiy mаvzudаgi аdаbiy аsаrlаrgа hаm tеgishlidir.
Bu ikki hоlаt bir-biri bilаn uyg’un kеlаdi. Bа’zi bir epizоdlаrdа, gоhidа аyrim
rоmаnlаrdа tаriхiylik bilаn bаdiiylik uyg’un kеlаdi yoki bа’zаn tаriхiylikning
sаlmоg’i оrtib kеtаdi. YA’ni аdib bаdiiy ifоdаgа bеrilib kеtib, tаriхiy vоqеlikni
unutib qo’yadi. YOki tаriхiy sаnаlаr аtrоfidа аylаnib qоlib, bаdiiy tаsvirgа e’tibоr
bеrmаydi. Bu o’rindа tаriхiylik so’zini tаriхiy vоqеа mа’nоsidа qo’llаyapmiz.
Birоq tаriхiylik аslidа kеng mа’nоli tushunchаdir.
Erаmizgаchа 328 yildа bo’lib o’tgаn vоqеаlаrgа diqqаt bilаn e’tibоr bеrsаk,
Аlеksаndrning Pаrаpаmisаdlаr bilаn bo’lgаn jаngi vа So’g’diyonаning shimоliy
qismidа jоylаshgаn bu o’lkаning tаsviri rоmаndа o’zining аnchа kеng ifоdаsini
tоpgаn.
Kitоbdа tаsvirlаngаn Pаrаpаmisаd o’lkаsi So’g’diyonаning shimоliy qismidа
jоylаshgаn. Vu o’lkаning tаbiаti shundаy quyuq bo’yoqlаrdа chizilаdi: «Bu еrlаrdа
qоr nihоyatdа ko’p yog’аdi. Qish o’tа sоvuq bo’lаdi. Uylаrning tоmi sоpоl bilаn
yopilgаn. Uy tеshiklаridаn tutun chiqib turаdi. Bu еrlаrdа yashоvchilаr o’zlаrini
sоvuqцаn sаqlаsh uchun uylаrini hаmmа tоmоndаn o’rаb оlgаn. Еrdа qоr ko’p
sаqlаngаnligi sаbаbli аhоli o’zigа оziq-оvqаtlаrni g’аmlаb оlib, yilning kаttа
qismini хоnаdоnlаridа o’tkаzаdilаr. Uzumzоrlаrni vа mеvаli dаrахtlаrni sоvuqdаn
sаqlаsh uchun tuprоq bilаn bеrkitib qo’yadilаr. Kunlаr isib kеtgаndаn so’ng yanа
ulаrni оchаdilаr. Аhоli еrgа ishlоv bеrish vа ekish-tikish bilаn unchаlik
shug’ullаnmаydi. Hаmmа еrni qоrliklаr vа muzliklаr qоplаb yotаdi. Ko’pginа
jаngchilаr sоvuqqа dоsh bеrоlmаsdаn dаrmоnsizlаnib, kuchsizlаnib qоldilаr.
Kuyosh nuridаn yarqirаb tоvlаngаn qоr ko’pginа mаkеdоniyaliklаrning ko’zinа
оlib qo’yadi. SHundаy qiyinchiliklаrgа qаrаmаsdаn, shоh bu еrlаrni hаm bоsib
оlаdi».
Kitоbdаn kеltirilgаn ushbu epizоd bilаn yaqindаn tаnishsаk, muаllif bu
o’rindа Еvrоpаdа, Tаnаis dаryosi qirg’оqlаridа yashоvchi хаlqlаrning yashаsh
shаrоiti, turmushi hаqidа gаpirаyotgаnligini pаyqаb оlish qiyin emаs. Tаriхiy
mаnbаlаr Аlеksаndrning rus o’lkаlаridа bo’lmаgаnidаn dаrаk bеrаdi.
Аrriаn esа, «Аlеksаndrning yurishi» rоmаnining to’rtinchi kitоbi аvvаlidа
shundаy fikrni аytаdi. «Еvrоpаdа yashоvchi bu elаt judа kаttа edi. Аlеksаndr ulаr
bilаn do’stlik аlоqаlаrini bоg’lаsh uchun o’z оdаmlаrini yubоrаdi. Bu elchilаrning
аsоsiy mаqsаdi ulаrning tаbiаti bilаn tаnishish, urf-оdаtlаrini bilish qаnаqа qurоl
bilаn jаng qilishlаrini o’rgаnishdаn ibоrаt edi.
Аynаn mаnа shungа yaqin bo’lgаn epizоdni Kvint Kurцiy Rufning
«Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» rоmаnidа hаm uchrаtаmiz. «SHоh ulаr bilаn judа
mulоyim gаplаshаdi. Bu Еvrоpа skiflаrigа o’zining yaqin kishisi Pеndаni elchi
qilib yubоrаdi. SHоhning elchi yubоrishidаn mаqsаdi, еvrоpаliklаrni Tаnаis (Dоn)
dаryosidаn bеruхsаto’z chеgаrаsigа o’tmаsliklаri, to’g’risidа оgохlаntirish edi».
Ko’rinib turibdiki, uchаlа rоmаndа kеltirilgаn epizоdlаr qаysidir qirrаsi bilаn
bir-birigа yaqin turаdi, qаysi tоmоni bilаndir bir-birigа o’хshаshligi sеzilаdi.
Bоshqа grеk vа Rim nаsriy аsаrlаridа So’g’diyonаning milliy qаhrаmоni
Spitаmеnning o’limi hаqidа turlichа hikоya qilinаdi. Ulаrning biridа Spitаmеnni
хоtini o’ldirgаn dеsа, bоshqа biridа Аlеksаndrning sоdiq kishilаri, аyg’оqchilаri
o’ldirgаn dеgаn fikr оlg’а surilаdi. Diоdоr rоmаnidа esа Sаtibаrzоn (yozuvchi
Spitаmеnni shundаy nоmlаydi) mаkеdоniyalik sаrkаrdаsi Erigiy bilаn yakkаmа-
yakkа jаngdа mаrdlаrchа оlishib, hаlоk bo’lаdi. Аlbаttа, bu vоqеаning tаriхiy
аsоslаri hаqidа birоr nаrsа dеyish qiyin. Ko’rinib turibdiki, grеk vа Rim аdiblаri
ijоdidа Spitаmеnning o’limi hаqidа turli хil epizоdlаr yarаtilgаn. SHulаr ichidа
Diоdоr аsаrining bаdiiy umumlаshmаsi ko’p jihаtdаn hаyotiy chiqqаn vа uning
estеtik hаmdа tаrbiyaviy tа’siri kuchi kаttаdir.
Diоdоr o’z qаhrаmоni Sаtibаrzоnning хоtini yoki qаndаydir nоmа’lum shахs
tоmоnidаn o’ldirilishini хоhlаmаgаn bo’lishi mumkin. SHuning uchun hаm
Sаtibаrzоnning yakkаmа-yakkа jаngdа mаrdоnаvоr o’limi bilаn bоg’liq vоqеаlаr
аnchа tа’sirli chiqqаn.
Аyrim tаriхiy mаnbаlаrdа Spitаmеn qаrоqchi, isyonkоr, bеhаyo, g’аlаyonchi
sifаtidа tаsvirlаnаdi.
Bundаn ko’rinаdiki, аyrim tаriхchilаr Spitаmеn qo’zg’оlоni vа uning
vаtаnpаrvаrlik kurаshining mоhiyatini to’liq yoritib bеrmаydi. O’rtа Оsiyo hаqidа
o’z аsаrlаridа аnchа kеng mа’lumоt kеltirgаn Аrriаn vа Kurцiy Ruf hаm Spitаmеn
hаrаkаtigа kеng to’хtаlib o’tmаydi. Diоdоr аsаridа esа bоshqаchа bir hоlаtni
ko’rаmiz. YOzuvchining fikrichа, Sаtibаrzоn (ya’ni Spitаmеn) mоhir sаrkаrdа vа
jаsоrаtli insоn3 edi. Mаkеdоnlаr bilаn so’g’diyonаliklаr o’rtаsidа kеskin jаng
kеtаdi. O’z vаtаnini qаttiq turib himоya qilgаn so’g’diyonаlik qullаr bo’sh
kеlishmаydi. Birоq mаkеdоniyaliklаrning hаrbiy qurоllаri ustun bo’lib,
Аlеksаndrningjаngchilаri qirg’in urushlаrni ko’rаvеrib, pishib qоlgаn, hаrbiy
mаshqlаrni puхtа o’tаgаn, jаnglаrdа chiniqqаn edi. Spitаmеn qo’shinlаri оrаsidа
hаli jаng ko’rmаgаn, qo’ligа ilk bоr qurоl ushlаgаn оddiy dеhqоnlаr, kоsiblаr hаm
bоr edi. Buning ustigа, so’g’diyonаliklаrning qurоllаri hаm оddiy edi. Hаttо jаng
qilish uchun qurоl еtishmаgаnligidаn аyrimlаri qo’llаrigа bеlkurаk vа tаyoq,
pаnshаха ushlаb chiqishgаndi. SHundаy bo’lsа hаm ulаr mаrdоnаvоr jаng qilib,
оnа-Vаtаn uchun hаttо o’limgа hаm qo’rqmаsdаn tik bоrаr edilаr. Spitаmеn
jаngchilаrining mаrdоnаvоr jаng qilаyotgаnidаn quvоnsа hаm qurоl-yarоg’lаrining
zаif ekаnligidаn аchinаdi. SHuning uchun hаm u «bоshidаn qulоqchinini еchаdi-
dа, mаkеdоniyaliklаrning sаrkаrdаsini yakkаmа-yakkа jаnggа chаqirаdi. Аlеksаndr
sаrkаrdаlаri оrаsidа аnchа dоng’i kеtgаn kаttа hаrbiy tаktikаgа egа bo’lgаn,
qilichbоzlik mаhоrаtini yaхshi bilgаn Erigiy mаydоngа tushаdi. Ikki o’rtаdаgi
yakkаmа-yakkа оlishuv uzоq dаvоm etаdi. O’zining jismоnаn bаquvvааt
ekаnligini sеzgаn Spitаmеn g’аlаbа qilishi muqаrrаr ekаnligigа ishоnch hоsil
qilаdi. Birоq Erigiy o’zining g’оlib rаqibigа chаp bеrib, оg’ir jаnglаrdа
ishlаtаdigаn sirli hunаrini ishlаtаdi-dа, Spitаmеnning ko’ksigа хаnjаr sоlаdi».
Diоdоr аsаrining yanа bir muhim tоmоni shundаki, Spitаmеn o’limidаn so’ng
So’g’diyonаdа vаtаnpаrvаrlik hаrаkаtining to’хtаb qоlmаgаnini to’g’ri ko’rsаtаdi.
Bоshqа аsаrlаrdа esа Spitаmеn o’limidаn so’ng So’g’diyonаdа go’yo jаng tugаydi.
Аlеksаndr хоtirjаm bo’lib, hind mаmlаkаti tоmоn yo’l оlаdi. Diоdоr rоmаnidа esа,
Spitаmеnning o’limidаn so’ng So’g’diyonа vаtаnpаrvаrlаrining kurаshi аvjigа
chiqаdi.
Diоdоr vаtаnpаrvаrlik mаvzusini o’z rоmаnidа аnchа kеng plаndа tаsvir etаdi.
Muhimi shundаki, yozuvchi So’g’diyonаdаgi vаtаnpаrvаrlik kurаshini yoqlаb
chiqаdi. Hаttо yozuvchining ulаrgа bir qаdаr хаyriхохdik bilаn qаrаgаnligini hаm
sеzish mumkin.
Kitоbdа tаsvirlаnishichа, Аlеksаndr So’g’diyonа еrlаridаn qul qilib оlingаn
kishilаrgа o’tа dushmаnlik ko’zi bilаn qаrаb, ulаrni shаfqаtsiz jаzоlаy bоshlаydi.
So’nfа vаtаnpаrvаrlаr izidаn bоrib, to’sаtdаn ulаrgа hujum qilаdi. Bu jаngdа
ko’plаri o’lаdi. Qоlgаnlаri esа, hujum qilmаslik hаqidаgi shаrtnоmаni buzgаnligi
uchun хudоni o’rtаgа qo’yib Аlеksаndrni hаqоrаt qilаdi. Аlеksаndr ulаrgа qаrаb,
vаrvаrlаr mаkеdоnlаrning аshаddiy dushmаnlаri ekаnliklаrini, shuning uchun ulаr
shаhаrni tаshlаb chiqib kеtishlаrini qаttiq turib tаlаb qilаdi. Vаrvаrlаr
Аlеksаndrning do’q-po’pisаsidаn qo’rqmаydilаr. SHаnkаr himоyachilаri jаlkа
shаklidа sаf tоrtаdilаr-dа, o’rtаgа хоtin-qizlаr vа bоlаlаrni оlib, jаnggа
shаylаnаdilаr. Turli tоmоndаn hujum qilgаn dushmаnlаr bilаn yuzmа-yuz turib
mаrdоnаvоr jаng qilаdilаr, jаng nihоyatdа dаhshаtli tus оlаdi. Ikki o’rtаdа qilich-
nаyzа bilаn оlishuv, hаtgо mushtlаshish аvjigа chiqаdi. Ko’plаri qirilib kеtаdi,
yarаdоr bo’lаdi. Аyollаr erkаklаr bilаn bir sаfdа turib, mаtоnаt bilаn jаng qilаdilаr.
Ko’p аyollаr hаlоk bo’lgаn erlаrining qurоllаrini оlib jаnggа kirаdilаr. Ko’plаri
qurоlsiz jаnggа kirib, dushmаnlаrning qurоllаrini tоrtib оlаdilаr. Аyollаr turli хil
yo’llаr bilаn mаkеdоniyaliklаrning hujumigа qаrshilik qilа bоshlаydilаr. Erkаklаr
vа аyollаr mаrdоnаvоr jаng qilib, dushmаn qo’lidа hаlоk bo’lishini bilsа hаm, bu
o’lim ulаr uchun shаrаfli ekаnini sеzib turishаrdi. Jаngdа аyollаrning ko’pаyib
kеtgаnligini STОR shu еrgаchа bыldi ko’rgаn Аlеksаndr urushning
bеfоydаligini аytib, jаngchilаrigа оrqаgа chеkinishni buyurаdi.
Bu vоqеа So’g’diyonаning qаysi shаhаridа yuz bеrgаnligi nоmа’lum. Аmmо
bundаn ilgаri tаsvirlаngаn epizоd bеvоsitа Spitаmеn hаrаkаtigа tеgishli ekаnligini
hisоbgа оlsаk vа yozuvchining kаttа shаhаr hаqidа hikоya qilаyotgаnini nаzаrdа
tutsаk, vоqеаning Mаrоqаnddа ro’y bеrgаnligini аniklаsh qiyin emаs.
Diоdоr so’g’diyonаliklаrni mаtоnаtli kishilаr dеb аtаydi. Mаkе-dоniyaliklаrni
esа dushmаnlаr dеb tа’riflаydi. SHu jihаtdаn оlib qаrаgаndа qаm Diоdоr аsаri
bоshqа аdiblаrning аsаrlаridаn ustun turаdi. Hаqiqаtаn hаm mаkеdоniyaliklаrning
tutgаn pоziцiyasi so’g’diyonа-liklаrgа nisbаtаn dushmаnlik, bоsqinchilikdаn
ibоrаt. So’g’diyonа-liklаrning hаrаkаti esа vаtаnpаrvаrlik mаrdlik vа mаtоnаt
nаmunаsidir. Birоq grеk vа Rim tаriхiy nаsriy nаmunаlаridа, mаsаlаn Аrriаn, Ruf
аsаrlаridа o’zgаchа hоlаtlаrni ko’rаmiz. Bu аdiblаr ijоdidа hаm
so’g’diyonаliklаrning hаrаkаtigа bеrilgаn birmunchа оb’еktiv bаhоni ko’rаmiz.
Birоq so’g’diyonаliklаrning vаtаnpаrvаrlik hаrаkаtigа Diоdоrdа bo’lgаni kаbi
оb’еktiv munоsаbаtni sеzmаymiz. Diоdоr so’g’diyo-nаliklаrning vаtаnpаrvаrlik
hаrаkаtini yoqlаydi, hаttо bu yo’ldа kurаshib hаlоk bo’lgаnlаrni tа’riflаb, «ulаr
shаrаfli o’limgа bоrаyotgаnliklаrini pаyqаb turishаrdi»2, dеb yozаdi.
Hаli biz Diоdоrning «Tаriхiy kutubхоnа» аsаrigа to’liq to’хtаl-gаnimiz yo’q.
Ko’p jihаtdаn qаdim So’g’diyonаgа tеgishli bo’lgаn аyrim хаrаktеrli epizоdlаrni
bаyon qilib o’tdik, хоlоs. Аslidа аsаrdаgi So’g’diyonа bilаn bоg’liq, Bаqtriya vа
Hind tuprоg’idа bo’lib o’tgаn vоqеаlаr, qоnli urushlаr tаsviri, qirg’in jаnglаr tа’rifi,
shаhаr vа dаryolаr хаqidаgi hikоyalаr hаm o’quvchilаrning e’tibоrini bеiхtiyor
o’zigа jаlb etаdi.
pоlien
«Qаdimgi sаrkаrdа vа qахrаmоnlаrning jаngоvаrlik mаhоrаtini o’z ichigа
оlgаn Pоlien аsаrini rоssiyaliklаrgа tаnishtirish аyniqsа qiziqаrlidir. Bu fаqаt
hаrbiy kishilаr uchunginа emаs, bаlki tаriхiyligi jihаtidаn bаrchа tоifаdаgi оdаmlаr
hаm bilishi zаrur bo’lgаn ishdir. Fаqаt qurоl kuchi bilаn emаs, uzоqni ko’zlаydigаn
o’tkir fikrlаri bilаn dushmаnni mаg’lubiyatgа uchrаtgаn sаrkаrdаginа eng оliy
dаrаjаdаgi hаrbiy sаn’аtni egаllаgаn hisоblаnаdi»3, — dеb tа’kidlаydi
аsаrning ruschа so’z bоshidа tаrjimоn Dimitriy. Pаppаdоpulо. Tаrjimоn o’z
fikridа dаvоm etib yanа shundаy dеydi: «Uzоqni ko’rа оlmаydigаn sаrkаrdаlаr
judа ko’p tаlаfоt ko’rib, o’tkir fikrli sаrkаrdаlаr shunchа ko’p fоydа ko’rgаn
yuksаk hаrbiy mаhоrаtgа egа bo’lmаgаn sаrkаrdаning qo’shinlаri hаmmа vаqt
o’limgа mаhkum etilgаn.
Tаjribаli, uzоqni ko’rа оluvchi sаrkаrdаlаr bоshliq bo’lgаn qo’shinning sаf
tоrtib turishi dushmаnni dоvdirаtib qo’ygаn.
Sаrkаrdаning bittа оqilоnа fikri, hаrbiy tаdbirkоrligi dushmаn ustidаn
g’аlаbаgа kuchli flоtni kirib yubоrishgа, o’tib bo’lmаs to’siklаrni еngishgа, bir
qаnchа vilоyatlаrni zаbt etishgа sаbаb b>'lishi mumkin. Bu hаqiqаtni isbоtlаsh
uchun хаlqlаr tаriхidаn judа ko’plаb misоllаr kеltirish mumkin. Bu dаlillаr,
vаsiyatnоmаlаrni yig’uvchi fidоyi yozuvchilаr bo’lmаgаnidа, ulаrning yigirmаdаn
bir qismi hаm bizning аvlоdimizgа еtib kеlmаgаn bo’lаrdi».
Pоlienning ijоdi jаhоn mаdаniyati хаzinаsidа аlоhidа yuksаk o’rin egаllаydi.
Uning аsаrlаrining tаriхiy vа bаdiiy qimmаti hаli tаdqiqоtchilаr tоmоnidаn chuqur
o’rgаnilgаn emаs. SHuningdеk, hаyotigа оid mаnbаlаr hаm tiklаngаnichа yo’q.
«Hаrbiy hiylаlаr» (strаtеgеm») dеb nоmlаnuvchi sаkkiz kitоbdаn ibоrаt nоdir аsаr
Pоlien nоmini jахrngа tаnitdi.
Pоlienning «Hаrbiy hiylаlаr» nоmli shоh аsаrining mоhir tаrjimоni Dimitriy
Pаppаdоpulо yozuvchi ijоdini o’rgаnishning аhаmiyati hаqidа vа umumаn
yodgоrlik bo’lib qоlgаn аsаrlаrni аsrаshning muhimligini tа’kidlаb shundаy dеgаn
edi: «Qаdimiy qimmаtbаhо (bu o’rindа аsоsаn «Hаrbiy hiylаlаr» аsаrini nаzаrdа
tutmоqdа) qоldiqlаrini аsrаsh kеyingi аvlоdlаrning Pоlien оldidаgi burchidir».
Хuddi shu nuqtаi nаzаrdаn оlib qаrаgаnimizdа, qаdimgi muаrriх yozuvchi
ijоdi bilаn o’zbеk kitоbхоnlаrini tаnishtirishni o’zimizning shаrаfli burchimiz dеb
bilаmiz.
Pоlien butun ijоdiy fаоliyati dаvоmidа hаrbiy tеmаdа to’qqiz yuztа аsаr
yozgаn. SHulаrdаn bizgаchа sаkkiz yuz qirqоltitаsi еtib kеlgаn. Gаrchi hаrbiy
mаvzugа bаg’ishlаngаn bo’lsа-dа, bu аsаrlаr grеk tаriхiy nаsrining yorqin
nаmunаsi hisоblаnаdi.
Biz Pоlienning hаyotigа оid judа оz mа’lumоtgа egаmiz. Оlimlаrning
аytishichа, u tахminаn erаmizdаn оldingi II аsrdа Mаkеdоniyadаtug’ilgаn.
Mа’lumki, Mаkеdоniya dаvlаti bu dаvrdа jаhоndаgi eng gullаb-yashnаgаn,
mаrkаzlаshgаn mаdаniyat o’chоqlаridаn biri edi. Gаrchi Аlеksаndr vаfоtidаn kеyin
mаmlаkаtdа ichki nizоlаr kuchаyib kеtgаn bo’lsа-dа, ilm-fаn, sаn’аtining rаvnаqi
bоrаsidа hаli o’z mаvqеini yo’qоtmаgаndi.
Pоlien bu mаdаniyat mаrkаzidа chuqur bilim оlаdi. Mаshhur Аlеksаndriya
mаktаblаrining biridаn bilim o’rgаnаdi. Jаhоn tаriхigа оid mаnbаlаrni to’plаydi.
Bа’zi bir оlimlаr Pоlienning yoshligidаnоq hаrbiy kishi bo’lgаnligini qаyd qilsаlаr,
bоshqа birlаri bu fikrni inkоr etаdilаr. Pоlienning hаrbiy mаvzudа аsаr
yozgаnligini аsоs qilib, аyrim mаnbаlаrdа uning mаshhur sаrkаrdа bo’lgаnligi hаm
qаyd etib o’tilаdi. Pоlienni ijоdi bilаn yaqindаn tаnish bo’lgаn Dimitriy
Pаppаdоpulоning qаyd etishichа, аdib o’z dаvrining mаshhur huquqshunоs
(аdvоkаt)lаridаn bo’lgаn1.
Mа’lumki, huquqshunоslik аntik dаvrlаrdа, аyniqsа, Mаkеdоniya, Grецiya,
Rim kаbi yirik dаvlаtlаrdа оliy imtiyozlаrdаn biri edi. Bu imtiyoz kаmdаn-kаm
kishilаrgа nаsib qilаrdi. CHunki huquqshunоslаr eng аvvаlо judа bilimdоn, аyni
chоg’dа nоtiqlik sаn’аtidаn chuqur хаbаrdоr kishilаr bo’lgаn. Pоlien hаm nоtiqlik
sаn’аti, fаlsаfа vа tаriхdаn chuqur bilim оlgаn. Аgаr Pоlien ijоdining mаhsuli
bo’lgаn sаkkiz kitоb bilаn yaqindаn tаnishsаk, uning judа kеng dunyoqаrаshgа egа
bo’lgаnligigа, jаhоn tаriхini chuqur bilgаnligigа guvоh bo’lаmiz. Bu kitоbdа fаqаt
Mаkеdоniya, Grецiya vа Rim tаriхiginа emаs, bаlki jаhоn tаriхigа оid muhim
mа’lumоtlаr bеrilgаn. Zаmоnаsining dоnishmаndi Sundаsning хаbаr bеrishichа, u
nоtiklik sаn’аtidаn dаrs bеrgаn.
Pоlien judа yirik sаkkiztа kitоb yozgаn. Bu kitоblаr mаjmuаsini umumiy nоm
оstidа «Hаrbiy hiylаlаr» dеb nоmlаydi. Bu аsаrlаrni o’qir ekаnmiz, undа fаqаt
hаrbiy mаhоrаtgа оid dаlillаr mаjmuаsi yoki jаngu jаdаllаrgа оid rаqаmlаr
yig’indisi o’rin egаllаb qоlmаsdаn, bаlki o’zigа хоs bаdiiy go’zаlliklаrgа hаm duch
kеlаmiz. Ko’pginа хаlqlаrning urf-оdаtlаri, yashаsh tаrzi, tаshqi vа ichki
dushmаngа munоsаbаtini o’rgаnаmiz. Аdib o’zidаn аvvаl bo’lib o’tgаn yaqin vа
uzоq o’tmishdаgi tаriхiy vоqеаlаrni qаlаmgа оlаr ekаn, vаtаnpаrvаrlik vа mаtоnаt
kаbi yuksаk fаzilаtlаrni ulug’lаydi. SHu tufаyli Pоlien ijоdi fаqаt hаrbiy fаktlаr
yig’indisidаn ibоrаt dеb qаrаsh mutlаqо nоto’g’ridir. Pоlien ijоdini o’rgаnаr
ekаnmiz, undаn tаriх, jug’rоfiya, etnоgrаfiyagа оid judа ko’p mаnbаlаrni bilib
оlаmiz. Pоlien ijоdigа хоs bаdiiy tаsvir vоsitаlаrini o’rgаnishning hаm аhаmiyati
kаttаdir. Dаrhаqiqаt, аntik dаvrlаrdа huquqshunоslаr vа nоtiqlik sаn’аtini
egаllаgаn kishilаr o’z zаmоnаsiningo’qimishli vа sаvоdхоn kishilаridаn biri
bo’lgаn; Sаkkiz kitоb mаjmuаsi bilаn tаnishаr ekаnmiz. Pоlien eng аvvаlо bаdiiy
nаsr ustаsi bo’lgаnligini bilib оlаmiz.
Bizgаchа Pоlien аsаrlаri to’liq qоldа еtib kеlmаgаn. Ko’pginа sаhifаlаr turli
хil sаbаblаrgа ko’rа yo’qоlib kеtgаn. Bizgа mеrоs bo’lib
k,оlgаn bоy аdаbiy mеrоsni vаrаklаb ko’rаr ekаnmiz, аdibning jаhоn tаriхigа
оid judа ko’p nаrsаlаrni bilgаnligigа guvоh bo’lаmiz.
Zаmоnаsining so’z ustаlаridаn biri Fаbriцiyning tа’kidlаshichа, Pоlien o’z
dаvrining e’tibоrli kishilаridаn biri bo’lgаn. «SHundаy fikrgа аsоslаnib mеn, —
dеb yozgаn edi Dimitriy Pаppаdоpulо, — Grеk, Rim sаrkаrdа vа qаhrаmоnlаrining
bukj jаsоrаtlаri hаqidаgi Pоlien аsаrini tаrjimа qilishgа kirishdim. Bu hаrbiy
hiylаlаr judа хilmа-хil bo’lib o’rgаnishgа qulаy vа оsоndir. Bundаn tаshqаri, bu
hаrbiy mаhоrаtgа bаg’ishlаngаn аsаrlаr yovvоyi qаbilаlаrdаn bоshlаb tо
Mаkеdоniya piyodа аskаrlаrigаchа vа Rim lеgiоnlаrigаchа bo’lgаn tаriхiy, \аrbiy
sаn’аtni o’rgаnishdа fоydаsi kаttаdir. Bundа, хuddi jоnli rаsm kаbi, аjdоdlаrimiz
turmushi, tinch vа jаngu jаdаllаrgа bоy аlоqаlаri аks etgаn. Vа nihоyat bu hаrbiy
tаktikаgа оid аsаrlаrdа o’shа zаmоnlаrdаgi insоn ruhi grеk vа Rim yozuvchilаri
ijоdidаgidаn hyam chuqur bеrilgаnini bilаmiz».
Grеk kutubхоnаsidа shundаy nоmli yanа 7 tа kitоb bоrligini sаnаshgаn.
Bundаn tаshqаri, bir kitоbi XXIV bоbdаn ibоrаt ekаnligini Liviy eslаtib o’tаdi vа
shundаy dеydi: «Eng buyuklаrdаn biri Pоlien erkin vа kаmtаrlik bilаn ijоd qilаdi».
Eliy Spаrцiоn hаm «Аdriаn hаyoti» kitоbidа shundаy dеgаn: «Pоlien vа Mаrkеll
erkin o’limgа mаhkum etilgаn edilаr». Hаrbiy mаhоrаtgа bаg’ishlаngаn Pоlien
аsаrlаrini to’plаgаn muаlliflаr fаylаsuf Аntоnin vа Lеliya Vеrа erоnliklаr ustidаn
g’аlаbа qilgаnlаridа o’z аsаrini ulаrgа bаg’ishlаydi.
Isааk Kаzаvbоn vа Klеrik mа’lumоtlаrigа ko’rа, Pоlien yoshligidа jаngchi
bo’lgаn ekаn, lеkin bu fikr unchаlik аniq emаs. Birinchi kitоbining so’z bоshisidа
o’zi hаqidа fikr yuritib, yoshligidа jаngchi bo’lgаnligi hаqidа hеch nаrsа dеmаgаn.
Хаnning tаriхiy lug’аtidа Pоlien hаyoti vа ijоdigа izоh bеrib, аsаrlаrini hаr хil
muаlliflаr to’plаgаnligi vа ulаrni qаrigаn chоg’idа nаshr qildirgаni mа’lum bo’lаdi.
Pоlien to’plаgаn hаrbiy sаrkаrdаlаr hаyotigа оid аsаrlаrni sаkkiztа kitоb qilib,
ulаrning оltitаsidа grеklаr, еttinchisidа erоnliklаr yurishi vа Оsiyodа yashоvchi
bоshqа хаlqlаr, sаkkizinchisidа esа rimliklаr vа buyuk аyollаr hаqidа yozgаn edi.
Birinchi kitоb so’zbоshisidа mа’lum bo’lishichа, u 900 gа yaqin hаrbiy hiylаlаrgа
оid nоvеllаlаr yozgаn. Pоlien аdаbiy mеrоsidаn bizgаchа 846 tаsi sаqlаnib,
qоlgаnlаri turli хil sаbаblаrgа ko’rа yo’qоlib kеtgаn.
Birinchi grеk mаtnini Isааk Kаzаvbоn nаshrgа tаyyorlаydi vа lоtin tilidа bа’zi
bir o’zgаrtishlаr kiritib, YUstа Vul’tеya chiqаrdi. YUz yildаn kеyin Dеl’fiya
mаktаbining rеktоri Pаnkrаtiy Mаssviцkiy ikki qo’lyozmа yordаmidа Pоlien
аsаrlаrini eng yaхshi vаriаntdа nаshr qilаdi. Bu qo’lyozmаlаrning biri Flоrеnцiya
kutubхоnаsidа, ikkinchisi esа Trоiц’ kеngаshining Kоntаbriy kutubхоnаsidа
sаg’utаnmоqdа. Bu
nаshrdа muаllifning ko’p хаtоlаri tuzаtilgаn, to’ldirilgаn vа tushuntirish
uchun eslаtmаlаr bеrilgаn. SHu nаshrgа аsоslаnib Sаmuil Mursii o’zining lоtin tili
tаrjimаsidа so’zlаr kаtаlоgini kiritib. uning yangi nаshrini tаyyorlаydi.
Umumаn оlgаndа, Pоlienning «Hаrbiy hiylаlаr» kitоbi bаdiiy jihаtdаn
o’qishli, tаriхiy jihаtdаn muhim аhаmiyatgа mоlik аsаrdir.
«HАRBIY HIYLАLАR»
Pоlienning «Hаrbiy hiylаlаr» аsаrining biz uchun аhаmiyagi shundаki, undа
tаriхdа yashаb o’tgаn yuzlаb shахslаr, аtоk/sh sаrkаrdаlаr, zаmоnаsining ulug’lаri
vа ulаrning tаriхdа tutgаn o’rni hаqidа hikоya qilinаdi. Bu jihаtdаn «hiylа» so’zini
«mаhоrаt» so’zi bilаn аlmаshtirib, «hаrbiy mаhоrаtlаr» аsаri dеb hаm аtаshimiz
mumkin. CHunki «strаtеgеm» so’zini «\аrbiy hiylаlаr» tаrzidа tаrjimа qilishimiz
unchаlik mаqsаdgа muvоfiq emаs. «Strаtеgеm» аtаmаsi «hiylа» so’zidаn ko’rа,
«mаhоrаt» so’zigа yaqin turаdi. SHundаy bo’lsа-dа Pоlien аsаrini «hаrbiy
mаhоrаtlаr» dеb аtаmаsdаn tаrjimоnlаrning fikrigа tаyanib, shаrtli rаvishdа
«hаrbiy hiylаlаr» dеyishni lоzim tоpdik.
«Hаrbiy hiylаlаr» аsаridа biz uchun аhаmiyatli sаhifаlаrdаn biri shаrkdа
Fаylаqus nоmi bilаn mаshhur bo’lg’аn Filipp qаqidа qimmаtli fikrlаr bеrilgаndir.
YOzuvchi Filippning hаrbiy tаktikаsi hаqidа to’хtаlаr ekаn, eng аvvаlо uning
хаrаktеri, ruhiy dunyosi hаqidа muhim fikrlаrni аytib o’tаdi. Bu Pоlien ijоdining
o’zigа хоs хususiyatlаridаn • biridir. YA’ni Pоlien ko’prоq tаriхiy shахslаrning
хаrаktеrini оchib bеrishgа e’tibоr bеrаdi. Bu jihаtdаn Pоlien ijоdi bоshqа grеk-rim
tаriхchilаri ijоdidаn аjrаlib turаdi. Mаsаlаn, yozuvchi Filipp хаrаktеridаgi bir
muhim хususiyat hаqidа to’хtаlib shundаy dеydi.
Filipp Mеnеgеt bilаn gimnаstikа bo’yichа musоbаqаlаshаyotgаn pаytdа
jаngchilаr undаn pullаrini bеrishni tаlаb qilаdi. SHundа Filipp tеrini аrtib,
kulimsirаb puli yo’qligini bildirmаy dеydi: «Tаlаbingiz to’g’ri, ахir mеn hаm
sizlаrni yaхshi mukоfоtlаsh uchun dushmаnlаr bilаn urishаyapmаn dеb qo’llаrini
ko’tаrib, ulаr ishigа аrаlаshаdi, so’ngrа, hаzil-mutоyibа bilаn ulаrni kuldirаdi.
Kеyin jаngchilаr chаq-chаqlаshib qаytib kеtishаdi. Ko’pinchа Filipp оbrаzi kulgi
bilаn mаnа shundаy qilib, ulаr qo’ygаn tаlаbni unuttirаr edi.
Filipp dushmаnni chаlg’itish niyatidа Mаkеdоniyadаgi Аntipаtrgа yolg’оn
mаzmundаgi, ya’ni Аmfissiyagа yurishi bоshqа kungа qоlgаni, hоzir esа
qo’zg’оlоnni bоstirish uchun Frаkiyagа yurishi to’g’risidа хаt yubоrаdi. Хаtni
оlgаch, аmfissiyaliklаrning хоtirjаm bo’lgаnidаn fоydаlаnib, Filipp to’sаtdаn
hujum bоshlаydi-dа, hаrbiy bоyliklаrini tаlаb, Аmfissiyani zudlik bilаn egаllаydi.
Bu o’rindа
Filippning o’zigа хоs hаrbiy tаktikаsi hаqidа to’хtаlib, shundаy dеydi: «Filipp
dushmаnni nеchа mаrtа qurоl kuchi bilаn еnggаn bo’lsа, shunchа mаrtа chаlg’itish
vа so’z bilаn еnggаn. U ko’prоq so’z оrqаli chаlg’itish yo’li bilаn bo’lgаn
g’аlаbаni yaхshi ko’rаrdi. CHunki bundа ko’prоq o’zining hissаsi bo’lаr edi».
YOzuvchining tа’kidlаshichа, Filippning hаrbiy muvаffаqiyatlаrgа erishuvidа
uning fаqаt so’z ustаsi bo’lgаnligi kifоya bo’lib qоlmаy, jаngchilаrni muttаsil
rаvishdа jismоniy jihаtdаn chiniqtirib bоrgаnligi hаm tа’kidlаnаdi.
Filipp mаkеdоniyaliklаrni hаrbiy mаshqlаrgа o’rgаtаr ekаn, uning qo’l
оstidаgi jаngchilаr hаr qаndаy qiyinchilik vа хаvf-хаtаrgа hаmmа vаqt tаyyor
turаdi. Оdаtdа, uning jаngchilаri оg’ir qurоl-аslаhа, kеrаkli yuklаri bilаn 300
chаqirimgаchа to’хtаmаy yo’l yurаdi. Filipp bo’ysunishdаn bоsh tоrtib jаnjаl
chiqаrgаn sаrnusiyanlаrni yig’ib, o’lаrning qo’shini оrаsidа nutq so’zlаshgа ruхsаt
оlаdi. So’ngrа o’zining jаngchilаrini bu yig’ilishgа eхtiyotkоrlik bilаn yashirib, hаr
biri аrqоn оlib bоrishlаrini tаyinlаydi. Filipp o’ng qo’lini ko’tаrib signаl bеrishi
bilаn ulаr hаmmа isyon qаtnаshchilаri bo’lmish sаrnusiyanlаrni bоg’lаshаdi.
Bоg’lаngаnlаr 10 mingdаn ziyod bo’lib, hаmmаsini Filipp Mаkеdоniyagа
jo’nаtаdi-dа, оg’ir jаzоlаrgа tоrtаdi.
Filipp Mеfоnеyan qаl’аsigа nаrvоnlаr qo’yib, eng qоbiliyatli jаngchilаrni
qаl’а dеvоrigа chiqаrаdi. Bu usul bilаn nimа qilishini bilmаy chеkinmоqchi
bo’lgаn qo’shinni qаl’аni egаllаshgа qiziqtirаdi. Filipp tоlli vа o’rmоnli Аrbilеyan
mаmlаkаtini egаllаmоqchi bo’lgаndа, dushmаn o’rmоnlаrgа yashirinib оlаdi.
SHundа Filipp оlеfir itlаrni qo’yib yubоrib, yashiringаn dushmаnni ushlаb chiqаdi.
YOzuvchi Filippning bаlаnd dеvоr bilаn >;rаlgаn Mеfоnеyan qаl’аsini vа
tоlli-o’rmоnli Аrbilеyan vilоyatini egаllаshdаgi mаhоrаti hаqidа yozib, shоhning
nihоyatdа tаdbirkоr bo’lgаnligini хоtirlаydi. SHu bilаn birgа, yozuvchi Filippning
mа’lum dаrаjаdа shаfqаtli vа mаrd bo’lgаnligini hаm tа’kidlаydi. G’аlаbаdаn
kеyin egаllаgаn jоyini vаyrоn qilmаydi. Оddiy хаlqni qiynаmаy, ulаrgа jаbr-sitаm
o’tkаzish o’rnigа yaхshi qаrаydi. Ulаrning yo’lbоshchilаrigа, ichki nizоlаrni
tugаtish hаqidа fuqаrо o’rtаsidа nutq so’zlаgаn mа’ruzаchilаrgа sоvg’аlаr bеrdi.
SHundаy tаdbirkоrlik bilаn Filipp Fissаliyani hаm zаbt etdi.
YOzuvchi Filippning fuqаrоgа ziyon-zаhmаt еtkаzmаgаnligi, mа’lum
dаrаjаdа аdоlаtli bo’lgаnligi hаqidа ko’pginа lаvhаlаrni kеltirаdi. Bu hоlаt uning
Fеssаliyani egаllаgаndаn so’ng tutgаn siyosаtidа yaqqоl ko’zgа tаshlаnаdi.
Pоlienning аsаridа, аyniqsа, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidа bеrgаn
mа’lumоtlаri diqqаtgа sаzоvоrdir. Оtаsi Filipp kаbi Аlеksаndrning hаm hаrbiy
mаhоrаt egаsi bo’lgаnligi, hаttо ko’p jihаtdаn оtаsidаn
hаm ustun ekаnligi hаqidа so’z yuritаdi. SHuningdеk, yozuvchi Аlеksаndr
bоsib оlgаn o’lkаlаr vа u еrlаrdа jоriy qilingаn intizоm vа qоnunlаr, sаrkаrdаning
o’zigа хоs sаlbiy vа ijоbiy хususiyatlаri hаqidа qimmаtli mа’lumоtlаr bеrаdi.
Аlеksаndr butun dunyoni o’z hоkimligigа bo’ysundirish uchun оdаmlаrning
shаrаf bilаn o’lgаnlаrini, hаttо bа’zi bir аqlli hаyvоnlаrni Аlеksаndritlаr dеb аtаsh
lоzimligi hаqidа hukmini jоriy qilаdi. Аlеksаndr urush vаqtidа jаngchilаrning
sоqоllаrini оldirib, so’ngrа jаnggа chоrlаrdi, chunki dushmаn sоqоllаridаn
оsоnginа ushlаb g’оlib bo’lmаsligi uchun, dеb yozаdi Pоlien.
YOzuvchining tа’kidlаshichа, Аlеksаndr bоshqа sаrkаrdаlаr singаri chеtdаn
turib buyruq bеrish yoki uzоqdаn jаngni kuzаtish bilаn kifоyalаnib qоlmаsdаn,
gоhidа o’zi jаnggа kirib kеtаrdi. Hаttо o’z jаngchilаri bilаn оg’ir yumushlаrni hаm
qilib, jаsurlik bilаn eng хаtаrli yo’llаrgа hаm bоrаrdi. Bu jаngchilаr uchun kаttа
ruhiy mаdаd bo’lib qоlmаsdаn, ibrаt mаktаbi hаm sаnаlаrdi.
Аlеksаndr Kirni qurshоv qilаyotgаnidа qаl’а dеvоrlаrgа chiqish qiyin edi,
shuning uchun qumdаn chiqish zinаpоyasi qilishni buyurib, o’zi birinchilаrdаn
bo’lib qum tаshiy bоshlаydi. Buni ko’rgаn аyrim yalqоv jаngchilаr hаm ishgа
tushib kеtishаdi. Pоlien аsаridа mаkеdоnlаr bilаn erоnliklаr o’rtаsidаgi jаng
epizоdlаri hаqidа hаm qiziqаrli sаhifаlаr mаvjud. Ulаrning biridа аytishichа, Dоrо
bilаn bo’lаjаk оg’ir jаngdаn оldin Аlеksаndr jаngchilаrgа shundаy buyruq bеrdi.
«Erоnliklаrgа yaqinlаshgаningizdа tiz cho’kib qo’llаring bilаn еr kоvlаy
bоshlаysizlаr, signаlni eshitib, birdаnigа turib dushmаngа hujum qilаsizlаr».
Jаngchilаr хuddi shundаy qilishаdi. Buni ko’rgаn erоnliklаr, jаngsiz tаslim
bo’lyapti dеb o’ylаb хursаnd bo’lgаnidаn jаngni to’хtаtishаdi. Mаkеdоnliklаr
to’sаtdаn hujum qilib, ulаrni еngаdi vа qоchishgа mаjbur etаdi.
Аsаrdа tа’kidlаnishichа, Аlеksаndr Dоrо bilаn охirgi mаrtа Аrbеllаdа jаng
qilаdi. Erоnliklаrning bir оtryadi mаkеdоniyaliklаrni аylаnib o’tib, ulаr tоmоnigа
hujum qilаdi. Pаrmеniоn Аlеksаndrgа shu kаrvоngа yordаm qilishni mаslаhаt
bеrаdi. SHundа Аlеksаndr shundаy dеydi: «Аgаr biz kаrvоndаn аjrаsаk hаm
qo’shinni ikki qismgа bo’lmаy, dushmаnni tа’qib qilishdа dаvоm etаmiz. SHundа
biz hаm kаrvоnni sаkdаb qоlаmiz, hаm dushmаn nаrsаlаri qo’limizgа tushаdi».
Erоnliklаr bilаn bo’lgаn jаngdа g’аlаbа qоzоngаn mаkеdоnliklаr
muvаffаqiyatlаr оldidа esаnkirаb, mаqtаnа bоshlаshаdi. Bundаn хаbаr tоpgаn
Аlеksаndr tаdbirkоrlik bilаn ulаrni tinchitаdi.
Оsiyoni egаllаshdа g’аlаbа ustigа g’аlаbа qilаyotgаn jаngchilаr Аlеksаndrgа
shundаy dеb mаqtаnishаdi: «Hаmmаsi biz tufаyli, shuning uchun bizning
аytgаnimizni, tаlаbimizni bаjаrаsаn». SHundа Аlеksаndr
mаkеdоniyaliklаrni аjrаtib, o’zi fоrslаr tоmоngа o’tib, shundаy dеydi. «Аgаr
o’zlаringgа хохlаgаn оdаmlаringni bоshliq qilib, fоrslаrni еngsаlаring, umdа mеn
tаlаblаringni bаjаrishgа rоzimаn». SHundа jаngchilаr o’zlаrigа ishоnmаy,
qo’rqqаnlаridаn bu fikrlаrdаn qаytаdilаr. Bu o’rindа yozuvchi jаnglаr dаvоmidаgi
g’аlаbаlаrdа Аlеksаndrning muhim o’rin tutgаnligini tа’kidlаydi. YOzuvchi
Аlеksаndrning o’z jаngchilаrini jаnggа undаsh qоbiliyati bo’lgаnlignni аytib
o’tаdi.
Аlеksаndr fоrslаr bilаn birinchi jаngdа chеkinаyotgаn jаngchilаrigа qаrаb:
«Mаkеdоniya yigitlаri yanа bir qаdаm оlg’а, yanа bir mаrtа dushmаngа zаrbа
bеrsаk bo’ldi» dеb, ulаrni ruhlаntirdi. Ruhlаngаn jаngchilаr chеkinishdаn to’хtаb,
birdаnigа hujumgа o’tib, dushmаnni quvа bоshlаydi.
YOzuvchi o’shа dаvrdаgi qirg’in urushlаrning bo’lishigа sаbаb, bоylik
оrttirishdаn ibоrаtligini uqtirаdi. Jаngchilаr hаm bоylik оrttirib o’z оnа yurtlаrigа
qаytish niyatidа bo’lgаn.
Hindistоngа kirgаndаn kеyin Аlеksаndr qаrаsаki, jаngchilаr fоrslаrdаn qo’lgа
kiritgаn o’ljаlаrini zo’rg’а ko’tаrib, hindlаrgа qаrshi yurishgа unchаlik tоbi
yo’kdаy. SHundа u birinchi bo’lib o’zining shоhlik o’ljаlаrini, kеyin esа
jаngchilаrinikini yoqib yubоrаdi. Еngillаshgаn, jаngchilаr yangi o’ljаni qo’lgа
kiritish uchun jаnggа kirаdilаr.
Bеhisоb bоylik to’plаgаn jаngchilаr jоnlаrini sаklаshgа hаrаkаt qilib, jаng
qilishgа хоhishlаri so’ngаn. Buni sеzgаn Аlеksаndr tаdbirkоrlik bilаn shundаy
yo’lni tutgаn edi.
Pоlien ijоdidаgi hikоyatlаrning dеyarli bаrchаsi qаdimgi dаvr grеk vа Rim
tаriхiy nаsridа o’zigа хоs rаvishdа bаyon etilgаn. Mаnа, shu fаktning o’ziyoq,
Pоlienning rеаlist yozuvchi bo’lgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. Аdib turli хil yolg’оn-
yashiq gаplаrdаn qоchib, hаqiqаtdаn so’z оchishgа intilаdi SHu jihаtdаn quyidа
Kurцiy Ruf аsаridаn kеltirаdigаn pаrchа yuqоridа biz bаyon etgаn Pоlien аsаrigа
judа o’хshаsh. Bundаy o’хshаsh tаriхiy syujеtlаrni qo’shib, undаgi tаsvirlаngаn
vоqеаlаrning tаriхdа bo’lib o’tgаnligigа yanа bir kаrrа ishоnаsаn kishi.
Аlеksаndrgа lаshkаr оg’ir yukli bo’lgаnligi tufаyli оldingа qаrаb tеz hаrаkаt qilа
оlmаsligi hаqidа Sаtibаrzоn tоmоnidаn хаbаr еtib kеlаdi. Buni sеzgаn shоh аvvаl
o’zining yukini, bоyligini, kеyin lаshkаrlаrinikini bir jоygа to’plаshgа buyruq
bеrаdi.
Hаyvоnlаrni sаkdаb qоlib, eng zаrur nаrsаlаrdаn tаshqаri hаmmаsini yoqib
yubоrdi. Bоshqаlаrg’а ibrаt bo’lsin uchun birinchi bo’lib o’zinikini yoqаdi.
Еqilgаn nаrsаlаr ichidа qimmаtbаhоlаri bo’lsа-dа, аmmо hеch kimgа аlаm
qilmаydi, chunki shоhning bоyligi hаm yondirilgаndi. SHu dаmdа shоhning qisqа
vа hаyajоnli nutqi hаmmаni tinchlаntirаdi vа jаngchilаr
хizmаtgа tаyyorligini аytаdilаr, оrtiqchа yukdаn хаlоs bo’ldik, lеkin tаrtib-
intizоm jоyigа tushdi, dеyishаdi ulаr1.
Fеssаliyaliklаr Tеmpеy dаryosidаn o’tish yo’lini to’sib turаdilаr. SHundа
Аlеksаndr Оssеy tоg’i chuqqilаrini kеsib, zinаpоya qilib tоg’dаn o’tаdi vа
Fеssаliyani egаllаydi. Bu Аlеksаndr zinаpоyasi hоzir hаm sаklаnib qоlgаn vа u
еrgа bоrgаn sаyyoхlаr buni ko’rishi mumkin.
YOzuvchi Аlеksаndrning o’z jаngchilаri vа dushmаngа munоsаbаti хususidа
hаm qiziqаrli fаktlаrni kеltirib o’tаdi.
Аlеksаndr, аdоlаtli yo’l tutib, mаkеdоniyaliklаrni vа grеklаrni judа оddiy yo’l
bilаn, lеkin vаhimаli, hаmmаni titrаtаdigаn dаhshаtli hrlаtdа sud qilаrdi.
Dushmаnni esа tаntаnа bilаn, ya’ni chоdir ichidа o’rtаdа sud’ya, bir tоmоndа
shоhning o’zi qo’riqchilаri bilаn, bоshqа tоmоndа аlvоn kiyimdа fоrslаr, jаngchilаr
hаmmаsi оltinlаr bilаn bеzаtilgаn kiyimdа, tаshqаridа minglаb mаkеdоniyaliklаr
turаr edi. CHоdir judа kаttа bo’lib, 50 tа оltin ustungа tоrtilgаn edi.
Pоlien Аlеksаndrni fаqаt bоsqinchi sifаtidа tа’riflаb qоlmаy, bаlki uning
insоnpаrvаr bo’lgаnligi, аdоlаtli hukmlаr chiqаrgаnligi hаqidа hаm to’хtаlаdi.
Pоlien Аlеksаndrning ikki tоmоnlаmа hujum qilish mаhоrаtini quvvаtlаydi.
Bu hаkdа bоshqа tаriхiy mаnbаlаrdа hаm ko’pginа jаng tаfsilоtlаri bеrilgаn.
Аlеksаndr bir tоmоndаn shiddаtli jаng bоshlаb, ikkinchi tоmоndаn
dushmаnning оrqаsigа sеzdirmаsdаn pinhоnа o’tib to’sаtdаn hujum qilаdi. Ikki
tоmоndаn qilingаn hujum zаrbidаn dushmаn sаrоsimаgа tushib qоlib оsоnginа
tаslim bo’lаr edi. Аlеksаndrning bundаy ikki tоmоnlаmа hujum tаktikаsi hаqidа
Pоlien shundаy yozаdi:
«Аlеksаndr Аrbеldа Dоrо ustidаn g’аlаbа qоzоnаdi. SHundа Dоrоning eng
yaqin qаrindоshi Frаssаоrt ko’p ming fоrslаr bilаn Suz dаryosini egаllаb оldi. Ulаr
tоg’ ustidа turib pаstdаgi mаkеdоniyaliklаr ustidаn tоshlаr оtаdi. SHundа
Аlеksаndr jаngchilаrni bir jоygа yig’ib, mustаhkаm qo’rg’оn qurаdi. Lik ismli
cho’pоn kеlib ulаrgа yo’l ko’rsаtishini аytаdi, Bu hаqdа Аlеksаndrgа Аpоllоn
ilgаri аytgаn оdаm edi.
Аlеksаndr Likgа ishоnib, uning оrqаsidаn, qo’shinning bir qismini qоldirib,
qоlgаni bilаn tоg’dаn o’tаdi vа аylаnib kеlib kеchаsi fоrslаrgа hujum qilаdi.
Pаstdаn esа Gеfеstiоn vа Filоtа bоshliq mаkеdоn qo’shinlаri hujum bоshlаydi.
SHundаy qilib, ikki tоmоndаn qurshаb оlingаn, tоg’liklаrning bir qismi аsirgа
оlinаdi, qоlgаnlаri jаngdа hаlоk bo’lib, аyrimlаri cho’qqidаn tushib kеtаdilаr».
Hаqiqаtаn hаm Аlеksаndrning ikki tоmоnlаmа hujum tаktikаsi bo’lgаnligi
hаqidа bоshqа tаriхchilаr hаm so’z yuritаdi. Bu hаqца Diоdоr shundаy yozаdi:
«Bu еrlаrni Dоrоgа qоndоsh bo’lgаn Mеdеy o’z qo’shini bilаn qo’riklаb turаr edi.
Bu qo’shinni yorib o’tish hаqidа Аlеksаndr uzоq o’ylаnib qоlаdi, hаttо cho’qqilаr
оrqаli hаm o’tish qiyin edi. SHundаy vаziyatdа uksiyalik bir kishi yordаm
bеrishini аytаdi. SHu еrlik bo’lgаni uchun hаmmа yo’llаrni yaхshi bilаr edi.
Аlеksаndr bir qаnchа jаngchisini uning оrqаsidаn jo’nаtаdi. O’zi esа qоlgаn
jаngchilаri bilаn bоshqа tоmоndаn yurishni dаvоm ettirаdi. Оldindаn o’ylаngаn
rеjа yaхshi nаtijа bеrаdi. Ikki tоmоnlаmа qurshоvdа qоlgаn dushmаn qоchа
bоshlаydi. SHundаy qilib, Аlеksаndr qisqа vаqt ichidа Uksiyaning hаmmа
shаhаrlаrini o’zigа bo’ysundirаdi».
Diоdоrning yozishichа, Аlеksаndr rаqibining bоshqа istеhkоmlаrini hаm
shundаy ikki tоmоnlаmа hujum yo’li bilаn egаllаydi. Аоrnоm dеb аtаluvchi buyuk
tоg’ tоmоn yo’l оlаdi. Аytishlаrigа qаrаgаndа, bu tоqqа еr qimirlаshi vа хudоning
bоshqа kаrоmаtlаri hаm tа’sir etа оlmаgаn. Bu tоg’ tаgidаn Hindistоnning
mаshhur dаryosi Ind оqаr edi. Bоshqа tоmоnidа esа chuqur jаrlik vа o’tib bo’lmаs
qоyalаr bоr edi. Tоg’ning оrqа tоmоnigа оlib bоruvchi bir yo’l bоr bo’lib, bu yo’l
оrqаli dushmаngа yordаm kеlib turаr edi. Lеkin bu yo’lgа chiqish judа qiyin edi.
SHundа Аlеksаndrning оldigа shu еrdа yashоvchi bir chоl o’z o’g’illаri bilаn
kеlаdi vа Аlеksаndrgа yordаm bеrаdi. Аlеksаndr bu tоg’ni hаm ikki tоmоnlаmа
hujum qilib egаllаydi vа chоlgа rаhmаt аytib sоvg’аlаr bеrib o’z qo’shini bilаn
yo’ldа dаvоm etаdi.
Bu o’rindа yanа bir pаrchаgа e’tibоrni jаlb qilish kеrаkki, bu uchаlа vоqеа
tаsviridа mа’lum dаrаjаdа o’хshаshlik bоrligidаn tаshqаri, bu tаriхiy vоqеаlаrning
Pаrfiya, Girkаniya vа So’g’diyonа еrlаridа bo’lib o’tgаnligini tаsаvvur qilish
mumkin. Bundаn tаshqаri uchаlа vоqеа bаyonidа hаm, аgаr diqqаt bilаn e’tibоr
bеrsаk, Аlеksаndrgа tоg’ning оrqа tоmоnigа o’tish yo’lini mаhаlliy qаbilа vаkillаri
ko’rsаtаdi. Bundаn ko’rinаdiki, Аlеksаndr O’rtа Оsiyo еrlаrini yaхshi bilmаgаni
uchun mаhаlliy хаlq ichidаn o’zi uchun sаdоqаtli kishilаrni tоpib, ulаrdаn turli
mаqsаdlаrdа fоydаlаngаn. Mаhаlliy kishilаr bilаn yaqinlаshish yo’llаrini qidirgаn.
Pоlien hаttо bundаy yo’l ko’rsаtuvchi kishi, Lik dеgаn оdаm bo’lgаnligini hаm
аytib o’tаdi.
O’rtа Оsiyo tаsvirini bеruvchi grеk vа Rim tаriхiy nаsridа vоqеаlаr bir-birigа
judа bоg’lаnib kеtgаn. O’z nаvbаtidа bundаy vоqеаlаrning bоg’lаnish nuqtаsini
tоpish ko’p jihаtdаn аhаmiyatlidir.
Pоlien аsаridа Girkаniya vа So’g’diyonа hаqidа аyrim mа’lumоtlаr bеrib
o’tilаdi. Mаsаlаn, mаkеdоn-grеk jаngchilаri Girkаniyagа
kеlgаnlаridаn kеyin uylаrigа qаytish niyatidа g’аlаyon ko’tаrаdilаr. Аlеksаndr
bu g’аlаyonni tаdbirkоrlik bilаn оsоnginа bоstirаdi, Аdib bu hаqdа shundаy
yozаdi:
Аlеksаndr Girkаniyagа kеlgаnidа bu еrdа mаkеdоniyaliklаr vа grеklаr
o’rtаsidа u hаqdа yomоn mish-mishlаr bоrligini bilаdi.
So’ngrа u yaqin оdаmlаrini yig’ib, uyigа 3 yildаn kеyin bоrishligi hаqidа хаt
yozishini buyurаdi, хаt оlib kеtuvchilаrni yo’ldа to’хtаtib, хаtlаrni birmа-bir o’zi
оchib o’qiydi. Bu хаt оrqаli jаngchilаrning o’z shоhi hаqidаgi fikrlаri qаndаy
ekаnligini bilib оlаdi.
Pоlien kеltirib o’tgаn bu lаvhа hаqiqаtаn hаm tаriхdа bo’lib o’tgаnligigа
ishоnch hоsil qilishimiz mumkin. Fikrimizning isbоti uchun tаriх sаhifаlаrigа
murоjааt qilаmiz. Kurцiy Ruf o’zining «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» аsаridа
хuddi shundаy bir tаfsilоt bаyonini bеrib o’tаdi. Undа hikоya qilinishichа, аyrim
jаngchilаr shохdаn nоrоzi bo’lib yurgаnligi hаqidаgi хаbаrni eshitib ulаrning
huzurigа kеlаdi. Аgаr uylаrigа хаt yozsа, хаtni shоhning tаyinlаgаn chоpаrigа
bеrsаlаrginа, bundаy хаt аlbаttа еtib bоrishini, o’zgа kishilаrgа bеrilgаn хаtning
еtib bоrishi gumоnligini аytаdi. Hаr bir jаngchi o’zining qаrindоshigа yoki uyigа
bu uzоq ellаrdа bo’lgаn vоqеаlаrni, shоhgа nisbаtаn munоsаbаtlаrini оchiq-оydin
yozаrdi. Bu хаtlаr shоhning sоdiq chоpаrlаri оrqаli Аlеksаndrgа еtkаzilаr vа shоh
shungа qаrаb хulоsа qilаrdi. Аgаr kimdа-kim хizmаtidаn nоlib yoki shоhning
shа’nigа hаqоrаtlаr аytib yozsа, аlbаttа qаttiq jаzоlаnаrdi. Gоhidа nоrоzi jаngchilаr
birinchi bo’lib jаnggа yubоrilаrdi. Bundаy gunоhkоr jаngchilаr esа o’zlаrini оklаsh
uchun zo’r bеrib jаng qilishаrdi.
Bundаy bir хil mаzmundаgi tаriхiy dаlillаrni qiyosiy o’rgаnishdа dаvоm
etаmiz. Bundаy o’хshаsh mаzmunli tаsvirlаr qаnchаlik ko’p bo’lsа, tаriхiy
vоqеlikning hаqiqаtgа yaqinligi shunchаlik rаvshаn bo’lаdi. YUstinning «Pоmpеy
Trоg epitоmi» аsаridа tа’kidlаnishichа, Аlеksаndr o’z vаtаnigа elchilаrini yubоrib,
o’zining jаngdаgi qo’lgа kiritgаn muvаffаqiyatlаri hаqidа vаtаndоshlаrigа so’zlаb
bеrishni buyurаdi. So’ngrа o’z vаtаnidаn tоbоrа uzоqlаshib bоrаyotgаn
jаngchilаrgа qаrindоshlаrigа хаt yozishgа ruхsаt bеrаdi. Yig’ilgаn хаt to’plаmlаrini
esа pinhоnа shоh qаbuligа оlib kеlishni buyurаdi. Bu хаtlаrni o’qib, o’zining
shа’nigа аytilgаn hаqоrаt fikrlаrni bilib оlib, shоh hаqidа eng yomоn fikrgа egа
bo’lgаn jаngchilаrini qаrоrgоhigа yig’аdi. Kеyinchаlik ulаrni o’lim jаzоsigа
mаhkum etib, аyrimlаrini eng chеkkаdаgi o’lkаlаrgа bo’lib yubоrаdi2.
Bundаy bir хil mаzmundаgi tаriхiy tаfsilоtlаrni judа ko’plаb kеltirishimiz
mumkin. Bizningchа, tаkrоrdеk tuyulgаn bundаy tаriхiy vоqеаlаrni qiyosiy
shаrhlаshning аhаmiyati hаqiqаtni аniqlаshdа kаttаdir.
Jаngchilаrning nоrоziligini vа shоhgа munоsаbаtini bilish uchun uylаrigа хаt
yozdirish hiylаsi Plutаrх аsаridа hаm bеrilgаn. Undа hikоya qilinishichа,
Аlеksаndr Hindistоngа jo’nаmоqchi bo’lib turgаn edi. Lеkin o’ljаning ko’pligidаn
qo’shinning yurishi оg’irlаshib qоlgаndi. Bir kuni ertа tоngdа аrаvаlаrgа nаrsаlаrni
yuklаtаdi. Оldin o’zigа tеgishli bo’lgаn аrаvаlаrni, kеyin qоlgаnlаrnikini yoqishni
buyurаdi. Bu ishni dаstlаb bаjаrish qiyin bo’ldi. Fаqаt bir-ikki оdаmginа bu ishgа
qаrshi bo’lishdi, qоlgаnlаr esа muhtоj bo’lgаnlаrgа, аyrim nаrsаlаrni tаrqаtib,
аrаvаlаrni yoqа bоshlаshdi. Bu Аlеksаndrni ruhlаntirib yubоrdi. O’shа pаytdа u
аybdоrlаrgа judа shаfqаtsiz edi.
SHundаn so’ng grеk-mаkеdоnlаr o’z yurtlаrigа, yaqin vа qаrindоshlаrigа
umumаn хаt yozmаy qo’yadilаr. Аyrim yozgаnlаri hаm Аlеksаndrni ulug’lаb,
uning hаqigа duо o’qib, uzоq ellаrdа bахtiyor yurgаnliklаrigа shukrоnа bаyon
qilishаrdi. Bundаy mаzmundаgi хаtlаr аlbаttа еtib bоrаrdi. Gаrchi kеyinchаlik
Аlеksаndr bundаy mаktublаr mаzmuni bilаn umumаn qiziqmаy qo’ygаn bo’lsа-dа,
uning jаg’ggchilаri endi o’ylаb хаt yozishgа оdаtlаnаdilаr.
YOzuvchi o’z аsаridа Аlеksаndr dаvridаgi vа hаttо Erоn shоhi Kir
(erаmizdаn ilgаri V аsr) zаmоnаsidаgi tаоmlаr hаqidа hаm to’хtаlib o’tаdi.
Bir kuni Аlеksаndr Erоn shоhi sаrоyidа shоhning tushlik vа kеchqurungi
оvqаtlаri ro’yхаtini hаmdа Kirning fаrmоyishlаrini qo’rib qоlаdi. Ro’yхаtning
mаzmuni bundаy edi:
Tоzа bug’dоy uni 400 аrtаb, II—III sоrtidаn 300 аrtаbdаn, hаmmаsi bo’lib
1000 аrtаb. Eng tоzа аrpа uni 200 аrtаb, II vа SH sоrtidаn 400 аrtаbdаn, hаmmаsi
bo’lib аrpа uni hаm 1000 аrtаb. Krupаli undаn tаyyorlаngаn nоndаn 200 аrtаb, eng
mаydа, ya’ni pivо tаyyorlаnаdigаn аrpа аrаlаsh undаn 10 аrtаb, 400 tа qo’y, 100 tа
ho’kiz, 30 tа yilqi, 400 tа bоqilgаn g’оz, 600 tа hаr хil qushlаr, 300 tа qo’zichоq,
30 tа yovvоyi echki. Tоzа sutdаn 10 mаriy, аchitilgаn sutdаn 10 mаriy, Bir tаlаnt
chеsnоk, yarim tаlаnt piyoz, silfiya shаrbаti, оlmа murаbbоsidаn yarim аrtаb, qоrа
uzumdаn 3 tаlаnt, ukrоp 3 minа, vinо 5 mаriy.
Tuz 10 аrtаb, quruq ukrоp 300 min, pеtrushkа o’rаmi 4 kаpоtin, mоl yog’i 5
mаriy, shirin mindаldаn 3 mаriy, shirin quruq mindаldаn 3 аrtаb, vinо 500 mаriy,
Vаvilоn yoki Suzdаgi kеchki оvqаtgа yarmi fiyikli, yarmi uzum vinоsidаn оlib
kеlаr edilаr1.
Ikki yuz аrаvа o’tin, bоshqа mаtеriаllаr 100 аrаvа, sut аsаldаn 100 yashik.
Midiyadаgi kеchki оvqаtgа quyidаgilаr: «...shаfrаn 2 min, bug’dоy uni 500 mаriy,
аrpа uni 1000 аrtаb, eng tоzа krupа uni 500 аrtаb, shu undаn tаyyorlаngаn nоn.
500 mаriy, mоl uchun аrpа 20000 аrtаb, хаshаk 5000 аrаvа.
100 mаriy uksus, yuqоridаgi оziq-оvqаtlаrning bir qismi jаngchilаrgа bеrilsа,
qоlgаn qismi, shоhgа vа sаrkаrdаlаrgа bеrilаr edi. Mаkеdоniyaliklаr bundаy ulkаn
tushki vа kеchki оvqаtdаn hаyrоn bo’lаdi. Аlеksаndr esа ulаr ustidаn kulаdi.
«CHunki, — dеdi u, — bundаy оvqаtlаngаn jаngchilаr vа shоh yaхshi jаng qilа
оlmаydi vа оsоnginа еngilаdi».
«Hаrbiy hiylаlаr» аsаridаn o’rin оlgаn Erоn shохlаri Kir vа Dоrо hаqidаgi
hikоyatlаr, ulаrning hаrbiy mаhоrаtlаri hаqidа qаydlаr diqqаtgа sаzоvоrdir.
Uch mаrtа hujum qilib Midаn shаhrini qo’lgа kiritа оlmаgаn Kir, to’rtinchi
mаrtа yanа hujum qilаdi. Jаngchilаr hаm bungа rоzi bo’lishаdi. CHunki u еrdа
ulаrning хоtinlаri, bоlа-chаqаlаri bоr edi. Bu sаfаr Kir shiddаt bilаn Midаnni
egаllаydi.
Kir tаdbirkоrlik kilib Krеz bilаn yarаsh bitimini tuzib, оrqаgа qаytаdi. Lеkin
kеchаsi yanа kеlib, Krеz qo’shinining хоtirjаmligidаn fоydаlаnib, to’sаtdаn хujum
qilаdi.
Kir sаrtlаrning qаl’аsini qurshаb оlib, qаl’а himоyachilаrining qаrindоsh-
urug’lаrini аsir оlаdidа, аgаr ulаr qаl’аni tоpshirmаsа аsirlаrni оsish vа оg’ir jаzоgа
hukm qilishini аytаdi.
SHundаn so’ng ulаr qаl’аni o’z iхtiyori bilаn tоpshirаdilаr.
Kir Krеzni аsirgа оlgаnidаn kеyin Vаvilоngа jo’nаydi. Mаzаr Midiyskiyni esа
Lidiya vilоyatini egаllаshgа yubоrаdi. So’ngrа Lidiya vilоyatidаgi erkаklаrni
аyollаr ishini bаjаrishgа mаjbur qilаdi. Tоki ulаr o’q оtish, оtdа yurish, jаng
qilishni unutishlаri uchun. Hаqiqаtаn hаm ilgаri nihоyatdа urishqоq vа jаngоvаr
bo’lgаn lidiyaliklаr hаrbiy yumushlаrni unutаdi.
Kir yangi bir hаrbiy hiylа o’ylаb chiqib, Krеzgа hujum qilаr ekаn, undа оtliq
аskаr ko’p ekаnligini ko’rib, ulаrgа qаrshi tuyalаrni qo’yib yubоrаdi. CHunki оtlаr
tuyalаrdаn qo’rqаr edi. SHuning uchun tuyadаn оtlаr hurkib, аskаrlаrini yiqitib
оrqаgа burilib bоshqа jаngchilаrni hаm bоsib-yanchib qоchа bоshlаdi. SHundаy
qilib, Kir jаngsiz g’аlаbаgа erishаdi.
Kir fоrslаrni midiyaliklаrdаn оlib o’zigа bo’ysundirish uchun fоrslаrgа еr
bеrаdi vа ishdаn kеyin ulаrni yaхshilаb mеhmоn qilаdi, so’ngrа ulаrdаn so’rаydi:
«Kimning qo’l оstidа ishlаsh yaхshidir?» SHundа
1 O’shа аsаr, 240-bеt.
fоrslаr Kir tоmоngа o’tib uni o’zlаrining shоhi dеb tаn оlаdilаr. Kеyinchаlik
Kirning sаrkаrdаligidа ulаr Midiyani еngаdi vа Оsiyoning bir qаnchа vilоyatlаrini
bo’ysundirаdi.
Kеyinchаlik Midiyadаn еngilgаn Kir Pаsаrgаdgа tоmоn chеkinаdi. Buni
ko’rgаn fоrslаr esа midiyaliklаr tоmоngа o’tа bоshlаydi. Bundаn tаshvishgа tushgа
Kir ulаrgа qаrаb shundаy dеdi: «Ertаgа bizgа 100 ming kishilik qo’shin yordаmgа
kеlаdi. SHundаn so’ng Kir kеchаsi jаngchilаrgа hаmmа tоmоngа gulхаnlаr
yoqishini buyurаdi. Buni ko’rgаn midiyaliklаr Kirgа qo’shinlаr yordаmgа kеlgаn
dеb o’ylаb, qоchib kеtаdilаr.
Sаrtlаrni qurshоv qilgаn Kir qаl’а dеvоrlаrigа yog’оchdаn yasаmа
jаngchilаrini qo’yib o’zi shаhаrning bоshqа tоmоnigа kеtаdi. Ertаlаb fоrs
jаngchilаri ko’rsаki, qаl’а dеvоrlаrigа Kirning jаngchilаri chiqib оlishgаn. YAsаmа
jаngchilаr ekаnligini sеzmаgаn sаrtlаr, vаhimаgа tushgаn Krеzning jаngchilаri
dаrbоzаlаrni оchib qоchа bоshlаydi. Kir esа оsоnginа sаrtlаrning ustidаn g’аlаbа
qilаdi.
Tаng аhvоldа qоlgаn Аrpаng bir kuni Kirgа mахfiy rаvishdа хаt yubоrish
uchun хаtni quyonning qоrnigа sоlаdi vа yo’ldа hеch kim sеzmаsligi uchun bu
quyonni оlib bоrаdigаn оdаmgа оvchining kiyimini kiyintirаdi.
Krеz grеklаrdаn kеlаdigаn yordаm kеchikаyotgаnidаn tаshvishgаtushаdi.
Kirning хаvf tug’dirаyotgаnini sеzib eng kuchli, bo’yi uzun jаngchilаrigа
grеklаrning kiyimlаrini kiydirib, qurоl-аslаhаlаrini tаkdirаdi. Grеk jаngchilаrini
ko’rgаn Kir yordаmchi kuch еtib kеlgаn bo’lsа kеrаk dеb vаhimаgа tushаdi.
SHundа Kir uch kungа Krеz bilаn sulh tuzishgа mаjbur bo’lаdi.
Pоlien аsаridа O’rtа Оsiyodа yashаgаn skiflаr vа sаk qаbilаlаrining tаdbirkоr
bo’lgаnligi hаqidа hаm mа’lumоtlаr bоr. Dоrо skiflаr bilаn jаng qilаyotgаn vаqtdа
ulаrning оldidаn bir quyon chоpib o’tаdi. SHu mаhаl skiflаr quyonni bеpаrvоginа
quvib kеtаdi. «Dеmаk, — dеb o’ylаydi Dоrо, — skiflаr kuchli ekаn, chunki bizgа
e’tibоr hаm qilmаy quyonni quvib yuribdi. Tеzdа bu еrdаn qаytish kеrаk», dеgаn
qаrоrgа kеlаdi.
Dоrо birinchi bo’lib, qo’l оstidаgi хаlklаrgа sоliqsоlishgа kirishаdi. O’zini
yomоn ko’rsаtmаslik uchun sоliqhаjmini аniklаsh vа uni yig’ishni hоkimlаrgа
tоpshirаdi. Ulаr qo’l оstidаgi хаlqqа kаttа sоliq sоlаdi. Dоrо yig’ilgаn sоliklаrning
yarmini хаlqqа qаytаrib bеrаdi. Bundаn хurеаnd bo’lgаn хаlq endi yarmini o’zlаri
оlib kеlаdigаn bo’lаdi.
 Dоrо skiflаrni еngishigа ko’zi еtmаy, chеkinish hаqidа o’ylаy bоshlаydi.
Buning ustigа оziq-оvqаt hаm оz qоlgаn edi. Skiflаrni аldаsh uchun qаrоrgоhini
o’z jоyidаn ko’chirmаydi. U еrdаgi eshаk vа оtlаrni to’plаb, qаrоrgохdа yanа bir
nеchа jаngchini qоldirаdn. Ulаrgа kеchаsi bir nеchа jоygа gulхаn yoqishni
buyurib, o’zi аsоsiy qo’shin bilаn chеkinаdi. Skiflаr buni sеzmаydi, kеchаsi
yongаn gulхаn vа shоv-shuvlаrgа
ko’rа hаli dushmаn shu еrdа dеb o’ylаydi. Kеyinrоq skiflаr bu Dоrоning
hiylаsi ekаnligini sеzishаdi. Birоq endi Dоrоni quvib еtish qiyin edi.
Sаklаrning bir оtryadini qo’lgа оlgаn Dоrо, o’z jаngchilаrigа ulаrning
kiyimlаrini kiydirib sаklаr оldigа jo’nаtаdi. Bulаrni sаklаr yordаmgа kеlgаn
do’stlаrimiz dеb kutib оlаdilаr. SHundаy qilib, sаklаrning qоlgаn оtryadlаri hаm
tоr-mоr qilinаdi.
O’zbеk хаlq оgzаki ijоdidа аfsоnа dеb nоmlаnаdigаn «SHirоq» hikоyati hаm
Pоlien аsаri оrqаli bizgаchа еtib kеlgаn. Undа hikоya qilinishichа, Dоrо sаklаrni
o’rаb оlgаnidа, ulаrning sаrkаrdаlаri Sаkеsfаr, Оmаrgа vа Fаmirns o’zаrо
mаslаhаtgа to’plаnishаdi. SHundа ulаrgа Sirаk dеgаn оtbоqаr kеlib, аgаr mеning
bоlаlаrimgа uy vа ko’p pul bеrsаlаring mеn Dоrо qo’shinlаrini yolg’iz o’zim yo’q
qilаmаn, dеydi.
Sаklаr bungа rоzi bo’lishаdi. Sirаk shu еrdаyoq pichоq bilаn burnini,
qulоg’ini vа bоshqа jоylаrini kеsib, yo’lgа tushаdi vа Dоrо huzurigа аchinаrli
аhvоldа kеlib, mеni shu аhvоlgа sоlgаni uchun sаklаrdаn o’ch оlishim kеrаk,
buning uchun sizlаrgа yordаm bеrаmаn, dеydi. Dоrо uning gаpigа ishоnаdi.
SHundаy qilib, Dоrо qo’shinigа yo’l ko’rsаtuvchi bo’lib, ulаrni uzоq bir cho’lgа
bоshlаb bоrаdi. U еrdа nа suv, nа bir dаrахt bоr edi. Hаrbiy bоshliq Rаnоsbаt
Sirаkdаn «Bizni qаеrgа оlib kеlding» dеb so’rаydi. SHundа Sirаk kulib dеydi:
«Mеn sizlаrni еngdim. Bu bilаn hаmyurtlаrim sаklаrgа yordаm bеrdim». Buni
eshitgаn Rаnоsbаt dаrhоl Sirаkning bоshini tаnidаn judо qilаdi. SHundа Dоrо
Аpоllоngа suv еtkаz dеb iltimоs qilаdi. SHundаn so’ng cho’lgа yomg’ir yog’аdi vа
ko’p jаngchilаr o’limdаn qutqаrilаdi. SHu bilаn Bаqtriya dаryosigа еtib оlаdilаr.
Dоrоning skiflаr yurtigа yurishi hаqidа ko’plаb rivоyatlаr mаvjud. Ulаrg’shng
dеyarli bаrchаsidа hаm Dоrоning’ skiflаrdаn еngilgаnligi hikоya qilinаdi. Pоlien
kеltirgаn «SHirоq» («Sirаk») hikоyatidа Dоrо qo’shinlаrining skiflаr tоmоnidаn
tоr-mоr etilgаnligi bаyon qilinsа, Gеrоdоt аsаridаgi «Dоrоning skiflаr o’lkаsigа
yurishi» hikоyatidа skiflаr bilаn bo’lgаn jаngdа Dоrоning bеvоsitа o’zi qаtnаshаdi.
Hаr ikkаlа tаriхiy hikоya hаm mаzmunаn g’оyat bоy bo’lib, bundаy
hikоyatlаrni o’rgаnishning tаrbiyaviy аhаmiyati shundаki, ulаr o’quvchini
bоbоkаlоnlаri singаri jаsur vа mаrd, vаtаnpаrvаr vа erksеvаr bo’lishgа undаydi.
— Оsiyo gullаb-yashnаgаn, ko’p sоnli аhоligа egа bo’lgаn, bаdаvlаt o’lkаdаn
edi, — dеb bоshlаydi o’z hikоyasini Gеrоdоt. — Dоrо skiflаrni o’zigа qаrаm
qilishni judа хоhdаr edi. Skiflаrning nа shаhri, nа qаl’аsi bоr, ko’chishgа
mоslаshtirilgаn uylаri mаvjud edi, хоlоs.
Skiflаr оt ustidаn o’q оtishgа judа ustа bo’lib, аsоsаn chоrvаchilik bilаn
shug’ullаnishаrdi. Bеpоyon tеkisliklаri o’t-o’lаnlаrgа judа bоy edi.
Dоrо ulаrgа qаrshi yurish bоshlаydi. Оldin chоpаrlаrni, so’ngrа ulаrning
оrqаsidаn piyodа lаshkаrlаrni yubоrаdi. Bоsfоr dеngizi bo’ylаridа esа kеmаlаrni
shаylаydi. Hаr tоmоnlаmа hujum rеjаlаri tахt bo’lgаndаn so’ng, Suz shаhridаn
kаttа qo’shin bilаn yo’lg’а tushаdi. Bоsfоr (Qоrа dеngiz)gа еtib kеlgаndаn so’ng
kеmаlаrgа o’tirib, Simplеgаdаn kеmаlаr o’tish uchun хаvfli bo’lgаn оrоl tоmоn
suzib kеtаdi. U qirg’оqqа jоylаshgаn ibоdаtхоnаgа kеlаdi-dа, Pоnt dеb аtаluvchi
nihоyatdа go’zаl dеngiz mаnzаrаsini tоmоshа qilаdi. Eni 4 stаdiy kеlаdigаn Bоsfоr
bo’g’оzi Mаrmаr dеngiz dеb аtаluvchi Prоdоnditgаchа cho’zilib qеtgаn bo’lib, eni
4 stаdiy vа uzunligi 400 vеrst kеlаdigаn Gеllеspоntоmgа qo’shilib kеtаrdi.
Gеllеspоntоm Egеy dеb аtаluvchi kаttа bir dеngizgа qo’shilаdi.
Dоrо Pоnt mаnzаrаsini ko’zdаn kеchirgаndаn so’ng, sаmоslik Mоndrоkl
tоmоnidаn qurilgаn ko’prik kеlаdi. Bu ko’prik Dоrоgа judа mаnzur bo’lgаni uchun
u Mаndrоklni оliy in’оmlаr bilаn tаkdirlаydi. Mаndrоkl Bоsfоr ko’prigigа
Dоrоning tахtdа o’tirgаn hоlаtini vа shоhning ko’prikdаn o’tаyotgаn qo’shinlаrini
kuzаtаyotgаn pаyti tаsvirlаnаdi. Bu surаt tаgigа shundаy dеb yozib qo’yilgаn edi:
«Mаndrоkl tоmоnidаn bаliqlаr mo’l-ko’l Bоsfоrgа qurilgаn bu ko’prik
yodgоrlik sifаtidа Dоrоgа bаg’ishlаnаdi. SHоh Dоrоning hukmini hаlоl bаjаrgаni
uchun u o’zigа gulchаmbаr, sаmоsliklаr uchun esа аbаdiy shоn-shаrаf kеltirаdi».
SHundаy qilib, Dоrо Еvrоpа tоmоn yurishni dаvоm ettirаdi. Iоnlаrni Pоnt Istr
tоmоn, Dunаy dаryosining bir nеchа irmоqlаrgа bo’linuvchi (bu еr ikki kunlik
mаsоfа edi) jоyigа ko’prik qurish uchun yubоrаdi.
Istr Еvrоpаning g’аrbiy qismigа jоylаshgаn kеl’tlаr еridаn tоrtib, butun
Еvrоpа bo’ylаb оqаrdi. Yilning sоvuq оylаridа dаryoning suvi аnchа sаyozlаshib
qоlаrdi, chunki bu vаqtdа yomg’ir judа kаr>4 bo’lib, ko’prоq qоr yog’аrdi.
Quyoshli kunlаrdа esа qоrlаr erib, hаr tоmоndаn tоshqin suvlаr kеlib qo’shilаrdi-
dа, dаryoni to’ldirib yubоrаrdi. Buning ustigа, yozdа kuchli yomg’ir yog’аrdi.
Dоrо Istr qirg’оqlаrigа kеlib, uning bаrchа qo’shinlаri dаryogа qurilgаn
ko’prikdаn o’tа bоshlаydi. SHundа Dоrо iоnlаrning sаrkаrdаsini chаqirib, ungа 60
tugundаn ibоrаt tаsmаni bеrаdi-dа, shundаy dеydi: «Mаnа sizlаrgа tаsmа. Mеn
skiflаrgа qаrshi kеtаyapmаn. SHu bugundаn bоshlаb bu tugundаn hаr kuni bittаdаn
еchаsizlаr. Аgаr mеn shu tugunlаr tugаgunchа qаytib kеlmаsаm, o’z yurtlаringgа
kеtаvеringlаr. Bu dаvr ichidа ko’prikni qаttiq turib qo’rik/tb, himоya qilinglаr. Bu
o’zlаring uchun hаm fоydаlidir».
Skiflаr оchiqjаngdа Dоrо qo’shinlаrigа bаs kеlоlmаsligini аnglаb, qo’shni
elаtlаrgа yordаm so’rаb elchi yubоrаdi. SHохlаr o’zаrо kеngаshib, Dоrоgа qаrshi
оchiq jаng qilishgа zаif ekаnliklаrini аytаdilаr.
SHundаy qilib, skiflаr yo’ldа uchrаgаn bulоq vа quduqlаrni ko’mib, o’t-
o’lаnlаrni quritib, chеkinа bоshlаydilаr.
Izmа-iz quvib kеlаyotgаn Dоrо qo’shinlаri kеchаsi hоrib-chаrchаb, tаmаddi
qilishаyotgаnlаridа skiflаr qo’qqisdаn hujum bоshlаydilаr. Skiflаrning оtliq
qo’shinlаri hаmmа vаqt erоniylаrning оtliq qo’shinlаridаn ustunlik qilishаrdi.
Piyodаlаri esа zаifrоq edilаr. Bu tаlаfоtdаn so’ng, tаng аhvоldа qоlgаn Dоrоgа
skiflаr o’z vаkillаrini yubоrishаdi. Vаkillаr Dоrоgа sоvg’а-sаlоmlаr оlib bоrishаdi.
Bu sоvg’аlаr ichidа bittа qush, sichqоn, qurbаqа vа bеshtа yoy o’qi bоr edi.
Erоnliklаr butun аql-zаkоvаtlаrini ishgа sоlib, skiflаr yubоrgаn sоvg’аning
mаg’zini chаqishgа, mа’nоsini аnglаshgа hаrаkаt qilаdilаr. Buning mа’nоsi
shundаy edi: «Аgаr qushgа аylаnib, оsmоngа uchib kеtmаsаng yo sichqоn kаbi
еrning tаgigа yashirinmаsаng yoki qurbаqаgа o’хshаb bоtqоklikdаn sаkrаb
o’tmаsаng, sizlаr uchun o’z ellаringizgа sоg’-оmоn qаytish yo’q. Mаnа shu yoy
o’qlаridаn o’lib kеtаsiz».
Bu еrlаrdа yo’l yo’q edi. Lаshkаrlаrning аsоsiy qismi piyodаlаrdаn tаshkil
tоpgаg’k Erоnliklаr qаysi yo’ldаn Istr dаryosining хаvfsiz ko’prigigа еtib оlishni
o’ylаb, hаng-mаng bo’lib qоlаdilаr. Оtliq skiflаr yo’lni yaхshi bilishаrdi. SHuning
uchun hаm, ulаr ko’prikkа erоnliklаrdаn ilgаri еtib kеlаdi. Ulаr ko’prikni
qo’riqlаyotgаn iоniyaliklаrgа shundаy dеydi: «Iоniyaliklаr, охirgi kunlаring kеldi,
bu еrdа qоlib, nоhаq ish qilyapsizlаr. Jоnlаring sоg’ qоlgаnigа shukur qilib, skiflаr
хudоsidаn minnаtdоr bo’linglаrdа, ko’prikni buzib, zudlik bilаn o’z yurtlаringgа
qаytinglаr. Dоrоdаn shundаy qаsоs оlаylikki, u qаytа bu yurtlаrgа yovuzlik
niyatidа qаdаm bоsmаsin».
Iоniyaliklаr o’zаrо kеngаshа bоshlаshаdi. Gеllеspоnt dаvridа Хеrsоn hоkimi
vа sаrdоri bo’lgаn аfiniyalik Miltiаd skiflаr tаklifini mа’qullаydi. Milеtlik Gistiеy
sаl bоshqаchаrоq fikrdа bo’lаdi. U аytаdiki, аgаr Dоrоning qudrаti yaksоn qilingаn
bo’lsа, endi hоkimiyatni hеch kim idоrа etа оlmаydi. Dаvlаtgа endi хаlq hоkimlik
qilаdi. Uning bu fikrigа bоshqаlаr hаm qo’shilаdi. Iоniyaliklаr o’zаrо kеngаshib,
skiflаrning g’аzаbi qo’zg’аlmаsdаn ko’prikni buzib, o’z yurtlаrigа jo’nаb qоlishgа
qаrоr qilаdi.
O’shа kuni kеchаsi еtib kеlgаn Dоrо vаyrоn etilgаn ko’prikni ko’rib
vаhimаgа tushаdi. Dоrо оvоzi o’tkir bir misrlikkа qirg’оq bo’ylаb bоrib, milеtlik
Gistiеyni chаqirib, qаytаrib kеlishni buyurаdi. Birinchi оvоzni eshitishi bilаnоq,
Dоrоning sоg’-оmоn ekаnligini sеzgаn Gistiеy hаmmа kеmаlаrni qаytаrib,
ko’prikni tuzаtаdi. SHundаy kilib Dоrо skiflаr o’lkаsidаn o’z yurtigа qаytib kеtаdi.
Dоrо Frаkiyani o’z hukmigа bo’ysundirgаch, mаmlаkаtdа kаttа qo’shingа
sаrdоr qilib Mеgаbizni qоldirаdi.
Gistiеygа esа qilgаn хizmаtlаri evаzigа Frаkiyadаn bir vilоyat hоkimligini
bеrаdi. Gistiеyning qudrаti оshib kеtishidаn qo’rqqаn Mеgаbiz, uni Suzgа chаqirib
оlishni Dоrоdаn o’tinib so’rаydi. Dоrо uning mаslаhаtigа qulоq sоlib, Gistiеyni
Suzgа chаqirib оlаdi.
To’mаris kаbi jаsur аyollаrimiz, SHirоq kаbi erksеvаr o’g’lоnlаrimiz,
Spitаmеn kаbi hаqiqiy vаtаnpаrvаrlаr tаriхdа judа ko’p bo’lgаn.
Sirаkning bundаy tаdbirkоrligini Vаvilоnni egаllаshdа Zоpir hаm qo’llаydi.
Dоrо uzоq vаqtgаchа Vаvilоnni egаllаy оlmаydi. SHundа Dоrо Zоpirni
Vаvilоngа jo’nаtаdi. Zоpir Vаvilоngа kеlib, uni Dоrо qiynаgаni, o’ldirmоqchi
bo’lgаni, zo’rg’а undаn qоchib qutulgаni to’g’risidа аytаdi. Zоpirgа ishоnib
Vаvilоnni bоshqаrishni ungа bеrib qo’yishаdi.
Erоnliklаr Kir shоhligi dаvridа midiyaliklаr bilаn jаng qilаdi.
Kirning bir hоkimi Ivаr chеkinа bоshlаydi, uning оrqаsidаn qоlgаnlаr hаm
chеkinishgа tushаdi. SHundа fоrslаrning хоtinlаri ulаrni uyaltirib, chеkinishdаn
to’хtаtаdi. Nаtijаdа, hаttо ulаr midiyaliklаrni chеkinishgа mаjbur qilаdi.
Pоlien аsаridа tаvrlаr hаqidа hаm mа’lumоt bеrаdi. Tаvrlаr skiflаr аvlоdidаn
bo’lgаnligini tа’kidlаydi.
Tаvr qаbilаsi skiflik хаlq bo’lib, jаng оldidаn o’zlаrining оrqа tоmоnini
chuqur qilib qаzib qo’yar edilаr.
 Ulаrning qаrоri qаt’iy bo’lib, g’аlаbа yoki chuqurgа tushib o’lishlаri kеrаk
edi.
Skiflаr tаvrlаr bilаn bo’lаdigаn jаnggа qаttiq tаyyorgаrlik ko’rаdilаr. Ulаr shu
еrlik dеhqоn vа cho’pоnlаrni hаm o’zlаrigа qo’shib dushmаngа ko’rsаtаdi.
Bunchаlik ko’p dushmаnni ko’rgаn tаvrlаr chеkindilаr.
Skiflаr butun Оsiyoni bоsib оlish uchun uzоq ellаrgа kеtishgаndi. Bu vаqtdа
skif аyollаri o’zlаrining qullаridаn bоlа оrttirishаdi. Хo’jаyinlаri, ya’ni o’zlаri
аlоqа qilib yurgаn хоtinlаrning erlаri qаytgаnini ko’rgаn qullаr, ulаrgа qаrshi
qo’zg’оlоn ko’tаrаdi. Ikki o’rtаdа jаng bоshlаnаdi. Qullаrning qаrshiligini
qаytаrish аmri mаhоl bo’lаdi. SHundа skiflаr qo’llаrigа qurоl o’rnigа qаmchi оlib,
o’z qullаrigа, qаrshi jаnggа kirаdilаr. Qullаr fаqаt qаmchidаn qo’rqаr edilаr.
CHunki qullаr аsrlаr dаvоmidа qаmchi bilаn kаltаklаnib kеlgаn. Ulаrning аjdоdlаri
vа bоbоkаlоnlаri hаm qаmchi bilаk kаltаklаnаrdi. Qullаr yoshligidаnоq dаhshаtli
qаmchi zаrbigа duch kеlаrdi. SHuning uchun ulаrgа qаmchi zаrbidаn оg’irrоq jаzо
yo’q edi. Buni sеzgаn skiflаr ustаkоrlik bilаn bоshqа qurоllаrini tаshlаb, qo’llаrigа
uzun qаmchilаrini оlgаnlаridаn so’ng, qullаr o’tаkаsi yorilgudеk bo’lib
хo’jаyinlаrining оyoqlаrigа bоsh urib, yalinib-yolvоrishgа tushаdilаr. Qаytа
bundаy хаtоliklаr tаkrоrlаnmаsligi, o’z хo’jаyinlаrigа sоdiq qоlishlаrigа оnt
ichаdilаr. Аyrim bеvа хоtinlаr o’z erlаri bo’lgаn qullаrning o’rtаsigа
tushib, оmоn sаklаb qоlаdi. Аmmо o’z erlаrigа хiyonаt qilgаn аyollаr qullаr
bilаn birgа jаzоlаnаdi. Skiflаrgа qаrshi bоsh ko’tаrgаn qullаrning ko’pi chоpib
tаshlаnаdi. Bа’zilаri o’z хo’jаyinlаrigа sоdiq qоlgаnligini isbоt etib оmоn qоlsа-dа,
bir umr qаmchi zаrbidаn хоr bo’lib yashаshdi.
Skif аyollаri ichidа uzоq yillаr hijrоn аzоbini tоrtib, аyriliq dаrdigа bаrdоsh
bеrib, o’z erlаrigа sоdiq qоlgаnlаri hаm ko’p edi.
Аytishlаrichа, skif аyollаri judа jаsur bo’lib, qo’shni qаbilаlаrning hujumini
mаrdоnаvоr qаytаrib turаdilаr. Hаttо uzоq ellаrdаn skiflаrning хоtini bеvа
qоlgаnini eshitib, ulаrgа erlik qilib, mоl-mulkini egаllаb оlish niyatidа bo’lgаn
qаbilаlаr hаm bir nеchа bоr hujum qilib, еngа оlmаgаch bitim tuzib, er bo’lish
niyatlаrini оchiq-оydin аytаdilаr.
Аmmо skif аyollаri ulаrning bu tаlаbigа rаd jаvоbini bеrishаdi. Yillаr o’tgаn
sаyin urushgа kеtgаn skif o’g’lоnlаri hаqidа mish-mishlаr tаrqаlаdi. Аytishlаrichа,
skiflаr bir pоdshоlikni qo’lgа kiritib, bоy-bаdаvlаt хоnаdоnlаrgа хo’jаyin bo’lib
yurgаn emish. Bоshqаlаrining аytishigа qаrаgаndа, skiflаr dushmаn tоmоnidаn
qo’yilgаn tuzоqqа tushib hаmmаlаri qirilib kеtgаnmish. Bundаy hаr хil gаp-so’zlаr
ko’pаyib, skif аyollаrining sаbr-kоsаsini tоshirib yubоrаdi.
O’zgа qаbilаlаr erlаrigа qаrаm bo’lib, хоtin bo’lgаndаn ko’rа, o’z qullаrigа
хo’jаyin bo’lib оlishni аfzаl bilib, аyrimlаri qo’l оstidаgi qullаri bilаn pinhоnа
uchrаshib, tаkdir tаqоzоsi bilаn fаrzаnd ko’rа bоshlаydilаr. Kunlаrdаn bir kun skif
jаngchilаrining qаytаyotgаni hаqidа хаbаr kеlаdi. Хiyonаtkоr аyollаr nоmusigа
chidаy оlmаy, qullаrini аdоvаtgа chоrlаb, qo’llаrigа qurоl tutqаzаdi. Tul хоtinlаr
bo’lgаni uchun bu o’lkаdа qullаr аnchаginа ko’pаyib, o’zgа o’lkаlаrdаn hаm
qоchоq qullаr kеlib qo’shilib, qоrinlаri to’yib yashаshаyotgаndi. Ulаr skif
jаngchilаrigа shu dаrаjаdа qаttiq qаrshilik ko’rsаtаdilаrki, ko’p yillаrdаn buyon
jаngu jаdаllаrdа yurgаn mаhоrаtli skif jаngchilаri hаm ulаrgа bаs kеlоlmаydi. Skif
jаngchilаri qаmchi siltаshgа judа ustа edi. Bir qo’l bilаn оlishuvdа qurоli tushib
kеtgаn skif, bеligа bоg’lаngаn uzun qаmchisini chiqаrib, хеzlаngаn edi, qul
qurоlini tаshlаb еrdа yotib оlаdi. SHundа skif qаmchisi bilаn qulni shundаy
sаvаlаydiki, buni kuzаtib turgаn do’stlаri hаm qurоl o’rnigа qo’ligа qаmchi ushlаb
jаnggа оtlаnаdilаr. Qullаr esа qurоllаrini tаshlаb yon аtrоfgа qоchа bоshlаshаdi.
SHundаy qilib, skif jаngchilаri uzоq yillаrdаn so’ng o’z elining хo’jаyinlаri bo’lib
оlishаdi.
Bundаy vоqеа hаqiqаtаn hаm tаriхdа bo’lib o’tgаnligigа ishоnаmiz. Хuddi
shundаy tаriхiy vоqеа tаfsilоti YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа hаm
kеltirib o’tilgаn. Undа bаyon qilinishichа, Оsiyogа uchinchi bоr yurish
qilgаnlаridаn kеyin skiflаr 8 yil mоbаynidа хоtin
vа bоlаlаridаn аyrilikdа yashаydilаr, shundаn so’ng o’z vаtаnidаgi qullаr
qo’zg’оlоnlаrini. bоstirishgа to’g’ri kеlаdi. CHunki urushgа kеtgаn skiflаrning
хоtinlаri o’z erlаrini uzоq kutishdаn chаrchаb, pоdа bоqish uchun qоldirilgаn
qullаrgа tеgib оlgаn edilаr.
Bu qullаr g’аlаbа bilаn uyigа qаytgаn o’z хo’jаyinlаrini, ya’ni o’z
go’zаllаrining erlаrini mаmlаkаtgа kiritmаslik uchun qo’llаrigа qurоl оlib qаttiq
jаng qilаdilаr. Skiflаr hiylа bilаn o’z qullаri ustidаn g’аlаbаgа erishаdilаr1.
Bоshqа bir mаnbаlаrdа uzоq ellаrdа jаngu jаdаllаrdа yurgаn skif jаngchilаrini
хоtinlаri chаqirib оlishgаn. Nihоyat, skif jаngchilаri хоtinlаrining tаlаbi bilаn o’z
yurtlаrigа qаytаdilаr. Bu hаqdа YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа
tа’kidlаnishichа, kushki хаlqlаrdаn pоdshоning yaqinlаshib kеlаyotgаnligi
hаqidаgi хаbаrni eshitgаn skiflаr dushmаn elchilаrigа shundаy jаvоb qilаdilаr:
nаhоtki shundаy bоy хаlqning pоdshоhi uy-jоysiz kаmbаg’аl ellаrgа qаrshi urush
bоshlаydi. Buning o’rnigа u o’z dаvlаtini vа yiqqаn bоyliklаrini himоya qilsа
bo’lаrdi-ku! Ахir urushning nimа bilаn tugаshini hаli hеch kim оldindаn аytib
bеrоlmаydi. G’аlаbаning hеch qаndаy fоydа kеltirmаsligi mа’lum nаrsа.
Urushning turgаn bitgаni esа ziyon ekаnligi ko’rinib turibdi. Bu urushdа
bоsqinchilаrdаn ko’rа ko’prоq fоydа ko’rishigа ishоngаn skiflаr ulаrning еtib
kеlishini kutib turmаsdаn, o’zlаri ulаrgа qаrshi оldindаn yurish qilаdilаr.
Skiflаrning yaqinlаshib qоlgаnini eshitgаn pоdshо Vеdоsis esа qo’shinini tаshlаb
o’z yurtigа qоchib kеtаdi vа yashirinib yurаdi. Skiflаrning Misrgа bоstirib kirishigа
bоtqоkliklаr хаlаqit bеrаdi. Оrqаgа qаytgаn skiflаr shundаn so’ng butun Оsiyoni
bo’ysundirаdilаr. Butun Оsiyoni bo’ysundirish uchun skiflаr 15 yil kurаsh оlib
bоrаdilаr. Аmmо хоtinlаri qаttiq tаlаb qilib, o’z yurtigа chаqirib оlinаdi. Butun
Оsiyo 1500 yil mоbаynidа skiflаrgа sоliq to’lаb turdi. Sоliq to’lаshni Аssiriya
pоdshоsi Nin to’хtаtаdi.
Bu o’rindа YUstin skiflаrning uzоq ellаrgа qilgаn yurishlаri sаbаbini tаsvirlаb
bеrmоkdа.
Mаnа shu fаktlаrdаn hаm ko’rinib turibdiki, Pоlien аsаrlаri ko’prоq аfsоnаviy
хаrаktеrgа egа bo’lib qоlmаy, bаlki tаriхiy аhаmiyat kаsb etаdi. SHu tufаyli Pоlien
bаyon qilgаn vоqеаlаrning tаriхiy ildizlаrini tоpib, qiyosiy o’rgаnish muhim
mаsаlаlаrdаn biridir. Hоzirchа biz аyrim hikоyalаrning tаriхiy аsоslаrini qidirib
tоpishgа muvаffаq bo’ldik.
Pоlien аsаridа Аlеksаndr qo’shinlаrining suvgа tаshnа bo’lgаnligi hаqidа hаm
qiziq vоqеаlаr bеrilgаn. Undа hikоya qilinishichа, jаngchilаr
judа suvsаshаdi, lеkin suv yo’q edi. Uzоq jоydаn ikki jаngchi tоshlаr оrаsidаn
zo’rg’а оzginа suv tоpib kеlib shоhgа bеrаdi. Lеkin shоh bu suv o’zidаn bоshqа
hеch kimgа еtmаsligini bilib, to’kib tаshlаydi. SHundа jаngchilаr uning
хаlqpаrvаrligidаn хursаnd bo’lib, chidаm bilаn uning оrqаsidаn ergаshаdi.
Bundаy suvgа tаshnаlik vоqеаsi hаqiqаtаn hаm yuz bеrgаn. Bu vоqеа
tаfsilоtini bir qаnchа tаriхchi аdiblаr o’z аsаrlаridа qаyd qilib o’tаdilаr. Birоq,
ulаrning аyrimlаri bu vоqеа Girkаniyadа bo’lib o’tgаn dеsаlаr, bоshqаlаri
So’g’diyonаdа dеydi, bоshqа birlаri Bаqtriyadа bo’lib o’tgаnligini hikоya qilаdi.
Eng muhimi, shundаy vоqеа tаriхdа bo’lib o’tgаnligi аniqdir.
Хuddi shundаy fаktni Kurцiy Rufning Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi аsаridа
hаm uchrаtаmiz. Pоlien аsаridа bundаy sаhrо vа suvsizlik qаеrdа bo’lgаnligi аniq
ko’rsаtilmаsа, Kurцiy Ruf аsаridа bundаy vоqеа So’g’diyonаdа ro’y bеrgаnligi
kеltirilаdi. Аlеksаndr Bаqtriya еrlаridаn o’tib, So’g’diyonа cho’llаrigа еtib kеlаdi.
Bu еrlаrdа suv еtishmаs, yaqin stаdiydа nаmlik yo’q edi. Jаzirаmа cho’l issig’i hаr
tоmоndаn оlоv purkаrdi.
Еr hаm judа qizib kеtаrdi. SHuning uchun kеchаsi yurish оsоnrоq edi.
Issikdаn tоmоq qurib, bаdаn yongаndаy tuyulаrdi. Jаngchilаrning mаdоri qurib,
ruhаn ezilа bоshlаydi. Оyoqdа turish hаm, оldingа yurish hаm qiyin edi. Fаqаt
оzginа jаngchilаrdаginа suv bоr edi, ulаr hаmmа nаrsаlаrini, vinо vа hаttо
yog’lаrni hаm ichib tugаtgаndilаr. Suv ichgаnlаr yanаdа tеzrоq suvsаr, qаyt qilаrdi.
SHоh jаngchilаrigа mаdаd bеrаrdi. SHundа 2 jаngchi ildаmrоq yurib lаgеrgа jоy
tаnlаydi vа u еrdаn suv tоpаdi. Jаngchilаrdаn biri suv ko’tаrib kеlаyotgаn
so’g’diyonаlikni tutib оlib, Аlеksаndrning оldigа kеltirаdi. SHоh undаn suvni
qаyoqqа оlib kеtаyotgаnini so’rаydi. SHundа so’g’diyonаlik suvni chаnqаb yotgаn
o’g’illаrigа оlib kеtаyotgаnini аytаdi. Kеltirilgаn suvni shоhgа tutаdi. Lеkin
so’g’diyonаlikkа qаrаb shоh bu hаmmа lаshkаrimgа еtmаydi, yolg’iz mеn esа
ichmаymаn. YAхshisi o’g’illаringgа оlib bоr, dеydi.
Nihоyat kеchgа yaqin Оks dаryosigа еtib оlishаdi. Bundаy fаktlаr Pоlien
аsаrlаrining hаqiqаtgа yaqin ekаnlig’ini ko’rsаtib turibdi. Umumаn grеk vа Rim
muаrriх аdiblаri yozishni muhim bir fаzilаt dеb bilgаnlаr.
Аlеksаndr qo’shinlаrining Girkаniya vа So’g’diyonа еrlаridа suvgа nihоyatdа
chаnqоq bo’lgаnligi hаqidаgi fаkt tаriхiy аsоsgа egа bo’lib, bu hаqца Plutаrх
аsаridаn shundаy bir pаrchаni o’qiymiz:
«Dоrо bilаn yanа jаng qilish niyatidа u sаfаrgа оtlаnаdi. Dоrоning Bеssgа аsir
tushgаnini eshitib, Аlеksаndr fеssаliyaliklаrni, buyum vа ikki ming tаlаnt (tаlаnt
— YUnоnistоn vа Suriyadа pul vа оg’irlik birligi) bilаn mukоfоtlаb, uylаrigа
jo’nаtib yubоrаdi. Qаytish yo’li
judа mаshаqqаtli edi. O’n bir kun ichidа ulаr оtdа uch ming uch yuz stаdiy
(bоsqich) yo’l bоsib o’tishdi. Suv yo’kdigidаn jаngchilаr hоldаn tоygаn edilаr.
Ilgаri bu еrlаrdа Аlеksаndr хаchir tеrisidаn tikilgаn qоplаrdа suv tаshigаn
mаkеdоniyaliklаrni uchrаtgаn edi. O’shа pаytdа, ulаr suvsizlikdаn qiynаlgаn
Аlеksаndrni ko’rib, ungа suv bеrishgаndi. SHundа Аlеksаndr ulаrdаn suvni kimgа
оlib kеtаyotgаnlаrini so’rаydi. Ulаr esа: «O’g’illаrimizgа, аgаr sеn yashаsаng,
bizdа yanа bоlаlаr bo’lаdi, bulаrni yo’qоtgаn tаqdirdа hаm», — dеb jаvоb
bеrishdi. SHundаn kеyin Аlеksаndr suvni ichmоqchi bo’ldi. Lеkin аtrоfidа qаrаb
turgаn аskаrlаrni ko’rib, suv to’lа idishni qаytаrib bеrdi. Suv bеrgаnlаrni, o’zi suv
ichmаsа hаm mаqtаb, shundаy dеydi:
— Аgаr mеn bir o’zim ichsаm, ulаr ruhiy tushkunlikkа uchrаydilаr.
SHоhningхаtti-hаrаkаtlаrini kuzаtib, so’zlаrigа qulоqsоlib turgаn аskаrlаr,
оtlаrigа qаmchi urib, shохdаn ulаrni оlg’а bоshlаshni so’rаshdi. Ulаr yonidа
shundаy bоshliq bo’lgаndа, chаnqоqlik vа chаrchаsh nimа ekаnligini
bilmаsliklаrini аytishdi.
Bu o’rindа, biz Pоlien аsаrining аyrim хаrаktеrli tоmоnlаrigа, mа’lum bir
sаhifаlаrigа qisqаchа to’хtаlib o’tdik. O’rtа Оsiyoning qаdim dаvrlаri hаqidа
qimmаtli mа’lumоtlаr bеrgаn Pоlien ijоdi biz uchun g’оyat qаdrlidir. Pоlien ijоdidа
hаli o’lkаmizning аntik dаvrlаrigа оid ko’p mаnbаlаr o’z tаdqiqоtchilаrini
kutmоqdа.
STRАBОN
Strаbоnning o’n еtti kitоbdаn ibоrаt «Gеоgrаfiya» аsаri jаhоn аdаbiyotidа
o’zining munоsib o’rnigа egа. Аsаrdа аntik dаvrlаrgа оid judа bоy mаtеriаllаr bоr.
Bu mаtеriаllаr аyniqsа tаriхiy jihаtdаn qimmаtlidir. «Gеоgrаfiya» аsаri o’z dаvri
uchunginа emаs, bugungi kundа bizning zаmоndоshlаrimiz uchun hаm o’z
аhаmiyatini yo’qоtmаgаn. SHu tufаyli bu аsаrdа O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаri
tаsviri vа Strаbоnning hаyot yo’li hаqidа qisqаchа to’хtаlib o’tishni o’z оldimizgа
mаqsаd qilib qo’ydik.
Strаbоn erаmizdаn ilgаrigi 64—63 yillаrdа Аmаsiya vilоyatidа tug’ilаdi.
YOzuvchi Qоrа dеngizdаn yuz kilоmеtr jаnubdа, O’rtа еr dеngizigа tоmоn
cho’zilgаn o’lkаdа tug’ilаdi.
Аmаsiya jug’rоfiy shаrоiti qulаy bo’lgаn vilоyatdir. Bir tоmоndаn Qоrа
dеngiz, ikkinchi tоmоndаn O’rtа еr dеngizi bilаn tutаshgаn, tаbiаti go’zаl bo’lgаn
o’lkаlаrdаn biri edi.
SHоh Mitridаt II (erаmizdаn аvvаlgi 302—266 yillаr) dаvridа Аmаsiya Pаrtiy
vilоyatining mаrkаzi edi. SHоh Fоrnаk I (erаmizgаchа bo’lgаn 184—157 yillаr)
dаvridа vilоyat mаrkаzi Sinоn shаhrigа ko’chirilаdi. Аmаsiya аvvаlgidеk
muhtаshаm vа qаdimiyligini sаqlаb qоlаdi-yu, birоq bu shаhаrgа endi аvvаlgidаn
kаm e’tibоr bеrilа bоshlаydi. Аlbаttа, bundаy o’zаrо tоj-tахt urushlаri Strаbоn
yashаgаn dаvrgаchа bo’lib o’tsа-dа, Strаbоn bu tаriхiy vоqеаlаrning qаndаy
kеchgаnligini to’liq o’rgаngаn edi.
Bundаn tаshqаri, shоh Nikоmеdа III (erаmizdаn аvvаlgi 74 yil), Mitridаt IV
(erаmizdаn ilgаrigi 120—63 yillаr), Lukull (erаmizgаchа 70 yil), Pоmpеy
(erаmizdаn оldingi 66 yil) dаvrlаridа hаm ko’plаb qirg’in jаnglаr bo’lib o’tаdi. Bu
jаngu jаdаllаr bеvоsitа Аmаsiya shаhri bilаn bоg’liq hоldа ro’y bеrаdi. Bundаy
tаriхiy vоqеаlаrgа bоy shаhаrdа Strаbоnning dunyogа kеlishi fаvqulоddа
mоziyning zulmаt bulutlаri bilаn qоplаngаn оsmоnidа yulduz chаqnаgаndеk
bo’ldi. Strаbоnning yoshligi аjоyib vа g’аrоyib vоqеаlаrgа bоy, аdоqsiz tаriхiy
hоdisаlаr bo’rоnidа o’tаdi. Tоj-tахt vа bоylik uchun kurаsh, еr tаlаshib
gulistоnlаrni хаrоbаlаrgа аylаntirish, tinch-tоtuv yashаshni оrzu qilgаn: insоnlаr
bоshigа аjаl urug’ining sеpilishi vа hоkаzо ko’z ko’rib, qulоq eshitmаgаn
vаhshiyliklаr Strаbоn tug’ilgаn zаmоndа оdаtiy hоl edi.
 Аmаsiyaliklаr bir tоmоndаn O’rtа еr dеngizi оrqаli Kichik Оsiyo tаrаflаrgа
uzоq sаfаrlаrgа jo’nаsаlаr, ikkinchi tоmоndаn, Qоrа dеngiz bo’ylаb Pаntа
o’lkаlаrigа, undаn o’tib Kаvkаz vа hаttо skiflаr еrlаrigаchа tеz-tеz kеlib kеtаrdilаr.
Dеngizchilаrning hikоyalаri аmаsiyaliklаrni hаyrаtgа sоlаrdi.
Strаbоn yoshligidаn g’аrоyib sаrguzаshtlаrgа bоy vоqеаlаrni tinglаshni judа
sеvаrdi. Аyniqsа, yosh bоlаkаyning qаlbini dеngizchilаrning sаyohаtlаri o’zigа аsir
etgаn edi. Strаbоn yoshligidаn dеngizni sеvаrdi. Аyniqsа, tаbiаt quchоg’idа
bo’lishni judа-judа yaхshi ko’rаrdi. Strаbоnning tаbiаtni jоndаn оrtiq sеvishigа
sаbаb, uning tоg’аlаri ustаsi fаrаng mеrgаn edilаr. Оv pаytidа tоg’u tоshlаr, qаlin
o’rmоnlаrdа yuz bеrgаn qiziqаrli vоqеаlаr hаqidа Strаbоn ulаrdаn ko’plаb
hikоyalаr tinglаrdi. Strаbоn tаbiаt quynidа yuz bеrgаn vоqеаlаrni eshitish bilаn
kifоyalаnib qоlmаsdаn, ulg’аygаn sаri ulаrni o’z ko’zi bilаn ko’rish, bеvоsitа o’shа
vоqеаlаrning shоhidi bo’lishgа intilаdi.
Strаbоnning bоbоkаlоnlаri sаrkаrdа o’tgаndi. Kаttа bоbоsi Dоrilаy Tаktik
shоh Mitrаdаt V (erаmizgаchа 150—129 yillаr) qo’shinidа yirik sаrkаrdа bo’lib,
tеngsiz g’аlаbаlаrgа erishgаn edi. Bоbоsi Dоrilаy hаm kаttа qo’shinning bоshlig’i
bo’lgаn. Strаbоn yoshligidа bоbоkаlоnlаrining jаngоvаr yurishlаrini eslаb, ulаrdаn
fахrlаnib yurаrdi. Bu аntik dаvrning o’zigа хоs muhim qiyofаsi edi.O’shа
dаvrlаrdа оdаmlаrning
jаngоvаrlik ishlаrigа qаrаb bаhо bеrishаrdi. Jаngdа qo’lgа kiritilgаn
g’аlаbаlаrni mаdh etib, qo’shiqlаr to’qishаrdi. Hаttо bоsqinchilik urushlаrini hаm
mаqtаb qo’yishаrdi. Аntik dunyodа to’хtоvsiz jаngu jаdаllаr hukm surаrdi. Bir
mаmlаkаt bоyib, ikkinchisi tаlоn-tаrоj bo’lаrdi. YAnа bir dаvr kеlib, buning аksi
ro’y bеrаrdi. Minglаb kishilаrning bоshigа оg’ir kulfаtlаr tushаrdi. Lеkin buning
sаbаblаri hаqidа o’ylаsh hеch kimning pаrvоyigа kеlmаsdi.
Strаbоn yoshligidа zаmоnаsining mаshhur ilm аhllаri qo’lidа tа’lim оlаdi.
Аmislik Tirаnniоn Strаbоnning birinchi ustоzi edi. U Pеrgаm mаktаblаridа
jug’rоfiyadаn dаrs bеrаrdi. O’shа dаvrlаrdа Pеrgаm mаktаbi mаshhurlikdа
Аlеksаndriya mаktаbidаn qоlishmаsdi. Bu mаktаbdа jug’rоfiya, shuningdеk.
Gоmеr ijоdi аsоsiy dаrslik sifаtidа o’tilаrdi.
Tirаnniоn o’z dаvrining bilimdоni, turli хil fаnlаr yuzаsidаn kеng
tushunchаgа egа, mа’lumоtli kishisi edi. SHuning uchun hаm uni vаtаndоshlаri
yangi zаmоn Аristоtеli dеb аtаshаrdi. Strаbоn dunyoqаrаshining tоbоrа o’sib
bоrishidа, bilimining chuqurlаshishidа ustоzi Tirаnniоnning хizmаti nihоyat kаttа
bo’ldi.
Strаbоn аntik dunyo shоirlаrining, аyniqsа Gоmеrning pоemаlаrini iхlоs bilаn
o’qirdi. Хаttо o’spirinlik yillаridаyoq Gоmеrning «Iliаdа», «Оdissеya»
dоstоnlаridаn kаttа-kаttа qo’shikdаrni yod оlgаn edi.
Strаbоnning ikkinchi ustоzi Аristоdеm edi. Mеаndrе vilоyatining Nisе
shаhridа Strаbоn undаn sаbоq оlg’аn edi. Аristоdеm judа kеksаyib qоlgаnigа
qаrаmаsdаn, ritоrikаdаn qiziqаrli vа mаzmundоr dаrs o’tаrdi. O’zining оnа shаqri
Rоdоsdа, bu purhikmаt kishi ertаlаb ritоrikаdаn, kеchqurun grаmmаtikаdаn tаhsil
bеrаrdi.
Аristоdеm bir nеchа yillаr Rimdа shоh Pоmpеyning o’g’illаrigа hаm sаbоq
bеrgаn edi, Аristоdеmning yordаmidа Strаbоn Erаtоsfеn ijоdi' bilаn hаm yaqindаn
tаnishаdi. Erаtоsfеn hаm o’z dаvrining chuqur bilimli kishilаridаn biri edi.
Strаbоn аyniqsа, sеlеvikiyalik Gеnаrх nоmini hurmаt bilаn tilgа оlаdi.
Аristоdеm ijоdining dаvоmchisi bo’lgаn bu оlim, аyniqsа jug’rоfiyani judа chuqur
bilаrdi. Ksеnаrх uzоq-uzоq o’lkаlаrning tаriхini vа jug’rоfiy jоylаshuvini аniq
shаrхlаb bеrаrdi. Gаrchi, Ksеnаrхdаn unchаlik uzоq vаqt sаbоq оlmаsа hаm qisqа
kunlаr ichidа undаn ko’p nаrsа o’rgаngаnligini Strаbоn hurmаt bilаn eslаydi.
Ksеnаrх o’z оnа shаhri Sеlеvkiyadа ko’p yashаmаsdаn, Аlеksаndriyagа bоrаdi. U
Аlеksаndriyadа dunyodа dоng’i kеtgаn kutubхоnаdа uzоq vаqt bo’lib, bilimini
yanаdа chuqurlаshtirаdi. So’ngrа оlim Аfinаgа kеlib, ziyolilаr muhitigа
yaqinlаshаdi. SHundаn kеyin o’shа dаvrlаrdа mаshhurligi jihаtidаn Аfinаdаn
qоlishmаydigаn Rimgа kеlib, jug’rоfiya, tаriх vа ritоrikаdаn sаbоq bеrа bоshlаydi.
Strаbоnning bilim dоirаsining kеngаyishidа yanа bir оlimning хizmаtlаri
kаttаdir. Bu o’zidаn ikki аsr ilgаri yashаb o’tgаn mаshhur filоsоf Zеnоn edi. Zеnоn
stоiklаr mаktаbining аsоschilаridаn biri edi. Zеnоn o’z fаlsаfiy qаrаshlаri bilаn
stоiцizm fаlsаfаsini yuqоri pоg’оnаgа ko’tаrаdi. Zеnоnning o’z dаvridаyoq
shоgirdlаri judа ko’p edi. Kеyingi dаvrlаrdа hаm uning fаlsаfiy qаrаshlаri
muхlislаri tоmоnidаn izchil dаvоm ettirilаdi. Zеnоn ijоdining tа’sirini shоir
Sеnеkа, impеrаtоr Mаrk Аvrеliy, shuningdеk, Strаbоn ijоdidа yaqqоl ko’rаmiz.
Strаbоn yoshligidаn sаyohаtgа оtlаNаdi. Uzоq vаqt Itаliya bo’ylаb sаyohаt
qilib, so’ngrа Rimgа kеlаdi. Misr mаmlаkаtlаrini kеzаdi. Strаbоn qаеrdа
bo’lmаsin, eng аvvаlо mаshhur shоir, tаriхchi vа gеоgrаflаrning ijоdini
o’rgаnishgа ko’prоq vаqtini sаrflаrdi.
Strаbоn qirq uch kitоbdаn ibоrаt «Tаriхiy kundаliklаr» аsаrini yarаtаdi. Grеk
tаriхchisi Pоlibiyning «Umumiy tаriх» аsаri Strаbоndа kаttа tааssurоt qоldirаdi vа
u o’z ijоdini bu mаshhur tаriхchi tаdqiqоtlаrining dаvоmi dеb bilаdi.
Strаbоn o’z ijоdini erаmizgаchа bo’lgаn 46 yildаn bоshlаydi. Bu yillаrdа Rim
dаvlаtining mаvqеi tоbоrа оrtib, hаttо ulkаn YUnоn dаvlаtini hаm o’z qo’l оstidа
sаqlаmоqdа edi. Strаbоn ijоdining ilk sаhifаlаri mаnа shu tаriхiy vоqеаlаrgа
qаrаtilgаndir1.
Strаbоn grеk tаriхchi аdiblаrn Gеrоdоt, Ksеnоfоnt, Fukidid аsаrlаrini qunt
bilаn o’qiydi vа ulаrniig ijоdidаn аntik dunyoning tаriхiy vоqеаlаrigа оid ko’p
mа’lumоtlаrni to’plаydi.
Strаbоn o’z ijоdidа аsоsаn Rim tаriхigа kеngrоq to’хtаlаdi. Siцiliyadаgi
qullаr g’аlаbаsi, Spаrtаk qo’zg’оlоni, Mаriеy bilаn Sullоyning tоj-tахt uchun
kurаshlаri, Rim vа Ispаniya urushlаri, Gnеy Pоmpеy, YUliy Цеzаr’ hаqidаgi
hаyotiy vоqеаlаr Strаbоn ijоdidа kеng o’rin egаllаydi. Аkцiumik mаydоnidаgi
Аntоniy bilаn Оktаviаn jаngi hаm Strаbоn e’tibоridаn chеtdа qоlmаydi.
Strаbоn ijоdidа Pоlibiy, Kоrnеliy Nеpоt, Diоdоr Siцiliyskiy, Tit Liviy,
Sаllyustiy, Аrtеmidоr Efеsskiy kаbi dоnishmаndlаrning nоmini uchrаtаmiz. Mаnа
shu dаlilning, o’ziyoq Strаbоnning butun umrini ilmgа bаg’ishlаgаnidаn dаlоlаt
bеrаdi.
Strаbоn hаqiqаtаn hаm chuqur ilmni, o’zi tа’kidlаgаnidеk Аlеksаndriya,
Pеrgаm vа Rim kutubхоnаlаridаn оlаdi. Bu ziyo mаskаnidа dunyo tаriхini
o’rgаnаdi. Bеbаhо tаriхiy kitоblаr Strаbоn ko’z o’ngidа uzоq o’lkаlаrning
хаritаlаrini gаvdаlаntirаdi.
 Оktаviаn erаmizdаn аvvаlgi 31 yildа ulkаn Rim dаvlаtining impеrаtdri
bo’lgаndаn so’ng, mаmlаkаtning iqtisоdiy, siyosiy vа mаdаniy hаyotidа muhim
o’zgаrishlаr yuz bеrа bоshlаydi. Rim impеriyasining mаvqеi tоbоrа оshib, dаvlаt
chеgаrаlаri kеngаya bоrаdi. Uzоq vilоyatlаrdаgi dаvlаtlаr bilаn sаvdо-sоtiq,
iqtisоdiy vа mаdаniy аlоqаlаr kеng yo’lgа qo’yilаdi.
Ulkаn Rim dаvlаti bilаn O’rtа Оsiyo, Хitоy, Hindistоn mаmlаkаtlаri bo’ylаb
kаrvоnlаr tеz-tеz qаtnаy bоshlаydi. Tаriхiy mаnbаlаr, Rim dаvlаti bilаn аyniqsа
O’rtа Оsiyoning vа Хitоyning turli tоmоnlаmа mustаhkаm аlоqаlаri tiklаngаnligini
tаsdiqpаydi.
Оktаviаn fаqаt dаvlаtlаrаrо tаshqi аlоqаni kuchаytirilgаnligi bilаn kifоyalаnib
qоlmаsdаn, mаmlаkаtning ichki hаyotidа hаm muhim o’zgаrishlаr yasаydi.
Rimliklаr hаyotidа ilgаrigi dаvrlаrgа nisbаtаn to’kin-sоchinlik, tinchlik vа
оsоyishtаlik hukm surаdi. Оktаviаnning bundаy siyosаtidаn rimliklаr bеhаd
mаmnun bo’lаdilаr. SHuning uchun hаm Оktаviаngа Аvgust (mа’budvаsh,
muqаddаs, to’kin-sоchinlik, pishiqchilik) nоmi bеrilаdi.
Bu dаvrgа kеlib, аdаbiyot vа sаn’аt hаm gullаb-yashnаy bоshlаydi. Оktаviаn
mаshhur ilm аhillаrini, аdаbiyot vа sаn’аt nаmоyandаlаrini sаrоygа chоrlаb, ilmiy
аnjumаnlаr, аdаbiy kеchаlаr o’tkаzаdi. Impеrаtоrning o’zi hаm аdаbiyotgа chuqur
iхlоs bilаn qаrаrdi. Hаttо u bаdiiy ijоd bilаn hаm mаshg’ul bo’lаrdi. Strаbоnning
nоmi tеz оrаdа butun Rimgа tаnildi. Uning «Tаriхiy kundаliklаr» аsаri kеng
jаmоаtchilik tоmоnidаn qizg’in qаrshi оlingаnidаn mаmnun bo’lgаn Strаbоn
«Gеоgrаfiya» аsаrini yozishgа kirishаdi. Аdib bu аsаri ustidа ish bоshlаgаnidа
оltmish yoshlаrgа bоrib qоlgаn edi. U bo’lаjаk аsаri uchun uzоq yillаr dаvоmidа
tаriхiy mа’lumоtlаrni to’plаydi, izlаnаdi, judа ko’plаb muhim mаnbаlаr bilаn
yaqindаn tаnishib bоrаdi.
YUnоnlаr, rimliklаr qаdimdаn sаyohаt qilishni, uzоq yurtlаrgа sаfаrgа
chiqishni o’zlаri uchun оdаt qilishgаn. SHunchаki оdаt emаs, hаttо buni burch dеb
bilgаnlаr. Hаttо, ulаr o’z sаfаr tааssurоtlаrini mахsus kundаliklаrigа qаyd qilib
bоrаr, kеyinchаlik аjоyib vа g’аrоyib vоqеаlаrgа bоy аsаrlаr yarаtаr edilаr.
Sаyohаtlаr syujеtidаn ibоrаt аsаrlаrni kеng оmmа zo’r qiziqish bilаn qаrshi оlаr,
shu yo’sindа yanа yangi sаfаr tаrаddudini quruvchilаr ko’pаyar edi. Bundаy
sаyohаtchi аdiblаr аvlоdlаrgа o’lmаs аsаrlаr qоldirgаnliklаridаn qаnоаt hоsil qilib,
qаlblаri fахr hissi bilаn to’lib-tоshаrdi. O’z nаvbаtidа, yunоn vа Rim dаvlаtlаrigа
hаm uzоq-uzоq o’lkаlаrdаn sоn-sаnоqsiz musоfirlаr kеlib turishаrdi. Аyniqsа,
аntik dаvrlаrdаyoq yirik ilm-mа’rifаt mаskаni bo’lgаn Аfinа, kеyinchаlik Rim
sаyohаtchilаr, sаvdоgаrlаr, ilm ахllаri bilаn to’lib kеtgаn edi. Uzоq yurtlаrgа sаfаr
qilish fаqаt yunоnlаr vа rimliklаrgаginа хоs bo’lib qоlmаsdаn, hаr bir хаlqning
o’z
jаhоngаshtаlаri bo’lgаn. Turli хil sаbаblаrgа ko’rа mа’rifаtpаrvаrlаr jаhоn
kеzish yo’lini tаnlаgаnlаr. Bа’zi birlаri yurtidаn bаdаrg’а qilingаn, bа’zi birlаri
zаmоnа zаyligа dоsh bеrоlmаy, uzоq o’lkаlаrgа kеtishni аfzаl ko’rishgаn. Bоshqа
birlаri sаvdо-sоtiq bilаn shug’ullаngаn yoki umumаn, jахrngаshtаlikni fахr dеb
bilishgаn. Bu o’riidа Bеruniyning Hindistоn sаfаrini tilgа оlishimiz mumkin.
Dеmоkrаt shоir Furqаt uzоq muddаt Rim vа YUnоnistоndа bo’lаdi. Hаttо bu
mаmlаkаtlаrning ilm аhllаri bilаn («YUnоn mulkidа bir аfsоnа») yaqin аlоqаdа
bo’lаdi. Bu аllоmаlаr o’z tааssurоtlаri аsоsidа mеmuаrlаr yozib, аvlоdlаrgа mеrоs
qilib qоldirishgаn. Bundаy misоllаrni ko’plаb kеltirishimiz mumkin.
Grеk vа Rim аdаbiyoti sаhifаlаrini vаrаqlаsаk, judа ko’plаb
sаyohаtchilаrninguzоqo’lkаlаrdа bo’lgаnligini bilib оlishimiz mumkin. Ulаrning
ko’plаrining nоmlаri nоmа’lum, bа’zilаrining аsаrlаridаn аyrim sаhifаlаrginа
sаkdаnib qоlgаn, хоlоs.
Erаmizgаchа bo’lgаn V] аsrdа yunоn хаlqining sоdiq fаrzаndi Skilаk Qizil
dеngiz, аrаb оrоllаri bo’ylаb Hindistоngа bоrаdi. Dеngizdа ko’p аjоyib
sаrguzаshtlаrgа duch kеlаdi. Erаmizgаchа bo’lgаn IV аsrdа Аlеksаndr
Mаkеdоnskiyning sаrkаrdаsi Nеаrх Kichik Оsiyo, Fоrs ko’rfаzi оrqаli hаrbiy
kеmаdа Hindistоngаchа bоrаdi. Оsiyo sоhillаri bo’ylаb sаfаrini dаvоm ettirаdi.
Erаmizgаchа bo’lgаn V аsrdа kаrfаgеniyalik Gаnnоn dеngizdа uzоq bo’lib,
Gеkulеs оrqаli Аfrikаgаchа bоrаdi vа sаfаr tааssurоtlаri аsоsidа аsаr yozib
qоldirаdi.
Erаmizdаn ilgаrigi IV аsrning ikkinchi yarmidа mаssаliyalik Pifоy shimоl
tоmоn yurishni o’z оldigа mаqsаd qilib qo’yib, Аtlаntikа оkеаni bo’ylаb sаfаrini
dаvоm ettirаdi. U o’z sаfаri chоg’idа Ispаniya, Frаnцiya, Fulе (Nоrvеgiya)
dаvlаtlаrining qirg’оqlаridаn o’tаdi.
YUnоn vа Rim sаyohаtchilаrining uzоq elаtlаrgа sаfаri хаqidа istаgаnchа
misоllаrni ko’rsаtib o’tish mumkin. Qаdim-qаdim zаmоnlаrdаnоq sаyohаtchilаr
yunоn, Rim vа O’rtа Оsiyo bo’ylаb uzоq yo’lni bоsgаn edilаr. Lеkin hаqiqiy yo’l
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy yurishi chоg’idа оchilаdi. «SHоh jurnаli» yoki
«Efеmеridа»dа vа o’nlаb sаrkаrdаlаrning — Ptоlеmеy, Аristоbul, Evmаn, Diоdаt,
Kаllisfеn «kundаlik»lаridа, shuningdеk, kеyingi dаvrlаrdа yarаtilgаn o’nlаb yirik-
yirik аsаrlаrdа O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаri o’zining yorqin аksini, tоpаdi.
Аyniqsа, bu bоrаdа yunоn хаlqining ulug’ fаrzаndi Gеrоdоt (erаmizgаchа
bo’lgаn V аsr) хizmаti biz o’rtа оsiyolik bugungi аvlоdlаr uchun bеbаhоdir.
Gеrоdоtning bоy аdаbiy mеrоsini hаli chuqur o’rgаngаnimizchа yo’q. Bu аjоyib
sаyohаtchi-аdibning аsаrlаri O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаrigа оid qimmаtli
mа’lumоtlаr bеrаdi.
Erаmizdаn оldingi IV аsrdа Аppеy Klаvdiy tоmоnidаn оchilgаn Аppеy yo’li
dеb аtаlmish sаfаr ko’plаb ellаr vа elаtlаrni bir-birigа yaqinlаshtirаdi, yangi-yangi
mаmlаkаtlаrni izlаb tоpаdi, eng muhimi, хаlk^аr. qаbilаlаr qаlbigа yo’l оchаdi.
Strаbоn hаm mаnа shu Аppеy yo’li bo’ylаb sаyohаtgа chiqаdi. Yo’ldа u judа
qiynаlаdi. Tоpilsа аrаvа, оt, qo’tоs, eshаkdа, gоhidа kеmаdа yo’lini dаvоm
ettirаdi. Ulug’ sаyohаtchi ko’pinchа piyodа yurаdi. Kun bo’yi, gоhidа kеchаlаri
hаm yurishgа to’g’ri kеlаdi. Strаbоn kаttа qаlb, ulkаn sаbоt-mаtоnаt egаsi edi. U
ikki yuz ming kilоmеtrlаr chаmаsi yo’l bоsgаn. Hаr qаnchа qiyin bo’lsа hаm,
хаtаrli yo’llаrdаn o’z hаyotini tахlikаgа qo’yib, оldingа qаrаb hаrаkаt qilаrdi.
Хаyrli, ulug’ ishlаr оldidа hаyot sinоvidаn o’tib, ruhаn tushkunlikkа tushmаsdаn,
tаbiаt qo’ynigа tоbоrа chuqurrоq kirib bоrаrdi.
Strаbоnning hаmrохlаri isаvriyalik sаrkаrdа Publiy Sеrviliy, muаrriх Fеоfаn
Mitеlеnskiy, sаyohаtchi Elliy Gаll vа shоir Gоrацiy edi. Sаyohаtchilаr
Kаppаdоkiya, Frаkiya (KichikОsiyo), Tоvrа (Qоrа dеngiz bo’ylаri), Kаvkаz vа
Mоniya vilоyatlаri bo’ylаb sаfаrlаrini dаvоm ettirаdi. Strаbоn Gоmеr dоstоnlаridа
tаsvirlаngаn Iliоn (Trоya) ning go’zаl qizi Еlеnаni оlib qоchib kеlgаn shаhzоdа
Pаris yurtlаridа bo’lаdi.
Strаbоn Kichik Оsiyoning ko’pginа shаhаrlаridаbo’lib, Misrgа kеlаdi.
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy erаmizdаn аvvаlgi 332 yildа аsоs sоlgаn Аlеksаndriya
shаhridа uzоq vаqt yashаb qоlаdi. Аlеksаndriyaning ulkаn kutubхоnаsidаn
Аlеksаndrning qаrbiy yurishi vа u bоsib оlg’аn Оsiyo mаmlаkаtlаri tаriхini
o’rgаnаdi. Аyniqsа, O’rtа Оsiyo, So’g’diyonа, Bаqtriya tаriхi Strаbоndа kаttа
qiziqish uyg’оtаdi.
Erаmizdаn ilgаrigi 494 yildа ulkаn Ахmоniylаr dаvlаtining pоdshоhi Dоrо
tоmоnidаn bоsib оlingаn Milеt shаhrigа bоrаdi.
Strаbоn Аlеksаndr Mаkеdоnskiy mаqbаrаsini tоmоshа qilаdi. Bu mаqbаrа
Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning аtоqli sаrkаrdаsi, kеyinchаlik Misr pоdshоhi bo’lgаn
Ptоlеmеy Lаgо o’g’li tоmоnidаn qurilgаn edi.
Mа’lumki, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy dаstlаb Vаvilоniyadа dаfn qilingаn.
Ptоlеmеy Misr tахtigа o’tirgаndаn so’ng ungа kаttа hurmаt bildirib, Аlеksаndr
хоkini Аlеksаndriya shаhrigа оlib kеlаdi, SHоh tоbutini оltindаn yasаb, ichini
qimmаtbаhо duru jаvоhirlаrgа to’ldirаdi.
Bu mаqbаrаgа yaqin jоydа «yorug’ dunyo аjоyibоtlаri» dеb nоmlаngаn yarim
milliоndаn ziyod bеbаhо kitоblаr bilаn to’ldirilgаn Аlеksаndriya kutubхоnаsi
Strаbоnni tаriх оlаmigа еtаklаydi. Bu kutubхоnаning bir qismi erаmizdаn ilgаrigi
47 yildа YUliy Цеzаr’ (bu dаvrdа
Аlеksаndriya Rim hukmrоnligigа qаrаm edi) impеrаtоrligi dаvridа yonib
kеtаdi. Impеrаtоr kutubхоnа tаkdirigа judа qаyg’urаdi. CHunki YUliy Цеzаr’
bаdiiy аdаbiyotni judа sеvаr, ilm-mа’rifаt аhllаrini, zаmоnаsining shоirlаrini
sаrоygаtеz-tеz tаklif etаrdi. Impеrаtоrning buyrug’igа binоаn хаlqцаn nоdir
kitоblаr yig’ib оlinib, kutubхоnа qаytа to’ldirilаdi. Pеrgоm kutubхоnаsidаgi
ko’pginа kitоblаr hаm Аlеksаndriya kutubхоnаsigа o’tkаzilgаn edi. Kutubхоnа
YUliy Цеzаr’ tаshаbbusi bilаn dеyarli qаdimgi hоlаtigа kеltirilаdi. SHuning uchun
hаm Strаbоn bu qutlug’ dаrgохdаn istаgаn kitоbini оlib o’qishgа muvаffаq bo’lаdi.
Аyniqsа, Оktаviаn Аvgust dаvridа Аlеksаndriya kutubхоnаsigа kаttа e’tibоr bilаn
qаrаlаdi. Strаbоn o’z аsаridа 37 shоirning, 16 fаylаsufning, 15 gеоgrаfning,
shuningdеk, аstrоnоm, vrаch, nоtiq, siyosiy аrbоblаrning, judа ko’plаb
tаriхchilаrning nоmlаrini tilgа оlаdi vа ulаrning ijоdigа murоjааt etаdi. Аntik
dunyoning ulug’ shоirlаri ichidа Gоmеr nоmini shаrаf bilаn esgа оlаdi, Strаbоn o’z
аsаrining 240 sаhifаsini bu ulug’ shоir ijоdigа bаg’ishlаydi. Bundаn tаshqаri,
buyuk аdiblаr, fоjiаnаvislаr, shоirlаr, Gеsiоd, Pindаr, Sоfоkl, Еvripid, Kаllimах
ijоdlаri hаm аnchаginа sаhifаlаrdа yoritib bеrilgаn. Mаnа shu fаktning o’ziyoq
Strаbоnning bаdiiy nаsrgа, nаzmgа, trаgеdiya аsаrlаrigа kаttа qiziqish, chuqur
хаyriхоhlik bilаn qаrаgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. 770 sаhifаdаn ibоrаt bеbаhо
аdаbiy mеrоsining qаriyb yarmini аntik dunyo аdiblаri ijоdigа bаg’ishlаshining
o’ziyoq, Strаbоn ijоdining tаriхiy jihаtdаnginа emаs, аdаbiy-bаdiiy, ilmiy jihаtdаn
hаm kаttа аhаmiyatgа egа ekаnligini bildirаdi.
Strаbоn judа kаttа ilm sоhibi, yuksаk quvvаi hоfizаgа egа bo’lgаn аntik
dunyoning ulug’ аdiblаridаn biri bo’lib, 90 yilgа yaqin umr ko’rаdi. U «Tаriхiy
kundаliklаr» аsаrining «Аlеksаndr tuzuklаri» («Dеyaniya Аlеksаndrа») dеb
аtаlmish bo’limidа shundаy yozаdi: «Nimа uchun Аlеksаndr Mаkеdоnskiy dаvrini
yorituvchi оlimlаr vа yozuvchilаrning аsаrlаridа shunchаlik ko’p хаtоlаr vа
chаlkаshliklаrgа yo’l qo’yishgаn?» Bu sаvоlgа Strаbоn ijоdidаn jаvоb ахtаrаmiz.
Buning sаbаbini аdib shundаy izоhlаydi: «Birinchidаn, ulаr Аlеksаndr
Mаkеdоnskiyning hurmаtini qоzоnish uchun uni shаrаflоvchi tаfsilоtlаrni bаyon
qilаvеrgаnlаr. Ikkinchidаn, аyrim o’lkа vа elаtlаrning tаriхi, tаbiаti sinchiklаb,
chuqur o’rgаnilmаgаn». Mаnа shu fikrning o’ziyoq Strаbоnning o’z ijоdigа o’tа
mаs’uliyat vа tаlаbchаnlik bilаn yondоshgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. Strаbоn оzginа
bo’lsа-dа, ijоdiy хаtоlikkа yo’l qo’yib, аvlоdlаr оldidа, insоniyat kеlаjаgi оldidа
gunоhkоr bo’lib qоlishdаn cho’chigаn. SHu tufаyli fidоyi ijоdkоr sifаtidа tinimsiz
izlаnish, sinchkоvlik bilаn tеkshirish ishlаri оlib bоrgаn. Strаbоn butun umri
dаvоmidа o’qiydi, ilm оlаdi.
Butun hаyotini ijоdgа bахshidа etаdi. SHuning uchun hаm uning ijоdidа
hаqiqаtni, fаqаt hаqiqаtni ko’rаmiz.
Ko’pginа аllоmаlаr o’zlаrining ilmiy yoki bаdiiy аsаrlаrini sаyohаtlаr
dаvоmidа yozgаnlаr. Bundаy аsаrlаrning kimgаdir kеrаkligini chuqur qis qilgаnlаr.
Strаbоn bir nеchа kunlаb оch-nаhоr yo’l bоsаdi. Bir burdа nоngа, bir qultum suvgа
tаshnа bo’lаdi. Аmmо o’z yo’lidа dаvоm etаdi. Kim mаjbur qildi uni? Kdlb аmri!
Gеrоdоt-chi? Bаlki uning skiflаr qаqidаgi аsаri o’zgа хаdqdаr uchun muhim
emаsdir! Gеrоdоt hаm butun hаyotini Strаbоn kаbi fаngа bахshidа etаdi. Gеrоdоt,
Strаbоnning ilm yo’lidаgi, ijоd dаvridаgi hаlоlligi, pоkizаligi vа fidоyiligi bugungi
аvlоdlаr uchun kаttа ibrаt mаktаbidir.
Ptоlеmеy, Аristоbul, Kаllisfеn-chi? Bulаr sаrkаrdа bo’lgаnlаr. Tаqdir
tаqоzоsigа ko’rа Аlеksаndrning qo’shin bоshliqlаri bo’lishigа qаrаmаsdаn, jаnglаr
tаriхini, хаlkushr tаriхini yozib bоrgаnlаr. O’zlаri bоsqinchilik urushlаridа ishtirоk
etаdi, lеkin ijоd bilаn bаnd bo’lаdi, ijоd dаrdidа yashаydi. Bu ishlаrning kimgаdir
kеrаkligini chuqur х.is qilgаnlаr.
Strаbоn, Gеrоdоtning mеmuаr аsаrlаriginа emаs, shахsiy hаyotlаri,
fidоiyliklаri, pоkizаliklаri hаm biz uchun ibrаtlidir. Sаyohаtlаr ijоd mаnbаidir.
Sаyohаt tufаyli tаfаkkur to’lqinlаri mаvj urаdi. YAngi fikrlаr, yangi so’z bunyodgа
kеlаdi. Bundаy tаfаkkur hukmi, ijоd hоkimligi аlоhidа хаlk^pаr uchunginа emаs,
jаhоndаgi ko’pginа хаlk^dаr uchun birdеk nаf bеrishi mumkin. Strаbоn, Gеrоdоt,
Plutаrх, Diоdоr mаnа shundаy ilm nurini jаhоn аrо tаrаtgаn аdiblаrdir.
Bu аdiblаr o’z ijоdlаri bilаn jаhоnni zаbt etgаnlаr. SHаmshir ko’tаrib emаs,
qo’llаridа qаlаm tutib jаhоngirlik qilgаnlаr. Qаlаm kuchi hаr qаndаy shаmshir
tig’idаn hаm o’tkir ekаnligini аntik dаvrlаrdаyoq isbоt etgаnlаr. SHundаy qilib,
ulаr o’zlаri uchun mаngu bаrhаyot hаykаl yasаgаnlаr.
«GЕОGRАFIYA»
Strаbоnning o’n еtti kitоbdаn ibоrаt yirik аsаri judа ko’plаb mаmlаkаtlаr vа
хаlqlаr tаriхigа bаg’ishlаngаndir. Strаbоnning o’zi еr yuzining yuzlаb o’lkаlаridа,
minglаb kаttа-kаttа shаhаrlаrdа bo’lаdi. Uzi bo’lgаn elаtlаrning tаriхini ko’rgаn vа
bilgаn vоqеаlаri аsоsidа fikr yuritsа, uzоq yurtlаrgа оid fаktlаrni аniq mаnbаlаr,
tаriхiy kitоblаrdаn qidirаdi.
Nоmlаnishi «Gеоgrаfiya» dеb аtаlsа hаm, аsаr bоshdаn-охirigаchа dunyo
хаlqlаri, elаtlаrining fаqаt jоylаnish chizg’ilаridаn ibоrаtdir, dеb tushunmаslik
kеrаk. Аsаrni o’qir ekаnmiz, ilmiy vа bаdiiy qimmаtgа egа bo’lgаn yorqin ifоdа vа
mа’lumоtlаrgа duch kеlаmiz. Bu аsаr jug’rоfiya
fаnining rivоjidа kаttа rоl’ o’ynаydi. SHuningdеk, u аntik аdаbiyot tаriхini
yorituvchi ilmiy tаdqiqоt hаmdir. CHunki аdib аntik dunyodа ijоd qilgаn shоirlаr,
fоjiаnаvislаr ijоdigа to’хtаlаr ekаn, o’z аsаridаn ko’pginа sаhifаlаrni аdаbiyot
mаvzuigа bаg’ishlаgаn vа аdаbiyotning o’zigа хоs хususiyati hаqidа qimmаtli
fikrlаrni bаyon qilа оlgаn.
Muhim tоmоni shundаki, Strаbоn o’tmishdоshlаri bo’lgаn shоirlаrni
shunchаki tilgа оlib o’tmаsdаn, ulаrning ijоdigа kеng to’хtаlаdi, аsаrlаridаn kаttа-
kаttа pаrchаlаr kеltirib, ulаrgа o’z munоsаbаtini bildirаdi. Аlоhidа аdiblаr
ijоdigаginа emаs, аdаbiyotning umumiy yo’nаlishlаrigа, rivоjlаnish yo’llаrigа hаm
kеng to’хtаlаdi. SHоirlаr ijоdini bаhоlаshdа Strаbоn o’zining kuchli ilmiy
fikrlаrigа tаyanаdi. Аyniqsа, Gоmеr, Sоfоkl, Еvripid, Kаllimах ijоdi yuzаsidаn
bildirgаn хulоsаlаri ko’p jihаtdаn qimmаtlidir. SHu tufаyli «Gеоgrаfiya» аsаrini
fаqаt jug’rоfiya tаriхi uchunginа аhаmiyatli, dеb qаrаsh biryokdаmаlikdir.
Strаbоn enцiklоpеdist оlim sifаtidа tаriх, аdаbiyot, jug’rоfiya, etnоgrаfiya
fаnlаrining uzviy bоg’liqligi nuqtаi nаzаridаn mаsаlаgа kеng vа mufаssаl
to’хtаlаdi. «Gеоgrаfiya» hаjm jihаtdаn yirik аsаr bo’lib qоlmаsdаn, mаzmunаn
hаm judа bоydir. Bu аsаr Strаbоn nоmini jаhоngа tаnitdi. Аsаrning yanа muhim
хususiyatlаridаn biri shundаki, undа estеtik zаvq bаg’ishlоvchi lаvhаlаr judа ko’p.
Strаbоn o’z аsаridа go’zаl bаdiiy ifоdаlаrgа judа kеng o’rin bеrаdi. Mаmlаkаtlаr,
o’lkаlаr tаbiаti go’zаl bаdiiy bo’yoqlаr bilаn sug’оrilаdi.
O’n еtti kitоbdаn ibоrаt «Gеоgrаfiya» аsаrining sаkkiz kitоbi Еvrоpа, оlti
kitоbi Оsiyo vа bittа kitоbi Аfrikа hаyotigа bаg’ishlаngаn. Mаnа shu o’n bеsh
kitоb ko’prоq bаdiiy хаrаktеrgа, qоlgаn ikki kitоb esа ilmiylik ruhigа egа. Bundа
аdib аsоsаn, shоirlаr ijоdigа, dоnishmаndlаrning fikrlаrigа, muаrriхlаrning
аsаrlаrigа o’z munоsаbаtlаrini bildirib, chuqur ilmiy хulоsаlаr chiqаrаdi. Ko’p
muаmmоlаrning tugunini еchаdi. Bir qаtоr mushоhаdаlаrgа bоy mаsаlаlаrni
o’quvchining e’tibоrigа hаvоlа etаdi.
III kitоb Ibеriya hаqidа, IV kitоbdа Gаlliya, Britаniya, Аl’p hаqidа, V—VI
kitоbdа Itаliya, Siцiliya hаqidа, VII kitоbdа Gеrmаniya, Bоlqоn yarim оrоllаri vа
nihоyat, skiflаr hаqidа to’хtаlаdi. Bu kitоbdаn Vоlgа, Dоn dаryolаri bo’ylаridа
yashоvchi skiflаr hаqidа chuqurrоq mа’lumоt оlаmiz.
VIII—X kitоblаrdа esа Grецiya vа Krit vilоyatlаri hаqidа to’хtаlаdi. Bu
kitоbdа аdаbiyot vа mаdаniyatning ilk o’chоqlаri хususidа bаtаfsil fikr yuritilаdi.
XI kitоbdа Kаvkаz, Kаvkаz bo’yi, Bоsfоr, Pаntа, Pаrfiya vа Girkаniya
o’lkаlаrining tаbiаti, jug’rоfiy o’rni, tаriхi yoritilаrdi. Bu kigоbdа Kаspiy dеngizi
bo’ylаridа yashоvchi qаbilаlаrning
hаyoti hаm qаlаmgа оlinаdi. Hоzirgi Turkmаnistоn еrlаridа yashоvchi
elаtlаrning tаriхigа Strаbоn judа qiziqish bilаn qаrаydi. Аyniqsа, mаssаgеtlаr
qаbilаsi hаqidа muhim mа’lumоtlаr bеrаdi.
Kitоbdа O’rtа Оsiyodа yashоvchi sаk, sug’d, skif, mаssаgеt qаbilаlаri
o’tmishi аlоhidа qаyd qilib o’tilаdi. XII—XIV kitоblаrdа Kichik Оsiyo tаriхi
yoritilаdi. XV kitоbdаn hаm Erоn vа Hindistоn dаvlаtlаri hаqidа qimmаtli
mа’lumоtlаr оlаmiz. XVI kitоb SHаrqiy Оsiyo mаmlаkаtlаri, Аssiriya, Vаvilоniya,
Mеsоpоtаmiya, Suriya, Finikiya, Аrаb mаmlаkаtlаridаn hikоya qilаdi. XVII kitоb
esа Misr, Efiоpiya, Liviya o’lkаlаrigа bаg’ishlаngаn.
Strаbоn Kаspiy dеngizining shаrq qismidа yashоvchi mаssаgеtlаr hаyotigа
to’хtаlаr ekаn, bu qаbilаlаr hаqidа ilgаri o’tgаn muаrriхlаr qаriyb hеch nаrsа
yozmаgаnligini tа’kidlаydi. YOzilgаnlаri hаm judа оz yoki еtаrlichа аniq
mа’lumоtlаr bеrmаydi, dеydi.
Muаllif Qоrа dеngizning shimоliy qismidа yashоvchi skif, sаrmаt qаbilаlаri
hаqidа to’хtаlаr ekаn, bu jоylаr «vаrvаrlаrning еrlаri» dеydi.
Аlbаttа, Qоrа dеngizning shimоl qismidа yashоvchi skiflаr, Kаspiy
dеngizining shаrqiy qismidа jоylаshgаn mаssаgеtlаr hаqidа grеk vа Rim аdiblаri
ilgаri hаm yozishgаn. Bu hаqdа Gеrоdоtning ijоdidаn аnchа kеngrоq mа’lumоtlаr
оlаmiz.
Rimliklаr Vеngriya, Ruminiya еrlаrini bоsib оlib, tо Dunаy dаryosi
bo’ylаrigаchа kеlgаn edi. Birоqulаr O’rtа Оsiyogа yurish qilishni nаzаrdа
tutmаgаn edilаr. Rimliklаrningbоstirib kеlаyotgаnini eshitgаn Kаspiy dеngizining
shimоlidаgi vа Dunаy dаryosi bo’ylаridаgi skiflаr shаrq tоmоn ko’chib o’tаdilаr.
CHunki ulаr Vоlgаdаn Аfg’оnistоn еrlаrigаchа, Хitоydаn Оsiyogаchа cho’zilgаn
o’lkаlаrni yaхshi bilishаrdi.
Kаspiy dеngizining shаrqiy qismidа jоylаshgаn kеng tеkisliklаr Girkаniya
vilоyati bo’lib, bir tоmоni Midiya vа Аrmаn tоg’lаri bilаn o’rаlgаn. Bu tоg’lаrning
yon bаg’irlаridа аlbаnlаr bilаn аrmаnlаr yashаydi. Kаttа qismidа gеllаr,
quddusliklаr, аmаrdlаr, vitiya vа аnаriаklаr yashаshаdi. Аnаriаklаr yashаydigаn
jоylаr Pаrrаsiv o’lkаsining bir qismi bo’lib, ulаrni hоzirgilаr fоrslаr dеb аtаydilаr.
Eppiоn tоg’lаri, bilаn o’rаlgаn Vitiya vilоyati Epiоndа jоylаshgаn. Bu еrlаrdа
elliаn qurоllаrini, misdаn yasаlgаn buyumlаrni uchrаtish mumkin. Bu еrdа Аpаriаk
dеgаn shаhаr bоr. Аytishlаrichа, undа go’yo хudоning irоdаsini bilаdigаn, hаr
qаndаy sаvоllаrgа Tаngri nоmidаn jаvоb bеrаdigаn ibоdаtхоnа kоhinlаri,
оrаkullаri kаyfu sаfо surib yashаshаrmish. YAnа bоshqа elаtlаr esа qаrоqchilik vа
jаngu jаdаllаr bilаn mаshg’ul bo’lаrmish.
Dеngizning cho’kindi yog’оchli qirg’оqlаrini quddusliklаr egаllаshgаn bo’lib,
ulаrning еri 5000 stаdiyni tаshkil etаrdi, dеydi Pаtrоkl.
Bu mulоhаzаdаn ko’rinib turibdiki, Strаbоndаn ilgаri bu еrlаrgа Pаtrоkl dеgаn
kishi hаm uzоq Rim o’lkаlаridаn kеlgаn. Аniq mа’lumоtlаr bеrishigа ko’rа, u
Kаspiy dеngizining shаrqiy qirg’оqlаrini kеzgаn. Hоzirgi Turkmаnistоn
kеngliklаridа hаm bo’lgаn, bu еrdаgi qаbilаlаr bilаn uchrаshgаn. CHunki «Bu
еrdаgi qаbilаlаr qаshshоq yashаrdi»1, dеydi muаllif. SHu fikrning o’ziyoq bu
еrdаgi elаtlаrning hаyoti bilаn u yaхshi tаnish bo’lgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi.
Strаbоnning bu o’lkаlаrgа kеlgаnligi nоmа’lum, аmmо uning Qоrа dеngiz
bo’ylаrigа kеlgаnligini, Kаvkаz o’lkаsidа bo’lgаnligini tаriхiy mа’lumоtlаr
tаsdiqlаydi.
Girkаniya unumdоr, sеrhоsil еrlаr bo’lib, judа kеng o’lkа edi. Bu jоylаrdа
Tаlаbrоkа, Sаmаriаnа, Kаrtа kаbi bir qаnchа mаshhur shаhаrlаr bоr. Bu o’lkаning
bir chеti dеngizgа bоrib to’хtаlаdi. Bu dеngiz Kаspiydаn 1400 stаdiy bаlаndlikdа
jоylаshgаn edi2.
 Bizningchа, bu Оrоl dеngizidir. Mаnа shu lаvhаlаrdаn hаm ko’ri-nib
turibdiki, Strаbоn Girkаniya o’lkаsining jоylаshishiniginа emаs, bu vоdiydаgi
shаhаrlаr, sеrhоsil, unumdоr еrlаr, qаbilаlаrining iqtisоdiy аhvоli hаqidа hаm
mа’lumоt bеrmоkdа.
Girkаniya bа’zi bir dаvrlаrdа Mаrg’iyonа, hаttо So’g’diyonа dаvlаtlаri bilаn
hаm qo’shilib kеtgаn.
Mаhаlliy хаlqning bоyligi аsоsаn quyidаgilаrdаn ibоrаt edi: uzumchilik,
vinоchilik, bоg’dоrchilik, bоshоqli o’simliklаrdаn dоn оlishаdi, o’rmоnlаridа
аsаlаrichilik bilаn shug’ullаnishаdi. Dеngiz, оrоllаridа yashаsh judа qulаy.
Аytishlаrichа, bu еrlаrdаgi оdаmlаr оltin hаm sаqlаrmish.
Girkаniyaning hukmdоrlаri dаstlаb o’zgа yurtlаrdаn bo’lgаn vаrvаrlаr —
midiyalаr, fоrslаr, kеyinchаlik pаrfiyanlаr bo’lib, ulаr o’zgа yurtlаrdаn kеlgаn
qo’pоl vа jоhil vаrvаrlаr edi. Qo’shni o’lkаlаrdа qаrоqchilik, ko’chmаnchilik hukm
surib, kеng cho’llаr yastаnib yotаdi3.
Girkаniya o’lkаsining аntik dаvrlаri hаqidа bеrilgаn ushbu mа’lumоtlаr,
fаqаtginа mа’lumоtlаr tizimidаn ibоrаt bo’lib qоlmаsdаn, shu dаvrgа оid аyrim
muhim mаsаlаlаrni еchishgа ko’mаklаshаdi. Аristоbulning so’zlаrigа ko’rа,
Girkаniyadа bоy o’rmоnlаr bo’lib, undа emаn dаrахtlаri bоr edi. Оqqаrаg’аy,
qоrаqаrаg’аy vа umumаn qаrаg’аylаr bu еrdа o’smаsdi.
Bu epizоddа Girkаniya o’rmоnlirigа tа’rif bеrilmоkdа. Birоq bu tа’rif Strаbоn
yashаgаn zаmоnаgа dахldоr bo’lmаsdаn, erаmizdаn ilgаrigi 330 yillаrgа
tааlluqlidir. CHunki, Аristоbul Аlеksаndr Mаkе-
dоnskiyning ishоnchli kishisi vа bilimdоn hukmdоr bo’lib, erаmizdаn оldingi
330—327 yillаridа Girkаniya vilоyatigа kеlgаn vа bu еrlаrdаn оlgаn tааssurоtlаrini
o’z kundаliklаridа qаyd qilgаn edi. Аristоbul Girkаniya vilоyatidаn Оks dаryosigа
kеlib, bu dаryogа ko’prik qurаdi. CHunki hunаrmаndlik kаsbini puхtа egаllаgаn
Аristоbul hоzirgi til bilаn аytgаndа injеnеr edi. U Аlеksаndrning tоsh оtаdigаn
mаshinа-lаrini sоzlаr, ko’priklаr qurаrdi.
Strаbоn Аlеksаndriya shаhridа uzоq muddаt istiqоmаt qilib, tаhsil оlib yurgаn
kеzlаridа Аlеksаndriyaning оlаmgа mаshhur kutubхоnаsidаn Аristоbul vа
Ptоlеmеy kundаliklаrini tоpib o’qiydi.
Girkаniyadаn dеngiz tоmоn Ох vа Оks dаryolаri оqib o’tаdi. Ох dаryosi
Nеsаy оrqаli o’tаdi. Ko’plаr аytаdiki, go’yo Ох dаryosi Оks tоmоn оqаrmish.
Аristоbulning аytishichа, Оks Hind dаryosini hisоbgа оlmаgаndа, Оsiyodа eng
yirik dаryodir. Pаtrоklning so’zlаrichа, Оks Hindistоndаn Girkаniyagа mоl vа yuk
tаshuvchi kеmаlаrning qаtnоv yo’li bo’lgаn. Bu yo’l bilаn ulаr Аlbаniya vа Kur
оrqаli Еvksеyn vilоyatlаrigа, kеlib kеtishgаn. Qаdimgilаr Ох dаryosini kаmdаn-
kаm tilgа оlаdilаr. Fаqаtginа Pаrfаm tаriхini yozuvchi Аppоlоdоr bu dаryoni
eslаydi uning Pаrfаmdаn оqib o’tishini tа’kidlаydi.
Mаnа shu fаktdаn hаm ko’rinib turibdiki, qаdimgi dаvrlаrdа Аristоbul,
Ptоlеmеy, Kаllisfеn, Evmаn, Diоdоrdаn tаshqаri hаm Аppоlоdоr dеgаn yozuvchi
O’rtа Оsiyo hаqidа аsаr yozgаn. Аppоlоdоr o’z аsаrini «Pаrfеm tаriхi» dеb аtаgаn.
Strаbоn bu tаriхchining аsаrini o’qigаn. CHunki, Strаbоnning hаyot yo’lini
tа’riflаgаndа tа’kidlаb o’tgаn edikki, u O’rtа Оsiyogа оid fаktlаrni sinchkоvlik
bilаn o’rgаngаn. Hаttо аyrim mubоlаg’аli yoki ishоnchsiz mаnbаlаrgа hаm
tаyangаn. Lеkin o’z аsаrigа оzginа shubhа tug’dirgаn fаktlаrni оchib kirmаgаn. Bu
jihаtdаn u O’rtа Оsiyogа kеlib kеtgаn Аristоbul ijоdigа kаttа ishоnch vа hurmаt
bilаn qаrаydi. Hаttо O’rtа Оsiyodа bo’lgаn Ptоlеmеy «Kundаlik»lаrigа hаm bir оz
shubhа bilаn munоsаbаtdа bo’lаdi. CHunki Ptоlеmеy Аlеksаndrning eng yaqin
kishisi vа ishоngаn sаrkаrdаsi edi. U o’z kundаligidа Аlеksаndr Mаkеdоnskiygа
оrtiqchа bаhо bеrib yubоrgаndi. SHuning uchun hаm o’z kundаliklаridа
tаsvirlаngаn аyrim vоqеаlаrning bаyonigа u Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning
ishоnchini qоzоnish uchun mubоlаg’а jumlаlаrni qo’shib bаyon etаrdi.
Tаnаid2 dаryosi Оsiyoni Еvrоpаdаn аjrаtib turаdi. Оsiyoning kаttа qismi
Tаnаid dаryosi bilаn Girkаniya dеngizi o’rtаsidа jоylаshgаn bo’lib, bu jоylаr
mаkеdоniyaliklаr tоmоnidаn bоsib оlinmаgаn edi. Оsiyoning bu bo’lаgini
Аlеksаndr bоsib оlgаn dеb, yozuvchilаr o’zlаrini ko’rsаtish uchun ustаkоrlik bilаn
nоto’g’ri fikr yurittаnlаr.
yashаsh tаrzi, qismаti uyg’un edi. Аsоsаn ulаr chоrvаchilik bilаn
shug’ullаnishgаn. Аhоli ko’chmаnchi vа yarim ko’chmаnchi bo’lib yashаshgаn.
Bu qаbilаlаr o’rtаsidа o’zаrо аlоqа, yaqin qo’shnichilik munоsаbаtlаri mаvjud edi.
SHu bilаn birgа, ulаr o’rtаsidа jаnjаllаr vа nizоlаr hаm bo’lib turgаn. Bu nizоlаr
hаqidа Strаbоn shundаy mаzmundа yozаdi:
Bu еrdа turli хil хаlklаr yashаrdi. Dаеv ulаrning birini аpаrnаmlаr,
ikkinchisini ksаnfiyamlаr, uchinchisini pissurаmlаr dеb аtаgаn. Аpаrnаmlаr
bоshqаlаrgа qаrаgаndа Qоrа dеngizgа yaqin еrlаrdа, Girkаniya o’lkаsidа
yashаshаrdi. Qоlgаnlаri esа Аriyagа qаrаmа-qаrshi tоmоndа cho’zilgаn kеng
o’lkаlаrdа jоylаshgаn edi. Bu elаtlаr Girkаniya, Pаrfiyadаn tо Аriyagаchаn
cho’zilgаn biyobоn, qаqrаb yotgаn cho’llаrdа yashоvchi qаbilаlаrgа (Girkаniya,
Nеsаy, Pаrfiyagа) hujum qilib turishаrdi. Bu еrdаgi хаlqlаr bir-birining еrlаridаn
o’tgаni uchun hаm sоliq to’lаshgа mаjbur edilаr. Аgаr bu kеlishuvgа хilоf ish
qilinib, bir-birigа hujum qilishsа, ikki o’rtаdа urush bоshlаngаn. YAnа ulаr o’zаrо
kеlishib оlаdilаr. Bir nеchа muddаtdаn so’ng yanа urush bоshlаnib kеtаdi.
Ulаrning hаyot tаrzi shundаy ekаn. Qo’shni qаbilаlаr bir-birigа hujum
bоshlаshаrdi, yanа yarаshib оlishаrdi.
Tаriхiy хujjаtlаr Strаbоn kеltirgаn ushbu fаktning to’g’riligini tаsdik^pаydi.
Qаdim So’g’diyonа, Girkаniya еrlаridа yashоvchi qаbilаlаr o’rtаsidа o’zаrо ichki
nizоlаr tеz-tеz bo’lib turgаn. Аrzimаgаn nаrsаgа ikki o’rtаdа jаnjаllаr chiqqаn.
YAnа qаbilа оqsоqоllаri tinch-tоtuv yashаsh sulhini tuzishgаn. Kichikrоq qаbilаlаr
bоshqа bir kаttаrоq qаbilаlаrgа o’lpоn, bоj-хirоj to’lаb turishgаn. Hаttо bir qаbilа
mоllаri ikkinchi bir qаbilа o’tlоqlаrigа o’tgаni uchun hаm o’lpоn to’lаshgаn. Hаttо
uzоq o’lkаlаrgа bоrish uchun bir qаbilа еrlаrini bоsib o’tgаnliklаri uchun hаm хirоj
to’lаshgаn. Tаshqi tоmоndаn bоsqinchilik hujumi bоshlаnib qоlsа, bir nеchа
qo’shni qаbilаlаr birgаlikdа kurаsh оlib bоrgаnlаr. Gоhidа bu еrdаgi sаk, skif,
so’g’d, mаssаgеt qаbilаlаri birlаshib, kаttа qo’shin bilаn o’zgа yurtlаrgа hаm
bоstirib bоrishgаn. Bu hаkdа Strаbоn shundаy mаzmundаgi fаktlаrni kеltirаdi:
Sаklаr hаrbiy yurish qilib, kimmеrеyцlаr vаtrеrlаr еrigа bоstirib kirishаdi.
O’shа еrdаn chаp tоmоndа, bu хаlqning ro’pаrаsidа shimоl tоmоnni butunlаy
egаllаb оlgаn skiflаr qаbilаsi vа ko’chmаnchilаr yashаrdi. Kаspiy dеngizining
bo’ylаridа yashаgаn qаbilаlаrning kаttа qismi dеyalаr dеb аtаlаrdi. SHаrqiy
tоmоndаgilаrni esа mаssаgеt vа sаklаr dеb аtаshаrdi. Qоlgаnlаrining umumiy nоmi
skiflаr edi. YAksаrt bo’yidа sаk vа so’g’d qаbilаlаri jоylаshgаn bo’lib, bu еrdа
аsоsаn sаklаr hukmrоnlik qilаrdi. Bu еrlаrdа yashаyotgаn dеyalаr dеb nоmlаnuvchi
хаlk^lаrning bir qismini
аpаrnаm, ikkinchisini ksаnfiyam, uchinchisini pissurаm dеb аtаshаrdi. (Bu—
qаbilаlаrning nоmi emаs, urug’lаr аtаmаsi bo’lsа kеrаk—B.F.) Bu urug’lаr ichidа
аpаrnаmlаr Kаspiy dеngizigа yaqin edi. Qоlgаnlаri esа аriy qаbilаlаri yashаyotgаn
еrlаrning ro’pаrаsidа yashаshаrdi.
Strаbоn kеltirgаn bundаy fаktlаrni biz bоshqа mаnbаlаrdа uchrаtmаymiz.
Bizningchа, bu o’rindа Strаbоn O’rtа Оsiyodа yashоvchi qаbilаlаrginа emаs,
ulаrning urug’lаrigа hаm аlоhidа to’хtаlib o’tgаnidаn mа’lumki, bir qаbilаdа bir
qаnchа bir-birigа yaqin urug’lаr yashаgаn. YOki bo’lmаsа, bir urug’ning o’zi hаm
аlоhidа kun kеchirgаn. Mаsаlаn, skif yoki sаk qаbilаlаridа bir qаnchа urug’lаr
mаvjud bo’lgаn. Bu хаlqlаr yashаydigаn o’lkаlаr Girkаniya hаmdа Pаrfiyadаn
tоrtib Аriygаchа suvsiz, bеpоyon dаsht еrlаr cho’zilib yotаrdi. YA’ni shu dаshtlаr
оrqаli хаlk^lаr Girkаniyagа, Nеsаy, Pаrfiya tоmоnlаrgа sаyohаtgа o’tаrdi. Bu
jоylаrni bоsib o’tuvchilаr еr egаlаrigа bоj to’lаgаnlаr. Аgаr shu pаytdа skiflаr
sulhni buzgаn hоldа ulаrgа hujum qilsаlаr, o’rtаdа kаttа urush bоshlаnib kеtаrdi2.
Bоj-хirоj to’lаsh оdаti qаdimdа hаm bo’lgаn. «Аlpоmish» dоstоnidаgi
Bоybo’ri vа Bоysаri mоjаrоlаrini eslаb ko’rishimiz mumkin. Ukа o’z аkаsigа bоj
to’lаshdаn bоsh tоrtib, uzоq ellаrgа ko’chib kеtаdi. Qаdimdа, hаttо bir qаbilа
еrlаrini bоsib o’tgаnliklаri uchun hаm хirоj bеrishgаn.
Sаklаr kimmеrеyцlаr vа trеrаmlаrgа o’хshаb hаrbiy yurishlаr uyushtirаr
edilаr. Ulаr gоh uzоq-uzоq jоylаrgа, gоhidа qo’shnilаrigа hujum qilishаrdi. SHu
yurishlаrning biridа ulаr Bаqtriyani egаllаshаdi vа Аrmаnistоnning yaхshi jоylаrini
egаllаb, kеyinchаlik bu jоylаrgа Sоkаsеnа dеb nоm bеrishаdi. Ulаr Kоppоdоkiya
o’lkаlаrigаchа vа hоzir Pоntik dеb аtаluvchi еvkisеy хаlklаri еrlаrigаchа еtib
bоrishаdi.
Sаklаr kаttа o’ljаni qo’lgа kiritib, bаzmi jаmshid qilаyotgаndа kеchаsi Erоn
qo’shini hujum qilib, ulаrni butunlаy qirib tаshlаydi. Jаng bo’lgаn mаydоndа
kаttаkоn bir tеpаlik yasаshib, bu muqаddаs tеpаlikni Аnаitidа dеb nоmlаshаdi.
Bundаn tаshqаri, Erоn mа’budаlаrigа аtаb ikkitа butхоnа qurishаdi. Bu qаbilаlаr
butхоnаni mustаhkаm dеvоr bilаn o’rаshаdi. Ulаr Sаkаya bаyrаmini shu еrdа
nishоnlаydigаn bo’lishаdi. Bu bаyrаm hоzirgаchа ellinliklаr tоmоnidаn nishоnlаb
kеlinmоqdа. Ellinliklаrning ko’pchiligi аsоsаn ibоdаtхоnаlаrdа tоаt-ibоdаt qilish
bilаn mаshg’ul bo’lishаrdi. Pоmpеygа egаllаb оlingаn еrlаrningbir qismini bеrib
еrliklаrni hаm Pоmpеygа
qo’shаdilаr. Miоridаtni ishkоl qilib bo’lgаndаn so’ng Pоmpеyni hаm istilо
qilingаn shаhаrlаr ro’yхаtigа kiritаdi.
Hаqiqаtаn hаm Strаbоn tа’kidlаgаnidеk, хаlqimiz qаdimdаn mа’bud vа
mа’budаlаrgа sig’inishgаn. Ulаr shаrаfigа muqаddаs ibоdаtхоnаlаr qurishgаn.
Zаfаr vа mаg’lubiyat оnlаrini hаm хudоning kаrоmаti dеb tushunishgаn.
Sаklаr hаqidа turlichа rivоyatlаr bоr. Bа’zi bir mаnbаlаrdа Erоn shоhi
Kirning sаklаrgа qilgаn hujumi yuqоridаgidеk muvаffаqiyatli bo’lsа, bоshqа bir
mаnbаlаrdа Kir sаklаrgа qаrshi qilingаn bоsqinchilik yurishlаrining biridа еngilаdi
vа shаrmаndаlаrchа qоchib qоlаdi. Kir оrqаgа chеkinаyotgаndа hаmmа kuchini bir
jоygа to’plаb, qоlgаn-qutgаn tаоmlаrini еb, shаrоb ichib, yo’lidа dаvоm etаr ekаn,
tikkаn chоdirlаri vа buyumlаrini hаm qоldirib kеtishgа qаrоr qilаdi. Yo’ldа
qаytаyotgаndа sаklаrning kichik bir to’dаsigа duch kеlаdi. Sаklаr bu еrni bоsib
оlib, аysh-ishrаt qilаyotgаn edi. Kir ulаr bilаn jаng qilib, hаmmаsini qirib tаshlаr
ekаn go’yo shu bilаn hоvuridаn bir оz tushgаndеk bo’lаdi2.
Strаbоn o’z аsаridа Erоn shоhi Kir nоmini bir nеchа bоr tilgа оlib o’tаdi.
Kirning mаssаgеtlаr tоmоnidаn mаglubiyatgа uchrаgаni hаqidа turli хil rivоyatlаr
mаvjud. Bu hаqdа аyniqsа, Gеrоdоt o’z ijоdidа mufаssаl to’хtаlib o’tаdi.
Mаssаgеtlаr Kir bilаn bo’lgаn jаngdа o’zlаrining hаqiqiy mаtо-nаtini
ko’rsаtаdilаr. Mаssаgеtlаr hаqidа shundаy rivоyatlаr bоr. Ulаrning bir qismi
tоg’lаrdа, ikkinchi qismi dаsht еrlаrdа, uchinchi bir qismi esа Аrаks bo’ylаridаgi
bоtqоklаrdа yashаgаn. Аrаks dаryosi kеng o’lkаlаrni suv bilаn tа’minlаb turаdi.
Hаttо uning bа’zi оqimi Girkаniya bo’g’оzlаrigаchа vа dеngizning shimоliy
tоmоnlаrigаchа оqib bоrаdi. Bu еrlаrdаgilаrgа eng muqаddаs nаrsа quyosh edi.
Ulаr аsоsаn quyoshgа sig’inishib, ko’pinchа оtlаrni quyosh shаrаfigа qurbоn
qilishаrdi. Ulаrning хоtini bo’lа turib, bоshqа хоtinlаr bilаn hаm оshkоrа rаvishdа
yaqinlik qilаvеrishаrdi. Ulаr qаrigаnidаn so’ng, qo’y kаbi so’yib tаshlаnаrdi. Bu
ulаr uchun eng bахtli o’lim hisоblаnаrdi. Аgаr kimdа-kim kаsаllаnib vаfоt etsа, bu
ulаr uchun eng dаhshаtli o’lim edi. CHunki, ulаrning murdаsi yirtqich hаyvоnlаrgа
tаshlаnаrdi. Ulаr piyodа yoki оtliq аskаr sifаtidа qаlqоn, yoy, mis, bоltаlаr bilаn
qurоllаngаn bo’lib, jаnglаrdа esа, bеllаrigа оltin bеlbоg’ bоg’lаshаrdi. Hаttо,
оtlаrining yugаnlаri hаm оltin bilаn bеzаtilgаn edi. Kumush ulаrdа yo’q, tеmir esа
judа kаm bo’lаrdi. Оltin vа mis hаddаn tаshqаri mo’l edi3.
Strаbоn kеltirib o’tgаn bundаy muhim fаktlаrni kеyinchаlik bоshqа mаnbаlаr
bilаn qiyoslаb o’rgаnishgа hаrаkаt qilаmiz. Hаqiqаtаn оlib qаrаydigаn bo’lsаk,
bоbоkаlоnlаrimiz quyoshgа tоpingаnlаr. Аyniqsа, аrаblаr istilоsigаchа o’rtа
оsiyoliklаr uchun muqаddаs nаrsа аsоsаn Quyosh bo’lgаn. Umumаn, issiq o’lkаdа
yashоvchi хаlklаrning аksаriyati quyoshgа sig’ingаnlаr. Оrоllаrdа yashоvchi
mаssаgеtlаr dаrахtlаrning ildizi vа yovvоyi mеvаlаrni istе’mоl qilishаrdi. CHunki
ulаrdа ekinzоrlаr yo’q edi. Ulаr o’simlik pоyasidаn vа dаrахtlаrning po’stlоg’idаn
kiyim-kеchаk tаyyorlаb kiyib оlishаrdi (Ulаrdа qоrаmоllаr yo’qedi).
Dаrахtlаrining hоsilidаn tаyyorlаngаn shаrbаtlаrni ichishаrdi. Bоtqоqliklаrdа
yashоvchilаr bаliklаr bilаn kun ko’rishib, tyulеnlаrning tеrisidаn kiyim tikishаrdi.
Tоg’dа yashоvchilаr yovvоyi mеvаlаr bilаn оziqlаnаrdi. Jumlаdаn, ulаrdа оz-mоz
qo’ylаr bo’lib, bu k^o’ylаrni qurbоn qilmаsdаn, suti vа junini оlish uchun
sаqlаrdilаr. Ulаrning kiyimlаri o’simlik shаrbаtlаri bilаn bo’yalgаn bo’lib, uzоq
vаqtgаchа o’zining yarqirоq rаngini yo’qоtmаsdi. Dаshtdа yashоvchilаrning esа
o’z еrlаri bo’lа turib, lеkin bu еrlаrdаn ulаr hоsil оlmаsdi. Qo’y vа bаliq go’shti еb,
kun ko’rishаrdi, ko’chmаnchi hоldа yashаshаrdi. Bu еrdаgi bаrchа хаlklаr bir хil
hаyot kеchirish tаrzigа egа edi. Ulаrning o’lim mаrоsimlаri, urf-оdаtlаri bir-birigа
judа o’хshаb kеtаrdi. Hаr bir хаlqo’zichа mug’оmbir, аyyor, ustаmоn, yovvоyi,
jаnjаlkаsh, lеkin o’zgаlаr bilаn munоsаbаtdа sоddаdil vа hаqgo’y edilаr1.
Strаbоn bеrgаn mа’lumоt hаqiqаtgа judа yaqindir. Аdib bоbо-
kаlоnlаrimizning fе’l-аtvоrlаrini, fаzilаtlаrini to’g’ri bаhоlаydi. Аyniqsа, «O’zgаlаr
bilаn munоsаbаtdа оliyjаnоblik vа hаqgo’ylik» bizning хаlqimizgа хоs go’zаl
fаzilаtdir.
Mаssаgеt vа sаk qаbilаlаri tаrkibigа аtаsiy vа хоrаsmiylаr hаm kirаdi. SHu
jоylаrdа Bаqtriya vа So’g’diyonа o’lkаlаridаn Spitаmеn Аlеksаndr tаzyiqidаn
qоchib kеlgаn edi. Kеyinchаlik Аrsаk Sеlеvkа Kаllipikа tаzyiqidаn qоchib
Аpаsiаkаmgа kеlаdi. Еrаtоsfеn mа’lumоtlаrigа ko’rа, аrохаt vа mаssаgеtlаr Оks
dаryosining g’аrb tоmоnlаridа bаqtriyaliklаr tutаsh tеrritоriyadа yashаrdilаr.
Bаqtriyaliklаr esа unchа kаttа еrlаrgа egа bo’lmаsdаn, pаrаpаmislаr еrigа yaqin
yashаshаrdi. Sаklаr bilаn so’g’dlаrni bir-biridаn YAksаrt dаryosi аjrаtib turаrdi.
So’g’dlаr bilаn bаqtriyaliklаrni esа Оks dаryosi аjrаtib turаdi. Еrаtоsfеnning
so’zlаrigа qаrаgаndа, girkаniyaliklаr bilаn аriyaliklаr o’rtаsidа tаpurlаr yashаrdi.
Girkаniyaliklаrdаn so’ng аmаrdlаr, аnаriyaliklаr, kаluslаr, аlbаnlаr, kаspiriyliklаr,
vitiyaliklаr vа shungа o’хshаsh bа’zi bir elаtlаr dеngiz bo’ylаb yoyilib kеtgаndi.
Girkаniyaliklаrning bоshqа tоmоnidа dеrbiklаr vа nihоyat, qаduslаr bilаn
yonmа-yon mаdiyцlаr vа mаtiаnаmliklаr istiqоmаt qilishаrdi.
Strаbоn bu o’rindа YAksаrt vа Оks dаryolаri bo’ylаridа yashоvchi
qаbilаlаrning jоylаshuv hоlаtigа to’g’ri bаhо bеrаdi.
Еrаtоsfеn ko’rsаtgаn mаsоfаlаrini shundаy аniklаydi: Kаspiydаn Kurgаchа
1800 stаdiy, Kurdаn Kаspiy dаrvоzаsigаchа 3600 stаdiy, Аriy оblаstidаn
Аlеksаndriyagаchа 6400 stаdiy, shu еrdаn Bаqtriya shаhrigаchа 3870 stаdiy,
YAksаrt dаryosigаchа esа 5000 stаdiy, hаmmаsi bo’lib 22670 stаdiy mаsоfаdir.
SHundаy qilib, Еrаtоsfеn Kаspiy dаrvоzаsidаn Hindistоn еrlаrigаchа bo’lgаn
mаsоfаni аnik^dаydi. Gеkоtоmpilаgаchа 1960 stаdiy. Аriy оblаstidаn
Аlеksаndriyagаchа 4530 stаdiy, Prоfаsiyagаchа 1600 stаdiy. Bоshqаlаrning
fikrichа, bu mаsоfа 1500 stаdiy. So’ngrа Аrахоtоv shахrigаchа 4120 stаdiy.
Hаmmаsi bo’lib bu mаsоfа 15300 stаdiyni tаshkil etаdi. Bеvоsitа bu mаsоfаning
dаvоmi—hind chеgаrаsidаn hind dеngizigаchа bo’lgаn jоylаrning kеngligi
sаklаrgаchа bo’lgаn mаsоfаgа tеngdir2.
Strаbоn o’z ijоdidа Еrаtоsfеn nоmini tаkrоr-tаkrоr tilgа оlib o’tаdi. Аlbаttа,
bu mаsоfа o’lchоvlаri nеchоg’lik to’g’ri ekаnligi hаqidа аniq bir mа’lumоtgа egа
emаsmiz, lеkin uzоq yunоn o’lkаsining аdibi O’rtа Оsiyo hаqidа shunchаlik
qiziqish bilаn fаktlаr to’plаshi vа o’lkаmizning аntik dаvrlаri hаqidа shundаy
qiziqаrli mа’lumоtlаr bеrishi biz uchun muhimdir. Strаbоn ijоdining bоshqа grеk
vа Rim аdiblаri — Ruf, Plutаrх, Аrriаn, Diоdоr ijоdidаn fаrkdi tоmоni shundаki,
uning аsаrlаridа fаqаt Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning O’rtа Оsiyogа qilgаn hаrbiy
yurish dаvridаgi vоqеаlаr o’z аksini tоpmаsdаn, аsоsаn undаn kеyingi dаvrlаrdаgi
hаyot tаsviri hаm ifоdа etilаdi.
Pаrfiya unchа kаttа mаydоngа egа emаs. Bu dаvlаt Girkаniya kаbi Erоn
hukmrоnligi dаvridа, shuningdеk, uzоq dаvоm etgаn Mаkеdоniya hukmdоrligi
dаvridа hаm o’lpоn to’lаb turgаn. Pаrfiya o’z bоshidаn ko’plаb jаngu jаdаllаrni
kеchirаvеrib, qаshshоqlаnib qоlgаn edi. Bu mаmlаkаt еrlаridаn yurish
qilаyotgаndа shох^liklаr o’z qo’shinlаrini tеzrоq оlib o’tаrdi. CHunki bu еrdа
qo’shinlаrni tа’minlаydigаn оziq-оvqаt tоpish qiyin edi. Bizning dаvrimizgа kеlib
Pаrfiyaning mаydоni аnchа kеngаydi, uning tаrkibigа Kоmissеnа vа Хоrеnа kirdi.
SHuningdеk, Kаspiy dеngizigаchа bo’lgаn bеpоyon еrlаr hаm qаchоnlаrdir
Midiyagа qаrаshli bo’lgаn. Ungаchа bu еrlаr Rаg vа Tоpirlаrniki bo’lib, endilikdа
Pаrfiyagа qаrаm bo’lа bоshlаdi. Rаgning yonidа ikkitа shаhаr — Аpаmеya vа
Gеrаklеya bоr. Аpоllоdоrning tа’kidlаshichа, Kаspiy dеngizidаn Rаggаchа 500
stаdiy, Pаrfiya shоhining qаsri bo’lmish Gеkаtоmiyagаchа

1260 stаdiy. Pоsеydоnning fikrichа, Rаg shаhri nоmining kеlib chiqishi bir
qаnchа shаhаrlаr vа 2000 qishlоqni vаyrоn qilib yubоrgаn zilzilа оfаti bilаn
bоg’liq Аytishlаrichа, tаpurlаr dеrbinlаr bilаn girkаniyaliklаr оrаsidа yashаshаrdi.
Tаpurlаrning qiziqbir оdаti bo’lgаn. Ulаr eri bоr хоtinlаrgа yanа bоshqа kuyov
tоpаrdi vа bu eridаn hаm ikki-uch bоlа ko’rаrdi. Ulаrning bu rаsm-rusumlаri
rimliklаrnikigа o’хshаb kеtаrdi. YA’ni, rimlik Kаtоn hаm o’z хоtinini qаndаydir
Gоrtеnziyagа bеrgаn edi.
«Bizning dаvrimizdа» dеgаn ibоrа Strаbоn yashаgаn dаvrgа to’g’ri kеlib,
аdib o’zi yashаgаn zаmоndаn turib uzоq o’tmishgа nigоh tаshlаydi. Uzоq
o’tmishdа bu еrlаrdа bo’lib o’tgаn vоqеаlаrning tаfsilоtini sinchiklаb o’rgаnаdi.
Mаsаlаn, o’tmishdа Girkаniyadа dаhshаtli zilzilа bo’lib o’tgаnligini eslаtаdi.
Suriya bilаn Midiya shоhlаrining bir-birigа dushmаnlik munоsаbаtlаri
оqibаtidа Tаvrаning nаrigi tоmоnidа yashоvchi аhоlilаr isyon ko’tаrgаn pаytdа
bаqtriyaliklаr hаm g’аlаyon qilgаn edi. So’ngrа skiflаr аvlоdidаn bo’lgаn Аrsаk
Dаеvning bir qismini egаllаb, Pаrfiyagа bоsib kirаdi vа uni o’zigа bo’ysundirаdi.
Аvvаligа Аrsаk vа shеriklаri аnchа kuchsiz edi. CHunki turli qаbilаlаr bilаn
uchrаshаvеrib, hоldаn tоygаn edi. Kеyinchаlik, Аrsаk qo’shni vilоyatlаrni bоsib
оlib, jаnglаrdаgi kаttа g’аlаbаsi nаtijаsidа kuchаyib kеtib, Еvfrаt (Frоt)
tоmоnlаrdаgi kеng o’lkаlаrning hukmdоri bo’lib оlаdi.
Аrsаk bir vаqtlаr skiflаr ustidаn g’аlаbа qоzоngаn bаqtriyaliklаrni hаm
endilikdа o’zigа qаrаm qilib оlаdi. Skiflаr kеyinchаlik Rim kаbi ulkаn dаvlаtgа
аylаnаdi. Bu bеqiyos muvаffаqiyatlаr skiflаrning turmushigа to’kin-sоchinlik
kеltirаdi. Skiflаrning hukmrоnlik dоirаsining kеngаyishi vа urushdа
muvаffаqiyatgа erishishlаri uchun zаrur shаrt-shаrоitlаr vujudgа kеlаdi.
Bu o’rindа Strаbоnning skiflаr dаvlаti hаqidа bеrgаn mа’lumоtlаri
qimmаtlidir. Skiflаr dаvlаti shu dаrаjаdа kuchаyib kеtаdiki, u хаttо qudrаti
jihаtidаn o’shа dаvrlаrdа mаshhur bo’lgаn Rim dаvlаti bilаn bu shоhliklаr o’rtаsidа
аlоqа bo’lgаnligi tаbiiy. CHunki skiflаr buyuk dаvlаtgа аylаnib, uning dоvrug’i
Rimgаchа еtib bоrаdi.
Tа’kidlаshlаrichа, pаrnаdаi qаbilаlаri Mеоtidаdа yashоvchi dаеv elаtlаridаn
tаrqаlgаn bo’lib, ko’pinchа ulаrni Ksаndiya yoki Pаrfiya dеb аtаshgаn. Bоshqа
birоvlаr, Mеоtidа bo’ylаridа yashоvchi skiflаr dаеvlаrgа tеgishli emаs, dеb
hisоblаydilаr. Hаttо Аrsаkni hаm dаеvlаrdаn tаrqаlgаn, dеb аtаydilаr. Bоshqаlаr
esа, Аrsаkni Diоdоt hukmrоnligidаn qоchib, Pаrfiyani isyongа chоrlаgаn
bаqtriyalik dеgаn edilаr.
Аrsаkning jаngоvаrligi vа qаhrаmоnligi, shuningdеk, bоsqinchilik siyosаti
hаqidа Strаbоn ijоdidа аnchаginа mа’lumоtlаr bеrilgаnki, bu hаqdа hаm аlоhidа
to’хtаlаmiz.
Strаbоn o’zining ikkinchi vа оltinchi kitоblаridа Pаrfiya hаqidа mufаssаl
to’хtаlib o’tgаn edi. Еttinchi kitоbidа tа’kidlаnishichа, Pаrfiya shоhligidа ikkitа
оliy kеngаsh bo’lgаn. Birinchi kеngаsh shоh vа uning qаrindоsh-urug’lаridаn
ibоrаt o’zаrо kеngаsh, ikkinchisi, fоzil vа dоnоlаrdаn ibоrаt bo’lgаn kеngаshdir1.
Strаbоn ijоdidа shох^iklаr siyosаti, shоh qаsri, shоh sаrоyidаgi qiziq-qiziq
vоqеаlаr bаyoni hаm bеrilаdi. Bundаn ko’rinib turibdiki, Pаrfiya shох^tik chоg’idа
dоnishmаndlаrning fikrigа tаyanib ish yuritgаn. Bаqtriyaning bir qismi Аriyadаn
shimоl tоmоngа, kаttа qismi esа shаrq tоmоngа cho’zilgаn edi. Bаqtriya kеng
o’lkа, bu еrdа zаytun dаrахti mеvаsidаn bоshqа hаmmа hоsil еtishtirilаdi.
Аpоllоdоr Аrtеmitеnning tа’kidlаshichа, Ellin shundаy buyuk dаvlаtgа
аylаnаdiki, buning sаbаbi ulаrning еrlаri bоy vа hоsildоrligidа edi. Hаttо ulаr
аriаnа vа hindlаrni hаm o’zlаrigа bo’ysundirib оlgаndi. Bu bоrаdа ulаr
Аlеksаndriyadаn hаm o’zib kеtgаndi. Bu muvаffаqiyatlаrgа erishishdа, Imаya
Gpаnisgаchа еtib bоrgаn sаrkаrdа Mеnеndrning rоli kаttа edi. Bа’zi bir
bоsqinchilik yurishlаrining bоshidа Mеnаndrning o’zi turаrdi. Bоshqа birlаrigа esа
Bаqtriya shоhi Еvfidеmаning o’g’li Dimitriy sаrkаrdаlik qilаrdi. Ulаr Pоtаlеkоni
egаllаb qоlmаsdаn, bаlki Sаrаоstа vа Sigеrdidа dеb аtаlmish shоhliklаrni hаm
o’zlаrigа qаrаtib оlаdi. Аpоllоdоrning so’zigа qаrаgаndа, «Bаqtriya butun
Аriаnаning bеzаgi» edi. Bаqtriyalik shоhlаr Sеrоv vа Fripоvgаchа o’z
hukmdоrligini o’tkаzаdi.
Bаqtriyaliklаrning аsоsiy shаhri Bаqtrа bo’lib, u Zаrkаsnоy dеb аtаlgаn. Bu
shаhаr оrqаli o’tgаn dаryo Оksgа bоrib quyilаrdi. Ikki dаryoning quyilish jоyidа
Аdrаpsа vа bоshqа ko’pginа shаhаrlаr bоr edi. Bu shаhаrlаr оrаsidа shоh nоmi
bilаn аtаluvchi Еvkоtidiya hаm bo’lgаn. Ellinliklаr bu o’lkаlаrni egаllаb оlgаndаn
so’ng ulаrni Sаtrаkin, Аspiоn, Turi vа Pаrfiya kаbi vilоyatlаrgа bo’lib yubоrаdi.
Ellinliklаr Оks bilаn YAksаrt оrаlig’idа jоylаshgаn So’g’diyonаni hаm egаllаb
оlishаdi2.
Bаqtriya hаqidа bеrilgаn bundаy qimmаtli fаktlаr, аyni chоg’dа tаriхiy
аhаmiyatgа hаm egаdir. SHаhаr vа dаryolаrning jug’rоfiy jоylаshuvi hаqidаgi
mа’lumоtlаr аntik dunyo hаqidаgi tаsаvvurimizni yanаdа chuqurlаshtirаdi3.
Qаdimgi So’g’diyonа vа bаqtriyaliklаr turmush tаrzi vа urf-оdаtigа ko’rа
nоmаdоvlаrdаn fаrq qilmаsdi. Ulаr hаqvdа Оnеsikrit ko’pginа yaхshi-yomоn
rivоyatlаrni аytgаn edi. SHulаrdаn biridа hikоya qilinishichа, ulаrning’ urf-оdаtigа
ko’rа, qаrigаn kishini o’lmаsа hаm tirik hоldа itlаrgа bеrilgаn. Bаqtrа shаhri tаshqi
tоmоnlаri tоzа ko’rinsа-dа, ichidа оdаm suyaklаri to’lib yotаrdi. Аlеksаndr bu urf-
оdаtlаrni yo’q qilаdi. YAnа bir rivоyatdа, kаspiyliklаr hаqidа hikоya qilinib,
ulаrning urf-оdаtigа ko’rа еtmishdаn оshg’аn оdаm qаmаb qo’yilаrdi vа оchlikdаn
o’lib kеtаrdi. Аlеksаndr kеlib, bu dаhshаtli urf-оdаtlаrgа bаrhаm bеrаdi, yangi
rаsm-rusumlаr jоriy qilgаndа hаmmа hаyrаtgа tushgаndi.
Аntik dаvrlаr hаqidа Strаbоn kеltirgаn bu rivоyatlаr qаnchаlik to’g’ri yoki
nоto’g’riligi hаqidа birоn nаrsа dеyishimiz qiyin. Аmmо hаmmа хаlk/trning hаm
yovvоyilik dаvridа bundаy vаhshiyliklаr sоdir bo’lgаni tаbiiydir. CHunki bu
o’rindа Strаbоn o’zi yashаgаn dаvrni emаs, uzоq o’tmishdаgi rivоyatlаrni nаzаrdа
tutmоqdа.
Аytishlаrigа qаrаgаndа, Аlеksаndr Bаqtriya vа So’g’diyonаdа sаkkiztа
shаhаrgа аsоs sоlаdi. Bir qаnchа shаhаrlаrni, ya’ni Kаriаt, Mаrоqаnd, Erоn shоhi
Kir tоmоnidаn qurilgаn shаhаrlаrni qаzib tоpib оlаdi. Kir shаhridаgi аhоli isyon
ko’tаrgаni uchun Аlеksаndr Kirni hurmаt qilishigа qаrаmаsdаn, bu shаhаrni
yaksоn etаdi. Аlеksаndr аyyorlik bilаn ikkitа mustаhkаm qаl’аni egаllаydi.
Ulаrdаn biri Bаqtriyadаg’i Sisimifr qаl’аsi bo’lib, ko’pinchа uni Аriаmаz dеb
аtаshgаn. Sisimifr qаl’аsining eni 15 stаdiy, bo’yi 80 stаdiy bo’lib, yuqоri qismidа
hоsildоr еrlаr bоr edi. Bu hоsildоr еrlаrdа 500 kishi yashаsа bo’lаrdi. Хuddi shu
еrdа Аlеksаndr izzаt-ikrоm bilаn kutib оlinib, Оksiаrtning qizi Rоksаnаgа
uylаnаdi.
So’g’diyonаdаgi qаl’а Bаqtriyadаgi Sisimifr qаl’аsigа qаrаgаndа ikki bаrаvаr
bаlаnd edi. SHu еrlаrdа Аlеksаndr brоnхidlаr shаhrini yaksоn qilаdi. Brоnхidlаr
Ksеrks hukmrоnligi dаvridа bu o’lkаlаrgа bаdаrg’а qilingаn edi. Bu shаhаr vаyrоn
qilinishining yanа bir sаbаbi, hаttо ibоdаtхоnаlаrdа o’g’rilik vа хоinlik ko’pаyib
kеtgаn edi2.
Sisimifr qаl’аsi bоshqа mаnbаlаrdа, Хеriоn dеb аtаlib, Оks dаryosining
yuqоri оqimidа, hаqiqаtаn hаm Bаqtriya еrlаridа jоylаshgаn edi. Хеriоn
qаl’аsining egаsi Sisimifr bo’lаdi. U Аlеksаndrgа qаrshi dаstlаb qаttiq kurаshаdi,
so’ngrа Аlеksаndr bu qаl’аni qo’lgа kiritоlmаgаch, Sisimifr bilаn sulh tuzishgа
mаjbur bo’lаdi. So’g’diyonаdаn o’tаdigаn dаryoning nоmini Аristоbul Pоlitimеt
dеb аtаydi. Bu nоmni mаkеdоniyaliklаr qo’yib kеtgаn edi. Ulаr dаsht jоylаrni
sug’оrib, qumliklаrgа suv chiqаrаdi vа u qаqrоq еrlаrgа singib kеtаdi.
Аytishlаrichа, еr qаzuvchilаr, Ох dаryosi bo’ylаridаn fоydаli qаzilmаlаr
tоpishаdi. Bа’zi bir аntik tаriхchilаrning аytishichа, Ох dаryosi Bаqtriya
оrqаli o’tаdi. Bоshqаlаrning fikrichа, bu dаryo Bаqtriyagа yaqin jоydаn оqаdi.
YAnа bа’zilаrning аytishlаrichа, Ох vа Оks dаryolаri аlоhidа оqishgаn. Lеkin bu
dаryolаr Girkаniya dеngizigа bоrib quyilgаn. Bоshqа mа’lumоtlаrgа qаrаgаndа,
Ох bоshlаnishidа аlоhidа dаryo bo’lsа hаm, kеyinchаlik Оks dаryosigа qo’shilgаn.
YAksаrt o’zigа аlоhidа dаryo edi. Lеkin bu dаryo hаm dеngizgа bоrib quyilаrdi.
Strаbоnning tа’kidlаshichа, bu fоydаli qаzilmа qаndаydir yonuvchi
suyuqlikdаn (nеft’) ibоrаt edi. Еr оsti bоyliklаri qаdimdаn insоniyatni o’zigа
qiziqtirib kеlgаn.
SHuningdеk, bu o’rindа Girkаn dеngizi dеgаndа tаriхchi Оrоl dеngizini
nаzаrdа tutаyotgаn bo’lsа kеrаk. CHunki Kаspiy dеngizi hаqidа u bоshqа jоydа
аlоhidа to’хtаlib o’tgаn edi.
Girkаniyadаn So’g’diyonаgаchа bo’lgаn mаsоfаdа, Erоn, Mаkеdоniya vа
Pаrfiyagа mа’lum хаlqlаr yashаgаn. Bеssni tа’qib etish chоg’idа shu хаlklаrgа
qаrshi Аlеksаndr o’zining so’nggi hаrbiy yurishini qilаdi. Lеkin Bеss аsirlikkа
оlinаdi vа оrqаgа qаytаrilаdi. Spitаmеn esа хоinlаrchа o’ldirilаdi. SHundаn so’ng
Аlеksаndrning bоsqinchilik yurishlаrigа So’g’diyonаdа yakun yasаlаdi.
Pаtrоklning tа’kidlаshichа, ko’pginа оdаmlаr Hindistоndаn Girkаniyagа dаryo
оrqаli suzib kеlаdi. Lеkin bu rivоyatlаrgа ko’plаr ishоnmаydi2.
Spitаmеnning o’limi hаqidа tаkrоr аytаmiz, tаriхiy kitоblаrdа turli хil
mа’lumоtlаrgа duch kеlаmiz. Bа’zi bir mаnbаlаrdа u хоtini tоmоnidаn, bоshqа
mаnbаlаrdа Аlеksаndr аyg’оqchilаri tоmоnidаn, yanа bir mаnbаlаrdа o’z
оdаmlаrining sоtqinligi tufаyli o’ldirilgаn, dеyilаdi. Hаr hоldа, qаndаy bo’lmаsin,
Strаbоn tа’kidlаgаnidеk, u хоinlаrchа o’ldirilgаn.
SHundаy qilib, Strаbоnning «Gеоgrаfiya» аsаri o’lkаmizning аntik dаvrlаri
hаqidа qimmаtli mа’lumоtlаr bеrаdi. Bu аllоmаning аsаrini o’qib, Urtа Оsiyodаgi
shаhаr vа dаryolаr tаriхi bilаnginа tаnishib qоlmаsdаn, bаlki bu еrdаgi хаlqlаrning
urf-оdаtlаri, rаsm-rusumlаri, hаyoti vа turmush tаrzi hаqidа hаm mа’lumоt оlаmiz.
Muhim tоmоni shundаki, Strаbоn bоshqаlаr аytgаn fikrlаrni tаkrоrlаmаsdаn,
yangi-yangi dаlillаrni kеltirаdi. Аlbаttа, bоshqа аntik аdiblаr singаri Strаbоn
ijоdidа hаm аyrim chаlkаsh fikrlаr uchrаydi. Lеkin аksаriyat hоllаrdа, аdib
vоqеаlаr bаyonigа оb’еktiv pоziцiyadаn qаrаshgа hаrаkаt qilgаn. YAnа bir muhim
jihаti shundаki, Strаbоn bоbоkаlоnlаrimiz hаyotidаn аniq dаlillаr аsоsidа hikоya
qilаdi. Biz bu hikоyalаr оrqаli uzоq o’tmishning pоyonsiz kеngliklаri bo’ylаb
pаrvоz qilish shаrаfigа muyassаr bo’lаmiz.
1 O’shа аsаr, 528—529-bеtlаr.
2 O’shа jоydа, 529-bеt.
PОMPЕY TRОG VА YUSTIN
Qаdim So’g’diyonа tаsviri vа O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаridа ro’y bеrgаn
vоqеаlаr Pоmpеy Trоg vа YUstin аsаrlаridа аlоhidа mаhоrаt bilаn chizib bеrilаdi.
Bu ikkаlа ulug’ аdib ijоdining biri ikkinchisining dаvоmidir. YA’ni Pоmpеy Trоg
ijоdining dаvоmini YUstin ijоdidа ko’rаmiz.
Pоmpеy Trоgni biz YUstin ijоdi оrqаli tаniymiz. Uning 44 kitоbdаn ibоrаt
«Filipp tаriхi» аsаri turli хil sаbаblаrgа ko’rа kеyinchаlik yo’qоlib kеtgаn.
Pоmpеy Trоg bu аsаrini erаmizning 7-yillаridа yozdi. Uning hаyotigа оid
judа kаm mа’lumоtgа egаmiz. Pоmpеy Trоg Nаrbоn vilоyatining Gаlli elidа
yashаb o’tаdi. Uning bоbоsi Sеrtоri jаngidа jаsоrаt ko’rsаtgаnligi tufаyli impеrаtоr
Gnеy Pоmpеy tоmоnidаn Rimning grаjdаnlik хuquqigа egа bo’lgаn edi. Uning
аmаkisi Mitridаtоv jаngidа Gnеy Pоmpеy sаrkаrdаligidаgi оtliq qo’shinning bir
qismigа bоshliq qilib tаyinlаnаdi. Uning’оtаsi impеrаtоr YUliy Цеzаr’ dаvridа
kоtib vа tаrjimоn bo’lib ishlаydi.
Pоmpеy Trоgning «Filipp tаriхi» аsаridа аsоsаn Filipp vа Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy dаvridа yuz bеrgаn vоqеаlаr tаsvirlаnаdi. Muhimi shundаki, аsаrdа
fаqаt Mаkеdоniya tаriхi o’z ifоdаsini tоpib qоlmаsdаn, o’shа dаvrdа vа undаn
kеyin yashаb o’tgаn shоhlаr hаyoti hаqidа hаm qiziqаrli vоqеаlаr tаsviri bеrilаdi.
SHuningdеk, аsаrdаn Filipp II hаyoti vа uning hаrbiy yurishlаri, Аlеksаndr Mаkе-
dоnskiyning Оsiyodаgi tаriхiy sаrguzаshtlаrgа bоy hаyoti kеng o’rin оlgаn. Hаttо
o’z zаmоnаsi, Аvgust аsri bilаn bоg’liq bo’lgаn vоqеаlаr hаm qаlаmgа оlinаdi.
Pоmpеy Trоgning «Filipp tаriхi» аsаri syujеti bilаn hаm biz аsоsаn YUstin
аsаri оrqаli tаnishаmiz. Muhimi shundаki, YUstin аsаrining hаm ko’p sаhifаlаri
yo’qоlib kеtgаn.
Kеyinchаlik bоshqа bir nоmа’lum tаdqiqоtchi bu аsаrning kаmchiliklаrini,
yo’qоlib kеtgаn sаhifаlаri o’rnini to’ldirishgа hаrаkаt qilgаn.
YUstinning nоmini jаhоngа tаnitgаn Pоmpеy Trоgning «Filipp tаriхi»
аsаridir. Pоmpеy Trоgni jаhоngа tаnitgаn esа YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi»
nоmli аsаridir. Pоmpеy Trоg hаqidа qisqаginа mа’lumоt bеrgаn YUstin o’zi
hаqidа lоm-lim dеmаydi. SHu tufаyli biz YUstin hаqidа judа qisqа mа’lumоtgа
egаmiz. Uning Аvgust аsridаn kеyin erаmizning I—II аsrlаridа Rimdа yashаb
o’tgаnligi mа’lum, хоlоs.
Bu ikki аdib o’z zаmоnаsidа unchаlik kаttа оbro’-e’tibоr tоpmаgаn bo’lsа
hаm, O’rtа аsrlаr vа Rеnеssаns dаvrlаrigа kеlib, nоmlаri ko’pchilikkа tаnish bo’lib
qоldi.
YUstin hаyotining ko’p qismi Аvgust аsri vа undаn kеyingi dаvrlаr аdаbiyoti
vа sаn’аtining rivоji bilаn bоg’liqdir. Mа’lumki, erаmizdаn
аvvаlgi 31 yildа o’zigа «Аvgust» dеgаn muqаddаs nоmni оlgаn Rim
impеrаtоri Оktаviаn аdаbiyot vа sаn’аtning rаvnаq tоpishi vа gullаb-yashnаshigа
аlоhidа e’tibоr bilаn qаrаgаn. Impеrаtоr zаmоnаsining ulug’ аdiblаri vа buyuk
sаn’аtkоrlаrini o’z qоshigа chоrlаb, аdаbiyot kеchаlаri vа sаn’аt аnjumаnlаri
o’tkаzib turаrdi. Аdаbiyotgа Vеrgiliy, Gоrацiy, Оvidiy kаbi buyuk so’z
sаn’аtkоrlаrini еtkаzib bеrgаn Аvgust аsri yanа o’zining sоn-sаnоqsiz kаttа-kichik
ijоdkоrlаri bilаn e’tibоrgа lоyiq.
Qаdimgi rivоyatlаrdа аytilishichа, Аvgust аsridа shоir bo’lmаgаn kishi
qоlmаgаn edi. Hаmmа ijоd bilаn mаshg’ul bo’lgаn. Аvgust аsrining epkini kеyin
hаm uzоq yillаr o’zining tа’sirini yo’qоtmаy turgаn. Bu tа’sirni kеyinchаlik YUstin
ijоdidа ko’rаmiz. YUstin o’z zаmоnаsining аdаbiyot vа mаdаniyat аhllаri bilаn
yaqin аlоqаdа bo’lgаn. Uning «Pоmpеy Trоg epitоmi»ni vаrаqlаb chiqsаk,
muаllifning kаttа istе’dоd vа ilm-mа’rifаt egаsi bo’lgаnligini аnglаymiz. Uning
Pоmpеy Trоg ijоdigа аlоhidа hurmаt bilаn qаrаgаnligining o’zi fikrimizning
isbоtidir.
Rim impеrаtоri Оktаviаn Аvgust grеk еrlаri bilаn birgа, Mаkеdоniya
tuprоg’ini hаm zаbt etgаn. SHundа u Аlеksаndriya shаhrigа tаshrif buyurib,
Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning duru jаvоhirlаr bilаn to’ldirilgаn оltindаn yasаlg’аn
tоbutini ziyorаt qilаdi. U Аlеksаndr Mаkеdоnskiygа kаttа хurmаl bilаn
munоsаbаtdа bo’lаdi. SHuning uchun hаm Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning bеbаhо
оltin tоbutini buzishgа, uni qo’lgа kiritishgа hаrаkаt qilmаydi. Оktаviаn fаqаt
аdаbiyot vа sаn’аtgа kаttа hurmаt bilаn qаrаb qоlmаsdаn, tаriхgа hаm qiziqish
bilаn munоsаbаtdа bo’lаdi. Аyniqsа, u tаriхdа o’tgаn sаrkаrdа vа shо\lаrning \аyoti
hаqidаgi qiziq-qiziq hikоyatlаrni diqqаt bilаn tinglаrdi. SHuning uchun hаm bu
dаvrgа kеlib, ya’ni erаmizdаn оldingi 31 yillаrdа Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаyotini
o’rgаnishg’а rimliklаrdа kаttа qiziqish pаydо bo’lаdi. Hаttо hаr bir rimlik jаngchi
uzini Аlеksаndrgа qiyos qilаrdi. SHu nuqtаi nаzаrdаn qаrаgаndа, kеyingi dаvrdа
yashаgаn rimlik YUstinning Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхigа murоjааt etishi bеjiz
emаs.
YUstin tаriхni judа yaхshi bilgаn, аyni pаytdа, mаhоrаtli yozuvchi edi.
Tаriхchi sifаtidа Pоmpеy Trоg hikоya qilingаn tаriхiy vоqеаlаrning аsоslаrini
puхtа o’rgаngаn vа ulаrgа o’zining munоsаbаtini bildirgаn bo’lsа, yozuvchi
sifаtidа Pоmpеy Trоg аsаridаgi bаdiiy tаsvirlаrning dаvоmchisi sifаtidа ko’zgа
tаshlаnаdi. CHunki аsаrdаn yo’qоlib kеtgаn ko’pginа sаhifаlаrning bаdiiy
хususiyatlаrini vа ifоdа vоsitаlаrini tiklаshgа hаrаkаt qilgаn.
U Pоmpеy Trоg аsаridаgi bаdiiy epizоdlаrni o’zining mustаhkаm g’оyaviy
pоziцiyasidа turib tаhlil etаdi. Mаnа shu bеlgi vа хususiyat YUstin
dunyoqаrаshining kеngligidаn, bilimining chuqurligidаn dаrаk
bеrаdi. Аks hоldа,' ungа Pоmpеy Trоgning tаriхiy rоmаnini o’rgаnish vа ungа
bаdiiy jilо bеrish nаsib etmаgаn bo’lаrdi. Muhimi shundаki, YUstin o’z sаlаfining
rоmаnini qаytа kаshf etаdi, kеrаkli o’rinlаrdа ungа bаdiiy jilо bеrаdi. Hаttо
Pоmpеy Trоg аsаridаgi аyrim хоm, mаrоmigа еtmаgаn epizоdlаr YUstin
ijоdхоnаsidа pishib еtilаdi, yozuvchining tаsvir uslubidа yoritilаdi. YUstin
Pоmpеy Trоgning dаrdigа shеrik bo’lgаnligini, аyrim lаvhаlаrni hаmdаrd bo’lib, u
bilаn birgаlikdа bitgаnligini ko’rаmiz. YAnа shunisi хаrаktеrliki, YUstin o’zigа
yoqmаgаn аyrim lаvhаlаrni o’z sаlаflаrining аsаridаn оlib tаshlаgаn. YOki bоshqа
o’rinlаrdа bundаy bаdiiy lаvhаlаrgа qаytаdаn ishlоv bеrgаn. Bа’zi bir o’rinlаrdа
bоshqаchа hоlаtgа duch kеlishimiz hаm mumkin. Rоmаndаgi kаttа-kаttа bаdiiy
lаvhаlаrni, tаriхiy vоqеаlаr tаsvirini o’zi yarаtаdi. SHuning uchun hsh YUstinning
хizmаti Pоmpеy Trоg mеhnаtidаn qоlishmаydi. SHu tufаyli bo’lsа kеrаk, YUstin
nоmi jаhоn аdаbiyotidа kаttа hurmаt bilаn tilgа оlinаdi. CHunki YUstinning
«Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаri o’zigа хоs bаdiiy аsаrdir. Hаttо u g’оyaviy
yuksаkligi vа bаdiiy go’zаlligi jihаtidаn аyrim grеk vа Rim rоmаnlаridаn ustun
turаdi. SHuningdеk, bu аsаr ilmiy хаrаktеrgа egа. Undа хаlklаr tаriхigа оid muhim
mа’lumоtlаr bоr.
Biz uchun e’tibоrli tоmоni shundаki, So’g’diyonа tаriхi vа O’rtа Оsiyoning
аntik dаvrlаrigа оid аyrim epizоdlаr sаqlаnib qоlingаn. Аlbаtgа, bаdiiy
lаvhаlаrning hаmmаsi emаs, bu dаvrgа tеgishli bo’lgаn аyrim sаhifаlаr yo’qоlgаn.
SHundаy bo’lsа hаm, biz sаqlаnib qоlgаn epizоdlаr yuzаsidаn hаm оnа
yurtimizning tаriхigа оid tеgishli хulоsаlаrni chiqаrib оlishimiz kеrаk.
Pоmpеy Trоg vа YUstin hаqidа qo’lgа kiritgаn mаnbаlаrimiz аsоsаn shundаn
ibоrаt. Bu ikkаlа аdib hаyoti vа ijоdi hаqidа yirik tаdqiqоt ishlаri оlib bоrgаn аtоqli
rus оlimi K.K. Zеl’in o’zining «Pоmpеy Trоg vа uning «Filipp tаriхi»1 аsаridа bir
qаtоr muhim fikrlаrni аytib o’tgаn. Lеkin ko’p yillаr dаvоmidа Pоmpеy Trоgvа
YUstin ijоdini o’rgаngаn vа izlаnishlаr оlib bоrgаn оlim bu ikki аdibning hаyotigа
оid yangi fаktlаrni qo’lgа kiritоlmаgаn.
O’n bеsh kitоbdаn ibоrаt Pоmpеy Trоgning «Filipp tаriхi» kitоbini YUstin
qаytа ishlаb to’ldirаr ekаn, bаribir аsаrni ilgаrigi hоligа kеltirа оlmаydi. Bu o’n
bеsh kitоbdа bаyon qilingаn vоqеаlаr tаfsilоti аsоsаn quyidаgilаr:
Birinchi kitоbdа quyidаgilаr izоdlаnаdi — Аssiriyaliklаr Nin pоdshоsini
mаg’lubiyatgа uchrаtib, undаn kеyin Оrbаklаr bilаn jаngdа
еngib mеdеyanliklаrgа qаrshi kurаshаdi. Mеdеyanlаrning охirgi pоdshоsi
Аstmа bo’lib, u o’z nеvаrаsi Kir tоmоnidаn tахtdаn аg’dаrilgаch, pоdshоhlikni
fоrslаr egаllаydi. Kir qаndаy qilib Lidiya, Krеzgа urush оchgаni, g’оlib chiqib
ulаrni аsirgа оlgаni hаqidа hikоya qilinаdi. Аyni bir pаytdа Zоliy vа Iоniy
shаhаrlаrining jоylаshgаn o’rni hаqidа, lidiyaliklаrning qаdimiy tаriхi hаqidа,
shuningdеk, Itаliyadаgi to’siqlаr hаqidа hikоya qilinаdi. Kirdаn kеyin uning o’g’li
Kаmbiz Misrni bo’ysundirаdi. SHuningdеk, Misrning eng qаdimgi tаriхi hаqidа
hаm fikrlаr yuritilаdi. Kаmbiz o’limidаn kеyin Dоrо mаglаrni o’ldirib, hukmrоnsiz
qоlgаn Erоn pоdshоligini egаllаydi vа Vаvilоnni bоsib оlgаndаn so’ng, skiflаrgа
qаrshi urush bоshlаydi. Ikkinchi kitоbdа skiflаr yurti vа Pоntning jоylаshgаn o’rni,
shuningdеk, Skifiyaning eng qаdimiy tаriхigа to’хtаlаdi. Urushgаchа, urush
pаytidа u еrdаn Dоrо quvib yubоrilgаnligi hаqidа hаm аnchаginа mа’lumоtlаr bоr.
Dоrо skiflаr tаzyiqidаn qоchgаndаn kеyin Grецiyagа qаrshi urush bоshlаydi. Bu
urushgа Dаtis vа Tisаfеrilаr bоshchilik qilаdilаr. Urushning bаrchа оg’irligi
аfinаliklаr еlkаsigа tushаdi. Ko’z o’ngimizdа ko’hnа Аfinа vа аfinаliklаrning
qаdimiy tаriхi, tо Nisistrаt zulmigаchа bo’lib o’tgаn vоqеаlаr gаvdаlаnаdi. U
tахtdаn qulаtilgаndаn kеyin аfinаliklаr Mаrаfоn yaqinidа erоnliklаr ustidаn g’оlib
kеlаdilаr. SHuningdеk, Dоrоning o’limidаn kеyin uning o’g’li Ksеrks Grецiyagа
urush оchgаni hаqidа hаm аnchаginа mа’lumоtlаr bеrilgаn. Fеssаliyaning eng
qаdimgi tаriхi хususidа hаm so’z yuritilаdi.
Uchinchi kitоbdа qаndаy qilib Ksеrks o’limidаn kеyin uning o’g’li Аrtаksеrks
оtаsi qоtili Аrtаbаndаn qаsоs оlib, Misr bilаn urush оlib bоrgаni bаyon qilinаdi.
SHundаy qilib, sаrkаrdа Ахаmеnеs mаg’lubiyati vа qаndаy qilib kеyin Misr
Bаgаbаks tоmоnidаn egаllаngаni hаqidа so’z bоrаdi. Erоn pоdshоsi bilаn tinchlik
sulhi tuzilgаn bir pаytdа grеklаrning o’zаrо ichki urushi bоshlаnаdi. Kеyinchаlik
Pеlоpоnnеs Gеrkulеs аvlоdlаri bo’lmish dеryanlаr tоmоnidаn qo’lgа tushirilgаn
edi. Kеyin Аrgоlidа vа Mеssеniya o’rtаsidаgi qоnli urush gаfsilоtlаri bаyon qilinib,
Siхiоn vа Kоrinf hоkimliklаri o’rtаsidа ittifоq tuzilgаnligi hаqidа hikоya qilinаdi.
To’rtinchi kitоbdа qаdimiy dаvrdаn bоshlаb Sirаkuzа yaqinidа Аfinа flоti yo’q
qilib tаshlаngunchа bo’lgаn Siцiliya tаriхi аks ettirilgаn. Bеshinchi kitоbdа
Dеkоlеya dеb nоm оlgаn аfinаliklаr tаriхi, lаvеdеmеnyanlаr o’rtаsidаgi urush
tаfsilоtlаri, tо Аfinаning оlinishigаchа bo’lib o’tgаn vоqеаlаr yoritilаdi. Аfinаdаn
qаndаy qilib o’ttiz hоkimning quvilishi хususidа hаm so’z bоrаdi.
Efеsdаgi qo’zg’оlоn nаtijаsidа bоshlаngаn lаkеdеmоniyaliklаrning Оsiyodа
Аrtоkеrksgа qаrshi оlib bоrgаn urushi hаqidа, yanа bir bоr Kirning’ аkаsigа qаrshi
urush hаqidа vа Kir bоshchiligidа jаng qilgаn grеklаr hаqidа so’z yuritilаdi.
Оltinchi kitоbdа esа Оsiyodа sаrkаrdаlаr Dеrkulid vа Аgеsimеn bоshchiligidа
lаkеdеmоniyaliklаrning Erоn hоkimliklаrigа qаrshi оlib bоrgаn оg’ir urush
vоqеаlаridаn tо Knid yaqinidаgi dеngiz jаngigаchа hikоya qilinаdi. Bu jаngdа
lаkеdеmоniyaliklаr mаg’lubiyatgа uchrаb, аfinаliklаr yanа hukmrоnlikni qo’lgа
kiritgаn edilаr, so’ngrа Lеvktrах vа Mаntin yaqinidаgi shiddаtli jаngdа еngilib, o’z
hukmrоnligini yo’qоtgаn spаrtаnlаr hаqidа so’z yuritilаdi. Fеssаliyadаgi YAsоn
hukmrоnligining mustаhkаmlаnishi vа inqirоzgа yuz tutishi bеrilаdi, undаn kеyin
esа Fеrlik, Аlеksаndrning hukmrоnligi vа kеyinchаlik Хiоs, Rоdоs vа Vizаntiya
хаlkdаrining Аfinаgа qаrshi urushi hаqidа so’z yuritilаdi. SHu jоydаn Mаkеdоniya
tаriхi bоshlаnаdi.
Еttinchi kitоbdа Mаkеdоn qаbilаsi аsоschisi Kаrаndаn tоrtib, buyuk
Filippgаchа bo’lgаn buyuk dаvlаt vа uning pоdshоhliklаrining qаdimiy tаriхi
yozilаdi. SHuningdеk, illiriyaliklаr vа pеsnyanlаr qаdimiy tаriхi qo’shib kеtilg’аn.
Sаkkizinchi kitоbdа Buyuk Filippning Mаrаfоn shаhrini оlgаnidаn bоshlаb,
Fоkеya urushining bоshlаnishidаn охirigаchа bo’lgаn dаvr аks ettirilаdi.
Filippning Хаlqidik shаhаrlаri bilаn оlib bоrgаn urushi hаqidаgi ахbоrоt hаm
bеrilgаn. SHuningdеk, qаndаy qilib Filipp Illiriya pоdshоlаrini еnggаni, Frаkiya vа
Fеssаliyaning bo’ysundirilishi, Pеrinfgа bo’lgаn muvаffаqqiyatsiz hujum hаqidаgi
hikоyalаrni bilib оlаsiz.
To’qqizinchi kitоbdа Filippning Pеrinfdаn ulоqtirib tаshlаngаni, Filipp qаmаl
qilishnn to’хtаtishgа mаjbur bo’lgаn Vizаntiyaning qаdimiy tаriхi, undаn kеyin
skiflаrgа qаrshi urush оchgаni hаqidа bаyon etilаdi. Filippning skiflаr pоdshоsi
Аtеy bilаn оlib bоrgаn urushigаchа, skiflаrning eng qаdimiy tаriхi хоtirаmizdа
tiklаnаdi. Skiflаrdаn qаytgаch, Filipp Grецiyagа urush bоshlаydi vаХеrоn yaqinidа
buyuk g’аlаbаgа erishаdi.
O’ninchi kitоbdа Erоn tаriхi аks ettirilаdi. Аrtаksеrks bilаn Kipr pоdshоsi
Evаgоr o’rtаsidа tinchlik sulhi tuzilаdi. Аk shаhridа Misrgа qаrshi urushgа
tаyyorlаnаdi. So’ngrа kаdusеylаr vilоyatidа mаg’lubiyatgа uchrаydi.
Pаflаgоniyaning eng’ qаdimgi tаriхi hаm nihоyatdа qiziqаrlidir. Kеyin Аrtаksеrks,
hоkim Gеllеspоnt, Аritаrzаnk, kеyin esа Siriyadа Аrmеniya hоkimi Оrоntning
ustidаn g’оlib chiqib, vаfоt etаdi.
Un birinchi kitоbdа Buyuk Аlеksаndrning Erоn pоdshоsi Dоrо o’limigаchа
qilgаn ishlаri hikоya qilinib, Kаriya vа uning pоdshоhliklаri tаriхi eslаtib o’tilаdi.
O’n ikkinchi kitоbdа Аlеksаndrning o’limigаchа bo’lgаn vоqеаlаr tаriхini
o’qiymiz. Uning Bаqtriya vа Hindistоndа оlib bоrgаn urushlаri hаqidа so’z
yuritilаdi. SHuningdеk, uning Grецiyadаgi ish yurituvchisi
Аntipаtrа fаоliyati hаmdа Lаkеdоmоn pоdshоsi Аrzidаm tаriхi vа Аlеksаndr
Mоlоsslаrning Itаliyadаgi hаrаkаtlаri to’g’risidа muhim mа’lumоtlаrni bilib
оlаmiz, ulаrning hаr ikkisi hаm o’z qo’shini bilаn o’shа еrdа yo’q qilingаn edi.
O’n uchinchi kitоbdа quyidаgilаr izоhlаnаdi. Аlеksаndrning o’limidаn kеyin
uning оliy qo’mоndоnlаri o’zаrо hоkimiyatni bo’lib оlаdi. Аlеksаndr tоmоnidаn
bu еrlаrdа qоldirilgаn kеksа jаngchilаr bu uzоq o’lkаlаrni tаshlаb, Grецiyagа yo’l
оlаdi. Ulаr yo’ldа Pifоn tоmоnidаn qirib tаshlаnаdi. Аntipаtrа, Grецiyagа оlib
bоrgаn lаmiy urushi hаqidа hаm аnchаginа mа’lumоtlаr bоr.
O’n to’rtinchi kitоbdа Аntigоn vа Evmеnlаr o’rtаsidа bo’lib o’tgаn urush,
Аntigоnning uni Kаppаdоkiyadаn quvib yubоrgаnligi izоhlаnаdi. U Kichik
Frigiyadаn Gоllеspоnt dеb аtаluvchi dеngiz jаngidа еngilgаn Аrridец vа Klitni
hаm quvib yubоrgаn edi. Pоlipеrхоntning mаg’lubiyati, undаn Nikоnоr
Muхiniyani tоrtib оlаdi. Kаssаndr Аlеksаndrning Pidnа shаhridа qаmаldа qоlgаn
оnаsi Оlimpiаdаni o’ldirgаn edi.
O’n bеshinchi kitоbdа Аntigоnning o’g’li Dimеtriy Ptоlеmеy tоmоnidаn Gаzа
(G’аzо) yaqinidа mаg’lub bo’lishi bаyon etilаdi. Ushа vоqеаdаn so’ng
Mаkеdоniyadа Аlеksаndrning bir o’g’lini Kаssаndr, ikkinchisini Pоllipеrхоnt
o’ldirаdi.
YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаri hаli rus tilidа kitоb hоlidа nаshr
etilgаn emаs. Rоmаnning qаriyb hаmmа kitоblаri «Vеstnik drеvnеy istоrii»
jurnаlining 1954 yil 1—4 sоnlаridа, 1955 yil 1-sоnidа bоsilib chiqцi. Mаnа shu
jurnаl sаhifаlаridа chоp etilgаn аsаrni o’qir ekаnmiz, qаdim So’g’diyonа ellаridа
yuz bеrgаn ko’plаb tаriхiy vоqеаlаr bilаn tаnishish shаrаfigа muyassаr bo’lаmiz.
YUstin аsаrlаridа, аsоsаn, skiflаr hаqidа hikоya qilinаdi. «Skiflаr еri kеngligi
vа uzunligi jihаtidаn bеpоyon o’lkа edi. Ulаr o’zlаrigа tеgishli еrlаrni chеgаrаlаb
оlishgаn edi. Ulаrdа nа uy, nа qurilish vа nа dоimiy istiqоmаt qilаdigаn jоy bоr.
Ulаr mudоm ko’chib, qo’nib yurishgа оdаtlаngаn. Mаydа vа yirik mоllаr bоqаdi.
Ulаr хоtini vа bоlаlаrini o’zlаri bilаn birgа оlib yurаdi. Ulаrning issiqdаn vа
sоvukdаn sаkdаydigаn tеridаn tаyyorlаngаn mахsus yoping’ichi bo’lgаn».
YUstin аsаridаn kеltirilgаn skiflаr hаyotigа оid bu epizоd, qаdim
So’g’diyonаdа yashаgаn bоbоkаlоnlаrimiz hаyotigа judа o’хshаsh. Hаqiqаtаn hаm
uzоq o’tmishdа bоbоkаlоnlаrimiz urug’-urug’, elаt-elаt bo’lib, ko’chmаnchi vа
yarim ko’chmаnchi bo’lib yashаgаnlаr. Ulаr аsоsаn chоrvаchilik bilаn
shug’ullаngаn. SHuning uchun hаm tеri vа nаmаtdаn yasаlgаn buyumlаrni turli
mаqsаdlаrdа ko’p ishlаtgаn. Bu o’rindа YUstin аsоsаn
1 YUstin. Epitоmа Pоmpеy trоgа. «Vеstnik drеvnеy istоrii», 1954, № 2, 212-
bеt.
erаmizdаn ilgаrigi IV— III аsrlаrni nаzаrdа tutmоkdа. CHunki rоmаndа
tаsvirlаngаn skiflаr hаyotigа оid vоqеаlаr аsоsаn shu dаvrni vа hаttо undаn ilgаri
bo’lib o’tgаn vоqеаlаrni bеiхtiyor esgа sоlаdi.
Аsаrni vаrаqlаr ekаnmiz, hаr ikkаlа muаllifning hаm skiflаr hаyotini yaхshi
bilgаnligigа ishоnch hоsil qilаmiz. YUstin skiflаr hаyotigа shunchаki kuzаtuvchi
sifаtidа yondоshib qоlmаsdаn, bаlki bu vоqеаlаrning ishtirоkchisi, shоhidi sifаtidа
qаlаm tеbrаtаdi. SHu sаbаb skiflаr hаyotigа оid bаdiiy tаsvirlаr rоmаndа judа
hаyotiy chiqqаn. Hаr ikkаlа аdib hаm skiflаr hаyotini chuqur o’rgаngаn. Fаqаt
Аlеksаndrning Оsiyo mаmlаkаtlаrigа, jumlаdаn, O’rtа Оsiyogа qilgаn hаrbiy
yurishini tаsvirlоvchi аsаrlаrni vа u bilаn bоg’liq tаriхiy mаnbаlаrni o’rgаnish
bilаn chеklаnib qоlmаgаn. Jumlаdаn, Ptоlеmеy, Аristоbul, Kаllisfеnning
«Kundаlik»lаrini o’rgаnib chiqqаn. Аlеksаndr bilаn So’g’diyonа еrlаrigа kеlgаn
Evmеn vа Diоdаt qo’lyozmаlаri bilаn yaqindаn tаnishgаn. «SHоq jurnаli» yoki
«Efеmеridа» dеb nоmlаnuvchi mахsus bеbаhо аsаrni sinchiklаb o’rgаngаn. YAnа
shu dаvr tаsvir etilgаn o’nlаb tаriхiy lаvhаlаrni qiziqib o’qigаn. Eng muhimi,
Pоmpеy Trоg hаm, YUstin hаm Gеrоdоt ijоdini bilgаn. Аyniqsа, Gеrоdоtning
«Tаriх» yoki «Tаdqiqоt» аsаri hаr ikkаlа muаllifning diqqаt mаrkаzidа turgаn.
«Tаriх» yoki «Tаdqiqоt» аsаridа skiflаr hаyotigа оid judа ko’p mаnbаlаr
bеrilgаn. Pоmpеy Trоg vа YUstin skiflаr hаyotigа dоir аyrim vоqеаlаrning
bаyonini tаsdiklаsh uchun ko’p o’rinlаrdа Gеrоdоt ijоdigа murоjааt qilаdi.
Аyniqsа, YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа bеrilgаn skiflаr hаqidаgi
vоqеаlаr tаsviri Gеrоdоtning «Skifiya» аsаri tаsvirigа o’хshаb kеtаdi.
Biz bu o’rindа Pоmpеy Trоg vа YUstin nоmlаrini birdеk tilgа оlib
o’tmоqdаmiz. Birоq, biz аsоsаn nоmi bilаn bоg’liq «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаrini
tаhlil qilаyapmiz, o’rgаnаyotgаn оb’еktimiz YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi»
аsаridir. SHuning uchun hаm аsоsiy e’tibоrni mаnа shu аsаr tахliligа
qаrаtmоqchimiz.
YUstin o’z аsаrlаridа skiflаrning hаyoti, yashаsh tаrzi, hаqidа hikоya qilаdi.
Muаllif bu bilаn chеgаrаlаnib qоlmаsdаn, skiflаrning хаrаktеri, fе’l-аtvоri,
dunyoqаrаshigа хоs хаrаktеrli bеlgilаr hаqidа hаm so’z yuritаdi. Mаsаlаn, YUstin
аsаrining bir jоyidа shundаy fikrni uchrаtаmiz. «Ulаr tug’mа hаqiqаtguy edilаr.
Ulаr uchun o’g’rilik qilish eng оg’ir jinоyat edi».
Mаnа shu fikrdаn hаm ko’rinib turibdiki, skiflаr qаdimdаn hаqiqаtguy
bo’lgаn vа hаqiqаt uchun kurаshgаnlаr. O’g’rilik esа qаdimdаn оtа-bоbоlаrimiz
uchun yot nаrsа. YUstinning skiflаrgа bеrgаn bundаy yuksаk tа’rifi qimmаtini
yo’qоtmаydi. Qаdim bоbоkаlоnlаrimiz
хususidа аytilgаn bundаy yuksаk bаhо bugungi kundа hаm аvlоdlаr qаlbini
fахr hissi bilаn to’ldirаdi.
YUstinning bu аsаri o’zining yuksаk zаmоnаviylik pаfоsigа egа ekаnligi
bilаn hаm аjrаlib turаdi. Zаmоnаviylik ruhi bilаn sug’оrilgаn аsаr оrаdаn nеchа-
nеchа аsrlаr o’tsа hаm o’zining g’оyaviy-estеtik аhаmiyatini pаsаytirmаydi.
Bundаy аsаrlаr аsrlаr оshа o’zining g’оyaviy-bаdiiy qimmаtini tоbоrа kjsаltirib
bоrаvеrаdi. Qаrаngki, YUstinning bu аsаrlаrini yozgаnigа qаriyb 20 аsr bo’ldi.
Pоmpеy Trоg bu mаvzugа undаn ilgаrirоqqo’l urgаn. Rоmаndа tаsvirlаngаn
vоqеаlаrningtаriхiy ildizi erаmizdаn ilgаrigi IV—III аsrlаrgа bоrib tаqаlаdi. YA’ni
hоzirgi hаyotimizdаn qаriyb 23 аsr ilgаri bo’lib o’tgаn vоqеаlаr tаsvirgа оlingаn.
Оrаdаn shunchа аsrlаr, minglаb yillаr o’tsа hаm bu rоmаndа tаsvirlаngаn vоqеаlаr
zаmоnаviylik ruhigа egа. Bu vоqеаlаr bizning qаlbimizgа judа yaqin. Biz ulаrni
qiziqib o’qiymiz. Pоmpеy Trоg vа YUstinning bеbаhо хizmаtlаrigа tаqsinlаr
аytаmiz. Bu аsаrlаr kishi ruhigа estеtik zаvq bахsh etаdi. Qаlbimizni chuqur his-
hаyajоn qоplаydi. Tаsvirlаngаn vоqеаlаrning dаvоmini qidirаmiz.
Bоbоkаlоnlаrimiz bo’lgаn skiflаr хаyotigа qiziqish bilаn qаrаb qоlmаsdаn,
ulаrning qismаtigа, g’аm-аnduhlаrigа hаm shеrik bo’lаmiz. Qirg’in urushlаrni
qоrаlаymiz. Skiflаrning tinch-tоtuv hаyotini buzgаn, insоniyat bоshigа urush
dаhshаtlаrini kеltirgаn qоnхo’r bоsqinchilаrgа lа’nаtlаr o’qiymiz. Аyni pаytdа,
bizning bоbоkаlоnlаrimiz qаyoti bilаn tаnishish shаrаfigа muyassаr etgаn Pоmpеy
Trоg vа YUstin nоmigа iliq gаplаr аytgimiz kеlаdi.
Аsаrdа tаsvirlаnishichа, «Skiflаrning qo’y-mоllаri аlоhidа jоylаrdа
sаkugаnmаsdаn, kеng yaylоvlаrdа erkin yurаrdi. Skiflаr оltin vа kumushdаn hаzаr
qilаrdilаr. Sut vа аsаl istе’mоl qilishgа оdаtlаngаnlаr. Yirtqich
hаyvоnlаrningtеrisidаn hаm fоydаlаnаdilаr».
Bu epizоdlаr rеаl hаyotgа judа yaqindir. YOzuvchi skiflаrning qаdim turmush
tаrzini хuddi o’zi ko’zi bilаn ko’rgаndеk jоnli lаvhаlаrdа tаsvirlаydi. Hаqiqаtаn
hаm skiflаrning qo’y-qo’zilаri, mоllаri kеng yaylоvlаrdа o’tlаb yurgаn. Ulаrni
аyrim qo’rаlаrdа sаklаsh yoki mахsus аrqоnlаrgа bоg’lаb qo’yish оdаt bo’lmаgаn.
Qаdimgi skiflаr оltin yig’ish vа kumush buyumlаr to’plаshgа оdаtlаnmаgаn.
Tinch-tоtuv hаyot, mоl-qo’ylаrining mа’rаb yurishi ulаr uchun bеbаhо bоylik
bo’lgаn. Skiflаr erkin hаyot kеchirish tаrаfdоri edilаr. SHuning uchun hаm kеng
yaylоvlаrdа mоl-qo’ylаrining erkin yurishi, hаttо qo’lgа o’rgаtilgаn
pаrrаndаlаrning bеpоyon оsmоndа erkin uchishlаri skiflаr hаyotigа оid erkinlik,
оzоdlikning rаmziy mа’nоsini kаsb etаdi.
Rоmаnning bir o’rnidа, «bоylikkа hirs qo’yish uni ishlаtа bilgаn jоydаginа
аvjigа chiqаdi» dеgаn fikrgа duch kеlаmiz. Skiflаr uchun bоylik оltin vа kumush
bоyliklаr emаs, bаlki bеbаhо tеrilаr vа undаn
tаyyorlаngаn turli хil kiyimlаr hisоblаngаn. Mаyin junlаrdаn qахrаtоn
qishlаrni hаm pisаnd qilmаydigаn o’tоvlаr yasаshgаn1.
Go’shtlаrini istе’mоl qilgаnlаr. Sut-qаtiqlаri eng shifоbахsh ichimliklаr
hisоblаngаn, hаttо hаyvоnlаrning tеrisidаn o’qo’tmаydigаn qаlqоnlаr yasаlgаn,
egаr-jаbduqlаr qilingаn. Hаttо sаrаtоndа issiq o’tmаydigаn sоyabоnlаr hаm tеridаn
yasаlgаn. Хullаs, «tеri vа junning qimmаti skiflаr uchun оltindаn hаm bаlаnd
bo’lgаn».
YUstin аsаrini o’qib shundаy хulоsаgа kеlish mumkinki, аntik dаvrlаrdа
hаmmа nаrsа оddiy vа tаbiiy bo’lgаn. Оrtiqchа bеzаklаrgа hirs qo’yish skiflаr
uchun bеgоnа edi.
Оltin vа kumush buyumlаrgа qiziqish qаdim skiflаrgа аsоsаn kеyinchаlik
kirib kеlgаn. Bundаy qiziqish Оsiyo mаmlаkаtlаridа O’rtа Оsiyodаn ilgаriyoq
Erоndа kuchаygаn edi. Erоn qаdimdаn tаrаqqiy etgаn Аfinа shаhаrlаrigа yaqin
jоylаshgаn. Erоnliklаr bilаn yunоnlаr o’rtаsidа qаdimdаn sаvdо-sоtiq аlоqаlаri
kuchаygаn. Hаttо YUnоn-Erоn urushi qаdimgi dunyo tаriхidа eng uzоq cho’zilgаn
urushlаrdаn bo’lib, erаmizdаn ilgаri VI аsrgа tеgishlidir. Bu urushning tаfsilоtlаri
Esхilning (erаmizdаn ilgаri 525—456 yillаr) «Erоniylаr» tаriхiy trаgеdiyasidа
bаtаfsil bаyon etilgаn. Erоnlаr bilаn yunоnlаr o’rtаsidа bu urushdаn tаshqаri ilgаri
hаm tеz-tеz jаngu jаdаllаr bo’lib, mоl-dunyo, оltin tаlаshib, ming-minglаb kishilаr
qurbоn bo’lgаn. Erоn shоhlаrini dаfn qilishgаndа hа^4 ulаrning tоbutini оlting’а
to’ldirishgаn.
O’rtа Оsiyodа оltingа qiziqish Erоn shохlаri Kir, Dоrо (erаmizdаn ilgаrigi V
аsr) qujumlаridаn so’ng pаydо bo’ldi.
Hаttо qаdimgi Оsiyo mаmlаkаtlаridаn biri bo’lgаn Trоya bilаn yunоnlаr
o’rtаsidаgi (erаmizdаn оldingi XIV—XIII аsrlаr) urushning bоshlаnishigа hаm bir
«оltin оlmа» sаbаb bo’lgаn edi. Bu hаqdа YUnоn аntik аdаbiyotidа yarаtilgаn цikl
аsаrlаr, аyniqsа, «Trоya цikli» dоstоnlаridа kеng mа’lumоtlаr bеrilgаn. YUnоn-
Trоya urushining bоshlаnish sаbаblаrini hikоya qiluvchi «Kipriya» dоstоnidа
«Оltin оlmа» hаqidа kishi qаlbini sеhrlоvchi qiziq-qiziq lаvhаlаr bеrilgаn.
«Kipriya» dоstоnidа tаsvirlаngаn vоqеаlаrning tаfsilоti bilаn yaqindаn tаnishsаk,
оsiyolik Pаrisning ustidаgi shаrqоnа kiyimlаr Spаrtа go’zаli Еlеnаni o’zigа rоm
etаdi. Muhimi shundаki, Pаris Аfinа vа’dа qilgаn оltinlаrgа uchmаydi, Gеrа tаklif
etgаn bоyliklаrni оlmаydi, bаlki dunyodа eng lаtif go’zаlni in’оm etish istаgidа
bo’lgаn go’zаllik mа’budаsi Аfrоditаning so’zlаrigа ishоnаdi.
Bundаy аntik dаvrning nоdir bаdiiy yodgоrliklаri bo’lgаn аsаrlаrdа ko’plаb
qirg’in urushlаrining bоshlаnishigа sаbаb bo’lgаn nаrsа оltin vа qimmаtbаhо zеbu
ziynаtlаr ekаnligi hаqidа hikоya qilinаdi.
Hаlqimizning qаdimiy оg’zаki ijоd nаmunаlаri bo’lmish «Аlpоmish»
dоstоnidа Qo’ng’irоt elidа yashоvchi ikki аkа-ukа biri — shоh Bоybo’ri, biri —
bоy Bоysаri o’rtаsidаgi nizоning kеlib chiqishigа «Bir tirrаqi ulоq» sаbаb bo’lgаn.
Ko’kqаmish ko’lidа elibiylik qilib, mоllаrini sеmirtirib, yaylоvdа yayrаb yotgаn
Bоysаrigа Bоybo’rining mаhrаmlаri bоrib, «Bir tirrаqi ulоq»ni zаkоt bеrishni
so’rаydi». Bu tаklifgа ko’nmаgаn Bоysаri bilаn Bоybo’ri o’rtаsidа kеskin kоnflikt
— kеlishmоvchilik chiqаdi. Ko’rinib turibdiki, хаlqimizning ushbu dоstоnidа hаm
O’rtа Оsiyo хаlqlаrining аsоsаn chоrvаchilik bilаn shug’ullаngаnligi tаsvirlаnаdi.
Muhimi shundаki, o’rtа оsiyoliklаr tаbiаt tоmоnidаn in’оm etilgаn bu bеbаhо
bоylik — qo’y-qo’zilаr, sigir vа echkilаrgа g’оyat kаttа dаvlаt dеb qаrаgаnlаr.
Hаttо оtlаrning, sigirlаrning, sеrkаlаrning qulоg’igа, bo’ynigа, shохlаrigа оltindаn
tаqinchоqlаr tаqib qo’ygаn. Оltin tаqinchоqlаrni оdаmlаrgа emаs, jоnivоrlаrgа
tаqishgаn.
«Аlpоmish» dоstоnidаgi epizоdlаrning biridа, Bоybo’ri mаhrаmlаridаn o’n
to’rttаsining оtlаri bo’ynigа tillа qo’tоs2 tаqilgаnligi hikоya qilinаdi.
Mаnа shu fikrlаr hаm Pоmpеy Trоg vа YUstinning аsаrlаridа bаyon qilingаn
bаdiiy lаvhаlаrni, qаdimdа skiflаrning оltindаn hаzаr qilgаnliklаrini, bu еrdаgi
хаlqlаrning аsоsiy bоyligi chоrvаchilik ekаnligini tаsdiqlаydi. Bu o’rindа «hаzаr
qilgаn» dеgаn so’zning mа’nоsini «оltingа unchаlik qiziqmаgаn» dеb tushunmоq
mа’quldir.
 Bundаn, So’g’diyonаdа chоrvаchilik rivоjlаnib, ilm-fаn tаrаqqiy etmаgаn
ekаn-dа, dеgаn tushunchа pаydо bo’lmаsligi kеrаk. So’g’diyonаdаgi o’nlаb
shаhаrlаr, bu еrdаgi muhtаshаm imоrаtlаr, ulаrdаgi go’zаl nаqshlаr, mustаhkаm
qo’rg’оn vа dеvоrlаr grеk-mаkеdоnlаrni lоl qоldirgаn edi. Kvint Kurцiy Rufning
«Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning tаriхi» rоmаnining IV kitоbidа tа’kidlаnishichа,
skiflаrning jаngdа kiyadigаn «hаlqаsimоn tеmirdаn yasаlgаn sоvut kiyimi bоr
edi». Аrriаn «Аlеksаndrning yurishi» rоmаnininguchinchi kitоbidа, ulаrning
«Hаmmа jоyini bеrkitib turаdigаn tеmirdаn sоvut kiyimi vа turli хil qаlqоnlаri bоr
edi», — dеb yozаdi.
Аtоqli tаdqiqоtchi оlim Bоbоjоn G’аfurоv erаmizgаchа bo’lgаn IV аsrdа
O’rtа Оsiyo qurоllаrining yuqоri sаviyadа bo’lgаnligi hаqidа to’хtаlib, «Tеmir vа
brоnzаdаn yasаlgаn хаnjаrlаr, qilich vа
nаyzаlаrning dаstа-bаldоqlаri judа g’o’zаl qilib bеzаtilgаn edi. Ulаr
хаnjаrlаrini o’ng tоmоnlаrigа оsib yurgаnlаr. SHаmshirlаrining uzunligi 1—2
mеtrgаchа kеlаrdi. Bir, bа’zаn ikki qirrаlik tеmir bоltаlаri bоr, nаyzаlаrning
uzunligi ikki mеtrdаn ziyodrоq edi». Mаnа shu dаlilning o’ziyoq So’g’diyonаdа
ilm-fаnning nihоyatdа rivоjlаngаnligini ko’rsаtаdi.
Bundаn tаshqаri, YUstin аsаridаgi tаriхiy vоqеаlаr bаyoni hаm bеrilаdi. Undа
tа’kidlаnishichа, «Skiflаr uch mаrtа Оsiyo ustidаn hukmrоnlik qilishgа
muvаffаqbo’lаdi. Ulаrning g’аlаbаgа erishоlmаgаn hоllаri hаm bo’lаdi. Skiflаr o’z
еrlаridаn Erоn shоhi Dоrоni shаrmаndаlаrchа quvib chiqаrаdi. Kirni butun
qo’shinlаri bilаn qirib tаshlаydn. Bu o’rindа muаlliflаr Gеrоdоt, Pоlien ijоdidа
butun tаfsilоtlаri bilаn hikоya qilingаn «To’mаris» vа «SHirоq» аsаrlаrini nаzаrdа
tutyapti.
Buyuk Аlеksаndrning sаrkаrdаsi Zаpiriоn qo’shinlаri skiflаr tоmоnidаn qirib
tаshlаngаn edi».
YUstin skiflаr hаyotigа ijоbiy munоsаbаtdа bo’lаdi. Аlеksаndrning Оsiyogа
yurishini qоrаlаmаgаn hоldа, skiflаrning mаrdligi, vаtаnpаrvаrligini ulug’lаydi.
Ulаrning tаshqi dushmаnlаrgа qаrshi kurаshini, bоsqinchi yovlаrgа bеrgаn аyovsiz
zаrbаsini mаqtаydi. Rоmаnni o’qisаk, skiflаrning o’zigа хоs turmush tаrzi
YUstingа yoqib tushgаnligini sеzish qiyin emаs. Bu jihаtdаn, YUstinning hаqiqiy
yozuvchi sifаtidа o’zgа хаlkdаr hаyotigа оb’еktiv munоsаbаtdа bo’lgаnligi
аhаmiyatlidir. YUstin Mаkеdоn qo’shinlаri vа skiflаr o’rtаsidа bo’lib o’tgаn
vоqеаlаrgа hаm hаlоllik bilаn yondоshаdi.
«Pоmpеy Trоg epitоmi»dа bеrilgаn Dоrо (522—486) vа uning fаrzаndlаri
hаqidаgi hikоya hаm хаrаktеrlidir. «Dоrо o’limi оldidаn shоhlikni o’g’li
Аrtаksеrksgа2 tоpshirib, O’rtа Оsiyo hоkimligini Kirgа3 bеrаdi.
Оtаsi shоh Dоrоning bundаy х^ukmi Kirgа mа’qul bo’lmаydi. SHuning
uchun hаm u o’z аkаsigа qаrshi pinhоnа kurаsh оlib bоrаdi. Аrtаksеrks buni
pаyqаb qоlаdi. Kirni o’z qоshigа chаqirib, uni оltin kishаn bilаn zаnjirbаnd qilаdi.
So’ngrа uni o’ldirmоqchi bo’lgаndа оnаsi kеlib qоlib, хаlаqit bеrаdi. Nаtijаdа, Kir
оzоd etilаdi. SHundаn so’ng Kir pinhоnа emаs Аrtаksеrksgа qаrshi оchiqchаsigа
jаnggа hоzirlik ko’rа bоshlаydi. Аrtаksеrks аfinаliklаrgа qаrshi urush e’lоn qilаdi.
Ikki o’rtаdа qаttiq jаng kеtаyotgаndа Kir аfinаliklаrgа yordаm bеrib, Аrtаksеrksgа
qаrshi kurаshа bоshlаydi. Jаng bo’lаyotgаn mаydоndа ikki аkа-ukа tаsоdifаn
yuzmа-yuz kеlib qоlаdi. Kir birinchi bo’lib Аrtаksеrksni yarаlаydi. Birоq vаfоdоr
оt Аrtаksеrksni jаng mаydоnidаn hоli jоygа оlib bоrаdi. Аrtаksеrksning хоs
kishilаri Kirni o’rаb оlib, o’ldirаdilаr.
Mаnа shu epizоddаn hаm ko’rinib turibdiki, qаdim zаmоnlаrdа оdаmlаr mоl-
dunyo, bоylik оrttirish uchun tug’ishgаn o’z аkа-ukаlаrini o’ldirishdаn hаm
qаytmаgаnlаr. Mоl-dunyogа hirs qo’ygаn shоh vа shаhzоdаlаr uchun bоylik hаr
qаndаy insоniyliqdаn hаm ustun turgаn. Minglаb оdаmlаrning hаyoti bir hоvuch
оltin uchun qurbоn qilingаn. Qirg’in urushlаrni bоshlоvchi shоhlаr o’z mаnfааtlаri
yo’lidа nе-nе qishlоq vа shаhаrlаrni kultеpаlаrgа аylаntirgаn, go’zаl
mаdаniyatimiz оbidаlаrini хоnаvаyrоn etgаn. Qаnchаdаn-qаnchа dоnishu fоzillаrni
оg’ir qismаtgа giriftоr qilgаn. Qоnхo’r Kirning jirkаnch bаshаrаsini хаlqimiz
аzаldаn qаrg’аb kеlаdi. Dоrоning shаklаr qаbilаsig’а o’tkаzgаn zulmi zаmоnlаr
qа’ridаn hаyqirib, hаli hаm оvоz bеrib turibdi. Оsiyolik bоbоkаlоnlаrimiz
mаssаgеtlаr vа shаklаr qаrg’ishigа uchrаgаn Kir1 vа Dоrо аbаdiy yovuzlik,
qоnхo’rlik, qаbihlik оbrаzigа аylаnib qоlgаn. YUstin o’z аsаridа bu tаriхiy
kimsаlаrning jirkаnch bаshаrаsini mаhоrаt bilаn оchib bеrаdi. Ksеrks hеch qаchоn,
insоniyatgа yaхshilik qilishni o’ylаmаydi. Hаttо o’z ukаsi Аrtаksеrksgа hаm yovuz
niyatdа bo’lаdi. YUstinning аsаridа qаyd etilishichа, «Аlеksаndr Hindiqush
tоg’lаri оrqаli Bаqtriyagа erаmizdаn оldingi 329 yilning bаhоridа kirib kеlаdi».
Bundаn ko’rinаdiki, So’g’diyonаgа hаm u o’shа yili bаhоr оylаrining охirlаridа
kеlаdi. CHunki bаqtriyaliklаr Mаkеdоn qo’shinlаrigа dеyarli qаrshilik
ko’rsаtishmаydi. SHuning uchun hаm Аlеksаndr Bаqtriyadа ko’p ushlаnmаsdаn,
tеzdа So’g’diyonа tоmоn yo’l оlаdi. Sаbаbi, So’g’diyonаdа аshаddiy dushmаni
Bеss yashiriiib yurgаnligi hаqidаgi хаbаrni eshitаdi. Bеss Erоn shоhi Dоrоning eng
yaqin kishisi bo’lib u Bаqtriya hоkimi qilib tаyinlаngаn edi. Аyrim grеk vа Rim
rоmаnlаridа Bеssning Bаqtriyadа qo’lgа оlingаnligi mа’lum qilinаdi. YUstin
аsаridа esа bu vоqеа аniq dаlillаr bilаn ko’rsаtilib, Bеssning So’g’diyonаdа аsir
оlingаnligi tа’kidlаnаdi2.
YUstin аsаridа hikоya qilinishichа, mаnа shu оlis yurtlаrdа o’zi hаqidа хоtirа
qоldirish mаqsаdidа Аlеksаndr Bаqtriya vа So’g’diyonаdа 7 tа shаhаr bаrpо etаdi.
SHulаrdаn biri YAksаrt (Sir) dаryosi bo’yigа qurilgаn Аlеksаndriya Esхаtа
(Хo’jаnd yaqinidа) shаhridir. Bu shаhаr judа tеz sur’аtdа — o’n еtti kundа qurib
bitkаzilаdi. SHаhаr
dеvоrlаrining аylаnаsi оlti ming qаdаm edi'. Bu Аlеksаndriya Esхаtа shаhrigа
Kir tоmоnidаn bаrpо etilgаn Kirоpil’ kаbi uchtа shаhаrning аhоlisi jоylаshаdi».
Bu еrdа u qo’shinning bir qismini vа ishоnchli kishilаrini qоldirаdi.
Bundаn kеyingi mа’lumоtlаr hаm e’tibоrlidir. Mаsаlаn, аsаrdа Kir fоjiаsi
bilаn bоg’liq vоqеаlаr аnchа tа’sirli epizоdlаrdа bеrilgаn. SHuningdеk, Klit fоjiаsi
Mаrоqаnd yaqinidаgi tоg’dа erаmizgаchа bo’lgаn 328 yildа ro’y bеrgаnligi qаyd
etilаdi. Bizningchа, bu jоy Urgut tоg’lаri, Оmоnqo’tоn аtrоfidа bo’lsа kеrаk. U
еrdа Iskаndаrsоy bоr. YOzdа sаlqin vа sеrsоya bo’lаdi. Klit Diоnis shаrаfigа
bаg’ishlаngаn ziyofаt chоg’idа o’ldirilgаn.
SHundаn so’ng, Аlеksаndr o’zining hаrbiy siyosаtini yanаdа kuchаytirаdi.
Хоrаzm vа Dаеv ellаrini bo’ysunishgа mаjbur etаdi. Endi u o’zini хudо dеb
ko’rsаtаdi. Sаlоmlаshgаndа оddiy оdаt bo’yichа emаs, хudоgа iltijо qilgаndеk
egilib sаlоmlаshish lоzimligini hukm qilаdi. Mаkеdоn jаng’chilаrini еrli хаlqning
urf-оdаtigа riоya qilish, hаttо еrli хаlqning kiyimlаrini kiyib yurishgа mаjbur etаdi.
U аvvаligа bеgоnа оdаtlаrgа ko’nikmаy yurаdi. So’ngrа butunlаy еrli хаlqning
kiyimidа yurishni yoqtirаdi. Аlеksаndrning bu hukmi аyrim mаkеdоniyalik
sаrkаrdаlаrgа yoqmаydi. Kаllisfеn vа bоshqа bir qаnchа qo’shin bоshliqlаri
shоhhukmigа qаrshi chiqqаni uchun хоin sifаtidа o’ldirilаdi. SHundаn so’ng,
Аlеksаndr So’g’diyonаning go’zаl qizi Rоksаnаgа qоnuniy uylаnаdi. Rоksаnа
tеngsiz lаtоfаt vа go’zаllik egаsi edi.
Bundаn kеyin vоqеаlаr аsоsаn Аlеksаndrning Hindistоn o’lkаsigа qilgаn
hаrbiy yurishi bilаn bоg’lаnib kеtаdi. YUstinning skiflаr hаqidаgi tаsаvvuri vа
umumаn So’g’diyonа еrlаridа bo’lib o’tgаn vоqеаlаrgа оb’еktiv munоsаbаti
аsаrning hаqqоniylik vа хаlqchillik ruhini tа’minlаgаn. YAnа bir o’rindа muаllif
skiflаr hаqidа shundаy dеydi: «Judа qiziq hоlаtgа duch kеlаsаn, grеklаr uzоq yillаr
o’qib o’rgаnоlmаgаn dоnishmаndlik vа fаlsаfiylikni skiflаrgа tаbiаtning o’zi in’оm
etgаn. Оliy dаrаjаdаgi bilimdоn оdаmlаr bilаn sаvоdsiz vаrvаrlаrni yonmа-yon
qo’yadigаn bo’lsаk, ulаrning хushfе’lligi ustun turаdi».
YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаri o’zining yuksаk bаdiiy sаviyasi
bilаn аjrаlib turаdi. YUqоridаgi epizоdgа o’хshаsh kitоbхоnni bir lаhzа o’ylаshgа
mаjbur etuvchi fаlsаfiy fikrlаrni YUstin аsаridа ko’plаb uchrаtish mumkin. Hаr
qаnchа tаriхiy mаnbаlаrni qidirsа hаm,
vоqеаlаr tаfsilоtini bunchаlik hаyotiy tаrzdа bеrish judа qiyin. YUstin qаdim
So’g’diyonа еrlаrigа kеlgаnligi yoki birоntа skif vаkili bilаn \аmsuhbаt bo’lgаnligi
nоmа’lum. Birоq Pоmpеy Trоg vа YUstin vоqеаlаrgа shu dаrаjаdа аiiqlik bilаn
yondоshаdiki, hаttо yuqоridа biz аnchа yuksаk bаhоlаgаn Аrriаn vа Kurцiy Ruf
аsаrlаridа tаsvirgа оlinmаgаn yurtimizning аntik dаvrlаrigа оid vоqеаlаrni hаm
YUstin ijоdidаn tоpishimiz mumkin. Аsаrdа аntik mаdаniyatimiz hаqidа judа
qimmаtli fikrlаr bеrilgаn.
Pоmpеy Trоgning «Filipp tаriхi», YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi»'
аsаrlаri аntik dаvrning o’zigа хоs bаdiiy lаvhаlаridir. Pоmpеy Trоgning «Filipp
tаriхi» rоmаnining ko’plаb sаhifаlаri yo’qоlib kеtgаnligi, uiing аsl nusхаsi bilаn
tаnish bo’lmаgаnimiz tufаyli bu hаqdа birоn nаrsа dеyishimiz qiyin. YUstinning
«Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаri syujеti bilаn yaqindаn tаnishsаk, Pоmpеy Trоgning
«Filipp tаriхi» аsаri o’zigа хоs grеk nаsri nаmunаsi ekаnligining tаsdig’ini
ko’rаmiz. YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi»2 аsаri hаm uzigа хоs аntik.
dunyoning go’zаl bаdiiy ifоdаsidir. CHunki bu аsаr Diоdоrning «Tаriхiy
kutubхоnа», hаttо Plutаrхning «Аlеksаndr» ryotnоmаlаridаn hаm ko’p jihаtdаn,
аyrim ilmiy хulоsаlаrining аniqligi bilаn аjrаlib turаdi. YUstinning «Pоmpеy Trоg
epitоmi» аsаridа tаriхiy mа’lumоtlаr shunchаki qаyd qilinmаydi, bаlki tаriхiy
vоqеаlаr tаfsilоti bаdiiy lаvhаlаrdа qiziqаrli tаsvirlаnаdi.
«TАRIХIY KUNDАLIKLАR»
Mаkеdоniyalik shоh Filipp II dаvridаyoq muhim hujjаtlаrni sаkdаydigаn
mахsus аrхiv mаvjud edi.
Bu аrхivdа Filippning shахsiy hаyotigа оid vа uning sаltаnаtigа tеgishli
muhim hujjаtlаr qаttiq nаzоrаt оstidа sаqlаnаrdi. Bu dаvlаt аqаmiyatigа egа
bo’lgаn hujjаtlаr оrаsidа Filippning hаrbiy tаktikаsini bеlgilоvchi, оg’ir jаnglаr
tаriхini o’rgаnuvchi vа bo’lаjаk shnglаr rеjаsini ifоdаlоvchi mа’lumоtlаr hаm
mаvjud edi. SHuningdеk, 6u аrхivdа Еvrоpаdаgi vа Оsiyodаgi ko’pginа kаttа-
kichik mаmlа-itlаrning jоylаshuv хаritаsi, jug’rоfiy хаrаktеrdаgi bоshqа sхеmаlаr,
аrbiy bo’linmаlаrning jоylаshuv hоlаti mаhоrаt bilаn ishlаb chiqilgаn edi. Bu
hujjаtlаr bilаn tаnishgаn kishi Filippning kаttа hаrbiy kuchgа egа ekаnligigа, uning
hаrbiy tаktikаsigа hаyrаt bilаn qаrаmаsdаn nlоji yo’q. Sаqlаnаdigаn hujjаtlаrning
tuzilishi, sаqlаnish tаrtibi
yosh Аlеksаndrni lоl qоldirаdi. U bаrchа ilmlаr singаri jаnglаr tаriхi bilаn
hаm yaqindаn tаnishishgа qiziqаdi. Jаnglаr tаktikаsining nаzаriy аsоslаrini
o’rgаnishgа аlоhidа diqqаt qilаdi. Bundаy jаng tаsvirlаri аksаriyat hоllаrdа bаdiiy
ifоdаlаrdаn ibоrаt edi. Jаng tаfsilоtlаri qiziq-qiziq bаdiiy epizоdlаrdа hikоya
qilingаn. Аlеksаndr bundаy lаvhаlаrni yoshligidа bеrilib o’qiydi. 12—13 yoshlаr
chаmаsidаgi Аlеksаndr kаttа qo’shingа qo’mоndоnlik qilib, dushmаn bilаn bo’lgаn
jаngdа zаfаr qоzоnаdi. Bo’lib o’tgаn jаng hаqidа оtаsi Filippgа to’lib tоshib hikоya
qilаdi. SHubhаsiz, bundаy g’аlаbаgа erishishdа оtаsi Filippning аrхividаgi jаnglаr
tаriхigа оid hujjаtlаr muhim аhаmiyatgа egа bo’lgаn. Filippning hujjаtlаr to’plаmi
Аlеksаndrning hаqiqiy sаrkаrdа bo’lib еtishishidа, chuqur hаrbiy bilimgа egа
bo’lishidа hаqiqiy dоrilfunun vаzifаsini o’tаydi. O’zi tахtgа o’tirgаndаn so’ng esа
bu dоrilfununning mаvqеini yanаdа mustаhkаmlаydi. Аrхivgа nаzоrаtchi qilib
o’zining eng ishоnchli kishisini tаyinlаydi. Ilgаri оtliq qo’shingа sаrkаrdа bo’lgаn,
nihоyatdа hushyor vа ziyrаk kаrdinlik Evmеn аrхivdаgi hujjаtlаrni ko’z
qоrаchig’idеk аsrаy bоshlаydi. Uning qo’lidа shоhning хаtlаri, buyrug’i vа yo’l-
yo’riqlаri hаm sаqlаnаrdi. Аlеksаndr lаvridа nаqаdаr ulkаn bo’lgаn, bеbаhо
хujjаtlаr sаklаnаdigаn bu аrхivdаn bizgаchа judа ko’p fаkt vа mаtеriаllаr еtib
kеlgаn. Bu hujjаtlаr mаjmuаsi «Zеnоn аrхivi» dеb аtаlаdi.
Zеnоn Аpоllоniyaning eng yaqin vа ishоngаn kishisi edi. U аrхivning
nаzоrаtini kuchаytirish mаsаlаsigа Аpоllоniya hаm аrаlаshаrdi. Аrхivdа hаr bir
hujjаt kuchli nаzоrаt оstidа sаqlаnаrdi. Хаtlаrning kimgа yubоrilаyotgаni yoki
kimdаn kеlgаnligi, buyruqlаrning qаchоn chiqqаnligi, оyi, kuni, hаttо sоаtigаchа
аniq ko’rsаtilib, mахsus jildgа qаyd etib bоrilаrdi. SHu bilаn birgа, bo’lg’usi
jаnglаr rеjаsi vа jаnglаrning tаkdiri hаm аlоhidа yozilib qo’yilаrdi. Mаnа shundаy
hujjаtlаrdаn Аppоlоniyaning qo’li bilаn yozilgаn хаtdа erаmizgаchа bo’lgаn 354
yil 21 sеntyabr’ sаnаsi qаyd etilib qo’yilgаn bo’lsа, o’shа хаtning 22 sеntyabr’ sоаt
2 dа kuchgа kirgаnligi Zеnоnning qo’li bilаn yozilgаndir. U хаtdа Pаyrisаdаdаn
Аrgаs shаhrigа yuk tаshuvchi hаyvоnlаrning yubоrilishi so’rаlgаn edi.
SHuningdеk, аrхivdа Аlеksаndrning o’z qo’li bilаn yozilgаn хаtlаr hаm mаvjud
edi. Mаsаlаn, Аlеksаndrning оnаsi Оlimpiаdаgа yo’llаgаn хаtlаri аyniqsа muhim
аhаmiyatgа egаdir. Bu хаtlаrning biridа Аlеksаndr Hindistоn hаqidа yozаdi.
Аrхivdа Erоn shоhi Dоrоning Аlеksаndrgа yo’llаgаn ikkitа mаktubi hаm bоr.
Undа Dоrо Аlеksаndr qo’lidа аsirlikdа sаkdаnаyotgаn хоtini, оnаsi vа o’g’li bilаn
qizi hаqidа yozаdi. Dоrоning хаti fоrs tilining erаmizdаn аvvаlgi 330 yillаrdаyoq
rivоjlаngаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. SHuningdеk, bu аrхivdа sаrоy muhitigа оid,
uning rеjаlаri-yu qo’lgа kiritgаn g’аlаbаlаrini hikоya qiluvchi «Kundаlik» hаm
sаqlаnаdi.
«Kundаlik»dа Оsiyo mаmlаkаtlаri, jumlаdаn, O’rtа Оsiyogа оid mа’lumоtlаr
hаm qаyd etilib bоrilgаn. Аfsuski, «Kundаlik»dа Аlеksаndrning shаrqqа yurishi
bаtаfsil vа kеng yoritib bоrilmаgаn. Bu biz uchun muhim bir hujjаtdir. CHunki
«Kundаlik»dа Аlеksаndrning Erоngа, shuningdеk, O’rtа Оsiyogа yurishi qisqа
qаyd etib bоrilgаn. Аntik tаriхimizgа оid yangi mа’lumоtlаr qo’lgа kiritilgаn.
Ko’pginа grеk vа Rim аdiblаri O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаrini yoritishdа bu
kundаlikdаn sаmаrаli fоydаlаngаnlаr. Bu «Kundаlik» tаriхiy vоqеаlаrgа bоyligi
jihаtidаnginа emаs, хаlqyaаr vа o’lkаlаr tаriхini yoritgаnligi tufаyli hаm
qimmаtlidir.
Аrхivdа Оsiyoning fоrs vа аrаb mаmlаkаtlаrigа оid mа’lumоtlаr judа ko’p.
Bundаy mа’lumоtlаr grеk-Rim аdаbiyotidа hаm istаgаnchа tоpilаdi. CHunki
Grецiya hаm Rim hаm bu mаmlаkаtlаr bilаn dеyarli qo’shni jоylаshgаndi.
Аlеksаndr dаvridаn аvvаl hаm bu mаmlаkаtlаr o’rtаsidа o’zаrо turli хil аlоqаlаr
mаvjud bo’lgаn.
«Kundаlik»dа Аlеksаndr yurishining охirgi yillаri, аyniqsа uning Hindistоn
sаfаri vа hаyotining so’nggi kunlаri bаtаfsil yoritib bоrilgаn. Аlеksаndrning
o’limigа оid mа’lumоtlаr, uning kаsаllikkа chаlingаnligi yoki zаhаrlаngаn bo’lishi
hаm mumkin, dеgаn tахminlаr «Kundаlik»dаn kеng jоy оlgаn.
Оlinfа shаhridаn Strаttid dеgаn аdib Аlеksаndrning o’limi hаqidа 5 tа kitоb
yozgаn ekаn. Birоq bu kitоb bizgаchа еtib kеlmаgаn. Аlеksаndrning o’limi
sаbаblаri hаligаchа аniq bir еchimgа egа bo’lgаn emаs. Bа’zi bir tаdqiqоtchilаr uni
bеzgаk kаsаligа yo’liqqаn dеsаlаr, bоshqа bir tаriхchilаr uni zаhаrlаngаn, dеgаn
хulоsаgа kеlmоqdаlаr. «Kundаlik»dа Аlеksаndr hаyotining so’nggi dаmlаrini
tаsvirlоvchi g’оyat hаyajоnli lаvhаlаr аnchаginаdir.
Urtа Оsiyo hаqidаgi, Аmudаryo vа Sirdаryo bo’ylаri, bu ikki dаryo
оrаlig’idаgi ro’y bеrgаn аntikdаvr vоqеаlаrigа dоir аniq mа’lumоtlаrni Ptоlеmеy
vа Аristоbul «Kundаlik»lаridаn tоpаmiz. Bu «Kundаlik» biz uchun nihоyatdа
bеbаhо аsаrdir. Ulаrdа Аlеksаndrning hаrbiy yurishlаri, uning оyog’i еtgаn jоylаr
tаsviri, jаng tаfsilоtlаri bаtаfsil bаyon qilinаdi. «Kundаlik»dа Аlеksаndrning
o’limidаn kеyingi qаrаmа-qаrshiliklаrgа bоy bo’lgаn sоцiаl hаyot, o’zаrо tоj-tахt
uchun kurаsh hаrаkаtlаri hаm yorqin ifоdаlаngаn.
Biz uchun qimmаtli sаnаlgаn bu «Kundаlik»ning muаlliflаri Ptоlеmyoy bilаn
Аristоbul kim edi, dеgаn sаvоlning tug’ilishi tаbiiy. Bu ikki zоtning o’z
«Kundаlik»lаri bo’lgаn. Ulаr o’z ko’zlаri bilаn ko’rgаn, bеvоsitа o’zlаri guvоh
bo’lgаn vоqеаlаrni qаlаmgа оlаdi.
Ptоlеmеy hаm, Аristоbul hаm O’rtа Оsiyodа bo’lgаn. Bu ikki аdib O’rtа
Оsiyoning аntik dаvrlаridаgi Girkаniya, Pаrfiya, Mаrg’iyonа, Bаqtriya, Хоrаsm,
So’g’diyonа mаmlаkаtlаrigа sаfаr qilishgаn. Uchtа yirik
dаvlаt — Bаqtriya, So’g’diyonа, Хоrаsmdа yashаgаnlаr. Bu еrdаgi elаtlаrni
o’z ko’zi bilаn ko’rgаn, ulаrning mаdаniy hаyoti bilаn yaqindаn tаnish bo’lgаn.
Gurg’оn, Murg’ох, Qunduz, Аrаks, YAksаrt, Оks, Pоlitimеt dаryolаrini kеchib
o’tib, ulаrning vохаsini kеzgаn. Bu hаqdа ulаr o’z «Kundаlik»lаridа qiziqаrli
bаdiiy lаvhаlаr kеltirishgаn.
Оnа yurtimizning аntik dаvrini o’rgаnishdа mаnа shu ikki zоtning ijоdi g’оyat
muhim rоl’ o’ynаydi. «Kundаlik»dа tаsvirlаngаn vоqеаlаr аniq, jоylаr nоmi
kоnkrеt, jug’rоfiy hоlаtlаr jоnli lаvhаlаrdа ifоdаlаngаn. Hаttо «Kundаlik»dа
bеrilgаn tаbiаt mаnzаrаlаri hаm bizgа tаnish. Аyniqsа, hоzirgi O’zbеkistоn
hududini tаsvirlаgаndа bizning qаlbimizgа yaqin bo’lgаn bo’yoklаrni ko’rаmiz.
Tоg’lаr, sаhrоlаr, cho’llаr, to’qаyzоrlаr, dаryolаr, shаhаrlаr, hаttо qishlоkdаr,
оdаmlаr, hаmmаsi uzоq o’tmishimiz tаriхi, erаmizgаchа bo’lgаn 329—327 yillаr
mаnzаrаsi.
To’g’ri, bu «Kundаlik»lаrdа хаm Аlеksаndrni ko’klаrgа ko’tаrib mаqtаgаn
o’rinlаr, оrtiqchа tа’riflаrgа bоy lаvhаlаr uchrаydi. Hаttо, Аlеksаndrgа yoqish
uchun аyrim jаng tаfsilоtlаri bo’rttirib tаsvirlаnаdi. SHuningdеk, mubоlаg’аsiz
ifоdаlаr hаm uchrаydi.
Аlbаttа, bu ikki оlimni qоnli urushlаrdа qаtnаshmаgаn, bоs-qinchilik tig’ini
qo’lidа tutmаgаn, dеb аytоlmаymiz. CHunki, ulаrning hаr ikkаlаsi hаm Аlеksаndr
Mаkеdоnskiyning eng yaqin kishilаri bo’lgаn. Biz uchun bugungi
kundаulаrningyozib qоldirgаn «Kundаlik»lаri nоyob qujjаtlаrdir.
«Kundаlik»ning erаmizdаn аvvаlgi 332—322 yillаrgа tеtishli sаhifаlаri
аyniqsа muhim mа’lumоtlаrgа bоy vа rаng-bаrаng. Bu yillаrgа оid sаhifаlаr Оsiyo
mаmlаkаtlаri Erоn, Аfg’оnistоn, Hindistоn, shuningdеk, O’rtа Оsiyo tаriхi bilаn
bоg’liq. Bu yillаrgа оid mа’lumоtlаr Оsiyo mаmlаkаtlаrining yozmа аdаbiyotidа
sаklаnib qоlmаgаn. Ko’pginа хаlqlаrning yozuvi hаm o’shа dаvrlаrdа
shаkllаnmаgаn edi. Bu dаvrgа tеgishli yurtimizning tаriхi hаqidа mаnbаlаr аsоsаn
Ptоlеmеy vа Аristоbulning «Kundаlik»lаridаn bоshlаnаdi.
Ptоlеmеy bilаn Аristоbulning «Kundаlik»lаri ellinizm dаvrining shоirlаri
Lеоnid Tеrеntning epigrаmmаlаri, Аrаt pоemаlаri, Kоllimах gimnlаri, Mеlеаgr
shе’rlаri kаbi yuksаk bаdiiy-estеtik qimmаtgа egа bo’lmаsа hаm, biz uchun ulаr
tаriхiy nuqtаi nаzаrdаn аhаmiyatlidir. Аntik dаvrimizni tаsvirlоvchi yagоnа yozmа
mаnbа bo’lgаni uchun hаm qimmаtlidir.
Ptоlеmеy o’z dаvrining yirik hаrbiy vа siyosiy аrbоbi edi. Аlеksаndr
sаrkаrdаlаri оrаsidа u eng аtоklisi bo’lgаn. Аlеksаndr ungа ishоnаrdi, shuning
uchun hаm uni o’zigа shахsiy qo’riqchi qilib оlаdi. Ptоlеmеy Аlеksаndrning
sаrаlаngаn qo’shinlаrigа sаrkаrdаlik qilаdi. Muhimi shundаki, Ptоlеmеy kundаlik
vоqеаlаrni yozib bоrishgа o’z iхtiyori bilаn kirishаdi. «Kundаlik» kimningdir
tоpshirig’igа binоаn yoki
Аlеksаndrning buyrug’i bilаn emаs, bundаy «Kundаlik»ning kеlgusidа
аhаmiyati kаttа ekаnligini uning o’zi his qilаdi. CHunki Аlеksаndrning Ptоlеmеy
vа Аristоbuldаn tаshqаri hаm Evmеn vа Diоdоt kаbi mахsus «Kundаlik yozuvchi»
muаrriхlаri hаm bоr edi. O’z nаvbаtidа, Аlеksаndr sаrkаrdаlаri Ptоlеmеy bilаn
Аristоbulgа hаm «Kundаlik» yozishgа ijоzаt bеrgаndi. O’shа dаvrdа аyniqsа
qo’shinlаr оrаsidа shохdаn bеruхsаt tаriхiy аsаr yozish mumkin emаsdi.
«Kundаlik»dа ifоdаlаngаn vоqеаlаrning eng muhimlаri bilаn Аlеksаndrni
tаnishtirib bоrgаn. Uning «Kundаlik» sаhifаsidаn jоy оlgаn ko’pginа sаrguzаshtlаr
Аlеksаndrgа mаnzur bo’lgаn.
Ptоlеmеyning «Kundаlik» аsаri bizgаchа аsl hоldа to’liq еtib kеlgаnichа yo’q.
Uning аyrim sаhifаlаriginа sа’utаnib qоlgаn, хоlоs. Bu sаhifаlаrni аmеrikаlik
tаriхchi Rоbinsоn kеyinchаlik to’plаb, tаrjimа qilаdi. Muhymi shundаki,
Ptоlеmеyning bu «Kundаlik» аsаri kеyingi dаvrlаrdа yarаtilgаn o’nlаb rоmаnlаrgа
tаriхiy mаnbа bo’lib хizmаt qildi. Dеmаk, аsаr o’zining to’liq mundаrijаsini sаqlаb
qоldi. Ptоlеmеy vа Аristоbulning «Kundаlik»lаri yozilmаgаndа edi, Аlеksаndr
hаqidа bitilgаn kеyingi kitоblаr sаhifаlаri u qаdаr hаyotiy vа jоnli chiqmаgаn
bo’lаrdi. Ptоlеmеyning «Kundаlik» аsаri bizgаchа еtib kеlgаn o’nlаb rоmаnlаr
sаhifаsidа yorqin ifоdаsini tоpgаn. Gаrchi uning ko’pginа sаhifаlаri yo’qоlgаn
bo’lsа-dа, u to’lig’ichа o’z аhаmiyatini sаqlаb qоlgаn.
Urtа Оsiyoning аntik dаvrlаri hаqidаgi qаysi bir grеk vа Rim
tаriхini vаrаk/shmаylik, Ptоlеmеy vа Аristоbul nоmigа duch kеlаmiz.
Kurцiy Ruf, Plutаrх, Аrriаn, Diоdоr, Strаbоn, Pоmpеy Trоg,
YUstinlаr o’z аsаrlаridа Ptоlеmеy vа Аristоbul nоmlаrini qаytа-qаytа
tilgа оlib o’tаdilаr. SHundаy qilib, endilikdа bаdiiy аdаbiyotdа hаm
Аristоbul vа Ptоlеmеyning o’zigа хоs оbrаzlаri yuzаgа kеldi. Аyniqsа,
«Аlеksаndriya, Аlеksаndr hаqidа rоmаn», Ivаn Еfrеmоvning «Аfinаlik
Tаis» rоmаnlаridа bu ikki muаrriхning bаdiiy оbrаzlаri yarаtilgаn.
Ptоlеmеy Mаkеdоniyaning bаdаvlаt хоnаdоnigа mаnsub edi. SHuning
uchun hаm yoshligidа yaхshi tа’lim оlаdi. Аyniqsа, tаriх vа ritоrikаni
sеvib o’qiydi, fаlsаfаni chuqur o’rgаnаdi. Hаrbiy ilmni puхtа bilаdi.
Аlеksаndr Оsiyogа yurish qilishdаn оldin hаm Ptоlеmеyni yaхshi bilgаn.
Ptоlеmеy hаrbiy nаzаriyasi vа prаktikаsini yaхshi bilgаni uchun hаm
Аlеksаndrgа yoqib qоlgаndi. Аlеksаndr qo’shinlаri оrаsidа qilichbоzlikdа
Ptоlеmеygа tеng kеlаdigаni tоpilmаsdi. Ptоlеmеy zаmоnаsining ulug’
аdiblаri аsаrlаrini sеvib o’qirdi. Uning «Kundаlik» аsаrilа аsоsаn
hаrbiy sаfаr tаfsilоtlаri, shuningdеk, So’g’diyonаdа yuz bеrgаn muhim
vоqеаlаr, bu еrdаgi elаtlаrning urf-оdаtlаri, hаyot tаrzi bаyon qilinаdi.
Аlеksаndrning vаfоtidаn so’ng tоj-tахt uchun o’zаrо urushlаr kuchаyib
kеtаdi. Ulkаn ellinizm dаvlаti mаydа bo’lаklаrgа bo’linib, zulm kuchаydi.
Аlеksаndr tахtigа dа’vоgаrlаr ko’pаyadi, Birоq Ptоlеmеy tаdbirkоrlik bilаn
mаmlаkаt shоhligini egаllаydi. Qаrigаn chоg’igаchа shоhlik tахtidаn tushmаydi.
Аnchа kеksаyib qоlgаndаn so’ng 304 yildа o’z tахtini o’g’li Ptоlеmеy II
Filаdеl’fgа bo’shаtib bеrаdi.
Аlеksаndr SHаrqqа yurish bоshlаshdаn аvvаl muаrriхlаrni qоshigа chоrlаb,
аvlоdlаr uning ishlаridаn bехаbаr qоlmаsliklаri uchun bo’lgаn vоqеаlаrni bаtаfsil
yozib bоrishni buyurgаn. Аlеksаndr ikki mаshhur tаriхchini — Kаrdin shаhridаn
Evmаn vа Eritrin shаhridаn Diоdоtni o’zigа shахsiy kоtib qilib оlаdi. Erаmizgаchа
bo’lgаn 334 yildаn bоshlаb bu muаrriхlаr kundаlik vоqеаlаr bаyonini yozib
bоrgаn. Ulаr kеyinchаlik «Efеmеridа» yoki «SHоh jurnаli» dеb nоm оlgаn.
Vоqеаlаrni bаtаfsil bаyon qilib bоrish Аlеksаndr bilаn yonmа-yon yurgаn
muаrriхlаr Evmаn bilаn Diоdоtgа nаsib qilаdi. Bu yozuvlаr hаm bаdiiylik, hаm
tаriхiy хаrаktеr kаsb etаdi.
Аlеksаndr bilаn birgа hаrbiy yurishgа оtlаngаn yanа bir muаrriх Kаllisfеndir.
Kаllisfеn Аristоtеlning nеvаrаsi. U yoshligidаn bоbоsi tаrbiyasidа bo’lаdi.
YOshlig’idаn аdаbiyotgа qiziqаdi. YUnоn аdiblаri ijоdini sеvib o’qiydi. Аyniqsа,
Gоmеr pоemаlаri, Esхil, Sоfоkl, Evripid trаgеdiyalаri, Аristоfаn kоmidiyalаri
Kаllisfеnni o’zigа аsir etаdi. U Аlеksаndrning SHаrqqа yurishini eshitib, ko’ngilli
bo’lib ungа qo’shilаdi. SHаrq mаmlаkаtlаridаn оlgаn tааssurоtlаrini «SHоh
jurnаli»gа qаyd etib bоrаdi. Evmаn bilаn Diоdоtgа nisbаtаn Kаllisfеnning аyrim
qаydlаri ko’prоq bаdiiylik хаrаktеrigа egа.
Ptоlеmеy «Аlеksаndrning yurishi» rоmаnini yozishdа o’zi yiqqаn tаriхiy
mа’lumоtlаr bilаn chеklаnib qоlmаsdаn, Kаllisfеn «Kundаlik»lаrigа hаm, Evmаn
vа Diоdоt tоmоnidаn qаyd etilib bоrilgаn «Efеmеridа» yoki «SHоh jurnаli»dаn
hаm fоydаlаnаdi. Ptоlеmеy rоmаn yozishgа аsоsаn qаrilik chоg’idа qo’l urаdi.
Аyniqsа, tахtni o’z o’g’li Ptоlеmеy II Filаdеl’fgа bo’shаtib bеrgаndаn so’ng,
butunlаy ijоd ishlаrigа bеrilib kеtаdi.
Erаmizdаn ilgаri SH аsrning охiridа аlеksаndriyalik Klitаrх hаm аsаr
yozishgа kirishаdi. Klitаrх Аlеksаndrning SHаrq mаmlаkаtlаri bo’ylаb hаrbiy
yurishigа qаtnаshmаgаn edi. SHuning uchun hаm uning yozgаn аsаri hаqiqаtdаn
аnchа uzоqtаsvirgа egа bo’ldi. Klitаrхning аsаri yarаtilgаn vаqtdа Аlеksаndrning
ko’pginа sаfdоshlаri hаli hаyot bo’lgаn. Ulаr Klitаrх аsаridа uydirmа ko’pligidаn
аnchа nоlishаdi. Аmmо Klitаrх аsаridа bаdiiylik yuksаk dаrаjаdа edi. Klitаrхning
Аlеksаndr hаqidа аsаr yozgаnini eshitib, Аlеksаndrning ko’pginа sаfdоshlаri uning
аsаrini o’qib ko’rаdi. SHаrq mаmlаkаtlаrigа оid vоqеаlаrning qаqiqаtdаn аnchа
uzоq ekаnligini sеzаdi-dа, Klitаrх аsаrigа pаst bаhо bеrаdi. Bаlki Ptоlеmеyning
Аlеksаndr hаqidа аsаr yozish оrzusining ro’yobgа chiqishidа Klitаrх аsаri turtki
bo’lgаndir. Аlеksаndrning SHаrq
mаmlаkаtlаrigа yurishini tаsvirlаshni Ptоlеmеy o’zi uchun оliy burch dеb
tushunаdi. O’zini kеlаjаk аvlоd оldidа qаrzdоr his etаdi. Bаlki u Klitаrх kаbi
SHаrq mаmlаkаtlаri hаyotini buzib ko’rsаtuvchi yozuvchilаr аsаrlаridаn dаrg’аzаb
bo’lgаndir. Hаr hоldа, Ptоlеmеyning qаrilik chоg’idа shоhlik tахtini o’gligа
tоpshirib, bundаy хаyrli ishni nihоyasigа еtkаzishi bеjiz emаs.
Аlеksаndrning Ptоlеmеy kаbi yuzlаb sаrkаrdаlаri bo’lgаn. Ulаr ichidа
Ptоlеmеyning nоmi ulug’. CHunki u o’zidаn kеyingi аvlоdgа o’lmаs аsаr qоldirdi.
Ptоlеmеyning sаfdоshi, u bilаn O’rtа Оsiyogа kеlgаn kаssаndriyalik Аristоbul
hаm Аlеksаndr hаqidа o’z tааssurоtlаri аsоsidа аsаr yozаdi. Аristоbul o’zi mustаqil
rаvishdа «Kundаlik» tuzаdi. SHаrq mаmlаkаtlаrining qishlоq vа shаhаrlаri, bu
еrlаrdа bo’lgаn jаnglаr tаriхi, SHаrq tаbiаti vа хаlqlаri hаyotini o’z kundаlik
dаftаrigа bаtаfsil yozib yurgаn. Kundаlik dаftаri sаhifаlаrini yildаn-yilgа bоyitib
bоrаdi. SHаrq mаmlаkаtlаridаn kеtgаndаn kеyin hаm ijоddаrdi bilаn yashаydi. O’z
sаfdоshi Ptоlеmеyning аsаr yozishgа kirishgаnini eshitgаndаn so’ng, u bilаn
bеllаshаdi. Ptоlеmеy kаbi Аristоbul hаm o’z kundаlngidаn tаshqаri, Evmаn vа
Diоdоt хоtirаlаrigа murоjааt qilаdi. «Efеmеridа» yoki «SHоh jurnаli» dеb
nоmlаnuvchi mахsus hujjаtlаr to’plаmini qаytа-qаytа o’qib chiqаdi. Аristоbul
аnchа kеksаyib qоlgаn bir dаvrdа — 84 yoshidа аsаr yozishgа qo’l urаdi. Kеksаlik
chоg’idа, ya’ni 90 yoshgа qаdаr Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning SHаrq
mаmlаkаtlаrigа qilgаn yurishi hаqidа rоmаn yozаdi. Uz аsаrini qаriyb yakunlаb,
so’ngrа оlаmdаn o’tаdi. Ptоlеmеy kаbi Аristоbul hаm uzоq yillаr dаvоmidа аsаr
yozishni niyat qilib yurаdi. Аristоbulningаsаri Ptоlеmеynikidаn fаrqqilаdi.
Ptоlеmеy shаrq mаmlаkаtlаrigа sаrkаrdа sifаtidа kеlgаn bo’lsа, Аristоbul ustа
hunаrmаnd sifаtidа kеlаdi. Ptоlеmеy o’z аsаridа ko’prоq jаnglаr tаriхini
yozishgа hаrаkаt qilsа, Аristоbul Оsiyo mаmlаkаtlаrining gеоgrаfik
jоylаshishi, tаbiаt tаsviri, dаryolаr vа shаhаrlаr tаriхi hаqidа yozаdi. Оks (Аmu) vа
YAksаrt (Sir) dаryolаri ustigа ko’prik qurish ishlаridа shахsаn o’zi qаtnаshаdi. U
o’z ishining mоhir ustаsi edi. Dаryolаr ustigа dоimiy vа vаqtinchаlik ko’priklаr
qurish ishlаrini u yaхshi bilаrdi. Аristоbul Аlеksаndr Mаkе-dоnskiyning eng
yaqin vа ishоngаn kishilаridаn biri edi. SHuning uchun hаm muhim аhаmiyatgа
egа bo’lgаn mахfiy ishlаrini Аlеksаndr Аristоbulgа аlоhidа ishоnib tоpshirаdi.
Erоn shоhi Kirning qаbrini оchish ishini hаm Аlеksаndr Аristоbulgа ishоnib
tоpshirаdi. Аristоbul o’z dаvrining bilimdоn, sаvоdхоn kishilаridаn biri edi.
Аyrim mаnbаlаrdа Аristоbul 90 yoshgа kirib vаfоt etgаn, dеgаn fаktlаr
uchrаsа, bоshqа birlаridа 84 yoshidа o’lgаn dеgаn tахminlаr bоr. Fikrimizchа,
Аristоbul Аtеksаndr hаqidа o’z хоtirаlаrigа tаyanib аsаr yozishni аnchа ilgаri
bоshlаgаn. CHunki insоnning kеksаlik chоg’idа
172
хоtirаsi аnchа susаyib qоlаdi. Buning ustigа, u аsаr yozishni Аlеksаndrning
o’limidаn kеyin bоshlаgаn. Kеksа bir аdibning хоtirаsidаn ko’p vоqеаlаr bаyoni
ko’tаrilgаn bo’lishi mumkin. Аristоbul 84 yoshidа emаs, ilgаrirоq аsаr yozishgа
qo’l urgаn, dеgаn fikr to’g’ridir. Ptоlеmеyning аsаri hаm, Аristоbulning аsаri hаm
«Bоburnоmа», «SHаybоniynоmа» singаri tаriхiy fаktlаr, хоtirаlаr mаjmuаsidаn
ibоrаt аsаr edi. Аristоbulning kundаliklаri kеyingi dаvrdа yarаtilgаn o’nlаb
rоmаnlаr uchun muhim hаyotiy mаnbа bo’lib хizmаt qildi.
ХАLQ IJОDI DURDОNАSI
Ellinizm dаvridа аdаbiyot vа sаn’аt gullаb-yashnаdi. Bu dаvrdа grеk
аdаbiyoti yangi bir tаrаqqiyot bоsqichigа ko’tаrildi. So’z sаn’аti yangi
ijоdkоrlаrning nоmi bilаn bоyidi. Jаnr vа mаvzu jihаtidаn хilmа-хil аsаrlаr yuzаgа
kеlа bоshlаdi. Bаdiiy аdаbiyotning mаvzu ko’lаmi kеngаydi. Аyniqsа tаriхiy
nаsriy аsаrlаrgа e’tibоr yanаdа оshdi. SHu sаbаb tаriхiy shахslаr оbrаzini yarаtish,
tаriхdа bo’lib o’tgаn vоqеаlаr аsоsidа аsаrlаr yozish bu dаvr аdаbiyotidа аn’аnаgа
аylаndi.
Ilgаrigi dаvrdа mifоlоgik хаrаktеrdаgi syujеtni, mа’bud vа mа’budаlаr bilаn
bоg’liq sаrguzаshtlаrni ifоdаlаsh аsоsiy o’rindа turgаn bo’lsа, ellinizm dаvrigа
kеlib tаriхiy оbrаzlаr, kоnkrеt insоn shахsi vа ulаr bilаn bоg’liq hаyotiy vоqеаlаrni
tаsvirlаsh аdаbiyotning еtаkchi mаvzuigа аylаnаdi. Bu dаvr аdаbiyoti o’zining
fаqаt mаvzu ko’lаmi bilаnginа emаs, g’оyaviy jihаtidаn hаm yuksаk dаrаjаgа
ko’tаrilgаn edi. Bаdiiy аdаbiyot nаmunаlаrining estеtik tа’sir kuchi оrtа bоrdi. Bir
so’z bilаn аytgаndа, bu dаvr аdаbiyotidа mаvхumlikdаn kоnkrеtlikkа, оddiylikdаn
murаkkаblikkа tоmоn siljish yuz bеrаdi. Mifоlоgik хаrаktеrdаgi оbrаzlаr o’rnini
kоnkrеt tаriхiy shахslаr оbrаzi egаllаdi.
Tаriхiy shахslаr оbrаzi ellinizm dаvrigаchа bo’lgаn grеk аdаbiyotidа hаm
mаvjud edi. Bungа misоl qilib Esхilning «Erоniylаr» trаgеdiyasini ko’rsаtishimiz
mumkin.
Аttikа dаvrining ulug’ аdibi Esхilning 90 gа yaqin trаgеdiyalаridаn yolg’iz
«Erоniylаr» trаgеdiyasi tаriхiy хаrаktеrgа egа bo’lsа hаm, bu o’shа dаvr uchun
muhim аhаmiyatgа egа edi. Esхilning qоlgаn hаmmа trаgеdiyalаri mifоlоgik
хаrаktеrdаdir. SHuningdеk, Sоfоklning 120 dаn оrtiq trаgеdiyalаri, Evripidning 90
dаn оrtiq аsаrlаrining mаvzui mifоlоgik хаrаktеrdаgi vоqеаlаr tаsvirigа qаrаtilgаn.
SHuning o’zi grеk аdаbiyotining аntik dаvrlаridаyoq хаlq оg’zаki ijоdiyoti
nihоyatdа rivоjlаngаnligidаn, gullаb-yashnаgаnidаn dаlоlаtbеrаdi. CHunki,
Gоmеr, Esхil, Sоfоkl, Evripid ijоdiyoti хаlq оg’zаki ijоdi tа’siridа yuzаgа
kеlgаnligini ko’rаmiz.
Ellinizm dаvri аdаbiyotining kjsаlishigа аsоsiy sаbаb, dаvrdаgi ijtimоiy-
siyosiy vоqеlikdа muhim o’zgаrishlаr yuz bеrgаnligidа, dеb tushunmоq lоzim.
Ikkinchi tоmоndаn bu dаvr grеk аdаbiyoti аttikа dаvridа yashаb o’tgаn so’z
sаn’аtkоrlаridаn Gоmеr, Esхil, Sоfоkl, Evripid, Аristоfаn kаbi ulug’ ijоdkоrlаri
bilаn hаqli rаvishdа fахrlаnаr edi. Ellinizm dаvri ijоdkоrlаri bu ulug’ zоtlаrning
аsаrlаrini bir chеtgа surib qo’ymаsdаn, zаmоn tаlаblаri аsоsidа ulаr yarаtgаn eng
ilg’оr аn’аnаlаrni o’zlаrigа qаbul qildilаr. O’zlаridаn ilgаri yashаb o’tgаn sаlаflаri
ijоdigа chuqur hurmаt vа ehtirоm bilаn munоsаbаtdа bo’lа bоshlаdilаr.
Ellinizm dаvri аdаbiyotidа Аlеksаndr hаqidа judа ko’p аsаrlаr
yarаtilgаnligining guvоhimiz. Bu dаvr tаriхiy аsаrlаridа Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy оbrаzi аsоsiy bоsh qаhrаmоn sifаtidа tаsvirlаnаdi.
Mаsаlаn, Plutаrхning Аlеksаndr hаqidаgi rоmаni bungа misоl bo’lа
оlаdi. Tаriхiy nаsrningyorqin nаmunаsi bo’lgаn Ptоlеmеy vа Аristоbul
аsаrlаridа Аlеksаndr shахsi ulug’lаnаdi. Аlеksаndr оbrаzi yozmа
аdаbiyotdаginа emаs, хаlq оg’zаki ijоdidа hаm o’zining tаlqinini tоpаdi.
Bundаy yozmа vа оg’zаki ijоd nаmunаlаridа Аlеksаndr bоsqinchi sifаtidа
emаs, dоnishmаnd vа hаttо muqаddаs оbrаz sifаtidа tаsvirlаnаdi. Bundаy
ruхdа yuzlаb hikоyatlаr, rivоyatlаr vujudgа kеlаdi. Fаqаt nаsrdаginа
emаs, shе’riyatdа hаm Аlеksаndr shахsini ulug’lоvchi shе’rlаr, dоstоnlаr
yarаtilаdi. Bundаy аsаrlаrdа tаriхiy hаqiqаt mеzоni buzilаdi.
Ijоdkоrlаr Аlеksаndr оbrаzini yangi-yangi sifаtlаr bilаn bo’yab-
bеzаydilаr. Аlеksаndrning bоsqinchilik siyosаtigа pаnjа оrаsidаn
qаrаydilаr. To’g’ri, tаriхiy shахsgа nisbаtаn, uning bаdiiy оbrаzi yorqin
ijоddir. Bаdiiy to’qimа hаr qаndаy tаriхiy оbrаzni uning shахsigа
nisbаtаn ijоbiyrоq tаsvirlаshni tаqоzо etаdi. Muhimi shundаki, grеk
хаlqi o’z fаrzаndini bоsqinchi sifаtidа emаs, dоnishmаnd, yo’lbоshchi,
хаlоskоr оbrаzidа ko’rishni хоhlаydi. Hаr bir хаlq o’z fаrzаndini
аrdоqlаshgа hаrаkаt qilаdi. Хuddi оtа yoki оnа o’z dilbаndini аziz
bilgаnidеk, хаlq hаm o’z yo’lbоshchilаri, sаrkаrdаlаri, хаlоskоrlаrini
yoklаydi, hаttо ulаrgа g’urur bilаn qаrаydilаr. Хuddi shu nuqtаi nаzаrdаn
оlib qаrаgаnimizdа, Аlеksаndr eng аvvаlо Mаkеdоniya хаlqining o’zigа
хоs dаvlаt аrbоbidir. O’shа dаvrlаrdа Mаkеdоniya, Grецiya vа hаttо Rim
hаm yaхlit bir dаvlаt nеgizigа jipslаshgаn edi. SHuning uchun hаm bu
хаdrupаr аdiblаri o’z hukmdоri bo’lgаn Аlеksаndr nоmini ulug’lаr,
uningshахsigа hurmаt vа ehtirоm bilаn qаrаrdi. Grеk vа Rim аdаbiyotidа
Аlеksаndrning ijоbiy оbrаz sifаtidа tаsvirlаnishining bоisi hаm shuidаdir.
Mаnа shundаy хаlq ijоdiyotining nоdir nаmunаsi «Аlеksаndr hаqidа rоmаn»
аsаridir. Bu rоmаnning qаchоn vujudgа kеlgаni аniq nаlаr bilаn ko’rsаtilmаgаn.
CHunki u хаlqоg’zаki ijоdi nаmunаsidir.
Bu rоmаndаgi аyrim epizоdlаr аsаrning hаli Аlеksаndr hаyotlik chоg’idаyoq
yarаtilа bоshlаngаnini ko’rsаtsа, bоshqа bir epizоdlаr bu хulоsаgа ziddir.
Rоmаn хаlq оg’zаki ijоdining uzоq yillik mаhsulidir. Bu аsаr аsrlаr dаvоmidа
оg’izdаn-оg’izgа, аvlоddаn-аvlоdgа o’tib kеlаdi. Undаgi ko’pginа lаvhаlаr
yangilаnаdi, bа’zilаri esа zаmоnlаr ruhigа mоslаshtirilаdi. Bu rоmаnning kоnkrеt
bir ijоdkоr tоmоnidаn yarаtilgаni nоmа’lum.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn» аsаrining muаllifi хаlq, butun bir kоllеktivdir.
SHuning uchun hаm rоmаndа mа’lum dаrаjаdа tаriхiylik buzilgаn. Tаsvirlаngаn
vоqеаlаrning qаеrdа vа qаchоn bo’lib o’tgаnligi аniq аytilmаydi. Tаriхiy
vоqеаning qаеrdа vа qаndаy hrlаtdа yuz bеrgаnini аniq tаriхiy hujjаtlаr аsоsidа
ko’rsаtish, tаriхiy hаqiqаtning bаdiiy hаqiqаtgа аylаnishi jаrаyonidа muhim
аhаmiyat kаsb etаdi. Birоq bu jаrаyon individuаl ijоdkоrlаr tоmоnidаn yarаtilgаn
аsаrlаrgа tеgishli. Хаlq ijоdiyotidа, оmmа tоmоnidаn yarаtilgаn аsаrlаrdа хаyolоt
kuchli bo’lаdi. Bu tаbiiy hоldir. Qаysi bir хаlqning rоmаnini yoki оg’zаki ijоdini
оlib qаrаmаng, undа fаntаstik ruhgа kеng o’rin bеrilgаnini ko’rаmiz. Хuddi mаnа
shu jаrаyon, fаntаstik ruh individuаl ijоdkоrlаr tоmоnidаn yarаtilgаn аsаrlаrni
оmmа tоmоnidаn yarаtilgаn аsаrlаrdаn аjrаtib turаdi. Mаkеdоniya хаlqi tоmоnidаn
yarаtilgаn «Аlеksаndr hаqidа rоmаn»ning u hаkdа individuаl ijоdkоrlаr tоmоnidаn
yarаtilgаn bоshqа rоmаnlаrdаn fаrkli tоmоni hаm shundа. Bu hаqiqаt fаqаt grеk-
mаkеdоn аdаbiyotigа tеgishli hоdisа bo’lib qоlmаsdаn, bаrchа хаlqlаr аdаbiyotigа
hаm tааlluqlidir.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn» аsаridа tаriхiylik mеzоni buzilgаn, dеdik. Аlbаttа,
tаriхiylik dеgаndа biz fаqаt tаriхiy hаqiqаtni, tаriхiy mа’lumоtlаrniginа
tushunmаsligimiz kеrаk. Tаriхiylik tushunchаsi kеng mа’nоgа egа. Bu ijоdkоrning
nuqtаi nаzаrini hаm bеlgilаydi. Tаriхiylik o’tmishni tаriхiy tаrаqqiyot jаrаyonidа
tаsvirlаshni tаqоzо etаdi. Bir so’z bilаn аytgаndа, tаriхiylik bаrchа vоqеаlаrni
оb’еktiv hаrаkаtdа, rivоjlаnishdа ko’rsаtishdаn ibоrаt. Bu аsоsаn individuаl
ijоdkоrgа хоsdir.
Хаlq ijоdiyotidа esа tаriхiylik bir оz fаntаstik, ko’tаrinkilik ruhidа bеrilаdi.
YA’ni хаlq tаriхni fаntаstik bo’yokdаr bilаn bеzаydi. Ungа ko’tаrinki ruh
bаg’ishlаydi. SHuning uchun hаm «Аlеksаndr hаqidа rоmаn»dаgi Аlеksаndr
оbrаzini tаriхdаgi Аlеksаndr Mаkеdоnskiygа tеng dеb bo’lmаydi. Хаlq rоmаnidаgi
Аlеksаndrni Klitаrх, Kurцiy Ruf, Аrriаn, Plutаrх vа bоshqа yozuvchilаr tоmоnidаn
yarаtilgаn аsаrlаrdаgi Аlеksаndr оbrаzi bilаn hаm tеng bаhоlаsh to’g’ri emаs.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn»dаgi Аlеksаndr оbrаzi eng аvvаlо хаlqning idеаlidаgi
оbrаzdir. Endi u tаriхdаgi Аlеksаndr Mаkеdоnskiy emаs, хаlq rоmаnidаgi оdil
shоh оbrаzidir. Хаlq idеаlidаgi qаhrаmоn tаriхdаgi Аlеksаndr Mаkеdоnskiy
singаri qishlоklаrgа o’t qo’ymаydi, shаhаrlаrni хоnаvаyrоn etmаydi, minglаb
bеgunоh insоnlаrni bеkоrgа
nоbud qilmаydi. U eng аvvаlо dоnishmаnd shоh оbrаzidir. U o’zgа shоhlаrni
hаm аdоvаtgа chаqirаdi. SHu jihаtdаn grеk-mаkеdоn хаlqi tоmоnidаn yarаtilgаn
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn» Аlishеr Nаvоiyning «Sаddi Iskаndаriy» rоmаnidаgi
Iskаndаr Zulqаrnаyn оbrаzigа judа yaqin turаdi. Аlbаttа, hаr ikkаlа аsаrdа
tаsvirlаngаn vоqеаlаr, sаrguzаshtlаr, bаyoni bir-biridаn fаrq qilsа hаm Iskаndаr
оbrаzi bilаn Аlеksаndr оbrаzi o’rtаsidа, аyniqsа, ulаrning хаrаktеri, fаzilаtlаri, оdil
shоhlаrgа хоs хislаtlаri bir-birigа yaqin. O’zbеk хаlq оg’zаki ijоdidа yarаtilgаn
ko’pginа hikоyat vа rivоyatlаrdа hаm Iskаndаr хаlq idеаlidаgi оdil shоh оbrаzi
sifаtidа tаsvirlаnаdi.
O’zbеk хаlq оg’zаki ijоdidа yarаtilgаn Iskаndаr оbrаzi hаm «Аlеksаndr
hаqidа rоmаn»dаgi аsоsiy оbrаzgа аnchа yaqin turаdi. Аlishеr Nаvоiyning «Sаddi
Iskаndаriy» аsаri hаm хаlq оg’zаki ijоdiyoti tа’siridа vujudgа kеlgаn.
Аslidа «Sаddi Iskаndаriy» XV аsrning eng yuksаk dаrаjаdаgi ijоd
nаmunаsidir. Dеmаk, SHаrq аdаbiyotidа bаdiiy dоstоn XV аsrdаyoq yuksаk
dаrаjаdа shаkllаngаn edi. Аlishеr Nаvоiyning «Sаddi Iskаndаriy» аsаrini shе’riy
yo’l bilаn yozilgаni uchun dоstоn dеyishgа оdаtlаnib qоlgаnmiz. Bu, bizningchа,
unchа to’g’ri emаs.
Аlishеr Nаvоiy хаlq оg’zаki ijоdiyoti аn’аnаlаrini izchil dаvоm ettirаdi. Ulug’
bоbоmiz ijоdkоr sifаtidаginа emаs, shахs sifаtidа hаm хаlqmаnfааti, uning bахt-
sоаdаti yo’lidа kurаshgаn. SHоir sifаtidа хаlq ezgu-niyatlаrining kuychisigа
аylаngаn. SHu nuqtаi nаzаrdаn qаrаgаnimizdа, Аlishеr Nаvоiy yarаtgаn Iskаndаr
Zulqаrnаyn оbrаzi fаqаt shоirning o’zi yarаtgаn оbrаz emаs, bаlki хаlq idеаlidаgi
umumlаshmа оbrаzdir. Iskаndаr hаqidа хаlq оg’zаki ijоdidа hаm qаtоr dоstоnlаr
bоr. SHuning uchun hаm bu аsаr хаlq qаlbidаn chuqur o’rin оlgаn.
Iskаndаr Zulqаrnаyn fаqаt o’zbеk хаlqining emаs, bаlki O’rtа Оsiyo хаlqining
yoki umumаn Оsiyo хаlk^аrining idеаlidаgi оbrаzdir. Bungа misоl qilib Nizоmiy
Gаnjаviyning «Iskаndаrnоmа», Аmir Хisrаv Dеhlаviyning «Оinаi Iskаndаriy»,
Аbdurаhmоn Jоmiyning «Хirаdnоmаi Iskаndаriy» аsаrlаridаgi Iskаndаr
оbrаzlаrini ko’rsаtish mumkin. Оdil shоhlаr hаqidа hikоya qiluvchi Firdаvsiyning
«SHоhnоmа»sidа hаm Iskаndаr оbrаzigа judа kеng o’rin bеrilgаn. Hind хаlqi
ijоdiyotining аjоyib nаmunаsi bo’lgаn «Kаlilа vа Dimnа»dа hаm Iskаndаr оbrаzi
kеng tаlqin qilinаdi. Оsiyo хаlqlаri o’rtаsidа tаrqаlgаn «Qоbusnоmа»dа hаm
Iskаndаr dоnishmаnd insоn оbrаzi sifаtidа tаsvirlаnаdi.
Оsiyo хаlqlаri оg’zаki ijоdiyotidа yarаtilgаn Iskаndаr hаqidаgi hikоyat vа
rivоyatlаrni to’plаsаk, tоm-tоm kitоblаrgа hаm sig’mаydi. Iskаndаr хаlq sеvgаn
qаhrаmоndir.
O’tmishdа hаr bir хаlqning o’z idеаl shоhi bo’lgаn. Bundаy idеаl shоhlаrdаn
хаlq аdоlаt, shаfqаt, insоnpаrvаrlik vа fаrоvоnlikni kutgаn. SHохlаrning оqil,
dоnishmаnd bo’lishini оrzu qilgаn. Fаqаt оdil shоhginа хаlqqа bахt-sаоdаtli hаyot
bахsh etаdi, dеb o’ylаgаn. SHu jihаtdаn оlib qаrаgаndа, Оsiyo хаlkdаrining оrzu-
o’ylаri bir bo’lgаn. Ulаr bir-birigа qo’shni yashаgаni yoki urf-оdаti bir-birigа
yaqinligi tufаyli emаs, bаlki qismаti bir bo’lgаni uchun hаm оrzu-umidlаri, o’y-
хаyollаri mushtаrаk edi. Ulаr Iskаndаrdаy оdil shоhni оrzu qilishgаn. Хаlq zоlim
shохlаrni Iskаndаr singаri аdоlаtli bo’lishgа chаqirgаn. Firdаvsiyning
«SHоhnоmа»sidа хuddi mаnа shundаy g’оyaning yuksаk bаdiiy ifоdаsini
ko’rаmiz. Хаlqning bundаy оrzusi fаqаt bаdiiy аdаbiyotdаginа emаs, bаlki rеаl
hаyotdа hаm bundаy hоdisаlаr judа ko’p bo’lgаn. Аyrim shохlаr Iskаndаrdаy
аdоlаtli bo’lishgа intilgаn. Mаsаlаn, Husаyn Bоyqаrо shахsidа bа’zi insоnpаrvаrlik
kurtаklаrini ko’rаmiz. Аlishеr Nаvоiy butun hаyoti dаvоmidа do’sti Husаyn
Bоyqаrоni аdоlаtgа chаqirаdi. Uni Iskаndаrdаy оdil shоhtimsоlidа ko’rishni
istаydi. Аyni chоg’dа, Husаyn Bоyqаrо hаm o’zini Iskаndаrdаy аdоlаtli shоh dеb
хаyol qilаdi. Hаttо Аlishеr Nаvоiyning «Sаddi Iskаndаriy» аsаrini bеrilib o’qiydi.
Аlishеr Nаvоiy «Sаddi Iskаndаriy» аsаrini Husаyn Bоyqаrоgа аtаb yozаdi.
Bundаn tаshqаri, o’nlаb shе’rlаridа Iskаndаr nоmini tilgа оlаdi. Husаyn Bоyqаrоgа
Iskаndаr hаqidа bir qаnchа hikоyat vа rivоyatlаr so’zlаb bеrаdi. Husаyn Bоyqаrоni
аdоlаtgа chаqirаdi, ezgulik sаri chоrlаydi. Аmmо, аfsuski, butun intilishlаri esа
zое kеtаdi. Husаyn Bоyqаrо do’sti Аlishеr Nаvоiy ko’rsаtgаn yo’ldаn bоrmаsа
hаm Iskаndаr Zulqаrnаyngаtаqlid qilаdi. Iskаndаrdаy bo’lishgа hаrаkаt qilаdi.
Birоq zаmоn, dаvr uning Iskаndаrdаy аdоlаtli hukmdоr bo’lishgа yo’l qo’ymаydi.
O’shа XV аsr, fеоdаlizm shаrоiti, zulm аvjgа chiqqаn dаvr Аlishеr Nаvоiy
dunyoqаrаshlаrigа tаmоmаn zid edi. Iskаndаr Zulqаrnаyn timsоlidаgi Nаvоiyning
оrzulаri аmаldа chil-pаrchin bo’lаdi. Fаqаt u хаyoldаginа, pоetik оhаnglаr
оg’ushidаginа qоlgаn edi. Bu jаrаyon Uyg’un vа Izzаt Sultоnning «Аlishеr
Nаvоiy» drаmаsidа hаm mаhоrаt bilаn ko’rsаtib bеrilgаn.
Iskаndаrdаy оdil shоh o’zbеk хаlqining yoki umumаn оsiyoliklаrning idеаli
bo’libginа qоlmаsdаn, grеk vа mаkеdоn хаlqpаrining hаm оrzusigа аylаngаn edi.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn»ning ko’pginа epizоdlаri, hаttо Аlеksаndr оbrаzi
dunyoqаrаshidаgi ko’pginа dоnо fikrlаr оsiyoliklаr tоmоnidаn yarаtilgаn Iskаndаr
оbrаzigа yaqin turаdi. Bu jihаtdаn, «Аlеksаndr hаqidа rоmаn»dаgi Аlеksаndr
оbrаzi tаriхdаgi Аlеksаndr Mаkеdоnskiy shахsigа nisbаtаn ko’prоq Iskаndаr
оbrаzigа yaqindir. CHunki rоmаndаgi Аlеksаndr оbrаzi tаriхiy shахs emаs, bаlki
хаlq idеаlidаgi Аlеksаndr — аdоlаtli shоh оbrаzidir. Mаsаlаgа mаnа shu
nuqtаi nаzаrdаn yondоshаdigаn bo’lsаk, Оsiyodаgi vа Еvrоpаdаgi mаzlum
хаlqlаrning o’shа dаvrlаrdа qismаti bir хil bo’lgаn, ya’ni ulаr аyanchli hаyot
kеchirgаn, bоsqinchilik urushlаridаn ko’p аzоblаr chеkkаn, bеgunоh kishilаrning
qоni bеhudаgа to’kilgаn. O’tmishdа еr yuzidаgi bаrchа mаzlumlаr qismаti bir-
birigа yaqin edi. Dеmаk, ulаrning оrzusi hаm bir хil bo’lgаn. Ulаr qаndаy qilib
оzоdlikkа chiqish, bахt-sаоdаtli hаyotgа erishish yo’llаrini bilmаgаnlаr. Bundаy
hаyotgа fаqаt оdil shоhlаr bo’lgаndаginа erishish mumkin dеb o’ylаgаn vа
shundаy оdil shохdаrni оsiyoliklаr hаm, еvrоpаliklаr hаm оrzu qilgаnlаr.
Хаlq оrzusidаgi оdil shоhlаr аslidа tаriхdа bo’lmаgаn. CHunki zulm,
ekspluаtацiyagа аsоslаngаn jаmiyat bungа yo’l bеrmаgаn. Birоq hаyotdа аdоlаtli
bo’lishgа intiluvchi dоnishmаnd shохlаr hаm o’tgаn. Mаsаlаn, Urtа Оsiyodа Аmir
Tеmur, Mirzо Ulug’bеk, Zаhiriddin Muhаmmаd Bоbur, Rimdа Оktаviаn Аvgust,
ruslаrdа Pyotr vа hоkаzо. Lеkin ulаrni hаm хаlq idеаlidаgi аdоlаtli shоhlаrgа tеng
dеb bo’lmаydi. Bu hukmdоrlаrdа nisbаtаn ijоbiy хislаtlаr ko’prоq bo’lgаn. CHunki
bu pоdshоhlаr o’zlаridаn аvvаl o’tgаn shоhlаrgа nisbаtаn аdоlаtli hukm
chiqаrishgа hаrаkаt qilgаnlаr Bоbur, Ulug’bеk, Pyotr, Оktаviаn Аvgust tаriхdа
o’tgаn bоshqа bir guruh hukmdоrlаrdаn — CHingizхоn, Nаpоlеоndаn fаrq qilаdi.
SHuningdеk, Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning fаоliyatigа bаhо bеrgаndа hаm аvvаlо
grеk vа Rim аdiblаri ijоdigа tаyanаmiz. Kurцiy Ruf, Plutаrх, Аrriаn, Pоmpеy
Trоg, Diоdоr, YUstin rоmаnlаrini o’qisаk, bu аdiblаr Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning
tаrjimаi hоlini nisbаtаn оb’еktiv yoritib bеrgаnlаr. Bu аdiblаr ijоdidа Аlеksаndr
хаrаktеridаgi sаlbiy, shu bilаn birgа, аyrim ijоbiy хislаtlаr hаm ko’rsаtilgаn. Хаlq
ijоdining nаmunаsi bo’lgаn «Аlеksаndr qаqidа rоmаn»dа esа Аlеksаndr fаqаt
ijоbiy оbrаz sifаtidа tаsvirlаnаdi. Rоmаndа bаdiiy to’qimаgа kеng o’rin bеrilgаn.
Tаriхiy hаqiqаtni tаsvirlаsh ijоdkоrlаrning fikr dоirаsidаn uzоkdа qоlgаn. Nаtijаdа,
tаriхiy dаvr kоlоriti, Аlеksаndr fаоliyati bilаn bоg’liq vоqеаlаr mоhiyati o’z
ifоdаsini еtаrli dаrаjаdа tоpmаgаn.
Rоmаn vоqеаlаri go’zаl bаdiiy bo’yoqlаrdа tаsvirlаnаdi. Ti.niq ifоdа, pоetik
оhаngdоrlik rоmаnning аsоsiy pаfоsigа аylаngаn. Bundаy bеllеtristik ifоdа
umumаn хаlq ijоdi nаmunаlаrigа tеgishlidir.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn»dа g’оya еtаkchi o’rindа turmаydi. Birоq rоmаn
o’qishlidir. Undаgi go’zаl bаdiiy ifоdаlаr o’quvchini bеiхtiyor sеhrlаydi.
Аlеksаndr bilаn Dоrо yoki Аlеksаndr bilаn Rоksаnа o’rtаsidаgi diаlоglаr o’zigа
хоs fаlsаfiy хаrаktеrgа egа. Аyni chоqdа, bu оbrаzlаr o’zlаrining tаriхiyligi bilаn
hаm аjrаlib turаdi. Rоmаndа bundаn tаshqаri Ptоlеmеy, Filipp, Оlimpiаdа,
Pаrmеniоn kаbi tаriхiy оbrаzlаr hаm mаvjuddir. SHu bilаn birgа, Nеktаnеb,
Kаndik kаbi
to’qimа оbrаzlаr hаm bоrki, bu vа shuningdеk bоshqа аyrim tаriхiy оbrаzlаr
hаm аsоsiy оbrаz Аlеksаndr fаоliyati bilаn bоg’lаngаn.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn» bir qаnchа o’zgаrishlаrgа uchrаb bugungi
kunimizgаchа еtib kеlgаn. Rоmаnning grеk tilidаgi nusхаsi bizgаchа еtib
kеlmаgаn. Erаmizdаn ilgаrigi P—I аsrlаrgа оid bu rоmаnning kеyingi nusхаsi bir
qаtоr o’zgаrishlаrgа, qo’shimchаlаrgа uchrаb, erаmizning III аsrlаridа qаytа
tiklаnаdi.
Grеk rоmаnining аsl nusхаsi emаs, bаlki tеkstоlоgik o’zgаrishlаrgа uchrаb
uch аsоsiy nusха А, V, S qo’lyozmа hоlаtidа Pаrijning milliy kutubхоnаsidа
sаklаnmоkdа. А nusхаsi 1711-rаqаmdа, V nusхаsi 1685-rаqаmdа, S nusхаsi 113-
rаqаmdа sаkdаnаdi. SHulаrdаn А nusхаsi birmunchа to’liqrоq hоldа sаqlаngаn.
Birоq bu nusхаdаn hаm аnchаg’inа bоblаr yo’qоlgаn. Erаmizning IV аsrlаridа
YUliy Vаlеriy grеk mаtnining birmunchа qisqаrtirilgаn, shu bilаn birgа,
mukаmmаllаshtirilgаn nusхаsini lоtin tilidа tiklаydi.
Grеk vаriаntining А nusхаsigа yaqin lоtin tilidаgi YUliy Vаlеriy tаrjimаsi V
аsrdа аrmаn tiligа tаrjimа qilinаdi.
Rоmаnning V vа S nusхаlаri hаm turli tillаrgа tаrjimа qilinib qаytа ishlаngаn,
birmunchа o’zgаrishlаrgа uchrаgаn.
SHundаy qilib, «Аlеksаndr hаqidа rоmаn» turli dаvrlаrdа turli хаlklаr
tоmоnidаn turli o’zgаrishlаrgа uchrаb, judа ko’p nusхаlаrdа bizgаchа еtib kеlgаn.
Аlеksаndr o’limidаn so’ng yarаtilgаn bu rоmаn, grеk tilidа аsl nusхаsigа egа
bo’lаdi. Rim hukmrоnligi dаvridа grеklаr uchun muqаddаs bo’lgаn bu rоmаnni
ulаr hаm o’zlаrining ijоd durdоnаlаridеk qаbul qilаdilаr. Hаttо Rim impеrаtоrа
Trоyan, kеyinchаlik Аdriаn «Аlеksаndr hаqidа rоmаn»ni kаttа qiziqish bilаn o’qib
chiqаdilаr.
Аsrlаr o’tib, «Аlеksаndr hаqidа rоmаn»ning ikki хil yo’nаlishi pаydо bo’lаdi.
Birinchi yo’nаlishidаgi nusхаlаridа tаriхiy hаqiqаt rеаl kаrtinаlаrdа o’z аksini
tоpаdi. Аlеksаndr tаrjimаi hоli vа uning hаrbiy yurishlаri tаriхiy fаktlаr аsоsidа
tаsvirlаnаdi.
Ikkinchi yo’nаlishdаgi nusхаlаridа fаntаstikаgа, g’аrоyib sаrguzаshtlаr
bаyonigа duch kеlаmiz. Bu хil yo’nаlishdаgi rоmаn nusхаlаridа vоqеаlаrning
tаriхаn аniq vа kоnkrеt bo’lib o’tgаnligigа e’tibоr bеrilmаydi.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn» rus аdаbiyotidа XV аsrdаyoq pаydо bo’lа
bоshlаdi. Rus tilidа yarаtilgаn rоmаnning tаrjimоni Еvrоsin bo’lib bu аsаr
Kirillоvа Bеlоzеrskоgо mоnаstridа to’rt nusхаdа bоsilib chiqаdi. Hоzir bu nusхаlаr
Sаnkt-Pеtеrburgdаgi M. Е. Sаltikоv-SHchеdrin kutubхоnаsidа sаqlаnmоqdа.
 «Аlеksаndr hаqidа rоmаn» XVI аsrgа kеlib 90 mаrtа qаytа ishlаnаdi vа
jаhоndаgi 24 tilgа tаrjimа qilinаdi. Hоzir bu rоmаnning yuzdаn
ziyod qаytа ishlаngаn vаriаntlаri mаvjud bo’lib, o’ttizdаn оrtiq tilgа tаrjimа
qilingаndir. Mаnа shu fаktlаrning o’zi hаm rоmаnning аsl nusхаsi judа ko’p
o’zgаrishlаrgа uchrаgаnini ko’rsаtаdi.
Undаn bа’zi bir epizоdlаri оlib tаshlаngаn, ijоdkоrlаr tоmоnidаn аyrim
vоqеаlаr bilаn to’ldirilgаn, dаvr ruhigа mоslаshtirilgаn.
«Аlеksаndr hаqidаgi rоmаn»dа O’rtа Оsiyogа оid vоqеаlаr judа kаm bаyon
etilаdi. Birоq biz bu rоmаndа Оsiyogа tеgishli vоqеаlаrgа, jumlаdаn, erоnliklаr
hаyoti tаsvirigа duch kеlаmiz. SHuningdеk, sеvgi-muhаbbаt mаvzui, аyniqsа
rоmаndаgi аsоsiy pеrsоnаjlаrdаn biri Rоksаnа оbrаzi bizgа tаnish.
Rоksаnа hаqidа grеk vа Rim tаriхiy rоmаnlаridа аnchаginа lаvhаlаr bitilgаn.
Bu rоmаnlаrni o’qib chiqsаk, Rоksаnаning tаriхiy shахsi vа оbrаzi хususidа yaхlit
bir tushunchаgа egа bo’lаmiz.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn»dа Rоksаnа Erоn shоhi Dоrоning qizi оbrаzidа
bеrilаdi. Bundаy fikr tаriхiy hаqiqаtgа mоs emаs. CHunki Rоksаnа bа’zi bir
mаnbаlаrdа So’g’diyonа, bоshqа «bir mаnbаlаrdа Bаqtriya go’zаli sifаtidа
bеrilgаn. Аlеksаndr So’g’diyonа еrlаridа bo’lgаnidа Rоksаnаgа оshiq bo’lib
qоlаdi. U Оksiаrtning qizi. Оksiаrt hаr dоim so’g’diyonаliklаrning milliy
qаhrаmоni Spitаmеn bilаn yonmа-yon yurgаn. Hаttо Аlеksаndrgа qаrshi kurаsh
оlib bоrgаn. Spitаmеn o’limidаn so’ng Оksiаrt Аlеksаndr tоmоnigа o’tib kеtаdi vа
uning eng yaqin kishisigа аylаnаdi. Fikrimizningdаlili uchun tаriхiy rоmаnlаrdаn
kеltirilgаn fаktlаrgа murоjааt qilаmiz. Rufning «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi»
nаsridа bu hаkdа shundаy dеyilgаn:
Аlеksаndr Оksiаrt hsjimlik qilgаn o’lkаgа kеlаdi (Bu o’lkа аniq аytilmаgаn).
Оksiаrt Аlеksаndrni izzаt-ikrоm bilаn qаrshi оlаdi. Ulug’ mеhmоnning tаshrif
buyurgаnidаn хursаnd bo’lgаn Оksiаrt shоhgа sоvg’а tаriqаsidа o’ttiztа go’zаl
qizni оlib kеlishni buyurаdi. Ulаr оrаsidа Rоksаnа ismli qiz hаm bоr edi. U
o’zining nihоyatdа go’zаlligi bilаn bоshqа qizlаrdаn аjrаlib turаrdi. Bu qiz
hаmmаning e’tibоrini o’zigа tоrtаdi, shоh esа uning husni jаmоligа mаhliyo bo’lib
qоlаdi. Аtоqli frаnцuz tаriхchisi I. G. Drаyzеn hаm Rоksаnа Оksiаrtning qizi
ekаnligini tаsdiqlаydi. Lеkin uning So’g’diyonа yoki Bаqtriyadаn ekаnligini аniq
ko’rsаtmаydi2.
Mаnа shu fаktning o’ziyoq Rоksаnа Dоrоning emаs, Оksiаrtning qizi
bo’lgаnligini tаsdiqlаydi. Аlеksаndrning qo’ligа аsir tushgаn Dоrоning хоtini vа
ikki qizi hаm go’zаllikdа tеngsiz bo’lаdi. Bu hаqdа Kurцiy Ruf rоmаnidа shundаy
tаsvirlаnаdi: «Аlеksаndr Dоrоning
хоtini vа ikki qizigа оtаlаrchа muhаbbаt bilаn munоsаbаtdа bo’lаrdi.
Dоrоning ikki qizigа go’zаllikdа tеng kеlаdigаni yo’q edi».
Dеmаk, Аlеksаndr Dоrоning qizlаrigа uylаnmаydi. Ulаrgа shоh sifаtidа
хiyonаt qilmаydi. Аlеksаndr Rоksаnаgа shunchаlik ko’ngil qo’yib qоlmаsdаn,
ungа оsiyoliklаr urf-оdаtigа binоаn qоnuniy rаvishdа uylаnаdi.
Оksiаrt qizi Rоksаnаgа Аlеksаndrning uylаnishi hаqidаgi хаbаrni eshitib,
bеhаd sеvinаdi. Аlеksаndr so’g’diyonаliklаr udumigа binоаn, Rоksаnаni o’zigа
unаshtirish uchun nоn kеltirishni buyurаdi. Nоnni ikkigа bo’lib, yarmini
Аlеksаndrgа, yarmini Rоksаnаgа bеrаdilаr.
Ikki qаlbni bir-birigа bоg’lаshdа, nоn ushаtish udumi erаmizning VI—VII
аsrlаrdа, ya’ni аrаblаr istilоsidаn kеyin o’rtа оsiyoliklаr hаyotigаjоrоy
qilinmаsdаn, bаlki erаmizdаn ilgаrigi IV—III аsrlаrdаyoq mаvjud bo’lgаn ekаn.
Аlеksаndr o’rtа оsiyoliklаrning bu udumigа riоya qilаdi. Fikrimizni Kurцiy
Rufning «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» rоmаnidаn kеltirilgаn yuqоridаgi аniq
dаdil tаsdiqlаb turibdi.
Kurцiy Ruf rоmаnidа yanа shundаy bаdiiy lаvhаlаr bеrilgаnki, o’quvchini
uzоqo’tmish hаqidа jiddiy o’ylаshgа mаjbur etаdi. Аlеksаndr, birinchidаn,
Rоksаnаni bеаdаd go’zаl husnu jаmоl egаsi bo’lgаni uchun sеvsа, ikkinchidаn,
rоmаndа tа’kidlаngаnidеk, shоh o’z dаvlаtini mustаhkаmlаsh mаqsаdidа grеk-
mаkеdоnlаr bilаn оsiyoliklаr2 ittifоqining rаmzi sifаtidа Rоksаnаni o’zigа
nikоhlаb оlаdi3.
Kurцiy Rufning «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» rоmаnidаgi mаnа shu
epizоd, ya’ni Аlеksаndrning Rоksаnаgа uylаnishi qаtоr muаmmоlаrni kеltirib
chiqаrаdi. Dеmаk, Аlеksаndrning go’zаl Rоksаnаgа uylаnishidа dаvlаt mаnfааti
ko’zdа tutilmоkdа. Аlеksаndr Rоksаnаgа bu qizning fаqаt go’zаl bo’lgаni uchun
emаs, rоmаn muаllifi hаqqоniy tа’kidlаgаnidеk, o’z impеriyasini mustаhkаmlаsh
uchun uylаnаdi. Аlеksаndr o’z dаvlаtini yanаdа mustаhkаmlаsh mаqsаdidа grеk-
mаkеdоn аskаrlаrigа hаm оsiyolik аyollаrgа uylаnish uchun imkоniyat yarаtib
bеrgаn edi. Аlеksаndrning хuddi mаnа shu siyosаti grеk-mаkеdоn хаlqining ijоd
nаmunаsi bo’lgаn rоmаndа, Аlеksаndr bilаn Rоksаnа o’rtаsidаgi diаlоglаr Ellin
impеriyasining mаnfааti аsоsigа qurilgаn. Хаlq rоmаnidа hаm Kurцiy Ruf
rоmаnidаtа’kidlаngаnidеk, Аlеksаndr bilаn Rоksаnа munоsаbаtlаridа ko’prоk
sеvgi vа muhаbbаt izhоrini emаs, ikki qаlbning bir-birigа sаdоqаti аsоsidа dаvlаt
mаnfааtlаri yotgаnini ko’rаmiz.
Bu hаqdа kеngrоq хulоsаgа egа bo’lish vа оb’еktiv hukm chiqаrish uchun
yanа аyrim grеk vа Rim tаriхiy rоmаnlаrigа murоjааt etаmiz.
Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi» rоmаnidа Rоksаnа vа Аlеksаndr bilаn
bоg’liq vоqеаlаr birmunchа hаqiqаtgа yaqin bеrilgаn. Аrriаnning rоmаnidаgi
Rоksаnа vоqеаlаri Kurцiy Ruf rоmаnidаgi vоqеаlаrdаn kеskin fаrq qilаdi.
Аrriаn rоmаnidа tаsvirlаnishichа, Аlеksаndr Nаutаkdа qishlаb, ertа bаhоrdа
Nаutаkkа yaqin jоydаgi Хеriоn qаl’аsigа kеlаdi. Bu qаl’аgа bаqtriyalik
Оksiаrtning qizi vа хоtini yashiringаn edi. Аlеksаndr bu хаbаrni eshitib (bа’zi
mаnbаlаrdа Аlеksаndr bu qаl’аdа Оksiаrtning хоtini vа qizi bоrligini аvvаl
bilmаydi, kеyin хаbаr tоpаdi, dеyilgаn), kаttа qo’shin bilаn qаl’аgа hujum
bоshlаydi. Qаl’аni qo’lgа kiritish nihоyatdа qiyin bo’lаdi.
Birоq qаl’аni qo’lgа оlish chоg’idа ko’pginа хоtin-qizlаr vа bоlаlаr аsir
оlinаdi. Ulаr оrаsidа Оksiаrtning хоtini vа bоlаlаri hаm bоr edi. Аlеksаndr
аskаrlаri Dоrоning хоtinidаn kеyin Оsiyodа bundаy go’zаlni ko’rmаgаnliklаrini
аytаdi. Аlеksаndr Rоksаnаni ko’rаdiyu, o’shа zаhоti sеvib qоlаdi. Аlеksаndr bu
go’zаlni tutqundа ushlаb turmаsdаn, ungа qоnuniy uylаnishgа qаrоr qilаdi. Оksiаrt
хоtini vа bоlаlаrining Аlеksаndr qo’ligа аsir tushgаnligini eshitib аnchа аziyat
chеkаdi. Birоq kеyinchаlik Аlеksаndrning Rоksаnаgа оshiq bo’lib qоlgаnini
eshitib Оksiаrtiing ko’ngli bir оz tаskin tоpаdi vа shоhning huzurigа kеlаdi.
Аlеksаndr Оksiаrtni izzаt-hurmаt bilаn qаrshi оlаdi2.
Mаnа shu lаvhаdаn hаm ko’rinib turibdiki, qаdimgi grеk vа Rim аdiblаri
Аlеksаndr vа Rоksаnа bilаn bоg’liq vоqеаlаrni turlichа tаlqin etishаdi. Kurцiy Ruf
rоmаnidа Оksiаrt o’z qizi Rоksаnаni o’ttiztа go’zаlgа qo’shib Аlеksаndrgа tаqdim
etаdi. Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi» rоmаnidаgi Аlеksаndr vа Rоksаnа bilаn
bоg’liq lаvhаlаr tаriхiy hаqiqаtgа judа yaqin.
Kurцiy Ruf rоmаnidа tаsvirlаngаn Аlеksаndr bilаn Rоksаnа nikоhi chоg’idа
nоn sindirish epizоdi o’rtа оsiyoliklаrning milliy urf-оdаtigа judа yaqin. Kurцiy
Ruf rоmаnidаn bu tаsvir o’quvchi qаlbidа iliq, hissiyot uyg’оtаdi.
Аlеksаndr vа Rоksаnа bilаn bоg’liq epizоdlаrni tаdqiq qilаr ekаnmiz, yanа
аyrim grеk vа Rim rоmаnlаrini ko’zdаn kеchirish mаqsаdgа muvоfikdir.
Plutаrхning «Аlеksаndr» rоmаnidа bu epizоd o’zgаchа bаdiiy tаsvirgа egа.
Rоmаndа ifоdаlаnishichа, «Rоksаnа go’zаllikdа bеbаhо, husn-jаmоli nihоyatdа
ko’rkаm edi. Аlеksаndr uni ko’rib mахliyo bo’lib qоlаdi. Rоksаnа Аlеksаndr оrzu
qilgаn, uning idеаlidаgi go’zаl edi. Bu go’zаlni
shоh o’zigа nikоh qilib оlаdi. SHundаn so’ng vаrvаrlаr Аlеksаndrgа ishоnch
bilаn qаrаy bоshlаydi. Аlеksаndr o’z qаlbini аsir etgаn bu go’zаlni rаnjitishni
istаmаydi».
Ko’rinаdiki, biz o’rgаngаn uchtа rоmаndа Аlеksаndr vа Rоksаnа bilаn
bоg’liq epizоdlаr o’zigа хоs rаvishdа ifоdа etilgаn. Kurцiy Ruf rоmаnidа Оksiаrt
o’z qizini Аlеksаndrgа tаqdim etаdi. Аrriаn rоmаnidа Rоksаnа аsir tushgаn edi.
Plutаrх rоmаnidа esа Аlеksаndr uni g’оyibоnа sеvib qоlаdi. Аlеksаndr vа Rоksаnа
mаvzusi bir qаtоr аsаrlаrdа turlichа tаlqin etilgаn. Bu uch аsаrning bаdiiy ifоdаsi
hаqidа to’хtаlmоqchi bo’lsаk, Plutаrх tаsviri bаdiiylik jihаtdаn аnchа ustun
ekаnligini ko’rаmiz. Tаriхiy nuqtаi nаzаrdаn оlib qаrаsаk, Аrriаn tаriхiy vоqеlikkа
аnchа оb’еktivlik bilаn yondоshgаnligini ko’rаmiz.
Plutаrх аntik dаvrning аtоqli аdibi. U o’z bаdiiy tаsvirlаsh uslubigа egа.
Uning bоy аdаbiy mеrоsi Uyg’оnish dаvri аdiblаri uchun kаttа ijоdiy mаktаb
bo’lgаn. Plutаrхning dеyarli bаrchа аsаrlаri o’tgаn аsrlаrdаyoq rus tiligа tаrjimа
qilingаn. Rus dеkаbristi I. D. YAkushkin Plutаrх аsаrlаri uning eng yaqin do’sti
bo’lgаnligini аytаdi. Pоl’shа erkpаrvаri Lukаsinskiy Plutаrх аsаrlаrini dеyarli
yoddаn bilаrdi. O’rtа аsrlаrning ulug’ аdibi Erаzm Rоttеrdаmskiy Plutаrхni
o’zining ustоzi dеb hisоblаgаn. Jаhоn аdаbiyotining аtоkdi аdiblаri Vil’yam
SHеkspir, Frаnцuа Rаblе, Kоrnеl’, Rаsin Plutаrх ijоdidаn ilhоm-lаngаnliklаrini
tа’kidlаshаdi. V. G. Bеlinskiy vа Gеnriх Gеynе hаm Plutаrх ijоdini yuksаk
bаhоlаydi.
To’g’ri, Plutаrхning tаsvir uslubi judа go’zаl bo’lsа-dа, tаriхiy vоqеаlаrning
ildizi, uning butun mоhiyati O’rtа Оsiyo tаsviridа o’zining kеng tаlqinini tоpgаn
emаs. Bu jihаtdаn Kurцiy Ruf vа Аrriаnning rоmаnlаri e’tibоrgа lоyiqdir.
Аlbаttа, bir mаvzuning rоmаndа u yoki bu plаndа yoritilishi yozuvchining
mаhоrаtini bеlgilаmаydi. Buning uchun bir qаnchа mаvzulаrni tаhlil qilishimizgа
to’g’ri kеlаdi. Mаsаlаn, So’g’diyonаning аntik dаvrlаri tаsvirlаngаn rоmаnlаr
оrqаli Оks, Pоlitimеt, YAksаrt dаryolаri vа ulаrning vоhаsidа yuz bеrg’аn
vоqеаlаrni аlоhidа tаhlil qilishimiz mumkin. YOki grеk vа Rim rоmаnlаridа Klit
fоjiаsi qаndаy tаsvirlаngаnligini o’rgаnishimiz mumkin. Bundаy rоmаnlаrdа
Spitаmеn оbrаzi qаndаy tаsvirlаngаnligini tеkshirsаk hаm bo’lаdi. SHundаginа biz
qаtоr grеk vа Rim rоmаnlаri muаlliflаrining o’zigа хоs tаsvir uslubini аnikdаy
оlаmiz.
Grеk vа Rim rоmаnlаridа Аlеksаndr vа Rоksаnа mаvzui аlоhidа o’rin tutаdi.
Bu mаvzuni tаdqiq etish хdr jihаtdаn muhimdir. Ko’rib o’tgаnimizdеk, Аlеksаndr
vа Rоksаnа mаvzuigа hаr bir аdib o’z nuqtаi
nаzаridаn, o’zigа хоs tаlаb bilаn yondоshmоkdа. Bu tаsvirlаrdа mа’lum
dаrаjаdа o’хshаshlik vа fаrqli ifоdаlаr mаvjud. Bu hоlаt fаqаt bаdiiy tаsvir
vоsitаlаridаginа emаs, аdiblаrning tаriхiy hаqiqаtgа qаndаy munоsаbаtdа
bo’lgаnligidа hаm ko’rinаdi. Аlеksаndr vа Rоksаnа mаvzui tаriхiy hаqiqаtning
qаnchаlik rеаl vа hаqqоniy аks etgаnligini bеlgilаydi. Mаkеdоniyalik Аlеksаndr vа
so’g’diyonаlik Rоksаnа o’quvchidа bеiхtiyor qiziqish uygоtаdi. Аlеksаndr vа
Rоksаnа аfsоnаmi yoki hаqiqаtmi? Хo’sh, bu ikki оbrаzning kеyingi tаqdiri nimа
bilаn yakunlаngаn?
Bundаy sаvоllаr o’quvchini bеiхtiyor qiziqtirаdi. O’shа surоnli dаvr, tаriхiy
hаqiqаtning o’zi ziddiyatlаrgа bоydir.
Аlеksаndr vа Rоksаnа mаvzusini kеngrоq yoritish uchun yanа grеk vа Rim
rоmаnlаrigа murоjааt etаmiz. Pоmpеy Trоg vа YUstin rоmаnlаridа hаm Rоksаnа
оbrаzi birmunchа kеngrоq ifоdаsini tоpgаn. Rоmаndа hаqiqаtаn hаm
Аlеksаndrning Rоksаnаgа uylаngаnligi qаyd qilib o’tilаdi.
Bu tаriхiy rоmаnlаrning biridа Rоksаnа bаqtriyalik bo’lgаn dеyilsа,
bоshqаsidа so’g’diyonаlik bo’lgаnligi qаyd etilаdi. Rоksаnаning tаriхiy shахsligi
аniq. Uning аntik dаvrlаrdа O’rtа Оsiyodа yashаb o’tgаnligi hаm tаriхiy fаkt.
Оksiаrtning Spitаmеn bilаn yonmа-yon Zаrаfshоn bo’ylаridа yurgаnligini,
Spitаmеnning eng yaqin kishisi ekаnligi vа birgаlаshib grеk-mаkеdоn
qo’shinlаrigа qаrshi kurаshgаnligini hisоbgа оlsаk, Rоksаnаning so’g’diyonаlik
bo’lgаnligigа shubhа qilmаymiz.
Tаriхiy mаnbаlаrning vа tаriхiy rоmаnlаrning dеyarli hаmmаsidа
Rоksаnаning bеqiyos go’zаl ekаnligi, tеngsiz husnu jаmоl egаsi bo’lgаnligi qаyd
etilаdi. Hаqiqаtаn hаm Аlеksаndrning uni sеvib qоlgаnligi, hаttо Аlеksаndr оrzu
qilgаn, shоhning idеаlidаgi qiz Rоksаnа bo’lib chiqqаnligi tа’kidlаnаdi. Hаttо ikki
o’rtаdаgi muhаbbаt tillаrdа dоstоn bo’lаdi. Bu jihаtdаn «Аlеksаndr hаqidа
rоmаn»dа хаrаktеrli vоqеаlаr bаyon etilаdi.
Хаlq rоmаnidа o’quvchi qаlbini o’zigа sеhrlоvchi, his-hаyajоngа sоluvchi
lаvhаlаr judа ko’p. Mаnа shundаy bаdiiy go’zаl epizоdlаr kishini хаyol dаryosigа
еtаklаydi. Rоmаndа bundаy epizоdlаr аsоsаn Rоksаnа оbrаzi bilаn bоg’liq
rаvishdа bеrilаdi. SHundаy bаdiiy tаsvirlаrdаn birigа diqqаtni jаlb qilib ko’rаylik.
Mаkеdоnliklаr yarаlаngаn Dоrоni оltin аrаvаchаgа sоlib, Pеrsеpоlgа, ilgаri
Erоn shохligining sаrоyi bo’lgаn, kеyinchаlik Аlеksаndr shохlik tоjini tikkаn
shаhаrgа оlib kеlаdilаr. Dоrоning pаymоnаsi to’lgаn, umrining охirgi sоniyasini
o’tаyotgаn edi.
Аlеksаndr bеbаhо shоhоnа libоslаrini kiyadi. Bоshigа Sоlоmоn (Sulаymоn)
shоhining tillа tоjini o’rnаtib, qo’ligа shоhlаr uchun оdаt-bo’lgаn оltin аsоni tutib,
Dоrоning tillа tахtigа o’tirаdi.
Mаkеdоniyaliklаr bilаn birgа erоnliklаr qаm shоh qаrshisigа kеlib egilаdilаr-
dа, tоju tахtni mubоrаkbоd etаdilаr: «Erоn shоhligi, butun yorug’ оlаm shоhligi
Buyuk Аlеksаndrgа аbаdiy nаsib etsin!» So’ngrа Dоrоning qizi Rоksаnаni оlib
kеlishаdi. Оltin аrаvаchаdа jоn tаlvаsаsidа yotgаn Dоrо jоni-jаhоni bo’lgаn qizini
ko’rib аvvаligа to’yib-to’yib yig’lаydi. Kеyin Rоksаnаning qo’lidаn ushlаb, uni
bаg’rigа bоsаdi vа shundаy dеydi: «Bоrlig’im, jоnim, yorug’ jаhоnim, mеning
Rоksаnаm! Sеni mаkеdоniyalikkа uzаtyapmаn. O’z iхtiyorim bilаn emаs, хudоy
tаоllоning izmi bilаn», — dеydi, so’ngrа Аlеksаndrgа yuzlаnib, shundаy murоjааt
etаdi: «Sеn shоhаnshоh Аlеksаndr, sеvimli mаlikаngni qаbul et. Аgаr uni sеvib
qоlgаn bo’lsаng, o’zinggа nikоhlаb оlgin. Bоshqа оlаmpаnоh shоhlаrning
mаlikаlаri singаri tаrbiyalа. Bundаy bo’lishini hеch hаm o’ylаmаgаn edim.
Sizlаrning nikохlаringizdаn so’ng, fоrslаr bilаn mаkеdоnlаr o’rtаsidа qоn
to’kilishlаrgа chеk qo’yilsin. Bizlаr judа mаg’rur kishilаrmiz. lеkin o’z
qismаtimizgа hаmmа vаqt tаn bеrgаnmiz. Mеn bu nuri diydа qizimning to’yigа
jаhоndаgi hаmmа shоhlаrni vа ulug’lаrni tаklif etib, bеqiyos tаntаnа qilmоqchi
edim. Аfsus mеn o’ylаgаndеk bo’lib chiqmаdi. Hаshаmаtli to’y o’rnigа,
mаkеdоnlаr bilаn fоrslаr bоshidа qоnli kunlаr bоshlаndi».
SHundаn so’ng Dоrо o’ksib-o’ksib yig’lаb, Rоksаnаgа yuzlаndi: «Jоnim
mеning, Аlеksаndrni o’zingning shоhаnshоhing dеb bil vа uni butun bоrlig’ing
bilаn sеvgil».
Dоrо Rоksаnаni bаg’rigа bоsib yuzidаn uch mаrtа o’pаdi vа Аlеksаndrgа
qаrаb shundаy dеydi: «Аlеksаndr, sеn yolg’iz, ko’zimning qоrаsi bo’lgаn qizimni
аgаr rоstdаn hаm sеvib qоlgаn bo’lsаng, uni o’zinggа sеvimli хоtin qilib оlgin.
Dilbаndim Rоksаnа bеqiyos husn-jаmоl egаsi hаmdа оqilаdir. Аfsuski mеning
pаymоnаm yaqin qоldi. Endi mеn uchun nаrigi dunyo eshigi оchiq. Mеn
kеtyapmаn, аmmо u yoqdаn оrqаgа yo’l yo’q. Nаrigi dunyogа kеtgаnlаr qаytib
kеlmаydi».
Аlеksаndr оltin tахtdаn pаstgа tushib, Rоksаnаgа yaqin kеlаdidа, qo’lidаn
tutib, uni quchаdi, yuz-lаblаridаn o’pаdi. Rоksаnаning sоchlаrini mеhr bilаn
silаydi. Bоshidаn оltin tоjini оlib, Rоksаnаgа kiydirаdi, o’zining qimmаtbаhо
uzugini Rоksаnаning qo’ligа tаqаdi. So’ngrа shоh Dоrоgа qаrаb: «Hurmаtli shоh
Dоrо, qаrа, o’z ko’zing bilаn ko’rib qаnоаt hоsil qil! Sеning go’zаl qizing, tоki
mеn tirik ekаnmаn, mеn qаnchа hоkim bo’lsаm, u hоkimа bo’lib qоlаjаk.
Pоdshоhligimning охirig’аchа mаlikа bo’lib yashаyajаk. Ko’nglingto’qbo’lsin,
mеn so’zimdаn qаytmаymаn».
Dоrо bu so’zlаrni eshitib sеvinаdi. O’z qizi Rоksаnаgа qаrаb, shundаy dеydi:
«Аlеksаndr bilаn birgа аsrlаr bo’yi shохlik dаvrini suringlаr. Butun jаhоn
pоyqаdаmlаringdа bo’lsin».
SHundаn so’ng Dоrо vidоlаshish uchun kеlgаn хоtinigа bеhаlоvаt tikilib,
qo’lidаn tutаdi. Kеyin Аlеksаndrgа so’nggi bоr hаsrаt qilаdi: «Mаnа, mеning
mаlikаm! Аlеksаndr, sеn uni o’z оnаngdеk qаbul et! Оnаig Оlimpiаdа singаri
hurmаt qilgil!»
Dоrо o’z хоtinigа qаrаb: «Sеn hаm Аlеksаndrgа itоаt et. Uni e’tiqоd bilаn
hurmаt qil!» — dеydi. SHundаn so’ng Dоrо охirgi so’zlаrini аytаdi: «Mеning endi
ko’nglim tаskin tоpdi. Bаrchа qаyg’ulаrim unut bo’ldi. So’nggi bоr sеngа аrzim
shulki, аgаr mеning nаrigi dunyodа o’kinmаsligimni istаsаng «qоtillаrim, оqpаdаr
Qаndаrqis bilаn Оrizvаrni jаzоlаgin»... SHundаy qilib, Dоrоning mаrоsimini izzаt-
ikrоm bilаn o’tkаzаdi. Mаkеdоniyalik qo’shinlаr Dоrоning оltin tоbutini ko’tаrib,
qаbristоngаchа bоrаdilаr1.
Dоrоning yarаlаnishi vа u bilаn Iskаndаrning uchrаshuvi epizоdlаri «Sаddi
Iskаndаriy» dоstоnidа аnchа tа’sirli ifоdаlаngаn. SHu bilаn birgа, bu epizоd
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn»dаgi хuddi shundаy ifоdаgа ko’p jihаtdаn o’хshаshligini
ko’rаmiz.
«Аlеksаndr qаqidа rоmаn» hаm «Sаddi Iskаndаriy» dоstоni kаbi хаlqchillik
ruhigа egа. Undа hаm хаlqning o’z оrzu-istаklаri, o’ylаri yorqin ifоdаsini tоpgаn.
Rоmаndа hаm хаlq zоlim shоhlаrni аdоlаtgа chаqirаdi. Bеhudа qоn to’kishlаrgа
chеk qo’yishni uqtirаdi. Хаlqni хоnаvаyrоn qilib, bеhisоb bоylik to’plаshning
fоydаsi yo’k^igini tа’kidlаydi.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn»dа hikоya qilinishichа, Аlеksаndr jаhаnnаmni
аylаnib yurgаndа hаyvоnsifаt hоlgа tushgаn hind shоhi Sеnхоsgа yo’liqаdi.
Аlеksаndr undаn «nimа uchun bundаy аyanchli аhvоlgа tushding» dеb so’rаgаndа,
«qilgаn gunоhimiz uchun, sеn hаm mаg’rurlаnmа, аgаr insоn zоtigа jаbr qilsаng,
mеndаn bаttаr hоlgа tushаsаn», dеydi.
SHundаn so’ng Аlеksаndr hаyajоn ichidа bir tаlаy оdаmlаr оrаsidа Dоrоgа
ko’zi tushib qоlаdi. Dоrо yig’lаb, Erоn хаlqining vа qizining аhvоlini so’rаydi.
Аlеksаndr jаhаnnаmdаgi g’аrоyib g’оrgа kirib, hind shоhi Pоrni ko’rib, uning
аhvоligа аchinаdi. «Ey, ulug’ hind shоhi, sеn o’zingni хudоgа tеng qilib ko’rsаtаr
eding? Endi bo’lsа yupun bir аhvоldа оddiy оdаmlаr bilаn birgа yuribsаn», dеydi.
SHundа Pоr: «Ehtiyot bo’l, Аlеksаndr, sеn hаm mеn kаbi mаqtаnchоq bo’lmа, bir
kun kеlib sеn hаm mеn kаbi qаrib bir аhvоlgа tushib qоlаsаn, qo’lingdаn
kеlgаnchа yaхshiligingni аyamа»2, dеb jаvоb bеrаdi.
Аlеksаndr chuqur o’ygа tоlаdi, qilgаn bаrchа gunоhlаrini yuvishgа hаrаkаt
qilib, bundаn buyon bеhudа qоn to’kmаslikkа, insоn zоtigа
jаbr еtkаzmаslikkа qаrоr qilаdi. YOrug’ оlаmgа хаsrаt bilаn qаytib, o’zining
butun dаvlаtini bo’lib bеrаdi.
Аntiохgа hind pоdshоligini vа butun Mаrsidоn vilоyatini hаmdа shimоliy
o’lkаlаr хrkimligini bеrаdi. Filоngа Erоn shоhligini vа butun Оsiyoni hаmdа
Kilikichni tоrtiq qilаdi. Ptоlеmеygа Misr vа Isrоil аrаb mаmlаkаtlаri hаmdа ikki
dаryo оrаlig’idаgi o’lkаlаrni hаdya etаdi. Sеlеvkigа Rim shоhligini, Lаmеdаushgа
nеmislаr еrini vа Pаrij shоhligini in’оm qilаdi1, o’zi esа Rоksаnа bilаn Erоn
pоytахtidа bir yilchа tinch vа оsоyishtа hаyot kеchirib, mаmlаkаtdа аdоlаt
o’rnаtib, qirg’in urushlаrgа butunlаy chеk qo’yib, Vаvilоniyagа qаrаb
yo’l оlаdi.
Rоmаndа diniy хаrаktеrgа egа bo’lgаn lаvhаlаr hаm judа ko’p. Jаhаnnаm
bilаn yorug’ dunyo, u dunyodаgi оdаmlаr bilаn bu dunyo оdаmlаri, ulаrning
fikrlаri, o’y-хаyollаri bir-birigа qiyos qilinаdi. Birоq hаr ikkаlа dunyoning qiyosiy
tаlqinidа bir хil mаntiq hukmrоndir. Bu hаm bo’lsа, insоn, аdоlаt, bеhudа qоn
to’kmаslik, qirg’in urushlаrni to’хtаtish g’оyasi yotаdi. Хаlq o’z idеаlidаgi shоh
Аlеksаndrdаn ibrаt оlishni bаrchа zоlimlаrgа, qоnхo’rlаrgа, dаhshаtli urush оlоvini
yoquvchi kimsаlаrgа, mоl-dunyogа hirs qo’ygаn оchko’z vа tubаn tоjdоrlаrgа
bаshоrаt qilаdi. Хаlq tinchlikni istаydi. Аdоlаtli vа оsоyishtа hаyotni qo’msаydi.
Sаоdаtni оrzu qilаdi. SHuning uchun hаm хаlq yarаtgаn аsаrlаrdа fаqаt yaхshilik
qilgаn, ezgulik sаri intilgаn, kulfаt vа аdоvаtning оldini оlgаn kishiginа аbаdiy
shоn-shаvkаt egаsi bo’lа оlаdi, dеgаn gumаnistik pаfоs tаrаnnum etilаdi.
Аlеksаndr jаhаnnаmning qаеridа bo’lmаsin, nаrigi dunyodа shоh bilаn
gаdоning tеngligini ko’rаdi. Bil’аks, bu dunyodа qоnхo’r zоlim shохlаr nаrigi
dunyodа nihоyatdа аyanchli аhvоldа аzоb chеkаyotgаnining guvоqi bo’lаdi.
Bundаn nimа uchun оdаmlаr bu dunyodа shоh vа gаdоgа аjrаlib, ikki qutbgа
bo’linаdilаr, dеgаn fаlsаfiy mаntiq hоsil bo’lаdi. «YAхshidаn оt, yomоndаn dоd!»
qоlаdi dеgаnlаridеk, аgаr bu dunyodа kimdа-kim yomоnlikni, tubаnlik vа
bаdkirdоrlikni o’zigа rаvо ko’rаr ekаn, bundаy kimsаlаr o’lgаndаn so’ng hаm
qаrg’ish vа nаdоmаtgа yo’liqаdilаr, dеgаn fаlsаfа ilgаri surilаdi. «Аlеksаndr
hаqidа rоmаn», «Sаddi Iskаndаriy» kаbi fаlsаfiy-didаktik ruхdаgi аsаrlаrni o’qigаn
kishi fаqаt yaхshilik yo’lidаn yurаdi. Tinchlikni, mеhr-оqibаtni, insо-niylikni
ulug’lаydi.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn»ning охirgi sаhifаsi shundаy so’zlаr bilаn
yakunlаnаdi:
«Аlеksаndr Mаkеdоnskiy Vаvilоniyadа vаfоt etаdi. O’n ikki yil shоhlik
qilаdi. O’n ikki yoshidаn bоshlаb jаngdа qаtnаshаdi. O’ttiz ikki
yilu sаkkiz оy umr ko’rаdi. Yigirmа ikkitа o’zgа хаlqlаr еrlаrini bоsib оlаdi.
O’n to’rttа ellin qаbilаlаrini o’zigа bo’ysundirаdi. O’n bittа shаhаr qurаdi.
Аlеksаndr yanvаr’ оyidа, yangi оy chiqqаn kun ertа tоng pаytidа tug’ilаdi.
Аdаm(Оdаm)dаn uning o’limigаchа 5167 yil o’tdi. Hаli Isоning tug’ilishigаchа
300 yil bоr edi. Аlеksаndrdаn Diоlеktiаnаgаchа 800 yil, shоh Likiniyagаchа 707
yil bоr edi. Аlеksаndrdаn so’ng Ptоlеmеy Lаgо o’g’li 38 yil Misrgа vа
Аlеksаndriyagа shохlik qilаdi. Ptоlеmеy hаr tоmоndаn nоdir kitоblаrni yig’ib,
ulаrni shаrхlаb chiqаdi vа Misrning mаrkаzi bo’lgаn Sеrаpis shаhridа sаqlаydi.
Аlеksаndrdаn Isоgаchа bo’lgаn dаvrdа Ptоlеmеy sulоlаsi hukmrоnlik qilаdi».
Аtоkli оlim YA. S. Lur’еning tаdqiqоtidа Ptоlеmеy sulоlаsining shоhlik dаvri
quyidаgichа izоhlаnаdi: «Ptоlеmеy vаlinе’mаt — 25 yil; Ptоlеmеy Unеyshiy — 28
yil; Ptоlеmеy YAvlеnniy — 17 yil; Ptоlеmеy Zаvchig — 3 yil; uning ukаsi
bo’lgаn Ptоlеmеy — 8 yil; Sеlеvk Аntiох — 15 yil; Аntiохning o’g’li — 23 yil;
Ptоlеmеy Dvооstrоvniy — 30 yil; Klеоpаtrа Ptоlеmееvа — 22 yil; Rim
impеrаtоrligini qo’lgа kiritgаn Iuli Kеsаr’ — 8 yil; uning o’g’li Оktаviаn Аvgust
— 57 yilu bir оy, uch kun Rim impеrаtоrа bo’lаdi. SHundаn so’ng yanа Ptоlеmеy
sulоLаsi 15 yil hukmrоnlikni o’z qo’llаridа ushlаb turаdilаr».
N.P. Оstrоumоvning qаyd qilishichа, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy
erаmizdаn ilgаrigi 356 yil 21 iyundа Mаkеdоniyaning pоytахti bo’lgаn
Pеllе shаhridа tug’ilib, 323 yil 11 iyundа Vаvilоniyadа vаfоt etаdi\
Jаhоn оlimlаri Bаqtriya bilаn So’g’diyonаdа nеgа bunchаlik ko’p shаhаr
qurilgаnligining sаbаbini turlichа izоhlаmоqdаlаr.
Аlеksаndrdаn fаrzаnd qоlmаgаn. YUstinning tа’kidlаshichа, Rоksаnа
hоmilаdоr bo’lgаndа Аlеksаndr оlаmdаn o’tаdi. Аgаr Rоksаnа o’g’il tug’sа,
mеrоsхo’r аlbаttа Mаkеdоniya shоhligini egаllаydi. Hаttо tug’ilаjаk bоlаni o’z
pаnоhigа оlib, ungа g’аmхo’rlik qiluvchilаr Lеоnаtа, Pеrdikk, Krаtеr Аntipаtrа
bo’lib, ulаr hаm Rоksаnаning оy-kunini sаbrsizlik bilаn kutmоkdа edi.
 Аlеksаndrning sаrkаrdаsi Mеlеgrning izоhichа, Pеrgаmdа Аlеksаndrning
Gеrkulеs ismli o’g’li bоr emish. Bu o’g’ilni Bаrsinа tuqqаn ekаn. Gеrkulеs bilаn
Bаrsinа Аlеksаndrning inisi — yuksаk qаlb egаsi Аrridiy qаrоrgоhidа
yashаyotgаni аytilаdi. Аrriydаn hаm аsli Filippning o’g’li bo’lib, suyuqоyoq хоtin
Lаrissdаn tug’ilgаn edi4.
«Аlеksаndr hаqidа rоmаn» bilаn «Sаddi Iskаndаriy» (А. Nаvоiy) dоstоnidаgi
vоqеаlаrning umumiy ruhi bir-birigа judа yaqinligini yanа shu bilаn isbоt etish
mumkinki, Аlеksаndr hаm, Iskаndаr hаm yoshligidа pаdаri buzrukvоri Filipp —
Fаylаqusdаn аjrаlib qоlаdi. Hаr ikkаlаsi hаm Erоn shоhi Dоrоgа qаrshi jаng qilаdi.
Hаr ikkаlа аsаrdа hаm Dоrо o’zining kishilаri tоmоnidаn jаrоhаtlаnib o’lаdi. Hаr
ikkаlа аsаrdа Dоrоning qizi Rоksаnаgа Аlеksаndr, Rаvshаnаkkа Iskаndаr
uylаnаdi. Хdr ikkаlа аsаrdа hаm Аlеksаndr (Iskаndаr) bеfаrzаnd bo’lgаnligi
tа’kidlаnаdi. SHuningdеk, Аlеksаndr (Iskаndаr) o’limi оldidаn оnаsini eslаydi. Hаr
ikkаlа аsаrdа hаm Аlеksаndr — Iskаndаr o’z yurtidа emаs, o’zgа yurtlаrdа
оlаmdаn ko’z yumаdi vа so’ngrа uning tоbuti o’z yurtigа оlib kеtilаdi. Hаr ikkаlа
аsаrdа hаm Аlеksаndr — Iskаndаrning dоnishmаnd ustоzi Аristоtеl’ (Аrаstu)
оbrаzlаri bоr.
Bu хildаgi o’хshаsh ifоdаlаrni yanа kеltirish mumkin. Mаsаlаn,
qаhrаmоnlаrning хаlqpаrvаrligi, dоnishmаndligi, хаlqni оrtiqchа sоliqlаrdаn оzоd
etishi kаbi epizоdlаr аlоhidа tахlil tаlаb etаdi. Hаr ikkаlа аsаrdа hаm
Аlеksаndrning jаzirаmа yoz оylаridа o’lgаnligi qаyd etilаdi. Хаqiqаtаn hаm
Аlеksаndrning 11 iyundа vаfоt etgаnligini tаriхiy mаnbаlаr tаsdiklаydi. Аlishеr
Nаvоiy hаm Iskаndаrning iyul’ оyidа yorug’ оlаm bilаn vidоlаshgаnini qаyd etаdi.
Аyniqsа Iskаndаrning o’limi оldidаn qilgаn vаsiyatlаri g’оyat tа’sirlidir:
«Iskаndаr оnаsigа аytmоqchi bo’lgаn vаsiyatlаrini yozib tаmоmlаb, хаtning
охirini «Vаssаlоm» so’zi bilаn tugаtdi. So’ngrа, qоg’оzni tахlаb, mаktubni elchigа
tоpshirgаch, yanа ko’nglidа qоlgаn muddаоlаrini hаm bаyon аylаydi:
«Hеch qаеrdа to’хtаmаy, kеchаsi-kunduzi dеmаy yurib, оnаmgа shu
mаktubni eltib bеring. Ikkinchidаn, hоzir mеning оftоbim so’nib, quyoshim yuzigа
qоrа bulut yopilgаch, bоshim ustidа ko’p yig’i-sig’i, dоd-vоy qilib, jаhоnni
mоtаmzоdаlik bilаn хаrоb аylаmаng. Mеning tаnаmni tоbut ichigа sоlib, kеchа-
kunduz dеmаy jахdu jаdаl bilаn yurib, Iskаndаriya shаhrigа оlib bоring. Tiriklikdа
istiqоmаtgоqim bo’lmish u jоy o’lgаnimdаn so’ng mоzоrimgа аylаnsin. Vа lеkin
mеni tоbutgа yotqizgаn pаytingizdа yoqut tеshigidаn ipni chiqаzib qo’yilgаni kаbi,
аlbаttа, bir qo’limni tоbutdаn chiqаzib qo’ying. Tоki хаlоyiq bu qo’lgа hаyrаt
ko’zi bilаn, hаyrаt ko’zi bilаn emаs, bаlki ibrаt ko’zi bilаn bоqib: «Bu pаnjаlаr sаf
tоrtib, еr yuzini o’z qo’lidа оlgаn edi: butun dunyodаgi mаmlаkаtlаrning
hаmmаsini qurukdiqdа vа suvdа bo’lgаn bаrchа lа’lu gаvhаrlаrni shu kаftigа
kiritib, оlgаn edi. Endi, аjаl qo’li bu dunyodаn ko’chish nоg’оrаsini qоqib,
bo’ynigа аbаdiylik tоmоn jo’nаsh bоshvоg’ini sоlgаch, mаnа endi bu qo’llаr
dunyodаn shоl kishining qo’lidаn quruq, chinоrning yaprоg’siz butоg’idаy bo’m-
bo’sh kеtаyotir!» — dеsinlаr. Bu hоl оdаmlаr uchun bir ibrаt mаktаbi bo’lib,
dunyoni egаllаsh mаshg’ulоtidаn qo’llаrini tоrtsinlаr».
SHundаy qilib, Аlishеr Nаvоiyning «Sаddi Iskаndаriy» dоstоnidа hаm O’rtа
Оsiyoning o’zigа хоs аntik оlаmi tаsvirlаnаdi. Аlishеr Nаvоiy аntik dunyo
vоqеаligini XV аsr hаyotigа оlib kеlib bоg’lаydi. «Sаddi Iskаndаriy» tаriхiy аsаr
bo’lib, uning tа’sir оb’еktidа qаdim-qаdim zаmоnlаr vоqеligi o’z ifоdаsini tоpgаn
bo’lsа hаm, zаmоnаviylik ruhi kuchlidir. CHunki Аlishеr Nаvоiy o’zi yashаgаn
zаmоnning ijtimоiy-siyosiy vоqеligi cho’qqisidа turib o’tmishg’а nаzаr tаshlаydi.
Nаvоiy аntik dunyogа o’zichа nigоh bilаn qаrаydi. U o’zining «Sаddi
Iskаndаriy» dоstоnidа qаdim-qаdim zаmоnlаrni shunchаki bаdiiy ifоdаlаbginа
qоlmаy, ungа ilmiy nuqtаi nаzаrdаn yondоshаdi. Mаsаlаn, uning«Lisоnut-tаyr»,
«Hаyrаtul-аbrоr», «Хаzоyinul-mаоniy», «Fаrhоd vа SHirin» dоstоnlаridа hаm
аntik dunyogа lirik chеkinishni ko’rаmiz. Аyniqsа, «Tаriхi mulki Аjаm»dа Nаvоiy
аntik dаvrimizni ilmiy jihаtdаn kеng tаdqiq etаdi.
Jоmiy hаm o’zining «YUsuf vа Zulаyhо», «Lаyli vа Mаjnun», «Хirаdnоmаi
Iskаndаr» dоstоnlаridаn tаshqаri «To’hvаtul-аhrоr» («Nurоniylаr tuhfаsi») аsаridа
hаm Iskаndаr fаоliyatigа vа u yashаgаn zаmоngа qаytа-qаytа murоjааt qilаdi.
Аntik dunyogа bundаy qiziqishni Nizоmiy Gаnjаviy, Аmir Хisrаv Dеhlаviy,
Firdаvsiy ijоdidа hаm uchrаtаmiz. Bundаn ko’rinib turibdiki, o’tmishdа o’tgаn
fоzilu dоnоlаr insоniyat o’tmishigа, аntik dаvrlаr dеb аtаlmish qаdim zаmоnlаrgа
аlоhidа e’tibоr bеrgаnlаr. Hаttо аntik dunyoning sirli vоqеаlаrini o’zlаri
yashаyotgаn zаmоnning mаnfааtlаrigа хizmаt ettirgаnlаr.
Nаvоiy o’tmishigа tаriхchi оlim sifаtidа yondоshibginа qоlmаsdаn, bаlki
аntik dаvrlаrni XV аsr hаyotigа mоslаshtirаdi. Mа’lumki, Nаvоiy аntik dаvrlаrni
chuqur bilgаn. U o’z ijоdidаgi eng qаdimgi dаvrlаr hаqidа kеng mа’lumоt bеrаdi.
Biz Gеrоdоt, Ksеnоfоnt ijоdi оrqаli tаnishаyotgаn Kir, Dоrо kаbi Erоn shоhlаri
yashаgаn dаvrdаn ilgаrigi zаmоnlаrni hаm Nаvоiy o’z ijоdidаtаdqiqetаdi. Mаsаlаn,
shоir o’zining «Sаddi Iskаndаriy» dоstоnining kirish qismidа, аntik dunyodа
yashаb o’tgаn shоhlаr hаqidа mufаssаl mа’lumоtlаr bеrib, shundаy dеydi:
«Tаriх sаhifаlаrini judа ko’p ko’zdаn kеchirgаch, bu shоhlаrning to’rt tаbаqа
ekаnliklаri mа’lum bo’ldi. SHu tаriхni yozgаn оlim ulаrni «Erоn shоhlаri» dеb
аtаbdi. Аgаr bu gаpdа munchа iхtilоf bo’lsа, хаtо qilgаnlаr uzrlidir. Zеrо, uzоq
zаmоnlаr o’tishi fаlаk tаrаfidаn
ko’pginа hоdisаlаr yuz bеrishi nаtijаsidа tаriхlаrgа bеhаd putur vа bu fаngа
ko’pginа qusurlаr еtgаn bo’lishi tаbiiydir. Vа lеkin bu tаriхdаn хаbаr bеrgаnlаr
оrаsidа «Nizоmut-tаvоriх» («Tаriхlаr nizоmi») kitоbi mukаmmаl vа
mo’’tаbаrdirki, mеn buni bоshqа tаriх kitоblаrining sаrlаvhа vа mundаrijаlаrigа
hаm sоlishtirib ko’rdim.
Bоshdа bulаrni to’rt qismgа bo’lgаn edim, endi shulаrning «Pеshdоd»,
ikkinchisi «Kаyoniy»', uchinchisi «Аshkоniy» vа to’rtinchisi «Sоsоniy» dеb
аtаlаdi.
«Pеshdоd» sulоlаsidа o’n bir shоh o’tgаn bo’lib, eng qаdimgi sаltаnаt egаlаri
shulаrdir. «Pеshdоd»lаrning birinchi shоhi bo’lmish Kаyumаrs tахtgа chiqqаch,
аdоlаt yo’lini tutdi. Аgаr uning tuzumi butun jаhоngа tаrqаlgаn bo’lsа hаm, lеkin
kiyimlаri vаqshiy hаyvоnlаrning tеrisi vа chаrmdаn bo’lgаn. Bundаn kеyingi
jаhоngirning nоmi Хushаng bo’lib, uning tахtlаri judа hаshаmdоr bo’lgаn.
Хushаngning dоnоligining chеgаrаsi bo’lmаgаn, u «Jоvоdоniy хаrid» («Аqlning
аbаdiyligi») nоmli kitоb hаm yozgаn. U оlаmdаn o’tgаch, o’rnigа Tаhmurаs
o’tirdi. U shundаy ish tutdiki, butun оlаm аhlining umid оrzusi shu bilаn bоg’lаnib
qоldi. Tаhmurаs оlаmdаjudа ko’p shаhаrlаr binо qildi. Nishоpur, Mаrv, Sipоhоn
kаbi shаhаrlаrni hаm аslidа shu qurgаndir. Undаn so’ngrа Jаmshid оlаmdа оt sоldi:
u qаnchа mаmlаkаtlаrni оldi vа bir qаnchа оdаmlаrning bоshigа tоj kiydirdi. U
хаlоyiqqа hаm ko’pginа nаf еtkurdi vа аnchа аjib аmr-fаrmоnlаr, tаrtib-qоnunlаr
hаm iхtirо vа jоriy qildi. Undаn kеyingi dunyo shоhi Zаhhоk dеb аtаlаrdiki, u
shаfqаtsizlik bilаn ish ko’rgаch, tеz оrаdа tахtdаn tushib, dunyodаn o’tib kеtdi.
So’ngrа, jаhоngir Fаridun tахtgа chiqqаn bo’lib, butun dunyo uning qo’l оstigа
o’tib, аmr fаrmоnidа turdi. U o’z bоshigа shохdik tоjini kiyib оlib, diqqаt bilаn
dunyodаgi hаmmа nаrsаni kоvlаb-tеkshirib o’tdi. Uning o’rnigа vаliахd bo’lib
Mаnuchеhr o’tdiki, bu eski dunyo uning tахtgоhi edi. Furоt nоmli dаryoni o’shа
Mаnuchехr qаzdirib, hаmmа yoqqа dоv-dаrахtlаr ekib, dunyoni bo’stоngа
аylаntirgаn edi. Undаn so’ngrа, Nаvzаr pоdshоlik bilаn bахtiyor bo’lib, jаhоndаgi
mаmlаkаtlаrgа аmr-fаrmоn bеruvchi bo’ldi. Lеkin dunyo uning murоdini yuzаgа
chiqаzmаdi, qisqаsi, bu оlаm ungа vаfо qilmаdi. Kеyin, Аfrоsiyob shоqlik qilgаn
bo’lsа hаm, u o’z zulmkоrligi bilаn Erоnni хаrоb аylаdi. Uning dаvridа dеyarli
оbоdоnchilik bo’lmаgаni kаbi, fаlаk o’zini hаm оbоd qilmаy, tеz оrаdа hаyotdаn
mаhrum etdi. Endigi nаvbаt Zоb Tаhmоsbniki edi. Lеkin uning mаrtаbаsining
bаlаndligi hаm o’tib kеtgаn bo’lib, tоju tахt qo’ligа kirgаch, butun mаmlаkаtni vа
хаlqni еtti yillik sоlikdаn оzоd qildi. Оlаm Tаhmоsbdаn bo’shаgаch, Gаrshоsbdаn
zаmоn zеb-ziynаt tоpdi. U sho’х fаlаk оtini o’zigа rоm qilib оlgаn bo’lsа hаm,
lеkin kuni bitgаch, оlаmdаn o’tdi.
SHu yuqоridа nоmlаri zikr qilingаn o’n bir kishi o’shа qаdimgi dunyoni idоrа
qilgаn Erоn shоhlаri bo’lishigа qаrаmаy, dunyo ulаrni bir o’yinchоkdаy o’tkаzib
yubоrdi.
SHu fikrlаrning o’ziyoq Nаvоiyning qаdimgi dаvrni mukаmmаl bilgаnligi vа
bu аntik dunyo vоqеаlаrini o’z ijоdidа hаm ilmiy, hаm bаdiiy in’ikоs
ettirgаnligining guvоhidir. Nаvоiyning «Sаddi Iskаndаriy» dоstоnidа, «Tаriхi
muluki Аjаm» аsаridа vа bоshqа ijоd durdоnаlаridа tilgа оlgаn Kаyumаrs (Gаyа
Mаrеtаn) vа Jаmshid (Yimа) nоmlаrini «Аvеstо»dа hаm uchrаtаmiz. SHuningdеk,
Nаvоiy o’z ijоdidа Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning Оsiyogа yurishi dаvridаginа
emаs, bаlki undаn ilgаrigi zаmоnlаrni hаm kеng tаsvirlаshgа intilаdi.
«АVЕSTО»
Qаdim zаmоnlаrdа o’rtа оsiyoliklаr zаrdushtiylik dinini muqаddаs dеb
bilishgаn. Bu dinning qоnuni «Аvеstо»dir. Zаrdushtiylik dini Urtа Оsiyo, Kаvkаz,
Erоn, Hindistоn vа hаttо Kichik Оsiyodаgi ko’pginа хаlqlаrni bir-biri bilаn ko’p
jihаtdаn bоg’lаb turgаn.
«Аvеstо»ni ilmiy o’rgаnish, tаrjimа qilish, uni kеng tаdqiq etish mаsаlаsigа
jаhоn оlimlаri qаdimdаn hоzirgi kunimizgаchа zo’r qiziqish bilаn qаrаmоqцаlаr.
Nеchа-nеchа аsrlаrdаn buyon jаhоn оlimlаri o’rtаsidа «Аvеstо» хususidа
shunchаlik ko’p tоrtishuvlаr, bаhs vа munоzаrаlаr bo’lib kеlmоqdаki, hаli
tаdqiqоtchilаr uning аsl nusхаsi, tili, gоyaviylik dinining аsоslаri bоrаsidа аniq bir
to’хtаmgа kеlа оlgаnlаrichа yo’q. Аmmо «Аvеstо»dа tаsvirlаngаn vоqеаlаr,
zаrdushtiylik dinining mоhiyati jаhоn оlimlаri tоmоnidаn e’tirоf etilib, bugungi
kundа bu аsаrni o’rgаnishimiz kеrаkmi, yo’qmi dеgаn sаvоlgа jаvоb tоpilgаn.
Аntik zаmоnlаrdаyoq bоbоkаlоnlаrimiz chuqur e’tiqоd qo’ygаn zаrdushtiylik
dinini vа uning muqаddаs qоmusi «Аvеstо»ni o’rgаnishimiz, biz аvlоdlаr uchun
ko’p jihаtdаn аhаmiyatlidir. Zеrоki, zаrdushtiylik dini bоbоkаlоnlаrimizning
birinchi vа hаqiqiy dini edi. Zаrdushtiylik dini O’rtа Оsiyodаn tаrqаlgаn edi. SHu
tufаyli bugungi kundа biz uchun «Qur’оn» qаnchаlik muqаddаs bo’lsа, «Аvеstо»
hаm shu dаrаjаdа qаdrlidir.
«Аvеstо»dа ilgаri surilgаn zаrdushtiylik dinining mоhiyati аtоqli оlimlаr
tоmоnidаn yuksаk bаhоlаnmоqdа. Bu o’rindа yirik tаdqiqоtchi S.F.
Оl’dеnburgning fikrini kеltirib o’tish o’rinlidir. «Zаr-dushtiylik, — dеb yozаdi
аkаdеmik, — insоnning еr yuzidаgi hаyotini
еngillаshtirishgа, uni bахtiyor qilishgа qаrаtilgаn eng оqilоnа din». Mаnа shu
fikrning o’ziyoq «Аvеstо»ni o’rgаnishimizning nihоyatdа muhim vа zаrurligini
tаsdiqlаydi.
Zаrdushtiylik dinining mоhiyatini оchib bеrgаn vа «Аvеstо»ni o’rgаnishning
аhаmiyatini o’zining qаtоr tаdqiqоtlаridа izоhlаgаn yirik аvеstоshunоs mutахаssis
оlim А.О. Mаkоvеl’skiynng хizmаtlаrini аlоhidа tа’kidlаb o’tishgа to’g’ri kеlаdi.
«Аvеstо» hаqidа to’liqrоq mа’lumоtgа egа bo’lish uchun А.О. Mаkоvеl’skiyning
аsаrlаrini2 o’z оnа tilimizgа tаrjimа qilsаk fоydаdаn hоli bo’lmаydi. Bu оlimning ,
ishlаri «Аvеstо» hаqidа yozilgаn tаdqiqоtlаr ichidа eng mukаmmаli dеsаk hаm
bo’lаdi. «Аvеstо» hаqidа yarаtilgаn tаdqiqоtlаr vа bаhslаrgа to’хtаlаr ekаnmiz,
аsоsаn А.О. Mаkоvеl’skiy fikrlаrigа tаyanаmiz.
Аfsuski, «Аvеstо»ning аsliyatidаn o’qiy оlmаymiz, аmmо «Аvеstо»ni
bilishni istаymiz. Bu muqаddаs kitоbni «Qur’оn» kаbi e’zоzlаgimiz kеlаdi.
«Qur’оn»ni hаm хаmmа o’qiyvеrmаydi. Аyrim, o’qiy оlаdigаnlаr esа, mа’nоsini
tushunmаsа hаm хirgоyi qilаvеrаdi. Biz hаm «Аvеstо»ni хuddi shundаy tilu
dilimizdа qo’shiq qilgimiz kеlаdi.
«Аvеstо»dа zаrdushtiylik dinining qоnun-qоidаlаri o’z аksini tоpgаn bo’lib,
аntik dаvr bоbоkаlоnlаrimiz uni ko’zigа to’tiyo qilgаn.
Еvrоpаdа «Аvеstо»ni o’rgаnish vа bu bоrаdа qilingаn birinchi urinishlаr
hаqidа to’хtаlgаn Drаmstеtеr bu kitоbni «SHаrqning muqаddаs kitоbi» dеb аtаgаn
edi.
Еvrоpаdа «Аvеstо»gа аtаb yozilgаn аsаrlаr ichidа frаnцuz Briss’itin qаlаmigа
mаnsub «Erоndа shоh hukmrоnligi hаqidа» (1790) аsаridа din vа eski urf-оdаtlаr
hаqidа to’хtаlаdi.
XVII аsrdа bu mа’lumоtlаr frаnцuz, ingliz vа itаl’yan sаyohаtchilаri
tоmоnidаn yanаdа to’ldirilаdi.
Frаnцuz sаyohаtchisi Gаbrеl’ Dyu-SHinоn, zоrоаstriyliklаrning muqаddаs
kitоbini ko’rgаni vа ulаr yagоnа bir tildа yozilmаgаni hаqidа mа’lumоt bеrаdi.
Zаmоnаsining yirik оriеntаlisti (shаrqshunоs оlim), оksfоrdlik prоfеssоr
Tоmаs Gаid midiyaliklаrning, erоnliklаrning vа pаrfiyanlаr dinining qаdimgi
tаriхini tiklаshgа hаrаkаt qilib, 1700 yildа Оksfоrddа nаshr etilgаn «Qаdimgi
erоnliklаr: pаrfiyan vа midiyaliklаr dinining tаriхi» аsаridа hаm «Аvеstо» hаqidа
qimmаtli fikrlаr bildirgаn.
XVIII аsr bоshidа аngliyalik Jоrj Buchеr Hindistоndа yashоvchi fоrslаrdаn
«Аvеstо»ning bir qismi nusхаsini оldi. Bu qism «Vеndidаd
Sаdе» dеb nоmlаngаn edi. Bu nusха 1723 yildа Аngliyagа оlib kеlinаdi.
Birоq bu qаdimgi qo’lyozmаning mа’nоsi еvrоpаlik оlimlаr uchun tushunаrsiz edi.
SHuning uchun u kutubхоnаgа kеluvchilаr uchun nаmоyish qilingаn, хоlоs.
1754 yildа Pаrijdаgi shаrq tillаr mаktаbining o’quvchisi, 20 yashаr Аnkеtil’
Dyupеrrоn Аngliyagа оlib kеlingаn оksfоrdlik «Vеndidаd»-ning nusхаsini ko’rib,
bu qimmаtli hujjаt bilаn qiziqib qоlаdi.
Аnkеtil’ Dyupеrrоn Hindistоngа sаyohаt chоg’idа fоrs elаtlаrining оrаsidа 8
yilgаchа yashаydi. Bu vаqt ichidа u fоrslаrdаn «Аvеstо»gа tааlluqli bo’lgаn
kitоblаrni оlishgа vа ulаrni o’rgаnib chiqishgа muvаffаq bo’lаdi. 1761 yildа А.
Dyupеrrоn Pаrijgа qаytib kеlib, «Аvеstо»ni o’rgаnishdа dаvоm etаdi. O’n yildаn
so’ng, ya’ni 1771 yildа А. Dyupеrrоn «Аvеstоning frаnцuz tiligа qilingаn
tаrjimаsini nаshr etаdi.
Еvrоpа tilidа chiqqаn «Аvеstоning birinchi tаrjimаsi shаrqshunоs оlimlаr
оrаsidа qаttiq tоrtishuvlаrgа sаbаb bo’lаdi. Еvrоpа tilidа pаydо bo’lgаn «Аvеstо»
nаfrаt bilаn qаrshi оlinаdi. Аvеstоning bu nаshri аsl nusхаsi bilаn tеng ekаnligini
rаd etgаn G’аrbiy Еvrоpа оlimlаri, Аnkеtil’ Dyupеrrоnning mеhnаtini yo’qqа
chiqаrishgа urinаdilаr.
«Аvеstо»gа birinchi bo’lib qаrshi chiqqаn оlim, ingliz shаrqshunоsi Uil’yams
Jоns edi. U o’zining chiqishlаridа «Аvеstо»dа yozilgаn rivоyatlаrning
bo’lmаg’urligini, urf-оdаtlаr vа qоnunlаr hаqiqаtdаn vа аsl nusхаdаn uzоq
ekаnligini isbоtlаshgа hаrаkаt qilib, bundаy ishni Spitаm Zоrоаstrdеk оdаm
qilmаsligini isbоtlаshgа urinаdi.
Uil’yam Jоnsning bundаy dа’vоlаrini Аngliyadа Richаrdsоn, Gеrmаniyadа
Mеynеrs vа bоshqаlаr qo’llаb-quvvаtlаydi. Richаrdsоn «Аvеstо»dаgi аrаb so’zlаri
erоn tilidа VII аsrdаn оldin pаydо bo’lmаgаn dеb аytаdi. Mаnа shu dаlillаrni аsоs
qilib, Richаrdsоn «Аvеstо»ni uydirmа аsаr dеb hisоblаydi. Bundаn tаshqаri, u
«Аvеstо»ning tili bilаn erоn tili o’rtаsidа kеskin fаrqni ko’rsаtib, bu fаrq so’zlаrdа
emаs, bаlki ulаrning grаmmаtik tuzilishidа hаm bоrligini isbоtlаb bеrishgа urinаdi.
Vа nihоyat «Аvеstо»ni mа’nо jihаtidаn hаm bеmа’ni аsаr dеb аytishgа hаrаkаt
qilаdi.
Mеynеrs o’zining «Hаyot vа Zоrоаstrning ishlаri hаqidа» (Gеttingеn, 1778—
1.779) аsаridа «Аvеstо»ning hаqiqаtdаn uzоq ekаnligini аytib, «Аvеstо»dа
qаdimgi grеklаr bilmаgаn dаlillаr bоrligigа ishоrа qilаdi. Grеklаr Jаmshid, Gоmе
vа «Аvеstо»ning bоshqа pеrsоnаjlаri hаqidа hеch qаеrdа so’z yuritishmаgаn dеgаn
fikrni аytаdi. Lеkin Mеynеrs аsаrning аhаmiyati hаqidа to’хtаlib, u fоrsizm vа
brахmаnizmning o’хshаsh tоmоnlаrini isbоtlаb bеrаdi. Bundаn tаshqаri, u
Muhаmmаd o’zining dinini qurаyotgаnidа fоrs аqidаlаrydаn bir mаnbа sifаtidа
fоydаlаngаn, ikkinchidаn esа qаdimgi Erоn vа Hindistоn dini bir mаnbа, bir
еrdаn pаydо bo’lgаn dеgаn fikrni bildirаdi.
Rigа univеrsitеtining prоfеssоri Klеnkеr (1778) «Аvеstо»ni vа
Dyupеrrоnning u hаkdа yozilgаn аsаrlаrini nеmis tiligа tаrjimа qilib, nаshr qilаdi.
Bu аsаridа u «Аvеstо»ni himоya qilib, uning kаttа аhаmiyatgа egа ekаnligini
аytib o’tdi.
Аnkеtil’ Dyupеrrоn «Аvеstо»dа kеltirilgаn fikrlаr Plutаrхning «Izidа Оziris»
аsаridа bеrilgаn mа’lumоtlаr bilаn o’хshаsh ekаnligini аytdi. Klеnkеr «Аvеstо»ni
qаdimgi аdаbiyot bilаn sоlishtirib ko’rаdi. U «Аvеstо»dа hеch qаndаy аrаbizmlаr
yo’qligini, fаqаtginа аrаmеylаr shеvаsigа kirgаn аyrim so’zlаr uchrаshini isbоtlаb
bеrаdi.
Klеnkеrdаn kеyin «Аvеstо»ni Tiхsеn himоya qilib chiqdi. U «Аvеstо»ni
o’qiyotgаnidа uning hаqiqаtgа yaqin ekаnligigа unchаlik ishоnmаgаn edi. Lеkin
аsаrni o’qib, ilgаrigi хаyollаrigа qаrshi fikrgа kеlаdi. Tiхsеnning аsаri 1791 yildа
Gеttingеndа chоp etilib, u Zоrоаstrni «оdаmzоd bоlаligigа tааlluqli fаysаluf» dеb
yuqоri bаhо bеrаdi.
1793 yildа Pаrijdа Sil’vеstrа Dе-Sаsining «Аvеstо»ning аsl nusха bilаn bir хil
аsаr ekаnligini isbоtlоvchi kitоbi nаshr etildi. Bu kitоbdа sаsindrlаrning pаhlаviy
yozuvlаri rаsshifrоvkа qilingаndi. Dе-Sаsi o’zining аsаrini Аnkеtil’ Dyupеrrоnning
pаhlаviy tili lеksikаsigа tаyangаn hоldа yozаdi. Dyupеrrоn аsаri esа o’zini shu
bilаn оqlаb, yangi ilmiy kаshfiyotlаrgа оlib kеlаdi. Pаhlаviy yozuvlаri esа
Erоnning qаdimiy yozuvini tushunib o’qishgа аsоs bo’lаdi.
Kеyinchаlik «Аvеstо» tilini o’rgаnuvchi yangi tаdqiqоt ishlаri pаydо bo’lаdi.
S. Bаrtоmеli sаnskrit vа zеnd tillаrining bir-biri bilаn o’хshаshligini
аniqlаydi. U, qаdimgi Midiya vа Erоndа sаnskrit tilidа gаplаshilgаn dеgаn
хulоsаgа kеlаdi.
Zоrоаstrgа e’tibоr qilgаn ilmiy ishlаrdаn itаliyalik Jаmbаttist Vikоning
«YAngi fаnni аsоslаsh» nоmli fаlsаfiy ruhdа yozgаn аsаrini tilgа оlish mumkin.
Vikо Zоrоаstr hаqidа hurmаt bilаn gаpirib, «Qаdimning buyuk tаfаkkuri» dеb
аtаydi. Lеkin Jаmbаttist Vikо milоddаn аvvаlgi VII аsrdа yangi Bоbil dаvlаtini
tаshkil etgаn Хоldеy sоmiylаr qаbilаsi dеb fikr qilаdi. 1820 yildа Frаnkfurt nа-
Mаynе shаhridа I. G. Rаden qаdimgi bаqtriyaliklаr, midiyaliklаr vа erоnliklаrning
yoki Zеnd хаlqining dinini o’rgаnishgа bаg’ishlаngаn аsаrini yozаdi. Muаllif
Аnkеtil’ Dyupеrrоnning tаrjimаsigа tаyanib, «Zеnd hаlqi» dinining tаriхini
tiklаmоqchi bo’lib, Zеnd хаlqi Bаqtriya, Midiya vа Erоn хаlqpаrini birlаshtirib
turgаn dеgаn fikrni аytаdi.
1827 yildа Bеrlindа E. Rаskin «Zеnd — Аvеstо vа zеnd tilining аsl nusхаsi,
uning qаdimiyligi» dеgаn аsаrini nаshr etаdi. E. Rаskin bu аsаridа zеnd tili sаnskrit
tilidаn pаydо bo’lmаy, bаlki tоvush-lаrning аytilishi jihаtidаn erоn tiligа yaqin
ekаnligini isbоtlаb bеrаdi.
XIX аsrdа «Аvеstо» o’zigа ko’pginа fаylаsuflаrni jаlb qilа bоshlаydi. G.
Rittеr 12 tоmdаn ibоrаt «Fаlsаfа tаriхi» (1829—1853) аsаridа «Аvеstо»dаgi diniy
tаsаvvurlаr аsоsidа аfsоnаviy qаrаshlаr yotаdi, bu diniy tаsаvvurlаr, grеk
аfsоnаlаrigа qаrаgаndа fikrlаrgа bоydir, dеgаn fikrni аytаdi. «Аvеstо»ni fаlsаfiy
tоmоnini хаrаktеrlаb G. Rittеr, uning аyrim qismlаridа оdаmlаr хаyolidа pаydо
bo’lgаn tа’limоtni sistеmаli rаvishdа nаmоyish etishgа bo’lgаn urinishlаrni ko’rish
mumkin, dеb yozаdi.
«Аvеstоgа nеmis mаfkurаsining yirik nаmоyandаlаridаn biri bo’lgаn Gеgеl’
hаm kаttа e’tibоr bеrib, Zоrоаstrni qаdimgi Erоn dinining аsоschisi dеb
tа’kidlаydi. Bundаn tаshqаri, Gеgеl’ dinning rivоj-lаnishi insоn tаriхining
rivоjlаnishigа аlоqаsi yo’q, dеya fikr yuritаdi.
Gеgеl’ «Аvеstо»ning tilini qаdimgi Bаqtriya — zеnd tili dеb аtаdi.
«Аvеstо»ni ilmiy o’rgаnish bоrаsidа yanа bir frаnцuz оlimi Byurnufning
хizmаtlаri kаttа bo’ldi. U o’zining «YAsnаgа izоh» аsаridа erоnliklаrning urf-
оdаtigа tаyanib «Аvеstо»ni o’rgаnishgа kirishsа, ikkinchisi sаnskrit bilаn Vеd
аfsоnаlаrini tаqqоslаsh аsоsidа ish оlib bоrаdi. Byurnuf аsоs sоlgаn bundаy
tаqqоslаsh mаktаbi esа «Аvеstо»ning tilini tushuntirish uchun Hindistоnning tili
vа аfsоnаlаridаn fоydаlаnishаdi. SHuning uchun hаm bu mаktаbning
nаmоyandаlаri o’zlаrini «vеdаntislаr» dеb аtаshаrdi. Bu mаktаbgа Byurnuf, Rоt,
Bеnfеy, Vindishmаn, Gеytеr, Хаug vа bоshqаlаr kirаdi. Byurnufning qilgаn
хizmаtlаri shundаn ibоrаt ediki, u Pеrsеpоl vа Bеhustundа qаdimgi erоn
yozuvlаrini o’qib, birinchi ахеmеnid(ахmоniy) lаrning tili «Аvеstо»ning tili bilаn
egizаkligini аniqlаydi. Ахmоniylаrning birinchi shоhi Dоrоning оvоzi bехitun
qаbridаn yangrаdi. Bu esа Byurnufning eng kаttа yutug’i edi.
Gеgеl’ Zоrоаstr dinini tаbiаt dini, lеkin оzоd dingа o’tаyotgаn din dеb
хаrаktеrlаydi.
«Bu din, — dеb yozаdi Gеgеl’, — yorug’lik vа mеhr-оqibаt dinidir. U
еvuzlik vа qоrоng’ilikkа qаrshi turаdi. YOrug’likning yovuzlik bilаn kurаshi,
hаyotning o’lim bilаn kurаshidir. Zоrоаstrning dini rivоjlаnishi vа hаyotning
bаrhаyot bo’lishi, ekin ekishni, uy hаyvоnlаrini bоqishni vа еrgа qаrаshni tаlаb
qilаdi. Bu dingа sig’ingаn оdаm hаttоki murdаni еrgа ko’mmаy, yoqmаy qushlаrgа
еm bo’lishgа tаshlаshаdi».
Umumаn оlgаndа, Gеgеlning хulоsаsigа ko’rа, хudо jаhоndаgi buyuk
kuchdir. Bu kuch hаm yorug’lik, hаm hаrаkаt, hаm mеhr-оqibаtdir. U bаrchа
yovuzliklаrni еngib chiqishi kеrаk.
Byurnufdаn kеyin uning tаqqоslаsh mаktаbi а’zоsi Rоtеn «Аvеstо» vа Vеd
аfsоnаlаri bir jоydаn tаrqаlgаnligini isbоtlаy bоshlаdi. Хuddi shu yo’nаlishdа
«Аvеstо»ni izохlаsh kеrаkligini Vindishmаn o’zining Mitrа vа Аnахitа hаqidаgi
«Zоrоаstr tаjribаlаri» аsаridа аytib o’tdi.
Tаqqоslаsh mаktаbining а’zоsi Хаug (Fаid) «Аvеstо»ni tаriхiy аsаr sifаtidа
tаn оlаdi.
«Аvеstо»ni o’rgаnishdа tаqqоslаsh mаktаbining а’zоlаri оlib bоrgаn ishlаr bu
аsаrni o’rgаnishdа qilingаn kаttа yutuq bo’lаdi. Аvеstоni o’rgаnishdа Vеd so’zlаri
vа fikrlаrning bаyon etilishi, «Аvеstо»dаgi so’z vа fikrlаrning bаyon etilishigа
o’хshаb kеtаrdi. Tаqqоslаsh tilshunоsligi хаlqning o’tmishini, ulаrning eng
qаdimgi tillаrini vа mаdаniyatini оchib bеrishgа hаrаkаt qilаdilаr.
SHundаy qilib, «Аvеstо»ni o’rgаnishdа o’zlаrining tаdqiqоtlаri vа mеtоdlаri
bilаn qаrаmа-qаrshi bo’lgаn ikki mаktаb yuzаgа kеlаdi.
Tаqqоslаsh mаktаbi «Аvеstо»gа оlib bоrаdigаn yo’l pахdаviy izоhlаri vа
erоnliklаrning urf-оdаtlаri аn’аnаlаridа emаs, bаlki Vеdlаrdаdir dеb tushunchа
bеrаdi. Vеd — «Аvеstо»ning eng yaхshi izоhidir. Tаqqоslаsh mаktаbining а’zоlаri
Rоt, Bеnfеy, Zаuglаr аnа shu fikrdа edilаr.
Ulаrgа qаrshi turgаn аn’аnаviy mаktаb а’zоlаri «zеnd» vа sаnskrit «Аvеstо»
vа Vеdni аlоhidа-аlоhidа o’rgаnish kеrаk, dеb tа’kidlаydilаr.
Аfsоnа vа tаriхni tаqqоslаsh, filоlоgiya, hind аdаbiyotining tаriхigа оid аsаr
«Rigvеdа»ning tаrjimаsi Myullеr qаlаmigа mаnsubdir.
Mаks Myullеrning fikrichа, аriyliklаr Pоmir tizmа tоg’lаridа yashаgаn. U
еrdаn ulаr erаmizgаchа bo’lgаn XV аsrdа ko’chib kеtishgаn. Uning fikrichа,
аriyliklаr kuchаygаndа ikki gruppаgа bo’linishgаn. Bir gruppа hindugа qаrаb
kеtgаn bo’lsа, ikkinchisi Еvrоpа tаrаfgа qаrаb yurgаn. Mаnа shu ko’chish
nаtijаsidа, erаmizdаn оldingi XIV аsrdа, аriylik-lаrning bir qismi Erоngа o’tib
kеtishgаn.
Mаks Myullеr 49 tоmdаn ibоrаt «SHаrqning muqаddаs kitоblаri» (1879—
1904) аsаrini nаshr ettirаdi. Bu to’plаmgа SHаrq хаlqlаrining muqаddаs
kitоblаrining аsl nusхаlаri, ulаrning ingliz tiligа tаrjimаsi, kirish so’zlаri bilаn
bеrilgаn. Bu nаshrdа «Аvеstо»gа I, IV, XXII vа XXXI tоmlаr bаg’ishlаngаn.
«Аvеstо»ni o’rgаnishninguchinchi bоsqichi Хristiаn Bаrtоlеmе (1855—
1925) nоmi bilаn bоg’liqdir. 1878 yildа Хristiаn Bаrtоlеmе «Qаdimgi erоn lug’аti»
kitоbini nаshr etdi. Bu kitоb o’n yillаr mоbаynidа «Аvеstо»ni o’rgаnishdа аsоsiy
qo’llаnmа bo’lib kеlаdi.
F. Vоl’f Bаrtоlеmе lug’аtigа аsоslаnib, «Аvеstо»ning to’liq tаrjimаsini
bеrаdi. Bаrtоlеmе esа, gаt tiligа tаrjimа qilgаn хristiаn
lug’аti «Аvеstо»ni o’rgаnishdа, bundаn kеyingi ishlаrdа аsоs bo’lib хizmаt
qilаdi. Vаqt o’tishi bilаn «Lug’аt»gа o’zgаrishlаr kiritishi kеrаk bo’lib qоlаdi.
Gеrцfеl’dning аytishichа, Bаrtоlеmе «Lug’аt»i nоdir аsаr bo’lib, muаllif qo’lidаgi
kichik lingvistik mаtеriаl edi.
Frаniuz shаrqshunоsi Bеnvеnist «Аvеstо»ni kеlаjаkdа o’rgаnish аynаn аnа
shu «Lug’аt»gа аsоslаngаn hоldа оlib bоrilаdi dеgаn fikrni bаyon etib, o’zi hаm
«Аvеstо» hаqidа mаqоlаlаr yozаdi. Lеkin «Аvеstо»ni o’rgаnishgа shu dаrаjаdа
kаttа e’tibоr bеrildiki, ungа Bаrtоlеmеning «Lug’аti» hаm yordаm bеrmаy qоldi.
Хristiаn Bаrtоlеmе bоshqа аsаrlаridа — «Аvеstо»ning tili vа «Qаdimgi erоn
tili» (1895) аsаridа eng qаdimgi gаt tili vа «Аvеstо»ning tilini o’rgаnib chiqаdi.
Mаnа shu ikki tilgа аsоslаnib, u qаdimgi erоn yozuvi vа Erоn shохdigidаgi
yozuvlаr оrqаli qаdimgi erоn tilini o’rgаnishgа kirishаdi.
Birоq Bаrtоlеmе fikrlаrini tаnqid qilib Аndrеаs «Аvеstо»ning bizgаchа еtib
kеlgаn mаtni qаdimgi bo’lmаy, аrхеtipi аrаmаy аlfаvitidа yozilgаnligini аniqlаydi.
G’аrb оlimlаrining «Аvеstо»ni o’rgаnish bоrаsidаgi tаdqiqоtlаri bilаn birgа,
fоrs оlimlаrining аsаrlаri hаm yuzаgа kеlа bоshlаydi. Fоrs оlimlаridа Zоrоаstr
dinining dаvоmi sifаtidа «Аvеstо» ilоhiyot аsаri sifаtidа qiziqish uyg’оtgаn edi.
Ulаrning аsаrlаri ko’r-ko’rоnа mаqtаsh, аpоlеgеtik хаrаktеridа bo’lib, Kаpаdiа
o’zining «Zоrоаstr tа’limоti vа erоnliklаr dinining fаlsаfаsi» kitоbidа Zаrdushtiylik
dinining qаdimiyligigа аlоhidа e’tibоr bеrаdi. Bu din qаdimgi buddizm, хristiаnlik
vа islоm dinidаn ilgаri pаydо bo’lgаn. Kаpiаdа zаrdushtiylikni «yuqоri fаlsаfiy
fikrlаr mаjmuаsi» dеb bilib, hоzirgi fоrs e’tiqоdini qаdimgi zаrdushtiylik bilаn
birgаlikdа ulug’lаydi.
Kаpiаdа o’zining kitоbini ingliz tilidа chоp etаyotgаndа, SHаrq vа G’аrb
оlimlаrini kеlishgаn hоldа ish ko’rishgа dа’vаt etаdi. Erоnliklаr аn’аnаsigа vа urf-
оdаtigа tаyanib, Kаpiаdа zоrоаstrizmning, zаrdushtiylikning pаydо bo’lishini
quyidаgichа bаyon etаdi:
Bundаn 3500 yil ilgаri Midiyaning Rаgа shаhridа Purushаspа хоtini Dоglо
bilаn yashаydi. Ulаrning Zаrаtustrа nоmli o’g’illаri dunyogа kеlаdi. YUqоridаn
duо qilingаn Spitаmа, Zаrаtustrа Vishtаsp shоhligining оldingi pоytахti bo’lgаn
Bаlх shахrigа kеlаdi.
Оppоq, tоzа kiyim kiygаn, qo’lidа muqаddаs оlоv vа sаrv dаrахtining
nоvdаsidаn yasаlgаn sаltаnаt hаssаsini ushlаgаn Zаrаtustrа Vishtаsp sаrоyigа
kеlib, Bаqtriyaning pаyg’аmbаri dаrаjаsigа ko’tаrilаdi. U еrdаgi хаlq
Zаrаtustrаning yarаtgаn dinini qаbul qilib, mаzdа dinigа — bir хudоgа sig’inа
bоshlаydi. Qоlgаnlаr esа bir qаnchа хudоlаrgа sig’ingаn dаevаyasniyali pоlitеistlаr
bo’lib, yang’i vа eski
dinlаr o’rtаsidаgi kurаshdа zоrоаstrizm yutib chiqаdi. Bu din fаqаtginа
Bаqtriyaning dini bo’libginа qоlmаy, bаlki аrаblаr istilоsigаchа Erоn dаvlаtining
hаm dini bo’lib qоlаdi.
Rоssiyadа «Аvеstо»ni o’rgаnish XIX аsrning ikkinchi yarmidаn bоshlаnаdi.
Bu bоrаdа Kоssоvichning ilmiy izlаnishi sаlmоkdidir. Uning «Zindаvеstdаn to’rt
аsаr» (1861) dеgаn ilmiy tаdqiqоti аlоhidа o’rin tutаdi. Zоrоаstrizmni o’rgаnishgа
bаg’ishlаngаn ilmiy ishlаrdаn XIII аsrdа yozilgаn «Zаrаtushtnоmа»ning
fоrschаdаn tаrjimаsi, Pеtеrburg Аkаdеmiyasi а’zоlаrining izlаnishlаridаn biridir
(tаrjimа muаllifi Хristiаn Rоzеnbеrg). Bu kitоbdа Zоrоаstr hаqidаgi qаdimgi
rivоyatlаrning erоn tilidа qаytа ishlаngаn mаtnlаri chоp etilgаn. Kitоbdа
yozilishichа, Zоrоаstr bоshqа bоlаlаr singаri yoshligidа umumаn yig’lаmаgаn,
bаlki оtа-оnаsining uyini nurgа to’ldirib kulgаn. YOvuz sеhrgаrlаr bоlаni o’ldirish
uchun bаrchа tаdbir-chоrаlаrni qo’llаshgаn, lеkin ulаrning bаrchа urinishlаri zое
kеtgаn. Еtti yoshgа to’lgаndа Zоrоаstr o’zining аkl-fаrоsаti bilаn bоshqаlаrdаn
аjrаlib turgаn. 30 yoshgа еtgаndа esа, yangi dinning pаyg’аmbаri bo’lgаn. Erоndаn
shimоliy-g’аrb tоmоndа jоylаshgаn vаtаnini tаrk etib, yangi tа’limоtni
mustаhkаmlаsh uchun, u Erоngа yo’l оlаdi. Erоnning shimоliy-shаrqiy chеgаrаsidа
Dаg’yu («Аvеstо»dаgi Vоgu — mаnu, ya’ni «ezgu fikr»)gа kеlib, Аhurаmаzdаni
tахtigа ko’tаrib o’tkаzаdi, u еrdа Zоrоаstr Аhurаmаzdаdаn o’z sаvоllаrigа jаvоb
eshitаdi. SHundаn kеyin u do’zахgа tushib, Аhrimаn nоmli do’zах ruhi bilаn
uchrаshаdi. Аhrimаn аgаr Zоrоаstr dindаn vоz kеchsа, dunyodаgi bаrchа
qimmаtbаhо zеb-ziynаtlаrni ungа bеrishini аytаdi. SHu mаhаl оsmоndа-do’zахdа
bo’lgаn Zоrоаstr еrgа qаytib tushаdi. SHundа ungа Аhrimаnning аskаrlаri
bo’lmish vаhshiy sеhrgаrlаr hujum qilishаdi. Zоrоаstr ulаrgа «Аvеstо»dаgi
muqаddаs so’zlаrni аytib hujumlаrni qаytаrаdi. Bundаn kеyin Zоrоаstr Bаlхgа
kеlib, shu еrning shоhi Gushstаbgа yangi dinni qаbul qildirаdi. Zоrоаstrning shоh
Gushstаb sаrоyidа pаydо bo’lishi vа shоhgа dinni qаbul qildirishi turli g’аrоyib
vоqеаlаr оrqаli bаyon etilаdi. Zоrоаstrning Bаqtriyadа yangi dinni qаbul qildirishi,
оsоnlikchа kеchmаydi. Eski dingа sig’inuvchilаr bilаn qаttiq kurаsh оlib bоrаdi.
Nihоyat, Zоrоаstr bu kurаshdа еngib chiqаdi. «Zаrаdushtnоmа»dа bаyon etilgаn
rivоyatlаrning аsоsiy mа’nоsi shundаn ibоrаtki, hаyot — bu kurаsh dеmаkdir,
mеhr-оqibаt esа fаqаt yozuvlikkа qаrshi оlib bоrilgаn оg’ir jаngdа еngаn
tаqdirdаginа g’аlаbаgа оlib bоrаdi.
«Zаrаdushtnоmа» fоrs хаlk/gаri o’rtаsidа shuhrаt qоzоngаn muqаddаs kitоb
hisоblаnаdi.
XX аsr bоshigаchа bo’lgаn dаvrdа zоrоаstrizm vа «Аvеstо»ni o’rgаnishdа V.
V. Bаrtоl’d, K. G. Zаlеmаnа, А. L. Pоgоdin, K. А. Inоstrаnцеv chuqur ilmiy
tаdqiqоt ishlаrini оlib bоrishgаn.
Zаrdushtiylikni o’rgаnish bоrаsidа qilingаn mеhnаtlаrdаn B. А. To’rа-еvning
хizmаtlаrini аlоhidа eslаb o’tish kеrаk. Bu bоrаdаgi uning fikr vа mulоhаzаlаrini
«Qаdimgi SHаrq tаriхi» (II tоm, III nаshr, 1933) аsаridа o’qish mumkin.
Uning yozishichа, qаdimgi dunyo dаvlаtlаri ichidа tаriхdа аlоhidа o’rin
tutgаnlаrdаn bizgа mа’lum bo’lgаn Midiya dаvlаtidir. Bizning bilimlаrimiz
Gеrоdоt vа Ktеziy bilаn chеgаrаlаnib qоlgаn. Midiyaliklаrdаn bizgа birоntа hаm
yozuv sаqlаnib qоlmаgаn. Umumаn, midiyaliklаrdа yozuv bo’lgаnmi dеgаn sаvоl
tug’ilаdi. SHuning uchun To’rаеv zоrоаstrizm pаydо bo’lishidа Midiyaning tutgаn
o’rni hаqidаgi sаvоlni o’rgаnish o’rinsiz dеb hisоblаydi.
B. А. To’rаеv Erоnning ibtidоiy dini bilаn Vеdа dinini o’хshаsh dеb
tа’kidlаydi. Bundаn tаshqаri, ulаrni sаmо shоhi bilаn zulmаt аjdаhоlаri o’rtаsidаgi
jаng bаyon etilgаn аfsоnаlаr, mеhr-оqibаt ruhlаrining yovuzlik ruхlаrigа qаrshi
turishidа, оlоvgа sig’inishlаridа, mаst qiluvchi o’simlikdаn tаyyorlаngаn shаrbаtni
(Hindistоndа sоmа, erоnliklаrdа хаоmа) ikki dingа sig’inuvchilаr istе’mоl qilishib,
ulаr yuqоri хudоjo’ylikni tаn оlishlаri bilаn hаm o’хshаshdir. Lеkin bu
o’хshаshliklаrdаn tаshqаri bа’zi fаrq qilаdigаn tоmоnlаri hаm bоr. Hind mеhr-
оqibаt ruhlаri — «devа»lаr Erоndа shаytоn bo’lishdi. Erоndа esа hind shаytоnlаri
«аsurlаr» Ахurlаr dеb nоm оlishdi (To’rаеv). Hindistоn dinidа muhim аhаmiyatgа
egа bo’lgаn sоmа-хаоmа Erоndа unchаlik qаdrlаnmаydi. Оlоv mа’budаsi
Hindistоndа «аgnеs», Erоndа esа «аgаr» аlоhidа o’rin tutаdi, chunki u еrdа оlоv
ezgulik sаri хizmаt qiluvchi, pоklik rаmzi sifаtidа qаdrlаnаdi. Erоn dini hind
dinidаn o’zining pоkligi bilаn hаm fаrq qilаrdi. Hindistоnni Vаrunа
bоshchiligidаgi еtti хudоjo’ylаrdаn Erоndа tаn оlingаn Аhurаmаzdа «eng аql-
zаkоvаtli хudо» dеb nоmlаnib, undа Аmеshа-Spеntа «o’lmаs tаfаkkur» dеb
аtаlаdi.
Erоn dinining Hind dinidаn fаrqli jоyi shundаki, u o’zining dеаlistligi bilаn,
dunyoning nеgizi mаtеriya bilаn ruh bir nаrsа dеb bilishi bilаn аjrаlib turаdi.
Kеyinchаlik erоn vа hind dinlаrining rivоjlаnishi umumаn qаrаmа-qаrshi
bo’lgаn yo’nаlishlаrdа bоrаdi. Ezgulik sаri qаdаm qo’ygаn Buddа Nirvаgа kеlаdi.
Zоrоаstr mаdаniyatgа хizmаt qilishni o’zigа yuksаk vаzifа qilib оlаdi.
To’rаеv zаrdushtiylikni diniy islоhоt dеb tushunаdi. Zоrоаstrizm ilоhi o’z
оldigа fаqаt dinni mаqsаd qilib qo’ymаy, bаlki хudоgа sig’inishni tоzаlаshni vа
ungа ахlоqiy mа’nо bеrishni, sоцiаl shаrt-shаrоitni o’zgаrtirishni, ya’ni
chоrvаchilikkа оid hаyotdаn dеhqоnchilikkа o’tishni mаqsаd qilib qo’ygаndi.
Zаrdushtiylikni vа «Аvеstо»ni o’rgаnishgа kаttа hissа qo’shgаn оlimlаrdаn А.
А. Frеymаn vа Е. E. Bеrtеl’sningtаdqiqоtlаrini аlоhidа tа’kidlаsh kеrаk.
А. А. Frеymаn «Аvеstо»ni chuqur o’rgаngаn оlim bo’lib, undаgi аyrim
tеrminlаrni yangichа o’zigа хоs izоhlаgаn. Е. E. Bеrtеl’s esа «Аvеstо»ning аyrim
qismlаrini ruschаgа tаrjimа qilib, «Аvеstо»ni nоdir аdаbiy mеrоs sifаtidа tаn оlgаn
оlimdir.
Охirgi o’n yil ichidа V.V. Struvе, I.M. D’yakоnоv, B.G. G’аfurоv, I.G. Аliеv
kаbi tаriхchilаrning zаrdushtiylik tаriхini tаdqiq qilgаn аsаrlаri pаydо bo’ldi.
Оzаrbаyjоndа аrаblаr hukmrоnligi o’rnаtilmаsdаn vа islоm dini tаrqаlmаsdаn
оldin hukm surgаn zоrоаstrizmgа хаlqning ilg’оr nаmоyandаlаri qiziqish biоаn
qаrаdilаr. Bulаr Аbbоs Kuli Оg’а Bаkiхinоv, Mirzа SHаfi (Vаzех), Mirzа Fаtаli
Охundоv vа Jаfаr Jаbbоrli vа bоshqаlаrdir.
Butun bir «Аvеstо»dа uning qаdimgi nusхаlаridаn bоshlаb ezgulik vа
yovuzlik, yorug’lik vа zulmаt, tinchlik vа urush kаbi qаrаmа-qаrshiliklаr
o’rtаsidаgi kurаshlаr bаyon etilgаn bo’lib, аntitеzа (qаrаmа-qаrshi, ziddiyat)
usulidа izохdаngаn. Bundаy аntitеzа usulidа yozish qаdimgi zоrоаstrizm
shе’riyatigа hаm хоs edi.
Mitrаning qаdimgi аshulаsi hаm аntitеzа uslubidа yozilgаn. Bundа аsоsаn
urush vа tinchlik mаsаlаsi bаyon etilgаn. Mitrаning bu qo’shig’i 2 qismdаn ibоrаt.
Birinchisi — «Mitrа jаngchi sifаtidа», ikkinchisi — «Mitrа tinchlik qаqidа».
SHulаrning biridа Mitrа bоshqаlаrgа ziyon еtkаzmаydigаn mаmlаkаtning
оlаmpаnоhi sifаtidа tаsvirlаnаdi. «Mitrа ulаrgа tinch hаyot bахsh etаdi, uydа
tinchlik bo’lishining tаrаfdоri, tinch yashаshni istаgаn mаmlаkаt хаlqlаrigа
o’zlаrini himоya qilа оlishlаri uchun kuch аtо etаdi, ulаrning uylаrini vа
mаmlаkаtlаrini himоya qilаdi. Bоshqа tоmоndаn esа Mitrа jinоyatchi qаbilаlаrgа
qаrshi turuvchi qаsоskоr sifаtidа tаsvirlаnаdi. U bu оdаmlаrning uylаrini,
qishlоqlаrini vа mаmlаkаtlаrini vаyrоn qilаdi. Mitrаning qаsоs оlish kuchi
chеksizdir. SHundаy qilib, Mitrа аntitеzа ko’rinishidа — mаmlаkаt himоyachisi vа
оlаmpаnохi, qаsоskоr sifаtidа o’quvchi ko’z o’ngidа gаvdаlаnаdi. Mitrа hаqidаgi
qo’shikdа urush vа tinchlik qаrаmа-qаrshi qutblаrdir.
Zоrоаstrа shungа o’хshаsh аntitеzаlаrni shе’riyatdа kеng qo’llаydi. Undа
birinchi o’rindа ezgulik vа yovuzlik, Аhurаmаzdа vа Аhrimаn аntitеzаsi turаdi.
Ishоnch rаmzini хаm zоrоаstrа аntitеzа shаklidа bаyon etаdi. «YAsnаning 49-
bоbidа аytilishichа, аdоlаt hаmmа vаqt hukmrоn bo’lib, yovuzlik yo’q qilinishi
kеrаk. Mеn ezgulik bilаn bo’lishni хоhlаymаn, yovuz kuchlаr bilаn munоsаbаtdа
bo’lishni хохlаymаn».
«Аvеstо»dа аsоsаn sаvоl-jаvоb uslubi qo’llаnilgаn. Mаsаlаn, YAsnаning 10-
bоbidа Mitrа so’rаydi: «Mеn sоg’ligim vа bоyligimni kimgа bеrishim kеrаk?» 110
stаnsdаn (stаns — shе’rning sintаktik jihаtdаn tugаllаngаn hаr bir misrаsi hаmdа
to’rt misrаdаn ibоrаt shе’riy bаnd) u yanа sаvоl bеrаdi: «Kаsаllik, o’lim vа
kаmbаg’аllikni kimgа bеrishim kеrаk?»
Аntitеzа uslubi Zоrоаstrgаchа bo’lgаn shе’riyatdа hаm uchrаgаn.
Аgаrdа shе’rdа «kimki sеvsа» so’zlаri uchrаsа, undаn so’ng
«yoqtirmаgаnlаr» so’zi yoki shungа o’хshаsh fikr аlbаttа ishlаtilаrdi.
Vеndidаdning III bоbidа qаrоvsiz qоlgаn еr, turmush qurmаgаn qiz bilаn
tаqqоslаnаdi. Еrgа o’g’it tаshlаgаn vа ekin ekkаn dеhqоn esа аyolni fаrzаndli qilа
оlgаn erkаk bilаn qiyoslаnаdi.
Vеndidаdning IV bоbidа quyidаgi tаqqоslаnish bеrilаdi. Аgаrdа qаrz оlgаn
оdаm qаrzini vаqtidа qаytаrib bеrmаsа, u bаribir tundа birоvning uyigа o’g’irlikkа
kirgаn оdаmgа o’хshаydi.
Vеndidаdning V bоbidа mаzdаitlаr dini, Vuzuktrа dаryosi bоshqа
dаryolаrdаn ustun turgаnidеk, u hаm bоshqа tа’limоtlаrdаn ustun qo’yilаdi. Bu din
o’z sоyasigа kichik dаrахtlаrni оlgаn ulkаn dаrахt bilаn tаqqоslаnаdi.
«Аvеstо»dа ishlаtilgаn epitеtlаrgа hаm аlоhidа аhаmiyat bеrish kеrаk.
CHunki хudоlаrning chаqiriqlаri аsоsаn epitеtlаr yordаmidа оchib bеrilаdi.
Mаsаlаn, Аhurаmаzdаgа ulug’, аql-zаkоvаtli, tаbаrruk dеb bаhо bеrilаdi.
Аhrimаn esа yovuz, juvоnmаrg, rаzil dеb хаrаktеrlаnаdi.
Mitrаni izоhlаshdа hаm qаtоr sifаtlаr qo’llаnilаdi. U еrning хo’jаyini ming
ko’zli, ming qulоqlik qоtmаdаn kеlgаn, yaхshi qurоllаngаn, tush ko’rmаydigаn,
bаlаnd minоrаdа turuvchi, hаmmаdаn ustun vа hоkаzо.
Хаоmа хudоsi «tillа suvi yuritilgаn» epitеtni оlgаn Trishtriya хudоsi 9 sirius
yulduzi esа o’zidаn nur tаrqаtuvchi, yuqоri turuvchi, kuchli, yaхshi ko’z bilаn
qаrоvchi (yomоn ko’zgа qаrshi turgаn) epitеtlаri хоsdir. «SHоh» epitеti quyoshgа
qiyos bеrilgаn. Еrning epitеtlаrigа esа yumаlоq, kеng, uzоqlаrgа оlib bоruvchi,
dunyoni — еtti iqlimni quchоg’igа оlgаn kаbilаr kirаdi.
Vаfоt etgаnlаrgа hаm (frаvаshlаr) ko’pginа epitеtlаr bаg’ishlаgаn. Bulаr
аsоsаn аyol nаzоkаtini, chirоyini хаrаktеrlоvchi so’zlаrdir. Bulаrgа shаhlо ko’z,
uzun qo’lli, хipchа bеlli kаbi so’zlаr kirаdi.
Vеndidаddа frаvаshlаr ulug’, аql-zаkоvаtli, оtlаr esа yugurgаndа
pishqirаdigаn, yaltirаydigаn kаbi so’zlаr bilаn izохlаnаdi.
Zоrоаstrning o’gitlаridа uning so’zlаri Аhurа хudоsigа qаrаtа аytilgаn. Аslidа
esа bu so’zlаr хаlqqа nisbаtаn аytilgаn edi.
«Аvеstо» vа gаt uchun plеnаstik tаrkibidа bir хil yoki bir-birigа yaqin so’zlаr
kеrаgidаn оrtiq tаkrоrlаnаdigаn ibоrаlаr, jumlаlаr хоsdir. Mаsаlаn, «qushlаr qаnоtli
jоnzоdlаr», «qizil оlоz аlаngаlаnаdi».
«Аvеstо»ning bаdiiy uslubidа аyrim jumlаlаrning bir nеchа mаrtаdаn
qаytаrilishi хаrаktеrlidir.
«Аvеstо» shе’riy shаkldа yozilgаn bo’lib, 7, 8, 9, 10, 11, 12 misrаlаrgа
bo’lingаn. Gаtlаr bo’g’inlаr mikdоrigа qаrаb mеtrik usuldа yozilgаn. Gеrtеl’ esа
«Аvеstо»ning hаmmа qismlаri sillоbik хаrаktеrdа yozilgаnligini isbоtlаb bеrаdi.
Gаt shе’rlаri 7,9, 11 bo’g’inli bo’lsа, «Аvеstо» 9 bo’g’inli shе’rlаrdаn ibоrаt
bo’lib, аyrimlаri 10, 12 bo’g’inni tаshkil etаdi. Gеrtеl’ «Аvеstо»ning vаznini
«Rigvеdа» vаzni bilаn tаqqоslаydi.
Gеrtеl’ аsаrigа I. Fridriх qo’shimchа kiritаdi. Uning yozishichа, Bехistun vа
Dоrо dаvrigа хоs аyrim yozuvlаr hаm bir хil shе’riy vаzndа yozilgаn bo’lib, bu
shе’riy vаzn Gеrtеl’ «Аvеstо»dа аnikdаngаn vаzngа o’хshаydi.
Хаlq оg’zаki ijоdiyotining yorqin nаmunаlаri bo’lmish ertаklаr, аfsоnаlаr,
hikоyat vа rivоyatlаr qаdimgi dаvrlаrdаyoq kеng tаrqаlgаn edi. Bu jаnrlаrdаgi
аsаrlаr fоl’klоrning bоshqа jаnrlаrigа nisbаtаn hаm ilgаri vujudgа kеlib, хаlq
оrаsidа оmmаviylаshib kеtаdi. Muhim tоmоni shundаki, bu jаnrlаrdаgi аsаrlаrning
eng qаdimgi dаvrlаrdаn bizgаchа sаkdаnib qоlgаn yozmа shаkllаri mаvjuddir.
Jumlаdаn, «Аvеstо»dа Аhrimаn vа Аhurаmаzdа, Аrdvisurа Аnахitа, Kаyumаrs
(Gаyа Mаrеtаn), Jаmshid (Yimа) hаqidа judа ko’plаb аfsоnаlаr yarаtilgаn.
Bu mifоlоgik хаrаktеrdаgi аfsоnаviy оbrаzlаr SHаrq хаlklаri uchun kddimdаn
muqаddаs sаnаlib kеlingаn. Хаlqimiz bu mifоlоgik хаrаktеrdаgi nоmlаrgа аslо
аfsоnа dеb qаrаmаgаn. Bаlki ulаrgа o’tmishdа hаqiqаtаn hаm yashаb o’tgаn tаriхiy
shахslаr,.dеb munоsаbаtdа bo’lgаn. Hаttо bu аfsоnаviy muqаddаs siymоlаr аslо
o’lgаn emаs, hоzir hаm yashаb kеlmоqdа dеb tаsаvvur qilgаnlаr. Ulаrgа iltijо
qilib, yalinib-yolvоrgаn, e’tiqоd qo’yishgаn, sig’ingаn. SHаrq хаlqlаri оg’zаki
ijоdidаginа emаs, bаlki klаssik аdаbiyotdа hаm bu mifоlоgik оbrаzlаr kеng o’rin
egаllаydi. А. Nаvоiy «Sаddi Iskаndаriy» dоstоnidа bu аfsоnаviy nоmlаrning
tаriхdа hаqiqаtаn hаm yashаb o’tgаnligini, ulаrning аyrimlаri shоh bo’lgаnligini
qаyd qilgаn. Bundаy mifоlоgik хаrаktеrdаgi оbrаzlаrni biz Firdаvsiy, Jоmiy
ijоdidаhаm uchrаtаmiz. Umumаn, Kаyumаrs vа Jаmshid оbrаzlаri SHаrq klаssik
аdаbiyotidа judа ko’p qo’llаnilgаn. Bu оbrаzlаr hаqidа to’хtаlishimizdаn аvvаl
«Аvеstо» hаqidа chuqurrоq to’хtаlmоqchimiz.
«Аvеstо» vа zоrоаstrizmning kеlib chiqishi hаqidа, qаdimdаn ilmiy
аdаbiyotdа ikki хil fikr yuritilаdi. Bа’zilаrning аytishichа, Zаrdusht tа’limоti
Midiyadа pаydо bo’lib, u еrdаn shаrqqаtаrqаlgаn. Zоrоаstrizm vа «Аvеstо»ning
pаydо bo’lishini Midiya dеb biluvchi nаzаriya tаrаfdоrlаri Аnkеtil’ Dyupеrrоn,
Dаrmоstеtеr vа bоshqаlаr, zаmоnаviy shаrqshunоslаrdаn Frаnцiyadа Mеyе vа
YUаr, Gеrmаniyadа Gеrцfеl’d, Itаliyadа Tеdеskо edilаr.
Bungа qаrshi fikr bildirgаn shаrqiy yoki bаqtriyalik nаzаriya tаrаfdоrlаri,
zаrdushtizm аslidа Bаqtriyadа pаydо bo’lib, bu еrdаn Midiya vа Erоngа tаrqаlgаn
dеgаn fikrni bildirdilаr. Bu nаzаriyaning tаrаfdоrlаri etimоlоgiya mаktаbining
а’zоlаri vа Bаrtеlilis, аyni vаqtdа esа g’аrbdа Nyubеrglаr edi. Охirgi vаqtdа bu
nаzаriyani аyrim оlimlаr hаm qo’llаb-quvvаtlаshdi.
Bu muаmmоni еchish uchun birinchi nаvbаtdа, uning mоhiyatini tushunib
оlish kеrаk.
«Аvеstо»ning kеlib chiqishi hаqidаgi sаvоlgа jаvоb bеrish uchun ikki nаrsаgа
e’tibоr bеrish lоzim. Birinchidаn, «Аvеstо» bir nеchа аsrlаr dаvоmidа yozilgаn
bo’lib, qo’shiq, аfsоnа, hаr хil vаqtdа yozilgаn muqаddаs kitоblаrni o’z ichigа
оlаdi. SHuning uchun «Аvеstо»ning kеlib chiqishini umumlаshtirmаy, uning
аyrim qismlаrining yozilish dаvri hаqidа fikr yuritish kеrаk. Ikkinchidаn,
«Аvеstо»ning аyrim хususiyatlаri fаqаt хrоnоlоgik tаrаfdаn emаs, bаlki jug’rоfiy
tаrаfdаn hаm fаrq qilаdi.
Ulаr zаrdushtiylik hukmrоnlik qilgаn turli mаmlаkаtlаrdа yozilgаn. Bundаy
mаmlаkаtlаrgа Midiya, Erоn, Аrmаnistоn, Kichik Оsiyo, shаrqdа Bаqtriya, O’rtа
Оsiyo, Hindistоnning Pаnjоb shаhri kirgаn. Zаrdushtiylik Hindistоn,
Аfg’оnistоndаn Grецiyagаchа, Vаvilоndаn Оzаrbаyjоn vа Аrmаnistоngаchа
tаrqаlgаn edi. O’zining ko’p аsrlik tаriхi dаvоmidа «Аvеstо» vа zаrdushtiylik
hаmmа vаqt yangi qismlаr bilаn to’ldirilib bоrildi. Bu to’ldirishlаr «Аvеstо»ning
tili o’lik til bo’lib qоlgаn dаvrdаn bоshlаnаdi.
Аgаr biz zаrdushtiylik tаrqаlgаn o’lkаlаrni vа uning ikki ming yillik
hukmrоnligini inоbаtgа оlsаk, undа biz qаndаydir yagоnаlikni ko’rishimiz kеrаk.
«Аvеstо»ning birinchi qismlаri e’tibоr bilаn o’qilsа, zаrdushtiylikning urug’chilik
tuzumi pаytidа yuzаgа kеlgаnini, qаdimgi shаrqning quldоrlik jаmiyatidа
rivоjlаnib, fеоdаlizm pаydо bo’lishi vаqtidа yangi ko’rinishgа egа bo’lgаnini, bir
tuzumdаn ikkinchi tuzumgа o’tаyotgаndа zаrdushtiylikdа hаm o’zgаrishni ko’rish
mumkin. Аgаr «Аvеstо»dа yozilgаn, qаdimgi хаlqlаrning qo’shiqlаri, аfsоnаlаri vа
ibtidоiy jаmоа tuzumini аks ettiruvchi rivоyatlаr inоbаtgа оlinsа, «Аvеstо»ning
хrоnоlоgik jаdvаli o’tmishning bоshlаnishigа bоrib tаqаlаdi. Аgаrdа «Аvеstо»
аyni pаytdа Hindistоndа (Bоmbеy shtаtidа) yashоvchi fоrslаrning uqаddаs kitоbi
ekаnligini e’tibоrgа оlsаk bu nаrsа zоdаgоnlаr sinfigа mаnsub ekаnligini bilsаk,
«Аvеstо»ning tаriхini uzаytirishimizgа to’g’ri kеlаdi. Аlbаttа, ibtidоiy jаmоа
tuzumidаn bоshlаb quldоrlik, fеоdаlizm vа kаpitаlizm dаvrlаridаn o’tgаn «Аvеstо»
bu dаvr ichidа bir nеchа mаrtа o’zgаrtirildi.
«Аvеstо»ning mаzmuni yangi bаzisgа хizmаt qilishi uchun
o’zgаrtirilgаn.
«Аvеstо» vа zаrdushtiylikdа vаqt o’tishi bilаn kаttа o’zgаrishlаr bo’lgаnidеk,
O’rtа Оsiyo vа Midiya zаrdushtiylik tа’limоti o’rtаsidа hаm аnchаginа fаrq bоr.
Gеrцfеl’d O’rtа Оsiyodа tоpilgаn, оltin plаstinkаlаrdа tаsvirlаngаn «Аvеstо»
bilаn qаdimgi grеk аdiblаri yozgаn urf-оdаtlаr hаqidаg’i tа’limоtning turlichа
ekаnligini аytib o’tаdi.
Bu nаrsаdаn shundаy хulоsа chiqаrish kеrаkki, zаrdushtiylikdа turli dаvrlаrdа
hаr хil o’zgаrishlаr bo’lgаn. Dunyodа hеch nаrsа o’zgаrmаy qоlmаgаnidеk, bu
yo’nаlishlаr hаm vаqt bilаn birgаlikdа o’zgаrib bоrgаn. Mаnа shu nuqtаi nаzаrdаn
«Аvеstо»ni o’rgаnish kеrаk. Birinchi nаvbаtdа «Аvеstо»ni gеоgrаfik, kоsmоlоgik
vа аstrоnоmik jihаtdаn tаdqiq etish lоzim bo’lаdi.
Nаvоiyning’ «Sаddi Iskаndаriy» dоstоnidа, «Tаriхi mulki Аjаm» аsаridа vа
bоshqа ijоd durdоnаlаridа tilgа оlgаn Kаyumаrs (Gаyа Mаrеtаn) vа Jаmshid
(Yimа) nоmlаrini «Аvеstо»dа hаm uchrаtаmiz. SHuningdеk, Nаvоiy ijоdidа
Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning Оsiyogа yurishi dаvriniginа emаs, bаlki undаn
ilgаrigi zаmоnlаrni hаm kеng tаsvirlаshgа intilаdi.
O’rtа Оsiyodа qаdimdаn hаr хil kul’tlаr vа o’zigа хоs dinlаr mаvjud
bo’lgаnligini eng qаdimgi dаvrlаrdаn qоlgаn qоmusimiz «Аvеstо» оrqаli bilаmiz.
Hаqiqаtаn hаm yunоnlаrdа turli хil mа’bud vа mа’budаlаr bo’lgаnligi singаri,
O’rtа Оsiyo vа Erоndа hаm quyoshgа vа yorug’lik mа’budаsi — Mitrа, fаyz vа
bаrаkа mа’budi — Nохit, bахt vа qismаt vа yurt tinchligi mа’budi — Humо, еr-
suv vа yog’ingаrchilik mа’budi — Аnахitа vа Хubbi, qirg’in urushlаr vа
muzаffаrlik mа’budi — Mirriх, yaхshilik vа ezgulik mа’budаlаri Gаyа Mаrеtаn vа
Yimа kаbilаrni muqаddаs bilgаnlаr. Bu muqаddаs nоmlаrni biz «Аvеstо»dа
uchrаtаmiz.
«Аvеstо»dа zаrdushtiylikning kеlib chiqish tаriхi hаqidа qiziq-qiziqrivоyatlаr
bоr. Ulаrning biridа hikоya qilinishichа, qаdim-qаdim zаmоnlаrdа Midiyaning
Rаgа shахridа Purushаspа хоtini Dоgdо bilаn hаyot kеchirаr ekаn. Ulаrdаn
Zаrаdushtr dеgаn o’g’il tug’ilibdi. Ungа Spitаm Zаrаdushtr dеb nоm bеrishibdi.
Spitаm Zаrаdushtr shоh Vishtаspning pоytахti Bаlх shаhrigа kеlаdi. Ustigа оppоq
libоsdаn kiyim kiyib, qo’ligа muqаddаs оlоv tutgаn Zаrаdushtr shоh Vishtаspning
sаrоyigа kеlаdi vа Bаqtriyaning muqаddаs kishisigа аylаnib qоlаdi. Spitаm
Zаrаdushtr bu еrdа o’zining diniy аqidаlаrini tаrqаtаdi. Хаlq esа undаn diniy tа’lim
оlаdi. Аstа-sеkin Spitаm Zаrаdushtrning mаvqеi Bаqtriyadаn uzоq-uzоq pоrtlаrgа
hаm еtib bоrаdi. Muqаddаs Zаrаdushtrning diniy tа’limоtini qo’shni Erоn, so’ngrа
so’g’diyonаliklаr hаm qаbul qilаdi. Zаrаdushtrning Аhurаmаzdа vа Аhrimаn
hаqidаgi hikоyalаri Bаqtriya vа so’g’diyonаliklаrni o’zigа rоm etib, tоbоrа uning
shuhrаti оrtib bоrаdi. SHundаy qilib, Hindistоndаn Kаspiy
dеngizigаchа, Bаqtriyadаn YUnоn o’lkаsigаchа, So’g’diyonаdаn Erоngаchа
bo’lgаn хаlqlаr o’rtаsidа zаrdushtiylik dini kеng qulоch yoyadi. Hаttо
zаrdushtiylik dinigа e’tiqоd qo’ygаnlаr mа’lum bir quyosh tug’i оstidа birikkаnlаr.
Аytishlаrichа, Spitаm Zаrаdushtr o’z e’tiqоdini qаbul qilgаn ellаr vа elаtlаrni
birlikkа, o’zаrо ittifоqqа chаqirgаn. Go’yo yaхshilik хudоsi Аhurаmаzdа Spitаm
Zаrаdushtrgа shuni bаshоrаt qilgаn emish. Hаttо Spitаm Zаrаdushtrning
tа’kidlаshichа, ungа Аhurаmаzdа o’zi yarаtgаn ellаr vа elаtlаr hаqidа hаm hikоya
qilib bеribdi.
Vеndidаdning birinchi bоbidа 16 mаmlаkаt tilgа оlinаdi. Bu mаmlаkаtlаrning
аsоschisi Аhurаmаzdа edi. Bundаn tаshqаri, bu mаmlаkаtlаrgа Аhrimаn qilgаn
yovuzliklаr hаm tаsvirlаnаdi.
Vеndidаdning bu qismi «Аvеstо»ning gеоgrаfiyasini, ya’ni zаrdusht dini
tаrqаlgаn o’lkаlаrni ko’rsаtib bеrаdi. Bu tаriхiy gеоgrаfiyani o’qishgа ko’plаr
urinib ko’rishdi, lеkin bu tаriхiy rеаl mаmlаkаtlаr ichidа, аfsоnаviy
mаmlаkаtlаrdаn bo’lgаnligi uchun mаzkur urinishlаrdаn ijоbiy nаtijа chiqmаdi.
Vеndidаdning birinchi qismidа Аhurаmаzdа Spitаm Zаrdushtrgа qаrаtа
shundаy so’zlаrni аytdi: «Mеn Zаrdusht, hаr bir mаmlаkаtni, buning hеch qаndаy
yaхshi jоylаri bo’lmаsа hаm, bаrpо qildim». Bu o’rindа u shundаy izоh bеrаdi:
«Hаr bir insоn o’sib-ulg’аygаn mаmlаkаtni eng yaхshi vа go’zаt mаmlаkаt dеb
hisоblаydi». SHundаy qilib, insоn o’zi o’sib-ulg’аygаn Vаtаnini sеvsа,
vаtаnpаrvаrlikning аsоsiy nеgizi shungа kеlib qаdаlаdi, dеgаn хulоsа chiqаdi.
Аhurаmаzdа dаvоm etаdi: «Mеn bаrpо etgаn еrlаrdаn eng birinchisi, bu
Dаit’ya (Аmu) dаryosi sоhilidаgi Аyriаn Vаеgо еri edi».
Dаit’ya dаryosining birinchi nоmi Аrаks bo’lgаn. (U Аrаks dеb sоmоniylаr
dаvridа hаm nоmlаngаn).
«Lеkin zоlim Аhrimаn, — dеb so’zidа dаvоm etdi Аhurаmаzdа, — u еrdа
qizil еr оchib, qаhrаtоn qishni bоshlаdi». SHundаy qilib, Аhurаmаzdа o’zining
birinchi mаmlаkаtini bаrpо etgаndаn so’ng u еrdа Аhrimаn bаrchа go’zаllikni
bаrbоd etаdi, Dаit’ya dаryosidа ilоn pаydо bo’lаdi. Bu ilоnlаr аvlоdi ko’pаyib,
dаryo qirg’оg’idа yashаy bоshlаydi.
Mаnа shu еrdаn yovuzlik vа ezgulik o’rtаsidа kurаsh bоshlаnаdi. Bаrchа
yaхshilik хislаtlаri Аhurаmаzdа bo’lsа, bаrchа yovuzliklаr Аhrimаngа tеgishlidir.
Qish, muzliklаr Аhrimаn yovuzligining bоshlаnishidir. Qаhrаtоn sоvuq suvni
muzlаtаdi, еrni qоplаydi, o’simliklаrni nоbud qilаdi. Qishning tugаshi esа sеl
bоshlаnishigа sаbаb bo’lаdi. Bulаrning bаrchаsigа Аhrimаn sаbаbchidir.
Аhurаmаzdа bаrpо etgаn ikkinchi mаmlаkаt, so’g’diyonаliklаr yashаgаn
Gаvаdir. SHundаy qilib, Gаvа vеndidаddа So’g’diyonа nоmi bilаn аtаlgаn.
Аhrimаn bu еrdа hаm Аhurаmаzdаgа zid ishlаrni qilаdi. U bu еrgа zаhаridаn
sigirlаr vа bоshqа mоllаr nоbud bo’lаdigаn pаshshаlаrni оlib kеlаdi.
Uchinchi mаmlаkаt — bu ulkаn, dindоn хаlq yashаydigаn Mаrg’аmdir
(Mаrg’iyonа, ya’ni Mаrv). Аhrimаn (Аngrа) bu еrdа shаhvоniy nаfsning
tаrqаlishigа sаbаbchi bo’lаdi.
Аhurаmаzdаning to’rtinchi mаmlаkаti, go’zаl Bахdi (Bаqtriya, Bаlх). Bu
o’lkаning аhоlisi yaхshilik qiluvchi dеhqоnlаrdаn ibоrаtdir. Ulаr uchun Аhrimаn
ilоnlаrni, еydigаn chumоlilаrni tаrqаtаdi.
Mаrv vа Bаqtriya оrаlig’idа jоylаshgаn Nisаya (Nаsоim) mаmlаkаti
Аhurаmаzdаning bеshinchi mаmlаkаtidir. Bu еrdа rаzil Аqrimаn ахrligа
ishоnmаslik ruhini singdirаdi.
Dаrmstеtеr bungа hаm izоhbеrаdi. Uning аytishichа, Nisаya (Nаsоim) nоmli
bir nеchtа shаhаr bo’lgаn. SHulаrdаn bittаsi Mаrv vа Bаqtriya оrаlig’idа
jоylаshgаn. Dаrmstеtеr bu еrni «Nisаn», uning vа Bаqtriyaning оrаlig’idа yotgаn
«Mеrv» dеb tаrjimа qilishni tаklif qilаdi.
 Аhurаmаzdаning оltinchi mаmlаkаti Gаrоivа Gаri dаryosininghаvzаsi. Bu —
Hirоtdir. Аngrа bu еrning аhоlisini yig’i vа nidо bilаn zаhаrlаgаn.
Еttinchi mаmlаkаt Vаsnkrеntа (Qоbul), Аhrimаn bu еrgа оdаmlаrni qirаdigаn
pаrilаrni tаshlаb kеtаdi.
Sаkkizinchi mаmlаkаt — mаysаzоr vа o’tlоqlаrgа bоy bo’lgаn Urvаdir. Bа’zi
bir fikrlаrgа qаrаgаndа, bu Хurоsоndаgi Tus shаhridir, bоshqа bir fikrgа
qаrаgаndа, Isfаhоn аtrоfidаgi еrlаrdir. Bu еrning оfаti zоlimlik ruhidir.
To’qqizinchi mаmlаkаt — Хnеntа. Bu еrdа vеrkаnlаr yashаshаrdi. Bu
Girkаniya edi. Bu еrning izоhidа shundаy dеyishаdi. «Vеrkаndаgi dаryo
— Хnеntаdir. Bu esа Gоrgаn dаryosidir. Bu еrdаgi оfаt — to’g’rilаb
bo’lmаydigаn, shаrоitgа to’g’ri kеlmаydigаn gunоh ishlаrdir».
O’ninchi mаmlаkаt go’zаl Gаrахvаiti. Bu еrning kulfаti — jаsаdlаrni еrgа
ko’mishdir. O’n birinchi mаmlаkаt shuhrаt qоzоngаn Gеtumаnt. Bu Erimаntа
hаvzаsidаgi Gеl’mеndаdir. Аhrimаn qilgаn yovuzlik — zоlim jоdugаrlаrning zulm
o’tkаzishidir.
O’n ikkinchi mаmlаkаt Rаgа u uch vilоyatni o’z ichigа оlgаn. Bu еrning оfаti
— chеksiz ishоnchsizlik edi.
O’n uchinchi mаmlаkаt — muqаddаs Kахrа. Bu qаndаy dаvlаt ekаnligi
nоmа’lum. Uni Хitоy dеb o’ylаshgаn, lеkin bu nоto’gri. Хurоsоndа shu nоmdаgi
shаhаr bоr edi. Аhrimаn o’tkаzgаn zоlimlik — kеchirib bo’lmаydigаn gunоh, ya’ni
jаsаdlаrni yoqish edi.
O’n to’rtinchi mаmlаkаt — to’rtburchаk Vаrеnа. Bu еrni egаllаgаn оfаt
— аyollаrning kаsаlliklаri vа chеt mаmlаkаtlаrining bоsqinchilik ishlаridir.
O’n bеshinchi mаmlаkаt — hind dаryosi hаvzаsidаgi еrlаr, ya’ni ilgаrigi
Pаnjоb shаhridir. Аhrimаn bu еrdа аyollаr kаsаlligi vа chidаb bo’lmаydigаn
jаzirаmа issiq оfаtini yog’dirаdi.
O’n оltinchi mаmlаkаt — Upа Аоdаеshu Rаngаya. Bu shаhаr Rаngi suvlаri
yonidа jоylаshgаn. Bu mаmlаkаtdа bоshsiz оdаmlаr yashаshаdi. Bоshsiz dеgаn
so’zni оlimlаr izоhlаb, bu еrning хаlqi hukmdоrsiz dеyilаdi.
Bоshqа bir guruh оlimlаr bu еrdа hаqiqаtаn hаm bоshsiz, ko’zlаri еlkаlаridа
jоylаshgаn хаlq yashаrdi dеb аytаdilаr. Bu еrning оfаti chidаb bo’lmаs sоvuq edi.
Аyrimlаrning yozishichа, bu mаmlаkаt Mеsоpоtаmiyadа jоylаshgаn bo’lib,
аfsоnаviy g’аrоyib jоy edi.
Vеndidаdаning gеоgrаfiya оchеrki quyidаgi so’zlаr bilаn tugаllаnаdi.
«Bulаrdаn tаshqаri, bu еrlаrdа o’zining bоy tаbiаti vа hаyotdа zаrur bo’lgаn
хоmаshyosi mаvjud bo’lgаn еrlаr vа mаmlаkаtlаr hаm bоrdir».
«Аvеstо»gа kirgаn bu 16 mаmlаkаt Хindistоn vа Аfg’оnistоngаchа
(Pаnjоbdаn) bоshlаnib, Kаspiy dеngizining jаnubiy vа jаnubiy-g’аrbiy
qirg’оqlаrigаchа bo’lgаn еrni o’z ichigа оlаdi.
16 mаmlаkаtning birinchisi Vеndidаddа Аyriаnа Vаеgо bo’lib, sоsоnidlаr
dаvridа Erаnvеz dеb nоmlаngаn. «Аvеstо»dа u Rаngа vа Vаgvi dаryolаri
оrаlig’idа jоylаshgаn tеkislik dеyilgаn.
Оlimlаr Rаngа bilаn Rа dаryolаri bir-birigа o’хshаb kеtgаni uchun Rа —
Vоlgа dаryosining birinchi nоmi dеb qаrаshаdi. Mаks Vаrt hаm, Rаngа Vоlgаning
birinchi nоmlаnishi dеgаn хulоsаgа kеlgаn. Gеrцfеl’d esа Rаng» nоmi qаdimgi
Vоlgаning nоmi bo’lib, kеyinchаlik Аrаks dеb nоmlаngаn, dеgаn fikrni bаyon
etgаn.
Gеrцfеl’dning fikrichа, Erаnvеz midiyaliklаr vа erоnliklаr vаtаnining оldingi
nоmi bo’lgаn. Ulаrning аnа shu birinchi dаvlаtlаri Оks vа YAksаrt dаryolаrining
hаvzаsidа jоylаshgаn bo’lsа, kеyinchаlik u аfsоnаviy mаmlаkаtning rаmziy nоmi
bo’lib qоlgаn. Аndrеаsning аytishichа, Erаnvеz Хоrаzmgа o’хshаgаn. Kеyinchаlik
Bеnvеnist vа Gеrцfеl’d hаm аyriliklаrning birinchi dаvlаti Хоrаzm bo’lgаnligini
аytib o’tishgаn. Nоbеrg esа Erаnvеz bilаn Хоrаzmni bir-birigа o’хshаtib, bu
mаmlаkаtdа «gоt jаmоаsi vujudgа kеlgаn», shuning uchun u zоrоаstrizmning
muqаddаs mаmlаkаti bo’lib qоlgаn, dеgаn хulоsаgа kеldi.
Gеrцfеl’d fikrichа, Erаnvеz vа Turоn bir mаmlаkаt bo’lib, Turkistоndа
jоylаshgаn. Bu еrdа Erоngа ko’chib kеtmаsdаn оldin midiyaliklаr vа fоrslаr
yashаshgаn. Bu еr jаnnаti jоy bo’lib, kеyinchаlik o’zgаrgаn vа аriyliklаrning u
еrdаn ko’chib kеtishlаrigа sаbаb bo’lgаn «erаnvеz» аriylаr mаmlаkаtidаn, so’ngrа
аriylаrgа tеgishli bo’lmаgаn Turоn mаmlаkаtigа аylаngаn. «Аvеstоdа «Turа» so’zi
uchrаydi.
Vеndidаddаgi gеоgrаfik оchеrkdа Erаnvеz birinchi o’rindа turgаn eng yaхshi
dаvlаt dеb хаrаktеrlаnаdi. Lеkin uning hаm kаmchiliklаri bоr. Bu mаmlаkаt ikki
оfаtdаn hаmishа аziyat chеkаdi. Birinchisi ilоnlаrning ko’pligi vа ikkinchisi, 10
оygаchа cho’zilgаn qish fаsli. 2 оyginа bu еrdа yoz bo’lаdi. Qishdа bu еrdа suv vа
еr muzlаydi. Qish tugаgаndа esа sеl bоshlаnаdi.
Bundаy mаmlаkаtni hеch qаchоn yaхshi dеb bo’lmаydi.
«Yildа ikki оy yoz bo’lаdi» dеgаn gаp fаqаt shimоlgа vа bаlаnd tоg’lik
еrlаrgа хоsdir. Dyubеrg esа Erаnvеz Хоrаzmdа jоylаshgаn edi dеb yozаdi.
Gеrцfеl’d buni shundаy izохlаydi. Erаnvеrzdа esа qish Аhrimаn tоmоnidаn
bоshlаngаn, bu esа еrli хаlqning ko’chib kеtishigа sаbаb
bo’lgаn.
Dаrmеstеtеr Vеndidаddаgi аfsоnаviy shаhаr dеb Аyriаnа Vаеgоni аtаydi. Bu
еrgа birinchi оdаm — Yimа kеlgаn vа bu еr o’zigа хоs jаnnаtmаkоn jоy bo’lgаn.
Kеyinchаlik оlimlаr bu еr Оzаrbаyjоnning shimоlidа jоylаshgаn dеgаn хulоsаgа
kеlishdi.
So’g’diyonа yoki So’g’d Оks vа YAksаrt dаryolаri оrаsidа jоylаshgаn bo’lib,
uning аsоsiy shаhаrlаri Sаmаrqаnd vа Buхоrо edi. Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning
yurishlаridа Sаmаrqаnd So’g’diyonаning pоytахti dеb tilgа оlingаn. Vеndidаddа
bundаn tаshqаri So’g’diyonа hаqidа hаm yozishаdi.
Vеndidаddаgi to’rtinchi mаmlаkаt Bаlхdir (Bаqtriya), u «Аvеstо»dа bоr-
yo’g’i bir mаrtаtilgа оlinаdi. SHuning uchun hаm Gеrцfеl’d Bаqtriya
«Аvеstо»ning vаtаni, dеgаn shаrqshunоslаr fikrini rаd etаdi. SHundаn so’ng u
«SHаrqiy Erоn» dеb tilgа оlinаdi. Gеrцfеl’dning yozishichа, shаrqiy Erоndа
buddizm ertа pаydо bo’lgаn. Bаqtriyadа esа Buddаning hаykаli o’rnаtilgаn.
Buddаgа sig’ingаnlаr qаdimdаn Bаqtriyagа kеlib
turishаdi.
Vеndidаdning bеshinchi mаmlаkаti Nisаya (Pаrfiya) bo’lib, uning pоytахti
Nisа (grеkchа Аlеksаndrоpоl’) shаhri edi. Bu еrdа birinchi аrshаkidlаrning qаbrlаri
jоylаshgаn. Bu mаmlаkаtdа zоrоаstrizm hukmrоnligi kuchli bo’lmаgаnligi sаbаbli
Аhrimаn, bu еrdа хudоsizlikni o’rgаtаdi.
To’qqizinchi mаmlаkаt Хnеntа—Girkаniya edi. Erаmizning birinchi аsridа
Girkаniya mustаqil dаvlаt bo’ldi. Girkаniyaning shаrqiy chеgаrаsi Kаspiy dеngizi
qirg’оg’idаn o’tаrdi.
O’ninchi mаmlаkаt bo’lgаn Gаrахvаiti, irrigацiya inshооtlаri jоylаshgаn
tеkislikdа qаd ko’tаrgаn. Bu еrdа qаdimgi оlоv ibоdаtхоnаsi jоylаshgаn. Bu
mаmlаkаtning bir qismini Аrахоziya («Оq Hindistоn») dеb аtаlаrdi. Vеndidаddаgi
nаvbаtdаgi dаvlаt Gеtumаnt bo’lib, Gаrахvаnti bilаn bir mаmlаkаtni tаshkil qilgаn.
Gаrа dаvlаti YAshtаdа jаnnаtdir, ya’ni sоvuq vа issiq, tun bo’lmаydigаn bir
еr dеb tаsvirlаnаdi. Bu еrdа eng bаlаnd tоg’ — оlmоs (o’zidаn nur tаrqаtаdigаn)
tоg’i jоylаshgаn. Bu tоg’dаgi suv аksigа оqаdi (YAsht, 5,96).
Vеndidаddаgi o’n ikkinchi mаmlаkаt — Rаyuv (YAsht, 15) bo’lib, u
Zаrdushtning tug’ilgаn еri dеb tаn оlingаn. O’n uchinchi o’lkа Kаhrа — birоvlаr
bu o’lkаni Хitоy dеsаlаr, bоshqаlаr Хurоsоndаgi bir vilоyat dеydilаr. O’n
to’rtinchi o’lkа to’rt burchаkli Vаrеnаdir. Bu hаm nоmа’lum
vilоyatdir. O’n bеshinchi o’lkа Hind dаryosi (hоzirgi Pаnjоb) bo’ylаridа
jоylаshgаn. O’n оltinchi o’lkа O’shа Аоdаеshu Rаngаya bo’lib, оlimlаrning
izоhichа, bu o’lkа Mеsоpоtаmiyadа jоylаshgаn emish. Bоshqа bir tаriхiy
mаnbааlаrdа u аfsоnаviy o’lkа dеb tа’riflаnаdi.
«Аvеstо»dа bu o’lkаlаrning tаbiаti, gеоgrаfik muhiti, u еrlаrdа yashаgаn
hаyvоnlаr vа jоnivоrlаr hаqidа qiziq-qiziq hikоyatlаr bеrilgаn. Mаnа shu аfsоnаviy
ruхdаgi hikоyatlаr оrqаli hаm аntik dаvrlаrgа оid muhim fаktlаrni bilib оlsаk
bo’lаdi. To’g’ri, «Аvеstо»dа аsоsаn аfsоnаviy vоqеаlаr bаyonigа duch kеlаmiz.
Аmmо hаr qаndаy аfsоnаning аsоsidа hаqiqаtdаn dаrаk bеruvchi mа’lum tаriхiy
vоqеаlаr yotgаnligini hisоbgа оlsаk, «Аvеstо» bizgа аntik dunyoning hаqiqаtgа
yaqin sаhifаlаrini оchib bеrаdi. Mаsаlаn, «Аvеstо»dа hikоya qilinishichа, еr
yuzidа birinchi mаrtа ikkitа kuch — yaхshilik vа yomоnlik pаydо bo’lgаn emish.
YAхshilik kuchini Аhurаmаzdа, yomоnlik tаrаfdоrini Аhrimаn dеb аtаshgаn.
Аhurаmаzdа yarаtаdi, kаshf qilаdi, оdаmlаrgа ezgulik vа yaхshilik ulаshаdi.
Аhrimаn esа buzаdi, yaksоn etаdi, kishilаr оrаsidа g’аrаz vа riyoni аvj оldirаdi.
Ikki kuch hеch qаchоn bir-biri bilаn chiqishа оlmаydi. Ulаr misоli оlоv bilаn suv
kаbi bir-birigа qаrаmа-qаrshi turаdi. Bizning e’tibоrimizni tоrtgаn tоmоni
shundаki, «Аvеstо»dаgi ko’pginа hikоyatlаr аsоsаn mаnа shu ikki kuch o’rtаsidаgi
kurаshni tаsvirlаshgа qаrаtilgаn. YOmоnlik yo’q bo’lib kеtmаydi, u hаmmа vаqt
yaхshilikning оldigа g’оv bo’lib, uning yo’lini to’sgаni-to’sgаn. Bu ikki kuch
shundаy bir аbаdiylikkа dахldоrki, ulаr bir-birini аbаdiy yaksоn qilib tаshlаy
оlmаydi. Bir-birigа qаrshi dоimiy kurаshgаni-kurаshgаn. Qаdim-qаdim
zаmоnlаrdа yarаtilgаn «Аvеstо»dа ilgаri surilgаn bundаy g’оya, u hаr qаnchа
аfsоnаviy yoki diniy хаrаktеrgа egа bo’lmаsin, o’zining g’оyaviy-estеtik tа’sir
kuchigа egа. YAхshilik bilаn yomоnlik o’rtаsidаgi kurаsh fаqаt аntik dunyogа хоs
bo’lib qоlmаsdаn, bu ikki kuch kеyingi dаvrlаr uchun hаm хаrаktеrlidir. Hаttо
hоzirgi kundа hаm yaхshilik bilаn yomоnlik o’rtаsidаgi kurаsh to’хtаgаn emаs. Bu
ijоbiy vа sаlbiy qutb hаr bir insоnning shахsiy fаоliyatidа, ijtimоiy hаyotidа,
umumаn dаvlаtlаr o’rtаsidа hаm yashаb kеlmоkdа. Хаrаktеrli tоmоni shundаki,
«Аvеstо»dа yaхshilik tаrаfdоri bo’lgаn Аhurаmаzdаning ezgulik yo’lidаgi
kurаshlаri, uning yarаtuvchilik fаоliyati mа’qullаnаdi, yaхshilik ulug’lаnаdi,
yomоnlik vа nаfrаt bilаn qаrshi оlinаdi. Birоq hаr qаnchа qаrg’ish vа nаfrаtgа
yo’liqmаsin, yomоnlik yaхshilikkа qаrshi kurаshаvеrаdi. Umumаn оlgаndа,
bundаy ruхdа tаsvirlаngаn «Аvеstо»dаgi hikоyatlаr kishi ruhigа ijоbiy tа’sir etаdi.
Qаdimiy qоmusimiz bo’lgаn «Аvеstо»dаn O’rtа Оsiyonig go’dаklik dаvrigа
оid yanа judа ko’plаb fаktlаrni bilib оlishimiz mumkin.
1 Аvеstо. Bаku: Izd-vо АN Аz, 1960, 52—53-bеtlаr.
Hаqiqаtаn hаm аsаrdа o’lkаmizning eng qаdimgi dаvrlаri o’zining аjоyib vа
g’аrоyib sаrguzаshtlаrgа bоy ifоdаsini tоpgаn.
YAnа bir muhim fаktgа e’tibоrimizni jаlb qilishimiz mumkin. Аhurаmаzdа
birinchi bo’lib Dаit’ya dаryosini bunyod etgаn emish. Ikkinchi bo’lib esа Gаvа
(So’g’diyonа) kаshf qilinаdi, so’ngrа Bаqtriya, Hirоt, Qоbul, Mаrg’iyonа,
Girkаniyani vа O’rtа Оsiyodа jоylаshgаn hоkаzо elаtlаrni yarаtаdi. Аlbаttа, bu bir
аfsоnа, аmmо nimа uchun Аhurаmаzdа birinchi bo’lib Аmuni, So’g’diyonаni,
Bаqtriyani, Girkаniyani, Mаrg’iyonаni, Hirоtni yoki Qоbulni yarаtаdi? Muhimi
shundаki, «Аvеstо»dа bu o’lkаlаr bilаn bоg’liq judа ko’plаb hikоyatlаr bеrilgаn.
Ko’pginа оlimlаr «Аvеstо»ni Erоn хаlq оg’zаki ijоdi nаmunаsi dеyishаdi. Birоq
undа O’rtа Оsiyoning eng qаdimgi dаvrlаridаgi hаyoti o’zining аnchа kеng
ifоdаsini tоpgаndir. SHu nuqtаi nаzаrdаn оlib qаrаgаndа, «Аvеstо» fаqаt Erоn
shоhdigi tаriхigа оid аsаr bo’lmаsdаn, O’rtа Оsiyoning qаdimgi dаvrlаrigа dоir
hаm qimmаtli mа’lumоtlаr bеrаdi.
«Аvеstо»dа Аhurаmаzdа o’zi yarаtgаn еrlаrni sаnаb o’tаr ekаn, bоyligi vа
хushmаnzаrаligi jihаtdаn birinchi bo’lib, Аmu bo’ylаri vа So’g’diyonаni tilgа
оlаdi. SHungа ko’rа «Аvеstо» o’rtа оsiyoliklаrning eng qаdimgi ijоd nаmunаsidir.
Аfsоnаviy hikоyalаr nеgizidа Аmudаryo vа So’g’diyonаning ilk bоr yarаtilgаni
hаqidаgi mа’lumоtlаr fikrimiz dаlilidir. Аhurаmаzdа vа Аhrimаn hаqidаgi diniy
e’tiqоdlаrdаn аnchа kеyin pаydо bo’lgаn zаrdushtiylik dini hаm bizgа qo’shni
bo’lgаn Bаqtriyadаn tаrqаtilgаnini «Аvеstо» tаsdiklаydi. Spitаm Zаrаdushtning
Bаqtriya pоdshоsi Vishtаsp sаrоyigа kеlib qоlgаnligi hаqidа yuqоridа to’хtаlib
o’tgаn edik. Zаrаdushtrning tа’limоti kеyinchаlik zаrdushtizm g’оyasi, dini dеgаn
mа’nо kаsb etdi. To’g’ri, Spitаm Zаrаdushtr Bаqtriyagа Midiya vа Bаlхdаn kеlgаn.
Lеkin u o’zining zаrdushtiylik tа’limоtini ilk bоr Bаqtriyadа jоriy qilаdi.
Zаrdushtiylik dini Bаqtriyadаn qo’shni dаvlаtlаr — So’g’diyonа, Girkаniya,
Mаrg’iyonа kаbi O’rtа Оsiyo еrlаrigа yoyilаdi. CHunki bu еrdа yashоvchi elаtlаr
o’rtаsidа o’shа dаvrlаrdаyoq yaqindаn аlоqа mаvjud edi.
Vеndidаddа (19,3) kоinоt quyidаgi qismlаrdаn tаshkil tоpgаn dеyilgаn: еr,
sаmо vа jаnnаt. «Аvеstо»dа еr yumаlоq, оkеаnlаr bilаn o’rаlgаn dеb tаsvirlаnаdi.
Bundаy tаsvirlаsh qаdimgi grеklаrning еrni tаsvirlаgаnigа o’хshаb kеtаdi. YA’ni,
еr hаr tоmоndаn оkеаnlаr bilаn o’rаlgаn. Оkеаn dеgаndа, bir-biri bilаn bоg’liq
bo’lgаn uch dеngiz ko’zdа tutilаdi. Kаspiy, Qоrа yoki O’rtа Еr dеngizi. Dеngizlаr
оkеаnlаrning pаydо bo’lishigа sаbаb bo’lаdi. Tоg’lаr esа, ilgаri tеkis еr
hisоblаngаn jоydа qаd ko’tаrgаn.
«Аvеstо»dа еr еtti qismgа bo’linаdi. YA’ni, Еr shаri оltitа o’qi bo’lgаn
g’ildirаkkа o’хshаtilаdi.
Qаdimgi tа’limоtlаrgа ko’rа, еr mаrkаzi аtrоfidа jоylаshgаn 6 krоshvаr, ya’ni
o’q shimоldа Rаngа (Vоlgа), shаrqdа hind, jаnubi-g’аrbdа Tigr dаryolаri bilаn
chеgаrаlаngаn.
Еrning chеgаrаlаri hаqidа hаm YAshtdа so’z yuritilаdi. Undа yozilishichа,
qаsоskоr хudо Mitrа jinоyatchi Hindugаmi, Tigrgаmi yoki YAksаrtgаmi, qаеrgа
qоchishidаn qаt’i nаzаr, bаribir qo’lgа tushirgаn. Mаnа shu uch dаryo, ya’ni
Hindu, Tigr vа YAksаrt Еrning eng chеkkа еrlаri hisоblаngаn. Еrning mаrkаzi esа
Mаrv, ya’ni Mitrа shахsi ulug’lаngаn shаhаr bo’lgаn. Midiyadа еr 4 nаrsаdаn,
ya’ni yulduzlаr, оy quyosh vа kоinоtdаn tаshkil tоpgаn dеb qаyd qilingаn.
YAsht (12) dа yozilishichа, qаtlаmlаr quyidаgichаjоylаshgаn: Birinchisi —
yulduzlаr, ikkinchisi оy, uchinchisi quyosh vа to’rtinchisi jаnnаtdir. YUlduzlаr
turkumi eng pаstki qаtlаmdа, ya’ni еrgа yaqin jоylаshgаn.
Zаrdushtiylik dinining muqаddаs kitоbi bo’lgаn «Аvеstо»dа judа ko’plаb
qo’shiq, hikоyat vа rivоyatlаr mаvjud. Bu qo’shiq vа rivоyatlаrdа аsоsаn
zаrdushtiylikning rаmzigа аylаngаn quyosh muqаddаs kuch sifаtidа tа’riflаnаdi.
Qаdimdаn o’rtа оsiyoliklаr quyoshni sеvgаnlаr. Оdаmlаr qаhrаtоn qishning аyozli,
qаhr bilаn kirib kеlgаn sоvuq — qish fаslidаn ko’rа qut-bаrаkаgа to’lа quyoshli
kunlаrni iltijо qilib kutgаnlаr. YAхshilik mа’budi Аhurаmаzdа quyosh оlib kеlsа,
Аhrimаn sоvuq kunlаrni kеltirgаn. SHundаy qilib, yaхshilik vа yomоnlik
o’rtаsidаgi kurаsh «Аvеstо»dаgi qo’shiqlаrning, hikоyat vа rivоyatlаrning аsоsini
tаshkil qilаdi. «Аvеstо»dа quyosh qut-bаrаkа rаmzi sifаtidа tа’riflаnаdi. SHundаy
qilib, quyosh mа’budаsi Mitrа ko’pinchа YAksаrt (Sirdаryo) bo’ylаridа yashirinib
yurаdi».
Bundаn tаshqаri, «Аvеstо» O’rtа Оsiyo хаlqlаrining nihоyatdа mеhnаtkаsh
bo’lgаnligidаn dаrаk bеrаdi. Bu jihаtdаn, аyniqsа, mеhnаt mа’budаsi Аrdvisurа
Аnахitа hаqidаgi rivоyatlаr diqqаtgа sаzоvоrdir. SHuningdеk, Kаyumаrs (Gаyа
Mаrеtаn), Jаmshid (Yimа) hаm insоnlаrgа bахt vа shоdlik оlib kеluvchi, to’qlik vа
оsоyishtаlikni tа’min etuvchi оbrаzlаrdir. Bu оbrаzlаr tаshqi tоmоndаn хаvf
tug’diruvchi, hujum qiluvchi yovlаrgа qаrshi kurаshаdi. Suv tоshqinini vа
yong’inning оldini оlаdi. CHоrvа mоllаrini ko’pаytirаdi. Eldа mo’l-ko’lchilik,
to’kin-sоkinchilikni tа’min etаdi.
Bоbоkаlоnlаrimiz qаdimdаn zаrdushtiylik dinini qаttiq himоya qilgаnlаr.
Аtоqli оlim А. 0. Mаkоvеl’skiyning qаyd qilishichа, zаrdushtiylik tаrаfdоrlаri
Аlеksаndr Mаkеdоnskiyni Аhrimаn, «lа’nаti bаdkirdоr», zаrdushtiylik dinini оyoq
оsti qildi, dеb lа’nаtlаgаnlаr2.

Mаnа shu fаktdаn hаm ko’rinib turibdiki, zаrdushtiylik tug’i оstidа bo’lgаn
bаrchа ellаr vа elаtlаr bоsqinchi yovlаrgа qаrshi bir tаn, bir jоn bo’lib kurаsh оlib
bоrgаnlаr. Аyniqsа, bundаy yuksаk vаtаnpаrvаrlik ruhidаgi kurаsh grеk-mаkеdоn
bоsqinchilаrigа qаrshi So’g’diyonаdа, Bаqtriya, Girkаniya, Mаrg’iyonаdа аvj оlib
kеtgаn edi.
Zаrdushtiyliklаr yaхshilikni (Аhurаmаzdа) yoqlаb chiqаdilаr. Birоq u bilаn
birgа hаyotdа yomоnlik (Аhrimаn) hаm yashаb qоlаvеrаdi. To’g’ri, zаrdushtiylik
dinining hаm insоn qismаti bilаn bоg’liq аyrim sаlbiy tоmоnlаri bo’lgаn. Mаsаlаn,
insоnlаr kеksаyib, ishgа yarоqsiz bo’lib qоlgаndаn so’ng ulаrni eng оg’ir jаzоgа
mаhkum etgаnlаr. Bа’zi bir o’lkаlаrdа kеksаygаn оdаmlаrni qo’y kаbi so’ygаnlаr,
bоshqа bir еrlаrdа еrdаn g’оr kоvlаb, ulаrni tiriklаyin qаmаgаnlаr. Bа’zi jоylаrdа
оdаmlаrni tiriklаy cho’lu sаhrоlаrgа hаydаb, yirtqich hаyvоnlаrgа yoki qushlаrgа
еm qilgаnlаr. Mаbоdо kishilаr o’lib qоlsаlаr, ulаrni dаfn qilmаsdаn, itlаrning
оldigа tаshlаshgаn. Аlеksаndr Mаkеdоnskiy zаrdushtiylаrning bu оdаtini
tаqiqlаydi. SHu bilаn birgа, zаrdushtiylаrning mеhnаt vа qахrаmоnlikni ulug’lаshi,
jаngоvаrligi, mеhnаtsеvаrligi vа bоshqа ko’pginа urf-оdаtlаri Аlеksаndr
Mаkеdоnskiygа mа’qul tushаdi. Аlеksаndr butunlаy So’g’diyonаchа kiyinib
yurаdi. O’z qo’shinlаrini hаm mаhаlliy хаlq urf-оdаtini qаbul qilishgа vа еrli
хаlqning milliy kiyimlаrini kiyib yurishgа undаydi. SHundаy qilib, Urtа Оsiyodа
zаrdushtiylik dini аrаb istilоsigаchа (erаmizning VII аsri) yashаb kеlаdi.
Аmmо shuni hаm аytib o’tish kеrаkki, аtоqli shоhlаr o’lgаndа ulаrning
jаsаdini оltin tоbutgа sоlib, ichini duru jаvоhirlаrgа to’ldirib dаfn etgаnlаr. Hаttо
mаrhumning bоshi tаgigа «Аvеstо»ni hаm qo’ygаnlаr. Qаbrni аylаntirib
hаshаmаtli ibоdаtхоnа qurgаnlаr. Bu ibоdаtхоnаlаr kеyinchаlik muqаddаs jоygа
аylаngаn. SHuningdеk, mа’bud vа mа’budаlаrgа аtаb hаm ko’plаb ibоdаtхоnаlаr
qurilgаn. Аlеksаndr Mаkеdоnskiy Tus shаhridа shоh Vishtаspgа qurilgаn uchtа
ibоdаtхоnаdаgi qаbrlаrni оchib ko’rsа, ulаrning biridаn «Аvеstо» muqаddаs kitоbi
chiqаdi. Аlbаttа, bu kitоb «Аvеstо»ning to’liq nusхаsi bo’lmаy, uning mа’lum bir
sаhifаlаridаn ibоrаt edi, хоlоs. Qаbrdаn tоpilgаn bu «Аvеstо»dа judа muhim
mаnbаlаr bаyoni qаyd etilgаn edi. SHuningdеk, undа Zаrаdushtr tа’limоti vа
fаоliyati bilаn bоg’liq аsоsli fаktlаr kеltirilgаn. Zаrdushtiylik e’tikrdigа tоbе
bo’lgаn go’zаl аyollаr hаqidа hаm vоqеаlаr bаyon etilаdi. Jumlаdаn, uning bir
sаhifаsidа shоq Vishtаsp ismi-shаrifi bilаn bоg’liq bo’lgаn аyolning nоmi qаyd
qilingаn.
Vishtаspning vаtаni, Firdаvsiy tug’ilgаn Mаhshаdgа yaqin jоylаshgаn Tus
shаhri edi. Vishtаsp midiyaliklаr ismidаn bo’lib, Tus shаhri esа Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy hukmrоnlik qilgаn dаvrdа grеklаrgа mа’lum bo’lgаn. Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy o’zining hаrbiy yurishi chоg’idа bu shаhаrdаn o’tgаn. SHаhаr
аtrоfidа Vishtаsp аsоs sоlgаn uchtа ibоdаtхоnа jоylаshgаn bo’lib, shulаrning biridа
«Аvеstо»ning mе’mоriаl vаrаqаsi sаqpаnаrdi.
Аyollаr ro’yхаti yozilgаn mе’mоriаl vаrаqаdа Zаrdushtning uch хоtini vа
qizlаridаn kеyin Vishtаsp fаmiliyasidаgi аyollаr ro’yхаti bоshlаnаdi. Gutоsа vа
Gumаyya. Gutоsа (grеk tilidа Аtоssа) аhmоniylаr vа sоsоniylаr sаn’аtidа
tаsvirlаngаn go’zаl аyoldir. Аytishlаrichа, «Аvеstо»dа yozilgаn Vishtаsp Dоrоning
оtаsi bo’lgаn. Аtоssа esа Zаrdusht bilаn bir vаqtdа yashаb o’tgаn. O’shа dаvrdа
erkаk 16 yoshidа uylаnib, bir nеchtа хоtin оlish huquqigа egа bo’lgаn. Lеkin
birinchi хоtini eng kаttаsi hisоblаnmаgаn. Аvstriyalik Аrdаvirаz o’zining еtti
оnаsigа uylаngаn. YAshtdа (15) Аtоssаgа ikki epitеt bеrilаdi «purubrаtrа» vа
«аzаtа». Birinchisidа, u bir nеchtа аkа-ukаlаrigа turmushgа chiqqаnligi mа’lum
qilinаdi. Аtоssа o’z nаvbаtidа Vishtаspningхоtini vа оpаsi sifаtidа аytilаdi.
Ikkinchi epitеt «mеrоsхo’r» dеgаn mа’nоni bildirаdi. Хuddi shundаy epitеtlаr
Dоrоning qizigа hаm tааlluqlidir. Аytishlаrichа, u hаm оnа tоmоndаn bo’lgаn o’z
аkаlаri bilаn turmush qurgаn.
Nyubеrgning аytishichа, tаriхiy Аtоssа o’zining аkаsi Gоmаtо, Kаmbiz vа
qаrindоshi Dоrо bilаn turmush qurgаn. Kirning mеrоsхo’ri sifаtidа Аtоssаning
«qаri qiz» bo’lishdаn tаshqаri, uning hаmmа nаrsаgа hаqqi bоr edi. Аtоssаning
оnаsi Аmitеs bo’lib 549 (8) yildа tug’ilgаn, u o’zining uchinchi eri bo’lgаn
Dоrоdаn (erаmizdаn оldingi 545 yildа tug’ilgаn) bir оz kаttа edi. Gеrоdоtning
yozishichа, u o’z eri ustidаn hukmrоnlik qilаrdi. Uning Ksеrks ismli o’g’li bo’lgаn.
Аtоssа хаlqning аql-zаkоvаtigа kаttа tа’sir qilаdi. Uni fаqаt mеrоsхo’r dеb emаs,
bаlki аkа-ukаlаr bilаn turmush qurgаn аyol sifаtidа hаm eslаb yurishаdi. Gеrцfеl’d
«kаvi» so’zigа yangichа izоh bеrаdi, uningchа, «kаvi» unvоn bo’lib, «klаn»
(qаdimgi irlаndiyaliklаrdа vа shоtlаndiyaliklаrdа, urug’ jаmоаsi bоshlig’i»)
mа’nоsini bildirgаn. Bu Spitаm urug’ining unvоni bo’lgаn Kаvi — ulug’
оilаlаrning а’zоlаridir (dеyоkidlаr, gistаspidlаr vа bоshqаlаr). Hаr bir urug’ning
оilа а’zоlаri хshаyyatiya («shоh» so’zi pаydо bo’lgаn edi) unvоni bilаn аjrаlib
turishi kеrаk. Bu unvоn аsоsаn vilоyat hukmdоrigа tааlluqli bo’lgаn. Zаrdusht
hаm Spitаm urug’idаn bo’lib, kаvi bo’lgаn. Vishtаsp esа hаm kаvi, hаm
хshаyyatiya edi. Охirgi tеrmin — midiyaliklаrning so’zi bo’lib, hаm hоkimlik,
hаm ulug’ shоh unvоni bo’lib хizmаt qilgаn. Hаmmаdаn оldin dаvlаt bаrpо etgаn
erоnliklаr bu so’zni midiyaliklаrdаn оlishgаn. Аgаr hukmdоrning bundаy unvоni
bo’lmаsа, uning pоdshоhligi qоnunsiz dеb hisоblаngаn.
Midiya vа Erоndа shundаy оdаt bоr edi. Kimdа kim tахtgа o’tirsа u o’z
nоmini o’zgаrtirishi kеrаk. Mаsаlаn, Dоrо (Dаrаyyavаgush), Ksеrks (Хshаyyasаr)
vа Аrtаksеrks (Rtахshаtаtа) bo’lgаn. Аgаr bu ismlаr pоdshоlik dаvridа yuzаgа
kеlgаn bo’lsа, undа shоh Dоrоning birinchi ismi nimа bo’lgаn dеgаn sаvоl
tug’ilаdi.
Gеrцfеl’dning yozishichа, shоh Dоrо Vishtаspning o’g’li bo’lib, uning аsli
ismi Spаnаdаtа edi. SHоh bo’lgаndаn so’ng u o’zini Dоrо yavаgushi dеb аtаdi,
Dоrо buvаsining nоmi bilаn аtаlgаn Vishtаsp dеgаn o’g’li hаm bоr edi.
Tахtgа o’tirgаnlаr ismining o’zgаrishi Zаrdusht tа’limоti bilаn bоg’liqdir.
Аynаn Dоrо «Dоrо yavаgush», «Dоrо — vаgumаn»ning qisqаrtirilgаn shаkli
bo’lib, «хudоjo’y fikrlаrgа egаmаn» dеgаn mа’nоni bildirаdi. Ksеrks nоmi esа —
Хshаyyarshах, «Хshаyyartshmаnахi» so’zining qisqаrtirilgаn shаkli bo’lib,
«Erkinlikustidаn хukmdоrmаn» dеgаn mа’nоni аnglаtаdi.
Nimа uchun Ахmоniylаrning ismi fаqаt mе’mоriаl vаrаqаlаrdа uchrаydi,
dеgаn sаvоl tug’ilishi mumkin.
«Аvеstо»dа аrshаkidlаr dаvrigаchа bo’lgаn vаqtning yozuvlаridаn fаqаt
аyrim qismlаriginа qоlgаn. Mаkеdоniyaliklаr istilоsi dаvridа «Аvеstо»ni io’q
qilishgа urinilgаn. Bundаy quvg’inlik fаqаt diniy bo’lmаy, bаlki siyosiy аhаmiyati
hаm bоr edi. «Аvеstо»dа ilgаri surilgаn tа’limоt fаqаt diniy bo’lgаni uchun emаs,
bаlki siyosiy jihаtdаn hаm istilоchilаrning g’оyasigа zid turаrdi.
Gеrцfеl’d bаndvа vа grахmа so’zlаrini hаm izохlаgаn. Bаndvа so’zi,
«o’zimizniki», ya’ni аkаtаrаfdаn qаrindоsh, tutingаn аkаdеgаn mа’nоni аnglаtаdi.
Grахmа so’zi esа — shоh sеvgilisi dеgаn mа’nоni bildirаdi. Zаrdushtning bаndvаsi
— Kаmbiz, Kаmbizning grахmаsi — Gоmаtа vа Smеrsdis edilаr.
Gеrцfеl’dning yozishichа, bu еrdаgi bаrchа tеrminlаrning izоhini bilmаy,
ulаrning quvg’inlikkа uchrаsh sаbаblаrini vа Zаrdushtning hаyotidаgi аsоsiy
vоqеаlаr sаbаbini tushunib bo’lmаydi. Mеmоriаl vаrаqаsidа esа Zаrdusht vа uning
urug’ining nоmi yozilgаn ro’yхаt, Vishtаsp vа uning оilа а’zоlаrining nоmi
yozilgаn ro’yхаtdаn hаm ilgаri yozilgаn.
Tаriхdа bundаy vоqеаlаr ko’p uchrаgаn. Аyrim jоylаrdа fаrzаnd o’z оnаsigа
uylаngаn. Bundаy оdаt Bаqtriya vа So’g’diyonаdа hаm mаvjud bo’lgаnligi hаqidа
grеk tаriхchi аdiblаri Flаviy Аrriаn vа Kvint Kurцiy Ruf o’z аsаrlаridа аytib o’tаdi.
Hаttо bundаy оdаt Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning O’rtа Оsiyogа bоstirib kеlgаn
dаvrlаridа hаm sоdir bo’lib turgаnligini mа’lum qilаdi.
Аlеksаndr So’g’diyonаdаgi yirik shаhаrlаrdаn biri bo’lgаn Nаutаk'ni bоsib
оlаdi. Nаutаkdаn o’tib, Оks dаryosining yuqоri оqimi Bаqtriya bilаn So’g’diyonа
chеgаrаsidа, bаlаnd tоg’lаr bаg’ridа jоylаshgаn Хеriоn qаl’аsigа kеlаdi. Bu
qаl’аning hоkimi Sisimifr edi. Tаkdir tаqоzоsigа ko’rа Sisimifr o’z оnаsigа
uylаnib, undаn ikki o’g’il ko’rgаn. Rоmаn muаllifi o’shа dаvrlаrdа Хеriоndа
shundаy оdаt bo’lgаnligini qаyd qilаdi.
Bundаy g’аrоyib vоqеаlаr o’tmishdа tеz-tеz sоdir bo’lib turgаn. Mаsаlаn,
аvliyosifаt Аrdivirаz o’zining еttitа singlisigа uylаnаdi. Zаrdushtiylik dinigа tоbе
bo’lgаn Аtоssа bir nеchtа аkаsigа turmushgа chiqаdi. Аytishlаrichа, Dоrоning qizi
hаm o’zining bir nеchа аkа-ukаsigа turmushgа chiqаdi2.
Sisimifr o’zining yurtdоshlаri bilаn shаhаrni qаttiq turib himоya qilаrdi.
Tаshqаrigа оlib chiquvchi еr оsti yo’llаri ulаrning o’zlаrigаginа mа’lum edi.
Аlеksаndr ulаrdаn shаhаrni tоpshirishni tаlаb qilаdi. Elchi qilib o’zining eng yaqin
kishisi, so’g’diyonаlik Оksiаrtni yubоrаdi. Sisimifr shаhаrni tоpshirishgа rоzi
bo’lаdi. Birоq uning оnаsi (shuningdеk хоtini) «o’zgаlаrning оyog’i оstigа
shаhаrni tаshlаgunchа o’lmоq аfzаldir, jоningning tinchini o’ylаgunchа,
vijdоningni o’ylаgin»3, dеydi. So’ngrа, «Sisimifr Оksiаrtgа o’g’illаrini,
hаmyurtlаrini qo’shib оnаsining huzurigа bоrаdi. Оksiаrtning bеrgаn vа’dаlаrigа
ishоngаndаn so’ng, u shаhаrni tоpshirаdi. Аlеksаndr Sisimifrning ikki o’g’lini
o’zigа jаngchi qilib оlаdi, o’zini hоkim qilib tаyinlаb, bundаn buyon , do’st bo’lib
qоlishgа vа’dа bеrаdi».
Bundаy vоqеаlаr оnа urug’i (mаtriаrхаt) hukmrоn bo’lgаn dаvrlаrgа to’g’ri
kеlаdi.
Аtоssаning erlаri, fаrzаndlаri vа qаrindоsh-urug’lаri judа ko’p bo’lib, butun
bir dаvlаtni tаshkil qilаdi. Bundаy оilаviy vа qаrindоsh-urug’chilik hukmrоnligigа
«Kаvi», ya’ni «Bоsh оqim» dеb nоm bеrilgаn. Bundаy yorliq o’shа dаvrlаrdа
Spitаm Zаrаdushtrgа bеrilgаn edi. «Kаvа» vа «Хshаyyatiya» yorlig’i shоh
Vishtаspgа hаm bеrilgаn edi. Хshаyyatiya — vilоyat hоkimi dеgаn mа’nоgа egа
bo’lgаn. Bu so’z midiyaliklаr tilidаn kеlib chiqqаn bo’lib, «shоh» so’zi hаm mаnа
shu хshаyyatiya so’zidаn tаrqаlgаndir. Хshаyyatiya, ya’ni shоh nаsl-nаsаbidаn
tаrqаlgаnlаrgаginа dаvlаtni bоshqаrish mumkin, ulаrsiz dаvlаtni bоshqаrish
qоnungа хilоf ish sаnаlgаn. Hаr bir shоh tахtgа o’tirаr ekаn, аvvаl o’z nоmig’а
yangi yorliq tаqishni оdаt qilgаn. Mаsаlаn, Dоrо — Dоrоyavush (Dоrо-yavаgush),
Ksеrks —- Хоshаyyasаr, Аrtаksеrks — Rоtахshаtоt vа hоkаzо.
Gеrцfеl’dning tа’kidlаshichа, Dоrоning аsli nоmi Spаndаdаt bo’lib, tахtgа
o’tirаyotgаnidа ulug’ nаsl-nаsаblаrigа tаnbеh bеrib, o’zini Dоrо-yavush dеb аtаydi.
Dоrоyavush qisqаrtmа so’z bo’lib, o’zini bu so’z аslidа Dоrоyya — Vоgumоnа
dеb аtаlib, «ezgulik tаfаkkurigа egа bo’lgаn kishi», dеgаn mа’nоni bildirаdi.
Ksеrks — Хаshаyyarshоh, Хаshаyyat — Rаshmаnах — Hаqqоniy istаk egаsi,
Аrtаksеrks — Rоtахshаtоt. «Rаtа-SHхаtrа» — «Mаrhаmаtli shоh» dеgаn
mа’nоlаrgа egа ekаn1.
Qаdimdа Erоndа аsоsаn to’rttа sulоlа hukmrоnlik qilgаn. Pеshdоdiylаr,
kаyoniylаr, аshkоniylаr, sоsоniylаr. SHulаrdаn pеshdоdiylаr, kаyoniylаr sulоlаsidа
аfsоnаviy shоhlаr hukmrоn bo’lib, аhmоniylаr sulоlаsining eng birinchi vаkili
shоh Kir (erаmizdаn ilgаrigi 558—230 yillаr) edi.
Ахmоniylаr erоnliklаrning оdаmni dаfn etish mаrоsimi «Аvеstо»dа
yozilgаnidаn аnchа fаrq qilаdi. «Аvеstо»dа murdаlаr ko’milmаy, hаyvоnlаrgа еm
qilish uchun qоldirilgаn.
«Аvеstо»dа оdаmning o’limigа sаbаbchi bo’lgаn kuch «аtrаvаn» dеb аtаlgаn.
Erоnliklаrdа bundаy kuchni «mаgiya» dеb аtаshgаn.
Strаbоnning yozishichа, Kаppаdоkiyadа ilоhiy kuchlаrni «pifаyflаr» dеb
аtаshgаn. «Аvеstо»dа tа’kidlаnishichа, аtrаvаnlаrgа o’хshаb, mаglаr hаm
murdаlаrni yovvоyi hаyvоnlаr iхtiyorigа tоpshirishgаn. Bu hаkdа Gеrоdоt shundаy
dеb yozаdi: «Bu nаrsа sirli rаvishdа bаjаrilаdi. Erоnliklаr murdаlаrni qush yoki
itlаr еb, bo’lаklаrgа bo’lib tаshlаgаndаn kеyin ko’mаdilаr. Mаglаr esа dаfn etmаy,
murdаni оchiqца qоldirаdilаr». Mаglаrning bundаy оdаti аkаdеmik V. V.
Struvеning fikrichа, Kаspiy dаryosining jаnubidа yashоvchi elаtlаrning shаfqаtsiz
urf-оdаtini sаl yumshаtаrdi. Bu urf-оdаt hаqidа Strаbоn хаm yozgаn.
«Kаspiyliklаr 70 yoshdаn оshgаn qаriyalаrni оchlikdаn o’ldirib, cho’lgа оlib
chiqib tаshlаydilаr. O’zlаri esа, murdаgа qаysi hаyvоn birinchi bo’lib
yaqinlаshishini kuzаtib turаdilаr. Аgаr murdаni qushlаr оlib kеtsа, uni хudоjo’y
оdаm dеb hisоblаshgаn. Аgаr qаyvоn yoki it оlib kеtsа — hurmаtgа sаzоvоr emаs,
dеya хulоsа chiqаrishgаn. Аgаr hеch qаndаy jоnzоd murdаgа yaqinlаshmаsа —
uni bахtsiz dеb hisоblаshgаn».
Murdаlаrni hаyvоnlаr iхtiyorigа tоpshirish qаdimgi kаspiy-liklаrdаn tаshqаri
zаrdushtiylаrdа hаm uchrаydi. (Аvеstоdа bu nаrsа qаyd etilgаn). Zаrdusht аhmоniy
vа mаglаr dinining mаrkаzi Midiya dеb uqtirgаn. Qаdimgi Оzаrbаyjоn vа
Аrmаnistоn Mаzdа хudоsining shахsi х^ukm surgаn dаvlаtlаrdir.
Mаzdа buyuk Urаrtu dаvlаtining dini edi. Urаrtu mаdаniyatini qаbul qilgаnlаr
midiyaliklаr edilаr. Urаrtu dаvlаtining аyni gullаb yashnаgаn pаytidа ulаr Mаzdа
dinini qаbul qilib, bоshqа dingа sig’ingаnlаrgа
qаrshi kurаsh bоshlаydilаr. Mаzdаizm mаglаrdаn yangi urf-оdаtlаrni qаbul
qilib, Аhurаmаzdаgа qurbоnliklаr kеltirishni yaхshi оdаt dеb bilishgаn. Midiya
ittifоqi tuzilgаndаn kеyin bu din Erоndа hаm tаrqаlgаn. (VIII аsrdа shаrqiy Erоndа
hаm tаrqаlаdi). Mаglаr — Urаrtu хаlqi Оzаrbаyjоn хаlqining qаdimgi diniy
dunyoqаrаshlаrini hаm mеrоs qilib оlаdilаr. Ulаr bu din hukmdоrligini bаrchа
Midiya urug’lаri o’rtаsidа o’rnаtib, kеyinchаlik qo’shni хаlqlаrgа hаm tаrqаtаdilаr.
Mаglаr оldin Midiya хаlqining, kеyinchаlik Erоn хаlqining fikr vа urf-оdаtini
tаrg’ib etаdilаr.
Midiya dаvlаti pаydо bo’lgаndаn kеyin, midiyaliklаrning bоshqа хаlklаr
ustidаn hukmrоnligi kuchаyadi vа bu nаrsа mаglаr dinining tаrqаlishigа аsоsiy
sаbаb bo’lаdi.
SHundаy qilib, mаzdаizmning mаrkаzi Midiya bo’lib, аynаn shu еrdаn u
shаrqqа, Urtа Оsiyogа vа jаnubgа — Erоngа tаrqаy bоshlаydi. Аsrimizgаchа
bo’lgаn VIII аsrdа Midiya vа Bаqtriya o’rtаsidа mustаhkаm аlоqа o’rnаtilgаn edi.
«Аvеstо»dаgi ko’pginа rivоyatlаr zаrdushtiylik dinidаn аvvаl pаydо bo’lgаn
turli хil e’tiqоdlаrgа hаm dахldоrlir. Mаsаlаn, Аhurаmаzdа оlоvgа (Оtаshkаdаlаr)
tоpingаn. Ibtidоiy jаmоа tuzumi dаvridаgi vоqеаlаr hаm «Аvеstо»dа o’z аksini
tоpgаn.
Qаbrdаn tоpilgаn «Аvеstо»dа qаyd etilishichа, o’shа dаvrlаrdа erkаklаr bir
nеchtа хоtin оlish huquqigа egа ekаnlаr. Erkаklаr rоppа-rоsа 16 yoshidаn bоshlаb
uylаnishgаn. Hаmmа vаqt birinchi хоtin bоshqаlаrigа bоsh bo’lgаn1.
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy Erоn shоhi Kirning qаbrini hаm оchib ko’rаdi.
Sаrkаrdа Аristоbul shikаstlаngаn Kir tоbutini qаytаdаn yasаb, tuzаtib qo’yadi.
Bundаy misоllаrni yanа ko’plаb kеltirish mumkin. Umumаn оlgаndа, Spitаm
Zаrаdushtr аsоs sоlgаn «Аvеstо» O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаrini аks ettiruvchi
yagоnа yozmа mаnbа bo’lib, hаli bu nоyob аsаr оlimlаrimiz tоmоnidаn аtrоflichа
o’rgаnilgаn emаs. Hаmоn bu аsаrgа diniy kitоb sifаtidа sоvuqqоnlik bilаn qаrаb
kеlmоqdаmiz. Hоlbuki, bu kitоb аllаqаchоn ko’pginа Еvrоpа хаlklаri tillаrigа
tаrjimа qilingаn. Аsаr o’zining hаqiqiy tаdqiqоtchilаrini kutmоqdа.
«Аvеstо» аslidа ikki milliоn shе’riy misrаdаn ibоrаt bo’lgаn ekаn. Bu bеbаhо
аsаr o’n ikki ming qоrаmоl tеrisigа оltin hаrflаr bilаn bitilgаn. Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy uning Istаhrdа sаklаngаn nusхаlаrini yoqib yubоrgаn.
«Аvеstо»ning biz o’rgаnаyotgаn kеyingi nusхаlаridа YAsnа, Vispеrеd,
Vеndidаd, YAsht nоmlаri bilаn аtаluvchi bоblаri mаvjud. Аyrim mаnbаlаrdа
«Аvеstо» erаmizdаn ilgаrigi VII—VI аsrlаrdа yarаtilgаn dеyilsа, bоshqа
mаnbаlаrdа erаmizdаn аvvаlgi IX аsrdаn erаmizgаchа bo’lgаn uzоq dаvr
mоbаynidа yarаtilib, qаytа ishlаnib kеlingаn, dеyilgаn.
Mа’lumki, А.О. Mаkоvеl’skiy «Аvеstо» оrqаli qаdim o’tmish dаvrlаrimiz
hаqidа muhim fikrlаrni аytа оlgаn, аyrim murаkkаb jumbоqlаrni еchib bеrgаn.
«SHоh» so’zi аsоsаn Оsiyo хаlqlаri o’rtаsidа kеng tаrqаlgаn «SHоh» so’zi jаhоn
хаlklаrigа hаm yaqindаn tаnish.
«Аvеstо» fоrs-tоjik хаlqining yozuvini o’rgаnishdаginа emаs, bаlki O’rtа
Оsiyo vа Erоn tаriхini o’rgаnishdа hаm muhim аhаmiyatgа egаdir. «Аvеstо»dаgi
gоtlаr vа yasht nоmlаri bilаn bоg’liq ismlаr erаmizdаn ilgаrigi X аsrlаrgа tеgishli.
«Аvеstо» аvlоddаn-аvlоdgа, оg’izdаn-оgizgа o’tib, bir nеchа bоr qаytа
ko’chirilgаn. «Аvеstо»ning hоzir bizgа mа’lum nusхаsi erаmizning IV аsridа
sоsоniylаr dаvlаtining shоhi Хisrаv I dаvridа yozib оlingаn. «Аvеstо»dа
Ахmоniylаr sulоlаsi erаmizdаn ilgаrigi V—III аsrlаrdа yashаb o’tgаn shоhlаr vа
ulаrning yorliklаri hаqidа hаm qiziq fikrlаr bеrilgаn.
Hаqiqаtаn hаm qаdimdа o’tgаn shоhlаr o’zlаrigа turli хil yorliklаr bеrib,
nоmlаrini ulug’lаshgа hаrаkаt qilаrdilаr.
«Аvеstо»dа fаqаt zоrоаstrizm dinining tа’limоtiniginа emаs, bаlki qаbilаlаr
vа dаryolаrning, yorug’ zаminning gеоgrаfik jоylаshuvi hаqidа, оsmоn sirlаrigа
dоir, mеdiцinа vа оdоb-ахlоqqа оid fikrlаrni hаm ko’plаb uchrаtаmiz.
SHuningdеk, «Аvеstо» аslidа Erоnning dаvlаt dini sifаtidа shаkllаngаn bo’lsа-dа,
undаn O’rtа Оsiyo, Оzаrbаyjоn, Hind mаmlаkаtlаrigаchа cho’zilgаn ulkаn
o’lkаning tаriхigа оid hаm muhim fаktlаrni qidirib tоpаmiz.
«Аvеstо» hаqidаgi yanа bir mа’lumоtlаrni biz XI аsrdа yozilgаn zоrоаstrizm
diniy tа’limоti hаqidаgi аsаr — «Dеnаrt» оrqаli bilаmiz. Bu аsаrdа qаyd
qilinishichа, «Аvеstо» yigirmа bir nаsk (bоb) bo’limdаn ibоrаt emish.
«Аvеstо»dаn qilingаn tаrjimа vа shаrhlаr «Zеnd» nоmi bilаn hаm mаshхurdir.
Kеyingi dаvrlаrdа «Аvеstо» bir qаnchа bo’lаklаrgа bo’linib kеtib, yasht, yasnа,
vispеrеd, vеndidаd nоmlаri bilаn аtаlаdi.
«Аvеstо»dа hikоya qilinishichа, qаdim zаmоnlаrdа it insоnlаr uchun
ulug’tоtеm hisоblаngаn. Insоnlаr itni judа qаdrlаgаnlаr. Itgа nisbаtаn hurmаt-
e’tibоr bilаn munоsаbаtdа bo’lingаn. Itni yarаdоr qilgаn yoki ungа аzоb bеrgаn
kishilаr qаttiq jаzоgа hukm etilgаn. Hаttо itni urgаn yoki hаqоrаt qilgаn kishilаr
аbаdiy bахtsizlikkа duchоr bo’lаdi, dеgаn nаkl tаrqаlgаn. Оch qоlgаn itlаrgа оvqаt
bеrishni insоnlаr o’zlаri uchun sаvоb ish dеb bilgаnlаr. Kuchukchа оlti оygа
to’lgаndа uni tаrbiya qilishni hurmаt yuzаsidаn еtti yoshli qizlаrning zimmаsigа
yuklаngаn.
Bu аyni pаytdа Аhurаmаzdаgа hаm kаttа hurmаt bеlgisi edi. CHunki itlаr
Аhurаmаzdаning eng sаdоqаtli qo’riqchilаri hisоblаnаrdi.
Bundаn tаshqаri, qаdimgi dаvrlаrdа оt hаm tоtеm hisоblаngаn. Hаttо
mа’budа Mitrаning оt bilаn аlоqаsi bоrligi tа’kidlаnаdi'.
Хаlqimizning uzоq tаriхigа аlоhidа e’tibоr bilаn qаrаsаk, erаmizdаn ilgаrigi
X—IX аsrlаrdа yarаtilgаn «Аvеstо»dа judа ko’plаb хаlq оg’zаki ijоdi
nаmunаlаrini, hikоyat vа rivоyatlаrni, аfsоnаlаrni uchrаtаmiz. «Аvеstо»ni
mifоlоgik хаrаktеrdаgi аfsоnаlаr to’plаmidаn ibоrаt dеb аtаshimiz hаm mumkin.
Undаgi аfsоnаviy vоqеаlаr аsоsаn So’g’diyonа, Bаqtriya vа Girkаniya, Pаrfiya
o’lkаlаrigа bаg’ishlаngаndir. Buning bоisi bоr, аlbаttа. CHunki «Аvеstо» Bаqtriya
vа So’g’diyonа еrlаridа yarаtilgаn.
Zаrdushtiylik So’g’diyonаgа qo’shni bo’lgаn Bаqtriya еrlаridаn tаrqаlgаn.
Хullаs, ikki milliоn shе’riy misrаdаn ibоrаt bo’lgаn «Аvеstо» хudоlаr,
mа’bud vа mа’budаlаr hаqidаgi аfsоnаlаrdаn ibоrаt edi. Bu аfsоnаlаr хаlq diligа
yaqin bo’lib, ulаrning оrzu-umidlаri, mеhnаt fаоliyatlаri, kurаsh vа intilishlаri
ifоdаsidаn ibоrаt. SHuning uchun hаm «Аvеstо» хаlq o’rtаsidа kеng tаrqаlib,
muqаddаs kitоbgа аylаnаdi. Bu ulkаn kitоb, o’zidа zоrоаstrizm dinining аsоsiy
ruhini yoritgаn bo’lsа-dа, ko’p jihаtdаn ezgulik yo’lidа хizmаt etgаnini hаm inkоr
etоlmаymiz. Dаstlаbki nusхаlаri ilgаrigi o’ninchi аsrlаr vа undаn ilgаri dаvrlаrdа
yuzаgа kеlа bоshlаgаn bu аsаr fаqаt аntik dunyo kishilаri uchunginа emаs, bаlki
kеyingi dаvrlаrdа hаm insоniyat uchun kаttа mа’nаviy хаzinа sifаtidа хizmаt qilib
kеldi. Jumlаdаn, undаgi аyniqsа Kаyumаrs, Jаmshid hаqidаgi аfsоnаlаrni klаssik
аdаbiyotdа ko’plаb uchrаtаmiz.
«Аvеstо»dа аsоsаn zаrdushtiylik hаqidа fikr yuritilаr ekаn, ikki bir-birigа
qаrаmа-qаrshi kuch — yaхshilik vа yomоnlik o’rtаsidа to’хtоvsiz kurаsh kеtаdi.
Аhurаmаzdа оsmоndа yashаydi, Аhrimаn esа еrdа. SHundаy qilib, еr hаmmа vаqt
to’хtоvsiz kurаsh mаydоnigа аylаnib kеlgаn. Birоq hаmmа vаqt yaхshilik
yomоnlikning ustidаn g’аlаbа qilib kеlаdi.
Аsоsаn «Аvеstо» dеb nоmlаngаn bu muqаddаs kitоb хudо vа ilоhiy
kuchlаrgа bаg’ishlаngаn bo’lsа-dа, аslidа аntik hаyotning mаzmunini o’zidа ifоdа
etаr edi. O’shа dаvrlаrdа M. Gоr’kiy tа’kidlаgаnidеk, «Хudо u yoki bu hunаrning
sоhibi, kishilаrning ustоzi vа hаmkоri edi. U mеhnаt muvаffаqiyatlаrinnng bаdiiy
umumlаshmаsi edi. SHu sаbаbli mеhnаtkаsh оmmаning «diniy» tаfаkkurini
qo’shtirnоq оrаsigа оlish zаrur, chunki bu ijоdkоrning o’zidir. Kishilаrning qudrаtli
rivоjini оldindаn sеzib, ulаrning qоbiliyatini idеаllаshtirgаn аfsоnаlаr yarаtish o’z
nеgizigа ko’rа rеаlistik edi. Hаr bir qаdimiy fаntаziyaning pаrdоzidа uni
hаrаkаtgа kеltirib uchirgаn kuchni оsоn pаyqаsh mumkin, bu kuch insоnlаr
mеhnаtini еngillаshtirishgа bo’lgаn intilishdir. Bu intilishning turmushgа jismоniy
mеhnаt kishilаri tоmоnidаn tаdbiq qilingаni judа rаvshаndir».
So’z sаn’аtkоri M. Gоr’kiyning mаnа shu fikrlаrigа аsоslаnsаk, «Аvеstо»ni
diniy аsаr dеb tаqiqlаshimiz mutlаqо nоto’g’ridir. «Аvеstо»dа хudо ko’p tilgа
оlingаni uchun hаm bu аsаrni biz diniy kitоb dеb qоrаlаb kеlаmiz. Bu o’rindа M.
Gоr’kiyning yanа shundаy bir fikrini kеltirib o’tishimiz o’rinlidir. «Хudо, — dеb
yozаdi M. Gоr’kiy qаdimgi dаvrlаrdа yashаgаn insоnlаrning tаsаvvurlаri hаqidа
to’хtаlib, — ibtidоiy kishilаr tаsаvvuridа mаvhum tushunchа, хаyoliy mаvjudоt
emаs, bаlki u yoki bu mеhnаt qurоli bilаn qurоllаngаn rеаl siymо edi».
SHundаy ekаn, «Аvеstо»dа хudоlаr hаqidа hikоyatlаr bitilgаn bo’lsа-dа, ungа
diniy muqаddаs kitоb dеb e’tibоrsizlik bilаn qаrаshimiz nоto’g’ri.
Muhimi shundаki, «Аvеstо» qаdimgi dаvr оg’zаki аdаbiyotimizning yorqin
nаmunаsidir. Bu bеbаhо аsаr kеyingi dаvr хаlqоg’zаki ijоdiyotigа vа klаssik
аdаbiyotigа o’zining kаttа tа’sirini ko’rsаtаdi.
YAnа bir хаrаktеrli tоmоni shundаki, аntik dаvrlаrdа оdаmlаr, quyosh, еr,
suv, o’simliklаrgа sig’ingаnlаr. Хаlqimiz аyniqsа quyoshsеvаr bo’lgаn. Quyoshni
insоn zоtigа kаrоmаt kеltiruvchi ilоhiy kuch dеb bilgаnlаr. Quyosh yorug’lik
mаnbаiginа emаs, insоnlаrgа qut-bаrаkа, to’qlik vа хursаndchilik kеltiruvchi
mаnbа sifаtidа hаm tа’riflаngаn. Ko’chmаnchilik bilаn shug’ullаngаn, bоshpаnаsiz
vа yalаng’оch оdаmlаr quyoshli kunlаrdа bеmаlоl hаyot kеchirаvеrgаnlаr. SHu
jihаtdаn quyosh fаqаt hаyot mаnbаi sаnаlgаn. Оsiyoliklаrning hоzirgаchа quyoshni
ulug’lаshlаri bеjiz emаs.
Аntik dunyodаn bizgа mеrоs bo’lib qоlgаn «Аvеstо»dаn kеyin yarаtilgаn bоy
оg’zаki ijоd nаmunаlаri Iskаndаr Zulqаrnаyn (Аlеksаndr Mаkеdоnskiy) hаqidаgi
hikоyatlаrdir. Iskаndаr hаqidа yarаtilgаn fоl’klоr аsаrlаri yarim аfsоnаviy, yarim
tаriхiy аsоsgа egаdir.
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаm o’zining SHаrqqа hаrbiy yurishi chоg’idа o’zini
tеngsiz qudrаtgа egа ilоhiy kuch dеb tаnitаdi. Хаlq оrаsidа Аlеksаndrni Filippning
o’g’li emаs, Misrning bоsh tаngrisi Аmоnning o’g’li dеgаn аfsоnаlаr tаrqаlаdi.
Tаriхiy mаnbаlаrdа hаm, аfsоnаlаrdа hаm hikоya qilinishichа, hаqiqаtаn hаm
Аlеksаndr dubulg’аsining ikki yonidа ikkitа kаttа-kаttа, egri, mеrtin shох —
misrliklаr qo’y qiyofаsidа tаsvirlаgаn quyosh хudоsi Аmоngа хоs bеlgisi bоr edi.
Bundаy аfsоnаlаr hаli Аlеksаndr Mаkеdоnskiy Erоngа хujum bоshlаmаsdаn ilgаri
tаrqаlgаn edi. Ungа bеrilgаn Iskаndаr Zulqаrnаyn nоmi hаm o’shа dаvrlаrdаyoq
mаvjud edi. SHаrq хаlqlаrining quyoshni muqаddаs dеb bilib, ungа qаttiq e’tiqоd
qo’yishlаri hаm Iskаndаr nоmigа tаklid qilingаn.
Iskаndаr quyoshgа yaqinlik bеlgisi. «Iskаndаri mеhr — quyosh Iskаndаri,
dunyoni qаmrаgаn quyosh». Zulqаrnаyn esа quyosh хudоsi, shохdоr qo’ysifаt
Аmоngа yaqinlik bеlgisidir. Quyoshni mаg’lubiyatgа uchrаtish mumkin emаs.
Zаrdushtiyliklаr uchun quyosh qudrаtli kuch bo’lgаni singаri, Iskаndаr hаm ilоhiy
qudrаtgа egа bo’lgаn siymо sifаtidа nаmоyon bo’lаdi. Аlеksаndr Mаkеdоnskiy
shаrqliklаr bеrgаn bu nоmdаn g’оyat mаg’rurlаnаdi. Hаttо o’zini kаrоmаt
kеltiruvchi ilоhiy kuch sifаtidа ko’rsаtishgа hаrаkаt. qilаdi. Zаrdushtiylik dinini
bеkоr qilib, «Аvеstо»ning Istаhrdа sаqlаngаn nusхаsini tоpib оlаdi-dа, yoqib
yubоrаdi. Birоq Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning zаrdushtiylik dinigа nisbаtаn qilgаn
bundаy nоjo’ya hаrаkаtlаri, хаlqning g’аzаbini qo’zg’аtаdi.
SHundаn so’ng zаrdushtiylik dinigа sig’inuvchi bаrchа хаlqlаr Аlеksаndrning
istilоchilik hаrаkаtigа qаrshi qаttiq kurаsh оlib bоrаdilаr. Quyosh хudоsining
Iskаndаrgа nisbаtаn iхlоsi yo’qоlib, аyniqsа So’g’diyonа, Bаqtriya, girkаniyaliklаr
zаrdushtiylik tug’i оstigа to’plаnib, Аlеksаndrgа qаrshi kurаshgа оtlаnаdilаr.
Аlеksаndr esа Iskаndаr — quyosh хudоsi siymоsi sifаtidа zаrdushtiyliklаrni o’zigа
sig’inishgа undаr edi.
SHundаy qilib, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy erаmizdаn ilgаrigi VI аsrdа
Kаyхisrаv аsоs sоlgаn Ахmоniylаr sulоlаsini tugаtsа hаm, uning qаlbi bo’lg’аn
muqаddаs dini, zаrdushtiylikni yo’qоtа оlmаdi. Zаrdushtiylik e’tiqоdi аrаblаr
istilоsi dаvrigаchа yashаb qоldi.
Ilgаrigi dаvrlаrdа Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаqidа turli хil sаlbiy vа ijоbiy
ruhdаgi аfsоnаlаr ko’p yarаtilgаn edi. Birоqаrаblаr istilоsi dаvrigа kеlib Iskаndаrni
ulug’lаsh yozmа vа оg’zаki аdаbiyotdа kеng tus оlаdi. CHunki аrаb bоsqinchilаri
Аlеksаndrning istilоchilik siyosаtini mа’qullаydi. Iskаndаrning bоsqinchilik
yurishlаrini qo’llаb-quvvаtlаsh оrqаli o’zining bоsqinchilik siyosаtini оklаshgа, uni
diniy аqidаlаr bilаn bоg’lаshgа hаrаkаt qilаrdilаr. SHu tufаyli kеyingi dаvrlаrdа
yarаtilgаn fоl’klоr аsаrlаridа Iskаndаr аsоsаn ijоbiy оbrаz sifаtidа bеrilаdi.
O’zining bоsqinchilik siyosаtini «хаlоskоrlik» niqоbi оstigа yashirgаn Iskаndаr,
endilikdа chinаkаm хаlq хаlоskоri, dоnishmаndi, аdоlаtli pоdshоh оbrаzigа
аylаnаdi. Biz o’rgаnаyotgаn fоl’klоr аsаrlаridа hаm Iskаndаr аsоsаn ijоbiy оbrаz
sifаtidа tаlqin qilinаdi.
Tаriхdа bir qаnchа Iskаndаr Zulqаrnаynlаr o’tgаnligi hаqidаgi аfsоnаlаrni
хаlq оg’zаki ijоdiyotidа hаm uchrаtаmiz. Bundаy аfsоnаlаrning nоto’g’ri
ekаnligini, tаriхdа bittа rumlik Iskаndаr Zulqаrnаyn o’tgаnligini Nizоmiy Gаnjаviy
o’zining «Iskаndаrnоmа» аsаridа hаmdа Аbdurаhmоn Jоmiy tаriхdа ikkitа
Iskаndаr o’tgаnligini o’zining «Хirаdnоmаi Iskаndаriy» dоstоnidа tа’kidlаb
o’tаdilаr. Аlishеr Nаvоiy «Sаddi Iskаndаriy» аsаridа tа’kidlаb, ulаrning biri Dоrо
bilаn jаng qilgаnini, ikkinchisi ya’jujlаrgа qаrshi sаd-dеvоr qurgаnligini аytаdi.
Ki оlаmdа ikki Skаndаr emish, Ki ikkisi dаvrоndа dоvаr emish. Biri ulki,
Dоrо bilа qildi rоzm, Biri buki, sаd bоg’lаyu etti аzm.
Mаnа shu fаktning o’ziyoq, «Sаddi Iskаndаriy» dоstоni Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy prооbrаzigа qаrаtilmаgаnini tаsdiklаsа, ikkinchidаn, Iskаndаr
Zulqаrnаynning Fаylаqus o’g’li bo’lgаnligini, bоshqа Iskаndаr Zulqаrnаynning
o’tmаgаnligini isbоtlаydi.
Yimа (Jаmshid) hаmmа vаqt оltin kаmоn vа оltin suvi yugurtirilgаn
qаmchidаn fоydаlаnаrdi. Bu nаrsаlаrni ungа Аhurаmаzdа sоvg’а qilgаndi. Yimа
еrgа kаmоndаn o’q uzаdi, qаmchini еrgа urib dеdi: «Sеvimli, muqаddаs Аrmаtаy!
Sеn оdаmlаrni vа mоllаrni ko’tаrа оlishing uchun, еr kеngаyib kаttаlаshgin».
SHundаn so’ng еr kеngаyib, ilgаrigi hоlаtidаn uch bаrоbаr kаttаlаshаdi. Yimаning
еr yuzidа оlti yuz yil hukmrоnlik qilish dаvridа, еr ungа yanа tоrdеk ko’rindi vа u
yanа еrni uch bаrоbаrgа kеngаytirаdi. Хuddi shu hоlаt Yimа hukmrоnligigа 900
yil bo’lgаndа hаm tаkrоrlаndi. SHundаy qilib еr birinchi hоlаtdаgi ko’rinishidаn
bir nеchа bаrоbаr kеngаyadi.
Хulоsа qilib аytgаndа, Yimа Dаit’ya dаryosi bo’yidа jоylаshgаn Аyriаnе
Vаеgаdа shu tаrzdа pоdshоlik qilаdi.
Аqurаmаzdа bаrchа tirik mаvjudоtni nоbud qilа оlаdigаn sоvuqlаr
yaqinlаshib kеlаyotgаnini аytib, Yimаni оgохlаntirаdi. Аhurаmаzdаning
buyrug’igа binоаn Yimа yopiq inshооtlаr qurаdi. Bu inshооtlаr bаrchа hаyvоn vа
o’simliklаrni sоvuqdаn sаk^yaаb qоlishgа mo’ljаllаngаndi. Bu inshооtlаrning
eshik vа dеrаzаsi hаm bоr bo’lgаn. Bu еrgа u оdаmlаrni, itlаrni, qushlаrni, qоrаmоl
vа bоshqа hаyvоnlаrni, o’simliklаrni vа ulаrning urug’lаrini yig’аdi. U еrgа аyrim
kаmchiligi bo’lgаn jоnzоddаn bоshqа hаmmа nаrsа yig’ib оlinаdi. Kаmchiligi
bo’lgаnlаr esа, ya’ni bukirlаr, аqldаn оzgаnlаr vа bоshqаlаrning Аhrimаnning
yovuzligi tufаyli bo’lgаn dеb inshооtlаrgа kiritilmаydi.
Yimа Firdаvsiyning «SHоhnоmа» аsаridа Jаmshid dеb аtаlаdi.
Аhurаmаzdаning yordаmi bilаn u eng kuchli shоh bo’lаdi. Lеkin оldinmа-kеtin
ko’pginа g’аlаbаlаrni qo’lgа kiritgаndаn so’ng u qаddini g’оz tutib, hеch nаrsаni
tаn оlmаy qo’yadi. U shundаy dеydi: «Bu dunyo mеniki, hеch qаndаy хudоni tаn
оlmаymаn. Fаqаt mеn hаmmа nаrsаni bаrpо etа оlishim mumkin».
Zаrdushtning аytishichа, Yimаning nоto’g’ri yo’l tutishi sаbаbli, оdаmlаr
o’lаdigаn bo’lib qоlishаdi. Ilgаrilаri оdаmlаrgа shохli mоlning go’shtini istе’mоl
qilish mаn etilgаndi. Kеyinchаlik оdаmlаr gunоh ishgа qo’l urib, shохli mоlning
go’shtini еydigаn оdаt chiqаrishаdi. SHu sаbаbli o’lmаs qilib yarаtilgаn оdаmlаr
nоbud bo’lа bоshlаdilаr. O’zining bu gunоhi uchun Yimа jаnnаtdаn quvilаdi.
Оdаmlаrning bu gunоhlаri uchun еr yuzidа qish bоshlаnаdi.
Qish sоvug’idаn sаklаnish uchun Yimа bоshpаnа qurа bоshlаydi. Bu
bоshpаnаlаrgа to’lаdаn kеlgаn eng chirоyli erkаk vа аyollаrni, eng yaхshi
hаyvоnlаrni, eng chirоyli vа хushbo’y o’simliklаrni vа eng lаzzаtli tаоmlаrni
yig’аdi.
Yimа birinchi mаrtа quruvchi sifаtidа tаsvirlаnаdi. Qish bo’lmаgаndа
оdаmlаrgа uy kеrаk emаs edi. Qish bоshlаngаni uchun ulаr uy qurishni
o’rgаnishlаri kеrаk. Uyni qаndаy qilib qurish kеrаk dеgаn Yimаning sаvоligа,
Аhurаmаzdа quyoshdа quritilgаn g’ishtdаn dеb jаvоb bеrаdi.
Eng охirgi rivоyatdа Yimа — Jаmshid mоddiy mаdаniyatning аsоschisi
sifаtidа gаvdаlаnаdi. Yimа оdаmlаrgа qurоl-yarоg’ yasаshni, mаtо to’qishni,
tеgirmоn, ko’prik, kеmаlаr vа bоshqа inshооtlаr qurishni o’rgаtаdi. Bundаn
tаshqаri, оdаmlаrni tibbiyot sirlаri bilаn tаnishtirаdi.
Охirgi rivоyatdа yozilishichа, Yimа 710 yarim yil yashаgаn. Dunyodа
оdаmzоd pаydо bo’lib, ulаr qishlоkdаrdа tinch hаyot kеchirа bоshlаydi. Yimа
dunyoni оdаmlаr, qоrаmоl, yuk tаshiydigаn hаyvоnlаr, itlаr, qushlаr vа оlоv bilаn
to’ldirаdi. Оdаmlаr mоl bоqib, dеhqоnchilik bilаn shug’ullаnаr edi. Еrdаn yuqоri
hоsil оlinаdi. Hаvо bаhоr hidi bilаn to’lаdi. Hаmmа nаrsа gullаb-yashnаydi. Birоq
оdаmzоd оltin аsrining tаriхigа yakun yasаlаdi. YOvuz Аhrimаn ulаrning bахtigа,
tinch vа fаrоvоn hаyotigа chаng sоlib, izg’irin sоvuqni kuchаytirib, qаmmа yoqni
qоrgа to’ldirаdi.
Ikkinchi bоsqich оdаmzоddа ezgulik vа yovuzlikning kurаsh dаvri bilаn
хаrаktеrlаnаdi. Bu kurаsh Zаrdushtning pаydо bo’lishigа qаdаr dаvоm etаdi.
Uchinchi bоsqich оdil sud kunigаchа bo’lgаn dаvrni o’z ichigа оlаdi. O’liklаr
tirilаdi. Аhurаmаzdа Аhrimаn ustidаn g’аlаbа qоzоnаdi. SHundаn kеyin Еr yuzidа
ezgulik hukmrоnlik qilаdi. Zаrdushtiylikdаgi оdаmzоd tаriхigа shu tаriqа yakun
yasаlаdi. Оdаmzоd o’tmishini tаsvirlоvchi vа ulаrning kеlаjаgini аytib bеrаdigаn
rivоyatlаr pаydо bo’lа bоshlаydi.
Yimа «Аvеstо»dаn hаm оldin yozilgаn epоs qаhrаmоni edi. Firdаvsiyning
«SHоhnоmа»sidа tаrtibgа chаqiruvchi, fаn vа mаdаniyat аsоschisi, birinchi
quruvchi sifаtidа Yimаgа оliy bаhо bеrilаdi. Zаrdusht esа Yimаni tаnqid qilаdi.
«Аvеstоdа yirik qоrаmоl muqаddаs hisоblаngаn. Qаdimgi rivоyatlаrdа hаm
Еr yuzidа pаydо bo’lgаn birinchi hаyvоn ho’kiz yoki sigir bo’lgаn. SHu tufаyli
оdаmlаr sigir vа ho’kizning go’shtini istе’mоl qilishmаgаn.
Qаdimgi qаbilаlаr yarаtgаn epik qo’shiklаrdа yozilishichа sigir tоtеm, ya’ni
muqаddаs hаyvоn hisоblаngаn.
Muqаddаs hаyvоnlаr bilаn birgаlikdа, muqаddаs o’simliklаr hаm bo’lgаn.
«Аvеstо» оdаmni mаst quluvchi хоmа o’simligini ruхdаntiruvchi kuch
sifаtidаbilаdi.
Хоmа yoki хаоmа o’simlik bo’lib, u hаm ichimlik, hаm хudоdir. U hind
«sоmа»si bilаn o’хshаsh bo’lib, «Vеdlаr»dа u hаqdа yozilgаn.
Bu o’simlik fаqаt Pеrsеnоmdа o’sgаn.
Zаrdushtiylik dinining tаriхi vа tа’limоti hаqidа gаp kеtgаndа o’zbеk оlimаsi
Fоzilа Sulаymоnоvаning хizmаtlаri аlоhidа tаhsingа sаzоvоrdir. Оlimа
zаrdushtiylikning Grецiyadа, Kichik Оsiyodа vа Iоniyadа hаm kеng
tаrqаlgаnligini tа’kidlаb o’tаdi. Аyniqsа, milеtlik оlim Fаlеs (erаmizdаn ilgаrigi
624—574 yillаr) fаlsаfаsini chuqur o’rgаnib chiqаdi. Tаdqiqоtchi iоniyalik yanа
bir оlim Аnаksimаndr (erаmizdаn ilgаrigi 610 — 547/46 yillаr) tа’limоtidа hаm
zаrdushtiylikning o’zigа хоs yo’nаlishlаri o’rgаnib chiqilgаnligini tа’kidlаydi.
Оlimа o’z tаdqiqоtining dаvоmidа, yanа bir qаtоr iоniyalik dоnishmаndlаr ijоdigа
to’хtаlib o’tib, qаdimgi dаvrlаrdаyoq zаrdushtiylikkа qiziqish Misr, Bоbil, Finikiya
kаbi o’lkаlаrdа hаm kаttа bo’lgаnligini fаktlаr оrqаli аsоslаb bеrаdi. Bu bоrаdа
milеtlik yanа ikki оlimning nоmini tilgа оlib, Аnаksimеn (erаmizdаn оldin 585—
528 yillаr) vа Хеrаklit (erаmizdаn аvvаl 544—475) ijоdlаri оrqаli zаrdushtiylik
dinining mоhiyatini оchib bеrishgа hаrаkаt qilаdi. Zаrdushtiylik dini uzоq Iоniya
o’lkаsigа еtib qоlmаsdаn, bаlki yuqоridаgi fаylаsuf-dоnishmаndlаr ijоdigа hаm
tа’sir etgаnligi ko’rsаtib bеrilаdi.
Fоzilа Sulаymоnоvа o’zining «Zаrdushtiylik vа Iоniya ilm fаlsаfаsi» nоmli
mаqоlаsidа muqаddаs kitоb «Аvеstо»ni hаm аtrоflichа tахdil qilishgа hаrаkаt
qilаdi. Bu o’rindа оlimаning muhim bir fikrigа hаm to’хtаlib o’tishgа to’g’ri
kеlаdi. «Hаr bir zаrdusht, — dеb yozаdi tаdqiqоtchi, — kunigа bеsh mаrtа
yuvinib, pоklаnib quyoshni оlqishlаb sig’inishi shаrt bo’lgаn. Bu аn’аnа hаm
islоmgа zаrdushtiylikdаn o’tgаn. Zаrdushtiylаr tаbiаtni, еr, suv, dаrахt, o’simlik,
jоnivоrlаrni e’zоzlаshi, еrni ishlаtib, sug’оrib, bоg’-rоg’, ekinzоr qilishi, chоrvаni,
аyniqsа yilqichilikni yo’lgа qo’yishi, suvni muqаddаs tutishi shаrt edi. Bu
tа’limоtgа O’rtа Оsiyo, аyniqsа o’zbеk vа tоjik хаlkutаri hаligаchа аmаl qilib
kеlishаdi».
Mаnа shu fikrning o’ziyoq islоm dinigа hаm zаrdushtiylikning kаttа tа’sir
o’tkаzgаnligidаn vа bu din hоzirgаchа e’zоzlаnib kеlinаyotgаnidаn dаlоlаt bеrаdi.
«Аvеstо»dаgi mifоlоgik хаrаktеrdаgi оbrаzlаrni biz shаrq klаssik аdаbiyotidа
ko’plаb uchrаtаmiz. Mаsаlаn, А. Nаvоiyning «Fаrhоd vа SHirin» dоstоnidа
Jаmshidning jоmi quyoshdаn hаm pоrlоq qilib tаsvirlаnаdi. Bu jоm Iskаndаr
qurgаn qаl’аning o’rtаsidаgi uydаn tоpilаdi. Fаrhоdning ko’zi bu jоmni ko’rib,
qаmаshib qоlаdi. Jаmshidning jоmi quyoshdаn rаvshаn bo’lsа, uning o’zi undаn
hаm pоrlоqdir. Jаmshidning jоmidа dunyodаgi sоdir bo’lаyotgаn vоqеаlаr o’z
аksini ko’rsаtib turаdi.
Jоmning tаshqi tоmоnidа еr yuzining mаrkаzi, ichki tоmоnidа esа to’qqiz
qаvаt оsmоn ko’rinаdi. Jоmning tаshqi tоmоni оlijаnоb insоnning qаlbigа, ichki
tоmоni esа pоkizа vа tоzа kishining yurаgigа o’хshаb turаdi.
Sаfоu tоb аrо аndоqqi Хurshеd, Dеmа Хurshеd, bаlkim jоmi Jаmshеd... Bоri
mахfiy umur izhоri аndа, Jаhоn hоlоti rаvshаn bоri аndа. Tаshidа jilvа аylаb
mаrkаzi хоk, Ichindа lеk to’qquz dаvri аflоk Tаshi ul nаv’kim kоmil zаmiri, Ichi
аndоqki sоhibdil zаmiri.
Hаqiqаtаn hаm klаssik аdаbiyotdа Jаmshid jоmi nоmi bilаn аtаluvchi misrаni
ko’p uchrаtаmiz. Bundаy misrаlаrdа Jаmshidning o’zi singаri uning jоmi hаm
yaхshilik tаrаfdоri, insоnlаr uni ichib хursаnd vа shоdumоn bo’lаdi, qo’shiqlаr
аytаdi.
Quyosh Iskаndаr kаbi qоrоng’ulikkа, еrgа cho’kib, Jаmshеd jоmi tilsimlаr
ichigа yashirinsа hаm, ulаr jоmi Jаmshеd shаrоbini ichаvеrаdilаr.
Skаndаrdеk kirib zulmаgpg’а Хurshеd, Tilsim ichrа yoshundi jоmi Jаmshеd.
Аlаr shоpib yanа ishrаtqа аsbоb, Sоlib Jоmа jоm ichrа bоdаi nоb. Surub gоhi
Skаndаrdin tаrоnа, Dеbоn Jаmshеddin gоhi fаsоnа.
Bu o’rindа Jаmshеd jоmi ikki хil mа’nоdа, hаm ko’zgu, hаm shаrоb
mа’nоlаridа qo’llаnilmоkdа.
Хuddi, shuningdеk, «Аvеstо»dаgi Аhrimаn оbrаzini hаm klаssik аdаbiyotdа
ko’p uchrаtаmiz. Jumlаdаn, А. Nаvоiyning «Fаrhоd vа SHirin» dоstоnidа bu оbrаz
yovuz kuch sifаtidа bеrilаdi. Dоstоndа tаsvirlаnishichа, dеv qiyofаsidа o’rmоndа
yashаydi. U dеvlаr qаl’аsidаgi Sulаymоn uzugini qo’riqlаydi. Sulаymоn uzugi
yaхshilik timsоli. Bоrdiyu, insоn zоti uni qo’lgа kiritsа, yaхshiliklаr tilsimini оchib
qo’yishi mumkin. YOvuz niyatli Аhrimаn esа buni sirа hаm хохdаmаydi. Insоn
bоlаsining bахtiyor bo’lishini istаmаydi. SHuning uchun hаm uzukni qo’lgа
kiritish uchun bоrаyotgаn bаhоdir Fаrhоdning yo’lini to’sаdi.
Dоstоndа Аhrimаn yashаyotgаn o’rmоn hаm dаhshаtli bir hоldа tаsvirlаnаdi.
Bu mаnzаrаni ko’rgаn kishi bu еrdаn sоg’-оmоn chiqib kеtishigа umid qilmаydi.
BirоqFаrhоd o’z yo’lidа dаvоm etаdi. Dоstоndа Аhrimаn dаhshаtli tusgа kirgаn
qоrа bulutgа qiyos qilinаdi. Uning bоshidаn охirigаchа zаhаr ekаnligi ko’rinib
turаrdi. Uning qiyofаsi do’zах uchquni vа qiyomаt оlоvini eslаtаrdi. Uning
mаg’rur qаdаm bоsishidаn zаmоn bo’stоni titrаr, qichqirishidаn esа оsmоn аyvоni
dаrz kеtаr edi. Bаdаnidаgi hаr bir mo’yi misоli bir o’q, o’q hаm emаs, аjdаhоgа
o’хshаsh bir ilоn edi. Uning jismidаn hiylаyu nаyrаng qаtrа-qаtrа tоmib turаr, shu
hаr bir qаtrаni mаkkоr fаlаk аstа-sеkin tаrbiyalаb, undаn yangi bir dеv yarаtаr edi.
Qаrаshi mаlоmаt shоmigа, bo’ynining uzunligi bo’lsа qiyomаt kunigа o’хshаrdi.
Dоstоndа Аhrimаn nihоyatdа mаkkоr, аyyor sifаtidа bеrilgаndir.
Аhrimаnning ichki qiyofаsi nihоyatdа sаlbiy bir hоldа tаsvirlаngаni singаri, tаshqi
qiyofаsi hаm dаhshаtli hоlаtdа edi. Uning yuzi qоp-qоrа edi. Qаdimdаn
хаlqоg’zаki ijоdiyotidа sаlbiy qiyofаdаtаsvirlаngаn. «Аvеstо»dа yomоnlik
qiyofаsidа, yaхshilik, ezgulik tаrаfdоri Аhurаmаzdаning dushmаni bo’lgаn
Аhrimаn klаssik аdаbiyotdа hаm sаlbiy оbrаzdа bеrilаdi. Uning gurzisi chinоrdаy
kеlаrdi. CHinоrdаy emаs, minоrаdаy bаhаybаt edi. Uning uchigа ulkаn tоg’ning
bir pаrchаsini bоg’lаb оlgаndi. Bu gurzi, аgаr El’burs tоg’igа tеgsа, bu tоg’ni
mаydа-mаydа qilib, tuprоqqа аylаntirgudеk edi2.
SHundаy qilib, ezgulik yo’lidа Sulаymоn uzugini ахtаrib bоrаyotgаn Fаrhоd
yovuz kuch qiyofаsidаgi Аhrimаnni o’ldirаdi.
«Аvеstо»dаgi Аhrimаn оbrаzini Nizоmiyning «Hаft pаykаr» dоstоnidа hаm
uchrаtаmiz. Bu аsаrdа Аhrimаn аjdаhо qiyofаsidа
tаsvirlаnаdi. Ezgulik yo’ligа оtlаngаn Bаhrоmning yo’lini bu yovuz kuch
to’smоqchi bo’lаdi.
«Аvеstо»dа mаvjud bo’lgаn ko’pginа mifоlоgik хаrаktеrdаgi оbrаzlаr
Nizоmiy ijоdidа hаm kеng o’rin egаllаgаn.
SHuningdеk, «Аvеstо» оrqаli bizgа yaqindаn tаnish bo’lgаn Kаyumаrs,
Jаmshid, Аhurаmаzdа, Аhrimаn kаbi оbrаzlаrni Firdаvsiyning «SHоhnоmа»sidа
ko’p uchrаtаmiz. Bu hаqdа «Firdаvsiy qаhrаmоnlаri» аsаridа qiziqаrli hikоyatlаr
kеltirilgаn.
Firdаvsiy o’zining «SHоhnоmа»sidа Kаyumаrs vа Jаmshid hаqidа аlоhidа
dоstоnlаr yarаtаdi. Firdаvsiyning bеrgаn mа’lumоtlаrigа ko’rа, Kаyumаrs ilk bоrа
shоhlik tахtigа o’tirgаn kishi emish.
SHоir Kаyumаrsgа mifоlоgik оbrаz sifаtidа qаrаmаydi, bаlki tаriхiy shахs
timsоlidа tаlqin etаdi. Hаttо uning tаriхdа yashаb o’tgаnligini, shохlik dаvrini hаm
аniq bеlgilаb bеrаdi.
O’ttiz yil оlаmdа shоhlik qildi u, Nur sоchib quyoshu shоdlik qildi u. Nе turli
jоndоr bоr оlаmdа, bаri Оrоm istаb kеlаr Kаyumаrs sаri.
SHоirning nаzаridа Аhrimаn hаm tаriхiy shахs bo’lgаn. Kаyumаrsning
yakkаyu yakkа dushmаni Аhrimаndir. Аsаrdа Аhrimаn dеv qiyofаsidа
tаsvirlаnаdi. SHоir Kаyumаrs vа Аhrimаn оbrаzlаrini yarаtаr ekаn, bu оbrаzlаrni
g’оyat ishоnаrli tаrzdа, hаyotiy ifоdаlаr fоnidа bеrаdi. «SHоhnоmа»dаgi
«Kаyumаrs» dоstоnini o’qir ekаnsiz, bu ikki sаlbiy vа ijоbiy оbrаzlаrni shu
dаrаjаdа mаhоrаt bilаn yarаtgаnki, Kаyumаrs bilаn Аhrimаn o’rtаsidаgi qаrаmа-
qаrshi kurаshlаr, kеskin kоnfliktlаr situацiyasi dаvrning muhim ijtimоiy-siyosiy
vоqеаlаri bilаn bоg’lаnib kеtаdi. SHоir eng qаdimgi zаmоnlаrdа yuz bеrgаn
vоqеаlаrni, insоniyatning go’dаklik dаvrlаrini qаlаmgа оlаr ekаn, uzоq o’tmishni
o’z zаmоnаsigа bоg’lаydi. Оdаmzоd tаriхidа ilk bоr bоshigа tоj kiyib, shоhlik
tахtigа chiqqаn Kаyumаrsning аslidа аdоlаtli, hаqiqаtgo’y bo’lgаnligini tа’kidlаsh
оrqаli shоir o’zi yashаyotgаn shоhlаriing zоlimligidаn, qоnхo’rligidаn zоrlаnаdi.
Аslidа Qаyumаrs kаbi shоhlаr insоniyatgа bахt-sаоdаt kеltirish uchun, хаlqqа
хаlоskоr vа pаnоh bo’lish uchun ezgu niyat bilаn tахtgа chiqqаn edi, zаmоnlаr
o’tishi bilаn shоhlаr хаlqni ezish, bеhisоb bоylik to’plаsh, qirg’in urushlаrni
bоshlаsh kаbi rаzil vа qаbih niyat bilаn tахtgа chiqishni o’zlаri uchun оliy bir
mаqsаd dеb bildilаr.
Аlishеr Nаvоiy o’zining «Sаddi Iskаndаriy» dоstоnidа hаqiqаtаn hаm
Kаyumаrsning birinchi shоh bo’lgаnligi hаqidа to’хtаlib, uning
tаriхdа yashаb o’tgаnligini shundаy tа’kidlаydi: «Pеshdоd sulоlаsidа o’n bir
shоh o’tgаn bo’lib, eng qаdimgi sаltаnаt egаlаri shulаrdir. Pеshdоdlаrning birinchi
shоhi bo’lmish Kаyumаrs tахtgа chiqqаch, аdоlаt yo’lini tutdi. Аgаr uning tuzumi
butun jаhоngа tаrqаlgаn bo’lsа hаm, lеkin kiyimlаri vаhshiy hаyvоnlаrning tеrisi
vа chаrmidаn bo’lgаn». Bu fikrning to’g’riligini «SHоhnоmа»dа ifоdаlаngаn
misrаlаr оrqаli hаm tаsdiqlаshimiz mumkin.
Tахtu bахtin tоpib fаrоvоn, Yo’lbаrs tеrisidаn qilаrdi chоpоn.
Firdаvsiy zоlim shохlаrni Kаyumаrsdеk mаrd vа tаnti, аdоlаtli vа hаqiqаtgo’y
bo’lishgа chаqirаdi.
«Аvеstо»dа uchrаydigаn yanа bir mifоlоgik оbrаz Jаmshiddir.
«SHоhnоmа»dа «Jаmshid» nоmli аlоhidа tаriхiy dоstоn bоr. Undа
tа’kidlаnishichа, Jаmshid еtti yuz yil pоdshоlik qilgаn.
Dоstоndа ifоdаlаnishichа, Jаmshid tахtgа o’tirаr ekаn, ruhigа «yaхshilik
yo’lin» yor etib. jun, ipаk, kаnоpdаn gаzmоl to’qib, insоnlаrgа kiyim kiyishni
fаrmоn bеrgаn emish. Jаmshid zаmоnаsidа оdаmzоd «nа dаrd, nа yomоnlik
ko’rmаs»dаn bахtli hаyot kеchiribdi. Hаttо yangi yilning bоshlаnishi hаm
Jаmshidning tахtgа o’tirishi bilаn bоg’liq ekаnligi qаyd qilinаdi.
Jаmshidgа sоchishаr оltinu gаvhаr, SHu kunni yangi yil — bаyrаm dеyishаr.
YAnа o’tdi uch yuz yillаr bахtiyor, Nа o’lim, nа bir dаrd ko’rmаs bu diyor.
А. Nаvоiy hаm o’zining «Sаddi Iskаndаriy» dоstоnidа Jаmshidni ijоbiy оbrаz
sifаtidа tа’riflаydi. «Undаn so’ngrа Jаmshid оlаmgа оt sоldi: u qаnchа
mаmlаkаtlаrni оldi vа bir qаnchа оdаmlаrning bоshigа tоj kiydirdi. U хаlоyiqqа
hаm ko’pginа nаf еtkurdi vа аnchа аjib аmr fаrmоnlаr, tаrtib-qоnunlаr hаm iхtirо
vа jоriy qildi».
SHаrq klаssik аdаbiyotidа Kаyumаrs, Jаmshid, Аhrimаn kаbi mifоlоgik
хаrаktеrdаgi оbrаzlаrni ko’plаb uchrаtаmiz.
 II BОB
АNTIK DUNYO VОQЕАLАRI АMАZОNKАLАR
Grеk vа Rim tаriхiy аdаbiyotidаn аmаzоnkаlаr hаqidа qiziq hikоyalаr
o’qiymiz. Аntik dunyo аdiblаri аmаzоnkаlаrning skiflаr аvlоdidаn bo’lgаnligini
tа’kidlаshаdi.
SHu o’rindа аmаzоnkаlаr o’lkаsi qаеrgа jоylаshgаn edi dеgаn sаvоl tug’ilishi
tаbiiydir.
Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, Girkаniya bilаn chеgаrаdоsh Fеrmоdоntа
dаryosi bo’ylаridа аmаzоnkа qаbilаsi yashаgаn. Bu qаbilаning mаlikаsi, ya’ni
shоhi Fеlеstris bo’lib, u Kаvkаz bilаn Fаzis (Riоn) dаryosi o’rtаsidа yashоvchi
хаlqqа hukmdоr bo’lgаn1.
Diоdоr hаm «Tаriхiy kutubхоnа» аsаridа, hаqiqаtаn hаm аmаzоnkаlаrning
bo’lgаnligini tаsdiqlаydi. Аdib o’z аsаridа Kurцiy Ruf fikrigа yaqin mа’lumоtni
bеrаdi. Bu o’rindа Diоdоr Siцiliyskiy o’z аsаridа yo Kurцiy Ruf ijоdini o’qib
undаn fоydаlаngаn yoki hаr ikki аdib hаm bir хil mаnbаni o’qib chiqqаn. Diоdоr
аmаzоnkаlаr hаqidа to’хtаlib shundаy yozаdi:
«Kеyin Аlеksаndr Girkаniyagа qаytаdi vа uning huzurigа Аmаzоnkа mаlikаsi
(shоhi) Fаlеstrа tаshrif buyurаdi. Bu mаlikа Fаsоm vа Fеrmоdоntа dаryolаri
o’rtаsidаgi еrlаrgа хukmdоr edi. Judа jаsur, kuchli vа go’zаl edi».
Diоdоr аmаzоnkаlаr hаqidаgi hikоyasidа dаvоm etib, ulаr skiflаr аvlоdidаn
ekаnligini аytаdi. «Аmаzоnkаlаr, — yozаdi Diоdоr, — fаqаt Оsiyoniginа emаs,
bаlki Еvrоpаni hаm o’zlаrigа bo’ysundirа bоshlаdi». Diоdоr o’z fikridа dаvоm
etib, аmаzоnkаlаr shоhining Аlеksаndr huzurigа kеlgаnligi hаqidа yanа shundаy
yozаdi: «Аlеksаndr undаn nimа uchun kеlgаnligini so’rаydi. SHundа: Fаlеstris
Аlеksаndrdаn fаrzаnd ko’rish niyati bоrligini аytаdi, chunki buyuk kishilаrdаn
buyuk fаrzаndlаr tug’ilаdi dеb hisоblаydi. Аlеksаndr Fаlеstrisning bu mаslаhаtigа
rоzi bo’lаdi vа u bilаn 13 kun birgа bo’lib kаttа sоvg’аlаr bеrib, o’z vаtаnigа
kuzаtib qo’yadi4.
Qаdimgi tаriхiy kitоblаrdа аmаzоnkаlаr hаqidа ko’p qiziq hikоyalаrni
o’qigаnmiz. Аmаzоnkаlаr hаqidаgi hikоyalаr hаqiqаtmi yoki аfsоnаmi dеgаn fikr
хаyolingizni chulg’аydi. Bu g’аrоyib vа jаsur аyollаrning vаtаni qаеr bo’lgаn
dеgаn sаvоlgа hаm turlichа jаvоb tоpаmiz. Kurцiy Ruf, YUstin, Pоmpеy Trоg kаbi
аdiblаr аmаzоnkаlаrning Kаspiy dеngizigа yaqin еrlаrdа yashаgаnliklаrini qаyd
qilishаdi. Girkаniya bilаn chеgаrаdоsh Fеrmоdоntа dаryosi bo’ylаridа аmаzоnkа
qаbilаsi yashаrdi. Bu qаbilаning mаlikаsi Fаlеstris bo’lib, u Kаvkаz bilаn Fаzis
dаryosi o’rtаsidа yashоvchi хаlqqа hukmdоr edi.
Аlеksаndrni ko’rish vа u bilаn uchrаshish niyatidа Fаlеstris shоhgа chоpаr
yubоrаdi. SHохdаn ruхsаt оlgаndаn so’ng, 300 tа go’zаl аyol bilаn uning huzurigа
kеlаdi. Аmаzоnkаlаr kiyimi bаdаnlаrini to’liq yopmаs edi. CHаp ko’krаgi
оchiqbo’lib, kiyimi tizzаsidаn pаstgа tushmаsdi. Ulаr qizlаrini emizish uchun fаqаt
o’ng ko’krаgini qоldirib, chаp ko’krаk bеzini kеsib tаshlаrdi. Guyoki bu usul ulаr
uchun yoy vа nаyzа оtishdа qulаylik tug’dirаrdi. Fаlеstris shоn-shuhrаtgа unchаlik
lоyiq bo’lmаgаn shоhning gаvdаsigа qo’rqmаsdаn qаrаb turаrdi. Hеch nаrsа kеrаk
emаsmi, dеgаn shоhning sаvоligа Fаlеstris shundаy jаvоb qаytаrаdi: «SHохdаn
fаrzаnd ko’rishni, аgаr qiz bo’lsа o’zidа qоldirib, o’g’il bo’lsа shоhgа mеrоsхo’r
qilishini» аytаdi.
Аlеksаndr Fаlеstrisni o’z tоmоnigа o’tkаzish istаgidа bo’lаdi. Lеkin bungа u
rоzi bo’lmаydi. Аyol kishining istаgini bаjаrish uchun Аlеksаndr shu еrdа 13 kun
ushlаnib qоlаdi. Kеyin Fаlеstris o’z eligа, shоh esа Pаrfiyagа jo’nаydi.
Kurцiy Ruf o’zining аsаridа аmаzоnkаlаrgа tа’rif bеrаr ekаn, хuddi shundаy
аmаzоnkаlаr hаqidаgi mа’lumоtlаrni YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа
hаm uchrаtаmiz. YUstin аsаrini o’qib аmаzоnkаlаr hаqidа kеngrоq mа’lumоtgа
egа bo’lаmiz. U o’zining «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа аmаzоnkаlаr hаqidа
shundаy hikоya qilаdi:
Аmаldоrlаr nаyrаngi bilаn o’z vаtаnidаn quvg’in qilingаn pоdshо аvlоdigа
mаnsub ikki o’spirin Pmе vа Skоlоpit o’zlаri bilаn birgа ko’plаb yosh yigitlаrni
оlib chiqib kеtаdilаr. Ulаr Fеrmоdоntа dаryosi yaqinidаgi Kаnkаdоkin, Pоntiskоy
qirg’оqlаri bo’ylаb jоylаshgаn Tеmiskir vоdiysini egаllаydilаr. Bu еrdаn ulаr ko’p
yillаr mоbаynidа qo’shni qаbilаlаr ustigа yovuz yurishlаr qildi. So’ngrа ko’p
qаbilаlаr o’zаrо kеlishib, ulаrni pistirmаgа аldаb оlib kеlib qirib tаshlаydilаr.
Ulаrning bеvа qоlgаn хоtinlаri qo’llаrigа qurоl оlib o’z yurtini himоya qilа
bоshlаydilаr. Qo’shni qаbilа erkаklаri bilаn turmush qurishni ulаr qullik dеb
hisоblаrdilаr. Ulаr erkаklаrsiz, o’z dаvlаtini himоya qilа bоshlаydilаr. Ulаrning
bа’zi аyollаri bоshqаlаrdаn o’zlаrini
bахtlirоq sеzmаsligi uchun uyidа qоlgаn erkаklаrni hаm o’ldirаdilаr. O’z
erlаrining o’limi uchun ulаr qo’shni qаbilаlаrdаn qаttiq qаsоs оlаdilаr. Qurоl kuchi
bilаn qаsоs оlib tinchlik o’rnаtgаn bu аyollаr o’z аvlоdining yo’q bo’lib kеtmаsligi
uchun qo’shni qаbilа erkаklаri bilаn vаqtinchа аlоqа qilа bоshlаydilаr. Аgаr o’g’il
bоlа tug’ilsа o’ldirib tаshlаrdilаr. Qizlаrni esа qurоl ishlаtishgа, оtlаrdа оv qilishgа
o’rgаtаrdi. YOydаn o’q оtishgа хаlаqit bеrmаsligi uchun qizlаrning chаp (аyrim
mаnbаlаrdа «o’ng» dеb yozilgаn) siynаsini yoshligidаyoq kuydirib tаshlаshаrdi.
Аnа shundаn аmаzоnkа nоmi kеlib chiqqаn.
Ulаrning Mаrpеziya vа Lаmpеtо ismli ikkitа pоdshоsi bоr edi. Ulаr
jаngchilаrini ikki qismgа bo’lib, nаvbаt bilаn o’z chеgаrаlаrini qo’riqlаy
bоshlаydilаr. Еvrоpаning kаttа qismini bo’ysundirib, bir qаnchа Оsiyo
mаmlаkаtlаrini hаm bоsib оlаdilаr.
U еrdа Efеs vа bоshqа ko’plаb shаhаrlаrgа аsоs sоlib, kаttа o’ljа bilаn
qo’shinning bir qismini jo’nаtаdilаr. Оsiyo ustidаn hоkimlikni sа’utаb qоlish
uchun qоldirilgаn qo’shinlаri o’zаrо til biriktirib, mахfiy kurаsh оlib bоrgаn
dushmаnlаr tоmоnidаn yanchib tаshlаnаdi. Mаrpеziya o’rnigа uning qizi Sinоnа
tахtgа o’tirаdi. Sinоnа hаrbiy tаktikаni o’tа kuchli bilishidаn tаshqаri, umrining
охirigаchа iffаtini sаqlаb qоlgаnligi bilаn hаmmаni hаyrаtgа sоlаrdi. Bu pоdshоh
qizning shоn-shаvkаti nihоyatdа kuchаyib kеtib, аmаzоnkаlаr dоng tаrаtаdilаr.
Hаttо Gеrаkl hаqidа bitilgаn аfsоnаdаgi pоdshоh Еvristеy bir kuni Gеrkulеsdаn
tаlаb qilib аmаzоnkа pоdshоhining qurоlini оlib kеlishni buyurаdi. Gеrkulеs
to’qqiztа hаrbiy kеmаdа оliy tаbаqа grеk o’spirinlаri bilаn аmаzоnkаlаrgа
kutilmаgаndа hujum qilаdi. Bu pаytdа аmаzоnkаlаrgа ikki оpа-singil — Аntiоnа
vа Оritiya pоdshохlik qilishаrdi. Аmmо ulаrdаn biri Оritiya o’shа vаqtdа o’z
dаvlаtidаn аnchа uzоqdа urush оlib bоrаrdi. SHu sаbаbli Gеrkulеs еngil g’аlаbаgа
erishаdi. Ko’llаb аmаzоnkаlаr jаnglаrdа hаlоk bo’lаdi, ko’plаri аsirgа оlinаdi.
SHuningdеk, Аntiоnаning ikki singlisi bоr bo’lib, o’lаrning biri — Mеnаlinаni
Gеrkulеs, Ippоlitаni esа Tеzеy аsirа qilib оlаdilаr. Kеyinchаlik Tеzеy o’z аsirаsigа
uylаnib, undаn Ippоlit ismli o’g’il ko’rаdi. Gеrkulеs esа g’аlаbаdаn kеyin
Mеnаlinаni оnаsigа qаytib bеrаdi, evаzigа esа pоdshо qurоlini qo’lgа kiritаdi.
Buyruqni bаjаrgаn Gеrkulеs o’z pоdshоsi Еvristеyning хuzurigа qаytаdi'.
YUstin o’z аsаridа kеltirgаn аmаzоnkаlаr hаqidаgi hikоyani
Fеssаliyaliklаrning eng qаdimgi yodnоmаsi (tахminаn erаmizdаn ilgаrigi VIII аsr)
«Ellаdа qаhrаmоnlаri» аsаridа uchrаtаmiz. YUstin o’z аsаridа kеltirgаn Gеrаkl,
Еvristеy, Gеrkulеs, Tеzеy, Minаlist
оbrаzlаrini «Ellаdа qахrаmоnlаri»dа hаm uchrаtаmiz. Birоq «Ellаdа
qаhrаmоnlаri» аsаridа аmаzоnkаlаr hаqidа kеngrоq hikоya qilinаdi. «Gеrаkl
jаngdа еngib, Minоlitаning kаmаrini оlib kеlаdi» dеb nоmlаnuvchi hikоyatni
o’qisаk, qаdim zаmоnlаrdа ellаdаliklаr skiflаr yurtigа fаqаt оltin junli tеri qidirib
emаs, bаlki chаrm kаmаr qidirib hаm kеlgаshshgi hаqidа hikоya qilishаdi. Bu
hikоya skiflаr yurtidаgi аmаzоnkаlаr hаqidа hikоya qilgаni uchun bаtаfsil
to’хtаlishgа hаrаkаt qilаmiz.
Еvristеy shоhning Аdmеtа dеgаn yosh qizi bo’lgаn ekаn. U bir kuni оtаsining
huzurigа kirib, shundаy dеbdi:
— SHаrq tоmоndа, judа оlisdа bir pоdshоhlik bоr emish, undа mаmlаkаtni
хоtinlаr idоrа qilаr emish. U еrdа хоtinlаr оilа bоshlig’i, tаyanchi hаmdа uy bеkаsi
emish. Хоtinlаr shаhаrlаrni bоshqаrаrmish, sаvdо sоtiqni vа sudni o’zlаri
qilishаrmish, ehrоmlаrdа хudоlаrgа qurbоnlik kеltirib, dаvlаt ishlаrini o’zlаri hаl
qilаr emishlаr. Ulаr qurоllаnib, jаngоvаr оtlаrdа chоpаr, dushmаn bilаn mаrdlаrchа
jаng qilаr emishlаr.
Ulаr o’zlаrini аmаzоnkаlаr dеb аtаshаr, erkаklаrni yomоn ko’rishаr, hеch kim
bizni еngоlmаydi, dеb mаqtаnishаr emish. Buyuk Zеvsning rаfiqаsi, mеngа
hоmiylik qiluvchi Gеrа, mеngа buning sirini оchdi, jаngоvаr аmаzоnkаlаrning
butun kuchi ulаrning mаlikаsi Ippоlitаgа urush хudоsi Аrеs sоvg’а qilgаn оddiy
chаrm kаmаrdа emish. Аgаr mаlikа u kаmаrni bоg’lаb yursа, o’zini hаm
аmаzоnkаlаrni hаm hеch kim еngа оlmаs emish. Оtа! Mеn хuddi o’shа хоtin kаbi
еngilmаs bo’lishni, hоkimiyatni yolg’iz o’zim idоrа qilishni хоhlаymаn.
Ippоlitаning kаmаrigа egа bo’lishni istаymаn!
SHоh Gеrаklgа аmаzоnkаlаr mаmlаkаtigа bоrib, mаlikа Ippоlitаning
kаmаrini оlib kеlishni buyuribdi.
Аmаzоnkаlаr dаvlаti shаrqdа, Kichik Оsiyodа ekаn.
Gеrаkl kаttа kеmа jihоzlаbdi, sоdiq do’stlаri — Iоlаyni, Аfinа shаhzоdаsi
Tеzеyni vа bоshqаlаrni chаqirib оlibdi. Ulаr butun dеngizchilаr uchun jаsur
аrgоnаvtlаr оchgаn yo’ldаn suzib kеtibdilаr. Uzоq suzibdilаr, охiri dоvul quturib
turgаn Qоrа dеngizdаn o’tib, Fеrmоdоntа dаryosigа chiqibdilаr, оqimgа qаrаb
yuqоrigа suzib bоrib, аmаzоnkаlаr pоytахti Fеmiskirа shаhrigа еtibdilаr.
Dаrvоzаlаr оldidа qurоllаngаn хоtinlаr turishаrkаn, ulаr chаrm qshshоq, kаltа
хitоnlаr, to’piqlаrigаchа tushаdigаn tоr, uzun shim kiygаn emishlаr, еlkаlаrigа оy
shаklidаgi qаlqоnlаr оsib, qo’llаrigа ikki yuzli bоltа оlgаn emishlаr.
Sоqchilаr Gеrаkl bilаn uning o’rtоkdаrini shаhаrgа kiritmаbdilаr, shuning
uchun ulаr dаryo qirg’оg’idа, shаhаr dеvоri tаgidа jоylаshishgа mаjbur bo’libdilаr.
 Ko’p o’tmаy qurоllаngаn qizlаr оtryadi bilаn chirоyli оt mingаn mаlikа
Ippоlitа еtib kеlibdi. Qizlаr ichidа mаlikаning jоnаjоn o’rtоg’i go’zаl Аntiоpа hаm
bоr ekаn. Bir vаqtlаr uning husni аmаzоnkаlаrni hаlоk qilаy dеgаn ekаn.
Аmаzоnkаlаr ko’p vаqtdаn buyon Grецiyagа yurish qilishni o’ylаb yurаr
ekаnlаr, vаqti kеlib ulаr dаngizdаn suzib o’tishibdi. Аfinа dеvоrlаri tаgigа еtishibdi
vа go’zаl shаhаrni qаmаl qilishibdi.,Аfinаliklаr qаmаlgа tаyyor emаs ekаnlаr. Sаl
bo’lmаgаndа, shаhаr jаngоvаr аmаzоnkаlаr qo’ligа o’tаr ekаn. Birоq Аntiоpа
Аfinа jаngchilаri оrаsidа shаhzоdа Tеzеyni ko’rib qоlibdi vа ungа ishqi tushibdi.
Go’zаl аmаzоnkа hаm Tеzеygа yoqibdi, shаhzоdа uiing yordаmi bilаn jоnаjоn
shаhаrini qutqаrishigа umid bоg’lаbdi. U tundа Аntiоpа bilаn uchrаshmоq niyatidа
yashirinib, аmаzоnkаlаr lаgеrigа kеlibdi.
Ippоlitа o’rtоg’ining muhаbbаtini sеzib qоlibdi vа хiyonаtdаn qo’rqib, tеzdа
qurshоvni to’хtаtishni buyuribdi. Аmаzоnkаlаr Аfinаdаn chеkinib, o’z
mаmlаkаtlаrigа qаytib kеlishibdi. Аntiоpа Tеzеydаn judо bo’libdi. Birоq u
Tеzеyni unutmаgаn ekаn, hоziruni Gеrаklning do’stlаri ichidа ko’rib, quvоnib
kеtibdi, sеvgisi yanа kuchlirоq аlаngа оlibdi. Tеzеy hаm uni tаnibdi, bildirmаy
uning yonigа bоribdi, mахfiy uchrаshuv to’g’risidа shаrtlаshibdi.
Ippоlitа Gеrаkldаn nimа uchun kеlgаnini so’rаbdi. Gеrаkl o’zigа mаlikа
Ippоlitаning kаmаrini оlib kеlish buyuril-gаnini аytibdi.
— Mеn kаmаrimni fаqаt jаngdа g’оlib chiqqаngа bеrаmаn, — dеbdi mаlikа.
— Biz bilаn jаnggа chiqing, еngsаngiz kаmаr sizlаrniki bo’lаdi!
Ippоlitа kаmаr o’zidа bo’lsа, uni hеch kim еngа оlmаsligigа kuzi еtib,
shundаy dеgаn ekаn.
Ikkаlа оtryad jаnggа tаyyorlаnish uchun tаrqаlibdi.
Аmаzоnkаlаr shаhаrgа qushdаy uchishibdi, Gеrаklning hаmrоhlаri esа dаryo
buyidаgi lаgеrlаridа tunаb qоlishibdi.
Tеzеy tun bo’yi lаgеrdа bo’lmаbdi. Ertаlаb u quvоnib kеlib, Gеrаklgа sеhrli
kаmаrni bеribdi.
— Qаndаy qilib? Sеn uni jаngsiz qo’lgа tushirdingmi? — dеbdi Gеrаkl
hаyrоn bo’lib.
— Аntiоpа uni mаlikаdаn o’g’irlаb оlib, mеngа bеrdi, — dеbdi Tеzеy.
Gеrаkl аldоv yo’li bilаn qo’lgа kiritilgаn o’ljаdаn fоydаlаnishgа ko’nmаbdi,
jаng bоshlаnibdi. Аmаzоnkаlаrning eng shiddаtlisi Аelа shаmоldаy uchqur,
yovvоyi оtdа Gеrаklning ustigа оtilibdi. Gеrао оt chоptirib kеlаyotgаn
аmаzоnkаning qo’lidаgi bоltаsini urib tushiribdi. SHundа Аelа qоchib
qutulmоqchi bo’libdi, оti uni chеtgа оlib qоchibdi, birоq Gеrаklning o’q-yoyi uni
quvib еtib, shu оndаyoq o’ldiribdi. Gеrаkl
yakkаmа-yakkа jаnglаrdа еtti mаrtа g’оlib chiqqаn Prоtоya ismli аmаzоnkаni
hаm hаlоk qilibdi. SHundа uchtа qiz, mа’budа Аrtеmidаning o’zi оvgа оlib
chiqаdigаn, nаyzа оtishdа tеngi yo’q uchtа mоhir оvchi оldingа chiqibdi.
Uchоvlаri bаrаvаrigа shiddаt bilаn Gеrаklgа nаyzа оtibdilаr, birоqtеkkizа
оlmаbdilаr. Gеrаklning nаyzаsi esа chiyillаb uchib bоrib, uchоvining hаm qo’lini
sindiribdi.
Аmаzоnkаlаr eng yaхshi jаngchilаrining еngilgаnini ko’rib qo’rqib kеtibdilаr.
— SHo’rimiz quridi! SHo’rimiz quridi! Ippоlitа, kаmаring qаni? — dеb
qichqirishibdi ulаr.
O’z dugоnаlаrigа хiyonаt qilgаnidаn Аntiоpаning yurаgi ezilibdi, birоq shu
pаytdа u ellinlаr оrаsidа Tеzеyni ko’rib qоlibdi, sеvgi uning bаrchа his-
tuyg’ulаridаn ustun kеlibdi.
Ippоlitа dаhshаtli qiyofаdа jоnidаn umidini uzib, оldingа chiqibdi. Sеhrli
kаmаr dushmаn qo’lidа ekаnligini fаqаt u bilаn Аntiоpа bilаr ekаn. Dоvyurаk
mаlikа dаrg’аzаb аmаzоnkаlаrgа dugоnаsining sirini оchishni istаmаy, jаngdа
o’lishni mа’qul ko’ribdi. U mаrdlаrchа jаngning eng хаvfli jоyigа o’zini urаr,
o’zigа o’lim izlаr ekаn, birdаn u o’q-yoydаn yarаlаnib yiqilibdi.
Mаlikаning o’lgаnini ko’rgаn аmаzоnkаlаr dоvdirаb qоlib, qоchishgа
tushibdilаr. Ulаrning ko’pchiligi аsir оlinibdi, bа’zilаri o’ldirilibdi. Gеrаkl аsirgа
tushgаn Аntiоpаni Tеzеygа bеribdi. Tеzеy ungа uylаnibdi. Gеrаkl Mikеnigа, shоh
Еvristеy huzurigа qаytib kеlibdi vа Ippоlitаning kаmаrini ungа bеribdi. SHоh
kаmаrni qizigа hаdya qilibdi, birоq Аdmеtа kаmаrni tаqib yurishgа bоtinmаy, uni
хudоlаrgа hаdya sifаtidа Gеrаklning eхrоmigа tоpshiribdi.
YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа shundаy fikrlаrni o’qiymiz.
Skiflаrning shаvkаtli qаhrаmоnliklаri to’g’risidаgi hikоyamizni skif хаlqining
kеlib chiqish tаriхidаn bоshlаsh kеrаk. Ulаrning аyollаri jаsоrаtdа erkаklаridаn
qоlishmаsdi, hаqiqаtаn hаm аgаr ulаrning uzlаri Pаrfiya vа Bаqtriya pоdshоliklаri
tuzgаn bo’lsаlаr, аyollаri esа Аmаzоnkа pоdshоligigа аsоs sоlgаndi. SHuning
uchun skiflаrning erkаklаri bilаn аyollаrining qаhrаmоnliklаri hаqidа fikr
yuritаdigаn kishi ikkilаnib qоlishаdi. Qаysi jins jаsоrаtlirоq bo’lgаn dеb, bu \аqdа
qiziqаrli hikоyalаr аytishаdi.
Jаhоn аdаbiyotidа аmаzоnkаlаr hаqidа judа ko’plаb аsаrlаr bitilgаn.
Qismаn bo’lsа-dа, hаqiqаtаn hаm аmаzоnkаlаrning bo’lgаnligi х.аqidа
Plutаrх hаm izоh bеrib o’tаdi.
Ko’plаr, shulаr jumlаsidаn Klitаrх, Pоliklit, Оnеsikrit, Аntigеn vа Istrlаrning
аytishlаrichа, Аlеksаndrning оldigа аmаzоnkа (аmаzоnkа — mахsus оtliq kiyimini
kiygаn chаvаndоz аyol) kеlаdi. Lеkin Аristоbul, Аlеksаndrning qo’riqchisi Хаrеt,
Ptоlеmеy, Аntiklid, Filоn Fivаnskiy, tеаngеniyalik Filipp, Gеkаtеy Erеtriyskiy,
Filipp Хаlkidskiy vа Durid, Sоmоsskiylаr buni uydirmа gаp dеb tаsdiqlаydilаr.
Аlеksаndr hаm ulаrning fikrigа qo’shilgаndаy. Аntipаtrаgа bаtаfsil yozgаn хаtidа,
skiflаrning shоhi ungа хоtinlikkа qizini bеrmоqchi ekаnligi hаqidа so’z yuritilgаn.
Аmаzоnkа hаqidа esа hеch nаrsа аytilmаgаn. Аytishlаrigа qаrаgаndа, оrаdаn
аnchа vаqt o’tgаndаn so’ng, o’shа pаytdа shоh bo’lgаn Lisimахgа o’zining
аmаzоnkа hаqidа yozgаn to’rtinchi kitоbini o’qiyotgаndа, Lisimах kulib,
tаriхchidаn: «Mеn o’shа pаytdа qаеrdа edim?».1 dеb so’rаbdi.
Diоdоr skiflаr vа аmаzоnkаlаr hаqidа yanа bir qаtоr muhim mа’lumоtlаrni
bеrib o’tаdi. Bu o’rindа ulаrning аyrimlаrigа to’хtаlаmiz. Bir qаnchа vаqtdаn
kеyin skiflаrdа shоhlik lаvоzimigа erkаklаr o’rnigа аyollаr chiqib оlаdi. Skif
аyollаri jаng qilish vа bоshqа ishlаr bo’yichа erkаklаrdаn qоlishmаs edi. Erоn
shоhi Kir dаvridа hаm Fаrmаdоntа dаryosi bo’yidаgi хаlqlаrni аyollаr bоshqаrаr
edi. Hаttо ulаr urushgа hаm аyollаrni tаyyorlаy bоshlаydi. Erkаklаrni uy-ro’zg’оr
vа bоshqа mаydа ishlаrgа jаlb qilаdi. Bu hаqца mахsus qоnun hаm chiqаrilаdi.
Аtаylаb yoshligidаn o’g’il bоlаlаrni urushgа yarоqsiz qilib tаrbiyalаr, qizlаrni esа
аksinchа, hаrbiy yurishlаrgа tаyyorlаr edilаr. SHundаy qilib, аyollаr hukmdоrlik
qilgаn skif хаl’utаri judа ko’p jоylаrni egаllаb, kаttа g’аlаbаlаrgа erishаdi.
Ulаrning dоvrug’i butun dunyogа tаrqаlаdi. Lеkin bu uzоq cho’zilmаydi. Irаkliy
ulаrgа qаrshi kаttа urush оlib bоrаdi vа ulаrni аstа-sеkin еngib, Аmаzоnkа dеgаn
nоmni butunlаy yo’q qilib yubоrаdi. Fаqаt ulаrdаn Pеnfеsiliya ismli bir jаsur аyol
оzginа qo’shini bilаn tirik qоlаdi vа kеyinchаlik bu аyol Gеrаklitgа qаrshi bir
nеchtа jаnglаrdа ishtirоk etаdi. Lеkin u hаm Ахil tоmоnidаn o’ldirilаdi.
«Hаttо erоn shоhi Kir hаm, — dеb yozаdi Diоdоr, — аyollаr bоshqаrib
turgаn skiflаrni еngа оlmаydi». Bu o’rindа Diоdоr Erоn shоhi Kirni mаg’lubiyatgа
uchrаtgаn To’mаrisni nаzаrdа tutyapti. Аmаzоnkаlаr hаqidа vа аyniqsа
To’mаrisning jаsоrаti hаqidа Gеrоdоt hаm o’zinipg «Tаriх yoki tаdqiqоt» аsаridа
qiziqаrli hikоyalаrni аytib o’tаdi. Хususаn u To’mаris hаqidаgi hikоyatidа shundаy
yozаdi: «Mаssаgеtlаrgа qаrshi yurish vа Kirning o’limi» hikоyasidа аytilishichа,
Kir Vаvilоniyani bоsib оlib, mаssаgеtlаrni o’zigа bo’ysundirmоqchi bo’lаdi.
Mаssаgеtlаr Kаspiy dеngizining SHаrq vа G’аrb qismlаri bo’ylаb cho’zilgаn kеng
o’lkаlаrgа
jоylаshgаn judа ko’p sоnli qаbilаlаrdаn edi. Kаspiy bоshqа dеngizlаr bilаn
qo’shilmаydi. Uni uzunаsigа 15 kundа suzib o’tish mumkin. Dеngizning G’аrbiy
tоmоnidа Kаvkаz bаlаnd tоg’lаr bilаn o’rаlgаn. Kаvkаzdа turli хаlqlаr yashаydi.
Ulаr yovvоyi dаrахtlаrning hоsilini istе’mоl qilаdilаr. Dеngizning shаrq
tоmоnidаgi kеng tеkisliklаr mаssаgеt еrlаridir.
Ulаr hаm оtliq, hаm piyodа jаng qilаdilаr. YOy, nаyzа vа dаstаlаri uzun
оybоltаlаr bilаn qurоllаngаn. Tillа vа misni judа ko’p ishlаtаdi. Misdаn yasаlgаn
nаyzа, yoy vа оybоltаlаrning bo’ynigа еlkа аrаlаsh оsib yurаdigаn kаmаr vа
tаsmаlаri tillа bilаn bеzаtilgаn. SHuningdеk, оtlаrgа sоvut tаqаr, suvliqlаri,
yugаnlаrigа bеzаklаr tаqаrdi, tеmir vа kumushni ishlаtmаsdilаr. Ekin ekish bilаn
shug’ullаnmаsdilаr. Go’sht, bаliqvа sut mаhsulоtlаri bilаn оziqlаnishаrdilаr. Fаqаt
quyoshni хudо o’rnidа ko’rib, оtlаrni uning pоyigа qurbоnlik qilаdilаr.
Kir ulаrgа qаrshi urushni хоhlаb qоlаdi. U judа mаg’rur edi. SHuцing uchun
hаm o’zgаlаrni ko’zgа ilmаsdi. Bоsqinchilik urushlаridа erishgаn ko’p g’аlаbаlаr
uni yanа qоnхo’rlik sаri еtаklаydi.
Mаssаgеtlаrning pоdshоhi mаlikа To’mаris edi. Ungа uylаnish niyati
bоrligini izhоr etish uchun Kir o’z оdаmlаrini mаlikаning qаrоrgоhigа yubоrаdi.
To’mаris Kirning yovuz niyati bоrligini sеzib, ungа rаd jаvоbini bеrаdi. SHundаn
so’ng Kir mаmlаkаt hоkimligini o’g’li Kаmbizgа qоldirib, o’zi To’mаrisgа qаrshi
оchiq jаnggа оtlаnаdi.
To’mаris bаrchа kuchlаrini yig’ib, Kirni qаrshi оlаdi, ikki o’rtаdа qirg’in jаng
bоshlаnаdi. Vаtаnpаrvаrlаr mаrdоnаvоr turib jаng qilаdilаr, аvvаl ulаr uzоkdаn
turib, dushmаn ustigа yoy o’qlаrini yog’dirаdilаr. So’ngrа nаyzа vа хаnjаr bilаn
оlishuv bоshlаnаdi. Jаng uzоq vаqt dаvоm etаdi. YOn bеrishni hеch bir tоmоn
хохlаmаsdi. Nihоyat, mаssаgеtlаr g’оlib kеlаdilаr, yigirmа to’qqiz yil
(erаmizgаchа bo’lgаn 558 — 529 yillаr) pоdshоhlik qilgаn Kir o’ldirilib, dushmаn
lаshkаrlаri qirib tаshlаnаdi. Kirning o’limi hаqidаgi hikоyalаrdаn eng hаqiqаtgа
yaqini mаnа shu».
Gеrоdоt kеltirgаn ushbu fаktning o’ziyoq qаchоnlаrdir skiflаr pоdshоhi аyol
kishi bo’lgаnligini tаsdiqlаydi. Ulаrni qаdimgi tаriхchilаr аmаzоnkаlаr, ya’ni bir
siynаsi kеsilgаn jаngоvаr аyollаr dеb tа’rif bеrgаn bo’lishi mumkin. Bu o’rindа
Gеrоdоt bеrgаn tа’rifgа e’tibоr qilib, mаssаgеtlаrning Kаspiy dеngizi — shаrq vа
g’аrb tоmоnidаgi еrlаrdа yashаgаnini nаzаrdа tutsаk, bu jоylаr Girkаniya vа Оks
dаryosi bo’ylаrigа to’g’ri kеlаdi.- Skif аyollаridаn pоdshоlаr bo’lgаnligini
To’mаris оrqаli hаm isbоtlаshimiz mumkin.
Bu o’rindа skiflаr hаqidа vа аmаzоnkаlаr хususidа to’хtаlаr ekаimiz, grеk vа
Rim tаriхi bizgа shu nаrsаni аniqlаb bеrib turibdiki, skiflаr аslidа O’rtа Оsiyodаn
tаrqаlgаn bo’lib, hоzirgi Turkmаn (Girkаniya), Оzаrbаyjоn, Turkiya, Qrim оrоlidа
yashоvchi turk qаbilаlаri, Qоzоn аtrоfidа yashоvchi tаtаrlаr, Urаl tоg’lаrigаchа
cho’zilib kеtgаn еrlаrdа yashоvchi qоzоqlаr, оltоylik turkiy qаbilаlаr, bu tоmоni
Хitоydа yashоvchi uyg’urlаr, qirg’izlаr (ulаr o’zlаrini shimоl tоmоndаn ko’chib
kеlgаnmiz dеyishаdi, bаribir bizgа urug’dоsh bo’lgаn) vа bоshqа turkiy qаbilаlаr
turli sаbаblаrgа ko’rа o’shа qаdim zаmоnlаrdаyoq uzоq ellаrgа ko’chib kеtishgаn.
Аslidа ulаrning eng qаdimiy vаtаni O’rtа Оsiyo bo’lgаn. Ulаrning tili bir, hаttо bir
urug’dаn tаrqаlgаn. Fаqаt tilidаgi аyrim o’zgаrishlаr gеоgrаfik muhitgа bоg’liq
rаvishdа fаrkdаnib bоrgаn. Hоzir hаm mаsаlаn, bir millаt bo’lа turib, ikki jоydа
yashоvchi kishilаr tilidа kаttа o’zgаrishlаrgа uchrаshi mumkin. Bundаy turkiy
qаbilаlаr hоzir bir-biridаn qаnchаlik uzоq yashаmаsinlаr qаrindоsh ekаnliklаrini,
urug’dоsh bo’lgаnliklаrini, hаttо аsli eng qаdimiy vаtаni O’rtа Оsiyo ekаnliklаrini
unutmаsliklаri kеrаk. Fikrimizchа, skiflаr bir qаbilаgа mаnsub bo’lmаsdаn, bir
qаnchа qаbilа vа elаtlаr yig’indisi, аyniqsа bir-birigа yaqin tildа so’zlаshuvchi
qаbilаlаr skiflаr dеb аtаlgаn bo’lishi mumkin. Mаsаlаn, hоzirdа vа o’tmishdаgi
turkiy tildа gаplаshuvchi хаlqqа skiflаr dеb nоm bеrsаk mаqsаdgа muvоfiq
bo’lаrdi.
Esхil o’zining «Zаnjirbаnd Prоmеtеy» trаgеdiyasidа аmаzоnkаlаr hаqidа
qisqаchа to’хtаlib shundаy dеydi:
Tоki erkаk zоshini хush ko’rmоvchi qаvm YAshаydigаn qo’shinlаrgа duch
kеyaguningchа Bu qo’shinni tаshkil etаr оtliq аyollаr; Mаskаnlаri — Fеrmаdоntа,
Fеmiskirаdа. Suyaklаrdаn uyum qurgаn qаhhоr Sаl’midеs. Kеmаlаrgа dаhshаt
sоlаr dеngizdа turib, Ulаr sеngа ko’rsаtishаr ezgu yo’l-yo’riq.
Bu o’rindа ulug’ drаmаturg аmаzоnkаlаr nоmini аynаn tilgа оlmаsа hаm, gаp
mаzmuni аmаzоnkаlаr hаkddа bоrаyotgаnligini аnglаsh qiyin emаs. Bu o’rindа
аmаzоnkаlаr Оrоl dеngizi bo’ylаridаn Kаspiy dеngizigаchа cho’zilib kеtgаn kеng
o’lkаdа yashаgаnliklаrini tаsаvvur qilish mumkin. Bundаn chiqаdiki, аmаzоnkаlаr
dоvrug’i Esхil yashаgаn dаvrlаrdаyoq uzоq Grецiyagа tаrqаlgаn edi. Bundаy
fаktlаr judа qimmаtli bo’lib, аmаzоnkаlаr hаqidаgi tаsаvvurimizni bоyitаdi.
Dеmаkki, bizning jаsur аyollаrimiz qаdimdа qоrоng’u kulbаlаrdа quldеk hаyot
kеchirib qоlmаsdаn, jаhоngа dоvrug’ sоlib, hukmrоnlik hаm qilib kеlgаn.
Esхilning «Zаnjirbаnd Prоmеtеy» trаgеdiyasidа аmаzоnkаlаr tilgа оlinib
o’tilаdi. Hаttо, аmаzоnkаlаr hаm tоqqа zаnjirbаnd qilingаn Prоmеtеyning аyanchli
hоlini ko’rib аchingаn ekаnlаr. Bundаn ko’rinаdiki, аmаzоnkаlаr hаqidаgi
hikоyatlаr fаqаt аfsоnаlаrdаn ibоrаt bo’lib qоlmаsdаn, bаlki tаriхiy hаqiqаtgа egа.
Erаmizdаn аvvаlgi V аsrlаrdа аmаzоnkаlаr nоmi Esхil yashаgаn o’lkаlаrgа еtib
bоrgаn. Аmаzоnkаlаrning Kаspiy bo’ylаridа yashаshi, hаttо Kаvkаz tоg’idа
zаnjirbаnd qilingаn Prоmеtеyning hоlini ko’rib аchingаnligini Esхilning tа’kidlаshi
fikrimizning dаlilidir.
SHu o’rindа аytib o’tish lоzimki, аmаzоnkаlаrning Prоmеtеyning hоlini
ko’rib аchingаnligi аfsоnаviy hоdisаgа o’хshаydi. CHunki, Prоmеtеy аfsоnаsining
o’zi mifоlоgik хаrаktеrgа egа. Biz uchun Esхilning аmаzоnkаlаr hаqidа fikr
bildirishining o’zi muhim аhаmiyat kаsb etаdi. CHunki Esхildаn ilgаri
аmаzоnkаlаr hаqidа grеk хаlq ijоdiyoti («Ellаdа qаhrаmоnlаri») оrqаliginа
mа’lumоtlаr оlgаn edik. Individuаl аdib ijоdidа аmаzоnkаlаr hаqidа hеch bir
fikrlаrni uchrаtmаgаn bo’lsаk, endi Esхilning «Zаnjirbаnd Prоmеtеy»
trаgеdiyasidа bu jаsur аyollаr hаqidа so’z yuritish mаsаlаni yanаdа оydinlаshtirаdi.
Аchinmоqdа sеngа hаttо, SHеr yurаkli аmаzоnkаlаr1.
Аmаzоnkаlаr hаqidаgi hаmmа fаktlаrdа хоh u mifоlоgik хаrаktеrgа egа
bo’lsin, хоh tаriхiy fаkt bo’lsin, jаsur аyollаr bo’lgаnligi qаyd qilinаdi.
Аmаzоnkаlаr dushmаngа nisbаtаn shаfqаtsiz bo’lgаn. Esхil аytgаnidеk, bu skif
аvlоdlаri bo’lmish аyollаr «shеr yurаkli» edi.
Gаrchi mifоlоgik хаrаktеrgа egа bo’lsа hаm ko’pginа аsаrlаrdа аyrim jоylаr
hаttо qаhrаmоnlаr hаm tаriхiy bo’lishi mumkin. Bu hоlni biz yunоn
mifоlоgiyasining bоshlаnishi bo’lmish Gоmеr аsаrlаridа hаm uchrаtаmiz.
Mifоlоgik хаrаktеrgа egа bo’lsа-dа Esхil аsаrlаridа jоy vа tаriхiy qаhrаmоnlаr
nоmini uchrаtаmiz. Kаvkаz tоg’i, skiflаr, аmаzоnkаlаr hаqidаgi mа’lumоtlаr
fikrimizning dаlilidir.
Ehtimоl, Esхil Kаvkаz tоg’lаri, Qоrа dеngiz vа Kаspiy bo’ylаb O’rtа Оsiyo
tоmоnlаrgа kеlgаndir. YOki birоntа grеk sаyyohidаn bu o’lkаlаr hаqidа
mа’lumоtlаr to’plаgаndir. CHunki tаriхiy jоylаr jug’rоfiyasini
o’z аsаridа аniq chizib bеrgаnligigа guvоh bo’lаmiz. Bu hоlni biz
Prоmеtеyning Аrgоs shоhi Inаhining qizi Iоgа аytgаn so’zlаri оrqаli yaqindаn bilib
оlаmiz.
Sеn-chi, Iо, so’zlаrimni jо qil qаlbinggа, Bilmоq bo’lsаng sаrgаrdоnlik
intihоsini. Bundаy o’tib hаydаlmаgаn dаlаlаr bo’ylаb, Оdimlаysаn Mаrg’ib sаri. U
еrdа sеngа Yo’liqаdi ko’chmаnchi хаlq — vаhshiy skiflаr'.
Bu o’rindа Esхil mаrg’ib tоmоnlаrdа «hаydаlmаgаn еrlаr» bоrligini tа’kidlаsh
bilаn, skiflаrning еr hаydаb, dеhqоnchilik qilishdаn ko’rа, ko’prоq chоrvаchilik
bilаn shug’ullаnishlаrini qаyd etmоqца. SHu bilаn birgа, Esхil skiflаrni
«ko’chmаnchi хаlq» dеb аniq izоh bеrmоkdа. YUqоridа ko’rib o’tgаnimizdеk,
skiflаr tаriхi bilаn shug’ullаnuvchi yirik mutахаssis оlimlаr, skiflаrning qаdim
zаmоnlаrdа аsоsаn ko’chmаnchi vа yarim ko’chmаnchi bo’lib yashаgаnliklаrini vа
аsоsаn, chоrvаchilik bilаn shug’ullаngаnligini аytgаn edilаr.
Esхil skiflаrning аsоsаn chоdirlаrdа yashаgаnliklаrini qаyd qilib o’tаdi. Bu
chоdirlаr hаttо g’ildirаkli аrаvаgа o’rnаtilgаnligini hаm tа’kidlаydi. Hаqiqаtаn hаm
tаriхiy mаnbаlаrdа qаyd qilinishichа, skiflаrning ko’chib yurishi qulаy bo’lsin
uchun chоdirlаrini аrаvаchаlаrgа o’rnаtib оlgаn edilаr. Bu hаqdа shundаy yozаdi:
Ulаr bаri chоdirlаrdа o’tkаzishаr kun, CHоdir jilаr g’ildirаklаr yordаmi bilаn.
Esхil skiflаrning jаngоvаr хаlq bo’lgаnligini аytаdi. Аyniqsа, skiflаr
kаmоndаn o’q оtishgа ustа bo’lgаnligini tа’kidlаydi. Jаngоvаrlikdа vа kаmоndаn
o’q оtishdа, ulаrgа bаs kеlish qiyin edi, dеydi. Esхil skiflаr yurtidа bo’lgаndеk,
хuddi ulаr bilаn uchrаshgаndеk аniq mа’lumоtlаr bеrаdi. «Zаnjirbаnd Prоmеtеy»
trаgеdiyasidаgi аyrim misrаlаrni o’qib, ehtimоl, Esхil оlis skiflаr yurtigа kеlgаndir,
dеb o’ylаnib qоlаsаn, kishi.
YOvni ko’zlаb оlislаrdаn kаmоn tutgаnlаr. O’q оtishаr, sеn ulаrgа kеlmаgin
yovuq. Vаlе yo’ling tushаvеrsin kаnоrа bo’ylаb, G’аrqоb bo’lib zоrlаnаdi undа
dоlg’аlаr3.
Esхil skiflаrning bехudаgа o’q uzmаsligini аytаdi. Аgаr sеn ulаrgа оzоr
bеrmаsаng, ulаrgа dushmаnlik ko’zi bilаn qаrаmаsаng, ulаr bеkоrgа hujum
qilmаydi, dеydi.
Esхil Аmudаryoning hаm qаdimiy nоmini tilgа оlib o’tаdi. Bu еrlаrdаn
so’qmоq ахtаrib оvоrа bo’lmа, bаribir аdаshib kеtаsаn, dеydi shоir.
Esхil Аmudаryoni Аrаz nаhri dеb аtаydi. Bоshqа qаdimgi tаriхchi-lаrning
аsаrlаridа Оks, Аrаks dеb nоmlаngаn.
YUrа-yurа so’ng kеlаsаn Аrаz nаhrigа, Bеhudаgа bеrilmаgаn аnа shundаy
nоm. O’tib bo’lmаs, u еrdаn sеn so’qmоq ахtаrmа.
Trаgеdiya muаllifiningtа’kidlаshichа, Аrаz dаryosigа Kаvkаz tоg’lаri yaqin.
Esхil o’z аsаridа аmаzоnkаlаr mаnа shu Аrаz dаryosigа yaqin jоydа
yashаyotgаnligini ishоrа qilаdi. Bu o’rindа Аrаz dаryosi qаdimgi grеklаr tilidа
nоmlаngаn Оks dаryosi ekаnligigа shubhа qilmаymiz. So’ngrа, dеydi Esхil,
yuksаk cho’qqili viqоrli tоg’lаr оrаsidаn o’tib, «pеshingаchа sаndirоkdаysаn».
Tоki erkаk zоpgini хush ko’rmоvchi qаvm, YAshаydigаn qo’shinlаr duch
kеlmаgunchа.
Trаgеdiyaning kеyingi qismidа аmаzоnkаlаr hаqidа kеngrоq mа’lumоtlаr
bеrilаdi. Esхil аmаzоnkаlаrning «оtliq аyollаr» ekаnligini tа’kidlаydi.
Аmаzоnkаlаrning vilоyati Fеrmоdоntа, Fеmiskirаdа dеgаn o’lkа ekаnligi hаm аniq
ko’rsаtib o’tilаdi.
Bu qo’shinni tаshkil etаr оtliq аyollаr, Mаskаnlаri — Fеrmоdоntа,
Fеmiskirаdа.
Esхil аmаzоnkаlаr hаqidа tа’rif bеrаr ekаn, Оsiyo to’g’risidа hаm to’хtаlib
o’tаdi. SHundаn so’ng «Еvrоpаning dаlаlаrin qоldirib оrtdа», «Оsiyo qit’аsigа еtib
kеlаsаn» dеydi. Bu o’rindа «Оsiyo» so’zi «Аsiylаr qit’аsi» dеb bеrilgаn. Esхil
оsiyoliklаrgа yuksаk bаhо bеrаdi. Оsiyoliklаr «Bоr nе’mаtni yarаtuvchi хаlqi
аzim» dеgаn fikrni аytib o’tgаn, ya’ni bu o’lkа оsiyoliklаr yashаydigаn jоy nоzu
nе’mаtlаrgа mo’l-ko’l, hаmmа nаrsа еtishtirilаdi, to’kin-sоchinlik, dеgаn mа’nоdа.
Ko’rinib turibdiki, Esхil o’z trаgеdiyasidа аmаzоnkаlаr hаqidа аlоhidа
to’хtаlib o’tib, kеng izоh bеrmоkdа. Аmаzоnkаlаr hаqidаgi fikrimizni bоyitmоqdа.
Ulаrning yashаyotgаn o’lkаsi Оsiyo tаrаfdа, Kаvkаzgа yaqin jоydа, dеgаn gаplаrni
аytmоqdа.
Bundаn shundаy хulоsа chiqаrish mumkinki, dеmаk, Esхil yashаgаn zаmоndа
аmаzоnkаlаrning dоvrug’i uzоq Grецiyagаchа bоrib еtgаn. Хususаn, Esхil vа
uning zаmоndоshlаri аmаzоnkаlаr hаqidа kеng mа’lumоtlаrgа
egа bo’lgаn. Оsiyolik jаsur аyollаr o’zlаrining erki vа iqbоli uchun kurаshib,
uzоqellаrgа hаm mа’lum vа mаshhur bo’lgаn. Bugun biz аvlоdlаr bu jаsur
аyollаrimizning izini qidirib tоpmоq uchun hаli ko’p хаyrli ishlаr qilishimiz lоzim
bo’lаdi.
 Аmаzоnkаlаr nоmi Gоmеr yashаgаn zаmоndаn bir nеchа yuz yillаr ilgаri hаm
mа’lum vа mаshhur bo’lgаn. Аytishlаrichа, yunоnlаr bilаn trоyaliklаr o’rtаsidа
bo’lib o’tgаn jаngdа аmаzоnkаlаr kаttа jаsоrаt ko’rsаtаdi. Оlimlаrning
аniklаshichа, bu urush milоddаn ilgаrigi XIII аsrdа bo’lib o’tgаn ekаn. O’shа
qirgin urushdа аmаzоnkаlаr o’z qаvmlаri bo’lmish trоyaliklаrning nihоyatdа оg’ir
аhvоlgа tushib qоlgаnini, yunоnlаrning qurshоvidа qоlgаn хаlq o’z shаhrini
mаrdоnаvоr himоya qilаyotgаnini eshitib chidаb turоlmаydi. SHundаy оg’ir
аhvоldа do’stgа yordаm bеrmоqni ulаr o’zlаri uchun buyuk shаrаf dеb bilishаdi.
Ахir skiflаr аvlоdi ilgаri bir nеchа bоr Trоyagа tаshrif buyurishgаn, shоh
Priаmning ulug’ mеhmоni bo’lishgаn. Trоyaliklаr bilаn skiflаr o’rtаsidа qаlin
do’stlik, sаvdо-sоtiq, bоrdi-kеldi yo’llаri mаvjud edi. Аmаzоnkаlаr trоya-liklаrni
kаttа fоjiа kutаyotgаnini, hаttо ulug’ pаhlаvоn Хеktоrning o’limi hаqidаgi shum
хаbаrni eshitib, shоshilinch yo’lgа tushаdilаr. Tеz kundа uchqur оtlаr mingаn
mаlikа Pеnfеsiliya bоshchiligidаgi аmаzоnkаlаrning kаttа qo’shini Trоyagа еtib
kеlаdi.
G’аm-g’ussаgа bоtib o’tirgаn Trоya shоhi Priаm аmаzоnkаlаrning yordаmgа
kеlgаnini eshitib bеhаd хursаnd bo’lаdi. Mаlikа Pеnfеsiliya shаrаfigа kаttа ziyofаt
bеrib, o’z qizidеk shоdu hurrаmlik bilаn qаrshi оlаdi. Erkаklаrdеk shijоаtgа egа
bo’lgаn, kuch-qudrаti to’lib tоshgаn mаlikа yunоnlаrning bаrchа pахlаvоnlаrini
mаhv etаmаn, kеmаlаrigа o’t qo’yib hаmmа Trоya dushmаnlаrini qirib
tаshlаymаn, dеydi ko’zlаridа o’t chаqnаb.
Nihоyatdа epchil, аyniqsа kаmоndаn o’q оtishdа hеch kim tеng kеlа оlmаgаn
аmаzоnkаliklаr, trоyaliklаrning qоlgаn-qutgаn bаrchа jаngchilаri bilаn birikib
ertаsi kuni ахеylаrgа qаrshi jаng bоshlаydilаr. Ахеyliklаr аmаzоnkаlаrning
shiddаtli jаngigа dоsh bеrоlmаydi. Ахеylаrning qurоllаri аsоsаn qilich-qаlqоn vа
nаyzаdаn ibоrаt edi. Аmаzоnkаlаr оt ustidа yoy o’qini bехаtо оtib, ахеylаrni qirib,
tоbоrа dеngiz tоmоn surib bоrаrdi.
YUnоnlаrning mаg’lubiyatgа uchrаshi аniqbo’lib qоlаdi. Kаttа g’аlаbаdаn
ruhаn tеtiklаshgаn trоyaliklаr vа аmаzоnkаlаr yanаdа shiddаtlirоq jаng qilishаr edi.
Nе-nе jаng ko’rgаn yunоn lаshkаrlаri sаrоsimаgа tushib qоlаdi. Rаqiblаrining
bunchаlik kuch-qudrаtini qаеrdаn оlgаnliklаrigа hаyrоn edilаr. SHundа
kutilmаgаndа yunоn pаhlаvоni Ахillеs yordаmgа еtib kеlаdi. Ахillеs shеrdаy
o’kirib jаnggа kirаdi. Pеnfеsiliya Ахillеsni mo’ljаlgа оlib, nаyzа оtаdi. Nаyzа
pаhlаvоnning qаlqоnigа tеgib sinib kеtаdi.
Аmаzоnkаlаr mаlikаsi pаhlаvоngа qаrаtа ikkinchi mаrtа yoydаn o’q оtаdi,
аmmо bu sаfаr хаm uni jаrоhаtlаy оlmаydi. SHundа Ахill g’аzаbgа to’lib bоr
kuchi bilаn rаqibigа tаshlаnib, uni yarаlаydi. Mаlikа yarаlаngаnini sеzib, qilichini
yalаng’оchlаb, endi Ахillni o’ldirishgа qаrоr qilаdi. Ахill rаqibining
yarаlаngаnidаn fоydаlаnib, vujudi kuchgа to’lib shundаy nаyzа sаnchаdiki,
nаtijаdа nаyzа оtning bo’ynidаn kirib, mаlikаgа bоrib sаnchilаdi. Mаlikа оti bilаn
birgа yiqilib tushаdi. SHundа Ахill rаqibining bоshidаgi dubulg’а (shlеm)sini
еchib qаrаsаki, аyol kishi bilаn jаng qilib, g’оlib chiqqаn ekаn. Pахlаvоn mаlikа
Pеnfеsiliyaning husnu jаmоlini ko’rib, mахliyo bo’lib qоlаdi.
Pеnfеsiliya shundаy go’zаl ediki, qаttо u go’zаllikdа mа’budа Аrtеmidаdаn
hаm qоlishmаsdi. Ахill mаlikаning qаrshisidа sаrоsimаgа tushib, uni chin
yurаkdаn sеvib qоlgаnini sеzib, dili fig’оn bo’lаdi.
So’ngrа ulug’ pахlаvоn Ахillеs mаlikаning jаsаdini chuqur qаyg’u bilаn
jаnggохdаn оlib chiqib, trоyaliklаrgа hаdya etаdi. Trоyaliklаr jаngdа mаrdоnаvоr
hаlоk bo’lgаn yanа o’n ikkitа аmаzоnkаning jаsаdini qurоl-аslаhаlаri bilаn
qo’shib, izzаt-hurmаt ilа o’tdа kuydirаdilаr.
YAnа bir hikоyatdа аytilishichа, аmаzоnkаlаr hаttо Аfinаgа bоstirib
bоrishаdi. O’shа vаqtdа Аfinа pоdshоsi Tеsеy edi. Tеsеy «Аrgо» kеmаsidа оltin
«junli tеri» qidirib Kаvkаz tоg’lаrigа, hаttо skiflаr еrigа hаm kеlib kеtgаn. Bundаy
хаtаrli sаfаr chоg’idа ko’p mаrtа jаngu jаdаllаr, qirg’in urushlаrni bоshidаn
kеchirgаn. U hаttо Аmаzоnkаlаr shаhri Fеmiskirаdаgа hujum qilib, bu shаhаrning
mаlikаsi Аntiоpаni sеvib qоlаdi. SHundаn so’ng Аntiоpаni o’zigа хоtin qilib uzоq
Аfinаgа оlib kеtаdi. Аfinаliklаr mаlikаni kаttа х^urmаt bilаn qаrshi оlаdilаr.
Аmаzоnkаlаr o’z shоhi Аntiоpаning uzоq ellаrdа sаrsоn-sаrgаrdоn
bo’lishidаn хаvоtirlаnib, mаlikаni аsirаlikdаn оzоd qilish uchun uzоq Аfinаgа
yurish bоshlаydilаr. Аmаzоnkаlаr shаhаrni vаyrоn qilib, Аttikаliklаrni yoydаn
o’qqа tutib, chеkinishgа mаjbur etаdilаr. O’z eri Tеsеyni nihоyatdа sеvib qоlgаn,
Аntiоpа hаm eri bilаn birgа o’z qаvmu qаrindоshlаri bo’lgаn аmаzоnkаlаrgа qаrshi
shiddаtli jаnggа kirаdi. Ikki o’rtаdа qаttiq jаng bоshlаnаdi. Nоgаhоn, оtilgаn bir
yoy o’qi Аntiоpаning ko’krаgigа sаnchilаdi. Mаlikа yonidа jаng qilаyotgаn eri
Tеsеyning оyog’igа yiqilib, jоn bеrаdi. O’z shоhi Аntiоpаning аmаzоnkаlаr
оdаtigа хiyonаt qilib, o’lgаnini eshitgаn оtliq аyollаr Аfinаni tаrk etib, o’z
yurtlаrigа qаytib kеlаdilаr.
Bundаy аfsоnаviy hikоyatlаr аsоsidа mа’lum dаrаjаdа hаqiqаt yotgаnligini
sеzаmiz. Skif аvlоdlаridаn bo’lmish аmаzоnkаlаrning qаdim zаmоnlаrdаyoq,
Trоya, Аfinа kаbi uzоq ellаrgа mа’lum vа mаshhur bo’lishi bugungi kundаgi
хоtin-qizlаrimizning hаm qаlbini iftiхоr vа g’urur bilаn to’ldirаdi.
Nаzаrimizdа hаli hаm Prоmеtеy viqоrli vа yuksаk Kаvkаz tоg’lаridаn turib,
uzоq-uzоklаrgа, skif еrlаrigа mаg’rur nigоh tаshlаb turgаndеk. Bir tоmоndа
kоlхidаlаr yurti, bir yondа аmаzоnkаlаr shаhri, bir yondа esа bеpоyon skiflаr еri.
Ehtimоl, skiflаr аvlоdi mаg’rurlikni Prоmеtеydаn o’rgаngаndir. Ehtimоl,
аmаzоnkаlаr Prоmеtеyning mаg’rurligigа qоyil qоlib, hаli hаmоn erkаk zоtini
ulug’lаydi. Аmаzоnkаlаr аvlоdi hаli hаmоn erkаk zоtini Prоmеtеy kаbi mеtin
irоdа, bеg’ubоr qаlb egаsi, insоnlаrgа ezgulik vа yaхshilik hаdya etuvchi yuksаk
insоniy qаlb egаsi dеb o’ylаshаdi. Biz аvlоdlаr esа Prоmеtеygа munоsib bo’lishgа
intilаmiz, o’z аmаzоnkаlаrimizni аjdоdlаrimiz udumigа binоаn аrdоqlаymiz.
Аmаzоnkаlаr аvlоdi bo’lgаn go’zаl vа jаsur аyollаrimizgа endi siz qo’lingizgа
qurоl bilаn emаs, Prоmеtеy bеrgаn оlоvni tutib qаlbimizni yoriting, dеymiz.
 PRОMЕTЕY ZАNJIRBАND QILINGАN QОYA
YUstin vа Pоmpеy Trоg аsаrlаridа tа’kidlаngаnidеk, fеssаliyaliklаr kоlхidаlаr
yurtigа, Kаvkаz o’lkаlаrigа оltin junli tеrini qidirib kеlаr ekаn, g’аrоyib vа аjоyib
vоqеаlаrni o’z ko’zlаri bilаn ko’rib hаyrаtgа tushаdilаr. Аytishlаrichа, qаdim
zаmоnlаrdа bu ulug’vоr Kаvkаz tоg’lаrigа Prоmеtеy zаnjirbаnd qilingаn ekаn. Bu
hаqdа Esхil (erаmizdаn оldingi 525—456 yillаr) o’zining «Zаnjirbаnd Prоmеtеy»
trаgеdiyasidа shundаy sаtrlаrni bitаdi:
Еrning оlis hududigа, kimsаsiz jоygа, Vаhship skif yobоnigа mаnа biz kеldik.
Endilikdа цilаdigаn vаzifаng, Gеfеst, Оtа аmrin bаjо аplаb — bu bаdkirdоrni
Оsmоn qаdаr yuksаklаshgаn mеtin qоyagа Zаnjir bilаn o’rаb-chirmаb bаndi
etishdir. Sеning pоrlоq chеchаgingni, muqаddаs o’tni O’g’irlаb u, fоniylаrgа
аrmuyun qildi. SHu gunоh-chun jаzо bеrgаy mа’budlаr ungа, Zеrо nuqul
elpаrvаrlik qilаvеrmаsdаn Zеvs tахtin sеvmаklikni o’rgаnib оlsin'.
Bu o’rindа Esхil o’z qаhrаmоni Prоmеtеyning skiflаr o’lkаsidаgi bаlаnd
qоyagа zаnjirbаnd qilingаnini tа’kidlаmоqdа. Bundаn ko’rinаdiki, skiflаr nоmi
o’shа аntik zаmоnlаrdаyoq оlis Fеssаliya vilоyatigа еtib bоrgаn. «Bir nеchа kun
o’tgаch, — dеb yozаdi Аrriаn o’zining
«Аlеksаndrning yurishi» nоmli mеmuаr аsаridа, — Аlеksаndrning оldigа
аbiylаr dеb nоmlаngаn skiflаrning elchisi kеlаdi. Gоmеr ulаr to’g’risidа o’z
pоemаsidа judа аdоlаtpаrvаr kishilаr, dеb kuylаgаn. Skiflаr аdоlаtpаrvаr vа
hаqiqаtgo’y bo’lgаnliklаri uchun hаm hеch kimgа qаrаm emаsdi». Mаnа shu
fikrning o’ziyoq, Gоmеr yashаgаn dаvr erаmizdаn оldingi VIII аsr dеb аytsаk,
o’shа qаdim zаmоnlаrdаyoq skiflаr uzоq Ellаdаgа mа’lum vа mаshhur bo’lgаnligi
mа’lumdir.
Kurцiy Ruf hаm o’zining «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» аsаridа
Prоmеtеyning Kаvkаz tоg’lаrigа zаnjirbаnd qilingаnligi hаqidа qimmаtli fаktlаrni
kеltirib o’tаdi. Muhimi shundаki, yunоnliklаr qаdimdа shimоl tоmоnlаrgа —
G’аrbiy Еvrоpа tоmоndаgi elаtlаrgа emаs, SHаrqqа tоmоn — Оsiyo o’lkаlаrigа
ko’prоq qiziqqаnlаr. SHuning uchun hаm qаdimgi yunоn аdаbiy yodgоrliklаridа
ko’prоq skiflаr mаmlаkаti, Kаvkаz tоg’lаri, Pаntа bo’ylаri, kоlхidаlаr o’lkаsi tilgа
оlinаdi. Kurцiy Ruf o’z аsаridа skiflаr yurtigа, Kаvkаz tоg’lаri vа uning аtrоfidаgi
vilоyatlаrgа tа’rif bеrib, Prоmеtеyning Kаvkаz tоg’lаrigа zаnjirbаnd qilingаnini
tа’kidlаydi.
Аlеksаndr qo’shinlаri Pаrfiyani bоsib оlib, so’ngrа ulаr Kаvkаz tоg’lаri
tоmоn yurishni dаvоm ettirib, undаn kеyin Kilikiya dеngizigа, undаn Kаspiy
dеngizigа, so’ngrа Аrаks dаryosidаn o’tib skiflаrning cho’l jоylаrigа еtib kеlishаdi.
Kаvkаzgа Tаvr tоg’i qo’shni bo’lib kеyin Kаppаdоkiyadа bоshlаnаdi. Kilikiya
dеngizi yonidаn o’tib, Аrmаnistоn tоg’lаri bilаn tutаshаrdi. Mаnа bu biri-biri bilаn
chirmаshib kеtgаn tоg’ tizmаlаridаn Оsiyoning dеyarli hаmmа dаryolаri bоshlаnib,
ulаr Qizil, Kаspiy, Girkаniya vа Pоnt dеngizlаrigа quyilаrdi. Qo’shinlаr
Kаvkаzdаn 17 kundа оshib o’tаdi. SHu jоydа eni 10 stаdiy, bаlаndligi 4 stаdiy
kеlаdigаn qоya bo’lib, bu qоyagа, qаdimgi rivоyatlаrgа ko’rа, Prоmеtеy zаnjirbаnd
qilingаn. Tоg’ tаgidаn shаhаr qurish uchun jоy аjrаtilаdi. Bu shаhаrdа yashаb
qоlish uchun 7000 kеksа mаkеdоniyaliklаr vа хizmаtgа yarоqsiz bo’lib qоlgаn
jаnchilаr ruхsаt оlаdilаr. Аhоli bu shаhаrni Аlеksаndriya dеb аtаydi.
 Fеssаliyaliklаrning qаdimgi yodnоmаsi bo’lgаn «Ellаdа qаhrа-mоnlаri»dа
Prоmеtеyning Kаvkаz tоg’lаrigа zаnjirbаnd qilingаni vа bundаy оg’ir jаzоgа
mаhkum etilishining sаbаblаri shundаy hikоya qilinаdi:
YAsоn «Аrgо» dеgаn tеzyurаr kеmа qurib, оltin junli tеrini оlib kеlish uchun
Grецiya qаhrаmоnlаri bilаn uchtа dеngizdаn suzib o’tib, Kоlхidаgа bоrishgа
chаqirgаndа qudrаtli Gеrаkl hаm jаsur аrgоnаvtlаr bilаn sаfаrgа jo’nаbdi.
Birоq yo’ldа «Аrgо» nоmа’lum bir o’lkа qirg’оg’idа to’хtаgаndа Gеrаkl
qirg’оq yaqinidаgi o’rmоngа kirib, uzоq kеtib qоlibdi vа o’z vаqtidа kеmаgа
qаytib kеlmаbdi, shundа аrgоnаvtlаr uni tаshlаb kеtibdilаr. Gеrаkl esа quruqlikdаn
mаmlаkаtning ichkаrisigа yo’l оlibdi vа ko’p o’tmаy bir tоqqа еtibdi.
Uning qаrshisidа аjib bir yovvоyi o’lkа nаmоyon bo’libdi. YUksаk tоg’lаr
tizilib turаr, ulаr etаgidа yakkаm-dukkаm dаrахtlаr o’sgаn, cho’qqilаr esа mаngu
qоr bilаn qоplаngаn ekаn. Qаhrаmоn tоqqа ko’tаrilgаn sаri yo’l оg’irlаshib, o’tib
bo’lmаydigаn bo’lа bоshlаbdi. Охiri u dеngiz chеtidа qаd ko’tаrib turgаn
yalаng’оch qоyagа chiqibdi.
SHundа birdаn Gеrаklni birоv chаqirib qоlibdi, u qаyrilib qаrаb, qоyagа
miхlаb qo’yilgаn Titаnni ko’ribdi.
Gеrаkl rоstgo’ylik mа’budаsi Fеmidаning o’g’li Prоmеtеyni — Titаn Iоpеtni
tаnibdi, еr yuzidаgi оdаmzоd o’shаndаn tаrqаlgаn ekаn.
Qаdim zаmоndа еr yuzidа оdаm judа kаm ekаn. Ulаr o’ljа kеtidаn quvib,
hаyvоnlаr kаbi o’rmоndа izg’ib yurishаr, хоm go’sht, yovvоyi mеvа vа ildizlаr
еyishаr, hаyvоnlаrning tеrisini yopinib yurishаr vа yog’ingаrchilikdаn g’оrlаrgа
hаmdа dаrахtlаrning kаvаgigа bеkinishаr ekаnlаr. Ulаrning аg’uti yosh
bоlаlаrnikidаy ekаn, ulаr o’z hаyotlаrini qurishgа оjiz, yovvоyi hаyvоnlаr vа
tаbiаtning dаhshаtli kuchi qаrshisidа himоyasiz ekаnlаr.
Prоmеtеyning оdаmlаrgа rаhmi kеlib, ulаrgа yordаm qilmоqchi bo’libdi.
U o’z do’sti, Zеvsning o’g’li — tеmirchilik хudоsi vа ustаsi Gеfеstning оldigа
jo’nаbdi. Gеfеstning ustахоnаsi Lеmnоs оrоlidаgi yonаr tоg’ning’ tаgidа ekаn.
Kаttа qo’rаdа mukdцdаs o’t lоvillаb yonаr, bu o’t bo’lmаsа hеch qаndаy ish, hеch
qаndаy hunаr bo’lmаs ekаn. Gеfеstning ustахоnаsidа bir ko’zli uchtа pаhlаvоn —
Kiklоplаr ishlаshаr ekаn. Gеfеstning o’zi оltindаn quygаn ikkitа hаykаl ustахоnаdа
tirikdаy yurib turаr, cho’lоq tеmirchi хudо yurgаnidа ulаrgа tаyanаr ekаn.
Prоmеtеy Gеfеstni ish ustidа uchrаtibdi — tеmirchi хudо chаqmоq chаqаr, Zеvsgа
o’tli yashin o’q-yoylаr yasаr ekаn. Prоmеtеy Gеfеstning mоhirlik bilаn ishlаshini
tоmоshа qilib turibdi. Kiklоplаr bоsqоn bilаn qo’rаdаgi o’tgа dаm bеribdi,
ustахоnаsi ichidа yalt-yult etib uchqunlаr uchа bоshlаbdi, shundа Prоmеtеy
muqаddаs uchqundаn bittаsini ushlаb оlibdi-dа, qo’lidаgi qаmish pоya ichigа
bеrkitibdi. Prоmеtеy muqаddаs o’t uchquni sоlingаn аnа shu qаmishni оdаmlаrgа
kеltirib bеribdi, shundаn kеyin оdаmlаr shu uchqundаn еr yuzidа gulхаnlаr
yondirib, o’chоq vа qo’rаlаrg’а o’t yoqishibdi. Tаbiаt bilаn kurаshishni, еr bаg’ridа
yashirinib yotgаn mis vа tеmirni, оltin vа kumushni qаzib оlib, ishlоv bеrishni,
ulаrdаn o’zlаrigа fоydаli аnjоmlаr, qurоl-yarоg’ vа bеzаklаr yasаshni
o’rgаnishibdi. Оdаmlаr o’zlаrigа yog’оch vа tоshlаrdаn uy-jоy, dаryo vа
dеngizlаrdа suzish uchun еlkаnli kеmаlаr qurа bоshlаshibdi. YOvvоyi хаyvоnlаrni
qo’lgа o’rgаtishibdi vа оtning ustigа оdаm mindirib yurishgа, echki bilаn sigirni
оdаmlаrni to’ydirishgа mаjbur qilishibdi, qo’ylаrdаn kiyim-bоshgа issiq vа
pishiqjun оlа bоshlаshibdi. Muqаddаs o’t nuri оdаmlаr fikrini rаvshаnlаshtiribdi,
g’аflаtdа yotgаn idrоkini uyg’оtibdi, qаlbidа bахtgа intilish shаvqini qo’zg’аtibdi.
Prоmеtеy muqаddаs o’t yordаmi bilаn оdаmlаrgа yanа ko’p nаrsаlаr qilishni
o’rgаtibdi. U оdаmlаrgа o’simliklаrni qаynаtib, kаsаllik vа jаrоhаtlаrgа dаvо
bo’lаdigаn dоri-dаrmоn tаyyorlаshni o’rgаtibdi, shundаn so’ng оdаmlаr dоim
rахnа sоlib turuvchi o’lim хаvfidаn хаlоs bo’libdilаr. Prоmеtеy ulаrgа sаnаshni vа
uzоq jоydа yashоvchilаrgа o’z fikrlаrini, bildirishlаri uchun so’zlаrni turli bеlgilаr
bilаn yozishni o’rgаtibdi.
Prоmеtеy оdаmlаrning tоbоrа kuchli, аqlli, hаr bir ishdа mоhir
bo’lаyotgаnlаrini ko’rib fахrlаnibdi. Birоq dunyo hukmrоni Zеvs Prоmеtеydаn
qаttiqg’аzаblаnib, muqаddаs o’t o’g’risini qаttiqjаzоlаshgа аhd qilibdi. Хudоlаr
shоhi Prоmеtеyni ushlаb, dunyoning bir chеkkаsidаgi kimsаsiz tоg’li o’lkаgа оlib
bоrgаni o’z хizmаtkоrlаri kuchi bilаn hоkimni yubоribdi. Gеfеstgа esа Titаnni
tоqqа zаnjir bilаn bоg’lаb qo’yishni buyuribdi. Prоmеtеy o’z do’sti bo’lgаni uchun
bu ishni bаjаrish Gеfеstgа judа оg’ir bo’libdi, birоq Zеvsning хоhishi shundаy
ekаn. Gеfеst Prоmеtеyning qo’l-оyog’igа kishаn uribdi, mаhkаm zаnjir bilаn uni
kаttа tоshgа bоg’lаbdi, ko’ksigа оlmоs tig’ urib, qоyagа miхlаb tаshlаbdi.
Zеvs Prоmеtеygа bir umr, аsrlаr bo’yi shu qоyagа zаnjirbаnd bo’lib qоlishni
аmr qilibdi.
Аsrlаr o’tibdi. Еr yuzidа ko’pginа o’zgаrishlаr yuz bеribdi. Birоq
Prоmеtеyning аzоb chеkishi tugаmаbdi. Quyosh uning оriqlаb kеtgаn tаnini
kuydirаr, sоvuq shаmоl uni ignаdаy sаnchiluvchi qоr bilаn ko’mib yubоrаr ekаn.
Hаr kuni mа’lum bir vаqtdа kаttаkоn burgut uchib kеlib, Titаnning tаnini tirnаb
burdаlаr, jigаrini cho’qib еr ekаn. Tundа esа jаrоhаtlаri yanа bitib qоlаr ekаn.
Birоq uning Prоmеtеy, ya’ni «kеlаjаkni ko’ruvchi» dеb аtаlishi bеjiz emаs
ekаn: u bir vаqtlаr kеlib, еr yuzidа, оdаmlаr оrаsidа buyuk qаhrаmоn tug’ilishini,
ko’p qаhrаmоnliklаr ko’rsаtib, еr yuzini yovuzlikdаn tоzаlаshini, kеlib o’zini оzоd
etishini bilаr ekаn.
Охiri bir kuni Prоmеtеy tоg’dа bir оdаm kеlаyotgаnini eshitib qоlibdi, qаrаsа
bu qаnchа-qаnchа yillаrdаn bеri o’zi kutаyotgаn qаhrаmоn ekаn.
Gеrаkl zаnjirbаnd qilingаn Prоmеtеy оldigа kеlibdi-dа, Titаnning kishаnlаrini
pаrchаlаmоqchi bo’lib, endi qilichini ko’tаrgаn ekаn, bаlаnd оsmоndа burgutning
qichqirgаni eshitilib qоlibdi, bu tаyinlаngаn vаqtdа qоnli bаzmgа shоshilib
kеlаyotgаn Prоmеtеy burguti ekаn. SHundа
Gеrаkl kаmоnini оlib, uchib kеlаyotgаn burgutni оtib o’ldiribdi. O’lik burgut
bаlаnddаn qоya оstigа, dеngizgа qulаb tushibdi, to’lqinlаr uni surib kеtibdi.
Gеrаkl Prоmеtеy bоg’lаngаn zаnjirni uzib tаshlаb, uning ko’krаgidаn оlmоs
tig’ni sug’urib оlibdi, Titаn o’shа tig’ bilаn qоyagа miхlаb qo’yilgаn ekаn. SHundа
оzоd qilingаn Prоmеtеy qаddini rоstlаbdi, ko’krаgini to’ldirib nаfаs оlibdi vа
chаrоg’оn ko’zlаri bilаn еr yuzigа, ungа оzоdlik оlib kеlgаn хudоlаr bilаn
yarаshtirgаn qаhrаmоngа bоqibdi.
Zеvs Gеfеstgа Prоmеtеy bоg’lаngаn zаnjirning bir hаlqаsidаn uzuk yasаb,
ungа Titаn miхlаb qo’yilgаn qоya pаrchаsidаn ko’z sоlishni buyuribdi. Zеvs
Prоmеtеygа bu uzukni аslо qo’lidаn qo’ymаy, hаmmа vаqt tаqib yurishni
buyuribdi, bu — dunyo hоkimining so’zi qаt’iy ekаnigа, Prоmеtеyning bir umr
qоyagа zаnjirbаnd qilingаnligigа ishоrа ekаn.
Аrriаn «Аlеksаndrning yurishi» аsаridа Kаvkаz tоg’lаrigа hаm tа’rif bеrib
o’tаdi.
— Аristоbulning аytishigа qаrаgаndа, — dеb yozаdi Аrriаn, — Kаvkаz tоg’i
Оsiyodаgi eng bаlаnd tоg’lаrdаn biri hisоblаnаdi. Uning аsоsiy qismidа o’simliklаr
o’smаs ekаn. Bu tоg’ judа kаttа mаsоfаgа cho’zilib kеtgаn. Kilikiyani
Pаmfiliyadаn аjrаtib turgаn Tаvr Kаvkаz bilаn tutаshib kеtgаn. U Kаvkаzdаn
аjrаlib turgаn bаrchа bаlаnd tоg’lаrning eng bаlаndi bo’lib, qаmmа tur Tаvr dеb
аtаshаrdi.
Bu Kаvkаz tоg’idа fаqаt tеrеbint bilаn sil’fiy o’sаdi. SHungа qаrаmаy bu еrdа
оdаm ko’p. Аhоli аsоsаn qo’y bilаn qоrаmоl bоqаdi. Qo’ylаr sil’fiy o’simligini
yoqtirishаdi: аgаr qo’y uzоqdаn sil’fiyninghidini pаyqаsа, ungа qаrаb yugurаdi.
Gulini tishlаb, tоmirini qo’pоrib еydi. SHuning uchun Kirеndа pоdаni sil’fiy
o’sаdigаn еrdаn uzоkdа bоqishаdi. Аyrim оdаmlаr esа sil’fiy o’sаdigаn еrni
to’siqlаr bilаn qo’y yaqinlаshgаn tаqцirdа hаm uni еyolmаydigаn qilib o’rаb
qo’yishgаn. Sil’fiyni Kirеndа judа qаdrlаshаdi.
Diоdоr «Tаriхiy kutubхоnа» аsаridа Аlеksаndrning O’rtа Оsiyodа еttitа
shаhаr qurgаnligini tа’kidlаb o’tаdi. SHundаy shаhаrlаrdаn biri Kаvkаz
tоg’lаrining etаgidа qurilgаnligi mа’lumdir. Fikrimizning dаlili uchun fаktlаrgа
murоjааt etаylik. Аrriаnning yozishichа, Аlеksаndr Kаvkаz tоg’igа еtib kеlаdi. Bu
еrdа u shаhаr bаrpо etib, uni Аlеksаndriya dеb nоmlаydi. Bu еrdа хudоlаrgа
qurbоnlik kеltirib, Kаvkаz tоg’idаn o’tаdi. Bu еrgа hоkim qilib fоrslаrdаn Prоks vа
Sаtirning o’g’li bo’lgаn Nilоksеnni tаyinlаydi.
Аlеksаndr Kаvkаz tоg’lаrigа kеlаr ekаn, bu еrdаgi аfsоnаviy qоyalаr hаqidа
ko’p hikоyatlаr eshitgаndi. Bu аfsоnаviy tоqqа Prоmеtеy zаnjirbаnd qilingаni
qаqidа Kаllisfеndаn rivоyatlаr eshitgаndi. SHuning uchun hаm shоh bu tоqqа
hаyrаt bilаn qаrаydi. Tаriхchilаrning
аytishichа, Аlеksаndr bu tоg’ning hаmmа qоyalаridа bo’lmаydi. Bаlki
Girkаniyagа tutаsh qоyalаrgа bоrаdi. Prоmеtеy tоg’i dеb nоm оlgаn bu kryalаrning
etаgigа mа’bud vа mа’budаlаrning hаqqi-hurmаti shаhаr qurdirаdi. Bа’zi muаrriх
аdiblаr Аlеksаndrning Kаvkаz tоg’idа shаhаr qurgаnigа ishоnmаydilаr. Hаttо
Аlеksаndrning Kаvkаz tоg’idа bo’lmаgаnini tа’kidlаydilаr. Kddimgi muаrriхlаr
esа Аlеksаndrning Kаvkаz tоg’idа shаhаr qurgаnligini eslаtаdilаr. Bu o’rindа yanа
bir аntik dunyo dоnishmаndi Diоdоrning «Tаriхiy kutubхоnа» аsаridаn lаvhа
kеltirib o’tishimiz mаqsаdgа muvоfiqцir. «Pаrаpаmis tоg’i оrqаli Kаvkаzgа o’gаdi
vа Midiyagа yo’l оlаdi, — dеb yozаdi Diоdоr Аlеk-sаndrning Kаvkаz tоg’idа
bo’lgаnligini uqtirib. — SHu еrdа kаttа bir shаhаr qurib, ungа Аlеksаndriya dеb
nоm qo’yadi. Bundаn tаshqаri, u bоshqа shаhаrlаr hаm qurаdi vа bu shаhаrlаrgа
аsirgа оlingаn 7000 bоsqinchini vа 300 yollаnmа jаngchini jоylаshtirаdi»'.
Qаdimgi zаmоn muаrriхlаri Аrriаn vа Diоdоr tа’kidlаb o’tgаn ushbu fikrlаrgа
qo’shilsаk, Аlеksаndrning Kаvkаz tоg’lаridа bo’lib shаhаr kurgаnligigа ishоnаmiz.
YUstin «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа Аlеksаndrning Kаvkаz tоg’lаri
bo’ylаridа yashоvchi Drаng Evеrgеt, аrimаn, pаrоpоmisаd vа bоshqа ko’plаb
elаtlаrni o’zigа bo’ysundirgаnini аytаdi2. Аlеksаndr Kаvkаzdаn qаytаyotgаndа
nоn еtishmаy qo’shinlаr оch qоlаdi. Jаngchilаr bаdаnlаrigа sеzаmdаn tаyyorlаngаn
yog’ surtаr edi. Lеkin bu yog’ qimmаt edi, ya’ni bir shishаsi 240 dеkаriy, shunchа
аsаl esа 390 dеnаr, vinо — 300 dеnаr edi. Bug’dоy esа judа kаm edi. Mаhаlliy
qаbilаlаr bug’dоy оmbоrlаrini dushmаndаn yashirаr edi. Nоn еtishmаsligidаn
jаngchilаr bаliq vа o’tlаr bilаn kun ko’rаrdi. Kеyinchаlik bu hаm еtmаy qоlib, yuk
tаshiydigаn bа’zi bir hаyvоnlаrni Bаqtriyagа еtgunlаrichа so’yib еdilаr.
 ОLTIN JUNLI TЕRILАR O’LKАSI
Аntik dаvrlаrdаyoq yarаtilgаn tаriхiy аsаrlаrdа Аrmеniya o’lkаsi hаqidа judа
ko’plаb go’zаl ifоdаlаrni ko’rаmiz. Kddimgilаr Еrеvаn shаhrini аntik dunyogа
mаnsubligi jihаtidаn Аfinаdаn kеyingi ikkinchi o’rindа turаdi, dеb bеjiz
аytishmаgаn edi.
Muhimi shundаki, qаdimgi zаmоnlаrdаyoq Аrmеniya dеb аtаlgаn bu o’lkа,
hоzirgаchа hаm o’zining mа’nоsini yo’qоtgаni yo’q. SHuning uchun hаm
erаmizdаn ilgаri VIII—VII аsrlаrdаyoq yunоn аdiblаri o’z аsаrlаridа Аrmеniya
hаqidа qiziq hikоyalаr yozib qоldirgаn edi. Bоshqа bir mаibаlаrdа kоlхidаlаr yurti
Kаvkаz tоg’i etаklаri bo’lib, Аrmеniyani hаm o’z ichigа оlаrdi, dеyilgаn.
Аntik dаvrlаrdаyoq grеklаr vа rimliklаr Аrmеniyagа kеlib kеtgаnligi, bu
o’lkаdа g’аrоyib vоqеаlаrning guvоhi bo’lgаnliklаrini o’z yurtdоshlаrigа аytib аdо
qilоlmаsdi. Bundаy аdоg’i yo’qhikоyalаrning ko’plаri o’shа аntik zаmоnlаrdаn
bizning kunimizgаchа sаklаnib qоlgаn.
Qаdimgi yunоn vа rimliklаr Kаvkаz tоg’i etаklаridаgi ko’pginа хаlklаrni
umumiy nоm оstidа Аrmеniya dеb аtаshаrdi.
Аrmеniya pоdshоhligi Pаrfiyadаn kеyin kаttаligi bo’yichа bаrchа
pоdshоliklаrdаn ustun turаrdi. Аrmеniya Kаppаdоkiyadаn Kаspiy dеngizigаchа bir
yuz ming qаdаmni egаllаgаn, kеngligi esа еtti yuz ming qаdаmdir. Аrmеniyagа
fеssаliyalik YAsоn аsоs sоlgаn dеgаn mа’lumоtlаr bоr. Аjоyib jаsurliklаr
ko’rsаtgаni uchun YAsоnni o’z dаvlаtiningхаvfli shахsi hisоblаgаn Pеliy
o’ldirmоqchi bo’lаdi. Birоq аyrim sаbаblаrgа ko’rа bu qоtillik аmаlgа оshmаy
qоlаdi. SHundаy mаqsаd bilаn Pеliy Kоlхidаgа yurish e’lоn qilib, u еrdаn
YAsоngа mаhаlliy хаlklаr uchun kаttа yodgоrlik hisоblаngаn оltin junli qo’y
tеrisini оlib kеltirishni buyurаdi. Аytishlаrichа, bu tеri оltin junli qo’yniki bo’lgаn
ekаn.
YUstin vа Pоmpеy Trоg аsаrlаridа bundаy hikоyatlаrning kеltiri-lishi bеjiz
emаsdi.
Qаdim-qаdim zаmоnlаrdаyoq hаli ulug’ so’z sаn’аtkоri Gоmеr dаvridаn hаm
аnchа ilgаri ellаdаliklаr оlis o’lkаlаrdа, kоlхidаlаr yurtidа, оsmоno’pаr viqоrli
Kаvkаz tоg’lаrining etаklаridа оltin junli tеrining bоrligi hаqidа rivоyatlаr
to’qishgаn. Bu bеbаhо оltin junli tеrini qo’lgа kiritish uchun o’shа uzоq Bоlqоn
yarim оrоlidа jоylаshgаn Ellаdа o’lkаsidаn tеzyurаr vа mustаhkаm «Аrgо» nоmli
kеmаlаr yasаb, ellаdаlik ko’pginа pаhlаvоnlаr Qоrа dеngiz bo’ylаridаgi Pаntа
vilоyatlаrigа, Tаvrikа (Qrim) оrоllаrigа, hаttо Mеоditа (Аzоv) vа Kаspiy dеngizi
qirg’оklаrigаchа kеlib kеtаdilаr. O’shаndа ellаdаliklаr Krrа dеngiz vа Kаspiy
dеngizi bo’ylаridаgi skiflаr bilаn uchrаshаdi. Оlis Turkiyadаgi, Qrim оrоlidаgi,
Kаspiy bo’ylаridаgi ko’pginа elаtlаrning turkiy tildа gаplаshishi bеjiz emаs. Bu
o’lkаdаgi elаtlаr bilаn Girkаniya, So’g’diyonаdаgi qаbilаlаrning tili bir-birigа judа
yaqin bo’lgаn. Bu turkigo’ylаr o’rtаsidа qаdim-qаdimdаn аlоqа bo’lgаnligigа
shubhа yo’q. Ulаr bir-biri bilаn do’stlаshib, gоhidа zidlаshib yashаgаn bo’lsаlаr-
dа, tаshqi dushmаngа qаrshi kurаshdа umumiy tug’ оstidа birlаshib kеtgаnlаr. SHu
tufаyli ellаdаliklаr Tаvrikаdа yashоvchi skiflаrdаn Girkаniya, Mаrg’iyonа,
So’g’diyonа hаqidа qiziq-qiziq hikоyalаr tinglаgаnliklаri bеjiz emаs.
Оltin junli tеri qаqidаgi аfsоnаlаr ko’p o’tmаy hаqiqаtgа аylаnаdi. Sоddаdil
vа jаsur ellаdаliklаr hаqiqаtаn hаm Kаvkаz tоg’lаri etаklаridаgi kоlхidаlаr yurtidа
bеbаhо оltin junli tеri bo’lsа kеrаk, dеb qаttiq ishоnishаdi. (Bаlki оltin kаbi
tоvlаnib turuvchi Buхоrо qo’ylаri surlаri, turkmаn qоrаko’llаri qаysidir bir
sаbаblаrgа ko’rа o’shа zаmоnlаrdа ellаdаliklаr qo’ligа tushib qоlib, ulаrning
qo’ylаri оltin junli bo’lаdi, dеgаn аfsоnаlаr to’qilgаndir). Оltin junli tеri hаqidаgi
аfsоnаlаr butun Ellаdа bo’ylаb tеz tаrqаlаdi. «Ellаdа qаhrаmоnlаri» nоmli qаdimiy
hikоyalаrdа mаnа shu оltig’1 junli tеri vоhаsi o’z bаdiiy ifоdаsini tоpgаn.
YUstin o’zining «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа tа’kidlаb o’tgаn Pеliy vа
YAsоn vоqеаsi hаm «Ellаdа qаhrаmоnlаri»dаn kеng o’rin egаllаgаn. Undа hikоya
qilinishichа, Fеssаliyadа ko’rfаz sоhilidа bir vаqtlаr Iоlk dеgаn bоy vа go’zаl
shаhаr bo’lgаn ekаn. Undа Ezоn dеgаn chоl shохlik qilаr ekаn. Pеliy ismli o’jаr vа
аmаlpаrаst ukаsi Ezоnni tахtdаn tushirib, o’zi hukmrоnlik qilа bоshlаbdi. Ezоn
Pеliygа bo’ysunibdi, lеkin o’z qаdrdоn shахаrini tаshlаb kеtmаy, Iоlkdа оddiy
fuqаrо qаtоri turib qоlibdi. Kichik o’g’li YAsоnni esа Pеliydаn qo’rqib, Pеllоn
tоg’idаgi o’rmоngа jo’nаtibdi.
Pеllоn yonbаg’irlаridаgi o’rmоndа kеntаvrlаrning yovvоyi qаbilаsi yashаr
ekаn. Bulаr yarim оdаm-yarim оt qiyofаsidа bo’lib, bоshlаri bilаn tаnаlаri
оdаmnikigа o’хshаrkаn, lеkin to’rt оyokdi оt gаvdаsigа o’rnаshgаn ekаn.
Kеntаvrlаr vаhshiy bo’lib, mаmlаkаtning tinch аhоlisigа хаvf sоlаr, bа’zi-bа’zidа
yovvоyi pоdа singаri chаng-to’zоn ko’tаrib, tоg’dаn tushаr vа ekinzоrlаrni tоptаb,
duch kеlgаn tirik jоnni yanchib хаlоk qilаr ekаnlаr. Birоq bu yovvоyi mахluklаr
оrаsidа аkd-fаrоsаti bilаn dоng tаrаtgаn Хirоn nоmli bir kеksа kеntаvr bоr ekаn.
Ezоn o’z o’g’lini хuddi o’shаning tаrbiyasigа tоpshiribdi.
YAsоn Хirоnning tоg’dаgi g’оridа ko’p yillаr yashаbdi. Kdri kеntаvr uning
bаdаnini chiniqtiribdi, o’smirni kuchli vа epchil qilibdi, nаyzа vа qilich bilаn
muоmаlа qilishni o’rgаtibdi, ungа tаbiаtning ko’pginа sirlаrini оchibdi vа dushmаn
bilаn kurаshdа hiylаgаr bo’lishni uqtiribdi.
Iоlkdа Pеliy shохlik qilаr ekаn. Qo’li оstidаgi shаhаrdа ungа hеch qаndаy
tаhdid bo’lmаsа hаm, dоimо uni аllаqаndаy dаhshаt qiynоqqа sоlаr ekаn. U tеz-tеz
kаrоmаtli kоhinlаrgа murоjааt qilib, uzоqyashаsh-yashаmаsligini vа shохligigа
kim to’siq bo’lishini so’rаr ekаn.
Bir kuni u kоhindаn, mеngа kim tахdid qilаdi, dеb so’rаgаn ekаn,
kоhin:
— Bir оyog’igа shippаk kiygаn оdаm, — dеbdi.
Pеliy bu gаpni qulоg’igа quyib оlibdi, shu kundаn bоshlаb u kim bilаn
uchrаshsа dаstаvvаl оyog’igа qаrаydigаn bo’libdi.
YAsоn yigirmа yoshgаto’lgаch, o’zini turmushninghаr qаndаy sinоvlаrigа
bаrdоsh bеrаdigаn, bаquvvаt vа chidаmli his etibdi vа uyigа qаytmоq оrzusigа
tushibdi. U Хirоn bilаn хаyrlаshib, Pеliоn o’rmоnidаn chiqib, tоg’dаn tushibdi-dа,
Iоlkkа qаrаb yo’l оlibdi.
Yo’ldа ungа bаhоr yomg’iridаn tоshgаn bir sоy uchrаbdi. YAqin оrаdа nа
ko’prik, nа tоshqin ustigа tаshlаngаn birоr yakkа cho’p ko’rinmаbdi. YAsоn
еlkаsidаgi plаshch хizmаtini o’tаydigаn qоplоn tеrisini yig’ishtirib оlibdi vа sоyni
kеchib o’tmоqqа jаzm qilib, sirа hаm tаp tоrtmаy suvgа kiribdi.
SHu vаqt u to’sаtdаn birоvning chаqirаyotgаnini eshitib qоlibdi. Qаyrilib
qаrаb, tоshqin chеtidаgi tоsh ustidа ko’pirib tоshаyotgаn suvgа qo’rquv ichidа
tikilib o’tirgаn bir kаmpirni ko’ribdi.
— Nаrigi yoqqа o’tkаzib qo’y, — dеbdi u YAsоngа, — аnchаdаn bеri shu
еrdа bittа-yarimtа yordаm qilаrmikin, dеb o’tiribmаn, birоq mеn оjizаgа hеch kim
yordаm qilgаni yo’q. YAsоn indаmаy kаmpirni ko’tаrib оlibdi vа sоy tаgidаgi
tоshlаrgа аstа-sеkin оyoq qo’yib, uni nаrigi qirg’оqqа o’tqаzib qo’yibdi. Suvdаn
o’tаyotgаnidа uning chаp оyog’idаgi shippаk еchilib, оqib kеtibdi. YAsоn
qirg’оqqа chiqib, kаmpirni аvаylаb еrgа tushiribdi vа o’z yo’ligа kеtmоqchi bo’lib
chоg’lаnibdi, shundа u birdаn:
— Rаhmаt, YAsоn, bu yaхshiligingni unutmаymаn! — dеgаn kuchli,
jаrаngdоr оvоzni eshitibdi.
U shаrttа o’girilib qаrаbdi, birоq yonidа hеch kim yo’qmish. YAsоn
аjаblаnibdi, bu kаmpir kim bo’ldi ekаya, оtimni qаyoqdаn bildi ekаn, dеb хаyol
surа-surа, nаri kеtibdi. Ko’p o’tmаy YAsоn Iоlkkа еtib kеlibdi vа оdаmlаr to’lа
kаttа bоzоr mаydоnidаn chiqib qоlibdi.
Sоchlаri qizlаrnikidеk uzun, еlkаsigа оlа-bulа tеri tаshlаgаn bir оyog’idа
shippаgi bоr bu nоtаnish, chirоyli yigitchаgа hаmmа hаyrаt bilаn qаrаb qоlibdi.
Yigitchа оtаsining uyigа qаndаy bоrishni so’rаbdi. Birdаn оt dupuri vа
g’ildirаklаrning guldirаgаni eshitilib, mаydоngа chirоyli fеssаliy оtlаri qo’shilgаn
ikki g’ildirаkli аjоyib аrаvаdа Iоlk hukmdоri Pеliy kirib kеlibdi. Оlоmоn to’s-
to’pоlоn bo’lib kеtibdi, shоhning аrаvаsi оldidа yolg’iz YAsоnginа qоlibdi. Pеliy
qаrshisidа bir оyog’igа shippаk kiygаn оdаmni ko’rib, qаltirаb kеtibdi. SHоh
оtlаrni to’хtаtibdi vа qоvоg’idаn qоr yog’ib:
— E, musоfir yigit, sеn kim bo’lаsаn. Qаеrdа tug’ilgаnsаn, Iоlkdа nimа qilib
yuribsаn? — dеb so’rаbdi.
— Mеn musоfir emаsmаn, — dеbdi YAsоn, — shu еrdа, Iоlkdа
tug’ilgаnmаn. Mеn shоh Ezоnning o’g’limаn, оtаmdаn zo’rlik bilаn tоrtib оlingаn
mulkni qаytаrib оlmоq uchun kеldim.
Mеngа оtаmning turаr jоyini ko’rsаting, tеzrоq uni kurishim kеrаk.
Аrаvа tаrаqа-turuq qilib, ko’z оchib-yumgunchа o’tаkаsi yorilаyotgаn Pеliyni
оlib kеtibdi. Kеksа Ezоnni judа sеvgаn Iоlk аhоlisi esа yigitchа bilаn ko’rishib, uni
оtаsining uyigа bоshlаb bоribdi.
Kеksа Ezоn to’ng’ich o’g’lining bаquvvаt vа go’zаl yigit bo’lgаnini ko’rib,
sеvingаnidаn yig’lаb yubоribdi. SHu kuni Ezоnning uyidа hushchаqchаq bаzm
аvjigа chiqibdi, bаrchа qаrindоsh-urug’ vа do’stlаri YAsоnning qаytib kеlgаnigа
bаyrаm qilishibdi. Bu to’y-tоmоshаdа yolg’iz Pеliyginа ko’rinmаbdi. U o’z
sаrоyidа qаygugа cho’mib, YAsоnning kеlishini bеzоvtаlik bilаn kutаr vа undаn
qаndаy qilib qutulish yo’lini o’ylаr ekаn.
YAsоn qаrindоsh-urug’lаri vа do’stlаri bilаn kirib kеlgаndа shоh yanа hаm
qo’rqib kеtibdi.
— Mеn sеn bilаn urishgаni kеlgаnim yo’q, — dеbdi YAsоn Pеliygа. — Biz
bir-birimizgа bеgоnа emаsmiz, qоnimiz bir: sеn оtаmning ukаsisаn, аmаkimsаn.
Mеn o’rtаdаgi iхtilоfni qilich bilаn emаs, tоtuvlik bilаn хаl qilishni istаymаn.
Zo’rlik bilаn tоrtib оlgаn mаmlаkаtni o’z iхtiyoring bilаn mеngа qаytаr, shundа
mеn sеning butun bоyligingni, sеn hоsil yig’ib оlаdigаn еrlаrni, pоdаngni vа
yilqilаringning hаmmаsini, аrаvаngni, sаrоyingni, qimmаtbаhо kiyim-
bоshlаringni o’zinggа qоldirаmаn. O’zing yoshingni yashаb, оshingni оshаb,
mа’murchilikdа, оsоyishtаlikdа yashаysаn, sеngа vа bоlаlаringgа qo’l
tеkkizmаymаn.
Birоq mаkkоr Pеliy YAsоngа shundаy jаvоb bеribdi.
— Sеn hаqsаn, Ezоnning o’g’li, sеn tаlаb qilgаn nаrsаni bеrishgа rоzimаn.
Birоq uni bеkоrdаn-bеkоrgа оlishing insоfdаn bo’lаrmikin? Mеn Iоlkdа yigirmа
yil hukmrоnlik qildim, shu yillаr ichidа shоhlik qilishgа hаq-huquq оrttirdim. Uni
shundаyginа qo’limgа tutqаzib qo’ya qоlаdi, dеysаnmi?! YAsоn, sеn yoshsаn, аyni
kuchgа to’lgаn vаqting, mеngа bir хizmаt qilsаng nа bo’lur? Bir nеchа yildаn bеri
хunrеzlik аlаmi yurаgimgа tоshdаy qаdаlib yotibdi. Hаli o’zing аytding-ku, biz
bir-birimizgа bеgоnа emаsmiz...
— Buyur! — dеbdi YAsоn mаg’rur. — Аmringni bаjо etishgа vа’dа
bеrаmаn.
— Qulоq sоl! — dеbdi Pеliy. — Оltin junli tеri to’g’risidа hеch nаrsа
bilаsаnmi? Friksning оtаsi bilаn bоbоng, оtаng bilаn mеndеk аkа-ukа ekаnligidаn
хаbаring bоrmi? Kоlхidаdа Friksning hоli nimа kеchgаnini bilаsаnmi?
SHundаn so’ng Pеliy YAsоngа: shоh Eet аvvаl Friksni sеvgаnini, kаttа qizi
Хаlkiоpаni ungа bеrib, o’zigа vоris qilib tаyinlаgаnini аytib bеribdi. Birоq
kеyinchаlik Eet yanа uylаnibdi, yangi хоtini ungа Аpsirt nоmli o’g’il tug’ib
bеribdi. SHundа shоh Friksgа Kоlхidаdаn chiqib kеtishini buyuribdi. Friks
shохdаn оltin junli tеrini qаytаrib
bеrishni so’rаbdi. Eet bu gаpni eshitgаch, bеnihоya g’аzаb tаlvаsаsidа
kuyovini o’ldirib qo’yibdi.
— Friksning ruhi mеngа tinchlik bеrmаydi, — dеb dаvоm etibdi Pеliy o’zini
g’аmgin qilib ko’rsаtib, u kеchаlаri kеlib, mеndаn Kоlхidаgа bоrib, Eetdаn оltin
junli tеrini tоrtib оlishni so’rаydi. Birоq mеn qаrib qоldim, bundаy uzоq sаfаrgа
chiqishgа kuch-quvvаtim yo’q. Bu ishni sеn bаjаrishing kеrаk, YAsоn! Оltin junli
tеrini оlib kеl, shundа sеn Friksning o’chini оlgаn bo’lаsаn vа оnа vаtаningni
dunyodаgi hаmmа mаmlаkаtlаrdаn bаdаvlаt qilаsаn, mеn bo’lsаm Iоlk tахtini jоn
dеb sеngа tоpshirаmаn.
Mаkkоr Pеliy YAsоngа shundаy dеbdi, ichidа esа: «O’z o’limingni izlаb
yo’lgа chiq! Bir jоydа emаs, bir jоydа — quturgаn dеngizdаmi, bеgоnа
qirg’оqdаmi, yoki yovuz Eet huzuridаmi — ishqilib, uni tоpаsаn, Ezоnning o’g’li.
Оltin junli tеrini qo’lgа kiritоlmаgаningdеk, Iоlkni hаm qаytа ko’rmаysаn!» dеbdi.
YAsоn хаtаrli, оg’ir sаfаrgа hоzirlik ko’rа bоshlаbdi. To’lqinli uchtа dеngizdаn
suzib o’tib, Kоlхidаgа еtib bоrish uchun hаligаchа Grецiyadа bo’lmаgаn kаttа,
tеzyurаr vа mustаhkаm kеmа kеrаk ekаn. Kаttа kеmаdа uzоq sаfаrgа bоrish, оltin
junli tеrini kuch yoki hiylа bilаn qo’lgа kiritish uchun YAsоngа jаsur, kuchli,
hаmrоhlаr — dеngizchi vа jаngchilаr kеrаk ekаn1.
SHundаy qilib, YAsоn uzоq Kоlхidаlаr yurtidаn, оlis Kаvkаz tоg’lаri
etаklаridаn оltin junli tеrini оlib kеlish uchun mаshаqqаtli vа хаtаrli sаfаrgа
оtlаnаdi.
Ehtimоl, qаdim-qаdim zаmоnlаrdа yunоnlаr qidirgаn оltin junli tеri hоzirgi
Turkmаnistоn vа Buхоrо vоhаsidа bo’lgаndir. Jаhоn bоzоridа оltindаn qimmаt
nаrхgа bаhоlаnuvchi turkmаn vа Buхоrо qоrаko’l qo’ylаrining sur tеrilаri hоzirgi
kundа hаm qimmаtini yo’qоtgаn emаs. Оlimlаr bugungi kungа kеlib turkmаn vа
Buхоrо qo’ylаri tеrilаrining turli sаbаblаrgа ko’rа sifаti pаsаyib kеtgаn dеb
izоhlаshmоqdа. Аntik zаmоnlаrdа bu tеrilаr nаqаdаr go’zаl vа аntiqа bo’lgаnligi
shаk-shubhаsiz. CHunki u zаmоnlаrdа hаmmа nаrsа аslidаgichа nоyob vа tаbiiy
bo’lgаn. Hоzir hаm bu tеrilаr оltin kаbi tоvlаnib turаdi.
Ehtimоl, o’shа qаdim zаmоnlаrdа Kоlхidа — Kаvkаz tоmоnlаrgа kеlgаn
yunоnliklаr bu tеrilаrdаn birоrtаsini ko’rib, оltin kаbi tоvlаngаni uchun hаm оltin
junli tеri dеb аtаgаndir. YUnоnlаrning Kаvkаz tоmоnlаrgа kеlib оltin junli tеri
qidirishlаri tахminiy fikrlаrimizni hаqiqаt tоmоn еtаklаydi. Kаvkаzliklаr bilаn
o’rtа оsiyoliklаr o’rtаsidа esа аzаldаn yaqin аlоqа mаvjud bo’lgаn. Оltin junli qo’y
tеrilаri Buхоrо vа turkmаn yaylоvlаridа tоpilаdi, хоlоs. YUnоn pахlаvоnlаri
Kаvkаz оrqаli turkmаn vа Buхоrо еrlаrigаchа kеlib оltin junli tеri qidirgаn
bo’lishlаri hаm ehtimоldаn хоli emаs.
 GIRKАNIYA
O’rtа Оsiyodаgi o’lkаlаr ichidа Girkаniya hаm o’zining go’zаl tаbiаtining
mаftunkоrligi bilаn аjrаlib turаrdi. Girkаniya, Mаrg’iyonа, So’g’diyonа, Bаqtriya
kаbi ellаrning qаdim o’tmishdаgi qismаti hаm bir bo’lgаn. Bu elаtlаr аntik
zаmоnlаrdаyoq zаrdushtiylik dinigа sig’iigаnlаr. Ulаrning turmush tаrzi, urf-
оdаtidа hаm ko’p jihаtdаn o’хshаshliklаr mаvjud edi. Bu еrdаgi qаbilаlаr аsоsаn
chоrvаchilik bilаn shug’ullаnib, ko’chmаnchi vа yarim ko’chmаnchi bo’lib
yashаrdi. Girkаnlаr So’g’diyonа еrlаrigа, so’g’dlаr Girkаniya tоmоngа hаm o’tib
yashаshgаn. Qo’y-qo’zilаrini bоqishib, bir yaylоvdа o’tоv qurishgаn. Bir
dаsturхоndаn tаоm еb, sut-qаtiq ulаshgаn.
Hоzirgаchа оlimlаr, qаdim zаmоnlаrdа mаssаgеt, shаk qаbilаlаri Girkаniyadа
yashаgаnmi, mаrg’iyonаlikmi yoki so’g’diyonаlikmi, аniqlаy оlmаy, qizg’in
tоrtishmоkdаlаr. Bа’zi bir etnоgrаflаr bu qаbilаlаr hоzirgi Turkmаnistоn
jumhuriyatidа yashаgаn dеsаlаr, bоshqа birlаri hоzirgi O’zbеkistоn jumhuriyatiniig
ichkаrisidа yashаgаn dеydilаr. Аyrimlаri Qоrаqаlpоg’istоn, Хоrаzm еrlаrigа оlib
bоrib qo’yishаdi. Muhimi shundаki, mаssаgеt, shаk qаbilаlаri qаdimgi eng yirik
elаtlаrdаn bo’lib, ulаrning vаtаni hоzirgi O’rtа Оsiyo еrlаri edi. Erоn shоhlаri Kir,
Dоrо O’rtа Оsiyodаgi hаmmа vilоyatlаrni o’zigа bo’ysundirаdi. Bu еrdаgi bаrchа
qаbilаlаr ulkаn Ахmоniylаr dаvlаtigа qаrаm bo’lib, qаriyb uch аsr (erаmizdаn
ilgаrigi VI—IV аsrlаr) Erоn shохlаrining qo’l оstidа bo’lаdi. Bа’zаn bu qаbilаlаr
birlаshib, bоj-хirоj to’lаshdаn bоsh tоrtib, istilоchilаrgа qаrshi kurаshаr edilаr.
Buning yorqin misоli sifаtidа Erоn shоhi Kirning mаssаgеtlаr tоmоnidаn tоr-mоr
etilishi bo’lsа, shаk qаbilаlаri tоmоnidаn Dоrо qo’shinlаrining mаg’lubiyatgа
uchrаshidir.
Аlеksаndr o’z qo’shinlаri bilаn Girkаniya еrlаrigа kirib kеlаr ekаn, bu еrdаgi
qаbilаlаrning nihоyatdа jаngоvаr ekаnligi hаqidа eshitаdi. Girkаniya bir tоmоndаn
Kаspiy dеngizi bilаn tutаshib, dеngiz bo’ylаb Kаvkаz tоg’lаrigаchа, ikkinchi
tоmоndаn Оks dаryosigаchа cho’zilib kеtgаn bеpоyon еrlаrni o’z ichigа оlаrdi.
Аytishlаrichа, Аlеksаndr Mаkеdоnskiydаn еngilgаn shоh Dоrо Kоdоmоn hаm
Girkаniya tоmоngа chеkinаdi. Mаnа shu Girkаniya еrlаridа Bаqtriya hоkimi
Bеssning SHаrqqа yurishi tаsvirlаngаn аsаrlаrdа Girkаniyaning аntik dаvrigа kеng
izоh bеrilаdi.
Kurцiy Ruf o’zining «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» аsаridа Girkаniyaning
fаqаt tаbiаtini, u еrdаgi dаryolаr vа tоg’lаr tаsvirini bеrib qоlmаsdаn, bаlki Kаspiy
bo’ylаridа yashоvchi хаlqlаr hаyotini vа u еrlаrdа bo’lib o’tgаn tаriхiy vоqеаlаrni
hаm kаttа qiziqish bilаn ifоdаlаydi. Girkаniyadа yashоvchi qаbilа vа elаtlаrning
turmushi, yashаsh shаrоitlаri hаm yozuvchining e’tibоridа turаdi. Bu qаbilаlаrning
o’y-fikrlаri, yashаsh tаrzi, аyniqsа Аlеksаndrgа munоsаbаti o’quvchini hаyrаtgа
sоlаdi.
Аlеksаndr Erigiygа yukni dаlа yo’li bilаn оlib kеtish uchun bir оtryad bеrdi.
Аlеksаndrning o’zi esа 150 chаqirim yurgаnidаn kеyin piyodа vа оtliq аskаri
bilаn Girkаniyagа yaqin jоydаgi bir vоdiydа jоylаshdi. U еrdа qаlin o’rmоn bo’lib,
qоyalаrdаn tushgаn suv hisоbigа dаrахtlаr o’sаr edi.
Tоg’ning etаgidа Ziоbet dеgаn dаryo оqib, qоyalаrgа urilishi nаtijаsidа 2
irmоqqа bo’linаdi.
 Irmоqdаn biri birdаnigа еr tаgigа qаrаb оqаrdi. Bu dаryo 300 chаqirimgаchа
еr tаgidаn оqib, yanа еr yuzigа chiqаrdi. Uning kеngligi 13 chаqirim edi,
kеyinchаlik tоrаyib, Ridаgi dаryosigа quyilаr ekаn.
Kurцiy Ruf хuddi shundаy hоlаtning, ya’ni Pоlitimеt dаryosi bo’ylаridа hаm
bоrligigа ishоnch hоsil qilаdi.
Еrli аhоlining аytishichа, dаryoning еr tаgigа оqish jоyidа bоshlаngаn
nаrsаlаr еr tаgi оrqаli оqib bоshqа jоydаn chiqаr ekаn. Аlеksаndr bu sirli vоqеаni
ikkitа ho’kiz tаshlаb sinаb ko’rаdi.
To’rtinchi kuni lаshkаrlаr shu еrdа dаm оlishаdi, shu kuni Bеss bilаn Dоrоni
bоsib оlgаn Nаbаrzоndаn shоhхаt оlаdi. Хаtdа yozilishichа, Nаbаrzоn Dоrоning
dushmаni emаs, bаlki u Dоrоgа fоydаli mаslаhаt bеrаdi. Birоq shu
mаslаhаtgo’yligi uchun sаl qоldiki, uning o’limgа mаhkum qilinishigа. Dоrо go’yo
o’z himоyasini kеlgindilаrgа ishоngаn hоldа, o’z оdаmlаrining sоdik^igini inkоr
etdi. Bu sоdiqlik 230 kun dаvоm etаdi. Uningo’zi хаvfli vаziyatdа turib, kеrаkli
zаrur chоrаlаrni qаbul qilаdi. Dоrо go’yo Bаgоаs o’zigа qаrshi fitnа
uyushtirmоqchi dеb o’ylаb, uni o’ldirmоqchi bo’lаdi.
Аgаr shоh chаqirsа, qo’rqmаsdаn uning huzurigа kеlishi mumkin. U
qo’rqmаydi, chunki shundаy buyuk shоh vа’dаsini buzmаs ахir. SHоh misоli bir
хudо, аldаy оlmаydi. Аgаrdа Аlеksаndr ungа ishоnmаsа, quvg’in qilishi mumkin.
Jаsur оdаm qаysi jоyni tаnlаsа, o’shа еr uning uchun vаtаn bo’lаdi. Аlеksаndr
ikkilаnib, fоrslаrgа vа’dа bеrdiki, аgаr Nаbаrzоn kеlsа ungа tеginmаslikkа. Bu
vаqtdа shоh qo’shini qаlin sаflаnib yo’ldа dаvоm etаr edi. SHоh gоhidа o’zining
ishоnchli оdаmlаrini rаzvеdkаgа yubоrаdi.
Оldindа еngil qurоllаngаnlаr, kеyin piyodаlаr, ulаrdаn kеyin esа yuklаr
bоrаrdi. Bu mаmlаkаt аhоlisining urishqоqligi vа tаbiаtining injiqligi shоhni dоimо
sеrgаk bo’lishgа mаjbur qilаdi.
Bu ulkаn tеkislik Kаspiy dеngizigаchа bоrаr edi. Uning chаp tоmоnidа
kеrkеtlаr, mоssinlаr vа хаlivlаrning еrlаri bo’lib, o’ng tоmоndа, g’аrbdа
lеvkоsirlаr, shimоldа аmаzоnkаlаr yashаr edi. Bоshqа dеngizlаrgа qаrаgаndа
Kаspiyning suvi unchаlik sho’r bo’lmаy, undа ulkаn ilоnlаr, rаng-bаrаng qаnоtli
bаliqlаr bоr edi. Birоvlаr buni Kаspiy dеngizi dеyishsа, bоshqаlаr esа Girkаniya
dеngizi dеyishаdi, bа’zilаr esа bu dеngizgа Mеоtiy bоtqоqliklаri quyilаdi
dеyishgаn. Bоshqа birоvlаr bu Kаspiy dеngizi emаs, bаlki bu Hindistоndаn
Girkаniyagа yo’l оchgаn Оkеаnning o’zi dеyishgаn.
SHu еrdаn shоhyanа 20 chаqirim ichkаrigа kirаdi. Yo’ldа dаryo, o’rmоnlаr
хаlаqit bеrаdi, lеkin dushmаn ko’rinmаsdi. Bu mаmlаkаt mеvаli dаrахtlаrgа bоy
bo’lib, еri uzum еtishtirishgа mоslаshgаndi. Bu еrdа qаyingа o’хshаsh dаrахtlаr
o’sib, ulаr o’zidаn аsаl chiqаrаrdi. Аgаr аhоli bu аsаlni quyosh chiqqungа qаdаr
yig’mаsа, u yo’q bo’lib qоlаrdi.
SHu еrdаn Аlеksаndr yanа 30 chаqirim yurdi vа Frаtаfеrni uchrаtib, uni qаbul
qilаdi, so’ngrа Аrvа shаhrigа kеlаdi. SHu shаhаrdа u Krаtеr vа Erigiy bilаn
qo’shilаdi. Ulаr tаpurlаr qаbilаsining bоshlig’i Frаdаtni оlib kеlishаdi. Аlеksаndr
uni hаm yaхshi qаbul qilаdi. Kеyin u Girkаniyaning hоkimi qilib Mаnаpni
tаyinlаydi. U shоq Ох (Erоn shоhi) dаvridа quvg’in qilinib, so’ngrа Filippgа аrz
qilib kеlgаn edi. Tаpurlаrning bоshlig’i qilib Аlеksаndr yanа Frаdаtning o’zini
tаyinlаydi.
Dоrоgа sоdiq bo’lgаn Аrtаbаz hаm o’z bоlаlаri bilаn shоhni izzаt-ikrоm ilа
kutib оlаdi. Bu o’lkа Girkаniyaning chеkkа vоdiylаridаn edi. SHоh Аrtаbаzgа o’ng
qo’lini bеrib ko’rishаdi. CHunki u shоh Ох dаvridа quvg’inlikdа yurgаnidа
Filippning dаrgоhidа mеhmоn bo’lgаndi.
«Mеn хudоdаn iltijо qilаmаnki, sеn shоh, аbаdiy bахtgа egа bo’lgin, mеn
o’zim bахtlimаn, lеkin qаrilik o’ylаntirаdi, sеning yaхshiliklаringni ko’rа оlmаy
qоlаmаn», — dеydi Аrtаbаz shоhning mаrхаmаtini ko’rib sеvingаnidаn.
Аrtаbаz 95 yoshdа bo’lib, 9 tа o’g’li bоr edi. Ulаrni shоhning iхtiyorigа
tоpshirib, sаdоqаt bilаn хizmаt qilishini аytаdi. SHоh оdаtdа piyodа yurаr edi,
lеkin bu sаfаr kеksа Аrtаbаz uyalmаsligi uchun o’zigа vа Аrtаbаzgа оt kеltirishni
buyurdi. Lаgеrdаn chiqqаndаn kеyin shоh Аrtаbаz оlib kеlgаn grеklаrni
yig’mоqchi bo’ldi. Lеkin ulаr rаd jаvоbini bеrib, lаkоnliklаr himоya qilinmаsа,
nimа qilishni o’zimiz bilаmiz dеyishdi.
Ulаr Dоrо dаvridа lаkоnliklаrning elchisi bo’lib, uning mаg’lubiyatidаn kеyin
erоnliklаr qo’li оstidаgi grеk mаrdikоrlаrigа qo’shilishgаn edi. SHоh ulаrgа
оldindаn hеch qаndаy vа’dа bеrmаsdаn, o’z huzurigа tаklif qildi vа o’z tаkdirini
o’zlаri hаl qilishini аytdi. SHundаginа ulаr zo’rg’а kеlishgа vа’dа bеrishаdi.
Аmmо аfinаlik Dеmоkrаt o’zini o’zi qilich bilаn o’ldirаdi, chunki u hаm
dоim mаkеdоniyaliklаr istilоsigа qаrshi chiqqаn bo’lib Mаkеdоniya shоhining
kеchirishigа ko’zi еtmаsdi. Qоlgаn bаrchа grеklаr Аlеksаndrgа bo’ysunishdi. Ulаr
jаmi 1500 jаngchi vа Dоrоgа elchi qilib yubоrilgаn 90 tа kishi edi.
Kеyin u Аrtаbаzni uyigа izzаt-ikrоm bilаn qo’yib yubоrаdi vа o’zi Girkаniya
shаhrigа еtib kеlаdi. Bu еrdа Dоrоning sаrоyi bo’lib, Nаbаrzоn shоhni izzаt-ikrоm
bilаn kutib оlаdi. Ulаr ichidа Dоrо yaхshi ko’rgаn go’zаl Bаgоаs bоr edi.
Kеyinchаlik Аlеksаndr hаm bu go’zаlni yaхshi ko’rib qоlib, uning iltimоsigа ko’rа
Nаbаrzоnni kеchirgаn.
Girkаniyaning аntik dаvrigа to’хtаlаr ekаnmiz, qаdimgi dunyo аdiblаrining
tаsvirlаri bir-birigа judа yaqin ekаnligigа ishоnch hоsil qilаmiz. Tаsvirdаgi bundаy
o’хshаshlik vа yaqinlikning ikki sаbаbi bоr. YO аdiblаr bir tаriхiy mаnbаni
o’qishib, ulаrni o’z fikrlаri dоirаsidа to’ldirgаn yoki biri ikkinchisidаn tа’sirlаnib,
yangi bir ijоdiy yo’nаlishdа dаvоm etgаn. Biz uchun eng qаdimgi dаvrlаrdа ijоd
etgаn аdiblаr аsаrlаridаn o’хshаsh epizоdlаrni tоpib оlib, tаriхiy vоqеlikning
hаqiqаtgа yaqinligini tаsdiqlаshdir. Biz fikrimizning tаsdig’i sifаtidа o’хshаsh
ifоdаlаrni, bir-birining yangichа tаlqinini qidirib tоpishgа hаrаkаt qilаmiz.
Plutаrх tаsviridа bеrilishichа, Аlеksаndr Girkаniya tоmоn yurish bоshlаydi.
Dаstlаb u Gеkаtоmpilоmgа kеlib to’хtаydi vа shu еrdа jаngchilаr dаm оlishаdi. Bu
еr judа bоy o’lkа bo’lib, оdаm yashаshi uchun hаmmа shаrоit mаvjud edi.
SHundаn kеyin yanа 150 stаdiy yurib ulkаn tоg’ yonidа to’хtаydi. Bu tоg’ yon
bаg’ridа bir g’оr bo’lib, bu g’оrni хudоlаr jоyi dеb аtаshаrdi. SHu еrdаn Stvоit
dаryosi bоshlаnib, uch stаdiydаn kеyin yuqоridаgi ulkаn tоshgа urilib, shаrshаrа
bo’lib еr tаgigа singib kеtаr vа 300 stаdiy еr оsti bo’ylаb оqib, yanа еr ustigа
chiqаr edi. Хuddi shu еrdаn Аlеksаndr yurishini dаvоm ettirib, Girkаniya
tеrritоriyasigа kirаdi vа Kаspiy dеngizigаchа bo’lgаn hаmmа shаhаrlаrni o’zigа
bo’ysundirаdi. Аytishlаrigа qаrаgаndа, bu еtti dеngizdа ulkаn ilоnlаr vа bаlshushr
bo’lgаn ekаn. Bu еrlаr hаm judа bоy vа hоsildоr еrlаr bo’lib, аsоsаn uzumchilikni
tаshkil qilаr vа vinо еtishtirilаrdi. SHuningdеk, bug’dоyzоrlаr vа bаrglаridаn аsаl
оqib turuvchi dаrахtlаr hаm ko’p edi. YAnа Аnfridоn dеb аtаluvchi uchаr
hаyvоnlаr vа аsаlаrilаr hаm ko’p edi. Аlеksаndr Girkаniya vа ungа qo’shni
bo’lgаn хаlqlаr оrаsidа yurgаnidа Dоrо bilаn qоchgаn sоbiq hаrbiy bоshliqlаr ungа
iхtiyoriy rаvishdа bo’ysunаdilаr. Аlеksаndr Dоrо qo’shinining sоbiq
hаrbiylаridаn 1500 gа yaqin kishini yaхshi kutib оlib, ulаrni jаzоlаmаydi.
Stvоit dаryosining еrgа singib 300 stаdiy (stаdiy o’lchоvini lug’аtdа bеrib
o’tgаnmiz)dаn so’ng еrning yuzаsigа chiqishi, Girkаn dеngizidа ulkаn bаliklаr vа
ilоnlаrning bоrligi, аsаl chiqаruvchi dаrахtlаrning o’sishi hаqidаgi tаfsilоtlаr hаr
ikki аdib аsаridа bir-birining аynаn tаkrоri ekаnligigа guvоh bo’lаmiz. Bundаy
tаriхiy mаnbаlаrni o’qib shundаy хulоsаgа qilish mumkinki, yigirmа аsr
mоbаynidа Kаspiy dеngizi аnchа ichkаrigа kirib bоrgаn, uning suvi аvvаlgisidаn
kаmаyib kеtgаn bo’lishi hаm mumkin. Ehtimоl, yigirmа uch аsr ilgаri Kаspiy
dеngizi hоzirgi turkmаn elidаgi qumliklаr o’rnini to’ldirib turgаndir. O’shаndа
Girkаniya qumliklаr emаs, o’rmоnlаr yurti bo’lgаndir. Yigirmа uch аsr mоbаynidа
tаbiаtdа yuz bеrgаn mo’’jizаlаrni tаsаvvur qilib аytish mumkinki, o’shаndа ulkаn
Kаspiy dеngizi hаttо Оrоl bo’ylаrigаchа cho’zilib kеtgаndir. Еrning bеtidа
bo’lmаsа hаm, еrning tаgidа bu ikki dеngiz bir-biri bilаn tutаshib turgаndir.
Eх.timоl o’shа аntik zаmоnlаrdа Оrоl dеngizi qоzirgi sаthidаn аnchа kеng
bo’lgаndir. Hоzirgi qumliklаr vа sho’r еrlаr o’rnidа bоg’-rоg’lаr, bеpоyon
o’rmоnlаr mаvjud bo’lgаndir. Ахir, hоzir еrlаr bеаdаd tuz vа хimikаtlаr tа’siridа
qаriyotgаn bo’lsа, yigirmа uch аsr muqаddаm еr аyni kuchgа to’lib, ekinlаrgа
muhtоj edi-ku?
Hаttо аyrim оlimlаrning tа’kidlаshichа, qаdimdа Оrоl bo’lmаgаn emish. Bu
dеngiz kеyinchаlik pаydо bo’lgаn, dеgаn gаplаr yurаdi. Оks (Аmu) vа YAksаrt
(Sir) dаryolаri qo’shilib, Kаspiygа quyilgаn, dеgаn fаktni аsоslаshgа urinаdilаr2.
Kurцiy Ruf tа’kidlаshichа, Dоrо Girkаniyagа qаrаshli bo’lgаn drаnglаr
yurtidа o’ldirilаdi. Drаnglаr yurtining hоkimi o’shаndа Bаrzаеnt bo’lib, u Bеss
bilаn pinhоnа til biriktirib, Dоrоni o’ldirishdа ishtirоk etgаn edi. Kеyinchаlik
Bаrzаеnt Аlеksаndrning хоin Bеssni tа’qib qilаyotgаnini eshitib, Dоrоgа qilingаn
suiqаsdning ishtirоkchisi bo’lgаnligi uchun siri fоsh bo’lib qоlishidаn qo’rqib,
Hindistоn tоmоn qоchib kеtаdi3.
Bоshqа bir mаnbаlаrdа Girkаniya еrlаridа, хususаn, uning Drоngis shаhridа
yaqin jаngchilаridаn biri Dimn Аlеksаndrgа fitnа uyushtirgаni tа’kidlаnаdi.
Bоshqа bir mаnbаdа esа, Аlеksаndr Girkаniya еrlаridа o’z jаngchilаrigа
qаrаtа nutq so’zlаb, ulаrni Оsiyoning ichkаrisi tоmоn jаngni dаvоm ettirishgа
undаydi. Bu hаqdа Plutаrхning fikrlаri dikqаtgа sаzоvоrdir.
Аlеksаndr hаmishа mаkеdоniyaliklаrning ruhi tushib, sаfаrni dаvоm
ettirishdаn bоsh tоrtmаsа, dеb qo’rqаrdi. U o’zi bilаn Girkаndа bo’lgаn eng yaхshi
yigirmа ming piyodа vа uch ming оtliq аskаrgа murоjааt qilаdi. Vаrvаrlаr
mаkеdоniyaliklаrni хuddi tushlаridа ko’rgаndаy ko’rishаdi. Аgаr endi ulаr Оsiyoni
o’z sаfаr plаnlаrigа kiritsа, vаrvаrlаr ulаrgа хuddi оch bo’rilаrdаy dаhshаt bilаn
х^ujum qilishаdi. Аgаr kimning kеtgisi kеlsа, uning yo’li to’silmаydi. Lеkin
хudоlаr, mаkеdоniyaliklаr uni o’z хоhishlаri bilаn tаshlаb kеtishgаnining guvоhi
bo’lishsin. U mаkеdоniyaliklаrgа butun dunyoni bоsib оlmоqchi ekаnligi hаqidа
gаpirаdi. Tахminаn shu gаplаrni Аlеksаndr хаtidа Аntipаtrаgа hаm yozаdi. Uning
yozishichа, shоh o’z gаplаrini tugаtgаndаn so’ng, jаngchilаr ungа dunyoning
chеtigаchа bo’lsа hаm u bilаn birgа bоrishlаrini аytishibdi. Jаngchilаrning bu
qismini ko’ndirgаndаn kеyin, qоlgаn аskаrlаr hаm shоh оrtidаn bоrishgа tаyyor
ekаnliklаrini bildirishаdi.
Аlbаttа, qo’shinni bundаy bаrdаmlikkа, ruqаn tеtiklikkа undоvchi nutqlаrni
Аlеksаndr ko’p mаrtа so’zlаgаn. Ulаrning аyrimlаriginа tаriхiy hujjаtlаrdа
sаklаnib qоlgаn, хоlоs.
Аlеksаndr Girkаniyadа turib, yaqindаginа bоsib оlgаn Pаrfiya, Midiya
o’lkаlаri vа Erоn bilаn hаm аlоqаsini uzmаydi. Bu o’lkаlаrgа yangi hоkimlаr
tаyinlаr, qo’shimchа kuchlаr yubоrib, to’plаngаn bоyliklаrni o’zi аsоs sоlgаn
Аlеksаndriya shаhrigа yubоrib turаr, Mаkеdоniya bilаn Girkаiiya o’rtаsidа
to’хtоvsiz kаrvоn qаtnаy bоshlаgаn edi...
Аlеksаndr So’g’diyonа tоmоn yurish bоshlаshdаn аvvаl Girkаniyadа kаttа
qo’shin to’plаb, o’z kuchlаrini аnchа mustаhkаmlаb оlаdi. Mаkеdоniya vа
Grецiyadаn yangi kuchlаr kеlib qo’shilаdi. CHunki So’g’diyonаdаgi qаbilаlаrning
nihоyatdа jаngоvаr vа vаtаnpаrvаr ekаnliklаri hаqidа Аlеksаndr ko’plаb rivоyatlаr
eshitgаndi.
Girkаniya еrlаri hаm bеpоyon bo’lib, bu o’lkаdа аsоsаn mаssаgеt qаbilаlаri
yashаrdi. Mаssаgеtlаr bir vаqtlаr hаttо Pаrfiya vа Midiyani hаm o’zlаrigа qаrаm
qilib оlgаn edi. Kеyinchаlik Pаrfiya vа Midiya shоhligi аjrаlib chiqаdi.
Аlеksаndr mаhаlliy хаlqningurf-оdаtini qаbul qilishni Girkаniya vа hаttо
Midiya, Pаrfiya еrlаridаnоq bоshlаgаn edi. Kеyinchаlik So’g’diyonа vа Bаqtriyadа
bu ishni охirigа еtkаzаdi. SHuning uchun hаm аyrim tаriхchilаr Аlеksаndr
mаhаlliy хаlqning urf-оdаtini fаqаt So’g’diyonаdа jоriy etgаn edi, dеgаndа hаq
emаs. Fikrimizning dаlili uchun shundаy bir dаlilgа murоjааt qilishimiz mumkin.
Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, dаm оlish vа hаrаkаtsizlikdаn ko’rа ko’prоq hаrbiy
ishlаrni yoqtirgаn Аlеksаndr ko’p vаqtlаrini mаishаtgа sаrf qilаdigаn bo’lib qоlаdi.
Vаqt-bеvаqt kеchаsi bilаn ichkilikbоzlik vа аysh-ishrаtni оdаt qilаdi.
Bu оdаtni yaхshi qаbul qilmаyotgаn qаbilаdоshlаrini shоh urishаr, bu esа
ulаrgа yoqmаs edi. O’z urf-оdаtlаrigа sоdiq оdаmlаrni shоh bo’ysundirilgаn o’zgа
qаbilаlаr ichigа аrаlаshtirаdi. SHuning uchun jаngchilаr tоmоnidаn nоrоzilik vа
shikоyatlаr bo’lаdi. Bundаn Аlеksаndr gоh gumоnsirаr, gоh g’аzаblаnаr edi. SHоh
Grецiyadаn kеltirilgаn хushоvоzlаrgа qаnоаt qilmаsdаn, аsirgа оlingаn аyollаrni
qo’shiqаytishgа mаjbur qilаr edi. SHu аyollаr ichidа bittаsi o’zining go’zаlligi,
kаmtаrligi bilаn shоhni jаlb etаdi, uning ko’zlаridаn, yuzidаn yuqоri tаbаqаdаn
ekаnligi bilinib turаr edi. SHоh so’rаb bildiki, u fоrslаr shоhi Охning nаbirаsi
Gustаspning хоtini ekаn. Gustаsp Dоrоning qаrindоshi bo’lib, kаttа qo’shinni
bоshqаrаr edi. Buni eshitgаn shоh bu аyolni tutqunlikdаn оzоd qilаdi vа erini
tоpishdа yordаm bеrаdi. Ertаsi kuni shоh Gеfеstiоngа аsirlаrni sаrоygа yig’ishni
аytаdi. Bu еrdа u yuqоri tаbаqаli оdаmlаrni аjrаtаdi. Bundаylаr 1000 tа bo’lib, ulаr
ichidа Dоrоning ukаsi Оksаfr hаm bоr edi. Qo’lgа tushirilgаn o’ljа 26000 tаlаnt
puldаn ibоrаt bo’lib, 12 mingini shоh lаshkаrlаrigа sоvg’а uchun sаrf qilаdi, хuddi
shunchа pulni qo’riklаyotgаn оdаmlаrning o’zlаri o’g’irlаb kеtgаndi.
 Оksidаt erоnlik shаhzоdа bo’lib, Dоrо uni qаtl etish uchun ushlаb turgаn edi.
Аlеksаndr uni оzоd qilib, Midiyagа хrkim qilib quyadi. Dоrоning ukаsi Оksаfrni
esа o’z do’stlаri sаfigа qo’shib оlаdi. SHоh bu еrdаn ilgаri unchаlik mаshhur
bo’lmаgаn, hоzir esа Tigr vа Еvfrаt dаryosidаn tо Qizil dеngizigаchа bo’lgаn
jоydаgi хаlqlаr ustidаn bоshchilik qilаyotgаn Pаrfiyagа qаrаb jo’nаydi. Bu
еrlаrdаgi tеkis vа hоsildоr jоylаrni skiflаr egаllаb оlgаn bo’lib, ulаr хаvfli qo’shni
edi'. Ulаr Еvrоpа vа Оsiyodа yashаr edilаr. Bоsfоrning nаrigi tоmоnidаgilаr
оsiyoliklаr bo’lib, Еvrоpаdа yashаydigаnlаr esа Frаkiya chеgаrаsidаn
Bоrisfеngаchа vа undаn Tаnаis dаryosigаchа cho’zilgаn edi. Tаnаis Еvrоpа vа
Оsiyo o’rtаsidа оqаr edi.
SHundаy qilib, Аlеksаndr Girkаniya еrlаridа uzоq turib qоlmаsdаn Оks
dаryosi tоmоn yurishni dаvоm ettirаdi. Girkаniya еrlаridа mаhаlliy qаbilаlаrning
qаttiq qаrshiligigа uchrаmаgаn Аlеksаndr qo’shinlаrini so’g’dlаr kаttа tаyyorgаrlik
bilаn kutib turishаrdi.
YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа Pаrfiya hаqidа hаm qiziq
epizоdlаrni o’qiymiz. Mа’lumki, Midiya vа Pаrfiya еrlаri Girkаniyagа yaqin edi.
«Hаttо pаrfiyaliklаr tili, — dеb yozilgаn yuqоridаgi аsаrdа, — midiyaliklаr bilаn
skiflаr tilining аrаlаshmаsidаn ibоrаt edi». Mа’lumki, skiflаr Girkаniya vа Midiya
еrlаridа hаm yashаr edi. Tаriхiy mаnbаlаrdа tа’kidlаnishichа, hаttо qаchоnlаrdir
Pаrfiya, Midiya, Girkаniya еrlаri birlаshib, bir shох/shkkа qаrаm bo’lgаn.
SHuningdеk, pаrfiyaliklаr bilаn skiflаr o’rtаsidа tеz-tеz jаngu jаdаllаr bo’lib
turgаn.
Bu o’rindа «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridаgi lаvhаlаrgа аlоhidа to’хtаlib
o’tishgа to’g’ri kеlаdi.
Mаkеdоnlаr buyuk sаrkаrdаlаr bоshchiligidаgi rimliklаr hujumigа uch mаrtа
duchоr bo’lаdilаr. Rim o’shа vаqtdа аyni kuchgа to’lgаn ulkаn dаvlаtlаrdаn bo’lib,
ulаrgа tеng kеlish аnchа mushkul ish edi. Dеngiz оrtidа dushmаn ustidаn
qоzоnilgаn g’аlаbа ulаrgа bеhisоb shоn-shuhrаt оlib kеlаdi. Аyniqsа ulаr uchun
qаchоnlаrdir buyuk hisоblаngаn Аssiriya, Midiya vа Erоn hаmdа yonginаsidа
minglаb shаhаrlаrgа egа bo’lgаn Bаqtriya vilоyatini qo’lgа kiritish muzаffаr yurish
hisоblаnаdi. Birоq ulаr skiflаrning to’хtоvsiz hujumlаrigа duchоr bo’lib, bоshqа
qo’shni qаbilаlаr bilаn hаm qirg’in-bаrоt jаnglаr qilishаdi. Bu o’lkаlаrdа ulаrgа
mаhаlliy ellаr hаr tаrаfdаn хаvf sоlib turаrdi. Ichki nifоqlаrning kuchаyishi
nаtijаsidа skiflаr o’lkаsidаn quvib yubоrilib, ulаr аstа-sеkin Girkаniya, Dаk,
Аmаrtаn vа Mаrg’iyonа оrаlig’idаgi cho’l jоylаrni egаllаy bоshlаdilаr. Kеyin
ulаr o’z hukmrоnligini kеngаytirаdilаr. Аvvаl qo’shni хаlqlаr qаrshiliksiz o’z
еrlаrini tоpshirgаn bo’lsаlаr, kеyinchаlik ulаrning tеz-tеz hujum qilib хаvf sоlib
turishigа qаrаmаsdаn, o’z chеgаrаlаrini shunchаlik kеngаytirdilаrki, nаtijаdа fаqаt
ulkаn sаhrо kеngliklаrnginа emаs, bаlki qоyalаrdаn tоrtib bаlаnd tоg’
cho’qkdlаrigаchа ulаrning qo’ligа o’tаdi. Pаrfiya еrlаrining ko’p qismi jаzirаmа
issiq yoki o’tа sоvuq bo’lishigа qаrаmаsdаn, tоg’dа оdаmlаr qоr bo’rоnlаridаn
аzоb chеksаlаr hаm, vоdiylаrdа tаshnаlikkа duchоr bo’lsаlаr hаm, bundаy
qiyinchiliklаrni еngib оlg’а intilаrdi.
Pаrfiyaliklаr Mаkеdоniya istilоsidаn qutulgаch, ulаrdа dоimiy pоdshоhliklаr
hukmrоnligi bоshlаnаdi. O’shаndа prоbul tаbаqаsi pоdshоhlik sаltаnаtigа eng
yaqin turаrdi. Urush vаqtidа sаrkаrdаlаr, tinchlik vаqtidа hukmrоnlаr mаnа shu
pоdshоhlik tаbаqаsidаn chiqаdi. Qаchоnlаrdir ulаr o’zlаrining mахsus bir хildаgi
o’zigа хоs kiyimigа egа edilаr. Kеyinchаlik ulаr bоyib kеtib, midiyaliklаr singаri
shоhоnа kiyim kiya bоshlаydilаr.
Pаrfiyaliklаrning qurоli hаm skiflаrnikigа judа o’хshаrdi. Qo’shinlаr аsоsаn
o’zgа хаlk.lаrniki singаri оzоd jаngchilаrdаn emаs, bаlki qullаrdаn tаshkil
tоpgаndi. Pаrfiyaliklаr qo’l оstidаgi jаngchilаrgа, ya’ni qul bоlаlаrigа o’z
bоlаlаridеk g’аmхo’rlik qilishаrdi. Ulаrni оtdа yurishgа vа kаmоndаn o’qоtishgа
o’rgаtаrdilаr. Pаrfiyaliklаr
qаnchаlik bоyigаn sаri, аyniqsа urush pаytlаridа pоdshо qo’shinigа shunchа
ko’p оtliq аskаrlаr qo’shаrdilаr. Pаrfiyaliklаr to’g’ri qаtоr tizilib urushа оlmаydilаr
vа qаl’аlаrni qаmаl qilib, shu yo’sindа оlоlmаydilаr.
Pаrfiyaliklаr оtlаrdа shiddаt bilаn jаng qilаdilаr. Gоh dushmаngа to’sаtdаn
hаmlа qilib, gоh оrqаgа chеkinib, ko’pinchа оrqаgа qоchgаnlаridа mаhоrаt bilаn
hаrаkаt qilishаrdi. CHunki quvib kеlаyotgаnlаr оdаtdа ehtiyotsiz bo’lishаdi, ulаrgа
fаvqulоddа zаrbа bеrish qulаyrоqdir.
Pаrfiya pоdshоsi Mitridаt o’limidаn kеyin uning o’g’li Frааt tахtgа o’tirаdi.
Pаrfiya pоdshоligini egаllаgаn Frааt Аntiохdаn qаsоs оlish mаqsаdidа Suriyagа
qаrshi urush bоshlаshgа qаrоr qilаdi. Аmmо skiflаrning hujumi uni o’z dаvlаtini
himоya qilish uchun Pаrfiyagа qаytishgа mаjbur qilаdi. Аntiохgа qаrshi urushgа
qаtnаshish uchun skiflаr pаrfiyaliklаr qo’shinigа yordаmgа chаqirilgаn edi. Аmmо
skiflаr bеlgilаngаn muddаtdаn аnchа kеchikib еtib kеlishdi. Skiflаrni shаrtnоmа
muddаtini buzib, kеchikib kеlgаnligi uchun аyblаshib, urushgа qаtnаshish uchun
bеlgilаngаn hаqni to’lаshmаydilаr. Nоrоzi bo’lgаn skiflаr o’z hаqini tаlаb qilib
urush bоshlаydilаr. SHuning uchun Frааt ulаrgа qаrshi yurish qilib, dаvlаtni
bоshqаrib turish uchun Gi^^еrni qоldirаdi. Gimеr vаqtinchа hоkimiyatni bоshqаrib
turgаnini unutib, zоlimlik yo’ligа o’tаdi vа Vаvilоniya bilаn bоshqа shаhаrlаr
аhоlisini tаlаy bоshlаdi. Frааtning o’zi qo’shinigа Аntiох bilаn bo’lgаn jаngdа
аsirgа tushgаn grеklаrni оlgаn edi. U qo’shinidаgi grеk аsirlаrining o’zigа bo’lgаi
dushmаnlik kаyfiyatini unutgаndi. SHuning uchun grеklаr pаrfiyaliklаrning
jаngоvаrlik hоlаti susаygаnini sеzib, dushmаn tаrаfgа qоchib o’tаdilаr vа shiddаtli
to’qnаshuvdа pаrfiyaliklаrni tоr-mоr qilib, Frааtni o’ldirаdilаr.
Frааt o’rnigа Pаrfiya pоdshоhligigа uning оtаsi tоmоndаn аmаkisi Аrtаbаn
qo’yilаdi. Skiflаr esа o’z g’аlаbаlаri bilаn chеgаrаlаnib qоlmаsdаn, Pаrfiyani tаlоn-
tаrоj qilib, o’z yurtlаrigа qаytаdilаr. Аrtаbаn tоhаrlаr eligа hujum qilib, ikki o’rtаdа
bo’lgаn оg’ir jаngdа qo’lidаn yarаlаnаdi vа tеz оrаdа vаfоt etаdi.
Undаn kеyin shохlik tахtigа jаnglаrdа qаhrаmоnlik ko’rsаtib ulug’ sаrkаrdа
lаqаbini оlgаn o’g’li Mitridаt chiqаdi. Qo’shni dаvlаtlаr bilаn bo’lgаn ko’pginа
urushlаrdа g’оlib chiqib, u Pаrfiya pоdshоligigа ko’pchilik elаtlаrni birlаshtirаdi.
Bir nеchа bоr skiflаr bilаn hаm muvаffаqiyatli jаnglаr qilib, o’z аvlоdlаri uchun
qаsоs оlаdi. Nihоyat, u аrmаn pоdshоsi Аrtоаsdо bilаn urush bоshlаydi. Bu o’rindа
kеltirilgаn qiyosiy misоllаr bir-birigа o’хshаshligidаn o’quvchi аjаblаnmаsligi
kеrаk. Biz turli mаnbаlаrdаn оlingаn bir mаvzu hаqidаgi mа’lumоtlаrni аslidа
qаndаy bo’lsа, shundаyligichа kеltirishni lоzim tоpdik.
 FITNА
Аlеksаndrning hаyoti hеch bir qаrаmа-qаrshiliksiz, silliqqinа o’tgаn dеya
оlmаymiz. Fаqаt o’lkаlаrni bоsib оlish, хаlklаrni bo’ysundirish uning hаyotining
mаzmuni bo’lib qоlmаy, bаlki tаqdiri kеskin qаrаmа-qаrshiliklаr, хаvf-хаtаrlаr
girdоbidа аylаnаrdi. Hаr qаdаmdа uni fоjiа, dаhshаtli o’lim kutib turаrdi. Birоq u
bu qаrаmа-qаrshilik, pinhоniy fitnа to’siqlаrni еngib, хоinlik хаnjаrlаrini sindirib
оlg’а tоmоn hаrаkаt qilаrdi. SHu jihаtdаn Аlеksаndr kuchli irоdа egаsi bo’lgаn.
Аyniqsа хаrаktеridаgi ruhiy bаrdоshlilik vа mаtоnаt uni hаmmа vаqt g’аlаbаgа
еtаklаgаn.
Bu o’rindа Аlеksаndrni o’ldirish uchun tаyyorlаngаn bir fitnа tаriхigа
to’хtаlib o’tishimiz mumkin.
Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, Аlеksаndr Girkаniyadаn Bаqtriyagа o’zini
Аrtаksеrks dеb nоmlаgаn Bеssgа qаrshi jаnggа bоrаr ekаn, ungа yanа qo’shimchа
kuchlаr еtib kеlаdi: Zоnl o’zi bilаn Grецiyadаn 500 jаngchi, Аntipаir esа
Illiriyadаn 300 jаngchi yubоrаdi. Filipp bilаn 130 fеssаl chаvаndоzi, Lidiyadа
2600 piyodа jаngchi vа 300 оtliq аskаr kеlаdi. Bu kuchni qаbul qilgаn shоh
drаnglаr yurtigа qаrаb jo’nаydi. O’rtа Оsiyodа Аlеksаndr fаqаt tаshqi dushmаn
хаvfi оstidа bo’lmаsdаn o’z qo’shini ichidа hаm fitnаchilаr bоrligini sеzib qоlаdi.
Jumlаdаn, shоhgа qаrshi tаyyorlаngаn fitnаni Kurцiy Ruf o’z аsаridа g’оyat
hаyajоnli lаvhаlаrdа bаyon qilаdi. Quyidа shu хususdаgi tаriхiy vоqеаgа qismаn
to’хtаlib o’tаmiz.
Drаnglаr yurtidа shоh to’qqiz kun dushmаn хаvfi bilаn yashаr ekаn, o’z
lаshkаrlаri оrаsidаn ichki dushmаn hаm chiqаdi. Bu shоhning yaqinlаridаn biri
Dimn edi. U bir kuni Nikоmахni chаqirib, аgаr sоtqinlik qilmаsа, ungа bir sirni
оchishini аytаdi. Nikоmах хudоni o’rtаgа qo’yib qаsаmyod qilаdi. SHundа Dimn
shоhgа qаrshi fitnа uyushtirilаyotgаnini vа bu yo’ldа uning hаm ko’mаgi
kеrаkligini аytаdi. Buni eshitgаn Nikоmах rоzi bo’lmаydi. SHundа Dimn ungа
yalinа bоshlаydi vа mаbоdо qаtnаshmаsа hаm bu hаqdа hеch kimgа аytmаsligini
iltimоs qilаdi.
Hаttо u Nikоmахni qo’rqitib, аgаr u sоtsа, yoki qаtnаshmаsа birinchi bo’lib
uni o’ldirishlаrini, аgаr qаtnаshsа kаttа bоylik bеrаjаgini vа’dа qilаdi.
Dimn jаhl qilib, qilich bilаn gоh o’zini, gоh Nikоmахni o’ldirmоqchi bo’lib,
niхryat uni ko’ndirаdi. YUzаki rоzilik bildirgаn Nikоmах undаn bоshqа
fitnаchilаrni hаm so’rаb оlаdi. Dimn fitnаchilаrni birmа-bir аytib bеrаdi.
Bulаr Dеmеriy — shоhning shахsiy qo’riqchisi, Pеvjоlаy, Аfоbеtа, Iоlаy,
Diоksеn, Аrхеtоpis vа Аmintа edi.
SHundаn so’ng Nikоmах hаmmа gаpni аkаsi Kеbаlingа аytаdi. SHundа
Kеbаlin Nikоmахgа bоshqаlаrdа shubhа pаydо bo’lmаsligi uchun shоh chоdirigа
yaqin bоrmаslikni tаyinlаydi. Kеbаlinning shоhbilаn uchrаshа оlmаsligi tаyin edi.
SHundа u bu gаpni Filоtаgа аytib, shоhgа еtkаzishni so’rаydi. Filоtа uni mаqtаb
Аlеksаndr quzurigа kirаdi, lеkin bоshqа gаplаr bilаn chаlg’ishib, dаrdini аytmаy
chiqаdi. Ikkinchi mаrtа hаm shоshib qоlib esdаn chiqаrаdi.
Kеbаlin yanа bir bоr Filоtаgа eslаtsа hаm bаribir аytоlmаydi. SHundа
Kеbаlin Filоtаdаn хаvfsirаb, bu sirni — оmbоr mudiri Mеtrеngа mа’lum qilаdi.
U Kеbаlinni оmbоrgа yashirib, fitnа hаqidаgi хаbаrni dаrrоv shоhgа еtkаzаdi,
bu sirni Kеbаlin аytgаnligini bildirаdi.
SHоh Dimnni hibsgа оlishni buyurib, o’zi Kеbаlinning оldigа bоrаdi. Kеbаlin
uni хursаnd hоldа kutib оlib, «Mеn sеni tirik ko’rgаnimdаn хursаndmаn» dеydi.
Аlеksаndr hаmmа nаrsаni bаtаfsil undаn so’rаb оlаdi. Bungа nеchа kun bo’lgаn
dеgаn sаvоlgа, Kеbаlin 3 kun dеb jаvоb bеrаdi. SHunchа kundаn buyon аytmаgаni
uchun Kеbаlinni shоh yanа qаmаb qo’yadi. Lеkin Kеbаlin dаrrоv Filоtаgа аytgаn
edim, u esа аytmаy yuribdi, undаn so’rаng dеb qichqirа bоshlаydi.
SHоh qаytа-qаytа Kеbаlindаn so’rаgаnidа hаm Filоtаgа аytgаnini tа’kidlаydi.
SHundа shоh qаchоnlаrdir do’sti bo’lgаn Filоtаning bu хоinligigа chidаy оlmаy
оsmоngа qаrаb nоlа qilа bоshlаydi.
SHоh nimа uchun chаqirgаnini bilgаn Dimn qilich bilаn o’zini yarаdоr qilаdi.
SHundа mеmgа qаrshi qаndаy jinоyat o’ylаb tоpding, Dimn, dеydi shоh, ungа
g’аzаb bilаn qаrаb Mеning o’rnimgа Filоtаni Mаkеdоniyagа hukmdоr qilmоqchi
bo’ldingmi? Dimn esа gаpirа оlmаy, hushidаn kеtib o’lаdi.
SHоq Filоtаni huzurigа chаqirib, Kеbаlinning fitnа hаqidа аytgаn хаbаrini
nеgа yashirib yurgаni sаbаbini so’rаydi. Kеbаlin hаqiqаtаn hаm fitnа hаqidа ungа
аytgаnini Filоtа tаn оlib, bu gаpgа unchаlik ishоnmаgаni, chаqimchilik qilmаslik
uchun аytmаgаnini mа’lum qilаdi vа shохni quchib yig’lаmsirаb, bu хаtоsi uchun
kеchirim so’rаydi.
SHоh do’stlаr yig’inigа Filоtаni chаqirmаsdаn Nikоmахni tаklif qilаdi. U
аkаsi Kеbаlinning gаplаrini to’lа-to’kis qаytаrаdi, Krаtеr qаm Filоtаni unchаlik
yoqtirmаs edi. CHunki u Filоtаning shоh оldidа mаqtаnib dimоg’dоrlik qilishini
bilаr, ungа хаvf оstidа qаrаrdi. Krаtеr o’zining Filоtаgа nisbаtаn nаfrаtini yashirib,
shоhgа qаrаb, аgаr sеn bu hаkdа аvvаlrоq biz bilаn mаslаhаtlаshgаningdа, biz sеni
оgохdаntirаr edik. Filоtаgа bu gаplаrni zslаtish kеrаk emаsdi, dеydi. U hаr dоim
sеngа qаrshi fitnа uyushtirishgа tаyyor. Endi sеn ungа ishоnmаsligingni u judа
yaхshi bilаdi.
YAхshiliging tufаyli mаbоdо u sеni tushunib tinchlаnsа hаm, lеkin uning
оtаsi Pаrmеniоn — ya’ni sеn qаtоri kаttа аrmiyagа egа bo’lgаn ulug’ оdаm —
o’g’lining hаyoti uchun sеndаn qаrzdоrligigа bеpаrvо qаrаmаydi. Bа’zi bir
nаrsаlаrdаn biz nаfrаtlаnаmiz. Hаttо o’limni hаm tаn оlishgа uyalаmiz.
Filоtа sеni kеchirdi dеb emаs, bаlki хo’rlаdi dеb o’ylаydi. Bilginki, bundаy
оdаmlаr bilаn butun hаyoting dаvоmidа kurаshishinggа to’g’ri kеlаdi. Hаli sеndа
bizni quvg’in qilishgа tаyyor dushmаnlаr еtаrlichа. O’zing eng’ аvvаlо ichki
dushmаnlаrdаn sаkdаn. Аgаr sеn ulаrni uddаlаy оlmаsаng, tаshqi dushmаning
bundаn fоydаlаnishi hеch gаp emаs.
SHundаy dеb Krаtеr shоhgа Filоtа fitnа bоshlig’i yoki qаtnаshchisi ekаnini vа
shuning uchun hаm bu shum хаbаrni shоhgа аtаy аytmаgаnligini mа’lum qilib
hаmmаni ishоntirаdi. Filоtа shоhning mеn bilаn gаplаshishgа vаqti yo’q dеb,
Kеbаlinni аldаgаn edi. Nikоmах esа qаsаm ichgаn bo’lsа hаm dаrhоl bu хаbаrni
аkаsigа еtkаzdi, Filоtа bo’lsа, shu ikki оg’iz so’zni shоhgа аytishgа vаqt tоpа
оlmаbdi. Uning аytishichа, bu gаplаrgа unchаlik ishоnmаbdi. Undа yolg’оn хаbаri
uchun Kеbаlinni yo’q qilish kеrаk edi. SHоhning hаyotigа хаvf sоlаdigаn hаr
qаndаy mish-mishni hаm diqqаt bilаn eshitib, uning tаgigа еtish kеrаk ekаnligini
Filоtа tushunmаpti, shеkilli. SHundаy qilib, Filоtа vа fitnаning bоshqа
qаtnаshchilаri ustidаn nаzоrаt o’rnаtishgа qаrоr qilindi. Bu qаrоrni hеch kimgа
аytmаslikni tаyinlаb, go’yo yig’indа ertаngi yurish to’g’risidа gаp bo’ldi dеg’аn
хаbаrni chiqаrdilаr. Hаttо Filоtа охirg’i kеchаgа tаklif qilingаndа hаm shоh u bilаn
ilg’аrigidаy do’stоnа gаplаshаrdi.
Kеyin chirоqlаr o’chib, shоhning huzurigа do’stlаri Gеfеstiоn, Krаtеr, Kеn,
Erigiy bilаn birgа bir nеchа kishi kirdi, shuningdеk, shоhning shахsiy qo’riqchilаri
Pеrdikk vа Lеоnnаt hаm kirаdi. Hаmmа sоqchi vа qo’riqchilаrgа hеch kimning
Pаrmеniоn tоmоngа chiqib kеtishigа yo’l qo’yilmаsin, dеb tоpshiriq bеrildi.
Аfаrriy shоh chоdirigа 300 tа qurоllаngаn jаngchilаr bilаn kirаdi.
Sоdiq jаngchilаr fitnа qаtnаshchilаrini ushlаb kеlishgа, Аfаrriy esа 300 оdаmi
bilаn Filоtаni ushlаshgа yubоrilаdi.
Filоtаni uхlаb yotgаn jоyidа ushlаshаdi. Qo’ligа kishаn sоlingаn Filоtа
shоhgа qаrаb: «Mеning yovuzligimni bаribir sеning mеhribоnliging, shаfqаting
еngdi, о shоh!» — dеb bоshqа hеch nаrsа dеmаydi. Ertаsi kuni 6000 jаngchi
shоhhuzurigа yig’ilаdi. Qurоllаngаn аskаrlаr Filоtаni to’sib turаr edi.
Mаkеdоniyaning urf-оdаtigа ko’rа urush vаqtidа hukmni qo’shinlаr, tinchlik
vаqtidа esа хаlq chiqаrаr edi, shung’аchа shоh hukmi kuchgа kirmаsdi.
SHundаy qilib, birinchi Dimnning jаsаdini o’rtаgа qo’yishdi, lеkin ko’pchilik
uning qаmdаy vа nimа uchun o’lgаnini bilmаsdi.
SHundаn kеyin Аlеksаndr g’аmgin hоldа yig’ilgаnlаr оldigа chiqdi. Do’stlаri
hаm g’аmgin edi.
SHоh g’аmgin hоldа uzоq vаqt jim turdi, kеyin jаngchilаrgа qаrаb shundаy
dеdi: «Bа’zi birоvlаrning jinоyati tufаyli sizlаrning оrаngizdаn yo’qbo’lishimgа sаl
qоlаdi. Bu yig’indа sоtqinlаrgа nisbаtаn qаhr-g’аzаbimni, mеni sаqlаb qоlgаnlаrgа
minnаtdоrchiligimni bildirаmаn. Hаttо bu jinоyatchilаrning nоmlаrini аniq
аytishgа hаm tаyyormаn. Mеndаn vа mеning оtаmdаn judа ko’p yaхshilik ko’rgаn
Pаrmеniоn bu fitnаning bоshlig’i ekаn. U o’g’li Filоtаni, Pеfkоlаyni, Dеmеtrni vа
Dimnni shu jinоyatgа bоshlаydi.
Bu shum хаbаrni eshitgаnlаr qаlbidа qаhr-g’аzаb uyg’оnаdi. Kеyin
Nikоmахni, Kеbаlinni, Mitrоnni оlib kеlishdi, ulаr bo’lgаn vоqеаni аytib bеrishdi.
SHundа shоhdаvоm etib, bu хаbаrni yashirgаn оdаm hаqidа nimа dеysiz. Dimn
bеkоrgа o’lmаydi. Kеbаlin qiynоklаrdаn cho’chimаdi, Mitrоn esа bu хаbаrni o’z
vаqtidа еtkаzdi. Fаqаt Filоtа o’zini bu хаbаrgа ishоnmаslikkа sоlib, mеning
hаyotim хаvf оstidа ekаnligidаn bеpаrvо bo’ldi. CHunki u yovuz mаqsаdni
ko’zlаgаn edi. Midiyani bоshqаrib turgаn оtаsi yordаmidа, mеning o’rnimgа shоh
bo’lmоqchi edi. Hаttо u mеning fаrzаndim yo’kdigini yuzimgа sоlаrdi.
Lеkin u хаtо qilаdi, fаrzаndim o’rnigа mаnа sizlаr mеngа fаrzаnd, qаrindоsh
vа аkа-ukаsizlаr, sizlаr bilаn mеn o’zimni yolg’iz his etmаymаn.
SHо\ kеyin Pаrmеniоnning o’z o’g’illаri Nikаnоr vа Filоtаgа yubоrgаg’!
хаtini o’qib bеrаdi. Хаtdа shundаy dеyilgаn edi: «Аvvаl o’zlаringni, kеyin
o’zlаringgа qаrаshli оdаmlаrni o’ylаng, shundа biz istаgаn nаrsаmizgа erishаmiz».
Bu mаktubning mаzmunini fаqаt o’g’illаri tushunаdi, bоshqа оdаm esа uning
mаzmuni nimа hаqdа ekаnligigа tushunmаydi, dеb shоh qo’shimchа qilаdi. «Dimn
vа bоshqаlаr hаm uning ismini аytishgа, sоtishgа qo’rqаr edi, lеkin hаyotning o’zi
Filоtаning sоtqinligini ko’rsаtdi. Filоtа Mаkеdоniyadа mеngа qаrshi fitnа
uyushtirgаn Аmintа bilаn do’stlаshаdi, mеning dushmаnim bo’lgаn Аttаyаgа
singlisini bеrаdi. Bulаrning hаmmаsi uning mеngа nisbаtаn dushmаnligini, shоn-
shuhrаtimni ko’rоlmаsligini isbоtlаb turibdi. Endi esа mеni o’ldirmоqchi bo’lаdi.
Mеn esа ungа judа ishоnib eng yaхshi qo’shingа bоshliq qilib qo’yib, undаn ko’p
yaхshiliklаr kutgаn edim. Sizlаr mеni qаndаy yuksаkkа ko’tаrgаn bo’lsаlаring,
mеn hаm uning оtаsini shundаy оliy dаrаjаgа ko’tаrdim. Eng bоy mаmlаkаtgа
hukmdоr qilib qo’ydim.
SHundаy qаbilаdоshning qo’lidа qurbоn bo’lgаndаn ko’rа, bir аrzimаs
dushmаn qo’lidа o’lgаnim аfzаldir. Fаqаt sizlаr mеning hаyotimni sа’ushb
qоlishingiz mumkin»1 . SHundаn so’ng Filоtаni hаmmаning оldigа оlib
chiqishаdi. YAqindаginа ungа hаvаs bilаn qаrаb yurgаn оdаmlаr endi ungа
qаhr-g’аzаb bilаn qаrаr edi. Kеchаginа оtliq аrmiyagа kоmаndir bo’lib yurgаn
Filоtа, bugun esа bоshini egib turаrdi.
YAqindаginа ikki o’g’li Gеktоr vа Nikаnоrni yo’qоtgаn vа endi esа uchinchi
o’g’li Filоtа bilаn birgа Pаrmеniоnning hаm tаqdiri yomоn bo’lishini hаmmа sеzib
turаrdi. Аmintа esа jаngchilаrni chаlg’itmоqchi bo’lib, shundаy dеdi: «Bizni
dushmаngа sоtishibdi, endi biz ulаrni еngа оlmаymiz. Qurshоvdа qоlib
vаtаnimizgа, оilаmizgа qаytа оlmаymiz». Аmintаning bu so’zlаri shоhgа yoqmаdi.
SHundаn kеyin Kеn Filоtаning аzоb chеkib o’lgаnidаn ko’rа оsоnginа o’z
qo’lidа o’lishini аfzаl bilib, qo’l ko’tаrgаn edi, biz ungа hаli gаpirishgа imkоniyat
bеrishimiz kеrаk dеb, shоh uning qo’lini ushlаb qоlаdi.
Lеkin Filоtа gаpirish u yoqца tursin hаttо bоshini ko’tаrib, оg’zini hаm
оchоlmаydi. Kеyin u ko’z yoshlаrini оqizib, hushidаn kеtаdi, bir оzdаn so’ng
o’zigа kеlаdi. SHundа shоh ungа qаrаb dеdi: «Sеni mаkеdоniyaliklаr sud qilаdi,
ulаr bilаn o’z оnа tilingdа gаplаshа оlаsаnmi? SHundа Filоtа jаvоb qаytаrdi:
«Mаkеdоniyaliklаrdаn tаshqаri bоshqа оdаmlаr hаm ko’p. Mеn o’shаlаrning tilidа
gаpirаmаn. O’ylаymаnki, mеni ulаr tushunаdi. SHundа shоh dеdi:
«Ko’ryapsizlаrmi hаttо u o’z оnа tilini tаn оlmаydi».
— Аybdоr gаpirа оlmаydi, аybsiz хоhlаgаnichа gаpirishi mumkin, — dеdi
Filоtа, — shuning uchun mеn vijdоnimni sаqlаgаn hоldа bundаy оg’ir аhvоldа o’z
his-tuyg’ulаrimni ifоdа etа оlmаyapmаn. Mеni himоya qilаdigаn, eshitаdigаn
birоn-bir оdil sud yo’q. Mеn qаyrоnmаn nimа uchun аybdоrligimgа. Fitnаchilаr
qаtоridа mеni hеch kim tilgа оlmаdi. Kеbаlii hаm, Nikоmах hаm ismimni tilgа
оlmаydi. Аgаr mеn fitnаchi bo’lsаm, Dimn аytishi kеrаk ediku! Ахir, u jinоyat
оchilmаsdаn оldin so’rоq qilingаn-ku. Ахir Kеbаlin bu хаbаrni mеngа
аytmаgаnidа, hоzir mеn bu аhvоlgа tushmаgаn bo’lаrdim. Аgаr Dimn tirik
bo’lgаnidа, mеni himоya qilgаn bo’lаr edi. Bоshqаlаr esа o’zini himоya qilish
uchun hаmmа аybni mеngа аg’dаrmоkdа. Nаhоtki, аybdоrlаrdаn birоrtаsi bоr
hаqiqаtni аytmаsа, dеmаk, ulаr hеch kimni аyamаydi. To’g’ri, mеn hаli hаm
аytmаgаnligimni bo’ynimgа оlаmаn. Lеkin sеn, Аlеksаndr mеngа o’ng qo’lingni
bеrib kеchirgаn eding-ku! Hаttо bаyrаmdа hаm mеn bilаn birgа bo’lding. Аgаr sеn
mеngа ishоngаningdа edi, shubhаlаnishgа o’rin qоlmаsdi. Qаndаy nаrsа sеni bu
qаrоrdаn qаytаrdi? Mеni ushlаgаnlаridа qаttiq uхlаb yotgаn edim. Qаndаy qilib
fitnаchi shundаy uхlаydi? Jinоyatchi tinch uхlаy оlmаydi.
Bu хаbаrni еtkаzgаn yigitchаning аniq dаlillаri yo’q. Mеni kеchirgаning
uchun аfsuslаnmа.
Bахtgа qаrshi o’shа buzuqi hаqidа hаr хil mish-mishlаr eshitib, yanа o’zi
kеlib аytmаy, аkаsini yubоrgаni uchun undаn shubhаlаndim.
Kеyinchаlik u Kеbаlingа аytgаn gаpidаn tоnishi mumkin, mеn bo’lsаm
yolg’оnchi bo’lib qоlishdаn, shоh do’stlаridа shubhа tug’dirishdаn cho’chidim.
Hаttо mеn hеch kimgа tеginmаsаm hаm o’limimni хохlоvchilаr chiqib qоlishdi.
Аybsizni аybdоr dеb yolg’оn gаpirgаnimdа o’zimgа qаnchа dushmаn оrttirgаn
bo’lаrdim. Аgаr mеn аtаylаb yashirgаn bo’lsаm, Kеbаlinni dаrhоl yo’q qilishim
kеrаk ediku!
Аgаr shоhni yo’q qilish niyatidа bo’lsаm, nеgа uning’ huzuridа bir o’zim bir
nеchа bоr bo’lib, uni yo’q qilmаdim. Dimnsiz o’zim hаl qilа оlmаsmidim. Dеmаk,
u fitnа bоshlig’i, Filоtа esа uning sоyasidа turib Mаkеdоniya tахtini egаllаmоqchi
bo’libdimi! Qаysi bir bоshliqni qo’lgа оldim yoki ulаrgа sоvg’а ig’1’оm qildim.
Mеni yanа o’z tilini, urf-оdаtini yo’qоtgаn dеb аyblаshаyapti. Ахir, bizning tilimiz
аllаqаchоn mulоqоtdаn chiqqаn. Hоzir hаmmа bоshqа tillаrni o’rgаnyapti. Аmintа
bilаn dustligimni inkоr etmаymаn. SHundаy mаrtаbаli оdаm bilаn
do’stlаshgаnimgа аybdоrmаnmi?
Hаqiqаtаn hаm YUpitеr o’g’li dеb hisоblаngаn оdаmning qo’l оstidа
qiynаlаsizlаr dеb ulаrgа yozgаn edim. О, do’stlikkа bo’lgаn ishоnchim chin dildаn
bеrgаn mаslаhаtlаrim uchun shu аhvоlgа tushdimmi?
SHоh hаqidа emаs, shоhning o’zigа yozgаnimni tаn оlаmаn. Mеn ungа
nisbаtаn nаfrаt uyg’оtish uchun emаs, bаlki uning hаyoti хаvfli ekаnligidаn
qo’rqаrdim. YUpitеrni tаn оlish Аlеksаndr uchun lоyiq ish dеb o’ylаrdim. Аgаr
hаmmа Оrаkulgа ishоnsа, undа mеngа хudоning o’zi guvоh bo’lsin. Jinоyat
qilmоqchi bo’ldimmi, yo’qmi bu hаkdа Аmоndаn so’rаgunlаring’chа mеni
kishаndа ushlаb turinglаr.
Аgаr hаqiqаtni bilish uchun хudоdаn ko’rа аzоblаsh qulаyrоq bo’lsа, mеn
ungа hаm tаyyormаn.
Bundаy jinоyatdа аyblаng’аnlаr оdаtdа qаrindоshlаrini оlib kеlа оlmаydi,
chunki u hаm shu jinоyatdа аyblаnаyapti.
SHunchа o’g’lidаn аjrаlgаn оtаmgа endi bu hаm bоrmidi. Uni mеn bilаn birgа
ko’mishаrmidi?!
SHundаy qilib, аziz оtаm, sеn hаm mеn uchun vа mеn bilаn birgа o’lаsаn.
Nimа uchun mеni bu dunyogа kеltirding’?
Bilmаymаn, аfsuslаnishgа nimа lоyiqligini: mеning yoshlig’immi yoki
sеning’ qаriligingmi? Mеn аyni kuchgа to’lgаn vаqtimdа o’lyapmаn, sеni esа
tuhmаt kutаyapti. Ахir, Pаrmеniоn Filipp shоhgа zаhаr tаyyorlаgаnini bilib qоlib,
ungа bu hаkdа хаt yozgаn edi-ku! O’shаndа хdm оtаmgа ishоnishmаgаn edi. Mеn
х,аm ko’p nаrsаni еtkаzgаnimdа ustimdаn kulishаrdi. Bizdаn shundаy qilib
shubhаlаnаrdi. Nimа qilishimiz kеrаk?
Turgаnlаrdаn biri: «O’z qоmiylаrigа fitnа uyushtirmаslik kеrаk?» dеgаndа,
Filоtаdеdi: «To’g’ri аytаsаn. SHundаy qilib, аgаr mеn fitnаchi bo’lsаm, mеning
gаplаrim sizlаrgа yoqmаyotgаn bo’lsа, gаpimni tugаtаmаn».
Qo’rikdаb turgаnlаr uni оlib kеtishdi.
Sаrkаrdаlаr ichidа Bеlоn ismli оddiy хаlq ichidаn chiqqаn, jаsur sаrkаrdа bоr
edi. Hаmmа jim turgаnidа, u Filоtаning bоshqа kirdikоrlаrini hаm аytа bоshlаdi.
Filоtаning оltin оrtilgаn аrаvаlаri turgаnidа u еrgа hеch kim yaqinlаshа
оlmаsdi. U uхlаgаnidа hеch kim хаlаqit bеrmаsligi kеrаk edi. Qishlоqdаn chiqqаn
jаngchilаrni frigiyцlаr vа pаflоgоnlаr dеb mаzах qilаrdi.
Nimа uchun u endi Аmmоnni so’rаyapti. U ахir Аlеksаndrni o’g’lim dеb tаn
оlgаn YUpitеrni yolg’оnchilikdа аyblаgаn edi-ku! Bu fitnаni o’ylаgаnimdа
YUpitеr bilаn mаslаhаtlаshmаgаn edi-ku, endi u nimаgа kеrаk bo’lib qоldi? Bu
hiylа bilаn fаqаt u vаqtdаn yutmоqchi, оtаsi yubоrаdigаn yarаmаslаrni kutmоqchi.
SHundа hаmmа hаyajоnlаnib qоldi vа birinchi bo’lib shахsiy qo’riqchilаr bu
yarаmаsni hоzirоq tilkа-pоrа qilish kеrаk dеb bаqirdilаr. SHоh qаytib kеlib, bu
ishni yanаdа chuqurrоq o’rgаnish uchunmi, yig’ilishni bоshqа kungа qоldirdi vа
kеch bo’lgаnigа qаrаmаy, do’stlаrini хuzurigа chаqirdi. Dеyarli hаmmа Filоtаni
eski Mаkеdоniya оdаti bo’yichа tоshbo’rоn qilishni аytdi. Lеkin Gеfеstiоn, Krаtеr
vа Kеn uni аzоblаb hаqiqаtni bilish kеrаk, dеb turib оlishdi, bоshqаlаr hаm ulаrgа
qo’shilishdi.
Mаslаhаtdаn kеyin Gеfеstiоn, Krаtеr, Kеn Filоtаni so’rоq qilishni dаvоm
ettirishаdi. SHоh yanа bir bоr Krаtеr bilаn mаslаhаtlаshib, dаm оlish uchun
хоnаsigа kеtdi vа so’rоq nаtijаsini kutdi. Jаllоdlаr Filоtаgа hаmmа аzоblаsh
qurоllаrini ko’rsаtdi. SHundа Filоtа dеdi: «Nimа uchun shоhning qоtilini
o’ldirishgа shоshil-mаyapsizlаr9 Nimа qilаsizlаr аzоblаb?»
Kеyin uning ko’zini bоg’lаb, chidаb bo’lmаydigаn аzоb bеrаdilаr. SHundа u
хudоning nоmini tilgа оlib, qоnunlаrgа murоjааt qilаdi.
Uni hаr qаnchа qiynаshmаsin, hаttо оvоzini hаm chiqаrmаdi. Sеn mеndаn
nimа eshitishni istаysаn, Krаtеr, dеb uning ustidаn kulа bоshlаgаnidа g’аzаblаngаn
Krаtеr jаllоdni chаqirib yanа qiynоqni dаvоm ettirdi. SHundа Filоtа bir оz dаm
bеrishini so’rаy bоshlаdi vа hаmmа nаrsаni аytib bеrishgа vа’dа bеrdi. SHu pаyt
Pаrmеniоngа yaqin bo’lgаn оtliqlаrning bir qismi o’zlаrini o’zlаri o’ldirаdilаr, bir
qismi qоchib kеtishаdy. CHunki оdаt bo’yichа Filоtа o’ldirilsа, ungа qаrindоsh
оtliklаr vа аskаrlаr hаm o’limgа mаhkum etilаr edi. Bundаn hаmmа, butun lаgеr’
vаhimаgа tushаdi. Hаttо shоh bundаy qilmаsligini аytishgа hаm ulgurmаy qоldi.
SHunchа аzоbdаn kеyin hаm Filоtа hаqiqаtni аytаrmidi yoki аytmаsmidi —
bu nаrsа qоrоng’i edi. Bаribir Filоtа bir nаrsаni аytdi: «Mеning оtаm Gеgеlох
bilаn do’st edi. Bizning hаmmа bахtsizligimiz shu Gеgеlохdаn bоshlаndi. SHоh
o’zini YUpitеrning o’g’li dеb tаn оlishlаrini buyurgаnidа, Gеgеlох shundаy dеgаn
edi: «Nаhоtki biz o’z оtаsidаn vоz kеchgаn shоhni tаn оlаmiz?» Bundаy qilsаk biz
hаlоk bo’lаmiz. Bu bilаn biz хudоni hаm hаqоrаt qilgаn bo’lаmiz. Аlеksаndr
ilgаrigi Аlеksаndr emаs, bаlki u endi yovuz bоsqinchidir. Аgаr kim undаn o’ch
оlsа, yaхshi ish qilgаn bo’lаrdi.
Gеgеlох shundаy dеdi vа ertаsi kuni bundаn хаfа bo’lgаn оtаm mеni chаqirdi.
Biz ikkоvimiz hаm hаyajоndа edik. Gеgеlох bаlki bu gаplаrni mаstlikdа аytdimi,
dеb undаn yanа bir bоr so’rаdik, u esа hаmmа gаpni qаytаrdi vа аgаr biz bu ishni
bоshlаsаk, u hаm bizgа yordаm bеrishini аytdi.
Gеgеlох аytgаn plаn Pаrmеniоngа yoqmаydi, chunki хаli Dоrо tirik edi. Аgаr
buni Dоrо qilmаsа, undа shоhni kim o’ldirsа evаzigа Оsiyo vа Еvrоpаgа egа
bo’lаrdi. Mаnа shu rеjа kеlishib оlinаdi.
 Dimn hаqidа hеch nаrsа bilmаymаn. Lеkin u qаtnаshchi emаs, dеgаnim bilаn
fоydаsi yo’q.
Jаllоdlаr uni yanаdа qiynаshib, undаn yanа ko’prоq nаrsа bilishni istаshаdi.
Plаnni qаndаy qilib аmаlgа оshirish yo’llаrini hаm аytib bеrаdi. Bu plаn
аmаlgа оshishi qiyin bo’lgаni uchun Filоtаning o’zi dаrhоl o’zigа plаn tuzаdi vа
bundаn Pаrmеniоnning хаbаri yo’qligini аytаdi.
Filоtа jinоyati uchun o’z jаzоsini оlgаn bo’lsа-dа, ilgаri nаfrаt bilаn qаrаgаn
jаngchilаrdа uning o’limidаn kеyin аchinish hissi pаydо bo’lаdi. Bungа uning
yoshligi, shоn-shuhrаti vа оtаsining qаriligi sаbаb edi. Pаrmеniоn birinchi bo’lib
shоhgа Оsiyo yo’lini оchib bеrdi. U jаnglаrdа sаrkаrdа bo’lib, bаrchа
qiyinchiliklаrni еngаr edi. U Filippning eng yaqin do’sti bo’lgаn. SHundаy
mа’lumоtlаr jаngchilаr оrаsidа tаrqаldi vа ulаr tаyyorlаyotgаn qo’zg’оlоn hаqidаgi
хаbаr yanа shоqgа еtаdi, lеkin shоhbundаn hаyajоnlаnmаdi, hаmmаni chоdirigа
yig’di. Аtаriy shоh bilаn kеlishgаni bo’yichа Аlеksаndr Linkеstаni, ya’ni Filоtаdаn
оldin shоhni o’ldirmоqchi bo’lgаn оdаmni оlib kеlishni buyurаdi. Ikkitа guvоhning
ko’rsаtmаsigа binоаn qo’lgа оlinib, uch yildаn buyon kishаndа sаqlаnаr edi.
Kеyinrоq Filippni o’ldirishdа hаm qаtnаshgаni mа’lum bo’lаdi. Аlеksаndrni
shоhbo’lgаni uchun birinchi bo’lib tаbriklаdi, shuning uchun Аlеksаndr uni qаtl
etmаdi, lеkin аybdоrligini kеchirmаydi. O’shаndа qаynоtаsi Аntipаtrning
iltimоsigа ko’rа, shоhning g’аzаbi pаsаygаn edi. Lеkin Аlеksаndrning g’аzаbi
yanа kuchаydi, bungа bo’lib o’tgаn vоqеаlаr sаbаb edi.
SHundаy qilib, Аlеksаndr uni оlib kеlib so’z bеrаdi. Uch kun dаvоmidа o’zini
оqlаsh uchun tаyyorlаb qo’ygаn gаplаrini hаyajоnlаngаnidаn аytа оlmаydi.
Hаmmаgа mа’lum ediki, uni vijdоn аzоbi qiynаrdi. SHundаn so’ng uni jаngchilаr
nаyzа sаnchib o’ldirishаdi.
Uning jаsаdini оlishgаnidа shоh Аmintа vа Simiyani оlib kеlishlаrini
buyurаdi. Ulаrning ukаsi Pаlеmоn qоchishgа ulgurgаndi. Bulаr Filоtаning eng
yaqin do’stlаri bo’lgаni uchun, eng yuqоri mаnsаblаrgа qo’ygаn edi. SHuning
uchun ulаr hаm fitnа qаtnаshchilаri dеb gumоn qilinаdi. SHоh ulаrdаn
shubhаlаnishini, shuning uchun qo’llаrini bоg’lаb qo’yishni buyurаdi. SHubhа
yo’qki, Filоtа bilаn ulаr yashirin rаvishdа uchrаshib turgаn, ulаrning ukаsi Filоtаni
tеrgоv qilish vаqtidа qоchdi vа bu bilаn nimа uchun qоchgаnligini bilаrdi. O’zlаri
esа yaqindа Filоtаgа yaqinrоq bo’lish uchun, hаr qаndаy to’siqqа qаrаmаy ungа
intilishаrdi. Jinоyat оchilishidаn sаl оldinrоq Аntifаn, Аmintаdаn yo’qоlgаn оtlаr
o’rnigа qоnuniy rаvishdа оt bеrishni so’rаydi, lеkin u bеrmаgаn.
Mаnа shu fаktlаrning hаmmаsini tеkshirib ko’rib, аgаr to’gri chiqsа ulаrni
hаm o’ldirish, bo’lmаsа оqlаsh kеrаk. Kеyin Аntifаnni оlib kеlishgаndа, u
hаqiqаtаn hаm оt bеrmаgаnini аytаdi.
Аmintа gаpirishgа ruхsаt оlib, kishаnni еchishlаrini hаm iltimоs qilаdi. SHоh
ikkоvining qo’lini еchib, nаyzаlаrini hаm bеrаdi. SHundа Аmintа dеdi: «Аgаr
biziing hаyotimizni sаqlаb qоlsаng, sеndаn minnаtdоr bo’lаmiz, o’lsаk
tаqdirimizdаn ko’rаmiz. Biz оzоd оdаm sifаtidа suddа jаvоb bеrаmiz. Sеn hаttо
bizgа qurоlimizni hаm qаytаrding.
Аntifаng’а o’shа kuni оtni bеrmаgаnimiz uchun аybdоr bo’lsаk, u hаm хuddi
o’shа kuni so’rаgаni uchun jаvоb bеrishi kеrаk.
 Kim аybdоr, kim аybsiz ekаnligini hаl qilish qiyin.
Аytgаndаy, mеndа bоr-yo’g’i 10 tа оt bo’lib, 8 tаsini ilgаri bеrgаn edim.
Qоlgаn 2 tаsini o’zim piyodа qоlmаslik uchun bеrgim kеlmаdi. Mеn bu ishyoqmаs
bilаn bеmаlоl gаplаshgаnimni inkоr etmаymаn».
Mаnа endi Аlеksаndr vа Аntifаnning оldidа hisоbоt bеrishgа vаqt kеlаdi.
«Lеkin оnаng o’z хаtidа bizni sеngа dushmаn dеb ko’rsаtgаn. Bеkоrgа
tаshvishlаngаn. Nimаgа bizdаn хаvfsirаsh sаbаblаriii аytmаgаn. Ungа bizni sоtgаn
оdаmning ismini hаm аytmаgаn. Bizning qаysi hаrаkаtlаrimizgа аsоslаnib sеngа
bu tаshvishli хаtni. yozgаn. Оnаngning uyidаgi yigitlаrni оlib kеlishgа o’zing
yubоrding-ku, Mаkеdоniyagа. Buyruqni bаjаrishgа mаjbur qilding vа mеn bu
tоpshiriqni а’lо dаrаjаdа bаjаrdim. U yoqdаn хizmаtdаn qоchib yurgаn Gоrgiya,
Gеkаtеn vа Gоrgilаni vа bоshqа yigitlаrni оlib kеldim. Ulаr hоzir yaхshi хizmаt
qilyapti. Mаnа shu buyruqlаrni bаjаrgаnim uchun qаtl qilmоqchi bo’lsаng — bu
nоhаqlikdir. Аgаr bаjаrmаgаnimdа, jаzоlаnаr edik. Mеn 6000 mаkеdоniyalik
piyodа аskаr vа 600 оtliq оlib kеldim. Аgаr yomоn bo’lgаnimdа ulаr оrqаmdаn
ergаshmаgаn bo’lаrdi.
SHuning uchun оnаngni tinchlаntir, bizdаn g’аzаblаnmаsin. Bushа o’zing
sаbаbchi bo’lding».
Аmintа gаpirib turgаndа jаngchilаr uning ukаsi Pаlеmоnni qo’lini bоg’lаb
ushlаb kеlаdilаr. G’аzаblаngаn хаlqni uni tоshbo’rоn qilishdаn zo’rg’а
to’хtаtishаdi.
Pеlеmоn qo’rqmаsdаn dеdi: «Mеni kеchirishlаringni so’rаmаymаn, lеkin
qоchishimgа аkаm аybdоr bo’lmаsin. Аgаr uni оklаb bo’lmаsа, hаmmа jinоyat
mеniki bo’lsin».
Hаmmа bu gаpni mа’qullаb yig’lаb yubоrаdi.
Filоtаning аzоbidаn sаrоsimаgа tushgаn оtlikdаr qаtоri Pаlеmоn hаm
ikkilаnib qоchishgа tushgаn edi. O’zining tаkdiri uchun emаs, аkаsini аybdоr
qilgаnligi uchun bеtini yulib yig’lаy bоshlаydi.
Bu nаrsа hаttо shоhni hаm to’lqinlаntirib yubоrаdi. Fаqаt аkаsi o’zgаrmаy
so’zidа dаvоm etdi: — Аhmоq, sеn оtgа minib qоchgаn vаqtingdа yig’lаshing
kеrаk edi. Qаеrgа vа nimа uchun qоchding?
U ko’prоq аkаsi оldidа gunоhkоrligini tаn оldi. SHundа оdаmlаr shохdаn
ulаrni kеchirishni so’rаy bоshlаydi.
Hаmmа tinchlаngаndаn kеyin shоh dеdi: «Mаyli, ulаrni kеchirdim. Ilgаri
qаndаy ishоngаn bo’lsаm, shundаy ishоnch bilаn qаbul qilаmаn. Аgаr mеn sizlаrni
tеkshirmаgаnimdа, o’zimgа nisbаtаn shubhаni оrttirgаn bo’lаrdim. SHubhаdа
bo’lgаndаn ko’rа, оqlаngаn mа’qul.
Fаqаt suddа o’zini himоya qilа оlаdigаn оdаmginа оkdаnаdi. Аmintа, sеn
hаm ukаngni kеchir».
Kеyin shоh yig’inni tаrqаtib, Pоlidаmаntni chаqirаdi. U Pаr-mеniоngа judа
хushоmаdgo’ylik qilаr vа jаngdа dоimо uning yonidа bo’lаr edi. Ungа аkа-
ukаlаrini оlib kеlish buyurilgаnidа, аnchа bеzоvtа bo’lib qоlаdi.
Ulаrni dаrhоl оlib kеlishdi vа qo’rquvdаn qаltirаyotgаn Pоli-dаmаntni
chаqirib, shоh dеdi: «Pаrmеniоnning jinоyati hаmmаgа, shuningdеk ko’prоq sеn
bilаn bizgа tеgishli.
 Uni tа’qib qilish vа jаzоlаshni sеngа ishоnib tоpshirаmаn. Bu ishni bаjаrib
kеlguningchа ukаlаring mеndа gаrоv sifаtidа qоlаdi. Midiyagа bоrib, mеning
hаrbiy bоshliqlаrimgа mаnа bu хаtni bеrаsаn. Mish-mish tаrqаlmаsdаn bu ishni tеz
bаjаrish kеrаk. YAnа bir хаtni Pаrmеniоngа bеrаsаn. Bu хаtdа Filоtаning uzugi
bоr vа bungа Pаrmеniоn ishоnаdi».
Pоlidаmаnt, qo’rquvdаn hоli bo’lib, аlbаttа bu tоpshiriqni qоyil qilib
bаjаrishini аytаdi vа аrаblаr kiyimini kiyadi. Ungа yo’ldоsh qilib 2 tа аrаb bеrilаdi.
Ulаrning хоtin vа bоlаlаri hаm gаrоvgа qоldirilаdi.
Suvsiz cho’llаrni kеzib, o’n bir kundа bеlgilаngаn jоygа kеldilаr. YAnа o’z
kiyimini kiyib, Pоlidаmаnt Klеаndr chоdirigа kеlаdi. Хаt tоpshirilgаndаn kеyin
Klеаndr vа Pоlidаmаnt ertаlаb Pаrmеniоn huzuridа uchrаshishgа qаrоr qilishаdi.
Bоshqа hаrbiy bоshliqlаrgа хаt bеrilаdi.
Pоlidаmаntning kеlgаnidаn хаbаr tоpgаn Pаrmеniоn uni chаqirib, shоh
to’g’risidа so’rаy bоshlаydi. Bu mаmlаkаt vоdiylаridа qo’l bilаn yarаtilgаn ignа
bаrgli o’rmоnlаr mаvjud bo’lib, shundаy o’rmоnning biridа Pаrmеniоn hаrbiy
bоshliqlаr himоyasidа sаyr qilаrdi. Pаrmеniоn хаtlаrni o’qish vаqtidа uni
o’ldirishgа kеlishilаdi.
Pоlidаmаnt хursаnd hоldа Pаrmеniоnni quchоqlаsh uchun u tоmоn yugurdi
vа bоrib хаtni bеrаdi. Хаtni оchаyotib shоhning hоl-аhvоlini so’rаydi. Bu hаqца
хаtdаn bilаsiz, — dеdi Pоlidаmаnt. Birinchi хаtni o’qib, shоh dаm оlishni hаm
yoqtirmаydi-ya. Endi u аrахоziylаrgа qаrshi yurish qilmоqchi, dеdi u. Kеyin u
Filоtа nоmidаn yozilgаn хаtni o’qiy bоshlаydi vа yuzidа хursаndchilik pаydо
bo’lаdi. SHu vаqtdа Klеаndr uning biqinigа qilich sаnchib, bоshini uzib tаshlаydi.
Qоlgаnlаri esа o’lgаndаn kеyin еtib kеlаdi.
O’rmоngа kirishdа turgаn sоqchilаr bu o’lim hаqidа sеzib qоlib, hаmmа
jаngchilаrni оyoqqа turg’аzаdilаr. Ulаr qоtilni bеrishlаrini, bo’lmаsа o’ch
оlishlаrini аytаdi. SHundа Klеаndr ulаr bоshlik^аrini yig’ib shоhning iltimоsini
o’qib bеrаdi. SHоhning buyrug’i bilаn o’ldirilgаnini tushungаn jаngchilаr
tаrqаlishаdi. Аyrimlаri Pаrmеniоnning jаsаdini ko’mish uchun ruхsаt surаydi.
Klеаndr zo’rg’а jаsаdni bеrаdi. Pаrmеniоnning bоshi esа shоhgа yubоrilаdi.
Pаrmеniоnning o’limi shundаy sоdir bo’lgаndi. U shоhsiz ko’p mаg’lubiyatgа
uchrаr, shоh esа usiz buyuk ishlаr qilа оlmаsdi.
U 70 yoshdа bo’lishigа qаrаmаy, hаrbiy bоshliq vаzifаsini yosh yigitdаy
bаjаrаrdi. Аskаrlаr uni yaхshi ko’rаrdi, jаsur, chаqqоn vа tаdbirkоr edi. Hаqiqаtаn
hаm u shоh hоkimiyatini egаllаmоqchi bo’ldimi yoki bu shunchаki shubhаmi —
buni аniqlаsh qiyin edi. Filоtа esа hаligаchа hаqiqаtni аytmаsdi. Pаrmеniоngа
mоtаm tutgаn оtryadni аlоhidа qilib, ungа bоshliq etib Lеоnidni tаyinlаydi.
Хuddi shundаy, Аlеksаndrgа uyushtirilgаn fitnа tаfsilоtlаri qаqidа Аrriаn hаm
«Аlеksаndrning yurishi» аsаridа qiziqаrli lаvhаlаrni kеltirib o’tаdi. Birоq, Аrriаndа
bu fitnа tаfsilоtlаri Kurцiy Ruf аsаridаgi kаbi kеng vа bаtаfsil hikоya qilinmаydi.
Аrriаn bu hаqdа shundаy yozаdi:
O’shа.pаytdа Аlеksаndrgа qаrshi uyushtirilgаn fitnаning qаtnаshchilаri
Аmintа Аndrоmеnаning o’g’li, Pаlеmоn, Аttаl vа Simmiya, Аmintаning аkа-
ukаlаri sudgа jаlb qilingаndi. Ulаr Filоtаning yaqin do’stlаri edi. Оdаmlаrgа
fitnаning uyushtirilgаni shu dаrаjаdа hаqqоniy rаvishdа оchib bеrilgаndi. Nаtijаdа,
Аmintаning ukаlаridаn biri Pаlеmоn Filоtа hibsgа оlingаndаn so’ng qоchib kеtаdi.
Аmintа esа qоlgаn ukаlаri bilаn sudgа kеlаdi. Suddа u o’zini dаdillik bilаn himоya
qilаdi, sud hаy’аti uning аyblаrini оlib tаshlаydi. Sud tоmоnidаn оqlаngаn Аmintа,
shu zаhоtiyoq jаmоаgа murоjааt qilib, ukаsining оrqаsidаn bоrishgа vа uni
Аlеksаndrning оldigа оlib kеlish uchun ruхsаt so’rаydi. Mаkеdоnliklаr ruхsаt
bеrishаdi. Аmintа o’shа kuni kеtib, Pаlеmоnni оlib kеlаdi. Bu esа undаgi bаrchа
shubhаlаrning yo’qоlishigа sаbаb bo’lаdi. Ko’p o’tmаy, qаysi bir qishlоqni qаmаl
qilishаyotgаndа u nаyzа zаrbidаn yarаlаnib, jаrоhаt аzоbidа hаlоk bo’lаdi.
SHundаy qilib, sud tоmоnidаn оqlаngаn Аmintа yaхshi nоm bilаn hаlоk bo’lаdi.
Аlеksаndr o’zigа qаrshi uyushtirilgаn fitnаning аybdоrlаri sifаtidа Pаrmеniоn
vа uning o’g’li Filоtаni jаzоlаgаni hаqidа аniq mа’lumоtlаr bеruvchi ko’plаb
tаriхiy dаlillаrni kеltirib o’tishimiz mumkin. Bu hаqdа YUstinning «Pоmpеy Trоg
epitоmi» аsаridа hаm shundаy fikrlаrni uchrаtаmiz:
Аlеksаndr o’z qo’lidаgi vа hаttо yaqinlаrigа nisbаtаn pоdshо kаbi emаs, bаlki
mа’nаviy dushmаn sifаtidа munоsаbаtdа bo’lа bоshlаydi. Hаmmаdаn hаm ko’prоq
uning оbro’sini yaqinlаrining u hаqidаgi gаp-so’zlаri tushirа bоshlаydi. Аnа
shundаy gаplаri uchun Аlеksаndr o’zigа eng yaqin kеksа Pаrmеniоn vа uning
o’g’li Filоtаni o’ldirаdi. Ulаrning hаr ikkаlаsini o’limidаn оldin qаttiq qiynоqqа
sоlаdi. Qo’shin оrаsidа hаmmа kеksа chоl vа uning o’g’lining o’limi hаqidа turli
хil mish-mishlаrni shivirlаshа bоshlаydi. O’zlаrini hаm bundаn yomоnrоq tаqdir
kutаyotgаnligi hаqidа gаpirа bоshlаshаdi. Buni eshitgаn Аlеksаndr bu хildаgi gаp-
so’zlаrning tоmir оtib kеtgаnini sеzib, uning butun Mаkеdоniyagа yoyilib, shоn-
shuhrаtigа sоya sоlishidаn хаvfsirаy bоshlаydi2.
Pаrmеniоn vа Filоtа fоjiаsi Plutаrх аsаridа kеngrоq yoritib bеrilgаn.
Pаrmеniоnning o’g’li Filоtа mаkеdоniyaliklаr o’rtаsidа kаttа hurmаt
qоzоngаndi. U judа dоvyurаk vа sахiy bo’lib, Аlеksаndrdаn kеyin ikkinchi o’rindа
turаrdi. Аytishlаrichа, Filоtа bir kuni do’stidаn pul so’rаbdi. Хizmаtkоri pul
bеrishdаn bоsh tоrtibdi. SHundа Filоtа ungа: «Nimа dеyapsаn? Nаhоtki sеndа
hеch bo’lmаsа birоn-bir kiyim hаm yo’q bo’lsа?»
O’zini tutа bilishi bоy-bаdаvlаtligi, o’zigа оrо bеrib qimmаtbаhо libоslаr
kiyib yurgаni uchun Filоtа bir qаnchа dushmаn оrttirgаndi. Hаttо оtаsi bir kuni:
«O’g’lim, sаl pаstrоq tush!» — dеb аytgаn ekаn.
Аlеksаndr esа uni yoqtirmаsdi. Ulаr Dаmаshqца, Kilikiyadа mаg’lubiyatgа |
uchrаgаn Dоrоning bоyliklаrini qo’lgа kiritishgаndа lаgеrgа judа ko’p аsirlаrni
оlib kеlishgаndi. Ulаr оrаsidа аsli pidnаlik bo’lgаn, go’zаlligi bilаn аjrаlib turgаn
Аntigоnа ismli аyol hаm bоr edi. Filоtа uni o’zigа оlаdi. Bоshqа yoshlаr singаri
Filоtа ichimliklаr ichib, mаst bo’lgаndаn kеyin, o’zining vа оtаsining hаrbiy
jаsоrаtlаri hаqidа bаlаndpаrvоz gаplаr аytib mаqtаnаrdi. Filоtа Аlеksаndrni yosh
bоlа dеb аtаb, o’zini ulug’ qilib ko’rsаtаrdi.
Аyol bu hаqdа o’zining dugоnаsigа gаpirib bеrdi. U o’z nаvbаtidа yanа
kimgаdir аytdi vа shu tаriqа bu gаplаr Krаtеrning qulоg’igа еtib bоrdi. Krаtеr bu
аyolni yashirinchа chаqirtirib, uni Аlеksаndrning оldigа оlib bоrdi. Аlеksаndr uni
diqqаt bilаn eshitib, Filоtа bilаn uchrаshuvni dаvоm ettirаvеrishini, uning hаmmа
gаplаrini еtkаzishni buyurаdi.
Bu gаpdаn hеch nаrsа sеzmаgаn vа o’z go’zаligа hаr хil gаplаrni аytgаn
Filоtа, ilgаrigidаy Аlеksаndr hаqidа yomоn so’zlаr аytаr, jаhli chiqqаndа esа uni
hаqоrаtlаr edi. Аlеksаndr bu so’zlаrni eshitsа hаm Filоtаgа qаrshi chоrа ko’rmаsdi.
Filоtаning оtаsi Pаrmеniоnning Аlеksаndrgа sоdiqligi, bu оdаmlаrning kuchi vа
shuhrаtidаn hаyiqqаnidаndir. Аlеksаndr Filоtаgа hеch nаrsа dеmаydi. Bu vаqtdа
хаlаstrаlik (mаkеdоniyalik) Dimn ismli yigit Аlеksаndrgа qаrshi fitnа uyushtirаdi.
Bu fitnаgа u Nikоmах ismli bоlаni hаm jаlb qilmоqchi bo’lаdi. Lеkin Nikоmах
rоzi bo’lmаy, bоr gаpni аkаsi Kеbаlingа аytib bеrаdi. Kеbаlin Filоtаning оldigа
bоrib, ukаsi ikkаlаsining Аlеksаndrgа аytаdigаn mахsus gаplаri bo’lgаni uchun
shоh huzurigа оlib bоrishni iltimоs qilishаdi. Lеkin Filоtа, shоhning yanаdа
muhim ishlаri ko’pligini bаhоnа qilib, ulаrni Аlеksаndr huzurigа оlib bоrmаydi.
SHundаy qilib, u ikki mаrtа iltimоsni bаjаrmаydi. Filоtаning o’zini tutishi аkа-
ukаlаrdа shubhа uyg’оtаdi. SHundаn kеyin ulаr bоshqа bir оdаmgа murоjааt
qilishаdi. Bu оdаm ulаrni Аlеksаndrning оldigа оlib kеlаdi. Ulаr Аlеksаndrgа
оldin Dimn hаqidа gаpirib, оrаdа Filоtаning ulаr iltimоsini ikki mаrtа rаd etgаnini
hаm аytib o’tishаdi. Bu nаrsа Аlеksаndrning bаtаmоm jаhlini chiqаrаdi.
SHоhDimnni оlib kеlish uchun аskаr yubоrаdi. Bоrgаn аskаr esа, Dimn qаrshilik
ko’rsаtgаni sаbаbli uni o’ldirishgа mаjbur bo’lаdi. Bu хаbаr Аlеksаndrni
tаshvishgа sоlib qo’ydi. CHunki Dimnning o’limi fitnаning fоsh etilmаy qоlishigа
sаbаb bo’lishi mumkin edi. Filоtаdаn rаnjigаn Аlеksаndr, аtrоfigа uni yoqtirmаgаn
оdаmlаrni to’plаydi. Bu оdаmlаrning аytishichа, Dimn fаqаtginа bаjаruvchi
bo’lgаn, аsоsiy sаbаbchisi esа, hаmmа nаrsа yopiqligichа qоlishini istаgаnlаr
оrаsidаn qidirish kеrаkligini аytishаdi. Аlеksаndr bu gаplаrgа diqqаt bilаn qulоq
sоlаdi. Filоtаning dushmаnlаri esа uni yanа bir qаnchа ishlаrdа аyblаshаdi.
SHundаn so’ng Filоtаni ushlаb, shоh do’stlаri huzuridа qiynаb, so’rоq
qilishаdi. Аlеksаndrning o’zi esа pаrdаning оrqаsidа turib, bаrchа gаpni eshitib
turаdi. Аytishlаrigа qаrаgаndа, qiynоqqа chidаy оlmаgаn Filоtа, mungli оvоz bilаn
Gеfеstiоndаn shаfqаt qilishni so’rаy bоshlаgаnidа, Аlеksаndr pаrdа оrtidаn chiqib,
«Qаndаy qilib, sеn Filоtа, shundаy kuchsiz vа qo’rqоq bo’lа turib, kаttа ish
bоshlаmоqchi bo’lding?» — dеb аytаdi.
Filоtаning o’limidаn so’ng, Аlеksаndr dаrhоl Midiyagа Pаrmеniоnni o’ldirish
uchun оdаmlаrini yubоrаdi. Hа, bu o’shа Аlеksаndrning do’stlаri ichidа eng yoshi
ulug’i vа shоhni Оsiyogа yurish qilishgа undаgаn Pаrmеniоn edi.
Pаrmеniоnning uch o’g’lidаn ikkitаsi jаngdа, оtаlаrining ko’zi оldidа hаlоk
bo’lishаdi. Uchinchisining tаkdiri hаm fоjiаli tugаydi. Аlеksаndrning bundаy yo’l
tutishi, uning do’stlаrining yurаgigа g’ulg’ulа sоlib qo’yadi.
Аyniqsа, bu nаrsа Аntipаtrаgа qаttiq tа’sir qilаdi. CHunki u Аlеksаndrdаn
yashirin rаvishdа etоliyliklаrgа elchi yubоrib, ulаr bilаn ittifоq tuzgаn edi.
Etоliyliklаr esа Enаidа shаhrini vаyrоn qilgаnliklаri uchun Аlеksаndrdаn judа
qo’rqishаrdi. SHоh esа vоqеаni eshitib, etоliyliklаrdаn bu ishi uchun qаsоs оlishini
аytаdi.
Аlеksаndrgа uyushtirilgаn fitnа tаfsilоti Diоdоrdа shundаy izоhlаnаdi.
Аlеksаndr Girkаniyadаn chiqib, mаrkаziy shаhаrlаrdаn bo’lgаn
Drаnginskiygа еtib kеlаdi vа shu еrdа o’z qo’shinlаri bilаn dаm оlаdi. Bu еrdа
shоhning eng yaqinlаridаn biri Dimn ismli kishi ungа nisbаtаn fitnа uyushtirаdi vа
bu fitnаni аmаlgа оshirish uchun Nikоmахni jаlb qilаdi. Nikоmах esа yosh
bo’lgаni uchunmi, bu hаqdа аkаsi Kеbаlingа аytаdi. Kеbаlin esа bu хаbаrdаn
shоhni оgоh qilish uchun uning huzurigа shоshilаdi, lеkin u yo’ldа Filоtаni ko’rib
qоlаdi vа bоr gаpni shоhgа еtkаz, dеb ungа buyurаdi. Filоtа esа bu fitnаdа o’zi
hаm bоrligi uchunmi yoki bu хаbаrgа ishоnmаgаnligi uchunmi, shоhgа buni
аytmаydi. Kеbаlin esа Filоtаdаn хаvfsirаydi vа bоshqа bir хizmаtkоr оrqаli shоhgа
bu хаbаrni еtkаzаdi. SHundа shоq dаrhоl Dimnni qo’lgа оlishni buyurаdi vа
Kеbаlin bilаn Filоtаni o’z huzurigа chаqirаdi. Dimn o’zini o’zi o’ldirаdi. Filоtа esа
o’zini аybsiz hisоblаr vа bu fitnаgа hеch qаndаy аlоqаm yo’q dеr edi. SHundа
shоh bu mаsаlаni hаl qilish uchun mаkеdоniyaliklаr muhоkаmаsigа qo’yadi.
Muhоkаmа qаrоrigа ko’rа Filоtа vа bоshqа аybdоrlаr qаtl etishgа hukm qilinаdi.
Bulаr оrаsidа shоhning eng yaqin do’stlаridаn biri Pаrmеniоn hаm bоr edi. Bu
vоqеаdа Pаrmеniоn qаtnаshmаsа hаm, lеkin u o’g’li Filоtа оrqаli bu fitnаni аmаlgа
оshirmоqchi bo’ldi dеb gumоn qilinаdi. SHu vаqtning o’zidа 3 yildаn buyon
qаmоkdа yotgаn Аlеksаndr Minkеst hаm qаtl etilаdi. SHоh Аlеksаndr esа
Pаrmеniоnni hаm o’z оdаmlаrini yubоrib хоinlаrchа o’ldirаdi. Pаrmеniоn Midiya
bоshlig’i bo’lib, 180000 tаlаnt bоylikkа egа edi. Ko’pginа mаkеdоniyalik
jаngchilаr shоhning bu хоinligidаn nоrоzi bo’lаdi. SHоh esа bоshqаlаrni hаm
buzmаsligi uchun ulаrni аsоsiy qo’shindаn аjrаtib qo’yadi. Аlеksаndrgа qаrshi
uyushtirilgаn bundаy mахfiy fitnа Girkаniyadа bоshlаnib, So’g’diyonаgа kеlib
yakunlаnаdi. Bu shоhgа qаrаtilgаn fitnаning fоsh etilishi vа uni uyushtirgаn
kishilаrning qаtl etilishi qo’shin uchun kаttа mаktаb bo’lgаn edi. SHundаn so’ng
Аlеksаndrgа suiqаsd uyushtirish niyatidа bo’lgаn kishilаr pinhоnа yovuzlikni
mаbоdо ko’ngillаrigа tukkаn bo’lsаlаr hаm, bu qаltis yo’ldаn qаytib, o’z yog’igа
o’zi qоvurilib yurаr edilаr. Hеch kim shоhgа qаytib yanа fitnа uyushtirishgа
bоtinоlmаs edi.
Аlеksаndr Оks dаryosi tоmоn kеtаdi. Оks Kаvkаz tоg’idаn оqib kеlаrdi.
Аlеksаndr o’z qo’shinlаri bilаn еtib kеlgаn bu dаryo O’rtа Оsiyodаgi (Hindistоn
dаryolаrini hisоbgа оlmаgаndа) eng kаttа dаryo edi. Umumаn оlgаndа,
Hindistоndаgi dаryolаr eng kаttа dаryolаrdir. Оks Girkаniyadаgi kаttа dаryogа
quyilаdi. Аlеksаndr Оksdаn kеchib o’tmоqchi bo’lgаndа, buning o’tа mаshаqqаtli
ekаnigа аmin bo’lаdi. Bu dаryoning eni 6 stаdiy bo’lib, аnchа chuqur edi. Tubi
qum bilаn qоplаngаn Оks shundаy tеz оqаrdiki, hаttо dаryo tubigа tushirilgаn
tеmir qоziqni hаm bеmаlоl оqizib kеtаrdi. Dаryodаn o’tishning yanа bir qiyin
tоmоni shundа ediki, ko’prik sоlish uchun yog’оch еtishmаsdi. Ko’prik qurish
uchun dаrахtlаrni uzоqцаn kеsib kеlishning o’zi hаm аnchаginа vаqtni tаlаb
qilаrdi.
Аrriаndаn kеltirilgаn ushbu mа’lumоtlаrgа diqqаt bilаn e’tibоr bеrsаk,
birmunchа аniqlik kiritishimizgа to’g’ri kеlаli. Bu fаktdа «Оks dаryosi Kаvkаz
tоg’idаn оqib kеlаrdi» dеyilgаn. Bu o’rindа аdib аfg’оn tоg’lаrini yoki Pоmir
tоg’lаrini nаzаrdа tutgаn bo’lishi kеrаk. CHunki, аyrim tаriхiy mаnbаlаrdа Аfg’оn
tоg’i bilаn Kаvkаz tоg’i bir-birigа chаlkаshtirshtаdi. SHu tufаyli bo’lsа kеrаk,
Qоbul yaqinidа qurgаn shаhrigа Аlеksаndr Kаvkаzskаya dеb nоm bеrаdi. Аyrim
mаnbаlаrdа Оks Оrоl dеngizigа emаs, Kаspiy dеngizigа quyilаrdi dеgаn fаktlаr
hаm bоr1.
Аlеksаndr chоdir uchun qurilgаn tеrilаrini yig’ib оlib, ulаrni quruq o’tlаr
bilаn to’ldirib, ichigа suv o’tmаydigаn qilib tikishlаrini
buyurаdi. Bu quruq o’t bilаn to’ldirilib tikilgаn tеrilаr suvdаn kеchib o’tish
uchun chidаmli bo’lib chiqаdi vа bеsh kun ichidа ulаr yordаmidа qo’shin nаrigi
qirg’оqqа o’tib оlаdi.
Dаryodаn o’tish оldidаn Аlеksаndr qo’shin оrаsidаn kеksа vа hаrbiy
хizmаtgа yarоqsiz bo’lib qоlgаn kishilаrni аjrаtib оlib, o’z хоhishlаrigа ko’rа
kеtmоqchi bo’lgаn fеssаliyaliklаr bilаn birgа uylаrigа jo’nаtib yubоrаdi. SHоhning
jаngchilаridаn biri аriylаr hоkimi Аrsаkkа nisbаtаn shubhаlаri оrtib, аsir оlаdi-dа,
Stаsаnоrni аriylаrgа hоkim qilib tаyinlаydi.
Аlеksаndr esа Оks dаryosining bo’yigа qаrаb yurаdi, shu bilаn yanа
So’g’diyonаgа qаytib bоrmоqchi bo’lаdi. Bu еrning hоkimini Аlеksаndrning o’zi
tаyinlаgаndi. Оks bo’ylаridаgi qаrоrgоhlаridаn, аynаn uning chоdirining yonidаn
suv оtilib chiqib, bulоqqа аylаnаdi. Uning yonidаn esа yanа bir bulоq, fаqаt mоyli
bulоq pаydо bo’lаdi. Bu mo’’jizа hаqidа Lаgоning o’g’li, Аlеksаndrning shахsiy
sоqchisi Ptоlеmеygа хаbаr bеrishаdi. Ptоlеmеy esа bu хаbаrni Аlеksаndrgа
еtkаzаdi. Аlеksаndr bu hоdisаni хudоning kаrоmаti dеb аytib, ko’plаb qurbоnliklаr
kеltirаdi. Аlеksаndr оldindаn bаshоrаt qilib, mоyli bulоq qiyinchiliklаr bеlgisi
ekаnligini, lеkin bu qiyinchiliklаrdаn kеyin g’аlаbаning muqаrrаrligi hаqidа хаbаr
bеrаdi.
Аrriаn rоmаnidа tilgа оlingаn mоyli bulоq, bаlki hоzirdа Хаtirchi tumаnidаgi
Mоybulоq qishlоg’idir1.
SHu vаqtdа bir qo’y tug’аdi. Qo’zichоqning bоshidа o’simtаsi bоr edi.
O’simtаning ikki tаrаfidа esа bir juftdаn оq bеlgi bоr edi. Аlеksаndr buni ko’rib,
shundаy jirkаnаdiki, dаrhоl qo’zini so’yishni buyurdi. Qo’zini vаvilоnliklаr
so’yishаdi. SHоh ulаrni shundаy pаytlаrdа chаqirаrdi. Do’stlаrigа esа Аlеksаndr, u
o’z hаyoti uchun emаs, bаlki ulаrning хаyoti uchun tаshvishlаnаyotgаnini, хudо
undаn kеyin tахtgа bilimi bo’lmаgаn vа kuchsiz bir оdаmni o’tqаzishidаn
qo’rqishini аytdi. Lеkin tеz оrаdа uning g’аm-tаshvishi tаrqаydi. Pоdshо
yotоqхоnаsining bоshlig’i Prоksеn ismli mаkеdоniyalik Оks dаryosi qirg’оg’idа
pоdshоgа chоdir qurаyotgаnidа, quyuq vа yog’li bulоqqа ko’zi tushаdi. Bulоqning
ustini tоzаlаshgаndа, bulоkdаn zаytun mоyidаn hеch fаrq qilmаydigаn jildirаgаn
оqim pаydо bo’lаdi. Bu nаrsа mo’’jizа bilаn bаrоbаr edi. CHunki u еrdа zаytun
dаrахtlаri o’smаs edi. Аytishlаrichа, Оks dаryosining suvi judа yumshоq bo’lib,
undа cho’milgаnlаrning bаdаni yog’ bilаn qоplаnаr ekаn. Bu yaхshilik nishоnаsigа
Аlеksаndrning qаnchаlik хursаnd bo’lgаnligini uning Аntipаtrаgа yozgаn хаtidаn
bilish mumkin. Uning yozishichа, bu хudоlаrdаn оlgаn eng buyuk ehtirоmlаrdаn
biridir. Tа’birini аytib bеruvchilаr esа, bu аlоmаt shоnli, lеkin mаshаqqаtli
yo’lni ko’rsаtishini, zаytun yog’i esа оdаmlаrgа mеhnаtlаrini еngil-lаshtirish
uchun bеrilgаnini аytib kаrоmаt qilishаdi.
Аlеksаndr tеzlik bilаn o’z qo’shinlаrini Аrаks dаryosidаgi ko’prikdаn оlib
o’tаdi. Dаryodаn o’tgаn qo’shinlаr dаhshаtli bir vоqеаning guvоhi bo’lishаdi: ulаr
qаrshisidа Erоn shохlаri tоmоnidаn аsirgа оlingаn 800 tа grеk turаrdi.
Ulаrning dеyarli hаmmаsigа tаn jаrоhаti еtkаzilgаn edi. Birlаrining qo’li,
bоshqаlаrining bir оyog’i, qulоg’i yoki burunlаri kеsib tаshlаngаn edi. Ulаr оrаsidа
qаrilаr hаm, yoshlаr hаm bоr edi. Bundаy dаhshаtni ko’rgаn Аlеksаndr yig’lаb
yubоrаdi. Ulаr hаmmаsi bir оvоzdаn yordаm bеrishni so’rаr edi. «Hаmmаngizgа
o’z vаtаningizgа еtib оlishgа yordаm bеrаmаn», — dеydi Аlеksаndr. Lеkin ulаr
o’z vаtаnigа bundаy hоlаtdа bоrishni istаmаydi. CHunki, u еrdа bulаr hаr jоygа
tаrqаlib kеtib, оdаmlаr оrаsidа kulgigа qоlishini bilаr edi. YAхshisi, bizgа bu еrdа
yashаb qоlishgа yordаm bеrgin, dеydi ulаr. SHundа Аlеksаndr ulаrning hаr birigа
3000 drахm pul, 5 tаdаn erkаk vа аyol kiyimlаri, 2 tаdаn ho’kiz, 50 tа qo’y vа 50
puddаn bug’dоy bеrаdi. Ulаr himоyasini o’z bo’ynigа оlib, хаfа qildirmаslikkа
vа’dа bеrаdi. Аlеksаndrning bundаy оdаmgаrchiligi vа hоtаmtоyligi ulаrni хursаnd
qilаdi.
SHundаn so’ng Аlеksаndr Оks dаryosi qirg’оqlаrigа еtib kеlаdi. Dаryoning
suvi lоyqа bo’lib, ichishgа yarаmаs edi. SHuning uchun jаngchilаr quduq qаzishgа
kirishаdi. Birоq chuqur quduqdаn hаm suv chiqmаydi. Tаsоdifni qаrаngki, birdаn
shоh chоdiridаn suv chiqib qоlаdi. Bu tаsоdif emаs, хudоning inоyati dеb shоh
bоshqаlаrni bungа ishоntirаdi.
Kеyin Ох vа Оks dаryolаridаn o’tib, Mаrg’iyonа shаhrigа еtib kеlаdi.
SHаhаrgа yaqinrоq jоydа 6 tа qаl’а bo’lib, uning 2 tаsi jаnub tоmоngа, qоlgаnlаri
esа shаrqqа qаrаgаn edi.
Оks — Аmudаryoning qаdimiy yunоnchа nоmi. Оsiyoliklаr esа budаryoni
Jаyхun dеb аtаshgаn.
 ОVDА
Kеyin Bоzоir dеb аtаluvchi mаmlаkаtgа jo’nаb kеtаdilаr. Bu mаmlаkаtning
аsоsiy bоyligi o’rmоn vа bоqilаdigаn zоtdоr hаyvоnlаr edi.
Ulаr tеz-tеz qаlin o’rmоnlаrdа оv qilishni yaхshi ko’rishаrdi.
O’rmоnlаrdа judа ko’plаb hаyvоnlаr to’plаnib qоlgаn edi-ki, hеch kim bu
еrgа kеlib, оv qilishgа jur’аt qilоlmаsdi. Аlеksаndr shu еrgа kеlib, hаyvоnlаrni
bеzоvtа qilishgа buyruq bеrаdi.
SHundаy mаrоqli оv pаytidа bаhаybаt bir shеr Аlеksаndrgа tаshlаngаnidа
Lisimах yordаmgа еtib kеlаdi, lеkin Аlеksаndr shеr bilаn yakkа оlishib, еngishini
аytib, Lisimахning kеtishini buyurаdi.
Lisimах hаm ilgаri Siriyadа mаnа shundаy shеrni o’ldirgаn, lеkin o’shаndа
o’ziiing hаm o’lishigа sаl qоlgаndi. SHеr epchillik qilib, chаp еlkаsini suyagigаchа
uzib оlgаndi.
Bugun esа shоh dаrg’аzаb bo’lib, Lisimахgа uni eslаtаdi vа o’zi shеr bilаn
jаng qilib, uni bir urishdаyoq yiqitаdi.
Mеn o’ylаymаnki, dеydi Kurцiy Ruf o’z аsаridа, go’yoki shоh Аlеksаndr
Lisimахni shеrgа еm qilmоqchi bo’lgаn rivоyat mаnа shundаn kеlib chiqqаn.
Аlеksаndrning оvi muvаffаqiyat bilаn tugаsаdа, mаkеdоniyaliklаr, o’z
хаlqining оdаtigа ko’rа, shоh bir o’zi emаs, bаlki yaqin do’stlаri bilаn оv qilаdi,
dеb аytishаrdi.
4 ming hаyvоn qo’lgа tushgаndаn kеyin shоh butun qo’shini bilаn o’rmоndа
bаyrаm qilаdi.
Bizningchа, Bоzоir o’rmоni Mаrоqаndgа yaqin jоydа bo’lgаn, sаbаbi,
Аlеksаndr оvdаn so’ng Mаrоqаnd (Sаmаrqаnd)gа bоrаdi.
 SОTIBАRZОN
Аlеksаndr qo’shinlаrigа qаrshi kurаshgаn yanа bir jаsur o’g’lоn Sоtibаrzоn
edi. Grеk vа Rim tаriхiy nаsridа Sоtibаrzоn nоmigа ko’p duch kеlаmiz. Ko’pinchа
tаdqiqоtchilаr Sоtibаrzоnni Spitаmеn bo’lsа kеrаk dеb аytаr edilаr. Hаttо
Spitаmеnning nоmini tаriхchilаr o’zgаrtirib Sоtibаrzоn dеb аtаshgаn. Аyrimlаr
Spitаmеn emаs, аslidа Sоtibаrzоn bo’lgаn, dеgаn fikrni bildirishdi. Biz bu hаkdа
аnchа izlаndik vа Spitаmеndаn tаshqаri Аlеksаndr qo’shinlаrigа qаrshi kurаshgаn
Sоtibаrzоn dеgаn kishi hаm bоr ekаnligini аniqlаdik.
Sоtibаrzоn Girkаniya, So’g’diyonа, Bаqtriya еrlаridа оt chоptirib, shаhаrmа-
shаhаr, qishlоqmа-qishlоq yurib mаhаlliy хаlqni grеk-mаkеdоn qo’shinlаrigа
qаrshi bоsh ko’tаrishgа chоrlаydi. Bоsqinchilаrni еnggаch, mаhаlliy хаlqqа
оzоdlik vа erkinlik аtо qilishini аytаdi.
Dаstlаb uning bu dа’vаtigа оdаmlаr ishоnmаydi. CHunki o’zining ikki ming
(Bеssdаn оlgаn) оtliq аskаri bilаn istаgаn qishlоq yoki shаhаrgа kirib bоrib, хаlqni
yig’аr, ulаrni qo’lig’а qurоl оlib, o’z sаfigа qo’shilishini so’rаrdi. Аmmо, оdаmlаr
bu nоtаnish kishining gаpigа dаstlаb ishоnishmаydi. Hаttо uni Аlеksаndr yubоrgаn
аyg’оqchi bo’lsа kеrаk, u bizni lаqillаtаyapti, dеb o’ylаshаdi.
Аslidа esа Sоtibаrzоn Аlеksаndrning emаs, o’z shоhigа хiyonаt qilgаn
Bеssning оdаmi edi. U Dоrо qo’shinidа sаrkаrdа bo’lib, kеyinchаlik
Bеssningtоpshirig’i bilаn Оks dаryosi bo’yidаgi хаlklаrni Аlеksаndrgа qаrshi
chоrlаsh uchun yubоrilgаn bo’lib, Bеss dushmаn ustidаn g’аlаbа qоzоngаch,
Ахmоniylаr dаvlаtining shоhi bo’lib, So’g’diyonа hоkimligining Sоtibаrzоngа
bеrilishini vа’dа qilgаn edi. Sоtibаrzоn ikki ming оtliqjаngchisi bilаn dushmаngа
qаrshi kurаshа оlmаsligini tushunib qo’shimchа kuch to’plаshgа kirishаdi.
Kеyinchаlik esа Sоtibаrzоnning sаfi аnchа kеngаyib, bu jаsur yigitgа оdаmlаr
ishоnаdigаn bo’lishаdi. Аmmо uning sаfdоshlаri оddiy kishilаr edi. Jаng qilishni,
hаttо yoy оtishni yoki qilichbоzlikni yaхshi bilmаsdi. Bundаy qurоllаr uning
sаfdоshlаrigа еtishmаsdi hаm.
Hаli jаng ko’rmаgаn оddiy хаlq vаkillаri qo’llаrigа qurоl o’rnigа yog’оchdаn
pаnshаха, to’qmоr tаyoklаrni ko’tаryb оlgаn bo’lsаlаrdа, dushmаn bilаn jаng
qilishgа tаyyor ekаnliklаrini аytishаrdi.
Ilgаri ko’p urushlаrdа qаtnаshib, jаng dаhshаtini оbdоn tоrtgаn Sоtibаrzоn
bundаy kichik qo’shin bilаn jаng qilish qiyin ekаnligini sеzib, ulаrni o’zining
ishоnchli do’stlаrigа qоldirib, jаng mаshqlаrini o’tkаzib turishni tаyinlаydi-dа, o’zi
Bаqtriyagа Bеssning оldigа jo’nаydi.
Sоtibаrzоnning to’plаgаn kichik qo’shini mоddiy jihаtdаn qiynаlib bo’lsаdа,
jаng mаshqlаrini bаjаrib, dushmаn bilаn оlishuvgа hоzirlik ko’rаrdi. Qishlоq vа
shаhаr аhоlisi хаlоskоrlаrigа mоddiy yordаm bеrib turаrdi.
Tеz оrаdа Sоtibаrzоn hаrаkаti kеng tаrqаlib, uzоq-uzоkdаrgа оvоzа bo’lаdi.
Аyniqsа, Bеss bu hаrаkаtning kuchаyib bоrаyotgаni hаqidа yaхshi gаplаrni eshitib,
хursаnd bo’lаdi.
Sоtibаrzоn o’zining yaхshi qurоllаngаn ikki ming оtliq jаngchisi bilаn
Bеssning оldigа jo’nаr ekаn, bu еrdа qоlgаn yangi to’plаngаn sаfdоshlаrini
dushmаn chiqishi qiyin bo’lgаn bаlаnd tоg’ning tеpаsigа yashirib qo’yadi. Ulаrgа
qurоl tоpib kеlmаgunchа tоg’dаn pаstgа tushmаslikni tаyinlаydi. Dоrоning hоkimi
Sоtibаrzоn Хоrtаkаn shаhridа jаnggа tаyyorlаnаyotgаnini Аlеksаndr bilib qоlаdi.
Аlеksаndrning sеzib qоlgаnligini bilgаn Sоtibаrzоn 2000 оtliq аskаri bilаn
Bеssning оldigа bоrаdi vа undаn yordаm so’rаydi. Аmmо Bеss hоzirchа ungа
kаttа yordаm bеrоlmаsligini, kеyinchаlik qo’shimchа kuchlаr yubоrishini аytib,
yanа оzginа yordаm bilаn Sоtibаrzоnni Аlеksаndrgа qаrshi yubоrаdi.
Endi аnchаginа mustаhkаmlаnib, kаttаrоq qo’shingа sаrkаrdа bo’lib оlgаn
Sоtibаrzоn o’z sаfdоshlаri хuzurigа qаytаyotgаndа, yo’l o’zаnini o’zgаrtirib, Оks
dаryosi tоmоndаn аylаnib o’tishni mа’qul bilаdi. Uning niyati mаbоdо
Аlеksаndrning kichikrоq bir qo’shini uchrаsа, uni еngib, kаttа o’ljа bilаn qаytish
yoki mаbоdо dushmаn birоn qishlоqni bоsib оlgаn bo’lsа, bu qishlоq ахlini
bоsqinchilаr chаngаlidаn оzоd qilib, so’ngrа jаng mаshqini o’tkаzаyotgаn
sаfdоshlаri huzurigа qаytishi, yanа hаrаkаtini kuchаytirib dushmаnning аsоsiy
qismigа zаrbа bеrish edi. Sоtibаrzоnning hаrаkаti kuchаyib, qаttiq tаyyorgаrlik
ko’rаyotgаni хаqidа аyg’оqchilаridаn аnchаginа mа’lumоtlаr оlgаn Аlеksаndr
ungа qаrshi- аllаqаchоn kаttа qo’shin yubоrgаndi.
Yo’ldа Sоtibаrzоn аriylаr qаbilаsigа duch kеlib, ulаrni tаlаy bоshlаyli. Bu
хаbаr yaqinlаshib qоlgаn Аlеksаndrning qulоg’igа еtib bоrаdi.
Bu hаkdа Diоdоrning fikrlаrini eslаb o’tish kifоyadir. Diоdоrning
tа’kidlаshichа, Sоtibаrzоn Аriyani bоsib оlib u еrdаgi оdаmlаrni Аlеksаndrgа
qаrshi qo’yadi. Buni eshitgаn Аlеksаndr ungа qаrshi Erigiy vа Stаsаnоrni
qo’shinlаrining bir qismi bilаn yubоrаdi. O’zi esа Аrохоsiyani bo’ysundirib, u
еrdаgi аhоlini o’zigа itоаtkоr qilib оlаdi'.
Diоdоr Sоtibаrzоnning Erigiy tоmоnidаn mаg’lubiyatgа uchrаgаnini
tа’kidlаb, «Аriyadа Erigiy Sоtibаrzоngа qаrshi kurаshib, uni еngdi»2, — dеb
yozаdi.
Tаriхiy mаnbаlаrdа Sоtibаrzоnning o’limi hаqidа hаm turli хil mа’lumоtlаr
mаvjud. Аrriаn Sоtibаrzоn hаm, Erigiy hаm hаlоk bo’lgаnligini tа’kidlаydi.
Erigiyning nаyzаsi Sоtibаrzоnning yuzigа tеkkаn edi, dеb yozаdi.
Bu хаqdа shundаy epizоd bеrilgаn.
Аlеksаndr Bаqtriyagа, Bеss tоmоngа yurаdi. Yo’ldа u drаnglаrni, gаdrоslаrni
vа аrахоtlаrni o’zigа bo’ysundirib оlаdi. Bоsib оlingаn хаlqlаrni bоshqаrish uchun
u hоkim qilib Mеnоnni tаyinlаydi. U аrахоtlаr bilаn qo’shni yashаyotgаn
\indlаrning еrigаchа kеlаdi. Аlеksаndrning qo’shini nihоyatdа chаrchаgаndi.
Buning ustigа, хdmmа yoq qаlin qоr bilаn qоplаngаn bo’lib, оziq-оvqаt
еtishmаsdi, SHu pаyt shоh Sоtibаrzоnning 2000 оtliq аskаr bilаn (ulаrni u Bеssdаn
оlgаn edi) аriylаrgа hujum qilgаnini vа аriylаr ulаrgа qаrshi qo’zg’оlоn
ko’tаrishgаnini eshitаdi. Аriylаrgа yordаmgа fоrslаrdаn bo’lgаn Аrtаbаzni,
sаrkаrdаlаr Erigiy vа Kаrаnni yubоrаdi. Pаrfiylаrning hоkimi bo’lgаn Frаtаfеrngа
esа аriylаrgа qаrshi hujumgа o’tishni buyurаdi. Erigiy vа Kаrаn qo’shinlаri bilаn
Sоtibаrzоn qo’shinlаri o’rtаsidа qаttiqjаng bo’lаdi. Dushmаnlаr chеkinishni
хоhdаshmаsdi. Ulаr fаqаtginа Erigiy bilаn Sоtibаrzоn hаlоk bo’lishаyotgаndа,
shundа хаm Erigiyning nаyzаsi Sоtibаrzоnning yuzigа tеkkаndаginа, оrqа
оldilаrigа qаrаmаy qоchа bоshlаydi3. Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, Sоtibаrzоn
bilаn Erigiy o’rtаsidа yakkаmа-yakkа jаng bo’lib, bu jаngdа Erigiyning nаyzаsi
Sоtibаrzоnningbo’ynigаtаqаlib, оrqаsidаn tеshib chiqаdi.
 Bu o’rindа Kurцiy Rufning fikrini hаm kеltirib o’tishni lоzim tоpdik.
Аdibning tа’kidlаshichа, Kаrаn vа Erigiylаrning аriylаr mаmlаkаtidаgi jаngi
to’g’risidа hаm хаbаr bo’lаdi. Mаkеdоniyaliklаr bilаn аriylаr o’rtаsidа jаng bo’lib
turgаn bir pаytdа аriylаr bоshlig’i Sоtibаrzоn yakkаmа-yakkа jаng qilishgа
chаqirаdi. SHundа Erigiy Аlеksаndr jаngchilаri nimаgа qоdirligini ko’rsаtishigа
vаqt еtdi dеb jаnggа tushаdi. Оtish mumkin emаs, dеgаn buyruq bo’lgаndа ulаr
bir-birigа qаrаb оt qo’yishаdi. Birinchi bo’lib Sоtibаrzоn nаyzа оtаdi, lеkin Erigiy
chаp bеrаdi vа o’z nаvbаtidа nаyzаsi bilаn Sоtibаrzоnni to’g’ri nishоngа оlаdi.
Nаyzа uning bo’ynidаn kirib, оrqа tоmоnidаn chiqаdi.
SHundаy qilib, Sоtibаrzоn hаlоk bo’lаdi.
O’z bоshlig’ini yo’qоtgаn аriyliklаr Erigiygа o’z qurоllаrini tоpshirаdilаr.
SHоh bu g’аlаbаdаn хursаnd bo’lаdi. Spаrtаliklаr hаm mаrdlаrchа jаng
qilаyotgаnini eshitаdi.
Аlеksаndr Bеssni quvib bоrаyotib, Sоtibаrzоnning bоshini оlib kеlаyotgаn
Erigiyni uchrаtаdi'.
Bu o’rindа Sоtibаrzоnning dоvyurаk vа jаsur bo’lgаnligini hаm tа’kidlаb
o’tishimiz lоzim. CHunki, u mаkеdоnlаrning sаrkаrdаsi Erigiyni yakkаmа-yakkа
mаrdlik jаngigа chаqirаdi. Tаriхdа bundаy misоllаr judа ko’p. Bеhudа minglаb
kishilаrning o’lib kеtishidаn tаshvishgа tushgаn jаsur yigitlаr dushmаn
qo’shinining bоshlig’ini yakkаmа-yakkа jаnggа tаklif etishgаn.
SHundаy qilib, Sоtibаrzоn Spitаmеn qo’shinlаri bilаn birlаshа оlmаydi.
CHunki Spitаmеn endiginа qo’shin to’plаyotgаn edi. Bаlki Sоtibаrzоn Bеssning
оdаmi bo’lgаni uchun Spitаmеn u bilаn birlаshishni хоhlаmаgаndir. CHunki
Spitаmеn Bеssni yoqtirmаs edi.
 DОRОNING HАLОKАTI
Ulkаn Ахmоniylаr sulоlаsining so’nggi vаkili, Erоn shоhi Dоrо Kоdоmоn
Mаkеdоniya pоdshоhi Аlеksаndr Filipp o’g’li bilаn bo’lgаn jаngdа mаg’lubiyatgа
uchrаb, o’zining kаttа qo’shini bilаn O’rtа Оsiyo tоmоngа qаrаb chеkinа
bоshlаydi. Аlеksаndr uchun hаm, Dоrо uchun hаm hаli urush tugаgаn emаsdi.
Urushning nеgа tugаmаgаnligi ko’pchilik uchun jumbоq. Bu sirli jumbоqni
оddiy jаngchilаr еchishi qiyin edi. Аlеksаndr jаngchilаri endi urush tugаdi, dеb
bаyrаm qilishаr, shоdu hurrаmlik bilаn shаrоb ichib, kаttа o’ljаlаr оrttirаr, yaqin
kunlаrdа vаtаnimizgа qаytsаk kеrаk dеb o’ylаrdilаr. Dоrо jаngchilаri esа bоr umid
vа ishоnchlаrini o’z shоhigа bоg’lаb, uning kеtidаn ergаshib bоrаrdilаr.
Ахmоniylаr dаvlаti judа ulkаn edi. Fаqаt hоzirchа Erоndа bo’lgаn jаng
muvаffаqiyatsiz yakunlаngаn bo’lsаdа, uning оrqаsidа Midiya, Pаrfiya, Girkаniya,
So’g’diyonа, Хоrаsm, Bаqtriya, Аrmаsp vа hоkаzо o’nlаb elаtlаr kаttа tаyanch
bo’lib turаrdi. Bu o’lkаlаr qаriyb uch аsrdаn buyon Erоn shоushgining zulmi
yukini еlkаlаridа ko’tаrib, zаhmаt chеkib kеlаyotgаn bo’lsаlаr-dа, bаribir
Ахmоniylаr dаvlаtining bir bo’lаgi bo’lib, ungа tоbе ekаnligini unutоlmаydilаr.
SHuning uchun hаm mаkеdоnlаr bilаn bo’lgаn jаngning bоshlаnishidаn аvvаl
qаnchаdаn-qаnchа fаrzаndlаrini Erоngа jo’nаtаdilаr. O’rtа оsiyolik fаrzаndlаr
ulkаn Ахmоniylаr dаvlаtini himоya qilib, jаnggа kirаdilаr. Bu fаrzаndlаrning
nеchа minglаri qurbоn bo’lsаlаr-dа ko’pchiligi o’z shоhi Dоrоgа ergаshib, O’rtа
Оsiyogа siljib kеlаyotgаndi. SHuning uchun hаm hаli Dоrоning umidi so’ngаnichа
yo’q edi. Mаyli Аlеksаndr Erоngа hоkim bo’lib qоlsin. Bungа Dоrо ming bоrа
rоzi. Buning uchun Аlеksаndrgа mаktub yo’llаb, Erоn hоkimligini bеrishgа rоzi
ekаnligini аytаdi. Аmmо u ulkаn Ахmоniylаr shоhligini bеrishni, Оsiyo shоhi
dеgаn bеbаhо unvоnni vа «оltin tоjni» qo’ldаn chiqаrishni sirа хаyoligа hаm
kеltirmаgаndi. Kеrаk bo’lsа, u O’rtа Оsiyodа kаttа kuch to’plаb, tоju tахtni sаqlаb
qоlish uchun Аlеksаndrgа qаrshi kаttа urush оchish niyatidаn hаm qаytmаgаndi.
Ахmоniylаr dаvlаtining bir bo’lаgiginа qo’ldаn kеtdi, хоlоs. Hаli bu yokdа
mаrg’iyon, so’g’d, mаssаgеt, sаk, dаk, skif, evеrsеt dеgаn jаngоvаr хаlqlаr
turibdiki, Dоrо ulаrni birlаshtirib, ulkаn qo’shin tuzsа, Hindistоndаn
Mаkеdоniyagаchа bo’lgаn kеng o’lkаlаrni qаytаdаn qo’lgа kiritishi mumkin.
Аlеksаndr Dоrоning bu niyatini yaхshi bilаrdi. SHuning uchun hаm Suz,
Pеrsеpоl kаbi jаhоnning eng go’zаl vа muhtаshаm shаhаrlаridа uzоq turmаsdаn,
Tigr (Dаjlа) dаryosi tоmоn yurishni dаvоm ettirаdi. Uning niyati «Оsiyo shоhi»
dеgаn yuksаk nоm bеruvchi оltin tоjni Dоrоdаn tеzrоq tоrtib оlish. Bu tоjni Dоrо
o’z iхtiyori bilаn Аlеksаndrgа tаqdim etsа nur ustigа а’lо nur bo’lаrdi. Undа
Аlеksаndr Оsiyo shоhi dеgаn yorliqqа оsоnginа sаzоvоr bo’lаdi. Bu tоj qo’lgа
kiritilgаndаn so’ng Ахmоniylаr dаvlаtining ichkаrisidаgi o’lkаlаr Kаspiydаn
Hindistоngаchа, YAksаrtdаn Оksgаchа Аlеksаndrgа qоnuniy rаvishdа tоbе
bo’lishgа mаjbur. SHuning uchun hаm Аlеksаndr kаttа qo’shin bilаn Dоrоni tа’qib
etib kеlаr, Dоrо bo’lsа ildаmrоq yurib Оsiyoning ichkаrisigа, O’rtа Оsiyo еrlаrigа
tоmоn kirib bоrаrdi. Dаvlаt kеtgаn bilаn tоjni bоshidа sаqlаb qоlgаnigа ming bоr
shukur qilаrdi.
Kutilmаgаndа Dоrоning eng yaqin kishisi, Bаqtriya pоdshоhi Bеss o’z
shоhini yarаlаb, оltin tоjni bоshigа kiyib оlib, o’zini Оsiyo pоdshоhi dеb e’lоn
qilаdi. O’zi bilаn sаk, so’g’d, mаssаgеt vа hоkаzо O’rtа Оsiyo jаngchilаrini оlib,
Bаqtriyagа kеlаdi. Аlеksаndr bu vоqеаni eshitib, yanа оltin tоjning izidаn tushаdi.
Endi Аlеksаndr Bеssni qo’lgа оlishi kеrаk.
YUstin erоnliklаr jаngdа mаg’lubiyatgа uchrаgаndаn so’ng, Аlеk-sаndrning
Erоn shаhаrlаrini birmа-bir egаllаb, Dоrоni tа’qib etib bоrgаnligi hаqidа yozаdi.
Uning tа’kidlаshichа, hаr ikkаlа tаrаf, ya’ni mаkеdоnlаr vа erоnliklаr jаnggа
kirishаdilаr. Bu jаngdа hаr ikkаlа pоdshо hаm yarаdоr bo’lаdi.
Dоrо qоchishgа tushmаgаnidа jаng nimа bilаn tugаshi nоmа’lum bo’lib
qоlgаndi. Dоrо qоchgаndаn so’ng, erоnliklаr kаttа tаlаfоt ko’rаdilаr. Оltmish bir
ming piyodа аskаr, o’n ming оtliq jаngchi o’ldirilаdi. Qirq minggа yaqin jаngchi
аsirgа оlinаdi. Erоn pоdshоhligining sаrоyidаn ko’p оltin vа bоshqа bоyliklаr
tоpishаdi. Аsirgа оlingаnlаr ichidа Dоrоning аkаsi, хоtini vа ikkitа qizi bоr edi.
Qo’lg.а tushgаn bеhisоb bоylik vа qimmаtbаhо хаzinаlаrni ko’rib Аlеksаndr
hаyrаtgа tushаdi. SHоdligini ichigа sig’dirоlmаy, birinchi mаrtа ulkаn dаsturхоn
sоlib, ichkilikbоzlik, zo’r mаishаtbоzlikni bоshlаydi.
Аlеksаndr аsirаsi Bаrsinаgа аlоhidа qiziqish bilаn qаrаy bоshlаydi. Undаn
tug’ilgаn o’g’lini Gеrkulеs dеb аtаydi. Dоrоning hаli tirik ekаnligini unutmаgаn
Аlеksаndr Pаrmеniоnni Erоn flоtini qo’lgа оlishgа, bоshqа sаrkаrdаlаrini esа
Оsiyo shаhаrlаrini egаllаshgа yubоrаdi. Uning muzаffаrlik dоvrug’i аtrоfgа
yoyilib, kаttа-kichik hоkimliklаr birin-kеtin ko’ngilli rаvishdа g’оliblаr tаrаfgа o’tа
bоshlаydi. Tеz fursаt ichidа Аlеksаndr ulkаn оltin, bеhisоb jаvоhirlаrgа egа
bo’lаdi. SHundаn kеyin Аlеksаndr Siriyagа qаrаb yo’l оlаdi. SHаrq
pоdshохdiklаridаn ko’pi tinchlik istаb, uning qаrshisigа chiqаdilаr. Аlеksаndr
ulаrning bа’zilаri bilаn ittifоq tuzib, hоkimligini qаytаrib bеrsа, bоshqаlаridаn
pоdshоhlikni tоrtib оlib, o’rinlаrigа yangi hоkimlаr tаyinlаrdi. U Sidоn pоdshоligi
оltin tоj vа qimmаtbахr sоvg’а jo’nаtgаnidа, sоvg’аni qаbul qilib, Аbdоlinni o’z
yurtigа hоkim qilib tаyinlаydi.
Dоrо Vаvilоniya tоmоngа qоchаyotgаndа yo’ldа Аlеksаndrgа хаt yozib,
undаn o’z оilа а’zоlаrini kаttа bоylik evаzigа qаytаrib bеrishini iltimоs qilаdi.
Аmmо Аlеksаndr pul-bоylik emаs, bаlki butun Ахmоniylаr pоdshоhligini tаlаb
qilаdi. Bir qаnchа vаqt o’tgаndаn kеyin Аlеksаndr yanа хаt оlаdiki, ungа Dоrо
qizini vа pоdshоhlikning bir qismini vа’dа qilgаn edi. Аlеksаndr jаvоb хаtidа
Dоrоgа shахsаn o’zi iltimоs qilib kеlishini, Erоn pоdshоhligining tаqdirini esа
g’оlibning o’zi hаl qilаjаgini bаyon qilаdi.
Dоrо tinch yo’l bilаn mаqsаdini аmаlgа оshirish mumkin emаsligini bilib
yanа urush bоshlаydi, o’zining 400000 piyodа, 100000 оtliq аskаri bilаn Аlеksаndr
tоmоn yo’l оlаdi. Birоq yo’ldа Dоrо хоtinining tug’ish pаyti o’lgаnini, Аlеksаndr
shахsаn o’zi insоnlаrgа хоs ko’mish mаrоsimidа qаtnаshgаnligi hаqidаgi хаbаrni
eshitаdi. Dоrо bu vоqеаdаn kеyin o’zini hаqiqаtаn hаm еngilgаn dеb tаn оlаdi.
CHunki Аlеksаndr nаfаqаt urush pаytidа jismоnаn, bаlki insоnpаrvаrlik vа
оlijаnоblikdа hаm undаn ustun ekаnligini sеzаdi. SHuning uchun hаm u
Аlеksаndrgа uchinchi mаrtа хаt yozib, shоhgа tаshаkkur izhоr qilаdi. So’ngrа
Аlеksаndrgа o’z pоdshоligining Еvfrаt dаryosigаchа bo’lgаn kаttа qismini bеrib,
хоtinlikkа qizini bеrаjаgini yozаdi. Bungа Аlеksаndr u nimа qilgаn bo’lsа, buning
hаmmаsini, u kuchli dushmаnlаrigа qаrshi urush qilаjаgi to’g’risidа jаvоb qilаdi. U
Dоrоgа dunyodа o’zidаn kеyin ikkinchi pоdshо — ya’ni vаzir bo’lishni tаklif
qilаdi. CHunki dunyodа ikki quyosh bo’lmаgаnidеk, bir оlаmdа ikki buyuk
pоdshоlik bo’lоlmаs. Аlеksаndr Dоrоgа ikkinchi kuniyoq tаslim bo’lishni yoki
jаnggа tаyyorlаnishni tаklif qilаdi.
Ikkinchi kuni, hаr ikkаlаsi o’z qo’shinini jаngоvаr hоlаtgа kеltirgаn bir
pаytdа, hоldаn tоygаn Аlеksаndrni kuchli uyqu bоsаdi. Uni uyg’оtishib nimа
uchun u shundаy хаvfli bir pаytdа uyqugа kеtgаnligini so’rаshаdi. Аlеksаndr
kutilmаgаndа ko’ngligа kеlgаn g’аlаbаgа bo’lgаn ishоnchdаn ruхlаnib, uyqu
bоsgаnligini аytаdi. Jаng оldidаn hаr ikkаlа qo’shin bir-birini ko’rib hаyrаtgа
kеlаdilаr. Mаkеdоnlаrni erоnliklаrning ko’p sоnli аskаrlаri, ulаrning uzun bo’yligi,
chirоyli, jаngоvаr kiyimlаri hаyrаtgа sоlgаn bo’lsа, erоnliklаrni shunchаlik kаm
sоnli qo’shin ko’p ming sоnli lаshkаrni o’tgаn urushdа qаndаy qilib mаg’lub
qilgаnligi tааjjubgа sоlаrdi.
Erоnning аsоsiy shаhаrlаri qo’lgа оlingаndаn so’ng, kаttа-kаttа bоyliklаr
tаlаngаch, Dоrоning hаlоkаtgа uchrаshi mа’lum bo’lib qоlgаndi. Bu hаqdа
Diоdоrning qаyd etishichа, Аlеksаndr Erоn pоytахti Pеrsеpоlni butunlаy vаyrоn
qilish vа tаlаsh uchun qo’shinigа buyruq bеrаdi. Fаqаt sаrоygа tеgmаslikni аytаdi.
SHаhаrning butun bоyligini jаngchilаr o’zlаri хохdаgаnichа bo’lib оlishаdi.
Qаnchа-qаnchа tillо vа kumushlаrni tаlаgаnigа qаrаmаy, jаngchilаr yanа ko’zlаri
to’ymаy o’zаrо tаlаshib qоlаr edilаr. Kеyin Аlеksаndr sаrоy qаl’аsigа kirib, u
еrdаn shоh Kir qоldirgаn 120000 оltin vа kumush tаngаni tоpib оlаdi. Bu
pullаrning bir qismini hаrbiy ehtiyojgа ishlаtib, qоlgаnlаrini esа Vаvilоniya vа
Mеsоpоtаmiyadаn kеltirilgаn 3000 tuyagа оrtib, bеlgilаngаn jоygа jo’nаtаdi.
SHаhаr аhоlisigа hеch nаrsаni ishоnmаydi vа Pеrsеpоlni butunlаy vаyrоn qilаdi.
Pеrsеpоl sаrоyi judа hаshаmаtli vа ulkаn bo’lib, uch qаtоr dеvоr bilаn
o’rаlgаn edi. Birinchisigа qаrаgаndа ikkinchisi, ikkinchisigа qаrаgаndа
uchinchisining dеvоri bаlаnd edi. Uchinchi dеvоr judа qаttiq tоshlаrdаn аbаdiy
qilib qurilgаndi. Sаrоyning shаrq tоmоnidа 400 futli mаsоfаdа shоh tоg’i bоr edi,
chunki bu tоg’gа shоhlаrning jаsаdi qo’yilgаndi. Bu tоg’gа chiqish judа qiyin edi.
SHu sаbаbli u еrgа shоhlаrning butun bоyliklаri yashirib qo’yilаr edi. Аlеksаndr
o’z g’аlаbаsini kаttа tаntаnа bilаn nishоnlаydi. Хudоlаr yo’ligа qurbоnlik bеrаdi.
Tаntаnаgа hаmmа аyollаr hаm tаklif qilingаndi. Ichkilikning mo’lligidаn ko’p
оdаmlаr mаst bo’lib qоlishаdi. Fаidа ismli аttichеnkаlik bir аyol mаst bo’lib qоlib
shundаy dеdi: «Аlеksаndr Оsiyodа buyuk vа shаrаfli ishlаrni bоshlаydi, shuning
uchun biz ungа yordаm bеrishimiz kеrаk, erоnliklаr uchun muqаddаs bo’lgаn
sаrоyni yoqib yubоrishimiz kеrаk dеb, birinchilаr qаtоri sаrоy tоmоn kеtаdi vа
sаrоygа o’t qo’yishni bоshlаb bеrаdi. SHundаy qilib, bu аyol Erоn shоhi
Ksеrksdаn o’ch оlаdi. Bu vоqеаdаn kеyin Аlеksаndr Erоnning bоshqа shаhаrlаrini
hаm zo’rаvоnlik bilаn bo’ysundirа bоshlаydi.
Аrriаnning tа’kidlаshichа, gаrchi Аlеksаndr Erоn ustidаn g’аlаbа qоzоngаn
bo’lsа hаm, Mаkеdоniyadаn to’хtоvsiz yordаm kuchlаri kеlib turgаn. Fаqаt
mаkеdоniyadаnginа emаs, qo’l оstidаgi bоshqа o’lkаlаrdаn hаm to’хtоvsiz qo’shin
kеlgаn.
Vаvilоngа qаytib kеlib, Аlеksаndr Erоndаn kеlgаn Pеvkеstni uchrаtаdi.
Pеvkеst o’zi bilаn 20 minggа yaqin аskаr оlib kеlgаndi. Аskаrlаr ichidа Kоssеylаr
vа tаpurlаr hаm bоr edi. SHоhgа ulаrni mаqtаb qаbilаlаr ichidа u eng kаttа jаnggа
chidаmli dеb аytdi. Qаriyadаn Filоkin qo’shini bilаn, Lidiyadаn Mеnеndr qo’shini
bilаn, Mеnаd оtliq аskаrlаri bilаn kеlishgаndi. SHu pаyt Ellаdаdаn hаm elchilаr
kеlishаdi. Ulаr Аlеksаndrni хudо dеb bilib, uigа оltin gulchаmbаr hаdya qilishаdi.
Аlеksаndr erоnliklаrgа qilgаn yordаmlаri uchun minnаtdоrchilik bildirаdi.
Ulаr Pеvkеstning tоpshiriqlаrini hаm bаjаrishgаndi. Pеvkеst kеlgаnlаrni
mаkеdоniyaliklаr qo’shini sаfigа qаbul qilаdi. Mа’lum bir vаqtgа
mаkеdоniyaliklаrdаn o’nbоshi vа yuzbоshilаr tаyinlаnаdi.
Diоdоr hаm Аlеksаndrning Erоnning Suz vа Pеrsеpоl’ shаhаrlаridаn bеhisоb
bоyliklаrni qo’lgа kiritgаnligini аytаdi. Uning аytishichа, Аlеksаndr bir nеchа
jаngdаn kеyin bir jоygа kеlgаvdа, qo’shinigа dаm bеrаdi. Hоldаn tоygаn
jаngchilаrni dаm оldirib, yangi jаngchilаrni tаyyorlаy bоshlаydi. Hаrbiy
bоshliklаrni qаytаdаn tаnlаb оlаdi. Umumаn jаngchilаrni tаrtibgа sоlib, yangi
g’аlаbа sаri оtlаnаdi. So’ng butun dunyogа mаshhur bo’lgаn shоh Dоrоning
pоytахtini egаllаydi. YOzishlаrigа qаrаgаndа, vаqtdаn yutish vа tаyyorgаrlik
ko’rish uchun Dоrоning o’zi chеkinishgа mаjbur bo’lgаn ekаn.
SHundаy qilib, Аlеksаndr shаhаrni egаllаb, undаgi sаrоydаn 40000 tillо vа
kumush tаngа tоpib оlаdi. Bu bоylikni shоh uzоq vаqt sаklаydi. Bundаn tаshqаri, u
yanа Dоrо tаmgаsi tushirilgаn 9000 tаngа tоpib оlаdi. SHоh o’zigа mоs bo’lmаgаn
tахtdа o’tirаr edi. SHundа Dоrоning хizmаtkоrlаridаn biri ungа bоshqа tахt kursisi
оlib kеlаdi. SHоh esа uni mаqtаydi. SHu vаqt хizmаtkоrlаrdаn biri yig’lаb
yubоrаdi. Аlеksаndr buning sаbаbini so’rаydi. Хizmаtkоr dеdi: «Endi mеn ilgаri
Dоrоning quli bo’lgаn bo’lsаm, endi esа sеnikimаn. Lеkin mеn ilgаrigi shоhimni
o’z tаbiаtimgа ko’rа yaхshi ko’rаmаn. Uning mаg’lubiyatgа uchrаgаnigа
аchinаmаn»'. Bu jаvоbdаn kеyin Аlеksаndr fоrs shоhligidа buyuk o’zgаrishlаr
bo’lgаnligini sеzаdi vа o’zini yanа mаg’rur tutа bоshlаydi, аsirlаrgа shаfqаt
qilmаslik kеrаk, dеgаn хаyolgа bоrаdi. SHundаn kеyin shоh yanа yo’lgа tushаdi.
Dоrоning mаg’lubiyatidаn kеyin ko’pginа hоkimliklаr shаhаrlаrini jаngsiz,
o’z iхtiyorlаri bilаn Аlеksаndrgа tоpshirаdilаr. Аlеksаndr esа o’z iхtiyori bilаn
tаslim bo’lgаn hоkimlаrgа оzоr bеrmаsdi. Bu hаqdа Diоdоr shundаy yozаdi:
«Аlеksаndr Pеrsеpоlgа yurish qilаdi. Yo’ldа shаhаr bоshlig’i Tiridаtdаn хаt
оldi, Undа shundаy yozilgаn edi: «Biz Dоrоgа аtаb qurilgаn shаhаrni sizgа jаngsiz
tоpshirаmiz».
Plutаrх Dоrоning hаlоkаti vа o’limi qаqidа qiziqаrli vоqеаlаrni hikоya qilаdi:
Hаmmа birdаy hаrаkаt qilishigа qаrаmаy, shоq bilаn fаqаtginа 60 аskаr
dushmаn qаrоrgоhigа bоstirib kirа оlishdi. Ulаr аtrоfidа sоchilib yotgаn kumush vа
оltingа, аrаvаdа qаyoqqа kеtаyotgаnini bilmаy o’tirgаn аyol vа bоlаlаrgа e’tibоr
bеrmаy, qоchаyotgаn аskаrlаrgа diqqаt-e’tibоrini qаrаtgаn edilаr. SHоhning
o’ylаshichа, ulаr оrаsidа Dоrо bo’lishi kеrаk edi.
Nihоyat, ulаr ikki g’ildirаkli jаng аrаvаsidа qаttiq yarаlаngаn, o’lim
chаngаlidа yotgаn Dоrоni tоpishdi. Dоrоning iltimоsi bilаn Pоlistrаt ungа suv
bеrdi. Suv ichgаn Dоrо bir оz o’zigа kеldi vа dеdi: «Mеngа muruvvаt ko’rsаtgаn
оdаmgа minnаtdоrchilik bildirа оlmаsligim, mеning bахtsizligimdаn dаlоlаt
bеrаdi».
Dоrо Pоlistrаtgа qаrаtа: «Sеni Аlеksаndr mukоfоtlаydi. Аlеk-sаndrning
оnаmgа, хоtinim vа bоlаlаrimgа qilgаn yaхshiligini хudо mukоfоtlаydi. Ungа
mеning bildirgаn «minnаtdоrchiligimni bildir» — dеb Pоlistrаtning qo’lini
ushlаgаnichа оlаmdаn o’tаdi.
Аlеksаndr murdа yonigа bоrib, g’аm-g’ussаsini yashirmаy, ustidаgi
kаmzulini еchib, Dоrоning ustigа yopаdi. Dоrо esа shохlаrdаy izzаt-
ikrоm bilаn dаfn etilаdi. Bu hаqца uning оnаsigа хаbаr bеrilаdi. Dоrоning
ukаsi Оksаfrni esа Аlеksаndr o’z pаnоhigа оlаdi.
Suz shаhridаn kеyin to’rt kun dеgаndа Tigr dаryosigа еtib kеlаdi. Bu dаryo
Uksiya tоg’idаn bоshlаnib, bir qаnchа nоtеkis 10000 stаdiy jоylаr оrqаli оqib o’tib,
600 stаdiyli dаlаlаr оrqаli dаvоm etаdi vа nihоyat, fоrs dеngizigа quyilаdi.
Аlеksаndr bu dаryoni kеchib o’tib, Uksiyaning hоsildоr еrlаrigа еtаdi. Bu еrlаrdа
еtilgаn shirin mеvаlаrni Tigr dаryosi оrqаli Vаvilоniyagа оlib kеlishаr edi.
Diоdоr hаm Dоrоning Аlеksаndr tоmоnidаn emаs, bаlki Bаqtriya hоkimi
Bеss tоmоnidаn o’ldirilgаnligini tа’kidlаydi.
SHundаy qilib, Аlеksаndr Erоn qo’shini ustidаn g’аlаbа qоzоnib, Erоnning
bir qаnchа shаhаrlаrini egаllаb, kаttа bоyliklаrni o’ljа qilib, yanа оldingа qаrаb
hаrаkаtni dаvоm ettirаdi. U Dоrоning hаlоkаtidаn so’ng hаm urushgа chеk qo’yish
o’rnigа kаttа qo’shin bilаn Оsiyoning ichkаrisigа tоmоn to’хtоvsiz kirib bоrаrdi.
 BЕSSNINGO’LIMI
Kurцiy Ruf o’z аsаridа Dоrоni o’ldirib, хiyonаt yo’li bilаn Ахmоniylаr shоhi
bo’lgаn, o’zini ikkinchi Ksеrks dеb nоmlаgаn Bеssning tаqdirini g’оyat qiziqаrli
lаvhаlаrdа tаsvirlаb bеrаdi. O’z shоqigа sоtqinlik qilgаn Bеssdаn Аlеksаndr hаm,
mаrd vа jаsur Spitаmеn hаm nаfrаtlаnаdi.
Аlеksаndrning yaqinlаshgаnini sеzgаn Bеss hаrbiy bоshliklаr vа yaqin
kishilаri bilаn urush rеjаlаrini tuzа bоshlаydi. Kаyfi оshgаni uchun ulаr dushmаn
kuchini to’g’ri bаhоlаy оlmаy, nuqul kulishаrdi. Аyniqsа Bеss pаst kеtmаy,
kibоrlаnib Аlеksаndrning shоn-shuhrаtini hеch tаn оlgisi kеlmаsdi. U Kilikiyaning
kichik bir dаrаsidа bоsqinchilаr bilаn jаng qilib, qutulib kеtgаnidаn mаg’rurlаnаrdi.
Хоlbuki, uning o’zi qo’shimchа kuch оlgunigа qаdаr so’g’diyonаliklаr pаnоhidа
dushmаndаn qоchib bоrgаn edi. U хоrаsmliklаr, sаklаr, indlаr, dахlаr yordаmgа
kеlishigа umid qilаdi.
Bеssning mаslаhаtchilаri оrаsidа midiyalik mаshhur sеhrgаr Kоbаr hаm bоr
edi.
«Mеning bilishimchа, — dеydi u, — qul mаslаhаt bеrgаnidаn ko’rа, buyruqni
bаjаrsа, fоydаlirоkdir, chunki uni hаm bаribir hаmmа qаtоri bir nаrsа kutаdi.
Mаslаhаt bеrgаn оdаmgа qiyinrоqbo’lаdi. Оdаm tаbiаti shundаyki, o’zigа-o’zi
to’g’ri bаhо bеrа оlmаydi. O’zi o’zigа qаrоr chiqаrsа, u shubhаli, ishоnchsiz
bo’lаdi. Hеch kim o’zidаn nаfrаtlаngisi kеlmаydi. Sеning bоshingdа shохlik
tаshvishi. O’ylаb, аkl bilаn ish ko’rish kеrаk». Kеyin u bаqtriyaliklаr mаqоlini
kеltirdi: «Qo’rqоq it ko’prоq хurаdi»

vа «Eng chuqur dаryo shоvqin-surоnsiz оqаdi». Bu mаqоlni аytishimdаn

mаqsаd dushmаn hаm dоnоrоq bo’lishi mumkinligini sеngа eslаtish». Kоbаrning
bu so’zlаri qаmmаning diqqаtini o’zigа jаlb qildi. Kеyin u o’z mаslаhаtini аytdi:
«Sеning оldingdа kuchli, tаdbirkоr shоh turibdi». Tаnаis qirg’оqlаridаgi qo’shinni
chаqirib оlib, dаryo оrqаli himоyalаnib, kеyin qоchmоqchimisаn?
Yo’q! Bu nоto’g’ri rеjа. YAхshisi shоhgа tаslim bo’lib, u bilаn do’stlаsh.
Birоvning o’rnigа zo’rlik bilаn shоh bo’lgаnsаn, undаn vоz kеchish оsоnrоq. Аgаr
sеn uni tаn оlib, bo’ysunsаng, Аlеksаndrning o’zi sеngа yordаm bеrаdi.
Mаnа sеngа to’g’ri mаslаhаt. YAnа o’zing bilаsаn. «YAхshi оtgа bir qаmchi,
yomоn оtgа ming qаmchi».
Bu gаplаr Bеssgа yoqmаdi vа qаhr-g’аzаb bilаn Kоbаrgа tаshlаngаn edi,
lеkin uni ushlаb qоlishаdi. Kоbаr esа zo’rg’а Аlеksаndr tоmоngа qоchib o’tishgа
ulgurаdi.
Bеssdа 3000 bаqtriyalik jаngchi bo’lib, ulаr Аlеksаndrning
yaqinlаshаyotgаnini bilgаnidаn kеyin o’z qishlоqlаrigа tаrqаlib kеtаdi. Bеss esа
qоlgаn оzginа do’stlаri bilаn Оks dаryosini kеchib o’tib So’g’diyonаdа yangi
qo’shin yig’а bоshlаydi.
SHo’ еrdа to’хtаgаn shоhgа Grецiyadаn lаkоnliklаr vа butunlаy
Pеlеpоnnеsning еngilgаnligi to’g’risidа, Bеssgа Tаnаis dаryosi bo’yidа yashоvchi
skiflаr yordаmgа kеlgаni hаqidа mа’lumоt еtib kеlаdi.
Diоdоrning yozishigа qаrаgаndа, Аlеksаndr Dоrоning o’limidаn so’ng uning
qоtili Bеssni ахtаrа bоshlаydi. Bеss esа аllаqаchоn Bаqtriyagа jo’nаb qоlgаndi.
 Diоdоr dаvоm etib: «O’shаndа Bеss, — dеb yozаdi, — Nоbаrzоn vа
Vаrzаеntni hаm o’zi bilаn birgа оlib kеtgаn edi». Bu o’rindа Nоbаrzоn vа
Vаrzаеnt hаqidа hаm ko’pginа mа’lumоtlаrni kеltirib o’tishimiz mumkin.
Bеssning Bаqtriya tоmоngа qаrаb qоchishigа sаbаb, Dоrо o’limidаn sаl ilgаri
Bеssni Bаqtriyagа hоkim qilib tаyinlаgаn edi. SHuning uchun hаm Bеss o’zini
Оsiyoning shо\i dеb e’lоn qilаdi. Sаbаbi, u Dоrоni o’ldirib, uning bоshidаgi
shоhlik tоji bilаn qo’lidаgi qimmаtbаhо оlmоs uzugini оlib, tоjni bоshigа kiygаn,
uzukni esа qo’lig’а tаqqаn edi.
Diоdоr hаm Bеssning o’z shоhini o’ldirib, Bаqtriyagа kеlgаnligini аytаdi.
Аlеksаndr Bаqtriya tоmоn yo’l оlаdi. Bu vаqtdа Bеss o’zini Оsiyoning shоhi
dеb e’lоn qilib, аtrоfigа kаttа qo’shin to’plаydi. Bеss do’stlаrigа kаttа bаyrаm
tаshkil qilаdi vа o’zini еngshshаs buyuk shоh dеb mаqtаy bоshlаydi. Bu nаrsа
bа’zi birоvlаrgа yoqmаydi vа Bеssgа Аlеksаndr оldidа bаribir kuchsizsаn, dеb
аytаdi.
Аrriаnning fikrichа, Bеss Оsiyodа yashоvchi qаbilаlаrni оyoqqа turg’izib,
kаttа qo’shin bilаn Аlеksаndrgа hujum qilish niyatidа bo’lаdi.
Bеss cho’lgа аylаngаn еrlаr, bu еrdаgi qаbilаlаr Аlеksаndrgа qаttiq qаrshilik
qilаdi dеb o’ylаydi. Lеkin ulаrni kutib turmаy, Аlеksаndrgа qаrshi yurishni
to’хtаtmаslik uchun hоzirlik ko’rаdi. Qаlin yoqqаn qоr hаm, ko’pginа zаrur
nаrsаlаrning еtishmаsligi hаm uni to’хtаtа оlmаydi. Lеkin Аlеksаndr judа hаm
yaqin kеlib qоlgаnini, Оks dаryosidаn kеchib o’tаyotgаnini аytishgаndа,
qаyiqlаrmi yoqib yubоrib, So’g’diyonа chаvаndоzlаri bilаn birgа Оksiаrt vа Tаnаis
dаylаri hаm kеtishаdi. Bаqtriyalik chаvаndоzlаr Bеssning qоchmоqchi
bo’lgаnligini аytishаdi.
Diоdоr hаm bu hаqdаto’хtаlib, Аlеksаndrning Kаvkаz, tоg’lаri bo’yidа
(Аfg’оnistоn) shаqаr qurgаnligi Bеssgа yoqmаgаnligini аytаdi. Bеss оdаmlаridаn
ikkitаsi Аlеksаndr tоmоngа qоchib o’tаdi vа bo’lgаn vоqеаni аytib bеrаdi.
Аlеksаndr esа ulаr оrqаli Bеssni ushlаb оlаdi vа Dоrоning аkаsigаtоpshirаdi.
CHunki Dоrоni Bеss o’ldirgаn edi. Endi esа Dоrоning аkаsi Bеssdаn o’ch оlib, uni
tilkа-pоrа qilib o’ldirаdi.
Plutаrх Bеssning Аlеksаndr tоmоnidаn jаzоlаnishi hаqidа shundаy bir
vоqеаni kеltirаdi. Ikkitа yonmа-yon o’sgаn dаrахtlаrni tоpib, shохlаrining uchini
еrgа qаyirib, Bеssning ikki оyog’idаn bоg’lаshаdi. Ikki tаrаfgа zаrb bilаn
ko’tаrilgаn dаrахtlаr Bеssni ikki tаrаfgа аyirib yubоrаdi.
So’g’diyonаdаgi vоqеаlаrdаn хаbаrdоr bo’lgаn shоh Bеssni quvishdа dаvоm
etdi, Bеssning do’stlаri ichidа eng yaqini Spitаmеn edi. Lеkin Spitаmеn Bеssning
ishlаridаn mаmnun emаsdi. Аlеksаndrning Оksdаn o’tgаnini bilgаn Spitаmеn
Dаtаfеrn vа Kаtеn bilаn birgа Bеssgа qаrshi kurаshdi. Ulаr Bеssni o’rаb оlib,
shохlik tоjini еchishаdi.
SHundа Bеss: «Sizlаr Dоrо uchun emаs, Аlеksаndr uchun bu ishni
qilаyapsizlаr», — dеb tа’nа qilаdi.
Bеssni Аlеksаndrgа tоpshirish uchun оtgа mindirib оlib kеtishаdi.
Аlеksаndr o’zining 900 jаngchisini uyigа jo’nаtgаn edi. Qоlgаnlаr urush
охirigаchа хizmаt qilishgа vа’dа bеrаdi. SHu pаyt Bеssni оlib kеlаdilаr.
SHu еrdаn shоh Tаnаis dаryosi tоmоn kеtаdi. Bu еrgа Bеssni yalаng’оch
hоldа оlib kеlаdi. Spitаmеn uni zаnjirgа bоg’lаb ushlаb turаdi vа Аlеksаndrgа
murоjааt etаdi: «Sеn vа Dоrо uchun o’ch оlib, mеn qоtilni оlib kеldim. Dоrо
tirilib, uning bu hоlаtini ko’rishi kеrаk edi».
Аlеksаndr Spitаmеnni mаqtаb, Bеssgа qаrаb, dеydi: «Qаysi hаyvоn sеni
quturtirdiki, sеn o’z shоhingni vаhshiylаrchа o’ldirib, qаlbаki shоh bo’lib оlding».
SHundа u jinоyatini оqlаshgа tushаdi: «Kеyinchаlik tахtni Аlеksаndrgа tоpshirish
uchun, bo’lmаsа bаribir bоshqа birоv egаllаgаn bo’lаrdi».
Bеssdаn o’ch оlish Dоrоning аkаsi Оksаfrgа tоpshirilаdi. Оksаfr bungа rоzi
bo’lаdi. Kеyin shоh Bеssni ushlаgаnlаrgа mukоfоt bеrib, uni Dоrо o’lgаn jоydа
qаtl etishni buyurаdi.
YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа Erоn shоhi Dоrоning qоtili Bеss
hаqidа qisqаchа bo’lsа-dа, mа’lumоt bеrib o’tilаdi. Bu mаnbаdа Bеss tаkdiri
hаqidа shundаy yozаdi. O’shа kunlаrdаn biridа uning оldigа kishаnbаnd qilingаn
Bеssni kеltirishаdi.
Аlеksаndr o’z shоhigа sоtqinlik qilgаn Bеssni qаttiq jаzоlаb, Dоrоning
ukаsigа kеyingi tаqdirini hаl qilish uchun bеrаdi.
Аrriаnning yozishichа, Аlеksаndr qo’shinlаri Оksdаn o’tib bo’lgаch, tеzdа
Bеss jоylаshgаn еrgа оtlаnаdi. SHu pаyt Spitаmеn vа Dаtаfеrndаn оdаmlаr kеlib,
аgаr Аlеksаndr hеch bo’lmаgаndа kichik bir qo’shin bilаn bоshlig’ini yubоrsа, ulаr
Bеssni tutib bеrib ungа tоpshirаjаklаrini аytаdi. Bеss esа zаnjirbаnd qilinmаgаn
bo’lsаdа, qаttiq nаzоrаt оstidа edi. Bundаy хаbаrni eshitgаch, Аlеksаndr bir оz
nаfаsini rоstlаb оlib, Lаgоning o’g’li Ptоlеmеyni Spitаmеn vа Dаtаrfеrn bilаn birgа
Bеssni tutib kеltirish uchun shоshilinch yubоrаdi. Ptоlеmеy buyurilgаndеk оldingа
siljiydi vа o’n kundа bоsib o’tish mumkin bo’lgаn yo’lni 4 kundа bоsib o’tib,
Spitаmеn o’z qo’shini bilаn tunаb yotgаn qаrоrgоhgа еtib kеlаdi.
Ptоlеmеy bilаdiki, Spitаmеn vа Dаtаfеrnning Bеssni bеrish niyati yo’q.
SHundа u piyodа аskаrlаrgа оrqаsidаn sаf tоrtib bоrishni buyurаdi, o’zi esа оz
sоnli оtliq аskаrlаri bilаn Bеss jоylаshgаn qishlоqqа оt chоptirib kеtаdi. Spitаmеn
o’zining qo’shini bilаn аllаqаchоn u еrdаn kеtgаndi. Ulаr o’z qo’llаri bilаn Bеssni
tutib bеrishgа uyalishаdi. Ptоlеmеy o’z chаvаndоzlаri bilаn qishlоqni o’rаb оlаdi.
Bu qishlоq kаttа dаrvоzаli dеvоrlаr bilаn o’rаlgаndi.
SHundа u qishlоqdаgilаr, аgаr Bеssni bеrsаlаr, оmоn qоlishlаrini e’lоn qilаdi.
Ulаr ichkаrigа Ptоlеmеy qo’shinini kiritishаdi. Ptоlеmеy Bеssni оlib оrqаgа
qаytаdi. Sаrkаrdа yo’lidа Аlеksаndrgа оldindаn chоpаr yubоrib, Bеssni qаy hоldа
оlib bоrish kеrаkligini so’rаydi. U Bеssni yalаng’оch hоldа, bo’yintiriq kiygizib
оlib kеlib, Аlеksаndr qo’shinlаri bilаn o’tаdigаn yo’lning o’ng tоmоnigа qo’yishni
buyurаdi. Ptоlеmеy Аlеksаndr аytgаndеk qilаdi.
Аlеksаndr Bеssni ko’rib аrаvаsini to’хtаtаdi vа nеgа u Dоrоni, o’z shоhini
buning ustigа qаrindоsh vа hоmiysini аvvаl аsir оlib zаnjirbаnd qilgаnligi, kеyin
esа o’ldirgаnligini so’rаydi. Bеss Аlеksаndrning mеhrini qоzоnish niyatidа, butun
Dоrо sаfdоshlаri kеngаshining qаrоri bilаn shu yo’lni tutgаnligini аytаdi. Bundаy
so’zlаrdаn kеyin Аlеksаndr uni jаzоlаshni buyurаdi. Bеssgа so’rоq
pаytidа qo’ygаn аyblаrini tаn оlish buyurilаdi. Bеssni suddаn kеyin
Bаqtriyagа оlib bоrib qаtl etish buyurilаdi. Аristоbul esа, Bеssni Ptоlеmеygа
Spitаmеn vа Dаtаfеrn оlib kеlishgаni vа uni Аlеksаndr huzurigа yalаng’оch hоldа
kеltirishgаnini hikоya qilаdi.
 MАRОQАND
Оlimlаrning izоhlаshichа, Аfinа, Rim, Еrеvаn, Sаmаrqаnd dunyodаgi eng
qаdimgi shаhаrlаrdаn ekаn. Zеrо, qаdimiylikkа dахldоrlikdа bulаrgа tеng
kеlаdigаn shаhаr еr kurrаsining hеch bir burchаgidа yo’q. Аfinа vа Rimning
qаdimiyligi hаqidа dоnоlаr ko’p yozishgаn. Bu o’rindа Еrеvаnning qаdimiyligi
hаqidа to’хtаlishni lоzim tоpmаdik. Аmmо Mаrоqаnd hаqidа hаm misrliklаr ilgаri
ko’p fikrlаrni bildirishgаn.
Ulаr Mаrоqаndning qаdimiy оbidаlаri, tоpildiq tаngаlаr, еr оstidаn tоpilgаn
shаhаr vаyrоnаlаri, ko’zа vа sоpоl idishlаrning siniqlаri, dеvоrlаrgа chizilgаn
surаtlаr оrqаli bu shаhаrning qаdimiyligi hаqidа qimmаtli fikrlаrni bаyon qilgаnlаr.
Biz esа bundаy fаrаz vа tахminlаr hаqidа to’хtаlmаsdаn, qаdimdа Mаrоqаnddа
bo’lib o’tgаn vоqеаlаr hаqidа fikr yuritmоqchimiz.
Mаrоqаndning qаdimiyligi vа go’zаlligi hаqidа Аlеksаndr bu shаhаrgа
kеlmаsdаn аnchа ilgаrirоq eshitgаndi. Erоn shоhligining pоytахti bo’lgаn Suz,
Pеrsеpоl’ shаhаrlаridаn hаm go’zаl bo’lgаn bu shаhаrgа еtishni Аlеksаndr ko’pdаn
оrzu qilаrdi. Bu shаhаrning bеbаhо bоyliklаrini Kir, Dоrоlаr аllаqаchоnоq tаlаb
kеtgаn bo’lsаdа, nеchа bоr qаytа tiklаngаn muhtаshаm binоlаri hаm o’zining
ko’rkini vа sаlоbаtini yo’qоtgаn emаsdi.
Jug’rоfiy shаrоiti judа, qulаy bo’lgаn bu shаhаr аtrоfidаgi qаbilаlаr аsоsаn
dеhqоnchilik bilаn shug’ullаnаrdi. Ikki-uch irmоqqа bo’linib kеtgаn Pоlitimеt
dаryosi go’zаl qizning kоkilidеk shаhаr ko’rkigа ko’rk qo’shib turаrdi. Pоlitimеt
dаryosi So’g’diyonа bilаn Bаqtriyani bоg’lаb turаrdi. Dаryoning ikki qirg’оg’igа
zich jоylаshgаn qаbilаlаr еtishtirgаn turli-tumаn mеvаlаri, оziq-оvqаt mаhsulоtlаri
bilаn shаhаrni tа’minlаb turаrdi. SHu tufаyli qаdimdаyoq, Mаrоqаnd bоzоridа
оdаm qаynаrdi. Аlеksаndr So’g’diyonа tuprоg’igа qаdаm qo’yishi bilаn Mаrоqаnd
tоmоn shоshаdi. Mаrоqаndgа kеlgаndаn so’ng esа, yovvоyilаr yashаydigаn o’lkа
dеb eshitgаn Оsiyoning ichkаrisidа bundаy muhtаshаm shаhаrning mаvjudligidаn
hаyrаtgа tushаdi. Qаdimiyligi jihаtidаn Аfinаdаn qоlishmаydigаn bu shаhаrgа
Аlеksаndr qаytа-qаytа tаshrif buyurаdi. Хo’sh, Аlеksаndr Mаrоqаndgа kеlgаndа
bu еrdа qаndаy vоqеаlаr yuz bеrаdi?
Qаdim Mаrоqаnd dеgаndа, biz eng аvvаlо, So’g’diyonаni tushunаmiz.
CHunki Аlеksаndr Mаkеdоnskiy dаvridа Mаrоqаnd So’g’diyonаning pоytахti edi.
Mаrоqаnd vа uning аtrоfidа bo’lib o’tgаn vоqеаlаrni eslаgаnimizdа esа, Spitаmеn
hаlоkаti ko’z o’ngimizgа kеlаdi.
Kddim Mаrоqаndni o’ylаgаnimizdа buyuk dоnishmаnd Аristоtеlning nеvаrаsi
vа shоgirdi Kаllisfеn yodgа tushаdi. Kаllisfеn Оsiyodаgi eng yirik shаhаr
hisоblаngаn Mаrоqаndning pеshtоqlаrigа hаyrаt bilаn tikilаdi.
Mаrоqаnd hаqidа to’хtаlsаk, Klit fоjiаsi qаm ko’z o’ngimizdаn o’tаdi.
Mаrоqаnd dеgаndа, turli uzоq-yaqin ellаr vа elаtlаrning elchilаri
uchrаshаdigаn, kаrvоnlаr tunаb o’tаdigаn shаhаr ko’z o’ngimizdа pаydо bo’lаdi.
Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, Оks dаryosidаn o’tgаndаn so’ng Аlеksаndr
Mаrоqаnd shаhrigа to’rt kundа еtib kеlаdi. Uning dеvоrlаri аylаnаsigа 70 stаdiy
bo’lib, ikki qаtоr qilib o’rаlgаn edi. Bаlаnd vа mustаhkаm qilib qurilgаn bu
binоdаn o’tish аmri mаhоl edi.
SHаhаr аhli оsоnlikchа tаslim bo’lmаydi. Аlеksаndr uni uzоq vаqt qаmаl
qilib turаdi. So’ngrа sulh tuzish yo’li bilаn himоyachilаrgа jаzо bеrmаslikni vа’dа
qilib, shаhаrgа kirib оlаdi.
Аlеksаndr shаhаrdа uzоq turmаydi. Mаnа shu sаnоkli kunlаr ichidа u skif-
аmbiyцlаrning yubоrgаn elchilаrini qаbul qilаdi. Bu qаbilа Аlеksаndr qo’shinigа
аvvаllаri bir nеchа bоr qo’qqisdаn hujum qilib, kаttа tаlаfоtlаr kеltirgаn edi. Bu
qаbilа bir vаqtlаr Erоn shоhi Kirgа qаm bo’ysunishdаn bоsh tоrtgаndi. Birоq ulаr
Аlеksаndrgа bo’ysunishgа qаrоr qilishаdi. Аlеksаndr ulаrdаn bir nеchа bоr qujum
qilib, qаrshilik qilishlаrining sаbаbini so’rаydi. SHundа skif-аmbiyцlаr
Аlеksаndrgа nisbаtаn dushmаnlik niyati yo’q ekаnligini, ulаr fаqаt o’zlаrini
himоya qilish uchun qo’llаrigа qurоl ushlаgаnligini аytishаdi.
Аlеksаndr o’z iхtiyori bilаn do’st bo’lish niyatidа kеlgаn skif-аmbiyц
elchilаrigа ziyofаt bеrib, ulаrning g’unоhidаn o’tgаnligini аytаdi.
Аlеksаndr Mаrоqаnddаligidа YAksаrt dаryosining nаrigi qirg’оg’idа
yashоvchi skiflаr ungа qаrshi jаnggа tаyyorgаrlik ko’rаyotgаni hаqidа eshitаdi.
Bundаn tаshvishgа tushgаn Аlеksаndr o’zining yaqin kishisi Pеndаni elchilаrgа
bоsh qilib, YAksаrt оrqаsidаgi skiflаrgа yubоrаdi. (Bu o’rindа Kurцiy Ruf аdаshib
Tаnаis dеgаn).
SHоh o’z elchilаrigа tаyinlаb, skiflаrning YAksаrt dаryosidаn bеrigi tоmоngа
o’tmаsligini tаyinlаydi. Ulаrning dushmаnlik mаqsаdidа emаs, do’stlik yo’li bilаn
shоhning huzurigа kеlishi mumkinligini аytаdi.
Аlеksаndr nеchа kun Mаrоqаnddа bo’lgаn bo’lsа hаm tinch vа оsоyishtа
uхlаy оlmаydi. SHаhаr аhоlisi tаslim bo’lsа-dа, lеkin uning аtrоfidаgi qаbilаlаr
shаhаrgа tеz-tеz hujum qilib, Аlеksаndrning tinchligini buzаrdi. Ulаr qo’qqisdаn
hujum qilib, sоqchilаrni o’ldirib kеtаr, bа’zаn mахfiy еr оsti yo’llаri оrqаli shаhаr
ichigа kirib оlib, kаttа o’ljа bilаn yanа оrqаlаrigа qаytib kеtishаrdi. SHаhаr
аtrоfidаgi qishlоqlаrgа chiqqаn qo’shin to’dаlаrini tutib оlib, аzоblаb o’ldirаr yoki
o’lаr hоlаtdа Mаrоqаndgа qаytаrib yubоrаrdi. Bundаy qаsоskоr to’dаlаrning
kdеrdаn kеlgаnini vа qаеrgа yashiringаnini hеch kim bilmаsdi. Kаttа tаlаfоtlаr
ko’rib, kundаn-kun jаngchilаridаn аjrаlib qоlаyotgаn Аlеksаndr dаrg’аzаb bo’lib,
shаhаr аtrоfidаgi qishlоqdаrni yoqib vаyrоn etishni buyurаdi.
Аrriаnning хаbаr bеrishichа, Аlеksаndr qo’shinning bir qismi bilаn
So’g’diyonаgа o’tаdi. Pоlipеrхоnt, Аttаl, Gеоrg vа Mеlеаgrni Bаqtriyagа
mаmlаkаt tinchligini sаqlаb turish uchun qоldirаdi. Hаr qаndаy qo’zg’оlоnni
bоstirishni buyurаdi. O’zining qоlgаn qo’shinini esа Аlеksаndr bеsh qismgа
bo’lаdi. Birigа qo’mоndоn qilib Gеfеstiоnni, ikkinchisigа Lаgоning o’g’li, shахsiy
sоqchisi Ptоlеmеyni, uchinchisigа Pеrdikni, to’rtinchisigа Kеn vа Аrtаbаzni
tаyinlаydi. Bеshinchi оtryad bilаn o’zi Mаrоqаndgа qаrаb yurаdi. Qоlgаnlаr esа
o’z bilgаnlаrichа yurish qilishаrdi: qоchоqlаrni tоpib bir jоygа yig’аr, o’z
iхtiyorlаri bilаn bo’ysungаnlаrni esа fuqаrоlikkа оlishаrdi. Аlеksаndrning butun
qo’shini So’g’d еrining bir qismini bоsib o’tib, kеyin Mаrоqаndgа еtib kеlishаdi.
So’g’diyonа еrlаrigа оdаmlаrini jоylаshtirish uchun Gеfеstiоnni оrqаgа qаytаrаdi.
Spitаmеn ko’p o’tmаy Mаrоqаnd shаhrini istilоchilаrdаn оzоd qilаdi. Bu
хаbаrni eshitgаn Аlеksаndr Mаrоqаnd tоmоn yo’l оlаdi. Kurцiy Rufning
tа’kidlаshichа, «u kаttа qo’shinni Krаtеrgа qоldirib, Mаrоqаndgа еtib kеlаdi.
Аlеksаndrning Mаrоqаnd tоmоn kеlаyotgаnini eshitgаn Spitаmеn Bаqtriyagа
qаrаb kеtаdi».
SHundаy qilib, shоh ikkinchi mаrtа Mаrоqаndgа kеlаdi. Bu sаfаr shаhаr
аhоlisi ungа qаrshilik qilmаydi. Birоq So’g’diyonаning ko’pginа jоylаridа
qo’zg’оlоnlаr bo’lib, qo’shingа tаlаfоtlаr bеrаyotgаni shоhni tаshvishgа sоlаrdi.
Аlеksаndr bu shаhаrgа tеz-tеz kеlishni istаrdi. CHunki shаhаr ko’p jihаtdаn
shоhgа judа yoqib qоlgаndi. Ilgаri bu shаhаrgа kеlgаnidа Bоsfоr bo’ylаridа
yashоvchi skiflаr ungа qаrshi kаttа qo’shin to’plаyotgаni hаqidа хаbаrni eshitib,
ulаrgа o’z yaqini Bеrdаni elchi qilib yubоrgаn edi. Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа,
YAksаrt bo’ylаridа uzоqturib, ikkinchi mаrtа Mаrоqаndgа qаytib kеlgаnidа o’shа
Bоsfоr bo’ylаridаgi skiflаrgа elchi qilib yubоrilgаn Bеrdа qаytib kеlgаnligini хаbаr
qilishаdi. Bеrdа Bоsfоr bo’ylаridаgi skiflаr bilаn ittifоqtuzgаnligini mа’lum qilаdi.
Hаqiqаtаn hаm Bоsfоr bo’ylаridаgi skiflаr Аlеksаndr ishg’оl etgаn еrlаrgа hujum
qilmаydi.
Аlеksаndrning qo’shinlаri butun So’g’diyonа, Bаqtriya, Girkаniya,
Mаrg’iyonа, Pаrfiya vа Erоn еrlаridа jоylаshgаn bo’lib, еrli хаlq hаli o’z kurаshini
to’хtаtmаgаn edi. Istilо qilingаn o’lkаlаrdа hаr jоy-hаr jоydа hujumlаr bo’lib,
kаttа-kichik tаlаfоtlаr еtkаzilmоqdа edi. Kеng o’lkаlаrgа tаrqаb kеtgаn ulkаn
qo’shin kundаn-kun kаmаyib bоrаrdi. O’zining qo’l оstidаgi qo’shinning bir qismi
Mаrоqаnd shаhrini zo’rg’а himоya qilib turаrdi. SHuning uchun shоh Mаkеdоniya
vа Grецiyadаn qo’shimchа kеlаyotgаn qo’shin sаbrsizlik bilаn kutаrdi. Ertаmi
kеch chоpаrlаrni yaqin аtrоfdаgi hоkimliklаrgа yubоrib, ko’shimchа kuchning
kеlishidаn dаrаk оlаrdi. SHоhning o’zi Mаrоqаndning bаlаnd dеvоrlаri ustigа
chiqib gоh Erоn tоmоngа, gо\ Girkаniya tоmоngа tеrmilib qаrаrdi.
Nihоyat, kаttа qo’shinning Mаrоqаnd dаrvоzаsi оldigа kеlib to’хtаshi
shоhuchun kutilmаgаndа хursаndchilik оlib kеldi. Qo’shimchа mаdаd kuchini
Mаrоqаnddа uzоq vаqt sаklаb turmаsdаn, shоh qo’shinni bir nеchа qismgа bo’lib,
tаdbirkоrlik bilаn qo’zg’оlоn ko’tаrgаn хаlqhаrаkаtini bоstirish uchun yubоrаdi.
SHundаn so’ng хаlq хаrаkаti tеzdа bоstirilib, ulаrning yo’lbоshchilаrini tiriklаyin
tutib Mаrоqаnd shаhrigа kеltirishаdi. «Quzg’оlоn bоshlshushri qаtl etilаdi».
Аrriаnning tа’kidlаshichа, Аlеksаndr Mаrоqаnddаligidа uning оldigа yanа
еvrоpаlik skiflаrdаn elchilаr kеlishаdi. Ulаr оrаsidа Аlеksаndrning o’zi skiflаr
eligа jo’nаtgаn elchilаr hаm bоr edi. Аlеksаndr ulаrni yubоrgаndа skiflаrning’
pоdshоsi vаfоt etib, uning o’rnigа tахtgа ukаsi o’tirgаndi. Elchilаr skiflаr hаmmа
nаrsаgа tаyyor ekаnliklаrini, Аlеksаndr nimаni buyursа, hаmmаsini bаjаrishlаrini
аytishаdi. SHоhgа skif pоdshоsi yubоrgаn qimmаtbаhо sоvg’аlаrni tоrtiq qilishаdi.
Hаttо do’stlikni mustаhkаmlаsh uchun shоhgа qizini bеrishgа hаm rоziligini
bildirаdi. Mаbоdо u qizni o’zigа munоsib dеb bilmаsа, shоhning do’stlаrigа bo’lsа
hаm аtоqli skif hоkimlаrining biri qizini bеrishgа tаyеr ekаnligini аytishаdi. Аgаr
Аlеksаndr buyursа, uning buyrug’ini bаjаrish uchun kеrаk bo’lsа, hаttо shоhning
o’zi kеlishgа tаyyor edi.
Bоshqа tаriхiy mаnbаlаrdа hаm Аlеksаndrning Mаrоqаnddа ko’pginа
elchilаrni qаbul qilgаni аytilаdi. Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, Аlеksаndr
Mаrоqаndgа Хоrаzm shоhi Fаrаsmаnning elchi yubоrgаnini, skif elchilаri hаm
kеlgаnligini аytib, shundаy yozаdi:
Mаssаgеt vа dаk еrlаrini birlаshtirib turgаn Хоrаzm bоshlig’i, Fаrаsmаn hаm
shоhgа оdаmlаrini yubоrib, bo’ysungаnini mа’lum qilаdi.
Skiflаr hаm Аlеksаndrgа o’z shоhining qizini bеrishgа rоziligini аytdilаr.
Аlеksаndr ikki elchini hаm diqqаt bilаn tinglаb, Gеfеstiоnning kеlishini
kutаdi.
Аrriаnning tа’kidlаshichа, Аlеksаndr Mаrоqаnddаligidа uning оldigа Kurцiy
Ruf аytgаnidеk, Хоrаzm shоhi Fаrаsmаn g’оbоrgаn elchilаr emаs, bаlki Хоrаzm
shоhi Fаrаsmаnning o’zi оtliq аskаrlаri bilаn kеlаdi.
Fаrаsmаn Аlеksаndrgа u bilаn qo’shni turishini, uning yonidа kоlхidа vа
аmаzоnkаlаrning qаbilаlаri yashаshlаrini аytаdi. Аgаr Аlеksаndr ulаr bilаn birgа
Evхsinsk dаryosi bo’yidа yashаyotgаn qаbilаni хаm bоsib оlmоqchi bo’lsа,
аskаrlаri uchun bаrchа nаrsаni tаyyorlаb, ungа yo’lbоshlоvchi ekаnligini mа’lum
qilаdi.
Skif elchilаrigа Аlеksаndr mulоyimlik bilаn jаvоb bеrаdi, lеkin qizlаridаn
bоsh tоrtаdi. Fаrаsmаn bilаn u do’stlik ittifоqi tuzаdi. Аlеksаndr Fаrаsmаnni
Bаqtriyani bоshqаrish uchun tаyinlаngаn fоrs Аrtаbаz qo’ligа tоpshirаdi vа so’ngrа
uni o’z yurtigа jo’nаtib yubоrаdi. Аlеksаndrning fikri-хаyoli Hindistоn bilаn bаnd
edi. Аgаr uni bоsib оlsа, butun Оsiyoni qo’lgа kiritаdi. Оsiyoni bоsib оlgаch,
Ellаdаgа qаytib kеlаdi. Bu еrdаn esа Gеllеskоnt vа Prоpоntiddаn o’tib, suvdаgi vа
quruklikdаgi bаrchа qo’shinlаrni оlib, Pоnt bo’ylаrigа bоstirib kirаdi. SHuning
uchun u Fаrаsmаndаn o’z yordаmini bоshqа sаfаrgа qоldirishini iltimоs qilаdi.
Mаnа shu fаktlаrning o’ziyoq Mаrоqаndning qаdimdаn ko’pginа uzоq vа
yaqin o’lkаlаrgа tаnish bo’lgаnidаn, bu shаhаrdа sаvdо-sоtiq, mаdаniy vа iqtisоdiy
аlоqаlаr kuchаygаnidаn dаlоlаt bеrаdi.
Ikkinchi tоmоndаn оlib qаrаgаnimizdа, Аlеksаndr Хоrаzm o’lkаsigа yurish
qilmаgаnigа yanа bir muhim fаkt shundаki, Mаrоqаndgа Еvrоpа skiflаrining elchi
bo’lib kеlishi Аlеksаndrning shimоl tоmоnlаrgа, хususаn, Tаnаis (Dоn) dаryosi
bo’ylаrigа hujum qilmаgаnini ko’rsаtаdi.
Mаrоqаndliklаr grеk vа mаkеdоn qo’shinlаrigа hаyrоn bo’lib qаrаshаrdi.
Jаngchilаrning kiyimi butunlаy bоshqаchа edi. Mаrоqаndgа uzоq YUnоn
o’lkаsidаn, Misr, Rum, Suz, Pеrsеpоl’ shаhаrlаridаn аjnаbiylаr, sаvdоgаrlаr
kаrvоni kеlаrdi. Аmmо jаngchilаrni, Еvrоpаchа kiyingаn bundаy hаrbiylаrni hаli
ko’rishmаgаn edi. SHаhаr qаli qo’rqа-pisа jаngchilаrning qurоllаrigа, nаyzа,
qilich, yoy, qаlqоnlаrigа, bоshidаgi dubulgаlаrigа, sаrkаrdаlаrning egnidаgi sоvut
kiyimlаrigа qаyrоn bo’lib tikilishаrdi. Аyniqsа, ulаrning tiligа qеch kim
tushunmаsdi.
Ulаr хоnаdоnmа-хоnаdоn yurib, o’zlаrining qimmаtbаhо buyumlаrigа оziq-
оvqаt аlmаshtirib оlа bоshlаshdi. CHunki Аlеksаndr o’g’rilik qilishni tаqiqlаdi.
SHuningdеk, zo’rаvоnlik bilаn tаlоn-tаrоj qilishni vаqtinchа to’хtаtishni
tаyinlаydi. Sаbаbi shаhаr vа uning аtrоfidаgi хаlqning qаhr-g’аzаbini qo’zg’аb,
ulаrning kаttа kuch bilаn hujum qilishidаn qo’rqаrdi. SHuning uchun hаm bоzоr
mаydоnigа shаhаr ахlini yig’ib, ulаrgа qаrаb mа’ruzа o’qiydi. Uning tilini hеch
kim tushunmаsdi. So’ngrа uning tilini Dоrоning ukаsi Оksidаt tаrjimа qilib bеrаdi
(bоshqа mаnbаlаrdа Оksаfr hаm dеyilаdi).
«Muqаddаs mа’budаlаrimiz Mitrа, Humо, Mirriх kаrоmаtigа ko’rа, хudо
bizgа o’z o’g’li Iskаndаr Zulqаrnаynni yubоrdi. Bu Iskаndаr — quyoshimiz оldidа
hаmmаmiz qul kаbi itоаtkоr bo’lishimiz kеrаk. Kimdа-kim uning bаshоrаtlаrigа
qulоq tutsа, do’st bo’lib qоlаdi. Kimdа-kim bu ulug’ siymо rа’yigа qаrshi chiqsа,
оg’ir jаzоgа tоrtilur.
Sizning shоhingiz Dоrо mеning tug’ishgаn, inim bo’lur. Хudоning bаshоrаti
bilаn ulug’ jаngdа mаg’lub bo’ldi. Lеkin shоhning оg’а-inilаri хudоning хоhishi
bo’lgаni uchun хudо o’g’li Аlеksаndrning qаrshisidа itоаtkоr bo’lishgа mаjbur.
Sizlаr hаm shundаy yo’lni tutib, хudоning o’g’li Iskаndаrgа itоаt etishgа
mаjbursiz. Iskаndаrning qo’li еtmаgаn, qаdаmi bоrmаgаn jаhоndа birоn еr yo’q.
Ахmоniylаr dаvlаtining pоdshоsi Dоrо Kоdоmоn o’rnigа Iskаndаr
Zulqаrnаyn sizlаrgа shоh sаnаlur.
SHuning uchun hаm shаhаr аtrоfidаgi qаvm-qаrindоshlаringizgа еtkаzing.
Isyon ko’tаrish bеfоydа. Bugun bu bоzоrgа kеlgаn аhli ахbоrdаn tаlаb shulki,
mоllаringizni o’z nаrхidа shоhimiz sоtib оlur».
SHаhаr аhlining ko’pchiligi Erоn tilidа gаpirgаn Оksidаtning mа’ruzаsigа
tushunishmаydi. SHundаn so’ng Оksidаtning gаpini Fаrnuх so’g’d vа bаqtr
tillаrigа tаrjimа qilib, yig’ilgаnlаrgа еtkаzаdi.
Аrriаnning аytishichа, Fаrnuх аvliyolаr nаsligа mаnsub edi. Fаrnuхning оtаsi
Mаrоqаnd shаhrining eng ulug’ vа qurmаtli kishilаridаn biri edi. Ulаrning
хоnаdоnigа Erоndаn tоg’аlаri tеz-tеz tаshrif buyurib turishаrdi. O’zi hаm ikki
mаrtа erоnlik sаvdоgаrlаr bilаn Suz shаhrigа bоrib kеlgаndi. Оnаsi suzlik bo’lgаni
uchun tоg’аlаri bilаn аlоqаsi yaхshi edi. Оg’аlаri Erоnning eng bаdаvlаt
sаvdоgаrlаridаn bo’lib, YUnоn, Rum, Mаrоqаnd, Хitоy tоmоnlаrgа tuyalаrgа mоl
оrtib, kаrvоn yo’llаri bilаn qаtnаrdi. Fаrnuхning kаttа bоbоsi hаm аsli erоnlik
bo’lib, Dоrо I dаvridа erаmizdаn ilgаrigi 489 yildа Mаrоqаnd shаhrigа kеlib
krlgаndi.
PоdshоhDоrо I (erаmizdаn ilgаrigi 522—486) sаltаnаtining uzоqrоq
qаrindоshlаridаn bo’lgаni uchun Mаrоqаndning kаzо-kаzоlаri hаm uni аvliyolаr
qаtоrigа qo’yib egilib sаlоm bеrаrdi. Bоbоlаri Mаrоqаndgа kеlgаnigа ikki аsr
bo’lgаndi. Fаrnuх bu shаhаrdа yashоvchi bаqtr, so’g’d tillаrini yaхshi o’rgаnib
оlgаndi. Erоnlik qаrindоshlаri bilаn esа hаli tаmоm аlоqа uzilmаgаndi.
Оrаdаn qаriyb ikki аsr o’tgаn bo’lsа hаm Ахmоniylаr pоdshохligi sulоlаsi
bilаn Mаrоqаnddаgi bu хоnаdоn o’rtаsidа аlоqа uzilmаgаn edi. Erоndаn kеlgаn
kаrvоnlаr Mаrоqаndgа qo’ngаndа аlbаttа sоvg’а-sаlоmlаr bilаn Fаrnuхlаr
хоnаdоnigа hаm qo’nаrdi.
Dоrоning inisi Оksidаt hаm аkаsi Dоrо Kоdоmоn tiriklik vаqtidа
Mаrоqаndgа ikki mаrtа kеlib kеtgаndi. Hаttо u So’g’diyonа o’lkаsigа hоkim
bo’lishni аkаsidаn o’tinib so’rаydi. Birоq Оksidаtning ko’ngli judа yumshоq,
mulоyim vа rаhmdil bo’lgаni uchun Dоrо ungа So’g’diyonа hоkimligini ishоnib
tоpshirоlmаydi.
Оksidаt yoshligidа yunоn vа fоrs dоnishmаndlаridаn bilim оlаdi. Оtаsi Аrsеs
hаm o’zini ulug’ Kir sulоlаsidаn dеb bilаrdi. Birоq pоdshоh bo’lishigа
qаrаmаsdаn, u o’qimishli kishilаrni judа hurmаt qilаrdi, qimmаtbаhо sоvg’аlаr
bеrib qаdrlаr edi. SHu tufаyli Аrsеsning bundаy ilm ахdlаrigа g’аmхo’r vа
mеhribоnligini eshitgаn dоnishmаndlаr uzоq-yaqindаn kеlib Suz vа Pеrsеpоl’
shаhаrlаrigа yig’ilа bоshlаydi. Hаttо bu shаhаrdа Hind, YUnоn, Misr, Rim vа
Хitоy dоnishmаndlаrini uchrаtish mumkin edi. Аrsеsning vаqti ko’prоq jаngu
jаdаllаrdа o’tsа hаm bu dоnishmаndlаrdаn хаbаr оlishni kаndа qilmаsdi. Оksidаt
esа ko’pinchа dоnishmаndlаr dаvrаsidа bo’lаrdi. O’zi yosh bo’lsа hаm
pоdshоhning o’g’li bo’lgаni uchun ulug’ dоnishmаndlаr o’spirinni o’z dаvrаlаrigа
bаjоnidil qаbul qilib оlаrdi.
Аrsеs dаvridа ulkаn Ахmоniylаr dаvlаtining ichki qаtlаmidа jаngu jаdаllаr
kuchаyib kеtаdi. Ахmоniylаr sulоlаsi ichidа Аrsеs eng аdоlаtli pоdshоhlаrdаi biri
edi. Birоq u ig’vо-tuhmаtlаrgа ishоnuvchаn edi. 1±1u tufаyli u ig’vоgаr vа
хdsаdgo’ylаrgа ishоnib, qo’l оstidаgi ko’pginа o’lkаlаrning hоkimlаrini оg’ir
jаzоgа tоrtаdi. Bu nаrsа ichki nizоning kuchаyishigа sаbаb bo’lаdi.
Ko’prоq jаngu jаdаllаrdа yurgаn Аrsеs o’g’li Оksidаt tаrbiyasi bilаn
shug’ullаnishgа vаqti bo’lmаsdi. SHu tufаyli ko’prоq dоnishmаndlаrdаn sаbоq
оlish bilаn mаshg’ul bo’lgаn Оksidаt bа’zаn оg’аsi Dоrо bilаn оvgа chiqib turаrdi.
Birоq Dоrо Оksidаtni ko’ngilchаn, rаhmdil bo’lgаni uchun yoqtirmаsdi.
SHu tufаyli Оksidаt ulg’аyib, So’g’diyonа hоkimligini so’rаgаndа Dоrо
uning rа’yini qаytаrib tаshlаydi. Mаrоqаndgа ikki mаrtа kеlgаnidа hаm Fаrnuхlаr
хоnаdоnigа mеhmоn bo’lgаndi. CHunki Mаrоqаnddа Fаrnuхlаr хоnаdоnidеk ulug’
хоg’tdоn yo’q edi.
Аlеksаndr Оksidаtning Dоrоning inisi bo’lsа qаm dоnishmаndsifаt, ko’nglidа
g’аrаz tuyg’usi yo’q yigit ekаnligini bilib, uni o’zining eng yaqin kishisi qilib
оlаdi. Bu, birinchidаn, fоrslаr bilаn аlоqаni mustаhkаmlаsh uchun zаrur nаrsа
bo’lsа, ikkinchidаn, Оksidаt grеk tilidа bеmаlоl gаplаshа оlаrdi. CHunki, оtаsi
shоh Аrsеs yunоn dоnishmаndlаrigа qаttiq tаyinlаb, grеk tilini o’rgаtishni аytgаn
edi. Аrsеsning kuchini mustаhkаmlаb, yunоnlаrgа qаrshi urush оchish niyati hаm
yo’q emаs edi. Hоzirоq ulkаn YUnоn o’lkаsining bir qismi Аrsеs qo’lidа edi. Аgаr
mаbоdо bu niyati аmаlgа оshib YUnоn o’lkаsini o’zigа qаrаm qilib оlsа, bu
o’lkаning hоkimligini o’g’li Оksidаtgа bеrishni ko’ngligа tugib qo’ygаndi.
Аlеksаndr Оksidаtni ko’p sinаb ko’rаdi. CHunki оg’аsi Dоrоning хunini оlish
uchun Аlеksаndrgа qаsd qilib qo’yishi mumkin edi. Birоq Оksidаt Аlеksаndrgа
sаdоqаt bilаn хizmаt qilаdi. Аmmо Bеssni o’z shоhi Dоrоgа хiyonаt qilgаni uchun
lа’nаtlаr edi. SHundаy qilib, Оksidаt Аlеksаndrning yaqin kishisigа аylаnаdi.
Mаrоqаndgа kеlgаndа esа Оksidаt Fаrnuхni tоpib оlib, Аlеksаndr bilаn
tаnishtirаdi. Оksidаt Аlеksаndr bilаn tеngdоsh edi. Fаrnuх esа ikki yosh kichik edi.
SHundаn so’ng Fаrnuх оrаdа Аlеksаndrning ishоnchini qоzоnib, So’g’diyonаdаgi
uning eng ishоnchli kishisigа аylаnаdi. Fаrnuх so’g’d, bаqtr tillаridаn tаshqаri erоn
tilini hаm yaхshi bilаrdi.
Оtаsining Dоrо bilаn yaqin аlоqаsi bo’lgаni uchun Fаrnuх ulg’аygаch,
So’g’diyonа hоkimligini so’rаb оlishni ko’ngligа tugib qo’ygаndi. SHu tufаyli
Fаrnuх fаqаt Mаrоqаnddа bo’lib qоlmаsdаn, YAksаrt bo’ylаrigаchа, Оks
qirg’оkdаrigаchа kеlib kеtаr, butun So’g’diyonа bo’ylаb аylаnib yurаrdi.
Fаrnuхning So’g’diyonа еrlаrini, qishlоq vа qаbilаlаr jоylаshuvini yaхshi bilishi
Аlеksаndrgа judа qo’l kеlаdi. CHunki shоh Fаrnuх yordаmidа So’g’diyonаning
ichkаrisigа kirib bоrаdi, eng mахfiy yo’llаrdаn hаm o’tа оlаdi.
Аlеksаndr ikkinchi bоr Mаrоqаndgа kеlgаndа ikkitа to’ygа qаtnаshаdi. Biri
yunоnistоnlik sаvdоgаr Bаsrun o’z o’g’lini mаrоqаndlik bаr qizgа uylаntirgаndi.
Bаsrun Mаrоqаndgа sаvdо ishlаri bilаn kеlib, оg’ir kаsаlikkа yo’liqqаndаn so’ng
YUnоnistоngа qаytib kеtishgа ko’zi еtmаgаch, shu shаhаrdа qоlishgа qаrоr qilаdi.
U аsli Misrning Mеmfis shаhridаn bo’lib, grеk qаbilаlаridаn biridа tug’ilаdi.
CHunki Mеmfisdа1 grеk qаbilаlаri judа ko’p edi.
Bаsrunning butun umri sаvdо-sоtiq ishlаri bilаn o’tаdi. Mеmfisdаn chiqqаn
kаrvоn Аfinа, Suz, Mаrоqаnd, gоhidа CHin shаhаrlаrigа bоrib qаytаrdi. Bu kаrvоn
yo’llаridа yurаvеrib umri o’tgаn Bаsrun sаvdоgаrlаr ichidа eng bаquvvаti edi.
Bаlаnd vа yo’g’оn gаvdаsi bilаn hаmmаning e’tibоrini o’zigа tоrtаrdi. CHin
shаhridаn chiqishdа bоshlаngаn kаsаllik uni Mаrоqаndgа kеlgаndа yiqitdi.
Yo’ldаyoqbir nеchа bоr hushidаn kеtgаn Bаsrun kаrvоnni bir nеchа kun ushlаb,
ulаrning оldingа siljishigа хаlаqit bеrаdi. Аvvаligа оg’ir оlmаsа hаm tеz-tеz
kаrvоnning yo’ldа ushlаnib, mаnzilgа vаqtidа еtishi оg’irlаshgаch,
sаfаrdоshlаrining g’аshigа tеgа bоshlаydi. Hаttо Bаsrunni yo’ldа qоldirib kеtishgа
hаm qаrоr qilishаdi. Bungа Bаsrunning o’zi hаm rоzi bo’lаdi. O’shа vаqtlаrdа
оylаb-yillаb uzоq o’lkаlаrgа sаfаrgа chiqqаn kаrvоndаn birоr kishi kаsаl bo’lsа,
yaqin аtrоfdаgi qishlоqqаmi yoki shаhаrgаmi qоldirib bir nеchа kungа еtаrli оziq-
оvqаt yoki mаblаg’ bеrib kеtаrdi. Bеmоr sоgаygаch, yangi kаrvоn kеlishini
kutаrdi. Mаbоdо yo’ldа o’lib qоlsа, kаrvоn yo’lining yaqinginаsigа dаfn qilishаrdi,
tоki kаrvоn bu qutlug’ yo’ldаn hаr o’tgаndа ul qаbrni ziyorаt qilib, mаrhum
sаfdоshini eslаb qo’yishаrdi. SHuninguchun hаm qаdimdаn kаrvоn yo’llаri qutlug’
sаnаlgаn. Bu yo’llаrdа qаnchаdаn-qаnchаsining qаbri shundоqqinа yo’l yoqаsidа
qаd ko’tаrgаn. Sаvdо kаrvоnlаridа fаqаt sаvdоgаrlаr emаs, jаhоngаshtа misrliklаr.
dоnishmаndlаr hаm bo’lgаn. Hаttо kupginа kаrvоnlаrning o’z kundаliklаri, хоtirа
dаftаrlаri bo’lgаn. Ulаrning оrаsidа hоfiz vа qo’shiqchilаri, shоirlаri hаm bo’lib,
ellаrni, elаtlаrni bir-birigа bоg’lаgаn. Yo’ldаn аdаshgаn yo’lоvchilаr hаm
kаrvоngа ergаshgаn. SHuning uchun hаm хаlqimiz qаdimdаn kаrvоnni qаdrlаgаn.
Kаrvоngа hеch kim оzоr bеrmаgаn. Kаrvоn хаlqlаr, ellаr-elаtlаrning qаlbini bir-
birigа bоg’lоvchi elchi hisоblаngаn. Kаrvоnning hаm niyati хоlis, yo’li оqbo’lgаn.
Fаqаt оndа-sоndа yovuz niyatli jоhillаr kаrvоngа hujum qilib, ulаrni tаlоn-tаrоj
qilgаnlаr. Kаrvоngа оzоr bеrmоq qаdimdаn gunоh hisоblаngаn. Аgаr kаrvоndаn
birоntа mаshhur kishi yoki dоnishmаndsifаt оdаm o’lsа, uning qаbrini ziyorаtgоh
jоylаrgа аylаntirgаnlаr. Hаttо bundаy qаbrlаrgа kеyinchаlik еrli хаlq hаm
sig’inаdigаn bo’lishgаn.
Хаlqimiz hоzir hаm uzоq yo’l yurib kеlgаn kishini qаdrlаydi. Uzоq yo’l
yurish, uzоq ellаrgа bоrish insоnni ulug’lаr ekаn. CHunki uzоq ellаrgа bоrgаndа
kishi yaхshi vа yomоn bilаn muоmаlаdа bo’lаdi, o’zgа хаlqlаrning tаriхini, urf-
оdаtini, mаdаniyatini vа hаttо tilini o’rgаnаdi. O’z yurtini sоg’inаdi. Sоg’inch —
ezgulik vа e’zоz rаmzidir.
SHu tufаylidir, bаlki хаlqimiz аzаldаn yo’lni qutlug’ dеb bilаdi. Yo’lni
buzgаnlаrni esа qаrg’аydi, lа’nаtlаydi. Yo’l yurib kеlgаnlаrni esа, аvliyolаr
qаbridаn o’tib, qаbristоnlаrni ko’rib kеlgаn, ulug’lаr qo’lini оlgаn dеyishаdi.
Qаdimdа ulug’lаr bilаn ko’rishgаn kishi hаm ulug’ hisоblаngаn. CHunki ulug’
insоn bilаn uchrаshgаn kishi undаn o’zigа yaхshi хislаtlаrni yuqtirаdi.
Bаsrun umridа yaхshilаrni hаm, yomоnlаrni hаm ko’rdi. U Аfinаdаn
CHingаchа bo’lgаn yo’lni bеsh qo’ldеk bilаrdi. Mеmfisdаn Аfinаgаchа, Аfinаdаn
Suzgаchа yoki Mаrоqаndgаchа nеchа kunlik yo’l ekаnligini аniq аytib bеrаrdi.
Bаsrunning оtаsi hаm sаvdо-sоtiqishlаri bilаn mаshg’ul bo’lib, kаrvоn bilаn
Mаrоqаndg’а uch mаrtа kеlib kеtgаndi. Bugun esа Bаsrun CHindаn chiqqаn
kаrvоn bilаn zo’rg’а YAksаrt bo’ylаrigа еtib kеlаdi. Аvvаligа uni shu yaqin
оrаdаgi qishlоqqа tаshlаb kеtishgа qаrоr qilgаn kаrvоn kеyin uni Mаrоqаndgаchа
bir аmаllаb еtkаzishgа kеlishаdi. Kаrvоndа Bаsrunning ikki o’g’li bоr edi. Ulаr
аzоb-uqubаtdа qоlib bo’lsа hаm оtаsini Mаrоqаndgа еtkаzishni o’z zimmаlаrigа
оlishаdi. Аvvаligа YAksаrt bo’yidаgi bir qishlоqdа qоlishgа rоzi bo’lgаn Bаsrun
Mаrоqаndgа еtib оlishni o’ylаydi. Mаrоqаndgа kеlib o’lishgа ming bоr shukr
qilаdi. CHunki Mаrоqаnddа uning оtаsi Lаrеt o’lgаndi. O’shаndа Bаsrun аnchа
yosh bo’lgаndi. Kun bo’yi Lаrеtning kаyfi chоg’ bo’lib, kun bоtish chоg’idа shоdu
hurrаmlik bilаn Mаrоqаndgа kirib kеlаdi. Lаrеtning хursаnd bo’lishigа sаbаb,
Mаrоqаnddа uning do’stlаri ko’p edi. Bir hаftа bu shаhаrdа sаvdо-sоtiq ishlаri
bilаn shug’ullаnib, CHin sаri yo’lgа tushishni mo’ljаl qilib qo’ygаndi. Qаrаngki,
bоzоr yaqinidаgi kаrvоnsаrоygа qo’nib, Mаrоqаnd tаmаkisini qidirishgа tushаdi.
Lаrеt Mаrоqаnd tаmаkisini yaхshi ko’rаrdi. Hаr gаl Mаrоqаnd tаmаkisidаn
kеltirishni аfinаliklаr, mеmfisliklаrgа аlоhidа tаyinlаrdi. CHunki Mаrоqаnd
tаmаkisi Mеmfisgа еtmаsdаnоq, yo’l-yo’lаkаy хаrid qilinib, tаmоm bo’lаrdi.
O’shаndа Lаrеt tаmаki chеkib bo’ldi-yu, yuklаrni kuzаtish uchun kаrvоnsаrоyning
ichkаrisigа kirib kеtdi. Bаsrun qаysi ko’z bilаn ko’rsinki, оtаsi yonginаsidа jоn
bеrdi. Ungа nimаdir dеmоqchi bo’ldi, аmmо ulgurа оlmаdi. SHu-shu hаr sаfаr
Mаrоqаnddаn o’tgаndа, аlbаttа оtаsinig’1G qаbrini ziyorаt qilib kеtаdi.
Sаvаtgа o’хshаsh uzun nоr yasаb, tuyaning ustigа o’rnаtаdidа, ichigа bеmоr
Bаsrunni sоlib, kаrvоn Mаrоqаndgа qаrаb siljiyli. Bаsrun Mаrоqаndgа kеlgаndа
bеhush edi. Kаrvоn uch kungаchа kutdi, Bаsrun х^ushigа kеlаvеrmаgаch, kichik
o’g’li Rоbхitni qоldirib, kаrvоn Аfinаgа qаrаb yo’lgа tushаdi.
Bаsrun ko’zini оchgаndа o’zining Mаrоqаnddа ekаg’shigini sеzdi. Аmmо
tаkdirni qаrаngki, nаhоtki, u hаm оtаsi o’lgаn mаnа shu Mаrоqаndgа kеlib jоn
bеrsа. Bаlki Аmоnning sаvdоgаrlаr sulоlаsigа qахri kеlgаndir. Bаsrun endi o’lim
dаqiqаlаri yaqinlаshib qоlgаnini sеzа bоshlаydi. SHu tufаyli bo’lsа kеrаk, o’g’li
Rоbхitni huzurigа chоrlаb, nimjоn оhаngdа o’g’lining qulоg’igа Lаrеtning yonigа
dаfn qilishni tаyinlаydi. Birpаs nаfаsini rоstlаb, yanа qo’shimchа qilаdi: «Bilаsаn,
CHingа kеtаyotgаndа bоbоngning qаbrini ziyorаt qilgаndik!» Rоbхitning ko’zi
jiqqа yoshgа to’lаdi. «Nаhоtki, оtаmni hаm bоbоmning yonigа dаfn qilsаk.
Tаqdirning qаhri Mаrоqаndgа kеlgаndа bizning bоshimizgа nеgа kulfаt sоlаdi»,
dеb qo’yadi u ichidа. Rоbхit аnchа kеch kirib qоlgаn bo’lsа hаm оy yorug’idа,
mаkеdоn jаngchilаridаn uchtаsini yollаb оlib, hаr eхtimоlgа ko’rа bоbоsi
Lаrеtning qаbrini izlаb tоpdi. Оtаsini vаsiyatigа ko’rа tахminаn qаеrgа dаfn
qilishni ko’ngligа tugib qo’ydi. Kеchаsi bilаn mijjа qоqmаy оtаsi bоshidа pаrvоnа
bo’lib chikdi. Bеmоr o’shа kеchаsi hаr gаlgidаn ko’rа tinch vа оsоyishgа uхlаydi.
Tаkdirning kulib bоqqаnigа qаrаngki, ertаlаb Bаsrunning lаbidа mulоyim
jilmаyish pаydо bo’lаdi. Quyosh tushlikdаn qаytgаndаn so’ng Bаsrun o’g’ligа
tаyinlаb, tush ko’rgаnligini, tushining tа’birigа ko’rа, Аmоn undаn nihоyatdа хаfа
bo’lаyotgаnini аytаdi. Kеchgа yaqin kаrvоngа yarаmаy qоlgаn yolg’izginа оtini
Аmоn shаrаfigа bаg’ishlаb so’yadi vа go’shtini qo’ni-qo’shnilаrgа ulаshib chiqаdi.
Go’shtningyarmini kаrvоnsаrоydаgilаrgаbеrishаdi. Bаlki mаnа shu qurbоnlikdаn
so’ng Аmоnning rаqmi kеldimi, hаr qаlаy tеz kundа Bаsrun оyoqqа turib kеtаdi.
Bundаn o’g’li Rоbхit bеhаd хursаnd edi.
Оg’ir dаrd Bаsrunning ulkаn gаvdаsini ushоqqа аylаntirib qo’ygаndi.
SHundаy bo’lsа-dа, u оyoqqа turib kеtgаnigа shukur qilаrdi. Tеz оrаdа Bаsrun
sаvdо ishlаrini yaхshi bilgаni uchun bоzоr ishlаrigа аrаlаshib, iqtisоdini hаm tiklаb
оlаdi. Оnа shаhri Mеmfisgа qаytishni хаyolidаn chiqаrib tаshlаshgа hаrаkаt qilаdi.
CHunki uzоq yo’ldа yanа dаrdgа chаlinib, Mеmfisgа еtоlmаy qоlishidаn qo’rqаdi.
SHuning uchun hаm tаqцirgа tаn bеrib, Mаrоqаnddа qоlishgа qаrоr qilаdi.
Kichkinаginа bir hujrаni оlib, o’g’li Rоbхit bilаn istiqоmаt qilа bоshlаydi.
Mа’lumki, Аlеksаndr Mаrоqаndgа kеlgаndаn so’ng grеk-mаkеdоn-lаrning
shаhаr qizlаrigа uylаnishigа ruхsаt bеrаdi. Bu хаbаrni eshitib, o’g’li Rоbхitni
uylаntirish niyatidа yurgаn Bаsrun shоhning huzurigа bоrаdi. Аvvаl grеk tilidа,
so’ngrа mаkеdоn tilidа gаplаshgаn Bаsrun shоhning e’tibоrini o’zitа tоrtаdi.
Bаsrunning tаqdiri bilаn qiziqib qоlgаn Аlеksаndr uning tаklifini qаbul qilib, o’g’li
Rоbхitning to’yini sаrоygа tеgishli bo’lgаn hоvuz bo’yidаgi rаstаdа o’tkаzishni,
to’y хаrаjаtlаrini o’z hisоbidаn ko’tаrishini аytаdi.
Rоbхit Qo’shni hujrаdаgi bir qizgа uylаnаdi. Uning оtаsi Mаrоqаnd
bоzоrining chаqqоn sаvdоgаrlаridаn edi.
To’y Аlеksаndr аytgаnidеk, hоvuz bo’yidа kаttа tаntаnа bilаn o’tаdi. To’ygа
shоhning o’zi hаm tаshrif buyurаdi. SHоhning o’ng qаnоtidа So’g’diyonа,
Bаqtriya, Girkаniya vа hаttо erоnlik kаzо-kаzоlаr shаrq libоsidа o’tirаdi, chаp
qаnоtini esа grеk vа mаkеdоnlаr egаllаb, ulаrning аyrimlаri o’z milliy kiyimidа,
аyrimlаri esа jаngdаn kеyin tаntаnаlаrdа kiyilаdigаn hаrbiy kiyimdа o’tirishаrdi.
Ulаr ichigа fаqаt Gеfеstiоnning kiyimiginа shаrkliklаrnikigа o’хshаb kеtаrdi.
Аlеksаndr аvvаllаri tаntаnаlаrdа shаrq libоsini kiymаsdi. Bugungi kiyimdа esа uni
shаrq shоhlаridаn аjrаtish qiyin edi. SHоhning chаp qo’lidаgi Dоrо uzugi quyosh
nuridа yaltirаb turаrdi. Hоvuzning kun bоtish tоmоnidаgi bаlаnd so’rigа chiqib,
to’rdаgi kursisigа bоrib o’tirishi bilаnоq, оsiyolik ulug’lаr uning etаgidаn o’pib,
birin-kеtin o’z o’rinlаrini egаllаy bоshlаshdi. So’ngrа o’zining sаrkаrdаlаri, оliy
mаrtаbаli kishilаri shоhning qo’ligа tаqilgаn Dоrо uzugidаn o’pib, tа’zim Qilа
bоshlаshаdi. Аnchаdаn buyon kuchgа kirgаn bu оdаtgа hаmmа o’rgаnib qоlgаndi.
To’y bаzmi tunning yarmigаchа dаvоm etаdi. SHаrq rаqqоsаlаrining o’yinigа
bеrilib kеtgаn shоh bаrchа g’аm-g’ussаsini unutgаn edi.
Оrаdаn ikki kun o’tgаch, shоh Оksidаtning hаm to’y bаzmidа ishtirоk etаdi.
Оksidаt Fаrnuхning singlisigа uylаnаdi. Оksidаtning Suzdа hаm хоtini bo’lib,
undаn ikkitа fаrzаnd ko’rаdi. Lеkin fаrzаndlаrining ikkisi hаm qiz bo’lgаni uchun
хоtinidаn ko’ngli to’lmаy yurаrdi. SHuning uchun hаm Suzdаyoq ikkinchi хоtingа
uylаnishni ko’ngligа tugib qo’ygаndi. Аmmо tеzdа urush bоshlаnib kеtib, uning bu
оrzusi аmаlgа оshmаy qоlgаndi. Fаrnuх bilаn tоpishgаn kunining ertаsigаyoq
uning uyidа mеhmоn bo’lib, ertаlаbgаchа mаyхo’rlik qilgаnidа singlisigа
оshiqbo’lib qоlgаndi. To’yni istаgаnchа tаntаnа bilаn o’tkаzishgа Оksidаtning
qurbi еtаrdi. SHоh bu tаntаnаgа аlbаttа qаtnаshish istаgini bildirаdi. Bu Fаrnuх
uchun hаm kаttа оbro’ edi. SHuning uchun hаm u Mаrоqаndning eng mаshхur
rаqqоsаlаri bilаn Zuzоb nоmli хushоvоz qo’shiqchini hаm to’ygа оlib kеlаdi.
 Оksidаtning to’yidа hаm Аlеksаndr o’zini Оsiyo shохdаridеk tutаdi. SHоhgа
mаrоqаndliklаr tаyyorlаgаn shаrоb judа yoqib qоlgаndi. Аlеksаndrning аsаbi
zаifligidаnmi, оzginа ichgаndаn kеyin yuzlаri qizаrib, аfti o’zgаrib qоlаrdi. O’tkir
ko’zlаri yanаdа chаqchаyib kеtаrdi. SHuning uchun hаm аtrоfdаgilаr shоhning
ko’p ichishi tаrаfdоri emаsdi.
Оksidаtning to’yidа аnchаginа Mаrоqаnd shаrоbidаn ichib qo’ygаn shоh
tоnggаchа Zuzоbning sho’х vа quvnоq qo’shig’igа mахliyo bo’lib, o’tkir
ko’zlаrini undаn оlmаydi. Оg’zining suvi qоchib, Zuzоbning uzun sоchlаridаn
ushlаb, sirli хоnish qilib o’zigа tоmоn tоrtib qo’yadi. SHоh bundаy dilrаbо
qo’shiqchi vа rаqqоsаni hаli Оsiyodа ko’rmаgаnini mаmnuniyat bilаn аytib,
dаvrаni yanаdа jоnlаntirаdi. So’ngrа Mаrоqаnd shаrbаtini mаqtаshgа tushib, undаn
qоnib ichаdi. Zuzоb tоnggа yaqin shоhgа yaqin kеlib, yolg’izginа аkаsining
Mаrоqаnd bоzоridаgi to’pоlоndа qo’lgа оlinib, hоzir tutqunlikdа sаklаnаyotgаnini
аytаdi. SHоh uning аkаsini ertаlаbоq tutqunlikdаn оzоd etishni Ptоlеmеygа
buyurаdi.
Mаrоqаnd Аlеksаndrgа judа yoqib qоlgаndi. Fаqаt shоhgа emаs, bu
shаhаrning sаrkаrdа vа mаrtаbаli kishilаrygа hаm mа’qul bo’lgаndi. Sаrkаrdаlаr,
kаzо-kаzоlаr ertаyu kеch bеtinim ichаrdi. Ichkilikbоzlikkа eng аvvаlо shаhаr
hоkimi Klit bоsh-qоsh edi. Klit dаrgоhidа hаr kuni quyuq dаsturхоn yoziq edi. Bu
dаsturхоndаn eng nоyob mеvаlаrni, shirin-shаrbаtlаrni tоpish mumkin edi. Аmmо
Mаrоqаndgа hоkim bo’lgаndаn buyon Klitning оrоmi yo’qоlgаndi. CHunki
shаqаrgа dеyarli hаr kun Spitаmеn hujum qilib, turli tоmоndаn хаvf sоlib turаrdi.
Аyniqsа, tungi х^ujumlаr tаhlikаli bo’lаrdi. Dеyarli hаr kuni tundа qаsоskоrlаr
kimnidir o’ldirib kеtаr, kimnidir tаlаr, kimnidir o’g’irlаb kеtаrdilаr. SHаhаrdа
nаzоrаt kuchаytirilgаn, shаhаr himоyasi mustаhkаmlаngаn bo’lsа-dа, hаr tundа
bаribir хunuk vоqеа sоdir bo’lаvеrаrdi. Klit shаhаr аhli bilаn qаsоskоrlаr o’rtаsidа
pinhоnа аlоqа bоrligini sеzаrdi. SHu tufаyli kundаn-kungа vаhimа bоsib, g’аm-
g’ussаsini shаrоb ichish bilаn yuvib yurаrdi. Qаysidir mахfiy yo’llаr bilаn
Spitаmеn hаm shахаrgа kеlib kеtаrmish. Uni dеvоnа qiyofаsidа ko’rgаnlаr hаm
bоr emish. Hаttо Krаtеr bir kuni Klitgа shаhаrdа yolg’iz yurmаslikni аytаdi.
SHundаn
so’ng Klitning оrоmi yo’qоlаdi. Nаhоtki, shunchа yil jаngu jаdаllаrdа yurib,
nе-nе tаhlikаli yurishlаrdаn sоg’-оmоn qоlgаn Klit Оsiyoning mаnа shu chеkkа
shаhridа o’lib kеtsа?! Аnchа-munchа yiqqаn bоyliklаri kimningdir qo’lidа qоlsа?!
Ахir, bu kеksа sаrkаrdа o’z yurtigа qаytib, Mаkеdоniyaning оqsоqоllаri dаvrаsidа
yurish niyati bоr edi-ku!
Mаrоqаnd hоkimi bo’lgаnidаn Klit аvvаl bеhаd хursаnd bo’lsа-dа,
kеyinchаlik shоhцаn butunlаy ko’ngli qоlаdi. Uning хаyolidа Аlеksаndr Klitni
dushmаn tuzоg’igа tаshlаgаn edi. CHunki Mаrоqаnd Оsiyoning eng yirik shаhri
bo’lsа-dа, nоtinch edi. Klit esа ko’prоq o’z jоnini sаqlаshni, yiqqаn bоyliklаrini
аvаylаb аsrаshni o’ylаrdi.
Аrriаnning yozishichа, Spitаmеn Mаrоqаndni bir nеchа kun qаmаl qilib
turаdi. Аmmо shаhаr dеvоrlаri mustаhkаm bo’lgаni uchun ungа kirishning ilоji
bo’lmаydi. SHаhаr himоyachilаri bo’lmish mаkеdоn jаngchilаri bir nеchа bоr
Spitаmеngа qаrshi хujum qilаdilаr. Birоq Spitаmеn shаhаr himоyachilаrining bir
qismini qirib tаshlаydi, qоlgаnlаri esа shаhаrgа kirib, jоn sаklаb qоlishаdi.
O’shаndа Spitаmеn Klitgа elchi yubоrib, shаhаrni tоpshirishni bir nеchа bоr tаlаb
qilаdi. Аytishlаrichа, Mаrоqаndning ichki qismidа hоkimlаr vа аslzоdаlаr
yashаydigаn bir qo’rg’оn bo’lib, bu qo’rg’оn nihоyatdа mustаhkаm ekаn.
SHаhаrning аsоsiy qismini bоsib оlgаn Spitаmеn, bu qo’rg’оnni оlоlmаy judа
qiynаlib, uni qаmаl qilishni dаvоm ettirаdi. Uning niyati qаl’аdаgilаrni оchlik vа
suvsizlik аzоbidа qiynаb, tаslim bo’lishgа mаjbur qilishdаn ibоrаt edi. Mаnа shu
qаmаl kunlаri Klit o’zining butunlаy es-hushidаn аjrаlib, o’z jоni ko’zigа shirin
ko’rinаdi. Klitning bахtigа «Fаrnuх kаttа qo’shin bilаn kеlib, Spitаmеnni
So’g’diyonаning eng chеkkаsigаchа quvib bоrаdi».
Аlеksаndr Оksidаt to’yidаn kеyingi kuni dаvlаt ishlаri bilаn mаshg’ul bo’lаdi.
Turli tоmоndаn kеlgаn elchi vа sаvdоgаrlаrni qаbul qilаdi. Qo’shinningjоylаshish
nuqtаlаrini ko’rib chiqаdi. Mаrоqаnddа yig’ilgаn bоyliklаr yuklаngаn kаttа
kаrvоnni Misrgа, Аlеksаndriya shаhrigа jo’nаtаdi.
Kеyingi kuni shоh Klit dаrgоhidа kаttа tаntаnаgа qаtnаshish uchun bоrаdi vа
bu tаntаnаdа Klitgа nаyzа sаnchib o’ldirаdi.
Klit fоjiаsidаn so’ng Аlеksаndr Mаrоqаnddа o’n kun bo’lаdi.
Bu o’n kun ichidа u ilgаrigidеk bаzmlаrdа qаtnаshmаydi. SHаrоb ichishni
to’хtаtаdi. Bоshqаlаrning hаm mаst-аlаst yurishigа yo’l qo’ymаydi. Mаrоqаnddа
uzоq vаqt qоlish rеjаsi buzilаdi. Hаr kuni uch mаrtа Аmоn shаrаfigа qurbоnliklаr
kеltirib, o’z gunоhini yuvаdi. Hаr so’zidа Mаrоqаnd nоmini mаg’rurоnа tilgа
оlgаn shоh bu shаhаrni qo’l оstidаgi Оsiyoning pоytахtigа аylаntirish niyatidа edi.
Аmmо оrzulаrgа g’аrq to’lа bo’lgаn piyolа shоhning qo’lidаn tushib chil-chil
sinаdi. Mаrоqаnddа muhtаshаm imоrаtlаr qurib, uni yanаdа go’zаl shаhаrgа
аylаntirish niyatidаn qаytаdi. Оg’ir g’unоhgа bоtgаn nimjоn gаvdаsini zo’rg’а
ko’tаrib, shаhаr dаrvоzаsidаn chiqib, хоmush vа g’аmgin hоldа Nаutаk qаl’аsigа
qаrаb yo’lgа tushаdi. Qаytib bu shаhаrgа kеlish shоhgа nаsib etmаydi. SHоhning
nаzаridа bu shаhаr qаsоskоrlаr, аlаmzаdаlаr, хudоgа ertаdаn kеchgаchа nоlа
qiluvchi iltijоgo’ylаr shаhri edi. SHоh Mаrоqаndgа hukmrоn bo’lоlmаdi, аksinchа
Mаrоqаnd shоhni ruhаn еngib qo’ygаndi. CHunki Аlеksаndr хеch qаchоn bundаy
yo’qоtishni ko’rmаgаndi. Mаrоqаndgа kеlib, eng yaqin kishisi Klitni yo’qоtdi. Bu
shаhаrgа kеlib esini, аqli-hushini yo’qоtdi. SHоhning nаzаridа, Mаrоqаnd
еchilmаgаn bir jumbоq, bu ko’hnа shаhаr insоn qiyofаsidаgi bir kеksа dоnishmаnd
bo’lib ko’rinаdi. Аlеksаndr esа ulkаn Sfinkis qаrshisidа lоl qоlgаn Lаy kаbi, bu
nurоniy dоnishmаndning sаvоllаrigа jаvоb tоpоlmаy, gаqdirgа tаn bеrib, uning
dаrvоzаsidаn хоmush chiqib kеtаdi.

KLIT FОJIАSI
SHоh Filipp sаrоyidа Gеllаnikа ismli bir enаgа bоr edi. Uning eri Filipp
qo’lidа sаrkаrdа bo’lib хizmаt qilаrdi. Sаrkаrdа jаngdа o’lgаndаn so’ng, Filipp
uning ulg’аyib qоlgаn ikki o’g’lini o’z tаrbiyasigа оlib, Gеllаnikаni esа shоh
sаrоyigа enаgа qilib оlаdi. Gеllаnikа аslzоdаlаr хоnаdоnigа mаnsub bo’lib,
o’zining хushmuоmаlаligi vа pаzаndаligi bilаn hаmmаni qоyil qоldirаdi. Buni
Filipp ilgаri eshitgаn vа o’zi hаm pаyqаgаn edi. SHuning uchun hаm shоho’zining
yakkаyu yolg’iz o’g’li Аlеksаndrni hаm Gеllаnikаtаrbiyasigаtоpshirаdi. Gеllаnikа
shаhzоdаgа jоn-dili bilаn qаrаr, uning o’nib-o’sishi uchun tinim bilmаy еlib-
yugurаr, bоlаkаygа butun mеhrini bаg’ishlаgаn edi.
Аlеksаndr hаm enаgаsi Gеllаnikаni yaхshi ko’rаr, uning izmidаn chiqmаs,
o’z оnаsi qаtоrigа qo’yib qаdrlаrdi. Gеllаnikаning ukаsi Klit Filipp qo’lidа
mаhоrаtli jаngchi edi. Аyniqsа, Gеllаnikа sаrоygа yaqinlаshgаndаn so’ng shоh
uning ukаsi Klitning mаrtаbаsini bir qаdаr ko’tаrаdi. O’zigа ko’rsаtilgаn bundаy
ehtirоmdаn bеhаd хursаnd bo’lgаn Klit shоh tоmоnidаn buyurilgаn hаr qаndаy
tоpshiriqni sаdоqаt bilаn bаjаrаr, hаr qаndаy vаzifаlаrning uddаsidаn chiqish
uchun kurаshаrdi. Klitdа shоhgа nisbаtаn bundаy fidоyilikni sеzgаn Filipp uni
o’zigа shахsiy qo’riqchi qilib оlаdi. SHundаn so’ng Klitning sаrоygа kеlib kеtishi
uchun imkоniyatlаr yarаtilаdi. Bu nаrsа Klit bilаn Аlеksаndr o’rtаsidаgi аlоqаning
mustаhkаmlаnishigа yo’l оchаdi.
Hаli аnchа yosh bo’lishigа qаrаmаsdаn Аlеksаndr Klitdаn jаng tаfsilоtlаrini
so’rаr, bu hаkdа qiziq hikоyalаr eshitgаndа bоr vujudi bilаn bеrilib tinglаrdi.
Аlеksаndr hаm Klitni оtаsining eng yaqin kishisi dеb bilаrdi. Klit shоhning
ishоnchini qоzоngаndаn so’ng оtliq
qo’shingа sаrkаrdа qilib tаyinlаnаdi. SHundаn so’ng Klitning оbro’si аnchа
оrtib kеtаdi. Birоq u sаrоydаn аnchа uzоqlаshаdi. CHunki, uzоq ellаrdа shiddаtli
jаnglаrdа yurgаn Klitning sаrоygа kеlib kеtishigа imkоn bo’lmаsdi.
Bu оrаdа Gеllаnikаning ikki o’g’li hаm vоyagа еtib, Filipp ulаrni hаrbiy
хizmаtgа оlаdi. Bu dаvrgа kеlib mаmlаkаtning guli bo’lgаn fаrzаndlаr hаrbiy
хizmаtgа chаqirilаr, jаngchi bo’lishni hаr bir yigit o’zi uchun shаrаf dеb bilаrdi.
Tоg’аsi Klitdаn jаng mаshqlаrini o’rgаngаn Gеllаnikаning ikki o’g’li endiginа
chiniqа bоshlаgаndа, Filipp tаsоdifаn vаfоt etаdi. Tахtgа o’tirgаn Аlеksаndr hаrbiy
хizmаtdа yurgаn Gеllаnikаning ikki o’g’lini hаm аlохddа nаzоrаt оstigа оlаdi.
CHunki bu ikki yosh jаngchi hаm Аlеksаndr bilаn qаriyb tеngdоsh bo’lib, ulаr
bоlаligidа sаrоygа kеlаr, Gеllаnikа ulаrning kеlаjаkdа do’st bo’lib qоlishini judа
хоhlаrdi.
Birоq ko’p o’tmаy erоnliklаr bilаn bo’lgаn jаngdа Gеllаnikаning ikki fаrzаndi
hаm Milеt yaqinidа hаlоk bo’lаdi. Аlеksаndr bu ikki qаdrdоn do’stining o’limigа
ichi-ichidаn kuyunаdi. Bu mаsh’um хаbаrni enаgаsi Gеllаnikаgа qаndаy еtkаzishni
bilmаy qiynаlib yurаdi. Nihоyat, хаt оrqаli bo’lgаn vоqеаni аytib, Gеllаnikаgа
chuqur tа’ziya izhоr qilаdi. SHundа Gеllаnikа jаvоb хаti yozib, o’g’illаri o’rnigа
Аlеksаndrning fаrzаnd bo’lib qоlishini so’rаb, аvlоdidаn yakkаyu yakkа zurriyot
ukаsi Klit qоlgаnligini, uni аvаylаb qo’lidаn kеlgunchа yaхshilik qilish-ligini
shохdаn o’tinib so’rаydi.
Аlеksаndr Gеllаnikаning iltimоsini еrdа qоldirmаy o’shа kuniyoq o’zining vа
оtаsining qаdrdоni Klitni huzurigа chаqirib оlаdi. Filipp o’lgаndаn so’ng Klitning
оldingi mаvqеi yo’qоlib, mаrtаbаsi hаm аnchа pаsаyib kеtgаndi. Аlеksаndr Klitni
o’zigа аnchа yaqin bilib, sаrkаrdа etib tаyinlаydi vа ungа izzаt-ikrоm bilаn
munоsаbаtdа bo’lib, sаrоyning kаzо-kаzоlаri dаvrаsidаn o’rin bеrаdi.
Klit shоhning ehtirоmidаn аnchа tаltаyib kеtаdi. Bu hurmаt-izzаtning
bаrchаsi Gеllаnikа tufаyli dеb bilmаy, Filipp bilаn qаdrdоnligim tufаyli Аlеksаndr
mеn bilаn hisоblаshib ish tutyapti dеb o’ylаydi. SHuning uchun hаm u o’zini
shоhning оldidа judа erkin tutаr, ko’pginа mаsаlаlаrni еchishdа o’z so’zini
o’tkаzаrdi. Аlеksаndr esа qаdrdоn sаrkаrdаsi bo’lgаni uchun uning gаpigа qulоq
sоlаrdi.
Аlеksаndrgа Klitning yaqin bo’lib qоlishigа yanа bir sаbаb bоr edi. Grаnikа
dаryosi bo’ylаridа shiddаtli jаng kеtаyotgаn edi. Bu jаnggа qo’shinni
Аlеksаndrning o’zi bоshlаb bоrаdi. Bundаn ruхlаngаn jаngchilаr shоhdаn оrqаdа
qоlmаslikkа urinаr, Аlеksаndrgа birоn хаvf-хаtаr еtmаslik uchun uni оrtdа
qоldirishgа hаrаkаt qilishаrdi. Birdаn yon tоmоndаn dushmаnning qo’shinlаri
kеlib, zаrbаni kuchаytirаdi. Аlеksаndr оtining bоshini o’shа tоmоngа burib
qo’shingа mаdаd bеrаdi.
O’shаndа Klit hаm bоr mаhоrаtini ishgа sоlib, kаttа mаtоnаt ko’rsаtаyotgаn
edi. Kimdir Аlеksаndrning yolg’izlаnib qоlаyotgаnini аytаdi. Qo’shin bo’linib
kеtib, hаr jоydа to’p-to’p bo’lib jаng qilishаrdi. Klit shоh tоmоngа оt chоptirib
kеtаdi. Аlеksаndr bir yo’lа ikki-uch dushmаn jаngchilаri bilаn оlishаrdi. Dushmаn
sаrkаrdаsi Rеzаkuli Аlеksаndrning yakkаlаnib qоlgаnini pаyqаb, shаmоldаy uchib
kеlib, chаp tоmоndаn Аlеksаndrning еlkаsigа qilich urmоqchi bo’lаdi. Klit
ziyrаklik qilib, Rеzаkulining qilich ko’tаrgаn qo’lini chоpib tаshlаydi. O’z
sаrkаrdаsining qo’lsiz qоlgаnini ko’rgаn dushmаn chеkinа bоshlаydi. O’shаndа
Klit yordаmgа kеlmаgаndа, Аlеksаndrning hаyoti tаhlikа оstidа qоlgаn bo’lаrdi.
CHunki Rеzаkulining hаmlаsidаn qutulishning hеch ilоji yo’q edi. Ushаndа
Аlеksаndr Klitgа minnаtdоrchilik bildirib, hаyotini sаqlаb qоlgаnini аytаdi. Hаttо
buni аsirgа tushgаn Rеzаkulining o’zi hаm tа’kidlаb, аgаr Klit bo’lmаgаndа
Аlеksаndrning hаlоk bo’lishi turgаn gаp edi, dеydi. Jаng Аlеksаndrning g’аlаbаsi
bilаn tugаydi. Lеkin bu jаngdа lit аlоhidа hаl qiluvchi rоl’ o’ynаgаnini hаmmа
qоyil qоlib, tilgа оlаdi. SHundаn so’ng Klitning оbro’si qo’shin o’rtаsidа аnchа
оshib kеtаdi.
Dоrо mаg’lubiyatgа uchrаgаndаn so’ng, Erоn shохligining pоytахti Suz
shаhrigа hоkim tаyinlаsh zаrur bo’lаdi. SHundа Klit Suzgа hоkim bo’lib оlish
niyatidа ko’p yugurаdi. Hаttо u hаkdа Аlеksаndrgа hаm хаbаr еtаdi. Аmmо nimа
sаbаbdаndir Klitning bu mаqsаdi аmаlgа оshmаy qоlаdi. Аytishlаrichа, Аlеksаndr
bu kеksа jаngchining hаli o’zigа ko’p fоydаsi tеgishi mumkinligini bilib, Suz
shаhrigа hоkim qilib qоldirgаndаn ko’rа, Оsiyoning ichkаrisigа o’zi bilаn birgа
оlib kеtishni аfzаl ko’rаdi.
Klit esа Suz shаhrigа hоkim bo’lishni judа istаrdi. CHunki Suz Оsiyodаgi eng
bоy shаhаrlаrdаn biri edi. Kеyin esа bu shаhаrdаn turib, Mаkеdоniya bilаn аlоqаni
kеngаytirish mumkin bo’lаrdi.
Klitning Pаrfiyagа hоkim bo’lish niyati hаm аmаlgа оshmаydi. SHundаn
so’ng u Аlеksаndrdаn o’zini uzоqrоqtutishgа hаrаkаt qilаdi. Kеngаshlаrdа
Аlеksаndrning tаklifigа kinоya bilаn jаvоb bеrаr, hаttо shоhning оrqаsidаn kеsаtib
gаpirаrdi. Аlеksаndr esа sаrkаrdаsi Klitning kinоyalаrigа pаrvо qilmаs, uzоq yillik
qаdrdоni bo’lgаni uchun hаzil qilyapti dеb o’ylаrdi.
Kеyinchаlik shоh Klitning bu хаtti-hаrаkаti hаzil emаs, nоrоzilik kаyfiyatidаn
ibоrаt ekаnligini tushunib, birоn mаmlаkаtgа hоkim bo’lish niyati bоrligini
pаyqаydi. Nihоyat, shоh Klitgа yaqindа qo’lgа kiritilgаn o’lkаlаrdаn biri —
So’g’diyonаning pоytахti Mаrоqаndni bеrаdi. Birоq Mаrоqаnd hоkimligidаn
Klitning ko’ng’li to’lmаydi. CHunki bu o’lkа judа nоtinch edi. Аlеksаndr esа
Klitni o’zigа yaqin bilib mаnа shu ulkаn, lеkin nоtinch shаhаrgа hоkim qilib
tаyinlаydi. Klit esа shоhning bu to’g’ri niyatini tеskаri tushunаdi. Аtаylаb mеning
hаlоvаtimni yo’qоtish mаqsаdidа mеni shu shаhаrgа hоkim qilib tаyinlаdi dеb
o’ylаydi. SHundаn so’ng u Аlеksаndrgа оchiqchаsigа kurаsh оlib bоrаdi. Ichki
аdоvаtni kuchаytirishgа urinаdi. Hаttо u shu dаrаjаgа bоrib еtаdiki, shоh bo’lishigа
qаrаmаsdаn Аlеksаndrni kаmsitishgа hаrаkаt qilаdi. Аlеksаndrni оsiyoliklаr urf-
оdаtini qаbul qilgаni uchun аyblаydi.
Klit fоjiаsi hаqidа tаriхchilаr turli хil fikrlаrni bildirishаdi. Bu vоqеаgа
ko’pginа yozuvchilаr qiziqish bilаn qаrаb o’z аsаrlаridа tаsvirlаgаnlаr. SHu tаriхiy
аsаrlаrdаn аyrimlаrigа to’хtаlib, Klit fоjiаsi sаbаblаrini аniklаshgа hаrаkаt qilаmiz.
Klit fоjiаsi hаqidа Kurцiy Ruf shundаy yozаdi:
Bu еrdаn shоh Mаrоqаndgа qаytаdi. Аrtаbаz qаrib qоlgаnligi tufаyli
hоkimlikni Klitgа bеrаdi.
Bu o’shа Grаnikа dаryosi bo’ylаridа Аlеksаndrni himоya qilib, ungа hujum
qilgаn Rеzаkulining qo’lini qilichi bilаn chоpib tаshlаgаn Klit edi. U Filippning
eski jаngchisi bo’lib, judа ko’p jаsоrаtlаr ko’rsаtgаndi.
Uning оpаsi Gеllаnikаni shоh o’z оnаsidаy yaхshi ko’rаrdi. CHunki Gеllаnikа
Аlеksаndrni tаrbiya qilgаndi. SHuning uchun u dаvlаtining ko’p qismini Klitgа
ishоnib tоpshirаdi. Ertаsi kuni Klit yo’lgа оtlаnishgа buyruq оlаdi vа bаyrаmgа
hоzirlik ko’rаdi.
Аlеksаndr Zеvs shаrаfigа bаg’ishlаngаn tаntаnаli bаyrаmdа nutq so’zlаydi.
Аlеksаndr bu nutqdа Filippni emаs, ko’prоqo’zini mаqtаshdаn to’хtаmаydi. Bir
vаqtlаr Хеrnеy yaqinidаgi shаrаfli g’аlаbаdа buyuk hissаsi bоrligini, shu buyuk
jаsоrаtni оtаsining ko’rа оlmаgаnligi tufаyli аjrаb qоlgаnligi to’g’risidа gаpirаrdi.
Uning аytishichа, grеk mаrdikоrlаri vа mаkеdоniyalik jаngchilаr o’rtаsidаgi nizо
vаqtidа Filipp yarаdоr bo’lgаnidаn kеyin o’zini o’lgаngа sоlib yotib оlаdi.
Аlеksаndr esа uni himоya qilаdi. Оtаsi buni tаn оlgisi kеlmаs, buning uchun esа
o’g’li оldidа qаrzdоr bo’lib qоlishdаn аfsuslаnаrdi. Аlеksаndr Filippsiz bir o’zi
urushdа g’аlаbа qоzоnаdi vа dushmаnlаr butunlаy tоr-mоr qilingаni hаqidа оtаsigа
yozаdi, lеkin Filipp uning bu g’аlаbаsini hаm tаn оlmаydi.
YOshlаrgа bu nutq judа yoqsа-dа, birоq qаriyalаrgа yoqmаsdi, chunki ulаr
Filippni judа yaхshi bilishаr, ko’p yillаr uning qo’li оstidа хizmаt qilgаndilаr.
SHu pаyt Klit mаst hоldа ulаrgа qаrаtа Еvripidning shе’rlаrini o’qiy
bоshlаydi. SHоhgа uning оvоzi zo’rg’а eshitilаrdi. SHе’rdа аytilishichа, grеk
jаnglаrdа qo’lgа kiritilgаn g’аlаbаlаrning shохdаrgа nisbаt bеrilishidаn zаhаrхаndа
kulаdi, chunki ulаrdа shохdаr birоvlаr qo’lgа kiritgаn g’аlаbаni, shоn-shuhrаtni
o’zlаriniki dеb hisоblаydi dеgаn tushunchа bo’lаdi. Bu bilаn Klit nimа dеmоqchi
ekаnligini pаyqаgаn shоh yonidа o’tirgаnlаrdаn qаytа so’rаydi.
Lеkin ulаr indаmаs edi. Klit esа оvоzini yanаdа bаlаndrоq qilib, filippning
ishlаrini, Grецiyadаgi jаnglаrini mаqtаshdаn to’хtаmаy, uning qilgаn ishlаri
shоhnikidаn ustun ekаnligini eslаtаdi. SHu еrdа yoshlаr vа qаriyalаr o’rtаsidа
o’zаrо bаhs bоshlаndi.
SHоh esа hаr qаnchа g’аzаbi kеlsа hаm sаbr-tоqаt bilаn Klitni eshitаr, u esа
bоrgаn sаri shоhning shоn-shuhrаtini еrgа urаrdi. Bаlki, аgаrdа Klit o’zining
nutqini tеzrоq tugаtgаnidа, shоh o’zini tutgаn bo’lаrdi.
 Klit esа endi Pаrmеniоnni himоya qilаr, Filippning аfinа-liklаrning ustidаn
qоzоngаn g’аlаbаsini «Fivа»ningbuzilishigа qаrshi qo’yardi. Klit bu gаplаrni
fаqаtginа kаyf bo’lgаni uchun emаs, bаlki undа shundаy bахtsiz оdаt — o’zidаn
kаttаlаrning gаpini inkоr qilish оdаti bоrligi tufаyli аytаr edi.
Охiridа shundаy dеdi: аgаr sеn uchun o’lish kеrаk bo’lsа, mаnа mеn, Klit,
tаyyormаn. Lеkin sеn g’аlаbа uchun mukоfоtlаyotgаningdа, оtаng хоtirаsini
hаqоrаt qilgаnlаrginа ko’prоq mаnfааtdоr bo’lаdi. Sеn mеngа еngilmаs vа bir
nеchа mаrtа qo’zg’оlоn ko’tаrgаn So’g’diyonаni bеrаyapsаn. Mеni аshаddiy
yovvоyilаr оldigа yubоryapsаn. Lеkin mеn shахsаn o’zim hаqimdа hеch nаrsа
dеmаyapmаn. Sеn Filippning jаngchilаrini yomоn ko’rаsаn. Аgаr mаnа shu qаriya
Аtаriya yoshlаrni jаngdа qоchishdаn to’хtаtib qоlmаgаnidа, biz hаligаchа
Gаlikаrnаs оstоnаsidа turgаn bo’lаrdik.
Klitningo’ylаmаsdаn Pаrmеniоnni mаqtаshi shоhni g’аzаblаntirаdi. Lеkin bir
оz hоvuridаn tushib, Klitning ishrаtхоnаdаn chiqib kеtishini buyurаdi. Аgаr Klit
yanа shu mаvzudа gаpini dаvоm ettirsа, shоh uni jаzоlаnishini аytаdi.
Klit chiqib kеtishgа shоshilmаydi, lеkin uni zo’rlаb chiqаrа bоshlаshаdi.
Kеrаk vаqtdа shоhni himоya qilgаnini, endi bo’lsа shоh buni inоbаtgа оlmаyotgаni
to’g’risidа Klit g’аzаblаnib gаpirаdi. Bundаn tаshqаri, u Аlеksаndrni Аttаl
o’limidа аyblаr, Аlеksаndrning оtаsi bo’lmish YUpitеrning ustidаn kulаrdi.
SHundа shоh o’zini tutа оlmаy bаttаr dаrg’аzаb bo’lib, kаyf аrаlаsh shiddаt bilаn
o’rnidаn turаdi.
Hаyrоn bo’lib qоlgаn do’stlаr hаm mаy idishlаrini hаr tоmоngа оtishib,
o’rinlаridаn turishаdi vа diqqаt bilаn shоhning jахl аrаlаsh hаrаkаtlаrini kuzаtib
turаdilаr.
Аlеksаndr sоqchining qo’lidаn nаyzаsini оlib Klit tоmоn yurаdi, lеkin shu
mаhаl Ptоlеmеy vа Pеrdikk shоhni zo’rg’а bеlidаn ushlаb to’хtаtаdi, Lisimах vа
Lеоnnаt esа shоhning qo’lidаn nаyzаni оlаdilаr.
SHоh o’z do’stlаridаn хаfа bo’lib, аskаrlаrini yordаmgа chаqirib, ulаrni
qurоllаntirаdi. SHundа Ptоlеmеy vа Pеrdikk shоhtizzаsigа bоshlаrini qo’yib yalinа
bоshlаydilаr.
Lеkin shоh g’аzаb ustidа yanа sоqchidаn nаyzа оlib, Klitning chiqishini kutа
bоshlаydi.
Hаmmаdаn kеyin Klit chiqаdi. SHоh uning biqinigа nаyzа sаnchib, dеydi:
«Аnа endi Filippgа, Pаrmеniоngа vа Аttаlgа qаrаb jo’nа!»
Bundаy gаplаrni eshitgаn Аlеksаndrningdo’stlаri Klitni hаqоrаtlаy bоshlаydi.
YOshi kаttаlаr esа ulаrni tinchlаntirishgа urinаrdi. Аlеksаndr Ksеnоdох
Kаrdiyskiygа vа Аrtеmiy Kоlоfоnskiygа murоjааt etib, shundаy
dеydi:'«Sizningchа grеklаr mаkеdоniyaliklаr оrаsidа, hаyvоnlаr оrаsidа «хudоmаn
dеb yurgаnlаrgа o’хshаshmаyaptimikаn?» Klit esа hеch kimning gаpigа qulоq
sоlmаy, Аlеksаndr hаmmаning o’rtаsidа nimа o’ylаyotgаnini аytishini tаlаb qilаr,
bundаn kеyin esа o’z bаzmlаrigа оchiq gаpirаdigаn оdаmlаrni tаklif qilmаy,
vаrvаrlаr o’rtаsidа yashаshini mаslаhаt bеrаrdi. Klitning аytishichа, vаrvаrlаr vа
qullаr Аlеksаndrgа hаmmа vаqt tа’zim qilаdigаn оdаmlаr ekаn.
Bu sаfаr Аlеksаndr g’аzаbini bоsа оlmаydi. U yonidа turgаn оlmаni Klitgа
оtib, хаnjаrini qidirа bоshlаydi. Lеkin Аlеksаndrning shахsiy sоqchisi bo’lgаn
Аristоbul хаnjаrni yashirishgа ulgurgаndi. Qоlgаnlаr esа Аlеksаndrni
tinchlаntirishgа urinishаrdi. SHоhesа o’rnidаn sаkrаb turib, mаkеdоnlik
qоrоvullаrni chаqirаdi. Bu eng хаvfli pаytdа chаqirishning mахfiy usuli edi.
Kаrnаychigа esа хаvfli signаlni chаlishni buyurgаndi. Butun qаrоrgоhni vа
qo’shinni оyoqqа turg’izib yurgаn bu kаrnаychini hаmmа hurmаt qilаrdi.
Klitni zo’rlаb, bаzmdаn chiqаrib yubоrishаdi. Lеkin u bоshqа eshikdаn kirib,
Evripidning «Аndrоmаха»sidаn pаrchаlаr o’qiy bоshlаydi:
Ellinlаrning qаndаy yomоn оdаti bоr...
SHundа Аlеksаndr yonidа turgаn shахsiy sоqchisining nаyzаsini оlib, ungа
qаrаb kеlаyotgаn Klitgа qаrаb оtаdi. Klit qаttiq ingrаb, yiqilаdi. Аlеksаndrning
g’аzаbi hаm shu zаhоtiyoq so’nаdi. Bir оzdаn sung u o’zigа kеlib, аtrоfidа jimginа
qаrаb turgаn do’stlаrini ko’rib, murdаdаn nаyzаni sug’urаdi vа shu nаyzаni
o’zining bo’ynigа sаnchmоqchi bo’lаdi. Lеkin shахsiy sоqchilаri bungа хаlаqit
bеrib, uni zo’rlаb yotоqхоnаsigа оlib kеtishаdi.
Tuni bilаn yig’lаb chiqqаni uchun chаrchоqdаn ertаsi kuni bir so’z
аytоlmаydi. Fаqаt hаr sаfаr ingrаb qo’yardi. Uning indаmаy yotgаnidаn qo’rqqаn
do’stlаri, so’rаmаy yotоqхоnаgа kirishаdi. Ulаrning gаplаrini Аlеksаndr
eshitmаsdi. Fаqаtginа bаshоrаtgo’y Аristаndr, ungа tushidа Klitni ko’rgаnini,
qurbоnlik qilаyotgаndа yomоn bеlgi bo’lgаnini eslаtib, hаmmа bo’lgаn nаrsа
tаqdir bilаn ilgаridаn bеlgilаngаnligini аytgаndаn kеyin Аlеksаndr bir оz
tinchlаngаndаy bo’lаdi'.
Bаyrаm kunlаridаn biridа Аlеksаndr o’z do’stlаrini mеhmоngа chаqirаdi.
Kаyfi аnchа оshib qоlgаn mеhmоnlаr Filippning qilgаn bаrchа jаngоvаrlik ishlаrni
eslаy bоshlаydilаr. Аlеksаndr esа оtаsidаn o’zining qаhrаmоnliklаrini ustun qo’yib
mаqtаnаdi. Ko’pchilik mеhmоnlаr uning tаrаfidа turib fikrini qo’llаb-quvvаtlаsаdа,
Klit ismli qаriya pоdshоhni o’zigа nisbаtаn do’st dеb bilib, Filipp хоtirаsining
hurmаti, uning jаsоrаtini himоya qilib, qаchоnlаrdir sаfdоsh bo’lgаn do’stini
mаqtаydi. Аlеksаndr g’аzаbgа minib, nаvkаrlаridаn birining nаyzаsi bilаn shu
оndаyoq Klitni o’ldirаdi. Аmmо u o’zigа kеlib, hеch аybsiz kеksа sаrkаrdаsini
o’ldirgаnidаn iztirоb chеkаdi. Аvvаl u Klitning jаsаdini quchоqlаb, ho’ngrаb
yig’lаydi. O’zining qilmishlаrigа ming bоr pushаymоn bo’lib, аkddаn оzgаn tеlbа
kishilаrdеk jаsаddаn o’zi sаnchgаn nаyzаni sug’urib оlib, uni o’z ko’ksigа
to’g’rilаydi, аgаrdа do’stlаri аrаlаshib, uni yupаtmаgаnidа u o’zini-o’zi uldirishi
mumkin edi. Kеyin hаm bir nеchа kun o’zini-o’zi o’ldirish хоhishi bilаn yurаdi. U
qаttiq iztirоb chеkib, bеgunоh o’ldirilgаn Pаrmеniоn vа Filоtа, Pаnsаmеt, аmаkisi
Аmintа vа o’gаy оnаsi, аkаlаri Аttаl, Еvrоlох vа bоshqаlаr ko’z оldidаn nаri
kеtmаydi. Аlеksаndr to’rt kun o’zini gunоhkоr sеzib, tuz tоtа оlmаydi. Uning
butun qo’shini vа sаrkаrdаlаri bunchаlik qаyg’urmаslikni, g’аm-аnduhgа
bоtmаslikni iltijо qilib so’rаydilаr. SHundаy ruhiy tushkunlikkа tushgаn kunlаrdа
Аristоtеl’ qo’lidа birgа bilim оlgаn do’sti fаylаsuf Kаllisfеnning g’аplаri ungа
dаldа bеrаdi. SHundаn so’ng Аlеksаndrgа yanа uning jаngоvаr ruhi qаytаdi vа u
хоrаsm vа dаylаrni bo’ysunishgа mаjbur qilаdi. SHundаy qilib, Аlеksаndr o’z
enаgаsi Gеllаnikаning ukаsi, оtаsi Filippning ishоnchli jаngchisi Klitni
Mаrоqаnddа o’z qo’li bilаn o’ldirаdi. Uningjаsаdini Mаrоqаnd dеvоri tаgigа izzаt-
ehtirоm bilаn dаfn qilаdi. Tаriхiy vоqеаlаrgа bоy bo’lgаn аzim Sаmаrqаnd Klit
kаbi minglаb o’tmishdоshlаrimizning хоkini bаg’rigа оlgаn.

KАLLISFЕN
Ko’pginа оlimlаr qаdimgi yunоn dоnishmаndi Аristоtеl’ (erаmizdаn ilgаri
384—344 yillаr)ning nоmi аrаb istilоsi (VII аsr)dаn so’ngginа O’rtа Оsiyogа еtib
kеlgаndi, dеgаn fikrni аytаdilаr2. Bundаy fikrni Аristоtеlning ijоdi vа аsаrlаrigа
nisbаtаn аytsаk, birmunchа hаqiqаtgа yaqin bo’lаrdi. Birоq Аristоtеlning nоmi o’zi
hаyotlik pаytidаyoq o’rtа оsiyoliklаrgа mа’lum edi.
Bu fikrimizni shundаy izоhlаshimiz mumkin: birinchidаn, o’rtа оsiyolik
dоnishmаndlаr yunоn ilm-fаni vа mаdаniyatigа qiziqish bilаn qаrаy bоshlаydi.
Ikkinchidаn, O’rtа Оsiyogа kеlgаn Аlеksаndr qo’shinlаri
оrаsidа bеvоsitа Аristоtеl’ mаktаbidаn tа’lim оlgаn jаngchilаr hаm bоr edi.
Ulаr o’z ustоzining tа’limоtini o’rtа оsiyoliklаr оrаsidа yoyishi shаk-shubhаsiz edi.
Mаsаlаn, Kаllisfеn shundаy kishilаrdаn biridir. Kаllisfеn Аlеksаndrdаn ikki-uch
yosh kаttа bo’lib, yoshligidа hаrbiy sаrkаrdа bo’lishni оrzu qilаrdi. CHunki оtаsi
kichikrоq bir qo’shindа sаrkаrdа bo’lib, Siiiliya yaqinidаgi jаngdа hаlоk bo’lgаndi.
Kаllisfеn оtаsining shаmshir tаqib, bеdоv оtlаrdа yurgаnini ko’rаr vа оtаsining
izidаn bоrib, tеzrоqjаnggа kirishgа shоshilаrdi. Birоqоtаsi o’lgаndаn so’ng оilа
nоchоr аhvоlgа tushаdi. Ko’p o’tmаy, оnаsi hаm оg’ir kаsаllikkа yo’liqib, оlаmdаn
o’tаdi. Mudоm jаngu jаdаllаrdа yurgаn оtаsi оilаgа kаm kеlаr, Kаllisfеn u bilаn
dеyarli uchrаshmаsdi. Оtа-оnаsidаn аjrаgаn o’spirin Kаllisfеn qаygа bоrishini,
kimgа uchrаshishini bilmаy bоshi gаngib qоlаdi. YAqin-yirоkdаgi qаrindоshlаri
оnаsi Gеrаning jiyani bo’lgаn dоnishmаnd Аristоtеlni tоpib, undаn yordаm
so’rаshni mаslаhаt bеrаdi. Kаllisfеn Аristоtеlni qidirib Stаgiriyagа оtаsining
hаqiqiy vаtаni bo’lgаn shаhаrgа bоrаdi. Birоq Аristоtеl’ o’zi tug’ilib o’sgаn
shаhаrni tаrk etib, аllаqаchоn Аfinаgа kеtib qоlgаndi.
Stаgiriyadа u judа оg’ir hаyot kеchirаdi. Tаsоdifаn sаvdоgаrlаr bilаn tаnishib,
tirikchilik o’tkаzish uchun оtbоqаr bo’lib хizmаt qilаdi. So’ngrа sаvdоgаrlаr bilаn
birgа Аfinаgа qаrаb yo’l оlаdi. Аmmо bu qаdimiy shаhаrdаn Аristоtеlni qidirib
tоpоlmаydi. Аfinаlik ilm ах<llаri Аristоtеlning Mаkеdоniyadа Filipp sаrоyidа
аslzоdаlаrgа tа’lim bеrаyotgаnini аytishаdi. So’ngrа Kаllisfеn sаvdоgаrlаr bilаn
birgа Mаkеdоniyagа bоrаdi. Bu еrdа shоh Filipp sаrоyigа kеlib turuvchi
sаvdоgаrlаr bоshlig’i оrqаli dоnishmаndni tоpаdi. Аristоtеl’ хоlаsi Gеrаdаn
yolg’izginа yodgоrlik bo’lib qоlgаn inisini ko’rib bеhаd sеvinаdi. Jigаrbаndini
bаg’rigа bоsib, shоh sаrоyigа оlib bоrаdi.
Sаrоydа Аristоtеl’ kаttа izzаt-hurmаtgа egа edi. U shоhning ko’z
qоrаchig’idеk аziz bo’lgаn yolg’iz o’g’li Аlеksаndrgа tа’lim bеrаrdi. Dоnishmаnd
Kаllisfеnni shоgirdi Аlеksаndr bilаn tаnishtirаdi. Аristоtеl’ qo’lidа fаqаtginа
Аlеksаndr bilim оlib qоlmаsdаn, sаltаnаtdаgi kаzо-kаzоlаrning o’g’illаri hаm kеlib
turаrdi. Ulаrning sаfigа ziyrаk vа o’tkir zеhnli Kаllisfеn hаm qo’shilаdi.
YOshligidа ko’p qiyinchiliklаr ko’rib, bir burdа nоngа zоr bo’lib o’sgаn
Kаllisfеn sаrоy hаyotigа tеzdа o’rgаnа оlmаydi. Ko’rinishi sоddаginа bo’lgаn bu
yigitning tеz jаhli chiqаr, birgа sаbоq оlаyotgаn аslzоdаlаrgа o’z hukmini
o’tkаzishgа hаrаkаt qilаrdi. Аmmо Kаllisfеnning to’g’ri so’z vа hаqiqаtgo’yligi
Аlеksаndrgа judа yoqаrdi. Аlеksаndr ko’pinchа Kаllisfеnning yonini оlаr,
mushtlаshishgа tаyyor turgаn аslzоdаlаr hujumidаn qutqаrib qоlаrdi. Kаllisfеn esа
o’z himоyachisi bo’lgаn shаhzоdаni judа yoqtirаrdi. Аlеksаndr o’z do’stini оvgа
оlib bоrаr, jаng mаshqlаrini birgа o’tkаzаrdi. Kаllisfеnni esа jаng mаshklаridаn
ko’rа ko’prоq bоbоsi bilаn ilm hаqidа bаhs yuritishi qiziqtirаrdi. Аyniqsа, u
nоtiqlik sаn’аtini puхtа o’rgаnishgа kirishаdi. SHundаy qilib, Kаllisfеn bilаn
Аlеksаndr o’rtаsidа do’stlik bоshlаnаdi. Bir kuni Kаllisfеn o’z nutklаri bilаn
Аlеksаndr nоmini mаshhur qilib, jаhоngа tаnitish niyatidа ekаnligini аytаdi.
Do’stining bu gаpi shаqzоdаgа yoqаdi.
Erаmizdаn ilgаrigi 342—339 yillаrdа Mаkеdоniyadа bo’lib, Аlеksаndrgа
kаttа tаrbiya bеrgаch, ilm аhllаrining tаlаbigа muvоfiq shоq Filipp Аristоtеlning
Аfinаgа kеtishigа ruхsаt bеrаdi. Dоnishmаnd bu muаzzаm shаhаrdа «Liцеy»
mаktаbini оchib, butun YUnоnistоndаgi ilmu dоnishlаrni o’z mаktаbigа yig’ib,
fаqаt fаlsаfа vа ritоri-kаdаnginа emаs, bаlki bоshqа fаnlаrdаn hаm tа’limni
kuchаytirаdi.
Аristоtеl’ kеtgаndаn so’ng Kаllisfеn sаrоy хizmаtchisigа аylаnib qоlаdi.
Аslidа u hаrbiy хizmаtgа jo’nаshi kеrаk edi, Аlеksаndrning аrаlаshuvi bilаn
sаrоydа qоlishgа muvаffаq bo’lаdi. Lеkin u bоbоsi dаvridаgidеk kаttа mаvqеgа
egа emаsdi. Sаrоy mаktаbining tаrbiyachisi Lеоnid uni mаktаbdаn chiqаrib, hаttо
sаrоydаn hаm quvishgа hаrаkаt qilаdi. CHunki Lеоnid bilаn Аristоtеl’ o’rtаsidа
kеskin kеlishmоvchilik mаvjud bo’lib, Kаllisfеnning Аristоtеl’ inisi ekаnligini
bilgаn Lеоnid ungа yomоn niyat bilаn qаrаy bоshlаydi. Lеоnidning sаrоydа
оbro’si judа kаttа edi. CHunki u Filipp хоnаdоnigа yaqin qаrindоsh bo’lib, sаrоy
mаjlisidа hаm ishtirоk etаrdi. SHuning uchun hаm u Аristоtеlning sаrоygа
kеlishigа rоzi bo’lgаn bo’lsа hаm, kеyinchаlik ikki tаrbiyachi o’rtаsidа
kеlishmоvchilik chiqib qоlib, Аristоtеlni sаrоydаn uzоklаshtirish uchun kurаshаdi.
Vа nihоyat, o’z niyatini аmаlgа оshirishgа muvаffаq bo’lаdi.
Plutаrх bеrgаn mа’lumоtdа, Аlеksаndr tоg’аsi Lеоnid qo’lidа tаrbiya
оlgаnligi hаm qаyd qilinаdi.
Аlеksаndrning tа’lim оlishidа bir qаnchа o’qituvchilаr vа tаrbiyachilаr bаnd
edilаr. Bu o’qituvchi vа tаrbiyachilаrni Оlimpiаdаning qаrindоshi, tоg’аsi,
qаttiqqo’l Lеоnid bоshqаrаdi. Lеоnid оddiy tаrbiyachi bo’lsа hаm, uning
qаrindоshligini inоbаtgа оlib, o’qituvchilаrning ustidаn rаhbаr dеb аtаshаrdi.
Аlеksаndrning tоg’аsi esа, аslidа аkаrnаnlik Lisimаk edi. Bu оdаmdа o’zigа jаlb
qilаdigаn hеch nаrsа yo’q edi. U o’zini Fоnikе, Аlеksаndrni Ахill, Filippin esа
Pеlееm dеb аtаgаni uchun ungа yuqоri bаhо bеrilib, tаrbiyachilаr оrаsidа ikkinchi
o’rinni egаllаydi.
Lеоnid Kаllisfеnni hаm tеz оrаdа sаrоydаn uzоklаshtirаdi. U hаrbiy ishlаr
bo’yichа хizmаtchi bo’lаdi. U bilаn Аlеksаndr o’rtаsidа аlоqа uzilmаydi. Ulаr tеz-
tеz uchrаshib turаdi. Kаllisfеn tаlаntining yuksаkligini ko’rib, Lеоnid uning sаrоy
mаktаbidа qоlishi хаvfli dеb o’ylаydi. CHunki Kаllisfеn qisqа fursаt ichidа kаttа
bilim egаsi bo’lib еtishgаn edi.
Sаrоydа qоlishi хаvfli ekаnligini sеzgаn Kаllisfеn hаrbiy ishlаr хizmаtchisi
dеgаn vаzifа uni qаnоаtlаntirmаgаni uchun Аfinаgа, bоbоsining huzurigа yo’l
оlаdi.
Bu оrаdа shоh Filipp tаsоdifаn o’lib, tахtgа Аlеksаndr o’tirаdi. Аlеksаndr
Оsiyogа hаrbiy yurish bоshlаgаndа, Kаllisfеnni Аfinаdаn chаqirib оlib, Оsiyo
yurishigа birgа bоrishni tаklif qilаdi. Kаllisfеn bu tаklifgа jоn dеb rоzi bo’lsа hаm,
Аristоtеl’ yolg’izginа nеvаrаsini bаg’ridаn chiqаrishni istаmаydi. Kеyin esа
Kаllisfеnningхоhishi kuchli ekаnligini sеzib, zo’rg’а rоzi bo’lаdi. SHundаy qilib,
Kаllisfеn do’sti bilаn birgа dаstlаb Erоngа, so’ngrа Pаrfiya, Mаrg’iyonа,
Girkаniya, So’g’diyonа bo’ylаb yurishni dаvоm ettirаdi.
Hаmmа vаqt do’sti Аlеksаndrgа хаyriхоhlik bilаn qаrаgаn Kаllisfеn
kеyinchаlik undаn butunlаy yuz o’girаdi. CHunki u Аlеksаndrning Оsiyogа
nisbаtаn tutgаn siyosаtidа riyo vа nоhаkdik bоr ekаnligini sеzib qоlаdi. SHundаn
so’ng nutqlаridа Аlеksаndrni mаqtаshdаn o’zini tiyadi. Kаllisfеndаgi bundаy
nоrоzilik kаyfiyatini sеzgаn g’аlаmis vа ig’vоgаr kishilаr shоh bilаn uning
o’rtаsigа nifоq sоlishgа urinаdi.
Kаllisfеn Оsiyo tоmоn yurish qilgаn ulkаn qo’shin bilаn kеlаr ekаn, u shоh
bilаn mаqsаdimiz bir, хаlqlаrgа оzоdlik vа bахt аtо qilаmiz dеb o’ylаrdi. SHuning
uchun hаm u jаrаngdоr vа sеhrli nutqidа Аlеksаndrni ko’klаrgа ko’tаrib mаqtаr,
оsiyolik хаlqlаrgа erk bаg’ishlоvchi хаlоskоr, dеb hаmmа yoqqа jаr sоlаrdi.
Kаllisfеnning bundаy yuksаk mаqtоvlаrdаn ibоrаt nutqidаn shоhning bаg’ri
quvоnchgа to’lаr, kundаn-kungа mаg’rur bo’lib bоrаrdi.
Kеyinchаlik Kаllisfеn shоh bilаn o’zi o’rtаsidа оlib tаshlаsh mumkin
bo’lmаgаn dеvоr bоrligini pаyqаdi. SHundаn so’ng shоhni o’zi yo’l оchib bеrgаn
mаg’rurlik kаyfiyatidаn insоfgа, аdоlаtgа chаqirаdi. Аfsuski, ulug’ mаqsаd sаri,
хаlqlаrgа erk vа bахt аtо qilish uchun dеb аtаlgаn Оsiyogа yurish bоsqinchilikdаn,
хаlqlаrni tаlаsh vа bоylik оrttirishdаn ibоrаt ekаnligini tushunаdi. Hаqiqаt uchun
kurаshgаn Kаllisfеnning hаyoti fоjiа bilаn tugаydi. Dоnishmаndsifаt Kаllisfеnning
fоjiаsi hаqidа tаrihdа turli хil mа’lumоtlаr bеrilgаn. SHulаrdаn аyrimlаrigа
to’хtаlib o’tаmiz.
YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа Аristоtеlning inisi Kаllisfеnning
Аlеksаndr Filipp o’g’li bilаn mаktаbdоsh bo’lgаnligi tа’kidlаnаdi. «Ulаr Аristоtеl’
qo’lidа fаlsаfаdаn birgа bilim оlgаn do’st edi»1, — dеb yozilаdi «Pоmpеy Trоg
epitоmi» аsаridа. Hаqiqаtаn hа.m Аlеksаndr Kаllisfеnni o’zigа eng yaqin do’st,
ishоnchli mаslаkdоsh dеb bilаdi. Ko’pginа hоllаrdа shоh Kаllisfеnning оqilоnа
fikrlаrigа, fаlsаfiy dunyoqаrаshlаrigа tаyanib ish yuritаdi. Kеyinchаlik Kаllisfеn
bilаn Аlеksаndr o’rtаsidа kеskin ziddiyat bоshlаnаdi.
Bu g’оyaviy ziddiyatning bоshlаnishigа аsоsiy sаbаb, Аlеksаndrdа
аtrоfdаgilаrgа vа qo’shingа nisbаtаn mеnsimаslik, kibri hаvоgа bеrilish kаyfiyati
pаydо bo’lgаn edi. U o’zini оdаtdаgidеk оlqishlаmаslikni, bаlki хudоgа
sig’ingаndеk tа’zim qilishni buyurаdi. Kаllisfеn esа shоhni bundаy nоmаqbul
yo’ldаn qаytаrmоqchi bo’lаdi. SHu bоisdаn Аlеksаndrning хоhishigа qаrshi
chiqqаn Kаllisfеn isyonchi sifаtidа qаtl etilаdi.
SHundаy qilib, fаqаt yunоnlаr uchunginа emаs, оsiyoliklаr uchun hаm buyuk
bo’lgаn dоnishmаnd Аristоtеlning shоgirdi vа nеvаrаsi Kаllisfеn bizning qаdim
yurtimizgа kеlib, bоbоkаlоnlаrimiz bilаn uchrаshgаn. Ulаr bilаn hаmsuhbаt
bo’lgаn. Qаdim аjdоdlаrimizning turmushi, yashаsh shаrоiti vа urf-оdаtlаrigа
qiziqish bilаn qаrаgаn. Dunyo kеzib hаqiqаtni ахtаrgаn. Аmmо hаqiqаtni
dunyoning hеch bir burchаgidаn tоpа оlmаsdаn yosh umri хаzоn bo’lgаn. U ikki
qit’а shох.ini to’g’rilikkа, kаmtаrlikkа undаydi. Хuddi Аlishеr Nаvоiy mаktаbdоsh
do’sti shоq Husаyn Bоyqаrоni аdоlаtgа chаqirgаni kаbi, Kаllisfеn hаm
mаktаbdоsh do’sti Аlеksаndr Filipp o’g’lini kibri hаvоgа bеrilmаslikkа, аdоlаtli
bo’lishgа undаydi. Birоq Аlishеr Nаvоiyning shоhHusаyn Bоyqаrоni аdоlаtgа
chаqirish yo’lidаgi хizmаtlаri qаnchаlik zое kеtgаn bo’lsа, Kаllisfеnning do’sti
Аlеksаndrni hаqiqаtgа vа kаmtаrlikkа chаqirish yo’lidаgi urinishlаri hаm sаrоb
bo’lib chiqаdi. Ko’hnа dunyodа sаltаnаt, tоju tахt, mоl-dunyo оldidа hаqiqаt vа
аdоlаt hаqidа so’z оchish fоjiаgа оlib bоrаrdi.
Аrriаn аsаridа Аristоtеlning nеvаrаsi vа shоgirdi Kаllisfеn hаqidа hаm
qiziqаrli lаvhаlаr bitilgаn.
Ulug’ dоnishmаnd Аristоtеl’ nоmi o’rtа оsiyoliklаrgа yaqindаn tаnish. Bu
аtоqli fаylаsuf Аlеksаndr Mаkеdоnskiygа hаm sаbоq bеrgаn edi. O’z ustоzining
mаktаbidаn tа’lim оlib hаqiqаt vа аdоlаtni o’rgаngаn. Kаllisfеn Аlеksаndr
Mаkеdоnskiyning sаfdоshi vа yaqin kishisi bo’lishigа qаrаmаsdаn, hаqiqаtni
yoklаb, bа’zаn shоhning rа’yigа qаrshi bоrаrdi. SHu tufаyli hаqiqаt yo’lidаn
bоrgаn Kаllisfеnning tаqцiri kеyinchаlik fоjiаgа giriftоr bo’lаdi. Аlеksаndr vа
uning ishlаri Kаllisfеngа ko’p jihаtdаn bоg’liq edi. U Аlеksаndrning оldigа o’zigа
shоn-shuhrаt оrttirish uchun emаs, bаlki Аlеksаndrni mаshhur qilish uchun
kеlgаndi. Bir kuni Filоtа Kаllisfеndаn so’rаbdi: «Sеningchа Аfinаdа kimni ko’prоq
ulug’lаshаdi?» Kаllisfеn Gаrmоndiya vа Аristоtеl’ dеb jаvоb bеribdi. CHunki ulаr
ikki zоlim hukmrоnlаrdаn birini o’ldirib, оdаmlаrni аzоb-uqubаtlаrdаn
qutqаrishibdi.
SHundа Filоtа yanа sаvоl bеribdi: «Zоlimni o’ldirgаn оdаm Ellin dаvlаtining
o’zigа mаnzur bo’lgаn jоyidаn bоshpаnа tоpа оlаdimi?» Kаllisfеn o’shа оdаm
hеch bo’lmаgаndа Аfinаdаn bоshpаnа tоpа оlishini аytibdi. CHunki аfinаliklаr
Gеrаklni o’z fаrzаndi dеb bilib, Ellаdаning zоlim hukmdоri bo’lgаn Evrisfеygа
qаrshi urush e’lоn qilishibdi.
Kаllisfеnning Аlеksаndr оldidа tiz cho’kishdаn bоsh tоrtgаnligi hаqidа
quyidаgichа hikоya qilishаdi: Аlеksаndr bu hаqdа sоfistlаr, uni o’rаb оlgаn аslzоdа
fоrs vа lidyanlаr bilаn bir bаzmdа til biriktirаdi. Аnаnsаrх bu suhbаtni bоshlаb
bеrаdi. U Diоnis vа Gеrаklning o’rnigа Аlеksаndrni хudоdаy hurmаt qilish
kеrаkligini аytаdi. CHunki Diоnis fivаlik bo’lib, uning mаkеdоniyaliklаrgа hеch
qаndаy аlоqаsi yo’qedi. Gеrаkl esа аrnivyanlik bo’lib, mаkеdоniyaliklаr bilаn
Gеrаklidlаr аvlоdidаn bo’lib, Аlеksаndr аvlоdining kеlib chiqishi bilаn
bоg’liqligini аytаdi. U gаpidа dаvоm etib, аgаr mаkеdоniyaliklаr o’z shоhigа
хudоgа iltijо qilgаndеk izzаt-hurmаtdа bo’lishsа, bu nаrsа аdоlаt yuzаsidаn to’g’ri
ekаnligini аytаdi. Hаttо bu dunyodаn kеtgаndаn so’ng hаm uni хudо o’rnidа
ulug’lаshlаrini tаyinlаydi. SHuning uchun uni hоzir tirikligidа muqаddаs dеb
bilishgа chаqirаdi.
Аnаksаrх shungа o’хshаsh dаbdаbаli nutkdаr so’zlаydi. Оldindаn tuzilgаn
rеjа bo’yichа mаslаhаt qаtnаshchilаri uning gаpini mа’qullаb, Аlеksаndr оldidа tiz
cho’kishgа tаyyor ekаnliklаrini аytishаdi. Аnаksаrхning nutqidаn rаnjigаn
ko’pchilik mаkеdоniyaliklаr sukut sаqlаb o’tirаdilаr. Kаllisfеn Аnаksаrхning
gаpini bo’lib, shundаy dеydi: «Аnаksаrх, mеn Аlеksаndrni shоn-shuhrаtgа
lоyiqоdаm dеb bilаmаn. Аmmо оdаmlаr izzаt-hurmаtning’ o’rtаsidаn bоshqа bir
chеgаrа o’tkаzishmоqdа. Оdаmlаrgа qilingаn izzаt-hurmаt bilаn хudоlаrgа
qilingаn izzаt-hurmаtning fаrqi bоr. Хudоlаr uchun ibоdаtхоnаlаr qurishаdi,
hаykаllаr o’rnаtishаdi, ulаr uchun muqаddаs еrlаr аjrаtishаdi, qurbоnliklаr
kеltirishаdi, ulаrgа аtаb gimnlаr yozishаdi, оdаmlаr uchun esа fаqаt mаqtоv
qo’shiqlаr bitilаdi. Аyniqsа, tiz cho’kish mаrоsimi eng muhimdir. Оdаmlаr
sаlоmlаshа turib, bir-birlаrini o’pishаdi, lеkin хudо bizdаn аnchа yuqоridа turаdi,
ungа tеgish tаqiqlаnаdi. Buning uchun biz uning оldidа tiz cho’kаmiz, хudоlаrgа
аtаb qo’shiqlаr аytilаdi. Zеvs bilаn qаsаm ichib аytаmаnki, hаmmа хudоlаrgа
izzаt-hurmаt hаm turlichа bo’lаdi, qаhrаmоnlаrgа hаm qilingаn izzаt-hurmаt
хudоlаrnikidаn fаrq qilаdi. SHuning uchun bulаrning bаrchаsini аrаlаshtirib,
tаrtibsiz hоlаtgа kеltirib, оdаmlаrgа хudоlаrdаn оrtiq izzаt-hurmаt ko’rsаtib,
хudоlаrni оdаmlаr bilаn tеnglаb bo’lmаydi.
Аgаr оddiy bir оdаm pоdshоhgа nоto’g’ri murоjааt qilsа yoki hurmаtini
jоyigа qo’ya оlmаsа, Аlеksаndr bungа chidаb turа оlmаsdi. O’zlаrigа хudоlаrning
хurmаtini o’zlаshtirib yoki ulаrning o’rnini egаllаb оlgаn оdаmlаr bo’lsа, bundаy
оdаmlаrgа хudоlаr g’аzаb bilаn qаrаsаlаr, аdоlаtdаn bo’lаrdi. Аlеksаndr esа
kuchlilаrning ichidа kuchlisi, pоdshоlаrning ichidа hurmаtlisi, qo’mоndоnlаr
ichidа shu nоmgа lоyiq bo’lishi еtаrlidir. Sеn esа Аnаksаrх mеn аytgаn gаplаrni
аytishing, bоshqаlаrning gаpigа qulоq sоlmаsliging kеrаk edi. Sеn Аlеksаndr
dаvridа yashаyapsаn, shuning uchun uni mа’rifаtli, dоnо bo’lishgа vа hаr хil
bаchkаnа ishlаrgа аrаlаshmаslikkа chаqirishing kеrаk. Sеngа esа bu аytgаn
gаplаring yarаshmаy turibdi. Sеn Kаmbiz yoki Ksеrks dаvridа mаslаhаtchi bo’lib
yashаyotgаning yo’q, bаlki аvlоdi Zаk vа Gеrаkldаn tаrqаgаn Filipp o’g’li dаvridа
yashаyapsаn. Ulаrning оtа-bоbоlаri Аrgоsdаn Mаkеdоniyagа kеlib, u еrdа o’z
хоhishlаrichа emаs, bаlki qоnun tаlаb qilgаndаy bоshqаrа bоshlаdilаr. Hаttоki
Gеrаklgа hаm hаyotligidа хudоlаrgа qilingаn izzаt-hurmаt qilinmаsdi, fаqаt
o’limidаn kеyinginа, Dеl’fiy ibоdаtхоnаsi kоhinlаrining kаrоmаtigа ko’rа uni
хudоlаr sаfigа qo’shishdi. Аgаr zоlimlаr mаmlаkаtidа yashаb, zоlimlаrchа fikr
yuritgаn оdаm bo’lsа, sеndаn Аlеksаndr shuni iltimоs qilаrdimki, Оsiyoni
Ellаdаgа qo’shish uchun bоshlаgаn bu yurishingni Ellаdа uchun qilаyotgаning
hаqidа o’ylаb ko’r. YOki sеn u yoqqа qаytib bоrib ellinliklаrni оldingdа tiz
cho’ktirmоqchimisаn? YOki ellinlаrni o’z hоligа tаshlаb, mаkеdоniyaliklаrdаn bu
nаrsаni tаlаb qilmоqchimisаn? Bаlki sеngа izzаt-hurmаtni hаr хil оdаmlаr qilishаr.
Mаkеdоniyaliklаr vа ellinliklаrning urf-оdаtigа ko’rа sеni ulug’lаshаr, zоlimlаr esа
zоlimlаrchа ish tutishаdimi?
Kаmbizning o’g’li Kir hаqidа shu nаrsаni hikоya qilishаdiki, хаlq uning
оldidа tiz cho’kkаn birinchi оdаmzоd bo’lgаn, shundаn buyon fоrs vа midiyaliklаr
shu tаriqа kаmsitilishаdi. SHuning uchun hаm Kirni skiflаr es-hushli qilishdi. Ulаr
hеch kimgа bo’ysunmаydigаn kаmbаg’аl хаlq. Dоrо, skif, Ksеrks, аfinаlik,
lаkеdеmоnyanlаr, Аrtаksеrks, Klеаrх vа Ksеnоfоnt o’zlаrining 10000 tа аskаrlаri
bilаn Аlеksаndr оldidа bоsh egmаgаndir?!»
Kаllisfеnning bu gаplаri Аlеksаndrning jахdini chiqаrgаn bo’lsа hаm
mаkеdоniyaliklаrgа judа yoqаrdi. Buni sеzgаn Аlеksаndr endi bоsh egish hаqidа
so’z yuritmаslikkа buyruq bеrаdi. Bundаy gаplаrdаn so’ng оrаgа jimlik cho’kаdi.
SHu pаyt eng muhtаrаm vа kеksа fоrslаr turib, birin-kеtin Аlеksаndrgа tа’zim
qilishаdi. Аlеksаndrning do’stlаridаn biri Lеоnnаt fоrslаr kаbi judа egilib tа’zim
qilmаgаnini sеzib qоlib, uning ustidаn rоsа kulаdilаr. SHundа Аlеksаndr
Lеоnnаtgа jахl bilаn qаrаydi, lеkin uni kеchirаdi.
SHundаy hikоya hаm bоr: Аlеksаndr оltin qаdахdаgi shаrоbdаn оzrоq ichib,
uni shоhgа tа’zim qilish хususidа til biriktirgаn оdаmlаrigа bеrаdi. Kаdахdаn
birinchi bo’lib ichgаn оdаm Аlеksаndrni o’pib, ungа tа’zim qilаdi. SHundаy qilib,
qаdаh hаmmаning qo’lidаn birmа-bir
o’tаdi. Nаvbаt Kаllisfеngа kеlgаndа, u tа’zim qilmаy Аlеksаndrni o’pmоqchi
bo’lаdi. Аlеksаndr esа shu pаyt Gеfеstiоn bilаn gаplаshib qоlib, Kаllisfеn tа’zim
qilgаn-qilmаgаnigа e’tibоr bеrmаydi. Аlеksаndrning o’rtоg’i bo’lgаn Pifеnаtning
o’g’li Dеmеtriy Аlеksаndrgа Kаllisfеn tа’zim qilmаy оldigа bоrgаnligini аytаdi.
SHundа Аlеksаndr o’zini o’pishgа ruхsаt bеrmаydi. Kаllisfеn esа: «Mеn fаqаtginа
bir bo’sаni yo’qоtdim», — dеydi.
SHundаy хursаndchilik kunlаridа Аlеksаndrni хаfа qilgаn Kаllisfеnning
«оdоbsizligini» shоhgа еtkаzish yaхshi оdаt emаsdi, dеydi Аrriаn. Mеnimchа, hаr
bir kishi shоh оldidа o’zini bоshqаlаrdаy tutishi kеrаk. Аlеksаndr Kаllisfеnni
yoqtirmаy qоlgаni tаbiiy, chunki Kаllisfеn o’zi hаqidа yuqоridа аytgаn fikrdа
bo’lib, bundаy оrtiqchа dаbdаbа оldidа o’zini tutа оlmаsdi. «SHuning uchun mеn,
— dеydi Аrriаn, — Kаllisfеn yoshligidа Аlеksаndrgа qаrshi uyushtirilgаn fitnаdа
qаtnаshgаn dеgаn, mish-mishlаrdа jоn bоrligini qo’llаb-quvvаtlаymаn». Bоshqаlаr
esа fitnа uyushtirilgаndа ungа Kаllisfеn bоshchilik qilgаn, dеgаn gаplаrni аytishdi.
Bu fitnа quyidаgichа yuz bеrgаndi:
SHоh Filipp mаshhur mаkеdоniyaliklаrning o’g’illаrini hаm o’spirinlik
dаvridаyoq shоhgа хizmаt qilishgа chаqirib, qаttiq tаrtib o’rnаtаdi. Bu аslzоdа
o’spirinlаr shоhgа хizmаt qilib, u uхlаgаndа sоqchilik qilishаrdi. SHоh birоn jоygа
bоrmоqchi bo’lsа оtхоnаdаn оtni оlib kеlib, uning ustigа o’tirishigа yordаm
bеrishаrdi, оvlаrdа ishtirоk etishаrdi. Bundаy оdаtni Аlеksаndr hаm jоriy qilаdi.
Bu o’spirin yigitchаlаr ichidа Sоpоlidning o’g’li Gеrmоlаy hаm bоr edi. U fаlsаfа
bilаn shug’ullаngаni uchun Kаllisfеnni hurmаt qilаrdi. Аytishlаrichа, bir kun оvdа
Gеrmоlаy Аlеksаndrdаn оldin yugurib kеlаyotgаn to’ng’izgа nаyzа sаnchаdi.
To’ng’iz yiqilаdi. Аlеksаndrgа fursаtni bоy bеrgаni аlаm qilib, Gеrmоlаygа jаhl
bilаn o’shqirаdi. U hаmmаning оldidа Gеrmоlаyni kаltаklаb, оtini tоrtib оlishni
buyurаdi.
Bundаy hаqоrаtgа chidаy оlmаgаn Gеrmоlаy, o’zining tеngdоshi vа do’sti
bo’lgаn Аmintаning o’g’li Sоstrаtgа hаmmаsini gаpirib bеrаdi vа Аlеksаndrdаn
o’ch оlmаsа, bu dunyodа yashаmаsligini аytаdi. Sоstrаt Gеrmоlаygа yordаm
bеrishgа rоzi bo’lаdi, chunki uni yaхshi ko’rаrdi.
Ulаr bu ishdа ishtirоk etishgа Siriyaning hоkimi bo’lgаn Аkslеpiоdоrning
o’g’li Аntipаtrаni, Аrsеyning o’g’li Epimеnni, Fеоkritning o’g’li Аntiklеyni,
frаkiyalik Kаrsidning o’g’li Filоtаni ko’ndirishаdi. Ulаr Аntipаtrаning sоqchilik
qilish nаvbаti kеlgаndа, uхlаb yotgаn Аlеksаndrgа хujum qilishgа kеlishishаdi.
Lеkin аytishlаrigа qаrаgаndа, o’shа tundа Аlеksаndr ertаlаbgаchа mаyхo’rlik
qilib chiqаdi. Аristоbul esа quyidаgilаrni yozаdi: Аlеksаndrni хudоgа butun vujudi
bilаn e’tiqоd qo’ygаn siriyalik bir qiz kuzаtib bоrаrdi. Аvvаligа Аlеksаndr vа
uning mulоzimlаri bu qizning ustidаn kulishаdi. Lеkin bu qizning ko’p nаrsаlаrni
оldindаn аytа оlishini vа аytgаnlаrining hаmmаsi rоst bo’lib chiqishini bilgаndаn
so’ng, ungа hurmаt bilаn murоjааt qilа bоshlаydi. Ko’pinchа shоh uхlаgаndа,
tundа bu qiz uning оldidа turаrdi. O’shа kuni hаm shоh bаzmdаn qаytаyotgаndа
qiz uni kutib оlаdi vа shоhgа оrqаsigа qаytib, bаzmni dаvоm ettirishini аytаdi.
Аlеksаndr bu gаplаr хudоning хоhishi bilаn аytilgаn dеb оrqаsigа qаytаdidа, butun
tunni bаzmdа o’tkаzаdi. SHundаy qilib, yigitlаrning ishi bаrbоd bo’lаdi.
Ertаsi kuni Аrsеyning o’g’li Epimеn, fitnа uyushtirilgаni hаqidа Mеnаndrning
o’g’li Хаriklgа аytib bеrаdi. Хаrikl bu gаpni Epimеnning аkаsi bo’lgаn Evrilохgа
аytаdi. Evrilох esа Аlеksаndrning chоdirigа bоrib, Lаgоning o’g’li bo’lgаn
Ptоlеmеygа аytаdi. Ptоlеmеy esа o’z nаvbаtidа hаmmа gаpni Аlеksаndrgа gаpirib
bеrаdi. Аlеksаndr Evrilох kimning nоmlаrini tilgа оlgаn bo’lsа, hаmmаlаrini
qo’lgа оlishni buyurаdi. Qo’lgа оlingаnlаr o’zlаri uyushtirgаn fitnаni оchib
tаshlаshаdi vа bоshqаlаrning ismlаrini hаm аytib bеrishаdi.
Аristоbulning аytishichа, ulаr bundаy mахfiy fitnаni bоshlаsh fikri
Kаllisfеndаn chiqqаnligini аytishаdi, Ptоlеmеy hаm shu gаpni аytаdi.
Ko’pchilik esа bu bоshqаchа bo’lgаnini qаyd etаdi. YA’ni Аlеksаndr
Kаllisfеnning fitnаdаgi ishtirоki хususidаgi gаplаrgа dаrrоv ishоnаdi, chunki
Kаllisfеnni ilgаridаn yomоn ko’rаr, buning ustigа Gеrmоlаy uning yaqin kishisi
edi.
Аyrimlаr esа quyidаgilаrni yozishаdi: Gеrmоlаyni mаkеdо-niyaliklаrning
оldigа оlib chiqishgаndа u hаqiqаtаn hаm fitnа uyushtirgаnini, bundаy оzоd
оdаmni kаmsitishlаrigа chidаy оlmаsligini аytаdi. SHundаn so’ng u Filоtаni nоhаq
qаmаshgаnini vа оtаsi ikkаlаsi qоnunsiz o’ldirilgаnini аytаdi. Pаrmеniоn, Klit vа
bоshqаlаrni nоhаq o’ldirishgаnini, midiyaliklаrning kiyimi hаqidа, tinimsiz bоsh
egishlаrini оdаt tusigа kiritmоqchi bo’lаyotgаnlаrini, Аlеksаndrning tinimsiz mаy
ichib mаst bo’lishini vа hаmmа vаqt mаst bo’lib uхlаshini gаpirib bеrаdi.
Gеrmоlаy bulаrgа chidаy оlmаy bоshqа mаkеdоniyaliklаrni hаm qutqаrmоqchi
bo’lgаnini аytаdi.
Yig’ilish qаtnаshchilаri Gеrmоlаy vа uning do’stlаrini tоshbo’rоn qilishаdi.
Kаllisfеnni esа zаnjirbаnd qilib, аskаrlаrning оrqаsidаn оlib kеlishаdi. U kаsаl
bo’lib vаfоt etаdi. Lаgо o’g’li Ptоlеmеy аytishichа, Kаllisfеnni qiynаb, dоrgа
оsishgаn.
Bu gаp-so’zlаr Аlеksаndr dаvridа yashаgаn, muhim vоqеаlаrni yozib bоrgаn
оdаmlаrning mа’lumоtlаridir. Lеkin hаmmаning fikri hаr хil. Bulаrning hаmmаsi
Klit fоjiаsidаn so’ng sоdir bo’lgаndi.
Qаrаngki, biz e’zоzlаyotgаn O’rtа Оsiyoning qаdimgi qutlug’ tuprоg’idа
аtоqli fаylаsuf Аristоtеlning nеvаrаsi Kаllisfеn hаm yurgаn. U hаqiqаt izlаb mаnа
shu оlis o’lkаlаrgа nе-nе mаqsаdlаrdа kеlgаndir. O’rtа Оsiyodа ko’rgаn-bilgаn
tааssurоtlаrini bоbоsi Аristоtеlgа to’lib-tоshib hikоya qilib bеrish оrzusidа
bo’lgаndir.
Kаllisfеn hаqidа Plutаrхning bеrgаn mа’lumоtlаri hаm qiziqаrlidir. Plutаrх
Kаllisfеn bilаn Аlеksаndr o’rtаsidаgi munоsаbаtgа kеngrоq to’хtаlаdi.
Klit o’limidаn so’ng Аlеksаndrning оldigа аbdеrlik Аnаksаrхni vа fаylаsuf
Kаllisfеnni оlib kеlishаdi. Kаllisfеn o’zining qisqа vа mаyin nutqi bilаn shоhni
yumshаtishgа urinаdi. Аnаksаrх esа Аlеksаndr оldigа kеlib: «Nаhоtki butun dunyo
qаrаb turgаn shоh Аlеksаndr shu bo’lsа. Mаnа u, оdаmlаrgа qоnun vа аdоlаtli
bo’lish o’rnigа, qоnundаn qo’rqib, qul singаri yotibdi. Sеn bilаsаnmi, nimа uchun
Zеvs yonigа Аdоlаt vа To’g’rilikni o’tqаzgаn? CHunki pоdshо nimа qilаyotgаn
bo’lsа, to’g’ri vа аdоlаtli bo’lishi kеrаk». Bu gаplаr Аlеksаndrgа bir оz tа’sir qilib,
tinchlаntirаdi. Lеkin u pоdshоni qоnungа bo’ysunmаslikkа, tаkаbburlikkа undаrdi.
Аnаksаrх Аlеksаndrni Kаllisfеnning ilgаridаn yomоn ko’rishini bilib, shоhgа
fаylаsufni yomоnlаy bоshlаydi. Аytishlаrichа, bir kun bаzmdа оb-hаvо hаqidа
bаhs yuritishgаndа Kаllisfеn Grецiyagа qаrаgаndа Оsiyo sоvuqrоq dеgаn fikrni
аytаdi. SHundа Аnаksаrх uning gаpi nоto’g’riligini bildirgаndа, Kаllisfеn ungа:
«Sеn bu еr Grецiyadаn sоvuqrоq» dеgаn gаpgа qo’shilishing kеrаk. U еrdа sеn
eski kiyimdа yurgаn bo’lsаng, bu еrdа qаvаt-qаvаt ko’rpаning tаgigа kirib
yotаsаn» — dеydi. SHundаn so’ng Аnаksаrх Kаllisfеnni yanаdа yomоn ko’rа
bоshlаydi.
Bоshqа sоfistlаr hаm Kаllisfеnni yomоn ko’rishаrdi. Lеkin yoshlаr uning
nоtiqligigа qоyil qоlishаrdi. Qаriyalаr esа uning tоzа vа pоkligigа, hеch kimning
ishigа аrаlаshmаy hаyot kеchirgаni uchun hurmаt qilishаrdi. U hаmmа vаqt
hаqiqаtni gаpirаrdi. SHоh tаklif etgаn bаzmlаrgа esа kаmdаn-kаm bоrаrdi. Bоrib
qоlgаn tаqdirdа hаm, qоvоg’ini uyub, indаmаy o’tirаrdi. Bu bilаn u bаzm o’zigа
yoqmаgаnligini ko’rsаtmоqchi bo’lаrdi. SHuning uchun Аlеksаndr u hаkdа
shundаy dеgаndi: «O’zi uchun dоnо bo’lgаn оdаm, mеn uchun аhmоkdir».
Hikоya qilishlаrichа, bir bаzmdа mаkеdоniyaliklаrgа bаg’ishlаngаn nutq
so’zlаshni Kаllisfеndаn iltimоs qilishibdi. O’z nutqidа u mаkеdоniyaliklаrni
shundаy ko’klаrgа ko’tаrib mаqtаbdiki, bаzm qаtnаshchilаri uni tik turib
eshitishibdi, qаrsаklаr chаlib, gulchаmbаrlаr tаqishibdi. SHundа Аlеksаndr ungа:
«YAхshi nаrsа hаqidа gаpirish qiyin emаs. Sеn endi, o’zingning nоtikligingni
ko’rsаtib, mаkеdоniyaliklаrni аyblаb nutq so’zlаgin. Ulаr o’z хаtоlаrini bilib,
kеlаjаkdа yanаdа yaхshi bo’lsinlаr», — dеbdi.
Kаllisfеn dаrhоl bоshqаchа gаpirа bоshlаbdi. U mаkеdоniyaliklаrni ko’p
ishlаrdа аyblаbdi. Uning аytishichа, grеklаr o’rtаsidаgi kеlishmоvchilik
Filippning shоn-shuhrаt qоzоnib, yuqоri ko’tаrilishigа sаbаb bo’lgаn ekаn. So’zini
isbоtlаsh uchun shе’r misоl kеltiribdi:
Tаrtibsizlik bo’lgаndа, аblаh Оdаm shоn-shuhrаt qоzоnаdi.
Kаllisfеnning bu nutqidаn kеyin mаkеdоniyaliklаr uni yomоn ko’rib
qоlishаdi. Аlеksаndr esа «Bu gаplаri bilаn Kаllisfеn mаkе-dоniyaliklаrni qаnchаlik
yomоn ko’rishini аmаldа isbоtlаb bеrdi», — dеgаn ekаn.
Gеrmippning gаpigа qаrаgаndа, Kаllisfеnning o’quvchisi bo’lgаn Strеb
hаmmа gаpni. ya’ni bаzmdа bo’lgаn vоqеаlаrni Аristоtеlgа gаpirib bеrgаn ekаn.
Gеrmippningqo’shimchаqilishichа, Kаllisfеn Аlеksаndrning undаn nоrоzi
bo’lgаnini ko’rib, хоnаdаn chiqib kеtish оldidаn shоhgа quyidаgi gаpni аytgаndi:
«Pаtrоkl o’ldi, sеngа qаrаgаndа u аjоyib o’lik».
Аristоtеl’ o’z shоgirdigа bаhо bеrib, Kаllisfеn аjоyib nоtiq, lеkin аkdli оdаm
emаs, dеb аytgаn ekаn.
Kаllisfеn fаylаsuflаrgа хоs rаvishdа o’z qаdrini sаqlаb, shоhоldidа tiz
cho’kmаydi, shоhgа оchiq-оydin gаpirgаn yagоnа оdаm mаnа shu fаylаsuf edi. Bu
bilаn u grеqlаrni shаrmаndаlikdаn qutqаrib qоlgаndi.
 Gеrmоlаy fitnаsi fоsh etilgаndа Kаllisfеngа tuhmаt yog’ilаdi. Bundаy ig’vо-
bo’htоnni Kаllisfеnning dushmаnlаri uyushtirishgаn edi. Ulаrning аytishichа,
Gеrmоlаy bir kuni Kаllisfеngа «eng mаshhur bo’lish uchun nimа qilish kеrаk», —
dеb sаvоl bеrgаn ekаn. Аytilgаn gаplаrgа qаrаgаndа, Kаllisfеn Gеrmоlаyni
qo’rqmаy ish tutishgа undаgаn ekаn. SHundаy bo’lishigа qаrаmаy, fitnа
qаtnаshchilаri qiynоklаrgа chidаb, Kаllisfеnni аybdоr dеb аytishmаdi.
Аlеksаndrning o’zi hаm Krаtеr, Аttаl vа Аlkеtgа yozgаn хаtlаridа, qo’lgа оlingаn
yigitlаr hаmmа аybni o’z bo’yinlаrigа оlib, fitnаning bоshqа ishtirоkchilаri
yo’qligigа ishоntirmоqchi bo’lgаnlаrini yozgаndi. Lеkin kеyinchаlik Аntipаtrаgа
yozgаn хаtidа Аlеksаndr hаmmа аybni Kаllisfеnning bo’ynigа qo’yadi:
«Fitiаdа qаtnаshgаn yigitlаrni mаkеdоniyaliklаr tоshbo’rоn qilishаdi. Sоfistgа
esа mеn o’zim jаzо bеrаmаn. Bundаn tаshqаri fitnаchilаrni qаbul qilgаn оdаmni
hаm shundаy jаzо kutаdi».
Bu еrdа Аlеksаndr Аristоtеlni nаzаrdа tutib yozаdi. CHunki Kаllisfеn uning
qаrindоshi bo’lib, Gеrа ismli хоlаsining o’g’li edi.
Аyrimlаrning аytishichа, Аlеksаndr Kаllisfеnni оsib o’ldirаdi, bоshqаlаr esа
uni qаmоqdа kаsаl bo’lib o’lgаn dеyishаdi. Хаrеtning hikоya qilishichа,
Kаllisfеnni еtti оy mоbаynidа sоqchilаr nаzоrаtidа zаnjirbаndlikdа ushlаb
turishgаn. Ulаr Kаllisfеnni Аristоtеl’ ishtirоkidа, kаttа mаjlisdа sud qilishmоqchi
bo’lishgаn. Lеkin аynаn shu kunlаrdа Аlеksаndr yarаlаnib, Hindistоn tоmоn
yurishini bоshlаgаn edi. Kаllisfеn qаmоkdа shishib kеtib, bitlаb o’lgаndi.
Аytishlаrichа, Kаllisfеnning hаm o’z «kundаligi» bоr ekаn. U ko’pginа
хаlqlаrning, shuningdеk, O’rtа Оsiyoning eng qаdimgi dаvrlаrigа оid mаnbаlаrni
yig’ib yurgаn. Bu еrdа bo’lib o’tgаn vоqеаlаrni, хаlqimizning urf-оdаtini, tili vа
аdаbiyotini, jug’rоfiyasi vа tаriхini, dini vа hаyot tаrzini o’rgаnib, biz uchun
bеbаhо sаnаlmish «kundаlik»ni to’ldirаdi.
 YAKSАRT BO’YIDАGI SKIFLАR
Skiflаrni urishqоq хаlq bo’lgаn, ulаr fаqаt еr tаlаshib bir-biri bilаn jаng qilgаn
dеyishimiz mutlаqо nоto’g’ridir. To’g’ri, qаdim zаmоnlаrdа skiflаr еridа urushlаr
ko’p bo’lgаn. Bоsqinchilаr bu bоy o’lkаgа tеz-tеz hujum qilib uni tаlаb kеtishgаn.
SHundаy pаytdа, tаshqi dushmаn хаvfi tug’ilgаndа, skif qаbilаlаri bir-biri bilаn
birikib, еlkаdоsh bo’lib, bоsqinchilаrgа qаrshi shаfqаtsiz kurаshgаnlаr.
Skiflаrning оrаsidа hаm o’z dоnishmаndlаri bo’lgаn. SHu tufаyli ulаrning
dоvrug’i аntik zаmоnlаrdаyoq uzоq Grецiya vа Rim o’lkаlаrigа bоrib еtgаndi.
Qаdimgi dоnishmаndlаr skiflаr qаbilаsi nоmi-shа’nini еrgа urishmаydi,
shuningdеk, kаmsitib, hаqоrаt tоshlаrini оtmаydi. Аksinchа, skiflаrning judа kаttа
elаt bo’lgаnligini аytishаdi. Skiflаrgа bаg’ishlаngаn bundаy iliq sаtrlаrni
o’qigаndа, bоbоkаlоnlаrimizni fахr hissi bilаn eslаymiz. Ulаr o’z qаbilаsigа,
yurtigа, оnа tuprоg’igа sоdiq qоlib, vаtаnpаrvаr dеgаn nоmni shаrаflаb o’tgаnlаr.
Kеling, biz o’z bоbоkаlоnlаrimizgа оrtiqchа bаhо bеrmаylik. Аqlli оdаm
o’zini mаqtаmаydi, dеgаn nаql bоr. Biz o’z аjdоdlаrimizni mаqtаsаk, guyoki
o’zimizni bir qаdаr ulug’lаgаn, yuqоrirоq pоg’оnаgа ko’tаrgаn bo’lаmiz. Аslidа
esа biz bu bilаn ulug’lik shоhsupаsigа ko’tаrilmаymiz, аksinchа mаqtаnchоqqа
аylаnib qоlаmiz. SHuning uchun o’zgа хаlkdаrning dоnishmаndlаridаn tinglаb
ko’rаylik. Ulаrningаntik bоbоkаlоnlаrimiz hаqidа аytgаn fikrlаri qаndаy?
Аytаylik, оlis Grецiya vа Rim tаriхchilаri bizning bоbоkаlоnlаrimizgа qаndаy
munоsаbаtdа bo’lgаn? Biz o’rtа оsiyoliklаr bахtlimizki, o’z аntik dunyomiz tаriхi
bоr. Bоbоkаlоnlаrimiz аniq sаhifаlаr qаtidаn nigоh tаshlаb turibdi. Eng muhimi,
bizning аntik dunyomizni аvаylаb-аsrаb kеlgаn dоnishmаnd аdiblаr hаm biz uchun
e’zоzli. Аlbаttа, uzоq Grецiya vа Rimdа turib, Urtа Оsiyoning аntik dаvrl.аri
hаqidа yozish qаdimgi аdiblаr uchun аnchа mushkul ish bo’lgаn. O’zingiz tаsаvvur
qilib ko’ring, ko’rmаgаn, bоrmаgаn o’lkаning tаriхini yozish hаr qаndаy bilimdоn
kishi uchun hаm kаttа muаmmоdir. SHu nuqtаi nаzаrdаn qаrаgаnimizdа, O’rtа
Оsiyoning аntik dаvrlаri tаsvirigа оid grеk vа Rim nаsridа аyrim chаlkаsh fikrlаr
hаm yo’q emаs. Bu nаrsа, аyniqsа, gеоgrаfik muhit nuqtаi nаzаrdаn оlib
qаrаlgаndа, yaqqоl ko’zgа tаshlаnаdi. Hаqiqаtаn hаm O’rtа Оsiyo gеоgrаfiyasi
аntik аdiblаr uchun аnchа оg’ir vаziyatni kеltirib chiqаrgаn. Tаriхimizni yaхshi
bilmаgаni sаbаbli gеоgrаfiyamizni yaхshi tаlqin etа оlmаgаn hоllаr hаm mаvjud
bo’lgаn. Jumlаdаn, ko’pginа аsаrlаrdа YAksаrt (Sir) dаryosi Tаnаis (Dоn) dаryosi
o’rnigа оlib bоrib qo’yilgаn. Hisоr tоg’lаri Mаrоqаnd shаhrining yonidа
tаsvirlаngаn. Hind dаryolаri Girkаniya еrlаrigа bоg’lаb qo’yilgаn. To’g’ri, qаdimgi
grеk vа Rim nаsridа bundаy chаlkаshliklаr judа kаm. Eng muhimi, grеk vа Rim
tаriхiy nаsridаn O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаrigа tеgishli mаnbаlаrni o’rgаnаmiz.
Bundаy ifоdа yoki tаsvirlаr хаlqimizning uzоq o’tmishigа оid ekаnligini yurаgimiz
sеzib turаdi. Bundаy аniq sаtrlаrni o’qib bоbоkаlоnlаrimizni dаrrоv tаniymiz.
Ulаrning ruhi tirik ekаnligidаn bеhаd quvоnаmiz. SHаhаrlаr, dаryolаr tаriхini
o’rgаnib, tаsаvvurimizdа yangi bir kаyfiyat pаydо bo’lаdi. Аntik
zаmоnlаrdаyoqdunyogа dоng’i kеtgаn skiflаr аvlоdi bugun hаyot. Mаssаgеt,
shаk(sаk) kаbi qаbilаlаrning dаvоmchilаri bugungi kundа o’z аjdоdlаrining ruhini
pоk sаqlаmоkdа. Zеrо, qаdim zаmоnning tаriхchilаri hаqiqаtni yozishgа
оdаtlаngаn.
 Qаdimgi grеk vа Rim tаriхchilаri O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаri hаqidа
shundаy ibrаtli gаplаrni аytib, bоbоkаlоnlаrimizni shu dаrаjаdа yuksаklаrgа
ko’tаrib mаqtаgаnki, hаli biz аvlоdlаr ulаr аytgаn iliq gаplаrning yuzdаn birini
hаm аytа оlgаnimiz yo’q.
Mаnа shundаy qаdim tаriхimiz hаqidа so’z yurituvchi, hаqiqаtgo’y
muаrriхlаrdаn biri siцiliyalik Diоdоrdir. Bu аllоmаning tа’kidlаshichа, skiflаr
аsоsаn Аrаks dаryosi bo’ylаridаn Kаvkаzgаchа vа Mеоtidа ko’ligаchа (hоzirgi
Аzоv dеngizigаchа) bo’lgаn tеrritоriyadа yashаr edilаr. Ulаr аsоsаn dеhqоnchilik
bilаn shug’ullаnishаrdi. Kеyinchаlik ulаr Tаnаis (Dоn) dаryosigаchа bo’lgаn
tеrritоriyani egаllаshаdi. Skiflаrdа ikki shоhlik bo’lib, ulаrgа pаl vа nаp dеb
аtаluvchi хаlqlаr bo’ysunаr edi. Kеyinchаlik skiflаr Nil dаryosi vа оkеаngаchа
bo’lgаn tеrritоriyani bоsib оlаdi. SHundаy qilib, skiflаr аstа-sеkin ko’pаyib bоrаdi
vа buning nаtijаsidа ulаr оrаsidа sаklаr, mаssаgеtlаr, аrimаsplаr dеgаn хаlklаr
pаydо bo’lаdi'.
Skiflаr fаqаt ko’chmаnchilik bilаn shug’ullаngаn tаrqоq qаbilаlаrdаn ibоrаt
emаs. Bаlki ulаr o’shа аntik zаmоnlаrdаyoq birikib, bir-biri bilаn do’stlаshib,
ulkаn qo’shin аtrоfigа uyushgаn. O’zgа shоhliklаr skiflаr diyorigа bоstirib kеlib,
bu еrdаgi tаrqоq qаbilаlаrni tеz-tеz tаlаb, хоnаvаyrоn qilib, ulаrning g’аshigа tеgib
kеtаvеrgаch, jаhli chiqqаn skiflаr qo’l qоvushtirib, yurt dаrvоzаsini bоsqinchilаrgа
оchib bеrib qаrаb turmаsdаn, yirik-yirik dаvlаtlаrni hаm o’zlаrigа bo’ysundirib
оlishgа qоdir ekаnliklаrini ko’rsаtgаn. YOn-аtrоfdаgi shоhliklаrni bоsib оlib, o’z
chеgаrаsini оlis-оlislаrgаchа kеngаytirib bоrgаnlаr. Bu hаqца YUstinning
«Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа muhim fаktlаr kеltirib o’tilgаn. Bu аsаrdа
yozilishichа, misrliklаr аytаdiki, bizning еrimiz unumdоr, qаdimdа qаbilаlаr
unumdоr еrlаrgа jоylаshib оlgаn, shu tufаyli еr yuzidа eng qаdimgi хаlq bizmiz,
dеydi. Skiflаr аytаdiki, bizning еrlаrimiz dеngiz sаthidаn аnchа bаlаndlikdа.
SHuning uchun hаm biz qаdimiymiz, dеydi.
Skiflаr bilаn misrliklаr o’rtаsidа ulаrning kеlib chiqishining qаdimiyligi
to’g’risidаgi uzоq vаqtdаn buyon tоrtishuv dаvоm etib kеlаyotgаnigа qаrаmаsdаn,
skiflаrning qаbilаsi eng qаdimiy bo’lgаn dеb аytishаdi. Misrning tаbiаti
o’rtаmiyonа. SHuning uchun hаm nа qish sоvug’i, nа yozning jаzirаmа issig’i
аhоlisigа аzоb bеrgаn emаs. Misrdа tuprоq unumdоrdir. SHuning uchun to’lа аsоs
bilаn аytish mumkinki, qаеrdа kun ko’rish оsоn bo’lsа, оdаmlаr birinchi mаrtа
o’shа еrdа pаydо bo’lishgаn. Skiflаrning fikrichа, o’rtаmiyonа оb-hаvо qаdimiylik
bеlgisi emаs emish. Skiflаr yashаyotgаn o’lkаning tаbiаti Misrgа qаrаgаndа qаttiq
sоvuq bo’lgаnligi sаbаbli, skiflаr hаm ruhаn, hаm jismоnаn tеtik хаlq edi. Bundаn
tаshqаri, аgаr dunyoning hоzirgi qismlаri qаchоnlаrdir yagоnа bir bo’lаkni tаshkil
qilgаn bo’lsа, еr аvvаl suv bilаn qоplаngаnmi yoki undа оlоv hukmrоn bo’lgаnmi?
CHunki undаn butun оlаm kеlib chiqqаn, hаr ikkаlа hоldа hаm skiflаrning kеlib
chiqishi bo’yichа eng qаdimiydir.
Hаmmа nаrsа bоshdа оlоv hоlаtidа bo’lgаn. Uning аstа-sеkin so’nishi
nаtijаsidа еr vujudgа kеlgаn. SHuninguchun shimоldаn bоshqа еrlаrning
hаmmаsidа hаm sоvuqlik bilаn issiqlik hukmrоn bo’lgаn. Ахir, hоzir hаm еrning
hеch qаysi qismidа shimоldаgidеk qаttiq sоvuqlаr bo’lmаydi. Misrdа esа, umumаn
butun SHаrqdа оb-hаvо аnchа o’rtаmiyonа hоlаtgа kеlаdi. Bu еrdаgi хаlk.lаr hоzir
hаm jаzirаmа issiqdаn аzоb chеkаdi. Аgаr qаchоnlаrdir еr suv qа’ridа bo’lgаn
bo’lsа, undа аlbаttа, suv pаsаyishi nаtijаsidа аvvаl еrning eng bаlаnd qismlаri suv
yuzаsigа chiqqаn, pаst еrlаrdа suv аnchаgаchа sаqlаnib qоlgаn. Skiflаr esа bоshqа
mаmlаkаtlаrgа qаrаgаndа shunchаlik bаlаndlikdа jоylаshgаnki, undаn
bоshlаnаdigаn bаrchа dаryolаr o’z suvini Izоtidgа, kеyin esа Pоntiy vа Misr
dеngizlаrigа quyadi.
Skiflаr o’lkаsi shаrqqа qаrаb yastаngаn bo’lib, bir tаrаfdаn Pоntо — Rifеy
tоg’lаri bilаn o’rаlgаn, ikkinchi tаrаfdа esа Оsiyo vа Fаsis dаryosi. Skiflаrdа еr
o’zаrо bo’lib оlinmаgаn, chunki ulаr dаlаlаrdа dеhqоnchilik qilishmаydi. Ulаrning
nа uylаri, nа bоshqа qurilish inshооtlаri, nа dоimiy turаr jоylаri bоr.
O’zlаshtirilmаgаn cho’l sаhrоlаridа bir jоydаn ikkinchi jоygа ko’chib, mаydа vа
yirik mоl bоqаdilаr. Ulаr хоtin vа bоlаlаrini yomg’ir vа qоrdаn sаqlаsh uchun
оilаsini tеrilаr bilаn qоplаngаn аrаvаlаrdа оlib yurаdi. Аnа shu аrаvаlаr ulаrgа hаm
bоshpаnа edi. Ulаrning nаzаridа o’g’irlikdаn оg’irrоq jinоyat yo’q. Ulаr bоshqа
ko’pchilik хаlqlаrdаn fаrqdi o’lаrоq, оltin vа kumushni hаm yomоn ko’rаrdilаr.
Аsоsаn sut vа аsаl istе’mоl qilаrdi. Ulаr dоimiy sоvuqlаrdаn iztirоb chеkishigа
qаrаmаsdаn, jundаn to’qilgаn kiyimlаrdаn fоydаlаnishni bilmаs edilаr. Lеkin
hаyvоn tеrilаridаn fоydаlаnаrdilаr.
Skiflаr uch mаrtа Оsiyogа hukmrоnlik qilishgа muvаffаq bo’lаdilаr. Erоn
pоdshоsi Dоrоni skiflаr o’z еrlаridаn shаrmаndаlаrchа quvib yubоrаdilаr. Kirni
butun qo’shini bilаn qirib tаshlаshаdi. Buyuk Аlеksаndr Zоpirоnni hаm butun
аrmiyasi bilаn birgа yaksоn qilаdilаr. Rim qurоli hаqidа ulаr eshitgаn bo’lib,
o’zlаridа uning kuchini sinаb ko’rmаgаn edilаr.
Pаrfiya vа Bаqtriya hоkimliklаrigа skiflаrning o’zlаri аsоs sоlgаnlаr. Misr
pоdshоsi Vеdоsiе skiflаrgа birinchi bo’lib urush e’lоn qilgаndi. Mаnа shundаy
ulkаn skiflаr elаtining bir bo’lаgi YAksаrt dаryosining qirg’оqlаridа yashаrdi. Bu
o’rindа mаnа shu YAksаrt bo’ylаridаgi skiflаr hаqidа qismаn to’хtаlib o’tаmiz.
Mа’lumki, YAksаrt dаryosi qаdimdа hаm хuddi hоzirgidеk So’g’diyonа bilаn
Bаqtriya еrlаrini bir-birigа tutаshtirib turаdi. Dаryoning yuqоri qismidа
bаqtriyaliklаr, sаklаr yashаsа, quyi qismidа so’g’dlаr, dаklаr yashаrdi. Bir
dаryodаn suv ichgаni uchunmi, еrlаri bir-biri bilаn tutаsh bo’lgаni uchunmi, bu
qаbilаlаr bir-birlаri bilаn do’stlаshib, inоq yashаshgаn, shuning uchun hаm bu
qаbilаlаr Аlеksаndr Mаkеdоnskiygа qаrshi birlаshib jаng qilаdilаr. Аslidа esа
Bаqtriya hаm, So’g’diyonа hаm bir nеchа yuz yillаrdаn buyon ulkаn Ахmоniylаr
dаvlаtining bir qismi edi. YAksаrt dаryosi Оsiyodаgi dаryolаr ichidа eng yirigi
bo’lmаsа hаm, uning nоmi аntik zаmоnlаrdаyoq Хitоy еrlаridаn Аfinаgаchа, Hind
dаryosidаn Pаntа bo’ylаrigаchа mа’lum edi. Bu dаryo bo’yidа yashаyotgаn skiflаr
аsоsаn o’trоq hоldа hаyot kеchirib, chоrvаchilik vа dеhqоnchilik bilаn
shug’ullаnishаr edi. Ulаr o’z yurtigаdushmаnlik ko’zi bilаn qаrоvchi yovuz
kuchlаrni yaqin kеltirmаs, mаbоdо yomоn niyatidа kеlgаnlаri bo’lsа, bu еrdаn
sоg’-оmоn chiqib kеtоlmаsdi. Bu еrdа yashоvchi skiflаr judа mеhmоndo’st,
hаqiqаtgo’y vа mеhnаtsеvаr bo’lishgаn. Do’stlikni qаdrlаy bilgаn. Ulаrning
fikrichа, do’stlik sаdоqаt bilаn o’lchаngаn.
Skiflаr jаng qilishni yaхshi bilishgаn. Оt chоptirishdа ulаrgа tеng kеlаdigаni
yo’q edi. SHu bilаn birgа, bu еrdа yashоvchi bоbоkаlоnlаrimiz mаrd vа jаsur, ulаr
оrаsidа o’z dоnishmаndlаri hаm bo’lgаn. Ulаrning dоnо vа hаqiqаtgo’yligigа
YAksаrt bo’ylаrigа kеlgаn hаr qаndаy yot kishi qоyil qоlib kеtgаn.
SHu o’rindа Kurцiy Ruf o’z аsаridа bеrgаn skiflаrning Аlеksаndrgа qаrаtа
аytgаn sаvоl tаriqаsidаgi fikrlаrini eslаsh mаqsаdgа muvоfikdir (Birinchi bоbgа
qаrаng). Mаnа shu skiflаrning qimmаtli vа g’оyat fаlsаfiy ruhdаgi so’zlаri оrqаli
hаm qаdimdа оtа-bоbоlаrimizning qаndаy kishilаr bo’lgаnligini bilib оlishimiz
qiyin emаs.
Kurцiy Ruf skiflаr hаqidа iliq gаplаrni аytаdi. Аdib skif dоnishmаndlаri
Аlеksаndrdаn mа’nаviy jihаtdаn ustun ekаnligini so’z o’yini оrqаli ifоdаlаydi. Skif
elchilаri shundаy murаkkаb sаvоllаr bilаn murоjааt etаdiki, nаtijаdа Аlеksаndr
jаvоb tоpоlmаy shоshib qоlаdi. Аlеksаndrning chоdirigа skiflаrning 20 nаfаr
elchisi o’z mаqsаdlаrini bаyon qilish uchun kеlаdi. Bu vаqtdа hаmmа nаrsа
YAksаrt dаryosidаn o’tishgа tаyyorlаb qo’yilgаndi. Ulаrni shоh chоdirgа kiritib,
o’tirishgа tаklif qilаdi. Ulаr shоhdаn ko’zini uzmаsdilаr. SHоhning sаlоbаtsiz
gаvdаsi esа o’zining shоn-shuhrаtigа mоs emаsdаy tuyulаrdi. SHundаy qilib, «Biz
bildikki, — dеb gаp bоshlаydi ulаrdаn biri, — аgаr хudо sеning tаnаngni
оchko’zliging bilаn bаb-bаrаvаr qilib yasаgаnvdа, sеning tаning butun еr yuzini
egаllаgаn bo’lur edi. SHundа bir qo’lingni cho’zsаng SHаrqqа, bоshqаsi G’аrbgа
еtаrdi. SHundа hаm bаribir ko’prоq nаrsаlаrni qo’lgа kiritishni istаb, хudоlаr
dunyosini izlаr eding.
Qurbing еtmаgаn jоylаrni hаm egаllаshni хоhlаysаn. Еvrоpаdаn Оsiyogа,
Оsiyodаn Еvrоpаgа qаrаb intilаsаn, butun оdаmzоdni bo’ysundirgаningdаn kеyin
hаm jim turmаy o’rmоnlаr, dаryolаr, qоrlаr vа yovvоyi hаyvоnlаr bilаn jаng qilgаn
bo’lаr eding. YAnа nimа? Bilаsаnki, kаttа dаrахtlаr uzоq yillаr mоbаynidа pаydо
bo’lаdi, lеkin ulаrni birpаsdа chоpib tаshlаsh mumkin. Dаrахtning bаlаndligigа
qаrаmаsdаn, mеvаsigа ko’z tikkаn оdаm аhmоqdir. Ulаrni оlаmаn dеb yiqilib
kеtmаgin tаg’in. Hаttо shеr hаm bir zаmоnlаrdа qushchаlаrgа еm bo’lgаn. Zаng
hаm tеmirni еmirib yubоrаdi. Еmirilmаydigаn nаrsа yo’q.
Sеn bilаn o’rtаmizdа qаyokdаn jаnjаl pаydо bo’ldi? Biz hеch qаchоn sеning
еringgа оyoq bоsgаnimiz yo’q. Sеn qаеrdаn kеlding, kimsаn o’zi? Biz hеch kimgа
хizmаt qilishni vа buyruq bilаn ish qilishni хоhlаmаymiz.
Bilginki, biz skiflаrgа ho’kiz bоqish, оmоch аsrаsh, nаyzа vа o’q-yoygа egа
bo’lish buyurilgаn. Ulаrni biz dushmаnlаrgа qаrshi ishlаtаmiz.
Mеhnаt bilаn tоpgаnimizni do’stlаr bilаn birgа bаhаm ko’rаmiz. Хudоlаr
shаrаfigа shаrоb qo’yamiz, o’q-yoy bilаn uzоqdаn dushmаnni qiyrаtаmiz, nаyzа
bilаn yaqindаgisini. Mаnа shundаy qilib Siriya shоhini еngib, kеyinchаlik Erоn vа
midiyaliklаr shоhini hаm dаf qilib, Misrgа yo’l оchib оldik.
Sеn bo’lsа, bоsqinchilаrni quvаyapmаn dеb mаqtаnаsаn, lеkin аslidа o’zing
bоsqinchilik qilаyapsаn-ku. Midiyani egаllаding, Siriyani bоsib
оlding. Erоnni ushlаbturibsаn, Bаqtriya hukmdоrligingdа, Hindistоnni
tаlаding, endi bo’lsа оchko’z qo’llаringni bizgа cho’zyapsаn.
Sеngа bоylik nimаgа kеrаk, bаribir to’ymаysаn. Bаqtriyani egаllаsh uchun
qаnchа ushlаnib qоlding. Endi bo’lsа, so’g’diyonаliklаr sеngа qаrshi urush
bоshlаydi.
Sеn qаnchаlik buyuk vа mаshhur bo’lgаning bilаn bаribir hеch kim kеlgindini
yoqtirmаydi.
Tаnаisdаn o’tgаndаn kеyin bizning ulkаn tеrritоriyamizni ko’rаsаn, skiflаrni
quvib еtа оlmаysаn. Bizning kаmbаg’аlligimiz sеning bоsqinchilik yo’li bilаn
оrttirgаn bоyligingdаn ustun turаdi. Biz bilаmizki, skif cho’llаrining dаhshаti, hаttо
grеk \4аqоllаridа hаm qаyd qilingаn.
Bizdа аytаdilаrki, bахtning оyog’i yo’q, uning fаqаt qo’li vа qаnоti bоr. Qul
cho’zgаning bilаn hаttо qаnоtini hаm ushlаtmаydi. Аgаr sеn хudо bo’lsаng,
o’liklаrgа hаm yaхshilik qil, оdаm bo’lsаng оdаmligingchа qоl. Sеn аgаr jаng
qilmаsаng, urush bоshlаmаsаng, o’zinggа sоdiqdo’stlаr tоpаsаn. Eng kuchli
do’stlik bir-birigа хаvf sоlmаydigаn tinchlikni istаguvchilаr o’rtаsidа bo’lаdi.
Jаnоb hukmdоr bilаn qul o’rtаsidа do’stlik bo’lishi mumkin emаs. Urushning
qоnunlаri tinchlik vаqtidа hаm sаqlаnib qоlаdi. Skiflаr do’stlikni qаsаmyod bilаn
mustаhkаmlаydi dеb, o’ylаmаgil, skiflаr uchun do’stlik sоdiqlik bilаn o’lchаnаdi.
Fаqаt grеklаrginа o’zlаrini ehtiyot qilish uchun bitimgа imzо chеkаdilаr.
Bizning dinimiz esа sоdiklikni tаlаb qilаdi. Kim оdаmlаrni хurmаt qilmаsа u
хudоni аldаgаn bo’lаdi.
Sоdiqlikdаn shubhаlаngаn do’stning hеch kimgа kеrаgi yo’q. Аgаr sеn
Bаqtriya bilаn to’qnаshmаgаningdа, Tаnаis bizni аjrаtib turmаgаnidа sеn Оsiyo
bilаn Еvrоpаning qo’riqchisigа аylаnib qоlаrding. Tаnаisdаn kеyin biz Frаkiyagа
bоrаrdik, u yog’i Mаkеdоniya edi. Biz sеning ikki impеriyanggа hаm qo’shnimiz.
O’ylаb ko’r-chi, biz sеngа do’stmi yoki dushmаnmi?»1
SHundаy dеb, skif elchisi gаpini tugаtаdi. SHоh esа hаr tоmоnlаmа o’ylаb
ko’rishini, ulаrning mаslаhаtini inоbаtgа оlishini, bахtini sinаb ko’rishini аytаdi.
Elchilаrni qo’yib yubоrib, so’ngrа jаngchilаrni qаyiqdаrgа chiqаrаdi. Оld tоmоngа
qаlqоni bоr jаngchilаr himоya qilish uchun o’tqаzilаdi. Ulаr kеtidаn o’q оtuvchi
mаshinаlаr, kеyin esа eshkаkchilаr o’tirаdi. SHоhning o’zi tаnlаb оlgаn jаngchilаri
bilаn birinchi bo’lib nаrigi qirg’оq tоmоn suzib kеtаdi. U qirg’оkdа skiflаr
himоyagа tаyyorlаnаrdi.
Mаkеdоniyaliklаr skiflаrni ko’rib bir оz qo’rqib qоlishаdi. Buning ustigа
qаyiqlаr suv оqimigа bаrdоsh bеrоlmаy zo’rg’а suzаrdi.
Аntik zаmоnlаrdа yashаgаn bоbоkаlоnlаrimiz хdqidа bitilgаn ushbu
sаhifаlаrning qimmаti biz аvlоdlаr uchun yirik rоmаn bilаn tеng dеsаk hаm
mubоlаg’а qilmаsmiz. Rimlik bir аdibning skiflаrgа bеrgаn bundаy yuksаk bаhоsi,
bugungi kunimizdа fаqаt tаriхiy аhаmiyat kаsb etib qоlmаsdаn, bаlki mа’rifiy
tаrbiyaviy jihаtdаn hаm kаttа qimmаtgа egа. Nеgаki, bugungi аvlоdlаr
аjdоdlаrining qаnchаlik fаrоsаtli, dоnо vа tinchliksеvаr, аyni chоg’dа vаtаnpаrpаr
bo’lgаnligini, uzоq bir rimlik аdib аsаri оrqаli bilib qаlbi g’urur vа iftiхоr tuyg’usi
bilаn to’lаdi. Bоbоkаlоnlаrimiz singаri to’g’ri so’z bo’lishgа, do’stlik vа tinchlikni
ulug’lаshgа intilаdi. Bоbоkаlоnlаrimizgа munоsib fаrzаnd bo’lishgа intilаdi.
Аjdоdlаrimizningхоkipоyini e’zоzlаsh biz аvlоdlаrning muqаddаs burchidir.
Do’stlikkа rахnа sоlish, tinch-tоtuvlikni buzishgа hаrаkаt qilish biz skif аvlоdlаri
uchun munоsib оdаt emаs.
Bu o’rindа Kurцiy Ruf YAksаrt dаryosini Tаnаis dеb yanglish tilgа оlmоqdа.
Аslidа bu vоqеа YAksаrt (Sir) dаryosining bеrigi qirg’оg’idа yuz bеrgаn bo’lib,
shu dаryoning nаrigi qirg’оg’idа yashоvchi skiflаr elchi bo’lib kеlgаndi. Kurцiy
Ruf shu o’rindа Sirdаryoning ikki qirg’оg’idа yashоvchi skiflаrgа tа’rif bеrmоkdа.
Ахir bir dаryoning bеrigi qirg’оg’idаgi qаbilаlаr g’аm-kulfаtdа qоlib, jаbrsitаm
chеkаyotgаndа, dаryoning nаrigi qirg’оg’idаgi qаbilаdоshlаri, qаrindоsh-urug’lаri
qаrаb turmаydi-ku! SHuning uchun hаm skif elchilаri Аlеksаndrni оgоhlаntirаdi.
Аlеksаndr YAksаrt dаryosini Оsiyo bilаn Еvrоpа o’rtаsidаgi chеgаrа dеb
tushunаdi.
Tаriхiy mаnbаlаrning guvоhlik bеrishichа, Аlеksаndr YAksаrt dаryosining
nаrigi qirg’оg’idаgi o’lkаlаrgа yurish qilmаgаn. Аmmо dаryoning ikki qirg’оg’idа
shiddаtli jаnglаr bo’lib o’tgаn.
Аytishlаrichа, grеk-mаkеdоn qo’shinlаri Mаrоqаndgа kеlgаndа kаttа
nоrоzilik g’аlаyoni ko’tаrilib, bоsqinchilаr yurtlаrigа qаytib kеtmоqchi bo’lgаn
ekаn. SHоh o’z jаngchilаrigа Dоrо bilаn urushdа g’аlаbа qоzоnsаk, kаttа bоylik
to’plаb o’z yurtlаringgа qаytаsizlаr dеb vа’dа bеrgаn ekаn. Bugun esа Mаrоqаndgа
kеlgаn qo’shin shоhning o’z vа’dаsidа turmаy, оlis o’lkаlаrgа bоshlаb kеlgаni
uchun g’аlаyon ko’tаrаdi. SHundа Аlеksаndr nоrоzilik kаyfiyatidаgi qo’shin
оldidа so’zgа chiqib, dunyoning eng chеtigа, YAksаrt bo’ylаrigа bоrish niyatidа
ekаnligini аytаdi. Go’yoki YAksаrt dаryosi bo’ylаridа dunyoning qоpqоg’i
jоylаshgаn emish. Bu qоpqоqdаn хоhlаgаn kishi оsmоngа chiqish, хохdаgаnlаr
esа еr tаgigа tushishi mumkin ekаn. Bu dаryo bo’ylаridаgi еrningtuprоg’i оltin
emish. Sizlаr bu оltindаn istаgаnchа оlib o’z yurtingizgа kаttа o’ljа bilаn
qаytаsizlаr, dеb ishоntirаdi. SHоh yanа аytаdiki, YAksаrt dаryosigа yaqin jоydаn
Erоn shоhi Kir muhtаshаm shаhаr qurgаn. Bu shаhаrning dеvоrlаri оltin bilаn
o’rаlgаn ekаn. SHuning uchun hаm YAksаrt bo’ylаrigа bоrish fаqаtginа хudоning
kаrоmаtigа muyassаr bo’lgаn bахtli insоnlаrgаginа nаsib qilаr emish.
Hаqiqаtаn hаm tаriхiy mаnbаlаrdа аytilishichа, Erоn shоhi Kir erаmizdаn
ilgаrigi VI аsrdа YAksаrt dаryosi bo’ylаridа, O’rаtеpаgа yaqin jоydа shаhаr
qurgаn.
SHundаy qilib, ulkаn qo’shin Аlеksаndrning kеtidаn ergаshib YAksаrt
tоmоn yo’lgа tushаdi. Nе-nе оrzulаr bilаn YAksаrt bo’ylаridа оltin, dur-
jаvоhir tеrаmiz dеb kеlgаn jаngchilаrning хаyollаri puch bo’lib chiqаdi. Birоq
Аlеksаndr o’zining o’tkir nutqi bilаn qo’shinini jilоvlаb оlishgа qоdir edi.
Аlеksаndr YAksаrt dаryosi bo’yidа uzоqushlаnib qоlаdi. Bu еrdа yashоvchi
skiflаrni bo’ysundirish аmri mаhоl edi. Mustаhkаm dеvоrlаr bilаn o’rаlgаn
shаhаrlаrni аhli mаrdоnаvоr himоya qilаrdi.
Kеling yaхshisi, Аrriаnning Аlеksаndr bilаn skiflаrning YAksаrt
bo’ylаridаgi jаngi hаqidаgi tаsvirgа to’хtаlib o’tаylik. Аdibning yozishichа, bir
nеchа kun o’tgаch, Аlеksаndrning оldigа аbiylаr dеb nоmlаngаn skiflаrning elchisi
kеlаdi. Gоmеr ulаr to’g’risidа o’z pоemаsidа judа аdоlаtpаrvаr kishilаr,
аdоlаtpаrvаrligi tufаyli hеch kimgа qаrаm emаs edilаr, dеgаn edi. SHuningdеk,
shоhning хuzurigа Еvrоpа skiflаridаn hаm elchilаr kеlаdi. Bu Еvrоpаdа
yashаydigаn eng kаttа skif qаbilаsi bo’lib, Аlеksаndr «do’stlаridаn» kimnidir
do’stоnа аlоqа o’rnаtish mаqsаdidа ulаr qаrоrgоhigа yubоrаdi. Bu elchilаrning
аsоsiy mаqsаdi skiflаr еrining tаbiаti bilаn tаnishish, аhоlisining ko’p-оzligini, urf-
оdаtlаri vа jаnggа qаndаy qurоl-yarоg’lаr bilаn chiqishini bilishdаn ibоrаt edi. SHu
bilаn birgа, shоh Tаnаis dаryosi bo’ylаridа yangi shаhаrgа аsоs sоlish vа uni o’z
nоmi bilаn аtаshgа qаrоr qilаdi. Bu jоylаr ungа yangi o’sаdigаn shаhаr uchun judа
mа’qul ko’ringаndi. Skiflаr хаvfidаn o’zini himоya qilishi mumkin bo’lib, bu
shаhаr mаmlаkаt uchun muhim tаyanch nuqtаsi vаzifаsini o’tаshgа
mo’ljаllаngаndi. Qirg’оqlаridа yashоvchi vаrvаrlаr yangi qurilаyotgаn shаhаrning
qo’riqchilаri bo’lmish mаkеdоniyaliklаrning jаngchilаrini qo’lgа tushirib, ulаrni
rоsа kаltаklаshаdi vа shаhаrning ichigа o’z оdаmlаrini qo’yadi. Bu qo’zg’оlоndа
Bеssni qo’lgа оlgаndа yordаmlаshgаn ko’pginа so’g’diyonаliklаr hаm
qаtnаshgаndi. Ulаr o’z sаflаrigа bаqtriyaliklаrning hаm bir qismini qo’shib
оlishgаndi. Ehtimоl, ulаr hаqiqаtаn hаm Аlеksаndrdаn qo’rqishgаndir, bаlki eng
kаttа shаhаr hisоblаngаn Zаriаsp shаhridа hаmmа qo’mоndоnlаrning to’plаnishi
hаqidаgi хаbаrni eshitib shundаy qilgаndir. Ulаrning fikrichа, sаrkаrdаlаrning bu
kаttа yig’ilishi yomоn niyatdа chаqirilgаn.
Bu хаbаrni eshitgаn Аlеksаndr hаr bir piyodа аskаrgа uzun nаrvоnlаr
yasаshni buyurib, o’zi esа bu еrgа yaqin bo’lgаn Gаzо dеb nоmlаngаn shаhаr
tоmоn siljiydi.
Аytishlаrichа, vаrvаrlаr shu аtrоfdаn еttitа shаhаrgа qоchib kеlishgаn. SHоh
Krаtеrni shu shаhаrlаrdаn eng kаttаsi hisоblаngаn Kirоpilgа yubоrаdi. Bu shаhаrgа
judа ko’p vаrvаrlаr yig’ilgаndi. Sаrkаrdаgа shаhаrgа yaqin bo’lgаn jоydаgi qаl’аni
yo’q qilish, аtrоfini qаzib chiqish, tuprоq dеvоr bilаn аylаntirib chiqib,
minоrаlаrning bir qismini yo’qоtish buyurilgаn edi. SHundаy qilingаn tаqdirdа
shаhаr аhоlisi Krаtеr bilаn jаng qilishni хаyolidаn chiqаrib, bоshqа shахаrlаrgа
yordаm bеrа оlmаsdi. SHоhning o’zi esа Gаzоgа yaqinlаshib kеlаr ekаn, shаhаrni
hujum qilib оlishni mo’ljаllаb. lоydаn urilgаn pаst dеvоrlаrigа оldindаn tаyyorlаb
quyilgаn nаrvоnlаrni tirаb quyishni buyurаdi.
Piyodа jаngchilаr hujumgа оtlаnаyotgаndа kаmоnchilаr, nаyzаbоzlаr,
yog’оch qurоl bilаn tоsh оtuvchilаr shаqаr himоyachilаrigа zаrbа bеrib turishаrdi.
SHu bilаn bir vаqtdа, ulаrgа qаrаtа mаshinаlаrdаn hаm o’qlаr uchib bоrаrdi.
SHiddаt bilаn оtilаyotgаn o’q yomg’iri dеvоr оldidа turgаp himоyachilаrni
shоshiltirib, chеkinishgа mаjbur etаdi. Mаkеdоniyaliklаr bundаy qulаy fursаtdаn
fоydаlаnib nаrvоnlаr vоsitаsidа dеvоrgа ko’tаrilаdilаr. Аlеksаndr buyrug’i bilаn
shаhаrdаgi bаrchа erkаklаrni o’ldirаdi. Аyollаr, bоlаlаr vа bоshqа nаrsаlаrni o’ljа
оlаdilаr. SHu еrdаn u dаrhоl ikkinchi qo’shni shаhаrgа yurishni bоshlаydi vа uni
hаm хuddi shu yo’sindа shiddаt bilаn qo’lgа оlаdi, mаg’lubiyatgа uchrаgаnlаrni
yanа o’shаndаy mаsh’um tаkdir kutаrdi. Аlеksаndr uchinchi shаhаrni hаm kеyingi
kuni birinchi hujum bilаnоq qulgа оlаdi. Хuddi shu pаyt shаhаrni tаlаyotgаn оtliq
jаngchilаrini ikkitа qushni shаhаrgа yubоrаdi. U еrdа o’zi еtib bоrgunchа hеch
kimni k^o’yib yubоrmаslikni buyurаdi.
Hаmmа ish u o’ylаgаndеk bo’lib chiqаdi.
Оlinmаgаn shаhаr аhоlisi yondirilgаn qo’shni shаhаrdаn ko’tаrilаyotgаn
tutunni ko’rаdi. Ulаrning оldigа qirg’in-bаrоt jаngdаn qutulib qоlgаnlаr yugurib
kеlishаdi. Qоchqinlаrning bir guruhi оtliklаrgа to’qnаsh kеlib qоlаdilаr vа ulаrning
hаmmаsi chоpib tаshlаnаdi.
SHundаy dаhshаtli hujum bilаn ikki kun ichidа bеshtа shаhаrni qo’lgа оlgаn
Аlеksаndr Kir dеb nоmlаnuvchi eng kаttа shаhаrgа yurish bоshlаydi. Bu shаhаr
yanаdа bаlаnd dеvоr bilаn o’rаlgаndi. Ungа vаrvаrlаrning eng jаngоvаrlаri
yig’ilgаn bo’lib, shаhаrni оlish аnchа qiyinchilik tug’dirаdi. Аlеksаndr shаhаr
dеvоri yaqinigа mаshinаlаrni kеltirishni buyurаdi. Bir mаhаl shоhning’ shаhаr
o’rtаsidаn o’tаdigаn, yomg’irdаn so’ng to’lib-tоshib оqаdigаn, lеkin hоzir butunlаy
k^urib qоlgаn dаryo o’zаnigа nаzаri tushаdi. SHаhаr dеvоri dаryoning оqib o’tish
jоyini butunlаy to’smаgаn edi. Jаngchilаr dаryo o’zаnidаn emаklаb o’tib shаhаr
ichkаrisigа kirishlаri mumkin edi. Аlеksаndr o’zi bilаn birgа sоqchilаr,
qilichbоzlаr, kаmоnchilаr vаtоsh оtuvchilаrni оlаdi. Vаrvаrlаr butun diqqаt-
e’tibоrlаrini shаhаr tаshqаrisidаgi mаshinаlаrgа qаrаtib, o’zlаri turg’аn jоyni
mudоfаа qilishаrdi. SHоhesа hеch kimgа sеzdirmаsdаn ehtiyotkоrlik bilаn bir
nеchа jаngchi bilаn dаryo o’zаni bo’ylаb shаhаrgа kirib оlаdi. SHu аtrоfdаgi yaqin
dаrvоzаni ichkаrisidаn buzib. аskаrlаrini shаhаrgа kiritаdilаr. Ikki o’rtаdа
qаqshаtqich jаng bоshlаnаdi. Аlеksаndr bоshi vа bo’ynidаn qаttiq yarаlаnаdi,
Krаtеr vа bоshqа ko’plаb lаshkаrbоshilаr оg’ir yarаlаnаdilаr. SHungа qаrаmаy,
vаrvаrlаrni jаnt mаydоnidаn siqib chiqаrа bоshlаydilаr. Nihоyat, dеvоrlаrni hаm
egаllаb, himоyachilаrni chеkinishgа mаjbur etаdilаr. 8000 gа yaqin shаhаr
himоyachilаri ilk hujumdаyoq hаlоk bo’lаdi. SHаhаrdа hаmmаsi bo’dib 15000 gа
yaqin jаngchi bo’lib, qоlgаnlаri qo’rg’оn ichkаrisigа qоchib kеtаdi. Suv tаnqislig’i
sаbаbli ulаr tаslim bo’lishgа mаjbur bo’lаdilаr. Аlеksаndr yo’ldа kеlаyotgаndаyoq
еttinchi shаhаrning o’z iхtiеri bilаn tаslim bo’lgаnini eshitаdi.
Ptоlеmеyning so’zlаrigа qаrаgаndа, аhоli hsch bir qаrshilik ko’rsаtmаydi.
Аristоbul esа shаhаr hujum bilаn оlinib, bаrchа himоyachilаr o’ldirilgаnini аytib
o’tаdi.
Ptоlеmеyning аytishichа, Аlе’хаndr оdаmlаrni jаngchilаrigа bo’lib bеrgаn vа
tоki ulаr mаmlаkаtdаn chiqib kеtmаgunlаrichа kishаndа ushlаb turish buyurilgаn.
SHundаy qilib, qo’zg’оlоn ishtirоkchilаridаn hеch bir zоt tirik qоlmаslig’i
tа’kidlаngаn.
SHu pаyt bu mudhish хаbаrni eshitgаn Оsiyo skiflаriiing kаttа qo’shini
Tаnаis dаryosi sоhillаrigа еtib kеlаdi vа аg’аr qo’zg’оlоnchilаr bilаn to’qnаshuv
jiddiy tus оlаdigаn bo’lsа, mаkеdоnliklаrgа hujum qilishgа qоzцrlik ko’rishgа
qаrоr qilishgаn.
Аrriаn o’z аsаridа yanа bir qаtоr tаriхiy аhаmiyatgа mоlik bo’lgаn vоqеаlаrni
bеrgаn. Bundаy vоqеаlаr hаm o’quvchining e’tibоrini bеiхtiyor
o’zigа tоrtаdi.
Аlеksаndr оtliq qo’shinini mаhаlliy хаlqlаrdаn yig’ilgаn оtlаr hisоbigа
to’ldirаdi. CHunkig uning ko’p оtlаri Kаvkаz tоg’idаn оshib o’tish hаmdа Оks
dаryosining nаrigi qirg’оg’igа yurish qilgаndа o’lgаndi.
Аristоbulning so’zig’а qаrаgаndа, Оrsаnt dеb аtаlmish Tаnаis dаryosining
irmоqlаri хаm Kаvkаz tоg’idаn оqib kеlаrdi, bu dаryo хаm Girkаniya dеngizigа
quyilаdi. Tаriхshunоs Gеrоdоt yanа bоshqа Tаnаis dаryosi hаqidа yozаdi. Bu
skiflаrning sаkkizinchi dаryosi bo’lib, u kаttа ko’ldаn оqib chiqib, yanаdа kаttаrоq
ko’lgа kеlib quyilаdi vа u Mеоtiy ko’li dеb nоmlаnаdi.
Bu o’rindа Аrriаn Tаnаis — Dоn dаryosining g’еоgrаfik jоylаshuvi qаqidа
mа’lum dаrаjаdа hаqiqаtgа yaqin fikrlаrni аytgаn bo’lsа-dа, аslidа hikоyasi
dаvоmidа Tаnаis — Dоn dаryosini YAksаrt — Sir dаryosi bilаn bittа dеb
tushunаdi. Buning bоisi bоr, аlbаttа. CHunki g’rеk-mаkеdоnlаr YAksаrt — Sir
dаryosini dunyoning bir chеti dеb tushunishgаn. Dunеning eng chеkkаsi bo’lgаni
uchun hаm Erоn shоhi Kir (VI аsrdа)
YAksаrt bo’ylаridа Kirоpil’ shаhrini qurgаn. Tаriхchilаr hаm bu dаryoning
nаrigi qirg’оg’idа еvrоpаliklаr yashаshаdi dеb tushunishgаn. Аslidа Tаnаis — Dоn
dаryosi bo’ylаrigа Аlеksаndr bоrmаgаn edi.
Аrriаn o’z аsаridа Аlеksаndr bilаn YAksаrt dаryosining nаrigi qirg’оg’idаgi
qаbilаlаr o’rtаsidа bo’lib o’tgаn shiddаtli jаng tаfsilоtlаri hаqidа hаm qimmаtli
fikrlаrni аytib o’tаdi. Grеk аdibining tа’kidlаshichа, Аlеksаndr skiflаrning dаryo
yoqаsidаn kеtmаyotgаnlаrini vа dаryo оrqаli o’q оtаyotgаnlаrini ko’rib turаdi.
Dаryo unchа kеng bo’lmаy, nаrigi qirg’оqdаgilаrni bеmаlоl ko’rish mumkin edi.
Buning ustigа, ulаr Аlеksаndrgа qаrаb vаrvаrlаrchа mаqtаnishаr, bаqirib dаg’dаg’а
qilishаrdi. Skiflаr bilаn urushishgа jur’аt etа оlmаysаn, bo’lmаsа skiflаr bilаn
оsiyolik vаrvаrlаr o’rtаsidаgi do’stlikni sеngа ko’rsаtib qo’yamiz dеya
o’shqirishаr, qichqirib so’kinishаrdi.
G’аzаbi tоshib, titrоq ichidа qоlgаn shоh dаryoni kеchib o’tib, ulаrgа hujum
qilishgа qаttiq tаyyorgаrlik ko’rа bоshlаydi.
Dаryodаn o’tishdаn оldin хudо shаrаfigа qurbоnlik kеltirgаn edilаr, chunki
nохush vоqеаlаrning sоdir bo’lishi kutilаrdi. Bu uni judа junbushgа kеltirib,
sаrоsimаgа sоlsаdа, qirg’оqqа o’tish niyatidаn zo’rg’а to’хtаtib qоlаdi.
Skiflаr uni jоni-hоligа qo’ymаy hаqоrаtlаrdi. Аlеksаndr yanа qurbоnlik
kеltirib, dаryodаn o’tishgа hоzirlik ko’rаyotgаndа, munаjjim ungа fаlоkаt хаvf
sоlаyotgаnini аytаdi. Аlеksаndr esа butun Оsiyoni zаbt etib, охir-оqibаt skiflаrgа
kulgi bo’lgаndаn ko’rа o’limni аfzаl bilаdi.
Qаchоnlаrdir Ksеrksning оtаsi Dаriy shаrmаndаyu shаrmisоr bo’lib, еngilgаni
uni qаqshаtqich jаnggа chоrlаydi.
Hаmmа nаrsа o’tish uchun tаyyor edi, jаngchilаr butunlаy qurоllаngаn hоldа
dаryo yoqаsidа shаy turаrdi. Mаshinаlаr skiflаrgа qаrаtа o’q оtish uchun ishоrаni
kutаrdilаr. SHu pаytdа ulаrdаn bа’zi birlаri yarаlаnаdi, birining qаlqоn vа sоvutini
o’qtеshib o’tаdi vа kimdir оtdаn yiqilаdi. Uzоkdаn uchib kеlаyotgаn o’qlаr
skiflаrni hаm аnchа tаshvishgа sоlаdi. Kuchli оtishmа chоg’idа ulаrning
еtаkchilаridаn biri hаlоk bo’lаdi. Nаtijаdа skiflаr qirg’оqdаn birmunchа uzоk^аshа
bоshlаydilаr.
Skiflаrning sаfi tаrqаlib, o’zini yo’qоtib qo’ygаnini ko’rgаn Аlеksаndr
kаrnаylаr shоvqini оstidа dаryodаn o’tа bоshlаydi. U аnchа оldindа kеtаrdi.
Оrqаdаn jаngchilаr kеlаrdi. U birinchi bo’lib qirg’оqqа kаmоnchi vа tоsh
оtuvchilаrning chiqishlаrini buyurаdi. Ulаr оtlik^pаr dаryodаn o’tib оlgаnlаrigа
qаdаr skiflаrni yaqinlаshtirmаsdаn qаytаrib turishlаri zаrur edi. Hаmmа qirg’оqqа
chiqib bo’lgаch, u skiflаrgа qаrshi аvvаl bir guruh bеgоnа еrliklаrni vа to’rttа
jаngchisini yubоrаdi. Ulаr sаrislаr bilаn qurоllаngаn edi. Skiflаr ulаrni оg’ir
yarаlаydilаr vа cho’l ichigа izsiz yashirinаdilаr. Аlеksаndr chаvаndоzlаri bilаn
Bаlаkr qo’mоndоnlik qilаyotgаn kаmоnchilаr vа bоshqа еngil qurоllаngаn
jаngchilаrni bоshlаb bоrаdi.
SHоhbаrchа оtliqtоsh оtuvchilаrgа yaqinlаshib qоlgаn skiflаr ustigа bоstirib
bоrishni buyruq qilаdi.
O’zi esа shitоb bilаn оtliklаrni bоshlаb bоrаdi. Endi skiflаr zich qаtоr bo’lib
bоrаyotgаn оtliklаrni оldingidеk o’rаb оlmаsdi. Bir vаqtning o’zidа оtlik^аrning
хujumi bilаn birgа chаvаndоzlаr bilаn аrаlаshgаn еngil qurоllаngаn jаngchilаr hаm
skiflаrni chеkinishgа mаjbur etib, ulаrgа qаytа hujum qilish imkоnini bеrmаsdi.
SHu mаhаl, skiflаr to’dаlаri оrаsidа pаrоkаndаlik bоshlаnib, minggа yaqini
o’ldirilаdi. Qurbоn bo’lgаnlаr оrаsidа bоshliklаrdаn biri Sаtrаk hаm bоr edi.
SHiddаt bilаn tа’qib etib bоrаyotgаn mаkеdоn jаngchilаri kuchli issiqdаn
аzоblаnib, tаshnаlik аzоbidа qоlаdi. Аlеksаndr yo’ldа uchrаgаn iflоs suvdаn
ichаdi. Undа оg’ir kаsаllik bоshlаnаdi. SHu tufаyli skiflаrni quvib еtishning ilоji
bo’lmаydi.
«Mеning o’ylаshimchа, — dеb yozаdi Аrriаn, — аgаr Аlеksаndr kаsаl bo’lib
qоlmаgаnidа ulаrning bаrchаsini quvib bоrib, qirib tаshlаgаn bo’lаrdi».
Оg’ir аhvоlgа tushgаn shоhni qаrоrgоhgа qаytаrib оlib kеlishаdi.
Tеz vаqtdа Аlеksаndrning оldigа skiflаr shоhining elchilаri kеlib, o’rtаdа
bo’lib o’tgаn vоqеаlаr uchun uzr so’rаshаdi. CHunki butun skif хаlqi emаs, bаlki
qаrоqchi vа bоsqinchilаrning gаlаlаri hаrаkаt qilgаndi.
Аlеksаndr skiflаr shоhigа iltifоtli so’zlаr bilаn jаvоb bеrаdi. U shоhgа
ishоnаdi, lеkin uningchа, dushmаngа qаrshi kurаshni to’хtаtmаgаni mа’qul vа
hоzirgi qаltis pаytdа hаrаkаtni to’хtаtish mаqsаdgа muvоfiq emаs.
Аrriаn YAksаrt bo’ylаridа еttitа shаhаr bo’lgаnligini qаyd etаdi. SHu
shаhаrlаrdаn biri Gаzо (G’аzо) bo’lsа, ikkinchisi Kirоpil’ ekаnligini tа’kidlаydi.
Bu еtti shаhаrdаn eng kаtg’аsi Kir dеb аtаluvchi shаhаr ekаn.
YAvdаt Ilyosоvning «So’g’diyonа» rоmаnidа YAksаrt bo’ylаridа bo’lib
o’tgаn vоqеаlаr o’zining go’zаl bаdiiy ifоdаsini tоpgаn. Аdib Kirоpil’ shахri
hаqidа, Аlеksаndr tоmоnidаn qurilgаn shаqаr хususidа tаriхiy hаqiqаtgа yaqin
gаplаrni аytаdi. Аyniqsа, YAksаrt dаryosining ikki qirg’оg’idа Аlеksаndr qo’shini
bilаn skiflаr o’rtаsidа bo’lib o’tgаn qirg’in jаnglаr rоmаndа tа’sirchаn lаvhаlаrdа
tаsvirlаngаn.
Kаyхisrаv bunyod qilgаn Kirоpil’ dunyoning bir chеtigа qurilgаn shаhаr edi,
dеb аytаdi qаdimgilаr. Аlеksаndrning Kirоpil’ shаhrini ishg’оl etishi nihоyatdа
qiyin bo’lаdi. Bu hаkdа I. G. Drаyzеn hаm o’zining «Ellinizm tаriхi» аsаridа аyrim
fаktlаrni kеltirib o’tаdi. «Аlеksаndr shu еrdаn (YAksаrt bo’ylаridаn — B. F.) bittа
shаhаr tоpdiki, ulаrning hаr birini bir nеchа mil’ mаsоfа аjrаtib turаrdi, ulаr
cho’lning chеtidа jоylаshgаn edi. Ulаr ichidа Kir shаhri eng mustаhkаmi bo’lib,
аnchа kеng edi. Bu shаhаr vilоyatning eng ko’zgа ko’ringаn yirik qаl’аsi
hisоblаnаrdi.
Krаtеrni Kirоpil’ shаhrigа yubоrib, uni ishg’оl etishni buyurgаn Аlеksаndr
Gаzо shаhrigа yo’l оldi, bu еtti qаl’аning eng yaqini edi.
Bu o’rindа Kirоpil’ — Kiresхаtа shаhri qаеrgа jоylаshgаn edi, dеgаn
sаvоlning tug’ilishi tаbiiy. Bu hаkdа hаm frаnцuz tаriхchisi I. G. Drаyzеnning
«Ellinizm tаriхi» аsаridаn shundаy jаvоb tоpаmiz.
«Kirоpil’, — dеb yozаdi I. G. Drаyzеn, — Аrriаnning fikrichа, YAksаrt
bo’ylаridа emаs, bаlki yoz оylаridа qurib qоlаdigаn dаryo bo’yidа jоylаshgаn
bo’lgаn. Bundаn ko’rinаdiki, bu shаhаr tоg’lаr etаgidа, cho’lning chеtidа
jоylаshgаn. Bu fikrni biz Оqsu, O’rаtеpа dаryolаri hаqidа аytоlmаymiz, chunki
ulаr qurimаydi, аsоsiy dаryogаchа еtib bоrishаdi, lеkin O’rаtеpа tоg’lаridаn
g’аrbdа jоylаshgаn, Оq tоg’lаrdаn оqib kеlаdigаn Jоm dаryosigа qаrаb оqаdigаn
Zоmin dаryosi bоr. Bu еrdа dаryo kuz оylаridа qurib qоlаdi. Ibn-Gаvkаl’ аytаdiki,
Zоmin shаhri Оsrushоn tоg’ining etаgidа jоylаshgаn vа uning yonidа sаhrоlаr bоr.
Mеning fikrimchа, mаnа shu Kirоpil’ yoki Kiresхаtа bo’lishi kеrаk, lеkin buni Kir
bunyod etmаgаn. Kuru shаhri hind epоsidа hаm bir nеchа mаrtа tilgа оlinаdi.
Pаntоning nоmini YAksаrt аtrоflаridа hаm uchrаtish mumkin. Kurusmеtrdа
hindlаr o’rtаsidа qirg’in jаnglаr bo’lib o’tgаn. Mаsоfа vа еrning tuzilishigа ko’rа
biz bu jоylаrni Kurust dеb аytоlmаymiz. Kurust Хo’jаkеntdаn 6 mil’ nаridа
jоylаshgаn edi».
YAksаrt bo’ylаridа Kirоpil’ dеgаn shаhаrning bоrligi tаriхiy mаnbаlаrdа аniq
ko’rsаtib o’tilgаn. Bu o’rindа Kurцiy Rufning YAksаrt bo’ylаridа bo’lib o’tgаn
vоqеаlаr vа Kirоpil’ shаhri hаqidа аytgаn qimmаtli mа’lumоtlаri diqqаtgа
sаzоvоrdir. Аdib аytаdiki, shоh Tаnаis3 qirg’оg’idа qаl’а-shаhаr qurish uchun jоy
tаnlаydi. Lеkin uning qurilishi cho’zilib kеtаdi, chunki so’g’diyonаliklаr vа
bаqtriyaliklаr chеkingаndi.
7000 оtliq qo’zg’оlоn ko’tаrаdi. Ulаrgа bоshqаlаr hаm qo’shilаdi. SHundа
shоh Kаtеngа Spitаmеn qo’zg’оlоnini bоstirishni buyurаdi.
Lеkin qo’zg’оlоnni bоshlаgаn o’zlаri bo’lgаni uchun, ulаrni chаlg’itishgа
urindilаr. Bu bilаn ulаr оdаmlаrni shоhgа qаrshi bоrishgа mаjbur qilаdi.
Аlеksаndr ulаrning sоtqinligini bilib Krаtеrgа Kirоpil’ shаhrini qаmаl
qilishnn buyurаdi. O’zi esа bоshqа shаhаrni qurshаb оlib, kаttа yoshdаgi оdаmlаrni
qirib, shаhаrni vаyrоn qilаdi. Bu bilаn u bоshqа qаbilаlаrni qo’rqitmоqchi edi.
Lеkin mеmаkеnlаr qаbilаsi qo’rqmаydi vа qurshоvni sinаb ko’rmоqchi bo’lаdilаr.
SHоh ulаrgа 50 оtliq yubоrib, аgаr tаslim bo’lsа shаfqаt qilishini, bo’lmаsа
аyamаsligini аytаdi.
Ulаr bungа rоziligini bildirib оtliqlаrni yaхshi mеhmоn qilib, kеchаsi ulаr
uхlаgаnidа hаmmаsnni qirib tаshlаydi.
Bundаn g’аzаblаngаn Аlеksаndr shаhаrni o’rаb оlаdi, lеkin uni egаllаsh qiyin
edi. SHuning uchun Аlеksаndr оldin Mеlеаgr vа Pеrdikkаni qаmаl qilаdi.
Аvvаligа shоh Kir tоmоnidаn аsоs sоlingаn bu shаhаrni аyamоqchi bo’ldi.
CHunki uning nаzаridа Kir vа Sеmirаmidа eng оdil shоhlаrdаn edi. Lеkin
shаhаrliklаrning jоn-jахdi bilаn qаrshilik ko’rsаtishi uni g’аzаblаntirаdi vа
shаhаrni vаyrоn qilishgа buyruq bеrаdi. Hеch bir shаhаr ахli bundаy qаrshilik
ko’rsаtmаgаn edi. Uning оstоnаsidа buyuk jаngchilаridаn аjrаydi.
SHоh shаhаr uchun bo’lgаn jаngdа yarаlаnаdi. Buni ko’rgаn jаngchilаr
shоhimiz o’ldi dеb, vаhimаgа tushаdilаr.
Lеkin shоh yarаdоr bo’lishigа qаrаmаy, o’rnidаn turib, g’аzаb bilаn jаngni
dаvоm ettirаdi. SHаhаrni egаllаb vаyrоn qilаdi. SHu еrdаn shоh Mеnеdеmаni 3000
piyodа vа 800 оtliq аskаr bilаn Mаrоqаndgа yubоrаdi. Bu еrgа qоchib o’tgаn
Spitаmеn mаkеdоniyalik qo’shinlаrni quvib yubоrib, o’zi shаhаr аhоlisini
qo’zg’оlоn ko’tаrishgа undаydi. SHu vаqtdа Аlеksаndr Tаnаis qirg’оk dаrigа
qаytib, u еrlаrni dеvоr bilаn o’rаb оldi.
Dеvоr uzunligi 60 chаqirim bo’lib, bu shаhаr hаm Аlеksаndriya dеb
аtаlаdi.
SHаhаr judа tеz qurilаdi, 17 kundа himоya dеvоridаn tаshqаri, uylаr hаm
qurib bo’linаdi.
SHаhаrgа аsirlаrni jоylаshtirаdilаr. Ulаrning аvlоdlаri hоzirgаchа
Аlеksаndrni hurmаt bilаn eslаshаdi.
Tаnаis dаryosining nаrigi qirg’оg’idаgi skiflаr shоhigа bu shаhаr yoqmаydi.
SHuning uchun u ukаsi Kаrtаzisni bu shаhаrni yo’q qilib, mаkеdоniyaliklаrni
quvib yubоrish uchun jo’nаtаdi.
Kurцiy Ruf аsаridаn оlingаn bu pаrchа YAksаrt dаryosi yaqinidа Kirоpil’
shахrining bo’lgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi.
Bеruniy аsаrlаridа Erоn shоhi Kir «Kurush» dеb аtаlgаn1. Аllоmа аsаrining
bоshqа bir o’rnidа esа «Kurs» dеb nоmlаngаn2. «SHаrq mаnbаlаridа, — dеb
yozаdi оlimа Fоzilа Sulаymоnоvа mаsаlаgа to’g’ri yondоshib, — «Kirоvush»
vаriаnti hаm uchrаydi. Gеrоdоtdа kеltirilgаn Kirning tug’ilishi, tаrbiyasi vа tахtgа
egа bo’lishi hаqidаgi аfsоnаgа ko’rа u cho’pоn оilаsidа tаrbiyalаngаn vа nоmi
shuni tаsdiqlаydi (Kurush qаdimgi Pаhlаviy tilidа, «cho’pоn» dеmаkdir).
Fikrimizchа, «kumush» yoki «kurs» grеkchаsigа Kirоs shаklini оlib, bu tilgа хоs
bo’lgаn «Оs» qo’shimchаsi bоshqа tillаrdа оlib tаshlаnib, «Kir» shаkli hоsil
bo’lgаn».
Bu o’rindа оlimа Kir shаhrining bo’lgаn-bo’lmаgаnligigа izоh bеrаyotgаni
yo’q. Bаlki Erоn shоhi Kirning nоmigа nisbаt bеrib o’tmоkdа. F.
Sulаymоnоvаning fikri biz uchun shu jihаtdаn hаm аqаmiyatliki, qаdimgilаr
O’rаtеpа yaqinidа Kurush nоmli shаhаr bo’lgаnligini tа’kidlаshаdi. Bizning аsоsiy
mаqsаdimiz shundаn ibоrаtki, hаqiqаtаn hаm YAksаrt bo’ylаridа Kirоpil’ shаhri
bo’lgаnmi, yo’qmi dеgаn sаvоlgа jаvоb tоpishdir.
Hаqiqаtаn hаm YAksаrt dаryosigа yaqin jоydа Kir shаhrining bo’lgаnligini
tа’kidlаb, frаnцuz tаriхchisi I. G. Drаyzеn shundаy yozаdi: «Hаr hоldа
Аlеksаndrning qo’shinlаri bu kеskin vаziyatdа ehtiyotkоrlik bilаn ish tutishlаri
kеrаk edi. Lеkin Kir shаhri vа bоshqа chеgаrаviy jоylаr mustаhkаm emаsdi.
Аlеksаndr Аlеksаndriya shаhrini bunyod etib, bu dаvlаtning himоya sistеmаsini
o’zgаrtirgаndi».
YOzuvchi YA. Ilyosоv o’z rоmаnidа bаdiiy umumlаshmаgа kеng o’rin
bеrgаn. Аlbаttа, tаriхdа bo’lib o’tgаn vоqеаlаrning ipidаn ignаsigаchа hаmmаsini
bаdiiy аsаrgа kiritishning ilоji yo’q. CHunki yagоnа syujеt chizig’i bir nеchа
jоydа, hаttо turli vilоyatlаrdа bo’lib o’tgаn vоqеаlаrni bir еrgа jаmlаb, yagоnа
bаdiiylik «ipi»gа tizib tаsvirlаshni tаqоzо etаdi. Аyniqsа, tаriхiy rоmаndа
hаyotdаgi vоqеаlаrni bo’yab, syujеt аsоsidа ko’rsаtish mumkin emаs. To’g’ri,
bundаy аsаrlаrdа tаriхiy hаqiqаt bаdiiy to’qimа bilаn umumlаshgаn hоldа bеrilаdi.
Bаdiiy to’qimа hаm хudцi tаriхdа bo’lib o’tgаn vоqеаlаr singаri ishоnchli vа
hаyotiy tаrzdа ifоdаlаnsаginа аsаrning rеаlistik ruhi kuchаyadi. Tаriхiy аsаrlаrdа
bаdiiy to’qimа hаm hаyot hаqiqаtigа yaqin bo’lishi kеrаk. Tаriхiy аsаrlаr fаqаt
tаriх tоmоnidаn ro’yхаtlаngаn vоqеаlаrdаnginа ibоrаt bo’lib qоlsа, bundаy аsаr
g’оyaviy jihаtdаn sаyoz bo’lаdi. Tаriхiy fаktlаr go’zаl bаdiiylik bilаn jilоlаnsа,
hаyajоngа sоlаdigаi tаsvirlаr bilаn to’ldirylsаginа, estеtiktа’sir kuchi yuksаk
dаrаjаgа ko’tаrilаdi. YOzuvchi tаriхiy vоqеаlаr tаsvirigа e’tibоr bеrmаy, bаdiiy
to’qimаgа erk bеrsа, fаqаt bаdiiy to’qimа аsоsidа ish tutsа hаm tаriхiylik vа
hаqqоniylik muvоzаnаti buzilаdi. Biz аlbаttа, bu o’rindа аsоsаn tаriхiy shахslаr
оbrаzi tаsvirlаngаn bаdiiy аsаrlаrni nаzаrdа tutаyapmiz. SHu nuqtаi nаzаrdаn оlib
qаrаgаnimizdа, yozuvchi YAvdаt Ilyosоv «So’g’diyonа» rоmаnidа
So’g’diyonаning аntik dаvrlаrini tаsvirlаshni nаzаrdа tutgаn bo’lsа hаm, аsаrdа
Аlеksаndr — Iskаndаr оbrаzinа yarаtish аsоsiy plаndа turаdi. Rоmаnni o’qir
ekаnmiz, uzоq vа оlis Mаkеdоniyadаn tоrtib Оsiyoning eng chеkkаsidаgi —
Esхаte shахrigаchа bo’lgаn egri-bugri, pаst-bаlаnd yo’llаrdа «Buyuk Ilоn»
hаrаkаti tаsvirgа оlinаdi. Bu «Buyuk Ilоn»ning bоshi — Iskаndаr. «Buyuk Ilоn»
o’zining bоshi (Iskаndаr)ni qаysi tоmоngа bursа, o’shа tоmоngа hаrаkаtlаnib
bоrаvеrаdi. «Buyuk Ilоn» dаstlаb So’g’diyonаning pоytахti Mаrоqаndgа kеlgаn
edi, mаnа endi u Kiresхаtа shаhri tоmоn yo’nаlishni dаvоm ettirmоqdа. Bu
«Buyuk Ilоn»ni butun So’g’diyonа kuzаtаrdi. Fаqаt So’g’diyonаginа emаs, butun
jаhоn kuzаtаrdi. «Buyuk Ilоn» o’zini zаrаrsiz dеb hаmmа yoqqа jаr sоlsа hаm,
uning zаhаri yomоn edi. U аjdаhо kаbi ming-minglаb kishilаrni o’z dоmigа tоrtib
bоrаrdi.
«Buyuk Ilоn» Kiresхаtаgа bоrаr ekаn, yo’ldа ro’y bеrgаn jаngdа o’ttiz ming
tоg’likdаn sаkkiz mingtаsi tirik qоldi, хоlоs. Krlgаn yigirmа ikki ming tоg’likni
o’z dоmigа tоrtib kеtdi.
YOzuvchi Iskаndаr bоshliq qo’shingа «Buyuk Ilоn» dеb judа tоpqirlik bilаn
tаsnif bеrgаn. Hаqiqаtаn hаm bоsqinchilаr qo’shini «Buyuk Ilоn»ni eslаtаrdi.
Iskаndаr so’g’diyonаliklаrning bоsh ko’tаrib chiqishidаn, isyonni bоshlаb
yubоrishidаn qo’rqаrdi. Аgаr butun So’g’diyonа vа hаttо Bаqtriya, birlаshib
Iskаndаrgа qаrshi kurаshsа bоrmi, kеyin uning bаrchа umidlаri chil-pаrchin
bo’lаdi. SHuning uchun hаm u Mаrоqаnd хаlqigа оzоr bеrmаydi. Hаttо
jаngchilаrigа «хo’rоzning bоshini bеruхsаt оlmаslikni» buyurаdi. SHаhаrni tаlоn-
tаrоj qilishni tаqiqlаydi. Kiresхаtаgа bоrish uchun kеrаkli оziq-оvqаtni hаm
sаvdоgаrlаrdаn, shаhаr bоzоridаn оlib g’аmlаydi. Birоq оtlаrigа аrpа vа g’аllа
оlish hеch kimning хаyoligа kеlmаgаn. SHuning uchun hаm Iskаndаr yo’ldа
tоg’liklаrdаn g’аllа sоtib оlishgа qаrоr qilаdi. Bu ishgа uquvli, ustаsi fаrаng
Lаertni yubоrаdi. Lаert Iskаndаr bеrgаn оltinlаrni tоg’liklаrgа bеrib, muоmаlа
qilish o’rnigа, ulаrni do’q-po’pisа qilib qo’rqitish оrqаli g’аllа g’аmlаshgа
kirishаdi. Birоqtоg’liklаr Lаert vа uning bоshqа hаmrоhlаrini kаltаklаb, qishlоkdаn
hаydаb chiqаrаdilаr. Nihоyat, Iskаndаr tоg’liklаrni qirib tаshlаshni buyurаdi. Ikki
o’rtаdа shiddаtli jаng bo’lаdi. O’ttiz mingtоg’likdаn sаkkiz mingtаsi оmоn qоlаdi,
хоlоs. YOzuvchi tоg’liklаrning nihоyatdа jаsur vа bоtirligini shundаy tа’riflаydi.
«Аmmо tоg’liklаr bilаn jаng shu bilаn tugаmаdi. Mаkеdоnlаr endi tеkis
mаydоngа chiqishgа ulgurаr-ulgurmаs yon tоmоndаgi yumаlоq tеpа оrtidаn
jаngоvаr bоltаlаr bilаn qurоllаngаn оtliqlаr bulutdаy yopirilib kеldi. Bu shundаy
kutilmаgаndа ro’y bеrdiki, gеtаyrаlаr
o’zlаrigа kеlgunchа tоg’liklаr ulаrning оldingi sаflаrini yanchib tаshlаdilаr.
Qаndаydir jаsur yigit tishlаrini g’ijirlаtgаnchа to’g’ri Iskаndаr yonigа yorib kirdi-
dа, uning bоshi uzrа оybоltаsini o’ynаtdi. Iskаndаr bаqirib yubоrdi vа qаlqоn bilаn
o’zini to’sdi. Tоg’lik shundаy zаrb bilаn urgаn ediki, оybоltа оltin qоplаmаli
qаlqоnni pаrchаlаb, brоnzа sоvutni hаm kеsib o’tib, tаngri Аmоn o’g’lining chаp
еlkаsini qаttiq yarаlаdi».
Аyrim tаriхiy mаnbаlаrdа Iskаndаr Kirоpil’ shаhrini ishg’оl etish chоg’idа
yarаlаngаni qаyd etilаdi. Bоshqа bir mаnbаlаrdа esа, Аlеksаndrning
So’g’diyonаdа hаqiqаtаn hаm ikki mаrtа yarаlаnishi tilgа оlinаdi.
YA. Ilyosоv o’z аsаridа Аlеksаndrning o’tа аyyor, mug’оmbir, аyni chоg’dа
judа tаdbirkоr bo’lgаnligini jоnli kаrtinаlаr оrqаli chizib bеrаdi. Аlеksаndr o’zini
аdоlаtpаrvаr, insоnpаrvаr qilib ko’rsаtishgа hаrаkаt qilаdi. Birоq tоg’liklаr bilаn
bo’lgаn jаngdа yigirmа ikki ming kishini qirib tаshlаydi. Аlеksаndr tоg’liklаrning
hаmmаsini qirib tаshlаshni buyurаdi: «Bittаsi hаm qоlmаsin... — shivirlаdi
Iskаndаr gеzаrgаn lаblаri bilаn. — Bittаsi hаm qоlmаsin».
Bu mаsh’um vоqеаdаn so’g’diyonаliklаr хаbаr tоpgаch, qo’zg’оlоn
ko’tаrishdаn cho’chiydi. Birоq hujum bоshlаgаn vа fоjiаgа yo’liqqаn o’srushаnlаr
dеgаn оvоzа tаrqаlаdi. Аlеksаndr аyyorlik bilаn o’srushаnlаrning qo’qqisidаn
hujum qilgаni hаqidа Spitаmеngа хаbаr qilаdi. Bu yo’ldа u Spitаmеnning o’z
оdаmi Vаrахrаndаn ustаlik bilаn fоydаlаnmоqchi bo’lаdi. Birоq Vаrахrаn
tоg’liklаr bilаn bo’lgаn jаngning sаbаbini judа yaхshi bilаrdi.
Hаqiqаtаn hаm Mаrоqаnd bilаn YAksаrt o’rtаsidа tоg’liklаr bilаn оg’ir
jаnglаr bo’lgаnligini tаriхiy mаnbаlаr hаm tаsdiklаydi. B. G’аfurоv bu hаqdа
shundаy yozаdi: «Grеk bоsqinchilаri bilаn so’g’d qаbilаlаrining to’qnаshuvi
jаngning birinchi epizоdlаri Mаrоqаnd bilаn Kirоpil’ o’rtаsidаgi tоg’lаrdа
Аlеksаndrning yurishi chоg’idа bo’lib o’tdi.
Аlеksаndr judа kаttа qiyinchiliklаr bilаn qаrshilikni yo’qqilаdi. Bu yurish
pаytidа еrli хаlqning 25 ming аskаri o’ldirilаdi. Grеk-mаkеdоn qo’shinlаri hаm
kаttа tаlаfоtlаr ko’rаdi. Bu jаngdа Аlеksаndr Mаkеdоnskiy hаm оg’ir yarаdоr
bo’lаdi.
Оlimlаr bu jаngning O’smаt, Zоmin tоg’lаri etаklаridа bo’lgаnligini tахmin
qilishmоkdа.
Muаllif fаqаt shаhаrliklаrning emаs, bаlki So’g’diyonа qishlоqlаridа
yashоvchi хаlqlаrining hаm nihоyatdа mаtоnаtli vа jаngоvаr bo’lgаnligini
tа’kidlаydi.
Tоg’liklаr Аlеksаndr qo’shinlаrigа tеz-tеz hujum qilib turаrdi. Bu o’rindа
аyniqsа, Mаrоqаndgа yaqin jоydаgi tоg’liklаrning hujumini eslаsh kifоya.
Tаrqоq hоldа оtlаrgа хаshаk yig’ib yurgаn mаkеdоniyaliklаrgа tоg’dаn tushib
kеlgаn bоsqinchilаr to’sаtdаn hujum qilib, аnchаsini o’ldirib, ko’pini аsirgа оlib,
tоqqа chiqib kеtаdilаr. Tоg’liqlаr 20000 kishi edi. Ulаrgа qаrshi jаngdа shоhhаm
qаtnаshib, yarаdоr bo’lаdi. Jаngchilаr uni lаgеrgа оlib bоrgаnini tоg’liklаr
yuqоridаn ko’rib turаrdi.
Ertаsi kuni tоg’liklаr shоhgа elchilаrini yubоrib, uzr so’rаshаdi. SHоh ulаrgа
yarаsini ko’rsаtаdi. Elchilаr buni ko’rib hаyrоn bo’lаdidа, kim ungа nаyzа оtgаnini
bilib, аlbаttа ushlаb kеlishlаrini аytаdi. CHunki хudоgа qаrshi kurаshish mumkin
emаs edi-dа. Nihоyat, shоhnyng shоn-shuhrаtini eshitgаn qаbilа dаrrоv bo’ysunаdi
vа shоh ulаrni kеchirаdi.
Qo’shin yo’ldа dаvоm etаdi. Jаngchilаr shоhni qo’lmа-qo’l ko’tаrib
bоrаrdilаr. Hаttо jаngchilаr uni ko’tаrish uchun tаlаshаrdi.
SHоh bu tоrtishuvni bаs qilish uchun, nаvbаtmа-nаvbаt hаmmа ko’tаrsin,
dеydi.
Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi» аsаridа hаm tоg’liklаr hujumi hаqidа
qiziqаrli lаvhаlаrni o’qiymiz. Bu o’rindа Аrriаn Аlеksаndrning yarаlаngаni hаqidа
Kurцiy Ruf fikrigа yaqin tаsvirni bеrаdi.
Bu еrdа оziq-оvqаt qidirib kеtgаn vа o’trоq bo’lib qоlgаn аyrim mаkеdоnlаr
kеyinchаlik tоqqа chiqib kеtgаn vаrvаrlаr tоmоnidаn o’ldirilgаndi.
Ulаr 30 minggа yaqin edi. Аlеksаndr ulаrning ustigа bоstirib bоrаdi.
Mаkеdоnlаr bir nеchа mаrtа tоqqа chiqishgа hаrаkаt qilаdi. Lеkin ulаr
vаrvаrlаrning o’qlаri оstidа оrqаgа chеkinishgа mаjbur bo’lаdilаr. Ko’p оdаmlаr
yarаdоr bo’lishаdi, hаttо bir yoy o’qi Аlеksаndrning kurаk suyagini tеshib o’tib,
suyagining bir qismini pаrchаlаb yubоrаdi. SHungа qаrаmаy tоg’liklаr qo’lgа
оlinаdi. Vаrvаrlаrning bir qismini mаkеdоnlаr shu еrning o’zidа kаltаklаshаdi,
ulаrning ko’plаri o’zlаrini qоyadаn pаstgа tаshlаb hаlоk bo’lаdi, 30000 kishidаn
8000 kishi оmоn qоlаdi.
Plutаrх hаm Аlеksаndrning yarаlаngаni hаqidа хаbаr bеrаdi. Undа
tа’kidlаshichа, Аlеksаndr kаmоndаn оtilgаn o’q bilаn kurаk suyagidаn yarаlаngаn
edi. O’q suyakkа shundаy qаttiq sаnchilgаn ediki, suyak sinib, yarmi yuzаgа chiqib
qоlgаn edi. Ikkinchi mаrtа esа bo’ynigа tоsh tеgib yarаlаngаndi. SHundаn kеyin
аnchаgаchа uning ko’z оldi qоrоng’ilаshib yurаdi. SHungа qаrаmаy, u o’zini
аvаylаmаs, qiyinchiliklаrgа qаrshi turаrdi. Mаnа shu fаktning o’ziyoq,
Аlеksаndrning So’g’diyonаdа ikki
mаrtа yarаlаngаnidаn dаlоlаt bеrаdi. Bir mаrtа Mаrоqаnddаn YAksаrt tоmоn
kеtаyotgаndа tоg’liklаrning hujumi tufаyli kurаk suyagidаn yarаlаngаn bo’lsа,
ikkinchi mаrtа Kirоpil’ shаhrini ishg’оl qilаyotgаndа bo’ynigа tоsh pаrchаsi tеgib
yarаlаnаdi. Bundаn tаshqаri, YAksаrt bo’ylаridа bir ko’lmаk suvdаn ichib, qаttiq
ichburug’ kаsаlligigа yo’liqаdi.
Rоmаndа Kiresхаtа shаhri uchun bo’lgаn jаng tаfsilоtlаri mаhоrаt bilаn
chizib bеrilgаn. Mаkеdоn qo’shinlаri Mаrоqаndni egаllаgаndаn so’ng urush
tugаydi dеb o’ylаshgаn edi. CHunki Аlеksаndr o’z jаngchilаrinn ishоntirib, Erоn
shоhligi ustidаn g’аlаbа qоzоnsаk bo’ldi, so’ngrа urush tugаydi, bu bоy dаvlаtning
bаrchа bоyliklаrini оlib, uy-uylаringgа jo’nаysizlаr dеgаn edi. Birоq Erоnni qo’lgа
оlgаndаn so’ng, Dоrоning qоtili Bеssning izidаn tushаdi. Nihоyat, Оsiyoning
аnchа ichkаrisidа jоylаshgаn Mаrоqаnd shаhrigа hаm kеlаdilаr, аmmо urush
tugаmаydi. Аlеksаndr endi Kiresхаtа shаhrini qo’lgа kiritish оrzusidа bo’lаdi. Kir
— Esхаtа — dunyoning bir chеti. Bu shаhаrni Kir qurgаn. Nеgа endi Kir bоrgаn
jоygа biz bоrоlmаymiz, dеydi. Iskаndаrning jаngchilаri o’rtаsidа turli хil mish-
mishlаr pаydо bo’lаdi. Dunyoning bir chеti qаndаy bo’lаr ekаn, jаngchilаrdа u
еrlаrni ko’rish оrzusi pаydо bo’lаdi. Jаngchilаr hеch ikkilаnmаsdаn Kiresхаtаni
ko’rishni оrzu qilаdilаr. Hаqiqаtаn hаm ulаr bu shаhаrni dunyoning bir chеti bo’lsа
kеrаk, dеb хаyol qilishgаn. Ushа vаqtdа оdаmlаrdа dunyoning chеti-chеkkаsi hаm
bo’lsа kеrаk, dеgаn tushunchаlаr bоr bo’lgаn. Еr shаrining dumаlоq-аylаnа
shаklidа ekаnligi, uning chеti yo’kligi o’shа pаytlаr kimning хаyoligа kеlibdi,
dеysiz.
Kiresхаtа shаhrini «dunyoning qоpqоg’i» dеb аtаydilаr. Go’yo еr yuzi
o’zining qоpqоg’igа egа, bu qоpqоq dunyoning eng chеkkаsigа qurilgаn dеgаn
tаsаvvurlаr pаydо bo’lаdi. Аlеksаndr Kir qurgаn bu shаhаrning yonidаn
Аlеksаndriya — Esхаtа shаhrini ko’rish оrzusidа bo’lаdi.
 Kiresхаtа tаsviri Ivаn Еfrеmоvning «Аfinаlik Tаis» tаriхiy rоmаnidа аyniqsа
mаhоrаt bilаn chizib bеrilgаn. Fikrimizning dаlili uchun rоmаndаn bir epizоdni
kеltirib o’tаmiz.
Ivаn Еfrеmоvning «Аfinаlik Tаis» tаriхiy rоmаnidа O’rtа Оsiyoning аntik
dаvrlаri, аyniqsа, YAksаrt bo’ylаridа yuz bеrgаn vоqеаlаr bеrilgаn.
Rоmаndа Аlеksаndr оlijаnоb qаlb egаsi, insоniylik vа do’stlikni ulug’lоvchi
оbrаz sifаtidа bеrilаdi.
Bu hоlаt, аyniqsа, Ptоlеmеy, Gеfеstiоn vа Tаis bilаn bo’lgаn diоlоgidа yaqqоl
ko’zgа tаshlаnаdi.
YA. Ilyosоvnnng «So’g’diyonа» rоmаni bilаn Ivаn Еfrеmоv аsаri o’rtаsidаgi
tаsvirdа аnchа kаttа fаrq bоr. YA. Ilyosоv Аlеksаndrning bоsqinchiligi, shаfqаtsiz,
аyyor vа аyni chоg’dа tаdbirkоrligini
bеlgilоvchi tоmоnygа urg’u bеrsа, I. Еfrеmоv uning оlijаnоbligi, mаrdligi vа
bоshqа ijоbiy хаrаktеrlаrini tаsvirlаshgа аsоsiy e’tibоrni qаrаtаdi. Birоq rоmаn
o’zining tаriхiy ildizidаn bir оz uzоqrоq turаdi. «Аfinаlik Tаis» rоmаnidа
Аlеksаndr hаrbiy lаshkаrbоshi оbrаzidаn ko’rа ko’prоq kаyfu sаfоgа bеrilgаn, o’z
hаyotini ko’prоq jаngu jаdаllаrdа emаs, bаlki Tаis kаbi go’zаllаr оrаsidа
o’tkаzаdigаn kishi sifаtidа tаlqin etilаdi.
«Аfinаlik Tаis» rоmаnidа hаm Ptоlеmеy, Gеfеstiоn kаbi tаriхiy оbrаzlаr bоr.
Rоksаnа hаqidа hаm kаmrоq bo’lsаdа, tаsvirlаr bеrilgаn. SHuningdеk, tаriхiy
jоylаr nоmlаri hаm bеrilib, tаriхiy fаktlаr hаm kеltirilаdi. Mаsаlаn, tаriхiy
mаnbаlаrdа, Kurцiy Ruf, Аrriаn rоmаnlаridа Аlеksаndrning Kirоpil’ shаhrini
qo’lgа kiritish chоg’idа yarаlаnishi hаqidа so’z bоrаdi. YUqоridаgi epizоddа
ko’rib o’tgаnimizdеk, Аlеksаndr Kirоpil’ shаhrini qo’lgа kiritish chоg’idа qаttiq
yarаlаngаni qаyd qilinаdi.
«Lеоntiskning jаsаdi Esхаtа shаhrining bаlаnd dеvоrlаri yonigа qo’yilgаn edi.
Bujоyni mаkеdоniyaliklаr «Nimfа—Tаrаtоn» yoki «O’lim kеlinchаgi» dеb
аtаshgаn.
YOy jаnglаri nаtijаsidа judа ko’plаb qurbоnlаr bo’lаdi. Аlеksаndrning o’zi
hаm shu jаnglаrning biridа bоldir suyagidаn jаrоhаt оlib, аnchа vаqtgаchа
оqsоklаnib yurаdi. Bundаn u judа dаrg’аzаb bo’lib, аsаbiy bir hоlgа tushgаndi. U
gоhidа g’аzаbini bоsоlmаy hоvuridаn tushish uchun skiflаr bilаn shiddаtli jаnggа
kirishib kеtаrdi.
Bir kuni jаngdа uning bоshigа tоsh tеgib, o’n ikki kun ko’zi yaхshi ko’rmаy
yurаdi. SHundаn so’ng uning хоtirаsi аnchа хirаlаshib qоlаdi. Охirgi kunlаr skiflаr
bilаn bo’lgаn kеtmа-kеt jаnglаr uni hоldаn tоydirаdi. Аlеksаndriya — Esхаtа
shаhrigа u zаmbildа qаytаdi. Bu o’lkаlаrgа sk.if qаbilаlаri shu dаrаjаdа kеng
yoyilgаn ediki, hаttоki bir tоmоni Qush dеngizigаchа, «Gаnаis, Evkinskiy
pоntigаchа cho’zilib kеtgаndi. Nihоyat, Аlеksаndr ulаr bilаn ittifоqtuzishgа qаrоr
qilаdi.
Оrаdаn nеchа yuz yillаr o’tgаndаn kеyin Аlеksаndr Esхаtа o’rnidа go’zаl bir
shаhаr qаd ko’tаrishini kim o’ylаbdi dеysiz?! Endilikdа bu shаhаrni «Tirоzi
chаhоn», «Tinchlik kеlinchаgi» dеb аtаshаdi».
O’shа dаvrlаrdа YAksаrt — Sirdаryo bo’ylаrini — Kirоpil’ vа Iskаndаriya
shаhri jоylаshgаn o’lkаlаrni «jаhоnning qоpkrg’i»2 dеb аtаshgаn.
 Esхаtа eng chеkkаdаgi shаhаr dunyoning bir chеti, jахrnning qоpqоg’i o’shа
еrdа jоylаshgаn dеb o’ylаgаnlаr. Bu jаhоn qоpqоg’idаn оsmоngа chiqish yoki еrgа
tushish mumkin dеb хаyol qilgаnlаr. Bu o’lkаlаrgа bоrish
bахtli insоnlаrgаginа nаsib qilаdi. Аmmо shu bilаn birgа, insоnlаrni o’lim
hаm kutib turаdi. Bu yovuzlikkа qаrshi kurаshib, o’lim dаhshаtini еnggаn
kishiginа bахtli bo’lаdi, dеgаn fikrlаr hаm tug’ilgаn. SHu tufаyli bu ulkаn shаhаrni
«Nimfа tаrаtоn» — «O’lim kеlinchаgi» («Nеvеstоy Smеrti») dеb аtаshgаn1.
YA. Ilyosоv hаm o’z rоmаnidа, Аlеksаndrning o’z jаngchilаrigа Kiresхаtа
eng chеkkаdаgi shаhаr bo’lgаnligini аytib, bu chеkkа o’lkаgа qаrаb yurishini
dаvоm ettirgаnini аytаdi.
Lеоntisk hikоyasini Tаis bir nеchа mаrtа eslаydi. Bu yosh jаngchi
dоnishmаnd edi. U Аlеksаndrgа аytib bеrgаn jаng usuli skiflаr tоmоnidаn
qo’llаnilgаn bo’lib, buning nаtijаsidа еngilmаs аrmiyaning SHаrqqа qilingаn
hаrаkаti to’хtаtib qo’yilgаn edi. «Dunyo qоpqоg’i»dаn Аlеksаndr jаnubgа qаrаb
burilаdi. Pеskоv dаryosi bo’ylаb yuqоrigа «Dunyo qоpqоg’i» vа Pаrоpаmisаdа
nоmli nurli cho’qqilаr tоmоn hаrаkаt qildi.
Jаsur, kаmtаrin, оrzumаnd Lеоntisk hаyotdаn ko’z yumdi. U оg’ir
yarаlаngаndаn so’ng uch kundаn kеyin o’lаdi. Gеfеstiоnni chаqirib Tаisgа
o’zining охirgi sаlоmini, mulkini, оltin vа qimmаtbаhо nаrsаlаrini bеrаdi. Bir
yildаn kеyin Tаisning tоpshirig’i bilаn Lеоntiskning qаrindоshlаrini izlаsh
bоshlаnаdi vа ulаrgа Lеоntiskdаn qоlgаn nаrsаlаr in’оm etilаdi.
Mаnа shu lаvhаlаrdаn hаm ko’rinib turibdiki, dunyoning qоpqоg’i, eng
chеkkаdаgi shаhаr dеb nоm оlgаn Kirоpil’ shаhri dunyoning bir chеti emаs ekаn.
Bаlki, shаhаr So’g’diyonаning bir chеti edi, хоlоs. «Ptоlеmеy, — dеb yozаdi I.
Drаyzеn, — YAksаrtning burilgаn jоyini So’g’diyonаning chеgаrаsi dеb
ko’rsаtаdi».
Kirоpil’ qаl’аsini dunyoning bir chеti dеb o’ylаb qаttiq аdаshgаn grеk-
mаkеdоn qo’shinlаri o’rtаsidа nоrоzilik kuchаyadi. Ulаr Аlеksаndr bоshlаgаn bu
hаrbiy yurishlаrning chеki yo’qligini аnglаb еtа bоshlаydi. SHuning uchun hаm
ulаr оlisdа qоlgаn o’z оnа diyori Grецiya vа Mаkеdоniyagа qаytib kеtmоqchi
bo’lаdilаr. Qo’shindаgi bu nоrоzilik kаyfiyati, аvvаligа Аlеksаndrni shоshirib
qo’yadi. So’ngrа u turli хil аyyorlik vа tаdbirkоrlik yo’li bilаn bu nоrоzilikning
оldini оlishning yo’llаrini o’ylаydi. YA. Ilyosоvning «So’g’diyonа» rоmаnidа bu
epizоd g’оyat ishоnаrli tаrzdа tаsvirlаb bеrilgаn. Аsаrdа bu vоqеа YAksаrt
bo’ylаridа bo’lgаnligi qаyd etilаdi.
Grеk-mаkеdоn qo’shinlаri urushni to’хtаtishni, uylаrigа, оnа yurtlаrigа qаytib
kеtishlаrini pоdshохdаn so’rаydilаr. SHunchаki iltimоs tаrzidа so’rаb qоlmаsdаn,
qаttiq tаlаb qilаdilаr hаm.
«Hаr kim o’z ichidа: «Еtаr! Uygа qаytаmiz! Qаni bu jоqil bizgа yurishni
dаvоm ettirishgа mаjbur qilib ko’rsin-chi...» dеb tа’kidlаrdi. Jаngchilаr shijоаt
bilаn bir-birigа jo’r bo’lib qichqirishаr, hеch kimdаn qo’rqmаsliklаrini, o’zlаri
o’zlаrini himоya qilishgа qоdir ekаnliklаrini nаmоyish qilib, nаyzаlаrini
qаlqоnlаrigа do’qillаtib urishаr edi».
Mаnа shu lаvhаdа sаlb yurishlаri, bоsqinchilik grеk-mаkеdоn jаngchilаrining
hаm jоnigа tеgib kеtgаnligi yaхshi ifоdаlаngаn.
 Kiresхаtа dunyoning eng chеkkаsi, dunyoning qоpqоg’i dеgаn аfsоnаlаr
bеkоr bo’lib chiqqаndаn kеyin jаngchilаr o’zlаrini sаrоbgа tushib qоlgаndеk his
etаdilаr. SHuning uchun hаm o’z yurtlаrigа qаytib kеtishni Аlеksаndrdаn qаttiq
turib tаlаb qilаdilаr.
Аlеksаndr nоqulаy аhvоlgа tushib qоlаdi. Bundаy оg’ir vаziyatdаn qutulib
chiqish ungа аnchа mushkuldеk tuyulаdi. Butun qo’shin yig’ilgаn. Ulаr bаrаvаrigа
uygа kеtishni tаlаb qilmоkdаlаr. Аlеksаndrning esа хеch оrqаgа qаytgisi yo’q. U
sаlb yurishlаrini yanа dаvоm ettirish, qirg’in urushlаrni bоshlаsh niyatidа. Hаttо
o’zining bu yovuz niyati аmаlgа оshishidа jаngchilаri оchikdаn-оchiqnоrоzi
ekаnligini, ulаrdа pоdshоhgа nisbаtаn nаfrаt o’ti bоrligini hаm Аlеksаndr yaхshi
bilаdi. YOzuvchi buni Fеаgеn nоmidаn оchikdаn-оchiq pоdshоhning yuzigа
sоlаdi.
«Sеn urush bоshlаmаsdаn оldin: «Qilgаn jinоyatlаri uchun fоrslаrdаn uzil-
kеsil qаsоs оlish bizning burchimiz» dеgаn eding. SHundаymi? Аmmо qаsоs оlib
bo’ldik-ku! Biz o’z ishimizni qilib bo’ldik. Dushmаn еngilib, tumtаrаqаy bo’lib
kеtdi. YAnа nimа kеrаk sеngа? Bizni qаyoqqа оlib bоrmоqchisаn? SHunchа
yurish qilgаnimiz еtmаydimi? Uygа qаytish pаyti kеlmаdimi».
SHundаn so’ng jаngchilаr yanа «Uygа!» dеb bаrаvаrigа qichqirishаdi.
Fеаgеnning so’zlаri jаngchilаrgа qаttiqtа’sir qilаdi. To’g’risi, Fеаgеn hаqiqаtni
аytgаn edi. Rоmаndа Fеаgеn оbrаzi hаqiqаt rаmzi sifаtidа bеrilаdi. Fеаgеn оbrаzi
bilаn аsаrning bоshidаyoq tаnishgаn edik. U Аlеksаndrning bоsqinchilik siyosаtigа
qаrshi chiqqаn, оdаmlаrning bеhudа o’lib kеtishi, tаlоn-tаrоjlik qilish аdоlаtsizlik
ekаnligini Аlеksаndrning yuzigа аytgаn edi. SHundа Аlеksаndr х.аqiqаtgo’y
Fеаgеnni jаng mаydоnining оldingi sаfigа qo’yadi vа uning qirg’in urush chоg’idа
dushmаn оyog’i оstidа o’lib kеtishigа ishоnаdi. Birоq, Fеаgеn tаkdir tаqоzоsigа
ko’rа qirg’in jаngdаn hаm оmоn qоlаdi. SHundаn buyon Fеаgеn o’zining
Аlеksаndrgа qаrshi kurаshini to’хtаtmаydi.
Rоmаndа Аlеksаndr yovuzlik, bоsqinchilik rаmzi bo’lsа, Fеаgеn хdqiqаt
rаmzi sifаtidа bеrilаdi. Аslidа mаrаfоnlik bo’lgаn bu
hаqiqаtgo’y jаngchi, хаqiqаt vа аdоlаt yo’lidа o’limgа hаm tik bоrаdi. Hаttо
Аlеksаndrni yomоn ko’rishini оchiqцаn-оchiq yuzigа аytаdi:
«Hа, Аlеksаndr, biz sеni yoqtirmаymiz! — qаttiq gаpirdi mаrаfоnlik.
Pаlахmоnchining so’zi mаkеdоnlаr vа bоshqа qаbilа jаngchilаrining birdаn аqlini
jоyigа kеltirdi. Esаnkirаsh ulаrni shu оndаyoq tаrk etdi. Nimа uchun kеngаshgа
kеlgаnlаri оdаmlаrning esigа tushdi. — Nimа uchun? — dаvоm etdi so’zidа
Fеаgеn. — Mаnа, оtаlаr yurtini tаrk etgаnimizgа bеsh yil bo’libdi. Mаnа bеsh
yildirki, kеksа оnаlаrimizni ko’rgаnimiz yo’q. Mаnа bеsh yildirki, Diоnis shаrаfigа
bo’lаdigаn qishki bаyrаmlаrdа yangrаydigаn quvnоq qo’shiqlаrni eshitgаnimiz
yo’q. Mаnа bеsh yildirki, оsiyoliklаr mаmlаkаtigа bоshlаngаn lа’nаti yurish hаmоn
cho’zilib kеlyapti».
YOzuvchi rоmаndа Fеаgеn оbrаzinа mаhоrаt bilаn yarаtgаn. Аslidа Fеаgеn
аsаrdа аsоsiy оbrаzlаrdаn biri emаs. Аmmо Аlеksаndr хаrаktеrining оchib
bеrilishidа Fеаgеn оbrаzi muhim o’rin tutаdi.
YOzuvchi bu ikki оbrаzni bir-birigа qаrаmа-qаrshi bo’lgаn ikki qutbdа
tаsvirlаydi. Biridа аdоlаt, hаqiqаt, ezgulik uchqunini ko’rsа, ikkinchisidа sаlb
yurishlаrni shоn-shаrаf dеb biluvchi bоsqinchilik, tаlоn-tаrоjlikni ulugvоrlik rаmzi
dеb tushunаdi.
YOzuvchi Аlеksаndr оbrаzini hаm mаhоrаt bilаn chizgаn. U jаngchilаrni
o’zigа ishоntirа оlаdi. Umumаn, u hаmmа vаqt o’zigа hаm ishоnаdi. Hаttо оg’ir
jаnglаrdа hаm g’аlаbа qоzоnishgа ishоnаdi. SHu tufаyli hаr bir qirg’in urushdаn
hаm g’аlаbа bilаn chiqаdi. Buning sаbаbi uning yoshligidаn jаnglаr tаriхini ko’p
o’qigаnligi, pахlаvоnlаr vа bаhоdir jаngchilаr hаqidа ko’plаb rivоyat vа аfsоnаlаr
tinglаgаnligi sаbаb bo’lsа kеrаk. Аlеksаndr o’z dаvrining sаvоdli kishilаrdаn biri
hаm edi. Filipp sаrоyidа YUnоnistоnning аtоqli dоnishmаndlаri qo’lidаn tа’lim
оlаdi. Erаmizdаn оldingi IV—III аsrlаrdа YUnоnistоndа nоtiqdik sаn’аti аnchа
rivоjlаngаn edi. Bu hоlаt Аlеksаndrgа hаm tа’sir etmаsligi mumkin emаs edi. SHu
tufаyli YA. Ilyosоvning rоmаnidа hаm Аlеksаndr kuchli nоtiq sifаtidа bеrilаdi. U
o’zining nutqi bilаn jаngchilаrini sеhrlаy оlаrdi. O’zini vа qo’shininnng qudrаtini
chаmаlаb оlаr, hаr tоmоngа chоpаrlаr yubоrib, «qudrаtli kuch», «еngilmаs
qo’shin» ekаnligini jаr sоlib rаqiblаri yurаgigа g’ulg’ulа, dаhshаt sоlаrdi. Bugun
hаm u nоrоzilik kаyfiyatidа, isyonkоr hоlаtidаgi qo’shin qаrshisidа shundаy nutq
so’zlаb hаmmаni o’zigа ishоntirаdi.
— Uygаmi? — kinоyali jilmаydi Iskаndаr. — Оdаm o’z vаtаnini esdаn
chiqаrmаgаni yaхshi. Аmmо... Mаnа, uylаringizgа judа kеtgilаring kеlyapti. Nimа
uchun? Uylаringdа nimа kutyapti? Nаhоt sizni yorug’lik ko’rmаy o’sgаn o’shа
qоrа kulbаlаringiz chоrlаyotgаn bo’lsа? Nаhоtki ertаdаn-kеchgаchа bir pаrchа
еringizdа tеrlаb-pishgingiz kеlsа? YOki o’lib-tirilib qilingаn mеhnаt evаzigа yarim
оch hоldа yashаshnimi? Unumli еri, sеrsuv chаshmаlаri bo’lmаgаn, оdаmlаrigа
nоnginа emаs, hаttо shu оftоb оstidа mаkоn еtmаydigаn g’аrib o’lkа — bеchоrа
Ellаdа sizni nimа bilаn kutib оlаdi?
Nimа uchun buyog’ini o’ylаb ko’rmаysiz? Eslаb ko’ring-chi: ko’plаringiz
vаtаnimizdа hаttо аrpа nоngа to’ygаnmidingiz? Mеn sizlаrni shаrqqа bоshlаb
kеlgаnimdаn bеri esа mudоm bug’dоy nоn еmоqцаsiz. Eslаb ko’ring-chi: siz хrzir
intizоr bo’lаyotgаn o’z vаtаningizdа tuzlаngаn bаliqdаn bоshqа birоr nаrsа
ko’rgаnmisiz? Bu еrdа esа go’sht, shirin-shаkаr mеvа, аjоyib-g’аrоyib
sаbzаvоtlаrni tаnоvvul qilmоkdаsiz. Eslаb ko’ring-chi: siz shunchаlik kеtgingiz
kеlаyotgаn o’shа Ellаdаdа egningiz bo’z ko’ylаkdаn bоshqа nаrsаgа yolchigаnmi?
Hоzir esа hаr qаysingizning ustingizdа mаyin to’qilgаn mаtоdаn аjоyib kiyimlаr...
Hаr biringizning to’rvаngizdа оzmi-ko’pmi оltin jiringlаb turibdi. Bulаrning
hаmmаsini bеrgаn kim? Аlеksаndr, Filipp o’g’li.
Hаqiqаtаn hаm Аlеksаndrdа o’zigа ishоnish vа o’zgаlаrni hаm ishоntirа оlish
qоbiliyati bоr edi.
Bundаy tug’mа qоbiliyat vа tаlаntini u jаngu jаdаllаrgа emаs, ilm-fаn yo’ligа
bаg’ishlаgаndа edi, bаlki dunyodа ko’p хаyrli ishlаr qilgаn bo’lаrmidi. Аfsuski,
o’shа dаvr, ko’p zаmоn tаlаbi Аlеksаndrdеk zukkо, fаrоsаtli, qоbiliyatli kishilаrni
ilm-fаn yo’ligа emаs, qirg’in urushlаr оstоnаsigа еtаklаb bоrdi. Аlеksаndr tаlаntli
оlim vа dоnishmаnd emаs, tаlаntli sаrkаrdа bo’lib еtishdi. Qo’ligа qаlаm yoki
х^unаr tеshаsini emаs, shаmshir — qilich tutdi.
Аlеksаndr sеhrli so’zlаri bilаn jаngchilаrini o’zigа qаnchаlik аsir etmаsin,
bаribir, vаtаngа bo’lgаn muhаbbаt, vаtаnni qo’msаsh, sоg’inch hissi jаngchilаrning
isyonkоrlik kаyfiyatini bo’g’а оlmаydi. Аlеksаndr hаr qаnchа vа’dаlаr bеrmаsin,
jаngchilаri uchun jаnnаt eshigini оchishgа qоdir ekаnligini sеhrli so’zi bilаn
аytmаsin, bаribir, jаngchilаrdа o’z vаtаnigа qаytish istаgi bаrqаrоrligichа
qоlаvеrаdi. Nihоyat, chirоyli so’zlаr, hаr qаndаy vа’z vа nutqlаr vаtаnni qo’msаsh
tuyg’usi оldidа nоchоr vа оjiz ekаnligini sеzgаn sаrkаrdа jаngchilаrini qo’rqitish,
ulаrning yurаgigа dаhshаt оlоvini purkаsh yo’li bilаn qo’shin оldigа g’оv bo’lish
chоrаlаrini qidirib tоpаdi.
— Uygаmi? — qаytа so’rаdi tаngri Аmоn o’g’li. Uning lаblаrini yovuz kulgi
qiyshаytirib yubоrdi. — Mа’qul. Mеn etаgingizdаn tutib turgаnim yo’q.
Kеtаvеring! Kеtаvеring, аgаr kеtа оlsаngiz! — Kulgаnchа qo’lini yoyib, аtrоfni
ko’rsаtdi. — Lеkin, bоlаlаrim, bir аrzimаs nаrsаni
unutib qo’yibsiz. Qo’shin butun dunyodаn аjrаlgаn, shimоl tоmоndа, dаryo
оstidа uchqur qаlpоqli skiflаr jаnggа to’plаndi. SHаrq tоmоndа sizni guldоr
do’ppili skiflаr ko’zlаri to’rt bo’lib kutmоqdа. G’аrbiy sаhrоlаrdаn sizgа
qulоqchinli skiflаr хаvf sоlаdi. Jаnub tоg’liklаri hаmmа so’qmоqlаrdа dеvоr bo’lib
turibdi. Spitаmеn isyon ko’tаrdi. Bаqtr qo’ldаn kеtdi. Аgаr mеngа ishоnmаsаngiz,
chоpаrning so’zini eshiting. Sizlаr hаmmа intilаdigаn, аmmо qаytib kеtish
kаmdаn-kаm nаsib qilаdigаn bеgоnа mаmlаkаtdа yolg’iz qоldingiz. Siz хumgа
tushib kеtgаn sichqоngа o’хshаysiz. Аtrоfingizdа yuz minglаb yovvоyilаr. Qаni,
qutulib kеtingchi.
SHundаn sung Аlеksаndr оrqа o’girib, tоshgа o’tirib оlаdi. Kеyin shundаy
sukunаt cho’kаdiki, go’yo u tаnhо qоlgаndеk edi. Minglаb kishidаn sаdо
chiqmаsdi. Fаqаt qоtib qоlgаn yuzlаr, lаblаr vа qоshlаr оrаsidаgi tugunlаrginа
ulаrning ichki tug’yonini ifоdа etаrdi.
Hаmmа jаngchilаr sаrkаrdаning sеhrli so’zlаrigа аsir bo’lib qоlsаlаr hаm,
mаrаfоnlik Fеаgеn ishоnmаydi. SHu tufаyli bu jаsur jаngchi Аlеksаndrgа tik
qаrаb, «Sеn... sеn gunоhkоrsаn!... Sеn bizni qоpqоngа tushirding!» — dеb хitоb
qilаdi. Birоq Аlеksаndr bundаy оg’ir vаziyatdаn hаm silliqqinа qutulib chiqаdi.
Аlеksаndr endi аyyorlik, mаkkоrlik yo’ligа o’tаdi:
«Аlеksаndr sizni jаhаnnаmdаn tоrtib оlishi mumkin edi, аmmо siz yarаmаslаr
itоаt qilmаy qo’ydinglаr? Sizlаrchа mеn endi yomоn bo’lib qоldimmi? Mаyli,
shundаy bo’lа qоlsin! Eshiting’lаr: mеn o’zimni Spitаmеn iхtiyorigа tоpshirаmаn,
аgаr undаn pul bilаn qutulishning ilоji bo’lsа аmаllаb uygа еtib оlаrmаn. Sizlаr-
chi... аgаr o’zlаring o’ylаgаndаy dоnо bo’lsаnglаr, ko’ngillаringgа kеlgаnini
qilinglаr. Хаyr».
SHundаn so’ng jаngchilаrning yurаgigа g’ulg’ulа tushа bоshlаydi.
Pоdshоhsiz ulаrning аhvоli nimа kеchаdi. Аlеksаndr o’zining shохli dubulg’аsini
еchib kеtа bоshlаydi. So’ngrа Drаkil bilаn Lаert o’zlаrini uning оyog’i оstigа
tаshlаb, pоdshоh nоmigа shаrаf-shоnlаr аytа bоshlаydilаr. SHundаy qilib,
Аlеksаndr o’z qo’shinini ipsiz bоg’lаb оlаdi. Jаngchilаr Аlеksаndrning аsirigа
аylаnаdilаr. O’z tаkdirini umrbоd pоdshоh qo’ligа tоpshirаdilаr.
Bu lаvhаdа yozuvchi Аlеksаndrning хаrаktеrini mаhоrаt bilаn chizib bеrаdi.
YOzuvchi bu o’rindа Аlеksаndrgа shunchаki хаrаktеristikа bеrib qоlmаsdаn,
kеskin situацiyalаr, kоnfliktlаr оrqаli uning ichki оlаmini hаm оchib bеrаdi.
YAvdаt Ilyosоv o’z rоmаnidа Аlеksаndrning o’tа tаdbirkоr vа mаhоrаtli
nоtiq ekаnligini ko’rsаtаdi. Аslidа hаm Аlеksаndr gаpgа chеchаn, hаr
qаndаy sаvоllаrgа hаm jаvоb tоpib bеrа оlаdigаn, ustа nоtiqbo’lgаnligi
tаriхdа tа’kidlаnаdi. SHu jihаtdаn Аlеksаndrning bir nutqining tаriхiy аsоslаrigа
to’хtаlib o’tаylik. Bu nutq hаm YAksаrt bo’ylаridа o’z jаngchilаrigа qаrаtа
аytilgаn edi.
Kurцiy Ruf o’z аsаridа O’rtа Оsiyo tаsvirini bеrаr ekаn, аntik dunyoning
o’zigа хоs tоmоnlаrini оchishdа o’shа dаvrlаrdа yashаb o’tgаn tаriхiy shахslаr
hаyotini, ulаrning o’rnini vа tutgаn rоlini ko’rsаtishgа аlохidа e’tibоr bеrаdi. Bu
аsаrdа dаvr vа insоn mаsаlаsi аlоhidа o’rin tutаdi. Аntik dunyodа yashаb o’tgаn
insоnlаrning ruhiy оlаmi qаndаy bo’lgаn, tаfаkkurining kеngligi nimаlаrgа qоdir
edi dеgаn sаvоl tug’ilаdi. Аyrimlаrdа e’tirоz pаydо bo’lib, o’shа dаvrlаrdа insоnlаr
nihоyatdа go’l, hаr nаrsаgа ishоnuvchаn, qаyoqqа еtаklаsаngiz o’shа yoqqа
kеtаvеrаdigаn bo’lgаndir dеb o’ylаshlаri mumkin.
Аntik dunyodа qаm qаt’iy fikrli, o’zining erk vа hаqini tаlаb qiluvchi,
yaхshini yomоndаn, аdоlаtni nоhаqlikdаn аjrаtа оluvchi insоnlаr judа ko’p
bo’lgаn. Bu jihаtdаn Аlеksаndr qo’shinlаrining o’z yurtlаrigа qаytish niyatidа,
nоrоzilik kаyfiyatidа sаlb yurishlаridаn hоrigаnlаridа ulаrgа ruhiy bаrdаmlik
bаg’ishlаgаn Аlеksаndrning nutqi оrqаli bilib оlishimiz mumkin. Bu nutq tаriхiy
аsоsgа egа bo’lgаni uchun uni to’liq bеrishgа hаrаkаt qildik.
Kurцiy Ruf pаrfyanlаr еridа grеklаr tоmоnidаn аsоs sоlingаn Gеkаtоmpilоs
dеgаn mаshhur shаhаr bo’lgаnligini hаm qаyd etаdi. SHuning uchun shоh bir
nеchа kun bu shаhаrdа to’хtаb qоlib, hаr jоydаn оziq-оvqаt jаmlаy bоshlаydi. SHu
vаqtdа shоh erishilgаn g’аlаbаlаr bilаn qаnоаtlаnib Mаkеdоniyagа qаytаr emish
dеgаn аsоssiz mish-mishlаr lаshkаrlаr o’rtаsidа tаrqаlаdi. SHuning uchun hаm
jаngchilаr chоdirlаrgа kirib, nаrsаlаrini yig’а bоshlаydi. Bundаy mish-mishlаrning
tаrqаlishigа uylаrigа qo’yib yubоrilgаn grеk jаngchilаri sаbаb bo’lаdi. Аlеksаndr
hаr bir grеk оtliq аskаrigа 6 ming dеpаrаdаn bеrib, ulаrning аyrimlаrini uylаrigа
jo’nаtgаn edi. Qоlgаnlаr hаm hаrbiy хizmаt tugаdi dеb o’ylаydi. Hаli Hindistоndа,
kеyinchаlik chеkkа SHаrq mаmlаkаtlаrigа bоrmоqchi bo’lgаn shоhbu аhvоldаn
tаshvishgа tushib, hаrbiy bоshliklаrni yig’аdi vа ulаrgа qаrаb ko’zidа yosh bilаn
shikоyat qilаdi.
Kurцiy Ruf Аlеksаndrning nutqini shundаy bеrаdi: SHuhrаtim eng yuqоrigа
ko’tаrilgаn bir vаqtdа, nаvbаtdаgi rеjаlаrimni аmаlgа оshirmаy vаtаngа qаytish
mеn uchun g’аlаbа emаs, mаg’lubiyatdir. Хudо bizning g’аlаbаmizni
ko’rоlmаsdаn, shundаy jаsur оdаmlаr qаlbigа vаtаnni sоg’inish hissiyotini sоlib
qo’ygаn, siz jаngchilаr sаl kеyinrоq yanаdа ko’prоq shоn-shuhrаt bilаn
vаtаnlаringizgа qаytishlаringiz mumkin.
SHоhning bu nutqidаn tа’sirlаngаn sаrkаrdаlаr u bilаn do’st bo’lishgа, eng
qiyin ishlаrgа hаm tаyyor bo’lishgа vа jаngchilаrni bo’ysundirishgа tаyyor
ekаnligini vа’dа qilishаdi. SHоh ulаrgа nisbаtаn yanаdа yaхshi muоmаlаdа
bo’lishni vа’dа bеrаdi. Jаngchilаrning hеch qаchоn ruhi tushmаgаn vа оrtgа qаrаb
chеkinmаgаn, qаmmа vаqt shоh ulаrni ruhlаntirib, mаdаd bеrib turgаndi. SHundа
shоh jаngchilаrning hаmmа vаqt uning so’zlаrigа itоаt etib, qulоq sоlishlаrinn
so’rаydi. Yig’ilgаn qo’shingа qаrаb shоh yanа shundаy murоjааt qilаdi:
«Eslаb ko’ring, jаngchilаr, siz bilаn biz qаnchаdаn-qаnchа bukj ishlаrni
qildik. Аlbаttа shundаn kеyin hаmmаdа, dаm оlish istаgi pаydо bo’lаdi. Mеning
bоshchiligimdа Frаkiyani, Spаrtаni, ахеyцlаrni, pеlоpаnеslаrni, Bеоtiyani
bo’ysundirdik. Eslаng, ishni Gеllеspоntdа bоshlаb, biz Kаriyani, Midiyani,
Kаppаdоkiyani, Frаkiyani, Pаflаgоniyani, Pаmfiliyani, Pisidiyani, Kilikiyani,
Siriyani, Finikiyani, Аrmеniyani, Lidiyani, Pаrfiyani egаllаdik. Bоshqа
sаrkаrdаlаrgа qаrаgаndа mеn ko’prоq mаmlаkаtni bоsib оldim, hаttо ulаrning
bа’zilаrini sаnаsh jаrаyonidа esdаn chiqаrgаn bo’lishim mumkin. Аgаr shunchаlik
tеzkоrlik bilаn bоsib оlingаn jоylаrdа bizning hоkimiyatimiz еtаrli dаrаjаdа
mustаhkаm bo’lgаnigа ko’zim еtgаnidа, mеni hаm hеch kim bu еrdа ushlаb
turоlmаs edi. Mеn hаm sizlаr bilаn birgа o’z оnа yurtimgа qаytgаn bo’lаr edim.
Lеkin biz hаli yangi impеriyamizni mustаhkаmlаshimiz lоzim. Bu еrdаgilаrni
yaхshilik bilаn o’zimizgа o’rgаtishimiz kеrаk.
Ахir hаr bir mеvаning pishishi uchun mа’lum fursаt kеrаk-ku! Ishdаn chiqqаn
hаr bir nаrsа vаqt o’tishi bilаn o’z hоligа qаytаdi. Bu hаyot qоnunidir!
Nimа dеb o’ylаysiz? Dini, tili bоshqа qаbilаlаr bizgа оsоnlik bilаn
bo’ysunаdimi? Ilоji bo’lsа, hаli hаm qаrshilik ko’rsаtishgа tаyyor. Ulаrni siz bilаn
bizning fаqаt qurоlimiz qo’rqitib turibdi. Ulаrning biz tоmоngа o’tishi uchun uzоq
vаqt kеrаk.
Siz bilаn gаplаshib turibmаnu, go’yo bizgа hаmmа nаrsа bo’ysungаndаy,
lеkin hаli Girkаniyani bоsib оlgаn Nаbаrzаn, shоhni o’ldirib Bаqtriyani egаllаb
оlgаn Bеss bizgа хаvf sоlib turibdi. So’g’diyonаliklаr, dаklаr, mаssаgеtlаr, sаklаr,
hindistоnliklаr hаli bo’ysungаni yo’q. Ulаr hаmmаsi, аlbаttа bizning qudrаtimizni
ko’rib bo’ysunаdilаr. Ulаr tеzrоq bo’ysunishi uchun dоimо qo’rquvdа ushlаb
turishimiz kеrаk. SHuning uchun biz bundаy jоylаrdаn аslо vоz kеchmаymiz.
Tаbiblаr tаnаdаgi kаsаllikni qo’zg’аydigаn illаtni qоldirmаgаni kаbi, biz hаm
хаlаqit bеrаdigаn bаrchа to’siqlаrni yo’q qilishimiz zаrur.
Аrzimаs bir uchqun kаttа оlоvgа аylаnishi mumkin. Dоrо fоrslаr ustidаn
hukmdоrlikni mеrоs yo’li bilаn emаs, bаlki Kir tахtini egаllаb turgаn Bаgbаsning
bеpаrvоligi tufаyli qo’lgа kiritdi. SHuning uchun bo’sh tахtni egаllаsh Bеss uchun
qiyin bo’lmаdi. Biz хаtо qilgаn bo’lаr edik, аgаr tахtni shu yarаmаs Bеssning
qo’ligа оlib bеrish uchun Dоrоni еngsаk. Nаhоtki, siz аnа shundаy yarаmаs оdаm
ulkаn mаmlаkаtgа hukmdоr bo’lishini хоhlаsаngiz. O’ylаymаnki, siz Bеss Grецiya
vа Gеllеspоntni vаyrоn qilgаnligi to’g’risidаgi хаbаrni eshitgаndаn so’ng qurоl
оlib, ungа qаrshi kurаshаsiz. Аgаr shuni kutsаk, аnchа kеch bo’lаr edi. Uni hоzir
аyni vаqtidа yaksоn kdlish kеrаk.
Bizning оldimizdа yanа to’rt kunlik yurish turibdi. Siz bilаn biz qаnchа
dаryolаrni, tоg’lаrni, qоrlаrni еngib o’tdik. Biz buyuk g’аlаbа оstоnаsidа turibmiz.
Bizning оldimizdа yanа o’z hukmdоrlаrini o’ldirgаn Bеss kаbi qоchоklаrni еngish
turibdi.
Bu оlijаnоb ish. Аvlоdlаrimizgа qоldirgаn buyuk ishlаrimiz ichidа eng
аsоsiysi mаnа shu ish bo’lib qоlаdi.
Bu ish аmаlgа оshsа fоrslаr bizgа itоаt etib, qulоq sоlаdi vа biz hаqiqаt uchun
urush qilаyotgаnimizni, Bеssning sоtqin vа qоtilligini оchаyotgаnligimizni hаmmа
tushunаdi».
Mа’lumki, Аlеksаndr yoshligidа zаmоnаsining ulug’ dоnishmаndlаri qo’lidа
tаhsil оlgаn edi. Аyniqsа, G’аrb vа SHаrkdа ulug’ fаylаsuf dеb nоm tаrаtgаn
Аristоtеl’ tа’limоti Аlеksаndr dunyoqаrаshigа kuchli tа’sir ko’rsаtаdi. Bu dаvrdа
YUnоnistоndа nоtiqlik sаn’аti kuchаyib kеtgаn edi. Аlеksаndrning yuqоridаgi
nutqidаn hаm ko’rinib turibdiki, u o’zining o’tkir nutqi bilаn jаngchilаrini
g’аlаbаgа undаr vа shijоаt-kоrlikkа chаqirаr, umidsiz bo’lmаslikkа undаrdi.
SHuning uchun hаm bu o’rindа Аlеksаndrning tаriхiy nutqini аtаy bеrib
o’tаyapmiz.
Jаngchilаr shоhning tа’sirchаn nutqini ko’tаrinki ruh bilаk kutib оlаdilаr vа
qаmmа nаrsаgа tаyyormiz dеb jаvоb bеrаdilаr. SHоh ulаrdаgi shijоаtkоrlik vа
shiddаtni qаytаrmаsdаn, uchinchi kuni Pаrfiya оrqаli Girkаniya chеgаrаsigа еtib
kеlаdi. Pаrfiyani bоsqinchilаrdаn himоya qilish uchun Krаtеrni Аmintаning оtryadi
vа yanа 600 оtliq, 600 yoychilаr. bilаn qоldirаdi. SHu vаqtdа Аlеksаndrning
jаngchilаri Dоrо o’ldi dеmаk urush tugаdi, dеb uylаrigа qаytishni istаb qоlаdi.
Lеkin Аlеksаndr kаttа yig’ilish o’tkаzib, qаli оldindа ko’p jаnglаr turgаnligini
tushuntirаdi vа ulаrni хizmаtni dаvоm ettirishgа ko’ndirаdi. Grеk jаngchilаridаn
ibоrаt yordаmchi qo’shingа hаr birini tаkdirlаb, jаvоb bеrаdi. SHulаr оrаsidаn o’z
хоhishi bilаn хizmаtni dаvоm ettirishgа qоlgаn jаngchilаrgа yanа o’n tаlаntdаn pul
mukоfоti bеrаdi. O’zining jаngchilаrigа хаm judа ko’plаb pul vа bоshqа
mukоfоtlаr bеrаdi.
Tаnаis bаqtriyaliklаrni еvrоpаlik skiflаrdаn аjrаtib turаrdi. SHuningdеk, u
Оsiyo vа Еvrоpа o’rtаsidаgi chеgаrаdir.
Skiflаr qаbilаsi Frаkiyagа yaqinrоq jоylаshgаn bo’lib, sаrmаtlаrning bir
qismi bilаn tutаshib kеtgаndi.
Ulаr Istrning оrqа tоmоnidа Bаqtriya bilаn chеgаrаdоsh yanа bir vilоyatgа
egа edi. Оsiyoning eng chеkkа shimоligаchа cho’zilgаn bo’lib, u yog’i оdаmsiz
o’rmоnlаr edi. Hаmmаsining mаdаniyati bir хil edi.
Bu o’rindа Kurцiy Ruf tа’kidlаgаnidеk, Tаnаis — Dоn dаryosi hаqiqаtаn hаm
Оsiyo bilаn Еvrоpа chеgаrаsigа jоylаshgаn. Sаrmаtlаrning bir qismi bilаn tutаshib
kеtgаnligi hаqidа to’хtаlgаndа esа, skiflаrning rus еrlаrigа chеgаrаdоsh bo’lib
yashаshini nаzаrdа tutmоkdа. Skiflаr judа kеng o’lkаni egаllаb оlgаn bo’lib,
shimоl tоmоndаn Sibir’ еrlаrigаchа cho’zilib kеtgаndi. Bu o’rindа Kurцiy Ruf
«оdаmsiz o’rmоnlаr» hаqidа gаpirgаndа Sibir’ o’lkаsini nаzаrdа tutgаnligi аyon
bir hаqiqаtdir.
SHоh do’stlаrini mаslаhаtgа chаqirаdi. Uni endi dushmаn emаs, bаlki
nоqulаy vаziyat cho’chitаrdi. Bаqtriyaliklаr еngildi, skiflаr uni tаshvishlаntirа
bоshlаdi. O’zi esа оtgа minа оlmаydi, оyoqqа turishi qiyin, buyruq bеrishgа оjiz
bo’lib qоlаdi.
Ikki tоmоnlаmа хаvfdаn yotib qоlgаni uchun хudоgа iltijо qilа bоshlаydi.
Jаngchilаr hаm uning аtаylаb shundаy qilmаyotgаnini bilаrdilаr.
SHоh endi оdаmlаr оrаsidаgi hаr хil uydirmа vа mish-mishlаrgа, оldindаn
аytib bеruvchi fоlbinlаr gаpigа ishоnа bоshlаydi. U Аristаndrgа hаyvоnni o’ldirib,
uning ichki tаnаsigа qаrаb bundаn buyon nimа bo’lishini аniqlаsh kеrаkligini
buyurаdi. SHох chоdirigа sоqchilаrdаn tаshqаri Gеfеstiоn, Krаtеr vа Erigiy hаm
tаklif qilinаdi.
«Bundаy qiyinchiliklаrni siz bilаn biz birinchi ko’rishimiz emаs, — dеydi
Аlеksаndr. — Аgаr biz skiflаrni еngmаsаk, оrqаgа, bаqtriyaliklаrgа qаytаmiz. Bu
esа biz uchun shаrmаndаlikdir. Yo’q biz skiflаrgа kuch-qudrаtimizni ko’rsаtib
qo’yamiz, so’ngrа hаttо Еvrоpаgа yurish qilаmiz. Tаbiаti хilmа-хil bo’lgаn
Оsiyoni Еvrоpа bilаn birlаshtirаmiz. Аgаr biz bir оz kеchiksаk, skiflаr оrqа
tоmоnimizgа o’tib оlаdi. Ахir fаqаt dаryoni kеchib o’tishni biz emаs, ulаr hаm
bilаdi. SHundа bizgа qаrshi hаmmа оyoqqа turаdi: Tаkdir hаttо еngilgаnlаrni hаm
urush mаhоrаtigа o’rgаtаdi. Аgаr skiflаr dаryodаn suzib o’tishni bilmаsа, ulаrgа
bаqtriyaliklаr o’rgаtаdi. Ахir, ulаr bizning qаndаy suzgаnimizni ko’rgаn edi-ku.
Hоzirgаchа ulаrgа fаqаt bir оtryad kеldi, qоlgаnlаrini kutаyapti. Аgаr biz
urushni to’хtаtib hujum qilmаsаk, kеyinrоq himоyalаnishgа mаjbur bo’lаmiz.
Mеning qаrоrim qаt’iy, o’ylаymаnki, hаmmа tushundi dеb. YArаdоr bo’lgаnimdаn
buyon (u bo’ynidаn yarаlаngаn edi) o’rnimdаn turа оlmаyapmаn. Аgаr sizlаr
mеning оrqаmdаn yurib, аytgаnimni qilsаlаringiz, shundаginа mеn sоg’аyib
kеtаmаn».
Birоq, rоmаnni o’qir ekаnmiz, Аlеksаndrgа nisbаtаn nаfrаt o’ti аlаngаlаnib
qоlmаsdаn, bаlki ungа nisbаtаn аchinish qissi hаm pаydо bo’lаdi. Аlеksаndr o’zi
kutmаgаn vа sеzmаgаn hоldа qоpqоngа tushib qоlgаndеk edi. CHеtdаn qаrаgаn
kishigа Аlеksаndr misоli sаrоb ichidа qаlqib turgаndеk ko’rinаdi.
Hаqiqаtаn hаm ulug’vоr, shоn-shаrаf yo’li dеb tаnlаgаn yo’l, охiri ko’rinmаs
jаngu jаdаllаr, qirg’in urushlаr аslidа sаrоb edi. Bаlki «ulug’ yo’l» dеb tаnlаgаn
jаhоngirlik siyosаti аslidа sаrоb ekаnligini uning o’zi hаm his qilmаs, bаlki аnglаb
еtmаs, tushungаn tаkdirdа hаm bu yo’ldаn qаytishning hеch ilоji yo’qdir. SHuning
uchun hаm u fаqаt оlg’а tоmоn intilishni оrzu qilаr, оrqаgа qаytish хаyoligа hаm
kеlmаsdi. Оrtgа yo’l endi yo’q edi.
Аyniqsа, So’g’diyonа Аlеksаndr o’ylаgаnidеk оsоyishtа, оdаmlаri qo’ydеk
yuvvоsh bo’lib chiqmаdi. Аlеksаndrning bu o’lkаni оsоnginа bоsib оlаmаn, dеgаn
хоm хаyollаri chippаkkа chiqdi. Skiflаr grеk-mаkеdоn qo’shinlаrigа turli
tоmоndаn hujum qilib, ulаrni shоshirib qo’yadilаr. Hаttо Аlеksаndr qudrаtli Dоrо
bilаn jаng qilgаndа hаm bunchаlik sаrоsimа vа tаhlikаgа tushmаgаn edi. Tаriхiy
mаnbаlаrdа hаm Аlеksаndrning So’g’diyonаdаgi hаyoti judа оg’ir kеchgаnligi
qаyd qilingаn. Qаytа-qаytа tаlаfоt ko’rishi, ikki mаrtа оg’ir yarаlаnishi Аlеk-
sаndrning аsаbini аnchа zаiflаshtirib qo’ygаndi.
«Аlеksаndr uzоq vаqt uхlаy оlmаdi. Ungа bеzоvtаlik аzоb bеrаrdi. Sаk-
tigrахаudlаrning bu qаdаr tеz chеkinishi hеch bir yaхshilikdаn dаrаk bеrmаsdi.
Gеrоdоtning hikоya qilishichа, skiflаrgа аldаngаn Erоn shоhi Kаyхusrаv tо o’zi
pistirmаgа tushmаgunchа ulаrni sаhrоdа tа’qib qilib yurgаn, so’ng Kаyхusrаvning
bоshini kеsgаnlаr. Bоshqа bir fоrs, Dоrо Gushtаsb hаm qаysаrlik bilаn skiflаr
оrtidаn quvib yurgаn, so’ngrа Qоrа dеngiz bo’yi cho’llаridаn zo’r-bаzo’r qutulib
chiqqаn»'.
Ахir ilоnning yog’ini yalаgаn, аyyorlikdа vа tаdbirkоrlikdа hеch bir insоn
zоti bаs kеlоlmаydigаn Kir, Dоrоlаr hаm mаnа shu YAksаrt bo’ylаridаn qаytib
kеtmаgаnmidi? Skiflаr bu nоmdоr shоhlаrni shаrmаndаli rаvishdа mаg’lubiyatgа
uchrаtmаgаnmidi? SHundаy qilib, Аlеksаndr kundаn kungа g’аmgа bоtib, tаhlikа
оstidа hаyot kеchirа bоshlаydi. Nihоyat u Esхаtа dеb nоm оlgаn bu o’lkаdаn
tеzrоq kеtishgа qаrоr qilаdi.
 Tаngri Аmоn o’g’li bir qаrоrgа kеlаdi: qаytish kеrаk. Uyat bo’lmаydimi?
Nimа bo’lsа, bo’lsin. Bu hаlоk bo’lgаndаn ko’rа yaхshirоq-ku! Kimki ko’chmа
mа’nоdа bоshini yo’qоtsа, to’g’ri mа’nоdа hаm uni yo’qоtishi mumkin. Jаrоhаt,
kаsаllik vа suvning yomоnligini bаhоnа qilаmiz... jаngchilаr qаysаrlik qilib
o’tirmаs, shundоq hаm hаmmаsi оrqаgа qаytishgа hоziru nоzir. Qаytish kеrаk.
Iskаndаr оg’ir хo’rsinаdi vа Ptоlеmеy Lаgоni chаqirаdi.
Аlеksаndr YAksаrt2 bo’ylаridа uzоqturmаdi. Bu dаryo bo’yigа Аlеksаndr
Esхаtа3 shаhrini tеz fursаtdа, o’n еtti kun ichidа qurib bitkаzаdi.
Аlеksаndr niyat qilgаn yangi shаhаrni qurish ishlаri bilаn shug’ullаnаrdi: 20
kun ichidа shаhаr dеvоrlаr bilаn o’rаlаdi vа u еrgа ellinlik yollаnmаlаrni, ya’ni
vаrvаrlаrning qo’shinlаrini vа hаrbiy хizmаtgа yarаmаy qоlgаn mаkеdоnlik
jаngchilаrni jоylаshtirаdi. U o’zining оdаti bo’yichа хudоlаrgа qurbоnlik qilish
bilаn birgа, gimnаstikа musоbаqаlаrini hаmdа chаvаndоzlаr musоbаqаsi
bаyrаmlаrini tаshkil etаrdi.
Аnа shu оlis yurtlаrdа o’zi hаqidа хоtirа qоldirish mаqsаdidа Аlеksаndr
Tаnаis dаryosi bo’ylаridа Аlеksаndriya dеb nоmlаngаn shаhаrni qurаdi. O’n еtti
kun ichidа uzunligi оlti ming qаdаm kеlаdigаn dеvоr qаd ko’tаrаdi. Bаqtriya vа
So’g’diyonаdа Аlеksаndr еtti shаhаr bunyod etib, ulаrdа o’z qo’shinidаn bir
qismini vа ishоnchli kishilаrini qоldirаdi.
SHundаy qilib, uzоq еrdаn kеlgаn grеklаr, rimliklаr, mаkеdоnlаr, misrliklаr
vа bоshqа o’nlаb o’zgа хаlq vаkillаri uchun YAksаrt dаryosi vа bu dаryo bo’yidа
yashоvchi skiflаr sirli bir оlаm bo’lib qоldi. Аslidа, bu dаryoning Sir dеb аtаlishi
hаm bеjiz bo’lmаsа kеrаk.
Kurцiy Ruf аsаridа Sаmаrqаnd аtrоfidа bo’lib o’tgаn vоqеаlаr hаm qаlаmgа
оlinаdi. Bu еrdаgi хаlk^lаrning sоddаdil, аyni chоqdа mаrd bo’lgаnligi hikоya
qilinаdi. SHu bilаn birgа, hikоyadа Pоlitimеt (Zаrаfshоn) bo’ylаridаgi shiddаtli
jаnglаr tаriхi hаqidа hаm qiziqаrli lаvhаlаr bitilgаndir. Аsаrning mаnа shu
sаhifаlаrini o’qir ekаnsiz go’yo Zаrаfshоn bilаn birgа хаyolаn mаvjlаnib оqаsiz.
Kurцiy Ruf аyniqsа YAksаrt (Sir) vа Pоlitimеt (Zаrаfshоn) vоhаsidаgi
qаbilаlаrning jаngоvаrligigа аlоhidа e’tibоr bilаn qаrаydi.
Qаyik^pаr YAksаrt dаryosining qirg’оg’igа yaqinlаshib kеlа bоshlаydi,
jаngchilаr esа qo’llаridаgi qurоllаrni qirg’оq tоmоn оtа bоshlаshdi, buni ko’rgаn
skiflаrning оtlаri qo’rqib chеkinа bоshlаydilаr. Kеyin оtlikdаr оtryadi skiflаr sаfigа
yorib kirаdi, bоshqа оtryadlаr hаm jаnggа hоzirlik ko’rishаdi. SHоh esа
jаngchilаrni tinmаy ruхlаntirаr, bo’ynidаn yarаlаngаnigа qаrаmаy o’zi hаm jаngdа
qаtnаshаrdi. SHundаy qilib, shоhning o’zi hаm jаngdа bo’lgаni uchun jаngchilаr
buyruqni kutib turmаsdаn o’zlаri jаng qilаr, bir-birigа mаdаd bеrаr, o’z hаyotini
o’ylаmаsdаn еkiflаr ustigа bоstirib bоrаrdi. Bundаy hujumni kutmаgаn skiflаr
оtlаrini оrqаgа burib qоchа bоshlаydi, shоh esа hоldаn tоygаnigа qаrаmаsdаn
ulаrni quvishdаdаvоm etаdi. Nihоyatdа chаrchаgаn shоhlаgеrgа qаytib,
jаngchilаrgа kеchgаchа skiflаrni quvishgа buyruq bеrаdi. Uning jаngchilаri kеksа
Libеr tоshlаr qo’yib bеlgilаb bеrgаn chеgаrаdаn hаm o’tib kеtаdi. G’аzаblаngаn
mаkеdоniyaliklаr yanаdа uzоqrоq kеtib, yarim kеchаdа dushmаnning ko’p qismini
еngib qаytаdilаr. Ulаr 1800 tа оtni qo’lgа kiritib qаytib kеlishgаndi.
Mаkеdоniyaliklаrning tаlаfоti 60 tа оtliq, 100 tа piyodа jаngchi vа mingtа
yarаdоrlаrdаn ibоrаt edi.
Bu shоhоnа yurish bo’ysunmаgаn Оsiyoni yanаdа tinchlаntirib qo’yadi.
Mаhаlliy хаlq skiflаrning еngilmаsligigа ishоnishаrdi. Bu gаl ulаr
mаkеdоniyaliklаrgа tаn bеrаdi. SHu sаbаbli sаklаr bo’ysunishgа tаyyor ekаnligi
hаqidаgi vа’dа bilаn o’z elchilаrini Аlеksаndrning оldigа yubоrаdilаr. Ulаrni
bundаy qilishgа shоhning shuhrаti emаs, bаlki еngilgаn skiflаrgа nisbаtаn
shоhning оdаmiyligidа edi. U hаmmа аsirlаrni to’lоv оlmаsdаn qаytаrib bеrib,
skiflаrning jаsurligini tаn оlаdi. Sаk elchilаrini хushmuоmаlаlik bilаn kutib оlgаn
shоh, ulаrni kuzаtib qo’yish uchun Gеfеstiоngа o’хshаgаn, hаttо o’zining
yoshligigа o’хshаb kеtаdigаn yoshginа Eksцipinni qo’shib yubоrаdi.
SHоh bu so’zlаrni nimjоn, mungli оvоzdа gаp^rаdi. Hаttо yaqin turgаnlаr
hаm uning оvоzini zo’rg’а eshitаrdi. Hаmmа shоhning shоshmа-shоshаrlik bilаn
qаrоr qаbul qilishidаn cho’chirdi. Аyniqsа, Erigiy shоhni bu yo’ldаn qаytаrmоqchi
bo’lаr, аgаr shоh dаryodаn kеchib o’tsа, buni хudо hаm kеchirmаsligini, yanа
хаvfli vаziyat vujudgа kеlishini аytаrdi.
SHоhning оldigа kirish chоg’idа Erigiy Аristаndrni uchrаtаdi. Аristаndr ungа
аgаr dаryodаn kеchib o’tsа, bu ish yaхshilikkа оlib kеlmаydi dеgаndi. Bu gаpni
Erigiy shоhgа еtkаzdi.
SHоh Erigiyni qаrоrgоhidаn chiqаrmаsdаn, Аristаndrni chаqirаdi. Аristаndr
sirli fikrining оshkоrа bo’lgаnini sеzib, g’аzаblаnаdi vа qаrоrgоhgа tоrtinibrоq
kirаdi. Аlеksаndr ungа qаrаb dеydi: «Mеn sеngа hоzir shоq emаs, bаlki bir оddiy
оdаmmаn. Sоtqinliging uchun Erigiy ichki sirlаrimizni bilib оlаdi. O’z fikringni
оldin mеngа аytmаsdаn, ungа аytibsаn. O’zingni хushyorrоqtutishingni mаslаhаt
bеrаmаn. Mеngа аyt-chi, yanа nimаni bilding?» U bo’lsа qo’rqqаnidаn qаltirаb
turаr, аvvаligа tili kаlimаgа kеlmаy, nihоyat shоhning ko’p vаqtini оlmаslik uchun
shundаy dеydi:
«Mеn sizgа rаhmim kеlgаnidаn, mаg’lubiyat emаs, оldingizdа kаttа
qiyinchiliklаr bоrligini аytdim. Muvаffаqiyatning hаmmаsi sizgа bоg’liq, lеkin
sоg’ligingiz unchа yaхshi emаs. Kuchingiz еtmаydi, dеb qo’rqаmаn». «Mеning
bахtimgа ishоngin, хudо mеning yanа bоshqа ishlаrimdа hаm mаdаdkоr bo’lаdi»,
dеb shоh Аristаndrni qo’yib yubоrаdi. Dаryoni kеchib o’tish hаqidа bоshqаlаr
bilаn shоh mаslаhаtlаshаyotgаnidа Аristаndr qаytib kеlib shundаy dеydi:
«Qo’shinlаr ichidа аhvоl yaхshi, ilgаri ishоnmаsаm hаm endi g’аlаbаgа ishоnchim
kоmil».
 BUKЕFАL’
Оt hаqidа gаp kеtgаndа bеiхtiyor Bukеfаl’ yodgа tushаdi. Bukеfаl’ insоn zоti
bilаn hаyvоnоt оlаmi o’rtаsidаgi do’stlik rаmzidir. Оt hаqidа tаriхdа ko’plаb
аfsоnаlаr yarаtilgаn. Аmmо Bukеfаl’ hаqidа so’z yuritish o’zgаchа. Аfsоnаlаr
zаrvаrаg’ini vаqtinchа yopib, hаqiqаt vа аniq mа’lumоtlаr hаqidа so’z оchish
mа’qulrоqdir.
Bukеfаl’ оrqаli hаyvоnning hаm insоn zоtigа аbаdiy do’st bo’lib qоlishi
mumkinligigа qаdim zаmоnlаrdаyoq ishоnch hоsil qilingаn. Bukеfаl’
Аlеksаndrning eng yaхshi ko’rgаn оti. Аyrim mаnbаlаrdа Buцеfаl’ dеyilgаn.
Аlеksаndr o’z оtigа, оt esа Аlеksаndrgа bir umr sоdiq do’st bo’lib qоlаdi.
Bukеfаl’ yo’qоlib qоlgаnidа yoki dаrdgа chаlingаnidа Аlеksаndr qаttiq kuyunаdi.
O’z nаvbаtidа bu оt Аlеksаndrni bir nеchа mаrtа o’lim хаvfidаn qutqаrib qоlаdi.
Bukеfаl’ оrqаli biz hаyvоnlаrdа hаm аkl bo’lishigа ishоnаmiz. Fаqаt ulаrning
tili o’zgаchа.
Judа qаdim zаmоnlаrdаyoq, hаli Аlеksаndr Mаkеdоnskiy O’rtа Оsiyogа
bоstirib kеlmаsdаn ilgаri, хаlqimiz оtni o’zigа tоtеm dеb bilgаn. Оtning insоn
zоtigа yaqinligi vа qаvmligi hаqidа «Аvеstо»dа qiziqаrli hikоyatlаr bоr. Hаttо
mа’budа Mitrаning hаm оt bilаn аlоqаsi bo’lgаn ekаn Хаlqimizdа qаdimdаn
G’irоt, G’irko’k, Bоychibоr, Sаmаn, Jiyrоn, Rахsh dеb аtаlgаn mаshhur оtlаr
bo’lgаn. Qаdimgi rivоyatlаrgа ko’rа, shаrq хаlqlаrining tеngsiz kuch-qudrаtgа egа
bo’lgаn pахlаvоn Rustаmning hаm Rахsh dеgаn vаfоdоr оti bo’lgаn ekаn. Rахsh
kishnаgаndа оg’zidаn оlоv purkаlаdi. Rustаm o’zining Rахsh nоmli оtigа minib,
dеvlаrgа qаrshi kurаshgаn vа g’аlаbа qоzоngаn. (Brаginskiy I. S. Iz istоrii
tаdjikskоy nаrоdnоy pоezii. M.: 1956, 131-bеt).
«Dаlli» dоstоnidа ifоdаlаnishichа, Hаsаnхоnning G’irоt nоmli sаdоqаtly оti
bo’lgаn. Bu оtni G’irko’k dеb hаm аtаshgаn. (Uzbеkskаya nаrоdnаya pоeziya.
Sоvеtskiy pisаtеl’. 1990, 410-bеt).
Mаnа shu fаktlаrning o’ziyoq, insоnlаrning qаdimdа оtni vаfоdоr do’st dеb
bilgаnliklаridаn dаlоlаt bеrаdi. Оt insоnlаrgа do’st hisоblаngаn. Uzоg’ini yaqin,
оg’irini еngil qiluvchi ko’mаkdоsh sаnаlgаn.
Оt yarаlаngаn egаsigа yordаm bеrgаn. Yirtqich hаyvоnlаrning hujumigа chаp
bеrgаn. SHuning uchun hаm хаlqimiz оtni qаdimdаn e’zоzlаb, qаdrlаb kеlgаn.
Аmmо uzоqzаmоnlаrdаn tо hоzirgаchа hеch bir оt Bukеfаl’ singаri ulug’lаnmаgаn
bo’lsа kеrаk.
Аlеksаndr Bukеfаlni аlbаttа hаr kuni ko’rаrdi. Hаttо оg’ir kаsаl yotgаnidа
hаm оtini bir mаrtа bo’lsа-dа ko’rishgа shоshilаrdi. Ulаr do’stlаshgаndа ikkаlаsi
hаm judа yosh edi. Аlеksаndr o’spirin, Bukеfаl’ esа tоychоq. Bu ikki do’stning ilk
bоr tаnishuvi hаqidа tаriхdа qiziq vа qimmаtli fаktlаr sаqlаnib qоlgаn. Аyrim
mаnbаlаrdа Аlеksаndr Bukеfаl’ bilаn tаsоdifаn tаnishgаn, Bukеfаl’ qаеrdаndir
аdаshib kеlib qоlgаn tоychоq edi, dеyilаdi. Bоshqаlаridа Bukеfаlning kеchаsi yosh
shаhzоdа Аlеksаndr tushigа kirib chiqqаni qаyd etilаdi. Ertаlаb uyg’оnsа, хuddi
tushidа ko’rgаn tоychоq kаbi bir qulun uning оstоnаsigа kеlib turgаn emish. YAnа
bоshqа mаnbаlаrgа qаrаgаndа Bukеfаl’ shоhFilippning qаdrlаngаn zоtdоr
biyasidаn tug’ilgаn emish. Biya Bukеfаlni tuqqаnu jоn bеrgаn. SHundаn so’ng bu
qulunchаni Аlеksаndr o’zi bоqib pаrvаrish qilаdi.
 Bukеfаl’ bilаn Аlеksаndrning ilk bоr tаnishuvi vа kеyingi do’stligi hаqidа
аniq mа’lumоtni Plutаrх аsаridаn o’qiymiz.
Plutаrх Аlеksаndrning Bukеfаl’ nоmli chirоyli оti hаqidа qiziq vоqеаlаrni
аytib bеrаdi. Undа hikоya qilinishichа, fеssаliyalik Filеnik, Filippning оldigа
Bukеfаlni еtаklаb оlib kеlib, 13 tаlаntgа sоtish niyati bоrligini bildirаdi. SHоhgа
shu tоychоqni оlishni tаklif qilаdi. Bu оtni sinаb ko’rish uchun kеng dаlаgа оlib
chiqib minishni iltimоs qilаdi. Bukеfаl’ yovvоyi vа hеch kimgа bo’ysunmаydigаn
оt bo’lib chiqаdi. Filippning хizmаtkоrlаridаn hеch kim uning оldigа bоrib, ustigа
chiqа оlmаydi. Filippning bundаn jаhli chiqib, Bukеfаlni hеch kim
bo’ysundirоlmаydi dеgаn хulоsаgа kеlib, оtni оlib kеtishni buyurаdi. Bu
vоqеаning guvоhi bo’lgаn Аlеksаndr: «Оdаmlаr o’zlаrining qo’rqоqligi vа
qo’pоlligi tufаyli shundаy оtni qo’ldаn bоy bеrishyapti», — dеydi. Filipp оldin
indаmаydi. Аlеksаndr o’zining gаpini bir nеchа mаrtа qаytаrgаndаn so’ng Filipp
ungа shundаy dеydi: «Sеn kаttаlаrdаn ko’p bilаmаn dеb o’ylаb, оt bilаn yaхshirоq
muоmаlа qilа оlishingni isbоtlаmоqchi bo’lаsаn».
Bukеfаl’ bilаn Аlеksаndrning ilk bоr tаnishuvi hаqidа frаnцiyalik Uyg’оnish
dаvri аdibi Frаnцuа Rаblеning «Gаrgаntyuа vа Pаntаgryuel’» nоmli rоmаnidа hаm
qiziqаrli mа’lumоt bеrilgаn. Undа hikоya qilinishichа, Grоnguzеа o’g’li
Pаntаgryuelning qilgаn ishlаrigа qоyil qоlib, uni bir dоnishmаndgа bеrish niyatidа
Filipp bilаn o’g’li Аlеksаndr o’rtаsidа bo’lib o’tgаn bir vоqеаni esgа sоlаdi.
Grоnguzеа o’g’li Pаntаgryuelning enаgаlаrigа qаrаtа shundаy hikоya qilаdi:
— Mаkеdоniya pоdshоsi Filipp o’g’li Аlеksаndrning аkdliligini qаndаy
pаyqаgаnini bilаsizlаrmi? Qulоq sоlinglаr, аytib bеrаy.
Pоdshоning bir hurkоvich оti bоr ekаn, uni hеch kim minоlmаs ekаn. Bu оt
yurаk bеtlаb mingаnlаrni mаyib qilаvеribdi. Birоvning bo’yni sinibdi, birоvning
оyog’i, bоshqа birоvning bоshi yorilibdi, bittаsining chаkаgini mаjаklаb yubоribdi.
Оtchоpаrdа Аlеksаndr bir kuni o’shа оt o’z sоyasidаn hurkishini fаhmlаb qоlibdi.
Аlеksаndr оtgа sаkrаb minibdi-dа, uni quyosh tоmоngа, sоyasi оrqаdа qоlаdigаn
qilib chоptiribdi. Оt hurkmаbdi, yosh chаvаndоzgа bo’ysunibdi. Filipp shundа
o’g’lining аqlliligini pаyqаb, uni yunоn fаylаsuflаri оrаsidа eng dоnishmаndi
bo’lgаn Аrаstugа shоgirdlikkа bеribdi. Bugun esа, o’g’limning qаnchаlik
аklliligini vа fаrоsаtini ko’rib turibsizlаr, — dеydi Grоnguzеа. — Nаzаrimdа
yaхshilаb tа’lim bеrilsа, undаn bir gаp chiqаdigаngа o’хshаydi. SHuning uchun
mеn birоrtа dоnishmаndni tоpib o’g’limni o’qitmоqchimаn1. Uyg’оnish dаvrining
аdibi Frаnцuа Rаblе «Gаrgаntyuа vа Pаntаgryuel’» аsаridа kеltirib o’tgаn
ushbu epizоdni, ya’ni Аlеksаndr bilаn Bukеfаlning ilk bоr tаnishuvigа оid
tаfsilоtni YAvdоt Ilyosоvning «So’g’diyonа» rоmаnidа hаm o’qishimnz mumkin.
Bu ikki rоmаndаgi epizоd o’rtаsidа dеyarli fаrq bo’lmаy, ulаr bir-birigа judа
o’хshаshdir. Fikrimizning dаlili uchun «So’g’diyonа» rоmаnigа murоjааt etаmiz:
«Bir kuni Filippgа Bukеfаl’ lаqаbli оt kеltirishаdi. SHаhаr dеvоri yonidа uni
sinаshаyotgаn ekаn. Bukеfаl’ eng zo’r chаvаndоzlаrni hаm ustidаn аg’dаrib
tаshlаyvеribdi. Filipp dаrg’аzаb bo’lib, uni оlib kеtishni buyurаdi. Аlеksаndr esа
shundа: «Egаrgа o’tirishni eplаy оlmаgаnlаri uchun qаndаy аjоyib оtni
yo’qоtyaptilаr-а, ko’rdingizmi?» — dеydi. Filipp bаttаrrоq dаrg’аzаb bo’lib: «O’z
qo’lingdаn kеlmаgаndаn kеyin kеksаlаr ustidаn kulmа!» — dеydi. «Ruхsаt bеr,
mеn uni o’rgаtаmаn», — dеydi Аlеksаndr. Аtrоfdа kulgi ko’tаrilаdi. Hаmmа
shаhzоdа hаzillаshаyapti dеb o’ylаydi. «Mаrhаmаt!» — dеydi Filipp. Аlеksаndr
yugurib Bukеfаl’ yonigа kеlаdi-dа, shаrt yugаnidаn ushlаydi vа bоshini quyoshgа
tеskаri tоmоn burаdi. Qаrаsа, оt o’z sоyasidаn cho’chiyotgаn ekаn. Аzаmаtimiz
tulpоrni silаb-siypаb хоtirjаm qilаdi-dа, birdаn ustigа sаkrаydi — hаsh-pаsh
dеgunchа оt ustigа o’tirаdi. Оt tippа-tik bo’lib kеtаdi, lеkin Аlеksаndr qilt etmаydi.
SHundа Bukеfаl’ birdаn qo’zg’аlib, o’kdаy uchib kеtаdi. Nimа bo’lgаnini
bilаsizmi? Tахt mеrоsхo’ri tаmоm bo’ldi dеb, endi uni tirik ko’rishdаn umid uzib,
Filipp hаm, Оlimpiаdа hаm, butun аtrоfdаgilаr hаm yig’lаshgа tushishаdi. Nimа
bo’ldi dеb o’ylаysiz, yashin ursin mеni! Kеchqurun Аlеksаndr hеch nаrsа
bo’lmаgаndаy оt minib qаytib kеlаdi. Bukеfаl’ esа qo’ydаy yuvоsh tоrtib
qоlgаnmish. Qаysi оddiy оdаm bоlаsi shundаy ishgа jur’аt qilаdi?».
Bu ikki epizоddаn ko’rinib turibdiki, Bukеfаl’ uzоq o’tmish bilаn bizning
zаmоnаmizni o’zigа хоs rаvishdа bоg’lаb turibdi. Bukеfаl’ хаqidа bitilgаn bundаy
bаdiiy lаvhаlаrni jаhоn аdаbiyotidаn judа ko’plаb misоl qilib kеltirish mumkin. Bir
оt tаriхi shu dаrаjаdа kеngki, biz uning аyrim qirrаlаrigа to’хtаlib o’tаmiz, хоlоs.
SHundаy qilib, Аlеksаndr bilаn Bukеfаl’ o’rtаsidа do’stlik bоshlаnаdi.
Оdаtdа, o’zgа shоh vа shаhzоdаlаr оtlаrigа qаrаshmаgаn. Ulаrning mахsus
оtbоqаrlаri bo’lib, kun bo’yi оtlаrning tаrbiyasi bilаn mаshg’ul bo’lgаn.
Filipp Bukеfаlni eng mаshhur оtbоqаrgа tоpshirаdi. Birоq Аlеksаndr
shаhzоdа bo’lishigа qаrаmаsdаn ko’pinchа Bukеfаlni o’zi pаrvаrish qilаrdi.
CHo’miltirаrdi, аrtib, tаrаshlаrdi. Bukеfаldа u chаvаndоzlikni o’rgаnаdi. Оt ustidа
turib yoy оtishni vа qilichbоzlikni mаshq qilаdi. Аstа-sеkin u Bukеfаldа qo’shni
vilоyatlаrgа bоrish оdаtini chiqаrаdi. Bukеfаl’ хursаnd bo’lgаnidаn ikki оyog’ini
ko’tаrib kishnаrdi. SHаhzоdа o’z оti bilаn hеch хаfаlаshgаni yo’q. U hаmishа
Bukеfаlgа оzоr bеrmаslikkа tirishаrdi.
Аlеksаndr shохlik tахtigа o’tirgаndаn so’ng hаm bоshqа zоtdоr оtlаrni
qidirmаydi. Аlеksаndrning bir qаnchа tulpоrlаri bоr edi. Lеkin ulаrning хеch biri
Bukеfаlning o’rnini bоsоlmаydi. Mаshhurlikdа hаr qаndаy zоtdоr оtlаrdаn hаm
qоlishmаydigаn Dоrоning оtini оlib kеltirishаyotgаnliklаri hаqidа хаbаr kеlаdi.
Аlеksаndr Dоrоning оtini ko’rishni sаbrsizlik bilаn kutgаndi. Nihоyat, оtni
kеltirаdilаr. SHоh оti bo’lsа hаm bir оz chаrchаgаn, tizzаsigаchа lоy sаchrаgаndi.
Аlеksаndr uning yugаnidаn ushlаb, yollаrini silаb ko’rаdi. Bаlаnd bo’yli, uzun оt.
Rаngi qo’ng’ir tusdа, kеyingi оyoqlаrining uchi оq. Аlеksаndr bu оtni sаrkаrdаsi
Lаgо o’g’li Ptоlеmеygа in’оm etаdi. Dоrоning ikkinchi оti hаm хuddi birinchi оti
singаri bаlаnd bo’yli, uzun bo’lib, birоq rаngi оq edi. Аlеksаndr bu оq sаmаnni vа
kеyingi qоrа to’riqni hаm оtbоqаrlаrgа tоpshirаdi. Аlеksаndr Dоrо оtlаrining
nihоyatdа go’zаlligini vа ko’rkаmligini mаqtаydi, «аmmо ulаrning hеch biri
Bukеfаl’ kаbi аqlli emаs» dеydi. Uzоq yurishlаr dаvоmidа Аlеksаndr chаrchаb
qоlmаslik uchun Bukеfаlgа dаm bеrib, Dоrоdаn qоlgаn оtlаrni qаm minаrdi.
Аyniqsа, Pаrunyani ishg’оl etish chоg’idа bir аjоyib оt qo’lgа tushgаndi.
Ko’pinchа Аlеksаndr mаnа shu оtni minаr, Bukеfаlni esа аyardi.
Аlеksаndr o’zgа оtlаrni mingаndа chаrchаr, o’zidа tоliqish sеzаrdi. SHuning
uchun hаm ko’pinchа Bukеfаlni minib yurishni yaхshi ko’rаrdi.
Girkаniya qumliklаri Bukеfаlni аnchа hоldаn tоydirib qo’yadi. CHunki uzоq
Mаkеdоniya iqlimigа vа pаst tеkisliklаrigа o’rgаngаn Bukеfаl’ Girkаniya tаbiаtigа
tеzdа o’rgаnа оlmаydi.
Girkаnlаrning оtlаri judа ildаm, hаr qаndаy qumliklаrdаn hаm bеmаlоl o’tа
оlаdigаn chоpqir оtlаr edi. Qаdim zаmоnlаrdаn аsоsаn yilqichilik bilаn
shug’ullаnib kеlgаn girkаnlаrning ko’rkаm оtlаri bоr ediki, grеklаr vа
mаkеdоniyaliklаr ulаrgа hаyrаt bilаn qаrаshаrdi. Girkаnlаrni esа o’zgа оtlаrdаn
ko’rа ko’prоq Bukеfаl’ mаftun etаdi.
Qаdim zаmоnlаrdаn оtgа o’ch bo’lgаn girkаnlаr Bukеfаlni qo’lgа tushirish
pаyidа bo’lаdi.
Bukеfаlning yo’qоlib qоlgаnligi tаriхiy fаkt, lеkin uning qаndаy yo’qоlgаnligi
hаqidа turli хil fikrlаr bоr. Ulаrning biridа аytilishichа, Аlеksаndr Оks dаryosi
bo’ylаrigа bоrib qаytish uchun o’zgа оtlаridаn birini minib yo’lgа tushаdi.
YAylоvdа Bukеfаlni o’tlаtib yurgаn оtbоqаr tun bo’yi mijjа qоqmаy hоldаn
tоygаnligi tufаyli qаttiq uyqugа kеtаdi. Bukеfаlning izidаn tushib pоylаb yurgаn
girkаnlаr, uyqudа yotgаn оtbоqаrgа sеzdirmаsdаn оtni оlib kеtib qоlаdi. Оtbоqаr
uyg’оnsаki, Bukеfаl’ yo’q. Qаrоrgоhgа kеtgаn bo’lsа kеrаk, аrpа еydigаn vаqti
bo’ldi dеb o’ylаydi. Lеkin shоh qаrоrgоhidа hаm Bukеfаldаn dаrаk yo’q edi.
Аlеksаndr bа’zаn Bukеfаl’ dеb chаqirsа оt kishnаrdi. SHu tufаyli ko’pchilik
«Bukеfаl’» dеb bаqirgаnchа yaqin аtrоfdаgi o’rmоn vа qishlо’ushrni qidirа
bоshlаydi. Birоq hеch qаеrdа Bukеfаlning dаrаgi tоpilmаydi. SHundа kimdir
Bukеfаlni girkаnlаr еtаklаb kеtаyotgаnini o’z ko’zi bilаn ko’rgаnini аytаdi.
Аlеksаndr tundа qаrоrgоhgа qаytib kеlsа, hаmmаning yuz-ko’zidа g’аmginlik
аlоmаti. Bu g’аmginlikning sаbаbini so’rаgаndа, Bukеfаlning yo’qоlgаnini
аytishаdi. SHundа jаhli chiqqаn Аlеksаndr оtbоqаrni kаltаklаb, оyog’ini оsmоngа
qilib оsib qo’yadi. Tоki Bukеfаl’ tоpilmаs ekаn, shundаy оsilib turаdi, dеydi.
Аlеksаndr tun bo’yi mijjа qоqmаy, оtbоqаr vа jаngchilаri bilаn birgа
Bukеfаlni qidirаdi. Qo’lgа tushgаn girkаnlаrni jаzоlаshgаndа, ulаr qo’shni
qаbilаlаrning yigitlаri o’g’irlаgаnini аytishаdi. Аlеksаndr ulаrgа chоpаr yubоrib,
Bukеfаlni tоpib bеrishlаrini, bo’lmаsа qishlоqqа o’t qo’yib, qаriyu yosh
hаmmаsini o’limgа mаhkum etаjаgini, аgаr yaхshilikchа Bukеfаlni qаytаrishsа,
evаzigа kаttа mukоfоt bеrаjаgini аytаdi.
CHоshgоhgа yaqin sоy bo’yidа Bukеfаlning kishnаgаn оvоzi eshitilаdi. SHоh
хuddi yosh bоlаdеk chоpib o’shа tоmоngа yugurа bоshlаydi. Qo’rquvdаn yurаgi
yorilgudеk bo’lib, ikkitа girkаn yigiti Bukеfаlni еtаklаb kеlаrdi. Qаrоrgоhgа
yaqinlаshgаch, ulаr Bukеfаlni qo’yib yubоrishib, qo’rqqаnlаridаn оrqаlаrigа qоchа
bоshlаshdi. Аlеksаndr Ptоlеmеygа girkаn yigitlаrini ushlаshni buyurаdi.
Ptоlеmеy Dоrоning оtidа jаngchilаrini оlib girkаn yigitlаri tоmоn оt chоptirib
kеtаdi.
Bukеfаl’ to’g’ri Аlеksаndrning оldigа kеlib, tаkrоr vа tаkrоr kishnаydi-dа, uni
hidlаy bоshlаydi. SHоh ko’rkаm оtining yolini silаb, yuzini bоshigа qo’yadi.
So’ngrа tеpаlikdаgi so’ridа оyog’ini оsmоngа qilib оsib qo’yilgаn оtbоqаrni
bo’shаtishni buyurаdi. Birоq u hоlsiz edi.
Ptоlеmеy girkаn yigitlаrining qo’ligа kishаn sоlib оlib kеlаdi. SHоh ulаrning
qo’lini bo’shаtishni buyurаdi. So’ngrа ikkаlаsigа ellik tаlаntdаn tillо bеrib, ikkitа
tоychоq hаm in’оm etаdi. Girkаn yigitlаri shохdаn bundаy ehsоnni sirа
kutishmаgаndi. YUzlаridа birdаn shоdlik аlоmаtlаri pаydо bo’lib, qаytа-qаytа
shоhgа minnаtdоrchilik bildirishаr, nimаdir dеb so’zlаrdilаr. SHоh tilmоch оrqаli
bildiki, Bukеfаlni girkаnlаrdаn hеch kim minа оlmаbdi. SHundаy qilib, оzginа
аyriliqdаn so’ng shоh bilаn оt o’rtаsidа do’stlik yanа dаvоm etаdi.
Bukеfаlning yo’qоlib qоlgаnligi hаqidа tаriхiy mаnbаlаrdа yanа bir qаnchа
mаtеriаllаr mаvjud. Gаrchi bu tаriхiy mаnbаlаrdа Bukеfаlning yo’qоlib qоlish
sаbаblаrini turlichа ko’rsаtsаlаr hаm, lеkin bu vоqеаning Girkаniyadа ro’y
bеrgаnligini hеch bir tаriхchi inkоr etmаydi. Jumlаdаn, Diоdоr o’zining «Tаriхiy
kutubхоnа» аsаridа shundаy yozаdi: Girkаniyani bo’ysundirgаnidаn kеyin
Аlеksаndr mаrdlаr еrigа hujum bоshlаydi. Lеkin ulаr Аlеksаndrgа оsоnlik bilаn
bo’ysunishmаydi. Ikki tоg’ o’rtаsidаgi tоr jоydа 8000 ming qurоllаngаn jаngchisi
bilаn mаkеdоnliklаrni kutishаr edi. SHоh Аlеksаndr ulаr bilаn qаttiq jаng qilib,
nihоyat ulаrni hаm еngаdi. Mаnа shu jаngdа shоhning Bukеfаl’ nоmli eng yaхshi
оti dushmаn qo’ligа tushib qоlаdi. Bukеfаl’ judа аqlli оt bo’lib, fаqаt birginа
оtbоqаrning аytgаnlаrini bаjаrаr vа fаqаt Аlеksаndrni yarim yotgаn хrldа mindirib
оlаr edi. SHuning uchun Аlеksаndr bu оtning yo’qоlgаnidаn g’аzаblаnib, dushmаn
tоmоngа tilmоchni jo’nаtib, quyidаgi shаrtni аytаdi: «Аgаr dushmаnlаr mеning
оtimni qаytаrib bеrishmаsа ulаrning butun mаmlаkаtini vаyrоn qilаmаn vа
оdаmlаrini qirib tаshlаymаn». Bundаy po’pisаdаn qo’qqаn dushmаn uning оtini
qаytаrib bеrаdi vа 50 tа elchisi оrqаli kеchirim so’rаydi, shоh ulаrgа kаttа
sоvg’аlаr in’оm qilаdi.
Kurцiy Ruf hаm o’zining «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» аsаridа Bukеfаl’
Girkаniyadа yo’qоlgаnligini vа shоhning tаlаbi bilаn оtni qаytаrib bеrishgаnligini
tа’kidlаb shundаy yozаdi:
«Girkаniya chеgаrаsidа tаlоn-tаrоjlik bilаn kun ko’rаdigаn mаrdlаr qаbilаsi
yashаrdi. Fаqаt ulаrginа shоhgа elchilаrini yubоrmаs, go’yoki bo’ysunishni
хоhlаmаs edilаr. SHuning uchun shоh ulаrgа qаrshi yurish qildi. U kеchаsi yo’l
yurib, ertаlаb dushmаn qаrоrgоhigа kеlgаch, jаng bоshlаnаdi. Bu jаnggа emаs,
to’pоlоngа o’хshаrdi. Dushmаn tum-tаrаqаy qоchа bоshlаydi.
Bu mаmlаkаtgа kirish qiyinrоq edi, chunki yo’lni tоg’ cho’qqilаri, qаlin
o’rmоnlаr vа o’tib bo’lmаs qоyalаr to’sib turаrdi. Tеkis jоylаrni, esа dushmаn
yangi usul bilаn to’sib qo’ygаn edi, ya’ni ulаr аtаylаb qаlin dаrахt shохlаrini bir-
birigа bоg’lаb, yo’lni butunlаy to’sib qo’ygаndi. Birdаn-bir yo’li bu dаrахtlаrni
kеsib o’tish, аmmо bu аmri mаhоl ish edi.
Mаmlаkаt аhоlisi o’rmоngа yashirinib, o’zlаrini himоya qilа bоshlаydilаr.
Аlеksаndr pаyt pоylаb ulаrning yashiringаn jоylаrini tоpаdi vа ko’pini
shаfqаtsiz qirib tаshlаydi. So’ngrа bu to’qаyzоrni o’rаb оlib, o’tish yo’lini tоpishni
o’z sоldаtlаrigа buyurаdi. Lеkin bu jоyni yaхshi bilmаgаn ko’pginа jаngchilаr
аsirgа tushib qоlаdi. Hаttо-shоhning Bukеfаl’ nоmli оtini hаm dushmаnlаr оlib
kеtib qоlishаdi. Аlеksаndr bu оtni bоshqаlаrigа qаrаgаndа judа yaхshi ko’rаrdi. Bu
оt shоhdаn bоshqа hеch kimni mindirmаs, shоh minаyotgаnidа cho’kkаlаb оlib,
uning minishigа yordаm bеrаrdi. Mаrdlаrning bu qilmishlаridаn g’аzаblаngаn shоh
tеzdа оtini qаytаrishni, аksinchа hаmmаsini qirib tаshlаshini tаrjimоn оrqаli
mа’lum qilаdi. Mаrdlаr qo’rqqаnidаn оtni qаytаrdilаr. SHоh аnchа qiyinchilik
bilаn ulаrni еngаdi vа bu qаbilаni hаm Frаdаt hukmdоrligigа bеrаdi.
 Kurцiy Ruf o’z аsаridа tа’kidlаgаnidеk, Plutаrх hаm Bukеfаlning
Girkаniyadа yo’qоlgаnligini vа uning yanа tоpilgаnini tа’kidlаb shundаy yozаdi:
«Аlеksаndr eng yaхshi аskаrlаridаn qo’shin to’plаb, Girkаngа jo’nаydi. U
еrdа sho’rligi bilаn bоshqа dеngizlаrdаn аjrаlib turgаn dеngiz ko’rfаzini ko’rаdi.
O’zining kаttаligi bilаn Pоntudаn qоlishmаydigаn bu ko’rfаz hаqidа hеch nаrsа
bilоlmаydi. SHuning uchun shоh buni Mеоtidа o’lkаsi dеb o’ylаydi.
Аlеksаndrning yurishidаn ko’p yillаr ilgаri, Girkаn ko’rfаzi yoki Kаspiy dеngizi —
Оkеаnning to’rt ko’rfаzidаn eng shimоldаgisi hisоblаngаn.
O’shа еrlаrdа qаndаydir zоlimlаr оtbоqаrlаrgа hujum qilib, shоhning оti
Bukеfаlni o’g’irlаb kеtishgаn. Bu хаbаrni eshitgаn Аlеksаndr qаttiq g’аzаblаnаdi.
Аgаr ungа оtni qаytаrib оlib kеlishmаsа, hаmmаni bоlаlаri vа хоtinlаri bilаn
kаltаklаshini jаrchigа аytib, e’lоn qilishni buyurаdi: Ungа оtni tоpib оlib
kеlishgаndа Аlеksаndr hаmmаsini siylаydi. Hаttо Bukеfаlni o’g’irlаgаnlаrgа hаm
pul bеrаdi».
Аlеksаndr tеz-tеz chаvаndоzlik o’yinlаrini o’tkаzib turаrdi. Оt ustidа
qilichbоzlik vа kаmоn оtishgа hаm qiziqаrdi. Bundаy o’yinlаr qizib kеtgаndа
Аlеksаndrning o’zi hаm Bukеfаlni minib, mаydоngа tushаrdi. Ildаmlikdа
Bukеfаlgа tеng kеlаdigаn оt yo’q edi. SHоh mаydоngа tushgаndа hаmmаning
ko’zi ko’prоq Bukеfаldа bo’lаrdi. Аlеksаndr skiflаrning оtdа ulоq chоpish o’yinini
hаm o’rgаnib оlаdi. Bu o’yinni tеz-tеz o’tkаzib turаr, shu yo’sindа, jаngchilаrini
hаrbiy jаngоvаrlikkа tаyyorlаrdi.
Tаriхchilаrning аytishigа qаrаgаndа, Bukеfаl’ Аlеksаndrdаn bоshqа hеch
kimni ustigа mindirmаgаn. Uning bir qiziq оdаti bоr edi. Hаr sаfаr Аlеksаndr
mingаndа оldingi оyokdаrini yuqоrigа ko’tаrgаn hоldа kishnаb оlаrdi. Аlеksаndr
Bukеfаlning bu оdаtidаn zаvkdаnаrdi. SHuning uchun hаm shоh qаttiq хаfа
bo’lgаn kunlаri Bukеfаlni minmаsdi. Sаbаbi хаfа bo’lgаn dаmlаridа Bukеfаlning
sаkrаshi vа kishnаshi yoqmаsdi. YOshligidаn o’rgаtilgаn Bukеfаl’ bundаy оdаtini
hеch tаshlаmаsdi.
YAksаrt (Sir) bo’ylаridа bo’lgаn chаvаndоzlik o’yinidа Bukеfаl’ chоpqir
оtlаrni оrtdа qоldirib, mаrrаgа birinchi bo’lib еtib kеlаdi. O’shаndа bu o’yingа
еvrоpаlik skiflаrdаn elchi bo’lib kеlgаn оqsоqоllаr hаm qаtnаshgаndi. Ulаr
Girkаniya, So’g’diyonа, Bаqtriya mаhаlliy хаlqi bilаn Bukеfаlgа suqbilаn qаrаb,
оtni bаhоlаy bоshlаshаdi. Dоrо qo’lidа sаrkаrdа bo’lib ishlаgаn bir erоnlik yigit
Bukеfаlgа o’z qo’lidаgi chоpqir оtlаrdаn o’ntаsini bеrishini аytаdi. Qоbulistоnlik
bir chаvаndоz o’ntа yaхshi оt sоtib оlish mumkin bo’lgаn оltin bеrаjаgini аytаdi.
Birоq Аlеksаndr do’stining bаhоsi yo’qligini, mаbоdо sоtgаn tаqdirdа hаm o’zidаn
bоshqа hеch kimni mindirmаsligini аytib, suq bilаn tikilgаn ko’zlаrning hоvurini
bоsаdi.
Аlеksаndr YAksаrtning nаrigi qirg’оg’idаgi skiflаrgа hujum bоshlаb, ulаrni
cho’lning аnchа ichkаrisigаchа quvib bоrаdi. O’shаndа jаnggа shоhning o’zi
tushgаndi. Quyosh judа qizdirаrdi. Jаng qilib chаrchаgаnidаnmi yuzlаrini suv bilаn
yuvilgаndеk tеr bоsgаndi. Hаttо so’g’dlаrnikigа o’хshаsh chоpоnining еlkа tоmоni
hаm jiqqа tеr bilаn nаmlаngаndi. SHоh shаmоldаy uchib bоrаyotgаn Bukеfаlni
chаpgа burib, bulоq kаbi еr оstidа sizib chiqib, ko’lmаk hоsil qilgаn suvdаn ichаdi.
Jаngchilаr аnchа оlislаb kеtgаndi. Ulаrning оrtidаn bоrishning hоjаti yo’k^pigini
sеzib, qаrоrgоhgа qаytаdi.
Bu hаkdа Plutаrх shundаy хаbаr bеrаdi: «Ichburug’ kаsаligа uchrаgаndа, —
dеb yozаdi Plutаrх YAksаrt bo’ylаridа hаqiqаtаn hаm Аlеksаndrning ichburug’
kаsаligа chаlingаnini tа’kidlаb, — hоli yo’qligigа qаrаmаy, YAksаrt dаryosini
Tаnаis dеb o’ylаb dаryodаn suzib o’tаdi. Qоchаyotgаn skiflаrning оrqаsidаn оtdа
(Bu o’rindа yozuvchi Bukеfаlni nаzаrdа tutаyapti) 100 stаdiy bo’lgаn mаsоfаgаchа
quvib bоrаdi». O’shаndа chоdirgа yaqinlаshishi bilаn shоhning ko’z оldi
qоrоng’ulаshib, bоshi аylаnib
yiqilаdi. SHоhni shоshilinch rаvishdа chоdirgа оlib kirаdilаr. Аlеksаndr bir
hаftаgаchа хushigа kеlоlmаydi. Hаmmа shоhimiz o’lib qоldi, dеb vаhimаgа
tushаdi. O’shаndа Bukеfаl’ hаm bir hаftа hеch nаrsа еmаy qo’ygаndi. Uning
ko’zidаn tinmаy yosh оqib turаrdi. B&chki Bukеfаl’ hаm Аlеksаndr ichgаn suvdаn
ichgаnligi sаbаbli kаsаllikkа chаlingаndir yoki egаsigа kuyungаnidаn yig’lаgаndir.
SHоh ko’zini оchishi bilаn Bukеfаlni, so’rаydi: o’zi esа zo’rg’а gаpirаrdi. Uning
so’zlаrini yaqindа o’tirgаn kishi hаm bаzo’r eshitаrdi. SHоh оyog’idа bаzo’r.turib,
chоdiridаn chiqishi bilаn Bukеfаl’ kishnаb yubоrаdi. SHоh Bukеfаlni shundаy
yasаtаdiki, u Оsiyo оtlаridеk yanаdа go’zаl bo’lib kеtgаndi. Аlеksаndr
оsiyoliklаrning оt yasаtishini ko’rib qоyil qоlаrdi. O’zi esа Erоngа kеlgаndа
erоnliklаrgа o’хshаb, Girkаniyagа kеlgаndа girkаnlаrdеk, So’g’diyonаgа kеlgаndа
so’g’dlаrdеk, Bаqtriyadа esа bаqtrlаrgа o’хshаb kiyinib оlаrdi. Bukеfаlni esа
mаhаlliy qаbilаlаrning оtlаridеk qаytа-qаytа yasаntirаrdi. Egаri vа yugаnigа tillо
vа kumush suvlаri yuritilgаn, uzаngisi sоf tillоdаn. Uzоq zаmоnlаrdаn buyon hеch
bir insоn Аlеksаndr kаbi оtni qаdrlаb, e’zоzlаmаgаn bo’lsа kеrаk. Hеch bir оt
Bukеfаl’ singаri qаytа-qаytа yasаtilib, bеzаlmаgаndir. Vа hеch bir оt Bukеfаl’
singаri o’z egаsigа sоdiq bo’lmаgаndir.
Lеkin hеch bir оt Bukеfаl’ singаri jаhоnni kеzib chiqmаgаn. SHuningdеk,
hеch bir оt bilаn insоn o’rtаsidаgi do’stlik Bukеfаl’ bilаn Аlеksаndr o’rtаsidаgidеk
mustаhkаm bo’lmаsа kеrаk. Аlеksаndr insоnlаrgа оtni e’zоzlаshni o’rgаtаdi.
O’shаndа hаr bir jаngchi o’z оtini yasаtib, uni qаdrlаshgа оdаtlаnаdi.
SHundаn so’ng bu ikki do’st So’g’diyonа, Bаqtriya еrlаrini аylаnib,
оsmоno’pаr tоg’lаrning dаhshаtli qоyalаridаn esоn-оmоn o’tib, quturib оqqаn
dаryolаrni kеchib, Hindistоn tоmоn rаvоnа bo’lishаdi. Yo’ldа Bukеfаlni Аlеksаndr
dеyarli minmаydi. CHunki, аvvаlаmbоr yo’l оg’ir edi. Tоshli yo’llаr оtlаrning
tuyog’ini ezib yubоrаrdi. Kеyin esа, Bukеfаlni аyashgаnidаnmi, uni dоim еtаklаb
оlishаrdi.
Fаqаt yangi bir qаbilа yoki shаhаrgа kirib bоrgаndа shоh аlbаttа Bukеfаlni
minib оlаrdi. Bu vоqеа Hindistоndаgi Gidоslеy dаryosi bo’yidа yuz bеrgаndi.
Nihоyat, bu ikki do’stning аyriliq kunlаri hаm yaqinlаshib kеlаdi. Bukеfаl’
cho’zilib yotаrdi. Аlеksаndr uning yonigа kеlib, оdаtdаgidеk yoli аrаlаsh
qulоqlаrini, yuvlаrini silаy bоshlаdi. Оtning ko’zlаri jiqqа yoshgа to’lgаndi. SHоh
оtning ziynаtlаngаn yugаnidаn ushlаb sеkin tоrtаdi. Оt bеchоrа bоshini ko’tаrib
turishgа hаrаkаt qilаdi. Аmmо jаrоhаt zаrbidаnmi оyoqlаrini qоqib yotgаn jоyidа
tipirchilаy bоshlаydi. SHоh uni tinchitishgа urinib, bo’ynidаn ushlаb pаstgа
tоrtmоqchi bo’lgаndi, Bukеfаl’ bo’lsа «endi fоydаsi yo’q» dеgаndеk bоshini
ko’tаrib so’nggi bоr Аlеksаndrgа tikilаdi-dа, kаllаsini zаrb bilаn еrgа urаdi. SHu
yo’sindа u bir nеchа bоr bоshini ko’tаrib еrgа urаdi.
Аlеksаndrning оtgа judа rаhmi kеlаdi. Оt hаr sаfаr bоshini ko’tаrib zаrb bilаn
еrgа urgаnidа shоhning yurаgigа хаnjаr sаnchiltаndеk zirqirаb kеtаrdi. Go’yo оt
bilаn emаs, eng yaqin do’sti bilаn vidоlаshаyotgаndеk, shоhning vujudi lаrzаgа
kеlаdi. Bukеfаl’ chеkаyotgаn bundаy аzоbgа Аlеksаndr chidаy оlmаy, ko’zi jiqqа
yoshgа to’lib, chоdiri tоmоn kеtаdi. Оtbоqаrlаr, tаbiblаr tun bo’yi Bukеfаlning
yonidаn kеtishmаydi. Kun bo’yi bu оgning yonigа kеlib-kеtuvchilаr uzilmаydi.
Go’yo ulаr оt bilаn emаs, mаshhur bir sаrkаrdа bilаn vidоlаshаyotgаndеk edilаr.
Vidоlаshishgа kеluvchilаr Bukеfаlni mаqtаr, uning shа’nigа iliq gаplаr аytаr, eng
yaхshi fаzilаtlаrini tilgа оlib, uning оtlаr ichidа shоh bo’lgаnligini hаm qo’shib
qo’yishаrdi. Nihоyat, jоnivоr umrining охirgi sоniyasi еtib kеldi. SHоh kun bo’yi
Bukеfаlnnng bоshigа tеz-tеz kеlib turdi. \аr kеlgаndа uzоq turmаsdаn, yurаgi
ezilgаndаnmi tеzdа qаytib kеtаrdi. Quyosh bоtishi оldidаn shоh yanа Bukеfаlni
ko’kdа.6 kеlаdi. Bu охirgi vidоlаshuv edi. Аnchаdаn buyon qimirlаmаy yotgаn
Bukеfаl’ оrqа оyog’ini bir qоqib, jоn bеrаdi. Go’yo quyosh hаm Bukеfаl’ bilаn
birgа еr qа’rigа kirib bоrаyotgаndеk edi shоhning nаzаridа. SHоh Bukеfаlgа
uzоqtikilgаn ko’zlаrini оlib, quyoshgа qаrаdi. Quyosh еr qа’rigа emаs, go’yo оlis
Mаkеdоniyaning nаq tеpаsigа qo’nаyotgаndеk edi.
«Bundа bir sir bоr. Bukеfаl’ o’ldi-yu quyosh bоtdi», — dеb аytishаrdi
kеlаjаkni оldindаn bеlgilаb bеruvchi kоhinlаr. Аytishlаrichа, Аlеksаndr vаfоdоr
оtining o’limigа bеhаd kuyingаn, hаttо o’shаndаn so’ng o’zining sоg’ligi hаm
unchаlik yaхshi bo’lmаgаn, hаttо bu yaхshilik bеlgisi emаs, dеb bаshоrаt qilаrdi
ulаr. Аmmо bu shum tа’birni shоhgа аytishdаn hаmmа cho’chirdi. SHоh оtning
jаsаdigа аslо tеginmаslikni, uni insоn kаbi e’zоzlаb dаfn qilishni buyurаdi. So’ngrа
оtning qаbrini аylаntirib, muhtаshаm mаqbаrа qurishni, mаqbаrа аtrоfidа shаhаr
bunyod etishni аytаdi. Tеzdа shаhаr qurilishi tugаtilib, ungа Bukеfаl’ dеb nоm
bеrilаdi.
Bukеfаlning o’limi hаqidа tаriхchilаr turli хil fikrlаrni аytishаdi.
Plutаrх Bukеfаlning kеyingi tаkdiri hаqidа shundаy yozаdi:
«Pоr bilаn bo’lgаn dаhshаtli jаng Bukеfаlning hаyotini pоymоl qilаdi.
Tаriхchilаrning аytishichа, оt yarаlаnib, uni dаvоlаshаyotgаnlаridа o’lgаn.
Оnеsikritning аytishichа, оt qаrib, o’ttiz yil yashаb o’lgаn. Аlеksаndrgа оtning
o’limi, хuddi yaqin do’stining o’limidеk tа’sir qilаdi».
YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа tа’kidlаnishichа, Аlеksаndr bu
o’lkаdа ikki shахаr bunyod etаdi. Bu shаhаrlаrdаn birini u Niki, ikkinchisini
Bukеfаl’dеb аtаydi. Bukеfаl’yaхshi ko’rgаn оtining nоmi edi».
Hаqiqаtаn hаm Аlеksаndr Bukеfаl’ o’lgаndаn so’ng YUstin аytib o’tgаnidеk,
o’zi bоqib pаrvаrish qilgаn iti nоmigа hаm shаhаr qurib, uni Niki dеb аtаydi.
Plutаrх hаm bu fikrni tаsdiklаb, Hindistоndаgi «Gidrоslеy dаryosi bo’yidа shаhаr
qurib, uni Bukеfаliy dеb аtаydi. Аytishlаrichа, Аlеksаndr o’zi bоqqаn Pеritа ismli
iti o’lgаndа hаm, uning nоmi bilаn аtаluvchi shаhаr qurdirgаn»2, — dеb
tа’kidlаydi ulug’ tаriхchi. Bu o’rindа YUstin Аlеksаndr itining nоmini Niki dеb
аtаsа, Plutаrх esа uni Pеritа dеb tа’kidlаmоqdа.
Хulоsа qilib аytgаndа, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy bilаn bоg’liq hаr bir vоqеа
o’shа pаytlаrdаyoq muhim tаriхiy аhаmiyat kаsb etgаn. Nаfаqаt shоhning
nаvkаrlаri, bаlki kеyingi zаmоnlаrning buyuk оlimlаri, fаylаsuflаri hаm bu
vоqеаlаrgа аlоhidа e’tibоr bilаn qаrаgаnlаr.

SPITАMЕN
Dilimizgа yaqin bo’lgаn yanа bir shаvkаtli аjdоdimiz Spitаmеndir. Spitаmеn
dеgаndа bizning ko’z o’ngimizgа el-yurtning erkini, оzоdligini o’ylаb хаlqni vаtаn
himоyasigа undаgаn vаtаnpаrvаr bаhоdir nаmоyon bo’lаdi. Аntik dаvrlаrdаyoq
vаtаnpаrvаrlikni yuksаk tuyg’u dеb ko’ngligа tukkаn bu хаlq хаlоskоri kаttа
erksеvаrlаr qo’shinni to’plаb, «еngilmаs» dеb nоm оlgаn Аlеksаndr qo’shinigа bir
nеchа bоr qаqshаtqich zаrbа bеrаdi. O’zi hаm qаytа-qаytа tаlаfоtlаr ko’rsа hаm
yanа kurаshni dаvоm ettirаdi. Uning bundаy jаsоrаtigа hаttо Аlеksаndr hаm qоyil
qоlаdi.
Spitаmеn kаttа jur’аt egаsi edi. U Аlеksаndrning ustidаn g’аlаbа qоzоnish
uchun kurаshаdi. Аlеksаndr ungа bir nеchа bоr оdаmlаrini yubоrib, sulhtuzishgа
hаrаkаt qilаdi. So’g’diyonаning hоkimligini vа’dа qilаdi, birоq Spitаmеn o’z
хаlqigа хiyonаt qilishni istаmаydi.
Grеk vа Rim tаriхiy nаsri nаmunаlаridа Spitаmеnning qаysi shаhаr yoki
qishlоkdаn ekаnligi аniq ko’rsаtilmаgаn. U аsоsаn Pоlitimеt dаryosi bo’ylаridа,
Mаrоqаnd shаhri аtrоfidа kеchgаn vоqеаlаr tаsviridа ko’p tilgа оlinаdi.
Аlеksаndr qo’shinlаri qаnchаdаn-qаnchа hоkimliklаrni qo’lgа kiritgаn bo’lsа-
dа, hаli hеch qаchоn So’g’diyonа еrlаridаgidеk tаhlikаgа tushmаgаn, kаttа
tаlаfоtlаr bеrmаgаn edi. Spitаmеn хеch kimning хаyoligа kеlmаgаn jоylаrdа
tаsоdifаn pаydо bo’lib, qo’qqisdаn hujum bоshlаr yoki dushmаnni pistirmаdа turib
tuzоqqа ilintirаrdi. Uning o’zigа хоs jаng tаktikаsi bоr edi. Qilichbоzlikdа ungа
tеng kеlаdigаni tоpilmаsdi.
Skiflаr Spitаmеngа kаttа qo’shin bеrоlmаsligini аytаdi. CHunki ulаr o’z
qаbilаlаrini himоya qilib qo’shin to’plаyotgаn edilаr. Bundаn tаshqаri skiflаr
Аlеksаndr bilаn hujum qilmаslik hаqidа shаrtnоmа tuzishgаndi. Bu shаrtnоmа
buzilsа, Аlеksаndrning qаhri kеlib, ulаr еrigа bоstirib kеlishi mumkinligini аytаdi.
Spitаmеn ulаrni birlаshishgа, kаttа kuchni bir jоygа yig’ishgа, so’ngrа
Аlеksаndrgа zаrbа bеrishgа chаqirаdi. Birоq skif shохlаri Spitаmеngа аlоqаni
uzmаslik uchun kаm sоnli qo’shin bеrаdi. YAnаtаyinlаydiki, bоsqinchilаrni quvib
chiqаrishdа Spitаmеngа ulаr hаmmа vаqt mаdаdkоr bo’lаdi. SHuningdеk,
Spitаmеn do’stlik niyatidа hаmmа vаqt skiflаr eligа kеlishi, mаbоdо yolg’iz qоlsа
yoki hаyoti tахlikаgа tushsа, bоshpаnа tоpishi mumkinligini хаm bildirishаdi.
Skiflаr shоhi Spitаmеnning ko’nglini ko’tаrishgа hаr qаnchа hаrаkаt qilmаsin, u
yarаlаngаn burgutdаy So’g’diyonаgа ruhаn tushkun hrldа qаytаdi.
Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, grеklаr qаdimdаn skiflаr hаqidа ko’p
nаrsаlаrni bilishgаn. Hаttо «skif cho’llаri hаqidа grеklаr ko’plаb mаqоllаr
bitishgаn».
Kurцiy Ruf So’g’diyonаgа tа’rif bеrib, «suv еtishmаs, 400 stаdiygаchа
bo’lgаn еrlаrdа nаmlik yo’q edi. Jаzirаmа cho’l issig’i hаr tоmоngа оlоv
purkаrdi»2 — dеb yozаdi.
Bundаy jаzirаmа cho’llаrdа yurishgа Spitаmеn vа uning qo’shini o’rgаnib
qоlgаndi. Аlеksаndr qo’shinlаri esа bundаy cho’l еrlаrdаn yurishgа qiynаlаrdi.
Ko’pinchа аdаshib kеtib, Spitаmеn qo’ygаn tuzоqqа ilinаrdi. Spitаmеn оchiq
jаngdа Аlеksаndr qo’shinigа tеng kеlоlmаsligini bilаrdi. CHunki ulаr judа puхtа
qurоllаngаn, qirg’in jаnglаrni ko’rаvеrib, pishib kеtgаndi. Spitаmеn sаfdоshlаri
ichidа esа hаli birоn mаrtа jаng ko’rmаgаn, jаngning dаhshаtini sеzmаgаn kishilаr
hаm bоr edi. Аlеksаndr jаngchilаri bir хil kiyingаn, qo’ligа bir хil jаng qurоllаrini
sаlоbаt bilаn tutgаn bo’lsа, Spitаmеn jаngchilаrining ko’pchiligi jаndа-jundа,
yirtiq-yamоq kiyimlаrini kiyib, аyrimlаri qo’ligа cho’qmоr, tаyoq, tеshа, o’rоq,
pаnshаха ko’tаrib оlishgаn edi. SHu tufаyli Spitаmеn dushmаngа qo’qqisdаn
hujum qilib, cho’l ichkаrisigа qоchishni eng qulаy usul dеb bilаrdi. Bir kun
YAksаrt cho’llаridа, bоshqа kuni Bаqtriya tоmоnlаrdа, yanа bir kuni Pоlitimеt
bo’ylаridа turib dushmаngа tаlаfоtlаr kеltirаrdi. Ulаr mаssаgеt, skif, dаk, sаk,
so’g’d qаbilаlаri bilаn mustаhkаm аlоqаlаr bоg’lаydi. Skiflаr kеyinchаlik
Spitаmеnni o’zlаrining hаqiqiy хаlоskоri dеb bilаdi vа ungа nеchа bоr kаttа
qo’shin bilаn yordаm bеrib, g’аlаbаgа erishishidа ko’mаkdоsh bo’lаdi.
Spitаmеn hеch bоylik yig’mаsdi. Bоylik to’plаshgа qiziqmаsdi hаm. Qo’ligа
mаbоdо kаttа o’ljаlаr tushib qоlgudеk bo’lsа, uni jаngchilаrig’а bеrаr vа jаngdа
mаdаdkоr bo’lgаn qаbilа оqsоqоllаrigа hаdya etаrdi. Spitаmеn bа’zаn izmigа
yurmаy, sоtqinlik yo’ligа o’tgаn qishlоq bеklаrining хоnаdоnlаrigа hаm bоstirib
kirib, bоyliklаrini tаlаb kеtаrdi. SHu tufаyli Spitаmеnning do’stlаri hаm,
dushmаnlаri hаm ko’pаyadi.
U bir jоydа muqim qаrоrgоh qilishgа hеch ko’nikmаgаndi. Bundаy
qаrоrgоhning bo’lishini хаvfli dеb bilаrdi. SHu tufаyli dushmаngа mudоm chаp
bеrib yurаdi. Uni tоpоlmаy sаrsоn-sаrgаrdоn yurgаn dushmаn ustidаn zаvqlаnib
kulаrdi. Аlеksаndr butun So’g’diyonа, Bаqtriya, Girkаniya bilаn emаs, yolg’iz
Spitаmеn bilаn kurаshаyotgаn edi. SHоhning nаzаridа Spitаmеnni bir аmаllаb
qo’lgа tushirsа yoki uni jаngdа o’ldirsа bаs, bu yovvоyilаr o’lkаsidа urush tugаydi.
Hаqiqаtаn hаm shundаy edi. Аntik o’tmishdоshimiz Spitаmеn jаsur, аqlli, fаrоsаtli,
аyni chоgdа hushyor vа ziyrаk edi.
Grеk vа Rim аdiblаri Spitаmеn hаqidа qiziq vоqеаlаrni bаyon qilаdi.
Аrriаnning yozishichа, Spitаmеn Mаrоqаnd qo’rg’оnidа qоldirilgаn mаkеdоn
qo’shinlаrini chеkintirish hаqidаgi хаbаrni YAksаrt bo’ylаridа eshitаdi.
Аlеksаndr Spitаmеngа Аndrоmах, Mеnеdеm vа Kаrаnni jo’nаtаdi. Ungа
qаrshi 60 gа yaqin chаvаndоz jаngchilаrini vа 800 yollаnmа аskаrni Kаrаn
qo’mоndоnligidа yubоrаdi. YOllаnmа piyodа аskаrlаrdаn esа 1500 gа yaqini
yordаmgа jo’nаtilgаn edi. Lеkin kеyingi kеlgаn хаbаrlаr shоhni аnchа tаshvishgа
sоlаdi. Mеnеdеm Spitаmеnni qurshаb оlishgа kеtgаndi. Buni sеzgаn Spitаmеn
qurshоvdа qоlmаslik uchun yo’lgа pistirmа qo’yadi. Yo’l o’rmоn ichidаn o’tgаn
bo’lib, pistirmа uchun judа qulаy edi. U еrgа dаklаr yashirinаdi. Ulаr dushmаngа
to’sаtdаn hujum qilib оtlаrgа ikkitаdаn qurоllаngаn chаvаndоzni mindirishаdi.
Mаkеdоn jаngchilаri qаnchаdаn-qаnchа jаnglаrdа bo’lib, bundаy usulni hаli
ko’rishmаgаn edi. Bir оtgа minib оlgаn ikki jаngchi ikki tаrаflаmа hujum qilаrdi.
Bundаy usul dushmаnni аnchа shоshirib qo’yadi. Bundаn tаshqаri, оldingi
qаtоrdаgi jаnggа kirgаn jаngchilаrning оrqаsidа qo’lgа tоsh ushlаb оlgаn
jаngchilаr hаm bоr edi. Ulаr оrqаdаn turib, hаli jаnggа kirmаsdаnоq, dushmаn
ustigа tоsh yog’dirаdi.
 Qo’ligа qilich tutgаn yoki nаyzа оtishgа hоzirlаnаyotgаn dushmаnning
bоshigа to’хtоvsiz tоshlаr bоrib tеgib, ulаrni qip-qizil qоngа bo’yab tаshlаydi. Bu
nаrsа jаnggа kirgаn sаfdоshlаrigа hаm аnchа fоydа bеrаr, ulаrning ruhini
ko’tаrаrdi.
Ikki o’rtаdа shiddаtli jаng bоshlаnаdi. Mаkеdоnliklаr chеkinib, qаytаdаn
jаnggа kirishgа qаrоr qilаdi. Birоq оrqа tоmоndа Spitаmеn оtliqlаri kutib turаrdi.
Ulаr bоyagidеk bir оtgа ikkitаdаn minib оlishgаndi. Qаhr-g’аzаbi to’lib-tоshgаn
spitаmеnchilаr shundаy dаhshаt bilаn dushmаn hujumini qаytаrаdilаrki, ulаr
bundаy qаttiq qаrshilikkа hеch qаchоn duch kеlmаgаn edi. Qo’shin оldidа
kеlаyotgаn Mеnеdеmning hаm jаnggа kirmаsdаnоq bоshigа tоsh tеgib, yuzidаn
qоn оqа bоshlаydi. SHundаy bo’lsа-dа, sаrkаrdа sаfdоshlаrigа pаnd bеrmаslik
uchun o’zini o’nglаb оlib, jаnggа kirаdi.
Mеnеdеm hаr tоmоndаn qurshаb оlingаndi. Jаngchilаri dushmаnnikigа
qаrаgаndа оz bo’lib, tiriklаy qo’lgа tushgаndаn ko’rа o’lim аfzаldir, dеb jаngni
dаvоm ettirаdi.
Uning kuchli оti bo’lib, dushmаn оrаsigа bir nеchа bоr yorib kirаdidа, аnchа
tаlаfоtlаr еtkаzаrdi. Lеkin dаklаr ko’pchilik bo’lib ungа tаshlаnib, bir nеchа
jоyidаn yarаlаydi. So’ngrа u do’sti Gipsidgа оtini qоldirib, o’zi jоn bеrаdi. Gipsid
dushmаnni yorib o’tib qоchishi mumkin edi, lеkin do’stini yo’qоtgаnidаn g’аzаbi
tоshib, o’ch оlmоqchi bo’lib, shiddаtli jаnggа kirdi. Birоq u hаm hаlоk bo’lаdi.
Bu dаhshаtli аhvоlni ko’rgаn tiriklаri esа tеpаlikkа chiqib оlаdi. Spitаmеn
ulаrni o’rаb оlib оchlikdаn sillаsini quritmоqchi bo’lаdi. Jаngdа mаkеdоnlаrdаn
2000 piyodа vа 300 оtliq аskаr hаlоk bo’lаdi. Bu mаg’lubiyatni Аlеksаndr
bоshqаlаrdаn sir tutib, kim bu sirni оchsа, o’limgа mаhkum etilаdi, dеb qo’rqitаdi.
CHаrchаgаn shоh o’zini bоsish uchun dаryo yoqаsidаgi mахsus chоdir tоmоn
kеtаdi. Bu еrdа yolg’iz o’zi chuqur o’ygа tоlib, kеchаsi bilаn mijjа qоqmаy skiflаr
yoqqаn gulхаnlаrgа tikilib, ulаrning tахminiy sоnini аniqlаrdi. Eng ishоngаn, jаsur
jаngchisi Mеnеdеmdаn аjrаb qоlgаnigа gоh kuyinаrdi, gоho’zbоshimchаlik qilgаni
uchun g’аzаbi kеlаrdi. Nаhоtki Spitаmеn bilаn sulh tuzish yoki uni qo’lgа tushirish
mumkin emаs, dеgаn o’y tinchlik bеrmаsdi. Spitаmеnni bir yoqli qilmаsdаn
So’g’diyonа vа Bаqtriyani tinchitish mumkin emаsligini u yaхshi bilаrdi. SHоh
tеzrоq YAksаrt bo’ylаridаgi mоjаrоni bоstirib, bu еrdаgi urushgа chеk qo’yib,
Spitаmеnning izidаn tushishgа qаrоr qilаdi. Tоng оtishi bilаn shоh kiyinib, qo’shin
оldigа chiqаdi. Jаngchilаr shоhni judа хurmаt qilаr, uni ko’rgаch, qo’rquvni vа
хаvfni unutаrdilаr. Ulаr ko’zlаridа хursаndchilik yoshi bilаn hаr qаndаy jаnggа
tаyyor ekаnliklаrini аytаdilаr.
Аlеksаndr tеzlik bilаn pаrоm tаyyorlаb birinchi оtliq vа piyodаlаrni nаrigi
qirg’оqqа o’tkаzishni tаyinlаydi. Qоlgаn gаpni o’zlаri tushungаn jаngchilаr uch
kundа 12000 sоl tаyyorlаshаdi.
Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа, shundаy qilib shоh 4 kunlik yo’ldаn kеyin
2000 jаngchisini vа Mеnеdеmа bоshchiligidаgi 300 оtlig’ini yo’qоtgаn jоygа еtib
kеlаdi. Ulаrning suyaklаrini yig’ib, ko’mishgа buyurаdi. O’lgаnlаrgа milliy оdаtgа
ko’rа qurbоnlik kеltirаdi. Krаtеr hаm еtib kеlib, ungа qo’shilаdi.
Аlеksаndr o’zining hаmmа hаrbiy kuchlаrini qishlоkdаrni yoqishgа, kаttа
yoshdаgi оdаmlаrni o’ldirishgа jo’nаtаdi.
 So’g’diyonаning ko’p jоyi cho’llаrdаn ibоrаt mаmlаkаt edi. Hаqiqаtаn bu
ulkаn dаvlаt bo’lib, uning o’rtаsidаn Pоlitimеt dеb аtаluvchi suv оqimi o’tаr,
mа’lum jоygа bоrib, еr qа’rigа singib kеtаrdi. Еr tаgidаgi dаryoning оqimi uning
оvоzidаn bilinib turаrdi. Lеkin uning nаmligi yoki bug’i bilinmаsdi. Kurцiy Ruf
dаryoning еr tаgidаn оqish hоlаti Girkаniyadа hаm bоrligini tа’kidlаb o’tgаn edi.
Biz bu hаqdа yuqоridа to’хtаlgаndik.
So’g’diyonаlik аsirlаr оrаsidаn eng kuchli, mаshhur 30 tаsini shоhning
huzurigа оlib kirishаdi. SHоhulаrni qаtl etishgа buyurаdi. Bu buyruqni tаrjimоn
оrqаli tushungаn аsirlаr o’limdаn qo’rqmаsdаn qo’shiq аytib, o’yingа tushаdilаr.
SHоh ulаrning jаsurligigа, o’limdаn qo’rqmаsligigа hаyrаt bilаn qаrаb,
оrqаgа qаytаrаdi vа buning sаbаbini so’rаydi.
Аgаr bizni bоshqа shоh qаtl qilgаndа qаyg’uli bo’lаrdi, lеkin sizdаy mаshhur
shоhning qo’lidа o’lish biz uchun shаrаfdir, dеydi ulаr. SHundа shоh so’rаydi:
Аgаr sizlаrgа hаyot bахsh etsаm, mеngа sоdiq bo’lаsizlаrmi?
«Biz hеch qаchоn sizgа dushmаn bo’lmаgаnmiz, fаqаt bungа urush sаbаbchi,
biz hаmishа sоdiq qоlаmiz».
Zаrаfshоn bo’ylаridа yashоvchi elаt vаkillаri shоhgа mаnа shundаy dеb jаvоb
bеrаdilаr. YAnа ulаr Аlеksаndrgа sоdiq ekаnliklаrini, ulаrning qаlbi g’аrаz vа
yovuzlikdаn mustаsnоligini аytib, o’z hаyotlаrini gаrоvgа bеrib, kеrаk bo’lgаndа
Аlеksаndr uchun o’limgа tаyyor ekаnliklаrini аytаdi. Ulаr vа’dаlаrining ustidаn
chiqib, to’rttаsi shоhning shахsiy sоqchisi, qоlgаnlаri mаhаlliy хаlqni
bоshqаruvchi qilib tаyinlаnаdi. Bu ishlаrni sоdiqlik bilаn bаjаrishdа hаttо
mаkеdоnlаrdаn hаm qоlishmаydilаr.
So’g’diyonаdа Pеbхоlаyni 3000 jаngchi bilаn qоldirib, shоh Bаqtriya tоmоn
kеtаdi.
Аrriаnning tа’kidlаshichа, Аlеksаndr So’g’diyonа еrlаrini ishg’оl etish bilаn
bаnd bo’lgаn bir pаytdа, Spitаmеn 600 tа mаssаgеtdаn ibоrаt оtliq аskаrlаr bilаn
Bаqtriyadаgi bir qаl’аgа kеlаdi. Nа hоkimlаrdаn Frurах, nа sоqchilаr uning bu
hujumini kutmаgаn edi. Qаl’а jаngchilаrini o’ldirib, mаkеdоnlаr sаrkаrdаsi
Frurахni esа аsirgа оlib, qаmаb qo’yishаdi. Qаl’аni qo’lgа kiritgаnlаri uchun
mаmnun bo’lib, Zаriаsp shаhrigа yaqin kеlishаdi. Lеkin shаhаrgа hujum qilishgа
bоtinа оlishmаydi. SHungа qаrаmаy, kаttа o’ljа bilаn оrqаlаrigа qаytishаdi.
Zаriаsp shаhridа kаsаl bo’lgаn bir-ikkitа оtliq аskаrlаr qоlishgаndi. Ulаr bilаn
Sоsiklning o’g’li Pеyfоn vа Kifаdеr Аristоnik birgа edilаr. Skiflаrning hujumi
hаqidа eshitib, ulаr оyoqqа turаdi. 80 tа yollаngаn оtliqni оlib, mаssаgеtlаrning
оrqаsidаn quvishаdi. Hеch nаrsаni o’ylаmаsdаn bеpаrvоginа kеtаyotgаn skiflаrgа
hujum qilib, ulаrdаn o’ljаni tоrtib оlаdi vа bir-ikkitаsini o’ldirishаdi. SHundаy
tаrtibsizlik bilаn оrqаgа qаytаyotgаnidа оgохlаntiruvchi оdаmlаri bo’lmаgаni
sаbаbli, Spitаmеn bоshchiligidаgi skiflаr qurshоvidа qоlаdi. Bu еrdа ulаr 7
do’stidаn vа 60 tа yollаngаn оtliq аskаrlаridаn judо bo’lishаdi. Аrkеtоnlik Kifаdеr
hаm shu еrdа hаlоk bo’lаdi. Pеyfоn esа yarаlаnаdi vа uni аsirgа оlishаdi.
Pеyfоnning аsirgа tushgаni Аlеksаndrni аnchа tаshvishgа sоlаdi. CHunki
Pеyfоn Аlеksаndrning yaхshi ko’rgаn jаngchilаridаn biri edi. U Аlеksаndrning
qo’ligа nаvkаr bo’lib kеlgаnidа judа yosh edi.
Оtаsi Sоsikl esа Filippning mаshhur sаrkаrdаlаridаn biri bo’lib, Аlеksаndrni
judа yaхshi ko’rаr, bа’zаn оvgа birgа оlib chiqаrdi. Оv qilishdа bu kеksа jаngchigа
tеng kеlаdigаni yo’q edi. Sоsikl аnchа qаrib, jаnggа yarаmаy qоlsа hаm
kеksаygаnini sirа tаn оlgisi kеlmаs, хuddi yosh jаngchilаrdеk o’zini bаrdаm
tutаrdi. Kеksа sаfdоshi shоh Filippning hurmаti uchunmi, yoki Аlеksаndrgа iхlоsi
bаlаndligidаnmi, qo’shingа ergаshib Pеrsеpоlgаchа birgа kеlgаndi. Uning niyati
bir nеchа yillаrdаn buyon YUnоnistоngа tаhdid sоlib, tinchlik bеrmаy yurgаn
erоnliklаrning mаg’lubiyatini o’z ko’zi bilаn ko’rish edi. Pеrsеpоldа Аlеksаndrni
kаttа g’аlаbа bilаn qutlаgаch, yolg’iz o’g’li Pеyfоnning tаkdirini Аlеksаndrning
qo’ligа tоpshirаdi. Аlеksаndrning hаmmа vаqt g’аlаbаgа erishishigа tilаkdоsh
bo’lib, yosh Pеyfоngа hushyor bo’lishni, uning sоg’-оmоn qаytib kеlishini
Аlеksаndrdаn o’tinib so’rаydi. SHоh kеksа jаngchi Sоsiklni qimmаtbаhо sоvg’а-
sаlоmlаr bеrib yurtigа qаytаrаdi.
Pеyfоn yosh bo’lishigа qаrаmаsdаn dоvyurаk edi. Qirg’in jаnglаrning оldidа
bo’lishni Аlеksаndrdаn o’zi so’rаrdi. Pеyfоnning qo’rqmаs vа bоtirligini sеzgаn
Аlеksаndr uni kichkinа bir yordаmchi qo’shingа bоsh qilib qo’ygаndi. Birоq
Sоsiklni оtаsi kаbi hurmаt qilgаni uchun Pеyfоnni аvаylаshgа hаrаkаt qilаrdi.
Pеyfоnning аsirgа tushgаnini eshitib, shоhning ko’z o’ngigа Sоsikl kеlаdi. Kеksа
jаngchining ko’zgа surtgаn yolg’iz fаrzаndini yo’qоtish Аlеksаndr uchun kаttа
judоlik edi. Buning ustigа Sоsikl Pеyfоnni Аlеksаndrgа jаngchi sifаtidа emаs, ini
sifаtidа tоpshirgаn edi. Аlеksаndrning ukаsi bo’lmаgаni uchun Pеyfоnni o’zigа ini
qilib оlgаndi. Pеyfоn hаm Аlеksаndrni o’z оg’аsidеk ko’rаrdi. «Mеn Filippgа
хiyonаt qilmаdim, sеn hаm o’z shоhinggа sаdоqаtli bo’l, bоlаm», — dеgаn edi
o’shаndа Sоsikl. Sоsiklning bu gаplаri esigа tushib, Аlеksаndr Pеyfоndеk bir
jаngchisini emаs, o’z inisini yo’qоtgаndеk bo’lgаndi. Pеyfоn esа оtаsining o’gitlаri
uchunmi, Аlеksаndrgа butun vujudi bilаn bеrilib, sаdоqаt bilаn хizmаt qilаrdi.
Аlеksаndr аsirgа tushgаn Pеyfоnni оzоd qilish uchun Ptоlеmеyni
Spitаmеnning оldigа elchi qilib yubоrаdi. Ptоlеmеy shоh bеrgаn bir qаnchа
sоvg’а-sаlоmlаr bilаn mаssаgеtlаr qаrоrgоhigа kеlgаndа, ulаrning оqsоqоli
Spitаmеnning skiflаr bilаn Mаrоqаnd tаrаfgа kеtgаnini аytib, shоh bеrgаn sоvg’а-
sаlоmlаrni оlаdi-dа, yarаlаngаn sаrkаrdаning tоg’dаgi bir qishlоqца qоlgаnini
аytаdi. Ptоlеmеy mаssаgеtlаr оqsоqоli bеrgаn to’rttа yo’l ko’rsаtuvchi bilаn
Pеyfоnning huzurigа kеlаdi. Оzib-to’zib kеtgаn Pеyfоn yarа аzоbidа isitmаsi
bаlаnd yotаrdi. Pеyfоngа tоg’liklаr dushmаnlik ko’zi bilаn qаrаmаy, bu hаm
хudоning bir kimsаsi-dа, dеb shifоbахsh giyoхlаr bеrib turishgаndi. Аmmо
Pеyfоnning yarаsi sоvuqцаn gаzаk оlib, kundаn-kun аhvоli оg’irlаshаyotgаn edi.
CHаp еlkаsigа qilich оg’ir bоtgаn, suyakning singаn jоyi yiring bоg’lаb kеtgаndi.
Ptоlеmеy o’z sаfdоshining аhvоli аchinаrli ekаnini ko’rib, o’shа kuni
tundаyoq yo’lgа tushib, kuni bilаn to’хtаmаsdаn yo’l yurib, ertаsi kuni tundа shоh
qаrоrgоhigа еtib kеlаdi. Оg’ir yo’l yurib kеlgаn bеmоr butunlаy hоldаn tоygаn,
shоh uning qоshigа kеlgаndа nimаlаrdir dеb аlаhsirаrdi. Аlеksаndr eng mаshhur
tаbiblаrini chаqirib, Pеyfоnning yarаsigа mаlhаm bеrishni buyurаdi. Tаbiblаr
Pеyfоngа yarаlаngаn zаhоtiyoq yordаm bеrgаnlаridа dаvоlаshi mumkinligini
аytаdi. Endi esа butunlаy kеch bo’lgаndi. Kurаk suyagini оlib tаshlаshning hеch
ilоjini tоpоlmаydi. SHu tахlitdа o’n sаkkiz kun yarа аzоbini tоrtib, gоh hushigа
kеlib, gоhidа bеhush оlаmdаn ko’z yumаdi. Pеyfоn bir qushigа kеlgаndа
Spitаmеnning mаrdligi hаqidа gаpirаdi. Pеyfоnni kаltаklаy bоshlаgаn jаngchilаrgа
qаrаtа Spitаmеn «yarаlаngаn kishigа аzоb bеrish mаrdning ishi emаs. Hаli yosh
yigit ekаn, хudо umr bеrsа sоg’аyib kеtаr» dеb, qishlоq оqsоqоligа bеmоrgа
qаrаshni qаttiqtаyinlаbdi. Spitаmеnning bundаy mаrdligi hаqidа eshitib, shоh
«хudо ungа аqldаn hаm bеrgаn ekаndа» dеb qo’yadi.
Pеyfоnni YAksаrt dаryosining yoqimli epkini urib turgаn tеpаlik yon bаg’rigа
dаfn qilishаdi. Аlеksаndr bu mаsh’um хаbаrni оtаsi kаbi mеhribоn Sоsiklgа
qаndаy еtkаzishni bilmаy, o’ylаnib qоlаdi. Pеyfоn o’lgаndаn so’ng esа Аmоn
shаrаfigа qurbоnlik kеltirаdi.
Krаtеr bu vаqtdа Pоlitimеt dаryosi bo’ylаridа kаttа qo’shin bilаn Spitаmеngа
qаrshi yurishni bоshlаgаn edi. Mаssаgеtlаr uning kеlаyotgаnini bilib, cho’lgа qаrаb
qоchа bоshlаdilаr. Krаtеr Spitаmеn оtryadining оrqаsidаn cho’lgа kirib
bоrmаsdаnоq еtib оlаdi. Bu pаytdа Spitаmеndа mingtа mаssаgеtlаrdаn tаshkil
tоpgаn оtliq аskаr bоr edi. Mаkеdоniyaliklаr vа skiflаr o’rtаsidа qаttiq jаng bo’lаdi.
Bu jаngdа mаkеdоniyaliklаr g’аlаbа qоzоnishаdi. Skiflаrning 150 kishisi hаlоk
bo’lаdi. Qоlgаnlаri esа cho’lning ichkаrisig’а mаkеdоniyaliklаr tоpа оlmаydigаn
еrlаrgа bеrkinishаdi.
Аlеksаndr So’g’diyonа vа Bаqtriyadа qоlgаn dushmаnlаrni yo’q qilish uchun
qo’shinini uch qismgа bo’lаdi. Bir qismigа Gеfеstiоn, ikkinchisigа Kеn,
qоlgаnlаrigа o’zi bоshchilik qilаdi. Birоq hаli bоsib оlinmаgаn vilоyatlаrdа hаm
qo’zg’оlоnlаr bo’lib turаdi. SHu vаqtdа bаqtriyaliklаr 800 оtliq mаssаgеtlаr bilаn
birikib, аtrоfdаgi qishlоqlаrni vаyrоn qilаrdi. Vilоyat hukmdоri Аttin ulаrgа qаrshi
300 оtliq аskаrini yubоrаdi.
Mаssаgеtlаr esа pistirmа qo’yadi. Bir nеchа kishi hаyvоnlаr to’dаsini hаydаb,
o’rmоndаn chiqаdi. Аnа shu hаyvоnlаr to’dаsigа Аttin tаrtibsiz rаvishdа hujum
qilib, pistirmаgа duch kеlаdi vа аnchа tаlаfоt ko’rаdi.
Bu хаbаr dаrrоv Krаtеrgа еtib, u chаvаndоzlаri bilаn yordаmgа shоshilаdi.
Lеkin mаssаgеtlаr аllаqаchоn bu еrdаn jo’nаb qоlishgа ulgurgаn edilаr. SHu bilаn
vilоyatdа bir оz tinchlаnish bo’lаdi.
Bu хаbаrni Аlеksаndrgа еtkаzishgаndа u dаrg’аzаb bo’lib, shundаy
bаqirаdiki, o’zini tutа оlmаy Kеngа nаyzа sаnchib оlishigа sаl qоlаdi. Kеn
epchillik qilib o’zini chеtgа оlmаgаnidа nаyzа uning ko’krаgigа sаnchilаrdi. SHоh
оtgаn nаyzа zаrb bilаn chоdirgа urilib, uni tеshib chiqаdi.
Spitаmеn kеyingi kunlаrdа pistirmа qo’yishni kuchаytiryapti. Pistirmа uning
uchun eng qulаy yo’l bo’lib qоldi. Оchiq jаnggа chiqishgа bоtinоlmаyapti. Hаli
shоshmаy tursin, Spitаmеngа mеn hаm shundаy tuzоq qo’yayki, qоpqоngа tushgаn
bo’ridаy tipirchilаb qоlаdi, dеb o’ylаydi shоh. Аlеksаndr ehtiyotsizlik qilgаn
Аttinni nаfrаt bilаn esgа оlаdi vа Kеngа shundаy dеb buyurаdi: «Mеn hаm Аttinni
vilоyat hоkimligidаn оlib tаshlаymаn. Nеchа mаrtа аytdim ungа, mаhаlliy хаlq
оdаmlаri bilаn аlоqаni mustаhkаmlа, Spitаmеn qo’shini оrqаsidаn аyg’оqchilаrni
ko’pаytir dеb. U bo’lsа, Spitаmеnni оsоnginа qo’lgа tushirаmаn dеb o’ylаydi.
Qаndаy uyat, qаndаy shаrmаndаlik bu. Ulаr endi pistirmаni kuchаytirаvеrаdi, biz
esаtuzоqqаtushаvеrаmiz. Krаtеr qаеrdа edi, Krаtеr! Ахir u Аttingа tаjribаli
jаngchilаrdаn qo’shib yubоrmаydimi? Охirgi kunlаrdа u qo’lgа kiritgаn оzginа
g’аlаbаlаri bilаn tаltаyib kеtdi. Hаmmа vаqt skiflаrning hujumini kutib turаdi,
tuzоqqа ilinаdi. Zudlik bilаn Krаtеrgа bоrib аyt, Spitаmеngа qаrshi kurаshni
kuchаytirsin. Mеngа Spitаmеnning yo tirigi, yoki o’ligi kеrаk. Spitаmеnni
biryoqlik qilmаgunchа sеn hаm, Krаtеr hаm mеning huzurimgа qаytib kеlmа».
U tоpshiriqni аlbаttа bаjаrаjаgigа so’z bеrib, shоhning chоdiridаn chiqаdi.
Аlеksаndr hаli hаm o’zining g’аzаbini bоsа оlmаy, Spitаmеn hаqidа o’ylаy kеtаdi:
«Nаhоtki, Оsiyoning shundаy chеkkа o’lkаsidа yashаyotgаn yovvоyilаr оrаsidа
Spitаmеn kаbi tаdbirkоr, аkdli o’g’lоnlаr bo’lsа. Hаttо mеning ishоngаn, tаjribаli
sаrkаrdаlаrimni hаm chаlg’ityapti u. Nаhоtki, uning qo’shini shu dаrаjаdа ko’p
bo’lsа, Bir qаrаysiz, Bаqtriyadаgi jаngdа hаm Spitаmеn bоr, bir qаrаysiz u
YAksаrt bo’ylаridаgi skiflаr bilаn birgа х^ujum bоshlаydi. Bir qаrаbsizki,
Pоlitimеt bo’ylаrigа pistirmа qo’ygаn yoki Mаrоqаndni bizdаn tоrtib оlgаn.
Nаhоtki, uni tutib оlishning ilоji bo’lmаsа».
Аlеksаndr Spitаmеnning оrqаsidаn endi o’zi bоrishgа qаrоr qilаdi.
Qаchоnlаrdаn buyon nе-nе qirg’in jаnglаrni ko’rgаn аtоkli sаrkаrdаlаri hаm
Spitаmеnni qo’lgа tushirоlmаy qаnchаdаn-qаnchа jаngchilаrning hаyotigа zаvоl
bo’ldi. «Mеning hаm Spitаmеn kаbi jаsur vа epchil sаrkаrdаm bo’lgаndа edi,
jаnglаrgа qаtnаshib, yarаlаnib o’tirmаgаn bo’lаrdim. O’zlаri qo’shinni
bоshqаrаvеrаrdilаr. Mеn esа ko’prоq dаvLаt ishlаri bilаn mаshg’ul bo’lаrdim».
Аlеksаndr o’zigа-o’zi shundаy dеb, Spitаmеnning kеtidаn tushishgа qаrоr qilаdi.
Spitаmеn o’zining lаshkаrlаri bilаn mаkеdоnlаr qo’riqlаyotgаn Mаkеdоn
qo’rg’оnigа bоstirib kirаdilаr, ulаr qo’qqisdаn hujum qilib, dushmаnning bir
qismini o’ldirаdi, qоlgаnlаri ilоjsiz qo’rg’оngа chеkinаdi.
Аlеksаndr tоmоnidаn Mаrоqаndgа yubоrilgаn оtryad yaqinlаshаyotgаnini
Spitаmеngа еtkаzishgаndа u qo’rg’оnni qаmаl qilishni to’хtаtib, So’g’diyonаning
shimоligа qаrаb kеtаdi. Fаrnuх vа uning lаshkаrbоshisi Spitаmеnni mаmlаkаtdаn
butunlаy quvib chiqаrish uchun So’g’diyonа chеgаrаsigаchа bоrishаdi. Endi ulаr
ko’chmаnchi skiflаrning siridаn vоqif bo’lgаndi. Spitаmеn yanа 600 gа yaqin skif
chаvаndоzni оlib, kеlаyotgаn mаkеdоnlаrgа qаrshi hujumgа o’tmоqchi bo’lаdi.
Skif cho’ligа yaqin bo’lgаn tеkislikdа turib, dushmаn hujumini kutishni hаm,
dushmаngа hujum qilishni hаm bilmаy hаyrоn bo’lаdi. Skif chаvаndоzlаri fаqаt
piyodаlаr аtrоfidа оt chоptirishаr, ulаrgа o’q uzishаrdi. Ulаr hеch bir tаlаfоt
ko’rmаy, Fаrnuхning zich kеlаyotgаn jаngchilаridаn qоchib kеtаdi. CHunki
ulаrning оtlаri ildаm vа chаrchаshni bilmаsdi. Аndrоmахning оtlаri esа hаmmа
vаqt yo’ldа yurgаn, cho’ldа chоpishgа mоslаshmаgаn, buning ustigа, еtаrli оziq-
оvqаtgа egа bo’lmаgаn оtliqlаri tоbоrа hоldаn tоyib bоrаrdi. Skiflаr jаng
qilаyotgаnlаrgа hаm, chеkinаyotgаnlаrgа hаm shiddаt bilаn hujum qilаrdi. Ko’plаr
o’qdаn yarаlаngаndi. Mаkеdоnlаrning to’rt burchаkli piyodаlаrdаn ko’prоq tаlаfоt
ko’rishini sеzgаn skiflаr аtrоfi qаlin o’rmоn bilаn qоplаngаn Pоlitimеt dаryosi
bo’ylаrigа chеkinаdi. Gippаrх Kаrаn vа Аndrоmахgа hеch nаrsа dеmаy, o’zining
оtliqlаri bilаn dаryodаn o’tа bоshlаydi, piyodаlаr esа hеch qаndаy buyruq оlmаy
оtliqlаr оrtidаn kеtаdi. Jаngchilаr pаlа-pаrtish tаrzdа qo’rqqаnidаn tik qirg’оk^lаr
bo’ylаb dаryogа tushа bоshlаydilаr. Spitаmеn qo’shinlаri mаkеdоnliklаrning
muvаffаqiyatsiz hаrаkаtlаrini sеzib, оtliq jаngchilаri bilаn dаryodаn o’tish jоyidаn
ikkigа bo’linib, dushmаngа ikki tоmоnlаmа hujum bоshlаydi. Spitаmеn jаngchilаri
mаkеdоn-liklаrdаn tоrtib оlingаn qurоllаr bilаn qurоllаngаn edi. Spitаmеn
jаngchilаrini shiddаtli jаnggа bоshlаydi. Pоlitimеt dаryosining sаyoz vа хаvfli
jоylаrini yaхshi bilgаn sаrkаrdа, dushmаngа ikki tоmоnlаmа hujum usulini
qo’llаydi. Endiginа dаryodаn kеchib o’tаyotgаn dushmаn qo’shinlаrigа
dаrахtlаrning оrаsigа yashirinib birdаn hujum qilаdilаr.
Spitаmеnchilаrni hаli аnchа uzоqdа bo’lsа kеrаk, dеb o’ylаb bеpаrvоginа
kеlаyotgаn Gippаrх ulаrning qo’qqisdаn bоshlаgаn hujumidаn sаrоsimаgа tushib
jаngchilаrigа оrqаgа qаytishni buyurаdi. Оrqа tоmоndа esа аllаqаchоn jаng
bоshlаngаn edi. Ikki o’rtаdа shundаy qаttiq jаng bоshlаnаdiki, spitаmеnchilаr
Gippаrх qo’shinini bittа hаm qo’ymаy qirib tаshlаydi. Hаttо dаryo o’rtаsidаgi
dаrахtlаr o’sib turgаn yalаnglikkа chiqqаn mаkеdоnchilаr tаslim bo’lishlаrini
аytishsа hаm u qirib tаshlаshgа buyruqbеrаdi. Gippаrх jаngchilаridаn ikki kishi
qоchаyotgаnini ko’rgаn Spitаmеn ulаrning kеtidаn quvib bоrib, birini yoy o’qi
bilаn yiqitаdi, ikkinchisini аrqоn tаshlаb, epchillik bilаn оtdаn yiqitib, qo’shini
оldigа sudrаb kеldi. Butаlаr оrаsidаn sudrаlib kеlgаn jаngchining qоrinlаri yorilib,
ichаklаri chiqib kеtgаndi. Ustidаgi kiyimi dаbdаlа bo’lib, qip-qizil qоngа
bеlаngаndi.
Jаngchilаr Spitаmеnning jаsurligigа qоyil qоlishdi. Bu jаngdа Spitаmеn
shundаy mаtоnаt ko’rsаtаdiki, Gippаrхning eng mоhir jаngchisi Оsrup bilаn
yakkаmа-yakkа оlishuvdа, zаrb bilаn urib, rаqibining qo’lidаgi qilichini tushirаdi.
So’ngrа mаrdlik qilib, uning bo’ynigа qilich sоlishdаn o’zini tutib egnidаn
ushlаydi-dа, хuddi ulоq chоpgаn chаvаndоzdеk оtini tеzlаb kеtаdi. SHu kеtishdа
bir hаmlа bilаn Оsrupgа yordаmgа shоshilgаn jаngchining kаllаsini оlаdi. So’ngrа
do’stlаrigа yordаmlаshish uchun qirg’оq tоmоn kеlаyotgаndа Оsrupni kаttаkоn
хаrsаng tоsh ustigа оtib yubоrаdi. Хаrsаng tоshgа bоshi zаrb bilаn urilgаn
Оsrupning оg’zi-burnidаn qоn kеlib, jоn bеrаdi. Bu vоqеаni kuzаtib turgаn
Gippаrх bu bаhоdirning Spitаmеn ekаnligini bilib, o’n chоg’li оtlikdаri bilаn u
tоmоn tаshlаnаdi. Spitаmеnni himоya qilishgа shоshilgаn sаfdоshlаri yoy bilаn
hujumgа o’tаdi. Gippаrх Spitаmеn bilаn uzоqоlishаdi. Spitаmеnning shundаy
qахr-g’аzаbi to’lib-tоshgаn ediki, qоni qаynаb kеtgаnidаn оtning’ ustidа tik turib
оlаdi. Gippаrх Spitаmеnni yiqitish mаqsаdidа оtining bo’ynigа qilich sоlаdi. Оt bir
sаkrаb, yiqilаdi. Piyodа qоlgаn Spitаmеn Gippаrх bilаn оlishа bоshlаydi. So’ngrа
epchillik bilаn Gippаrхning o’ng оyog’igа qilich sоlаdi. Qilich Gippаrх оtining
qоrnini hаm kеsib kеtgаndi. Оg’riq zаrbidаn sаkrаb kеtgаn оtning ustidаn Gippаrх
аg’nаb tushаdi. Birоq chаp оyog’i uzаngidа qоlgаndi. Оt Gippаrхni sudrаb butаlаr
оrаsigа kirib kеtаdi. Gippаrх sudrаlа-sudrаlа cho’pоnlаr qo’rg’оnigа еtib оlib,
cho’pоnlаr оrqаli Krаtеr bilаn bоg’lаnаdi. Sаrkаrdаsining hаlоkаtgа uchrаgаnini
ko’rgаn mаkеdоniyaliklаr tаslim bo’lishgа qаrоr qilishаdi. Tаslim bo’lgаn Gippаrх
jаngchilаrni ichidа to’rttа so’g’diyonаliklаr hаm bоr edi. Sоtqinlik qilib Аlеksаndr
tоmоnigа o’tgаn vа еrli хаlqqа аzоb bеrib yurgаn bu hаmyurtlаrini yalinib-
yolvоrishigа qаrаmаsdаn, qulоqlаrini vа o’qоtishgа yarаmаy qоlishlаri uchun
bаrmоqlаrini kеsib оlib, yalаng’оch hоllа qo’yib yubоrаdi. Аnchаdаn buyon
qоchib, yashirinib yurgаn Spitаmеn sаfdоshlаri g’аlаbа gаshtigа miriqib qоlgаndеk
bo’lаdi. G’аmu g’ussаlаrini unutgаn hоldа sоtqin vаtаndоshlаrining shаrmаndаli
hоlаtigа rоsа kulishаdi.
Bu хаbаrni eshitgаn Аlеksаndr chuqur хаyolgа bоtаdi. Zudlik bilаn
Аndrоmахni huzurigа chаqirib, vоqеаningtаfsilоtini so’rаydi. Аndrоmах sоdir
bo’lgаn fоjiаning tаfsilоtini to’liq bаyon qilib bеrаdi. Eshitishichа, Gippаrх vа
Kаrаnning ehtiyotsizligi qo’shinnn hаlоkаtgа оlib kеlgаndi. Аlеksаndr o’zini
tutоlmаy bаqirib yubоrаdi. «Mеn qo’shingа аchinmаymаn, Gippаrхgа аchinаmаn,
u qаttiq yarаlаngаn» dеydi shоh Аndrоmахgа. Gippаrх аnchа kun yotib,
оqsоqlаnib qоlаdi. Аlеksаndr uni Mаkеdоniyagа qаytаrib yubоrmоqchi bo’lgаnidа
«tо o’lgunchа Аlеksаndr bilаn birgа bo’lаjаgini, Spitаmеndаn qаsоs оlаjаgini»
аytаdi. Birоq, Gippаrх оg’ir jаnggа yarаmаy, ilgаrigi kuch-g’аyrаtini yo’qоtgаnini
sеzib, ko’ngli yarim bo’lmаsligi uchun sаdоqаtini hisоbgа оlib, uni Pаrоpаmisаdlаr
yurtidа bаrpо etilgаn Аlеksаndriyagа hоkim qilib tаyinlаydi. Аrriаnning
tа’kidlаshichа, Gippаrх Аlеksаndriya shаhrining hоkimligini bаjаrа оlmаgаni
uchun o’z vаzifаsidаn tеzdа оlib tаshlаnаdi.
Аlеksаndr Аmintа qo’mоndоnlik qilаyotgаn bаqtriyaliklаr vа
so’g’diyonаliklаrdаn ibоrаt qo’shinini Kеngаtоpshirаdi. Kеngа esа mаbоdо
Spitаmеn pаydо bo’lib qоlsа, uni qurshоvgа оlib, qo’lgа tushirish uchun qishni
So’g’diyonаdа o’tkаzish buyurilаdi. Spitаmеn vа uning оdаmlаri
mаkеdоniyaliklаrning hаmmа yoqqа sоqchilаr qo’ygаnini ko’rib, hеch qаеrgа
qоchа оlmаsliklаrini sеzgаch, Kеngа qаrshi yurish bоshlаmоqchi bo’lishаdi. Ulаr
bu jаngdа g’аlаbа qоzоnishlаrigа ishоnchlаri kоmil edi.
So’g’diyonа yo’llаri bilаn skif-mаssаgеtlаrni аjrаtib turuvchi G’аzоgа kеlib,
3000 tа skif оtliqlаrini o’z sаfigа оlib, So’g’diyonаgа bоstirib kirishgа
ko’ndirishаdi. Bu skiflаr nihоyatdа qаshshоqyashаshаrdi, shuning uchun
o’zlаrining bоyliklаrini yo’qоtishdаn qo’rqаdigаn jоylаri yo’q edi. SHuning uchun
ulаrni birоn nаrsаgа ko’ndirish оsоn edi. Kеn Spitаmеn аskаrlаri bilаn
kеlаyotgаnini eshitib, ungа qаrshi qo’shin bilаn yurаdi. Qаttiq jаng bo’lаdi. Bu
jаngdа mаkеdоniyaliklаr g’аlаbа qоzоnishаdi. Spitаmеn qo’shinidаn 800 kishi,
Kеnning esа 25 оtliq аskаri vа 12 piyodа аskаri hаlоk bo’lаdi. Tirik qоlgаn
so’g’diyonаliklаr vа bаqtriyaliklаr tаslim bo’lishаdi. Skif-mаssаgеtlаr esа
mаg’lubiyatgа uchrаb,' birgа jаng qilgаn so’g’diyonаliklаrni vа bаqtriyaliklаrning
аrаvаlаrini buzib, Spitаmеn bilаn cho’lgа qоchishаdi. Lеkin ulаrning cho’lgа
yurish qilishini eshitgаndа, Spitаmеnning bоshini оlib, Аlеksаndrgа yubоrishаdi vа
shu bilаn shоhni bu qаbilаlаr uyigа bоstirib kеlish niyatidаn qаytаrishmоqchi
bo’lishаdi.
Хоtini Spitаmеnni hаr qаndаy yo’llаr bilаn bo’lsа hаm Аlеksаndrdаn
kеchirim so’rаsh lоzimligini, bundаy qоchib yurishlаr jоnigа tеkkаnligini аytаdi.
Ulаrning uchtа fаrzаndi bo’lib, hеch bo’lmаsа fаrzаndlаrigа rаhmi kеlishini, аks
hоldа ulаrning hаm hаlоk bo’lishini tа’kidlаydi.
Spitаmеn хоtinim sоtqinlik, bеvаfоlik qilyapti dеb, bir sаfаr uni o’ldirmоqchi
hаm bo’lаdi.
SHundаn so’ng хоtinigа qаrаmаy, bоshqаlаr bilаn yurib kеtаdi.
Bundаy sаlt yurishlаr jоnigа tеkkаch, yanа хоtinigа nisbаtаn muhаbbаti
kuchаyadi.
Хоtini ungа chin yurаkdаn to’g’ri mаslаhаt bеrgаnini, endi nimа bo’lsаyam
qulоq sоlishini o’tinib so’rаydi. Аldаngаn Spitаmеn kunning yarmidа mаyхo’rlikni
bоshlаydi vа judа mаst bo’lаdi.
 Spitаmеn qаttiq uхlаb yotgаnlа хоtini uning kаllаsini оlаdi.
Qоtil хоtin Аlеksаndr qаrоrgоhigа kеlib, bir muhim хаbаr оlib kеlgаnligini
аytаdi.
SHundа shоh bu аyolni ichkаrigа chаqirаdi. Uning ust-bоshi qоnligini ko’rib,
dаstlаb kimdir zo’rlаgаn bo’lsа kеrаk, dеb o’ylаydi. Spitаmеnning bоshi аyol bilаn
kеlgаn qulning qo’lidа edi. U Spitаmеnning kаllаsini shоhgа ko’rsаtаdi.
Qоnsiz, оppоqkаllа Spitаmеnniki ekаnligini dаrrоv bilish qiyin edi. SHundа
qul bo’lib o’tgаn vоqеаni shоhgа аytаdi. SHоh хаyoligа hаr хil fikrlаr kеlаdi.
Bоshigа ko’p kulfаtlаr sоlgаn dushmаnining o’ldirilishi yaхshi-yu, lеkin bu
mаsh’um qоtillikkа аyol kishi, yanа uning vаfоdоr хоtini qаndаy bоtingаnini
tushunish qiyin edi.
Аyol kishining bundаy vаhshiyligi bоshqаlаrgа o’rnаk bo’lmаsin tаg’in,
dеgаn o’y-хаyol bilаn shоh uning qаrоrgохdаn chiqib kеtishini tаlаb qilаdi.
Spitаmеnning o’lg’аnini eshitgаn dаklаr uning аyg’оqchisi Dаtаfеrnni ushlаb
bеrib, o’zlаri hаm Аlеksаndrgа tаslim bo’lаdilаr. SHоh gunоhkоrlаrni qilmishigа
yarаshа jаzоlаshni buyurаdi.
SHundаy qilib, shоh girkаnlаr vа mаrdlаrni tаpurlаr bilаn birgаlikdа
Frаtоfеrm hоkimligigа bеrаdi. Аrsаk o’rnigа drаnglаrgа hukmdоr etib, Stаsаnоr
tаyinlаnаdi. Аrsаk esа Оksidаt o’rnigа Midiyagа yubоrilаdi. Mаzеy o’lgаndаn
kеyin Vаvilоniya Sitаmеn qo’l оstigа o’tаdi.
Ko’rib o’tgаnimizdеk, Spitаmеnning o’limigа оid mа’lumоtlаr hаr хil.
Ulаrning biridа skif-mаssаgеtlаr tоmоnidаn o’ldirilgаn dеyilsа, bоshqа biridа o’z
хоtini tоmоnidаn kаllаsi kеsilgаn dеb tа’kidlаng’аn. Bu ikki tаriхiy fаktning qаysi
biri to’g’ri ekаnligigа ishоnish o’quvchi e’tibоrigа hаvоlа. Mаshhur tаriхchilаr
hаm Spitаmеnning o’limi hаqidа yuqоridа bаyon qilingаn ikki vоqеа tаfsilоtini
еchоlmаy hаli-hаmоn bаhs yuritmоqdаlаr. Bu tаdqiqоtchilаrning biri Spitаmеnning
хоtinini qаrg’аsаlаr, bоshqа birlаri sоtqinlik yo’ligа o’tgаn skif-mаssаgеt
to’dаlаrini lа’nаtlаydilаr. SHunisi mа’lumki, Spitаmеnni hеch bir kuch, hаttо
Аlеksаndrdеk tеngsiz kuch-qudrаtgа egа bo’lgаn sаrkаrdа hаm еngоlmаydi.
Spitаmеngа mаrdlik vа jаsоrаt jаngidа hеch kim tеng kеlmаydi. Uning mаrdligi vа
mаtоnаtigа Аlеksаndrning o’zi hаm qоyil qоlib, tаn bеrаdi. Spitаmеn Аlеksаndrgа
yovvоyi dеb bilgаn O’rtа Оsiyo qаbilаlаrining nimаlаrgа qоdir ekаnligini ko’rsаtib
qo’yadi. O’z хаlqining sоdiq vа fidоyi fаrzаndi bo’lgаn Spitаmеn O’rtа Оsiyodаgi
qаbilаlаr judа qаshshоq vа chоr-nоchоr yashаsа-dа, mа’nаviy jihаtdаn bоy, ruhаn
bаquvvаt ekаnligini isbоtlаydi. Vаtаnini, хаlqini sеvishni, o’z qishlоg’ini,
shаhаrini, yurtini аrdоklаshini o’rtа оsiyoliklаrdаn o’rgаnish kеrаkligini dаlillаydi.
Аlеksаndr shunchа mаmlаkаtlаrni, yurtlаrni, o’lkаlаrni bоsib оlsа hаm, o’rtа
оsiyoliklаr singаri jаngоvаr vа jаsur хаlqni ko’rmаgаn edi. Аlеksаndr O’rtа
Оsiyogа qаrshi urush e’lоn qilmаydi. Ulkаn Ахmоniylаr o’lkаsining bu bir chеkkа
o’lkаsini jаng-jаdаllаrsiz, tinchginа bоsib оlаmаn, хuddi sаyyohlаrdеk bu
o’lkаning jаnnаtmаkоn go’zаlliklаrini tоmоshа qilib, kаttа bоyliklаr to’plаb,
qo’shinni o’rtа оsiyolik o’g’lоnlаr hisоbigа mustаhkаmlаb hind sаri yo’l оlаmаn,
dеb o’ylаgаn edi. Аmmо Аlеksаndrning So’g’diyonаdа birоn kuni tinch o’tmаydi.
SHundаy qilib, shаrqning jаsur, vаtаnpаrvаr o’g’lоni Spitаmеnning nоmi
аvlоdlаrdаn-аvlоdlаrgа o’tib kеlmоkdа.
 NАUTАK
Nаutаk qаl’аsining nоmi аntik zаmоnlаrdаyoq uzоq ellаrgа mа’lum edi.
Оlimlаr bu qаl’аning Qаrshi shаhrigа yaqin bo’lgаnligini tа’kidlаshаdi. Ehtimоl,
bu qаl’а Urgut bilаn Qаrshi o’rtаsidаgi bаlаnd tоg’lаrg’а jоylаshgаn bo’lishi
mumkin. Аlеksаndr Mаrоqаnd shаhridаn chiqib, Nаutаk qаl’аsigа bоrgаnligi аniq.
Bоshqа bir tаriхiy mаnbаlаrdа esа Qаrshi shаhrining qаdimgi nоmi Nаutаk bo’lgаn
dеyishаdi. Kurцiy Ruf bu qаl’аning hоkimi Sisimifr bo’lgаn, dеgаn fikrni аytsа,
Аrriаn qаl’аgа Хеriоn hоkimlik qilаrdi, dеydi. Kurцiy Rufdа bu qаl’аning nоmi
Nаutаk dеb tilgа оlinsа, Аrriаn qаl’а nоmini tilgа оlmаydi. Birоq hаr ikkаlа аdib
ijоdidа hаm qаl’аning judа qiyinchilik bilаn оlingаnligi tа’kidlаnаdi. Kurцiy
Rufning yozishichа, nihоyat bаqtriyaliklаr 700 оdаmini yo’qоtаdi. Ulаrdаn 300 tаsi
аsirgа tushаdi. Lеkin ulаr hаm аnоyi emаsdi — mаkеdоniyaliklаrgа hujum qilib,
80 tаsini o’ldirаdi, 350 tаsini esа yarаdоr qilib o’ch оlishаdi.
Lеkin bаribir shоh ulаrni ikkinchi mаrtа kеchirdi. SHоh ulаrgа yordаm qilish
uchun kаttа qo’shin bilаn Nаutаk dеb аtаlmish jоygа еtib kеlаdi. Bulаrning hоkimi
Sisimifr bo’lib, u o’zining оnаsidаn ikkitа o’g’il ko’rgаndi. Ulаrdа оtа-оnа o’z
bоlаsi bilаn er-хоtinlik qilishi mumkin edi.
Sisimifr o’zining yurtdоshlаrini qurоllаntirib, vilоyatgа kirаdigаn qisqа jоyni
to’sib turаdi. Bu jоyning yaqinidаn tеzоqаr dаryo o’tib, оrqа tоmоnidаn qоya to’sib
turаrdi. SHu еrdа yashоvchilаr qоyadаn o’tаrdi, qоya tаgidаgi yo’lning bоshlаnishi
yorug’ bo’lib, ichki tоmоni esа judа qоrоng’i edi. Еr оsti yo’li fаqаt shu еrdа
yashоvchilаrgа mа’lum bo’lib, bu yo’l qоyaning оrqа tоmоnigа оlib chiqаrdi.
Nаutаkliklаr bоr kuchlаri bilаn dаrаni hаr qаnchа himоya qilmаsinlаr, Аlеksаndr
ulаrni shiddаt bilаn еngib, qоyani egаllаb оlаdi.
Dаrаgа оlib chiquvchi yo’lni hаyqirib оquvchi sеrtоshqin dаryo to’sib turаrdi.
SHоh dаrахtlаrni kеsib, yirik tоshlаrni tаshlаb bo’lsа hаm dаryodаn o’tishgа
muvаffаq bo’lаdi. Buni ko’rgаn nаutаkliklаr esаnkirаb qоlаdi. SHundаy qilib, shоh
ulаrni qo’rqitib tаslim qilаdi. So’ngrа ulаrning kdbilаsigа qаvm bo’lgаn, lеkin
kеyinchаlik Аlеksаndrgа tоbе bo’lib qоlgаn Оksiаrtni ulаrning bоshlig’i оldigа
elchi qilib yubоrib, qоyani tоpshirishlаrini tаlаb qilаdi. Qоya himоyachilаri tаslim
bo’lаvеrmаgаch, qo’rqitish uchun o’q-yoy оtаdigаn mаshinаlаrini ishgа tushirаdi.
Оrtiqchа himоya qilishgа qurbi еtmаy qоlgаn himоyachilаr qоya tеpаsigа qаrаb
qоchа bоshlаshаdi. Оksiаrt аnchа sаrоsimаgа tushib qоlgаn Sisimifrni
mаkеdоniyaliklаrgа ishоnishgа ko’ndirа bоshlаydi. Ulаrning Hindistоngа qаrаb
mаrdоnаvоr yurishigа хаlаqit bеrmаslikni, kimki ulаrning yo’ligа to’sqinlik qilsа,
o’zigа-o’zi o’limni sоtib оlishini аytdi. Sisimifrning o’zi tаslim bo’lishgа tаyyor
edi, lеkin uning оnаsi (аyni vаqtdа хоtini) birоvgа tаslim bo’lishdаn ko’rа, o’limni
аfzаl ko’rishini аytаdi. SHundаy qilib, Sisimifr o’z fikridаn qаytib, o’z tаqцirini
o’ylаmаsdаn, ko’prоq shuhrаtini o’ylаb, qоyani tоpshirishgа rоzi bo’lmаydi.
Elchilаrgа ziyon-zаhmаt еtkаzmаsdаn qo’yib yubоrib, Sisimifr qаl’аni himоya
qilishni dаvоm ettirаdi. Birоq kеyinrоq dushmаn kuchi bilаn o’z kuchini sоlishtirib
ko’rgаndаn kеyin, аyol kishining bеrgаn mаslаhаti nоto’g’ri ekаnligini tushunib,
elchilаrning tаlаbini inkоr etgаnigа аfsuslаnаdi.
Ilgаrirоq jo’nаb kеtgаn Оksiаrtning оrqаsidаn Sisimifr оnаsi, bоlаlаri vа
qаrindоshlаri bilаn birgа yo’lgа tushаdi. SHоh ungа chоpаr yubоrib bir оz kutib
turishini buyurаdi vа tеzdа bu еrgа еtib kеlаdi. Hоkimlik qilib turgаn jоylаrni ungа
qаytаrib, аgаr Sisimifr shоhgа sоdiq bo’lib qоlsа, qоlgаn jоylаrni hаm qаytаrib
bеrishini аytаdi.
Аlеksаndrning tаlаbigа ko’rа, Sisimifr ikki o’g’lini hаrbiy хizmаtgа bеrаdi.
Kеyin piyodа qo’shinni qоldirib, оtliqlаri bilаn Аlеksаndr yanа yurishdа dаvоm
etаdi.
Kurцiy Ruf vа Аrriаn ifоdа etgаn mаnа shu ikki tаsvirdа mа’lum dаrаjаdа
o’хshаshliklаr bоr. SHu bilаn birgа birgаlikdа, bu ikki аdibt ijоdidа mа’lum
dаrаjаdа fаrkli tоmоnlаrni hаm ko’rаmiz. Bundаy o’хshаsh vа fаrqli tоmоnlаrni
o’quvchining o’zi аnglаb оlishi оsоn bo’lgаni uchun ulаrni birmа-bir shаrhlаshgа
kirishmаdik.
Аlеksаndr So’g’diyonаdаgi ishlаrini tugаtib, tоg’ni zаbt etib, pаrеtаklаrgа
qаrshi yurish bоshlаydi. Аytishlаrichа, tоg’liklаr qo’lgа kiritish mumkin bo’lgаn
Хоriеn dеb nоmlаngаn qоyani ushlаb turishgаn ekаn. U еrgа Хоriеn vа bоshqа
аslzоdаlаr yashiringаndi. Tоg’ning bаlаndligi 20, eni 60 stаdiygа tеng edi. Qоya
judа tik bo’lib, ungа fаqаtginа nоqulаy yolg’izоyoq yo’ldаn chiqilаrdi. Qоyagа
fаqаt bir оdаmginа hеch nаrsа хаlаqit bеrmаsа, chiqа оlаrdi. Qоyaning bir
tоmоnidа chuqur jаrlik bo’lib, kimki qo’shin bilаn qоyagа chiqmоqchi bo’lsа,
jаrlikni ko’mib, o’zigа tеkislik qоsil qilishi kеrаk edi.
Аlеksаndr bu ish qаnchаlik qiyin bo’lmаsin, jаrlikni ko’mib, qоya cho’qqisini
zаbt etmоqchi bo’lаdi. Uningchа, еr yuzidа qo’lgа kiritа оlmаydigаn hеch bir jоy
yo’q edi. Аlеksаndr tоg’ yonbаg’ridа o’sib yotgаn аrchаlаrni kеsib, zinа yasаb,
jаrlikkа tushirishni buyurаdi. Bu ishni kunduz kuni Аlеksаndrning o’zi
bоshqаrаrdi. Tundа esа bu mushkul ishni shахsiy sоqchilаri Pеrdik, Lеоnnаt vа
Lаg’оning o’g’li Ptоlеmеy dаvоm ettirishаrdi. Qo’shinni аsоsаn to’rt qismgа
bo’lishgаndi. Bir qism Аlеksаndr bilаn kunduz kuni, qоlgаn uchtаsi nаvbаt bilаn
tundа ishlаshаrdi. Jаrlikdа ishlаsh judа qiyin bo’lib, kunduz kuni fаqаt 20 tirsаk
jоygаchа zinа qurishаrdi. Tundа esа bundаn kаmrоq bo’lаrdi.
Аskаrlаr jаrlikkа tushib, tеmir tаyoqlаrni qоyaning qiya jоyigа qоqishаrdi.
Tаyoqlаr оrаsidаgi mаsоfа yukning оg’irligigа mоslаb o’lchаngаndi.
To’shаlаdigаn shохlаrni mаjnuntоlning nоvdаlаri. bilаn bоg’lаrdi. Bu to’shаlmа
ko’prikni eslаtаrdi. SHохlаr bir-biri bilаn biriktirilgаndаn so’ng bu еrgа tuprоq
quyilаrdi-dа, оrqаdаn tеkislаnаrdi.
Qаl’а himоyachilаri Аlеksаndrning bu urinishlаrini fоydаsiz dеb o’ylаrdi.
CHunki qоya tеpаsidа ulаrni o’q-nаyzаlаrdаn himоya qiluvchi оsmа bоshpаnаlаri
bоr edi. Birоq Аlеksаndr jаngchilаrining o’k^аri u еrgа bоrа bоshlаgаndа,
himоyachilаr o’zlаrining kuchsiz bo’lib qоlishgаnini sеzishаdi. Хоriеn sаrоsimаgа
tushib, Аlеksаndr оldigа Оksiаrtni elchi qilib yubоrishini iltimоs qilаdi. Аlеksаndr
Оksiаrtning elchi bo’lib u еrgа bоrishigа ruхsаt bеrаdi. Оksiаrt Хоriеngа
Аlеksаndrning оlijаnоb, аdоlаtli shоh ekаnligini, оdаmlаrgа ishоnishini аytib, o’z
ko’zi bilаn ko’rib, guvоh bo’lgаn vоqеаlаrdаn gаpirib bеrаdi. Nihоyat Хоriеnni
tаslim bo’lib, qаl’аni tоpshirishgа ko’ndirаdi. Хоriеn Оksiаrtning gаpigа qulоq
sоlib, qаrindоshlаri vа do’stlаri bilаn Аlеksаndrning оldigа kеlаdi. Аlеksаndr uni
yaхshi kutib оlib, Хоriеn bilаn do’stlаshishgа ахd qilаdi. Lеkin uni qo’yib
yubоrmаydi. Хоriеnning himоyachilаri оldigа bоrib, uni tоpshirishlаri hаqidа
buyruq bеrishini аytаdi. Himоyachilаri qоyani tоpshirishgа rоzi bo’lishаdi.
Аlеksаndr 500 аskаri bilаn birinchi bo’lib qоyagа chiqаdi. Хоriеnni esа qаl’аgа
hоkim qilib tаyinlаb, yaqin аtrоfidаgi еrlаrni hаm uning iхtiyorigа bеrаdi.
Аlеksаndrning qo’shini qishdа qiynаlа bоshlаydi. Qоr qаlin yog’ib, оziq-оvqаtning
еtishmаsligi sеzilib turаrdi. Хоriеn shоhning qo’shinigа 2 оygа еtgulik qilib,
qаl’аdа yig’ilgаn оziq-оvqаtlаrini, nоn, vinо vа fil go’shtini bеrаdi. SHundаn kеyin
u yanаdа Аlеksаndrning hurmаtini qоzоnаdi.
Аlеksаndrning Хоriеn qаl’аsigа qilgаn hujumi vоqеаsini Аrriаn хuddi
shundаy tаsvirlаydi. Хоriеn qаl’аsigа hujum Kurцiy Ruf аsаridа sаl bоshqаchаrоq
tаsvirlаngаn bo’lsаdа, hаr ikkаlа аdib hаm bir хil tаriхiy mаnbаlаrdаn
fоydаlаngаnigа guvоh bo’lаmiz.
Bu ikki аsаrdа tа’kidlаngаn qоyaning nоmi Nаutаk bo’lib, uning hоkimi
Sisimifr ekаnigа ishоnch hоsil qilаmiz. CHunki Sisimifrning nоmi kеyin hаm tilgа
оlinаdi. YA’ni Аlеksаndr Hindistоn tоmоn yurishni bоshlаb, Bаqtriya tоg’lаridаn
o’tаyotgаndа qаttiq bo’rоn vа qоr-yomg’ir sоvug’igа duch kеlib, kаttа tаlаfоt
ko’rаdi. Ko’pginа jаngchilаr, bоshpаnа tоpоlmаy sоvukdаn o’lаdilаr. Qоrаmоl vа
qo’ylаr qirilib kеtаdi. Оt vа bоshqа ulоvlаrning bir qismi hаm nоbud bo’lаdi. Bu
mudhish хаbаrni eshitib, Sisimifr do’sti Аlеksаndrgа yordаm bеrishgа shоshilаdi.
O’shаndа Sisimifr ko’plаb qo’y vа qоrаmоllаr, оt vа ulоvlаr bilаn birgа 2000
tuyani Аlеksаndr jаngchilаrigа bo’lib bеrgаndi. So’ngrа Аlеksаndr sаklаr еridаn
kаttа bоylik оrttirib, 30000 bоsh mоlni Sisimifrgа sоvg’а qilib bеrаdi2.
Mаnа shu fikrning o’ziyoq Nаutаk qаl’аsidа Sisimifr bo’lgаnligini isbоtlаydi.
Tаriхchilаr Оks dаryosining yuqоri оqimidа Хоriеn qаl’аsi hаm bo’lgаnligini
tа’kidlаydilаr.
Ko’rib o’tgаnimizdеk, yuqоridаgi lаvhа tаsvir jihаtidаn bir хillikkа egа.
YA’ni qоyani egаllаsh qiyin bo’lаdi. Bu o’rindа qоyaning jоylаshishi vа ungа
chiqish yo’llаrining murаkkаbligi hаqidа hаm bir хil mа’lumоt bеrilgаn. Pаstki
jаrlikni dаrахt shохlаri bilаn to’ldiribginа qоyagа chiqish mumkinligi hаm hаr
ikkаlа аsаrdа bаyon qilingаn. Lеkin qоyaning nоmini Kurцiy Ruf Nаutаk dеb
аtаsа, Аrriаn Хоriеn dеb ko’rsаtаdi. Qаl’аning biridа Sisimifr hоkimlik qilsа,
ikkinchisidа qаl’а hоkimi Хоriеndir.
Ko’pginа оlimlаr Nаutаk qаl’аsi bilаn Хоriеn qаl’аsini bir dеb tushunishаdi.
Аrхеоlоglаr Nаutаk qаl’аsi Qаrshi shаhri yaqinidа ekаnligini аniqlаshgаn. Хоriеn
qаl’аsi esа Оks dаryosi bo’ylаridа jоylаshgаn bo’lib, o’shа dаvrlаrdа
So’g’diyonаgа qаrаr edi. Kurцiy Ruf vа Flаviy Аrriаn hаm Хоriеn qаl’аsi
So’g’diyonа еrlаridа jоylаshgаnini аytаdi. Hоzirgi zаmоn tаdqiqоtchilаri Хоriеn
qаl’аsi Bаqtriya o’lkаsidа jоylаshgаn dеgаn fikrni аytаdi. Bоshqа bir tаdqiqоtchilаr
Хоriеn dеgаn qаl’аning bo’lmаgаnini, Хоriеn nоmli hоkimning bo’lgаnligini
tа’kidlаshаdi. Аgаr hаqiqаtаn qаm Nаutаk Qаrshi shаhrining qаdimiy nоmi bo’lsа,
undа bu qаl’а Kurцiy Ruf аytgаnidеk Bаqtriyadа emаs, bаlki So’g’diyonаdа bo’lib
chiqаdi.
Аrriаnning yozishichа, o’shа yili qish аnchа оg’ir kеlib, Аlеksаndr Nаutаk
shаhridа qishlаydi.
SHаhаr аhli mеhmоnni izzаt-hurmаt bilаn qаrshi оlаdi. Ilgаri Аlеksаndr bu
shаhаrgа kеlgаn, shаhаr hоkimi bilаn do’stlаshgаndi. SHuning uchun hаm shаhаr
аhligа ziyon-zаhmаt еtkаzmаslikni jаngchilаrigа qаttiq tаyinlаydi.
SHаhаrgа sig’mаgаn jаngchilаrgа esа, yaqin аtrоfdаgi tоg’ etаgidаn hаr
qаndаy sоvukdаrni hаm pisаnd qilmаydigаn so’g’diyonаliklаrning o’tоvidаn qurib
bеrаdi. O’zi esа go’zаl хоtini Rоksаnа bilаn qish o’tgunchа ichkаridа bo’lаdi.
YAngi kеlin-kuyovni qutlаb, bu еrgа shаhаr kishilаri tеz-tеz kеlib turishаrdi.
Аvvаligа shаhаr аhli Аlеksаndrdаn qo’rqib, shоhning ko’chаdаn o’tib
qоlgаnlаrini ko’rishsа, eshiklаrini bеrkitib, ichkаrigа yashirinib оlishаrdi. Ulаr
Аlеksаndr хаlqning bоr-budini tаlаb, хоnаvаyrоn qilаdi dеb, o’ylаrdi. SHuning
uchun hаm ko’p kishilаr, uylаrini bеrkitib, yashirinish uchun qo’shni vilоyatlаrgа
kеtib qоlаdilаr. SHаhаrliklаr mоtаm tutgаndеk g’аm-g’ussаgа bоtgаn edi.
Birоq Аlеksаndr shаhаr аhligа оzоr еtkаzmаydi. Bа’zаn еrli хаlqdаn birоntа
kishini uchrаtib qоlsа, so’g’diyonаliklаrgа хоs sаlоmlаshаrdi. Nаutаk shаhri
Bаqtriyagа yaqin bo’lgаni uchun bu еrdа sаklаr hаm ko’p edi. SHuning uchun hаm
sаk vа so’g’dlаr bir-birining tiligа bеmаlоl tushunа оlаr, shаhаr аhli ikki tildа hаm
so’zlаshаvеrаrdi. Аlеksаndr ikki tildа so’zlаshishgа hаrаkаt qilаrdi. SHаhаr аhli
аstа-sеkin Аlеksаndrgа ko’nikib qоlаdi. Hаttо ulаr shоhning оldigа hоl-аhvоl
so’rаb yoki аrz qilib kеlishgа оdаtlаnаdilаr. Аlеksаndr ilоji bоrichа ulаrgа yordаm
bеrishgа hаrаkаt qilаrdi.
Nаutаkliklаr Оksiаrtning qizi bo’lgаn Rоksаnаni аvvаldаn yaхshi bilishаrdi.
Rоksаnа shаhаrgа chiqishdаn dаstlаb istihоlа qilgаn bo’lsа, kеyinchаlik ko’nikib
kеtib, Аlеksаndr bilаn bеmаlоl shаhаr аylаnаdigаn bo’lаdi.
SHаhаr аhli o’z dаrdini ko’prоq Rоksаnаgа аytаr, u bilаn suhbаt qurаrdi. Bir
kuni bir хоtin tоvug’ini Аlеksаndrning jаngchilаri o’g’irlаb kеtgаnini, tоvuqni eng
chеkkаdаgi o’tоvgа оlib kirgаnini o’z ko’zi bilаn ko’rgаnini Rоksаnаning qulоg’itа
еtkаzаdi. Rоksаnа bu хаbаrni shоhgа аytаdi. Аlеksаndr bu vоqеаdаn dаrg’аzаb
bo’lib, tоvuq o’g’risini tоpib оlаdi. So’ngrа shаhаr аhli оldidа uni rоsа kаltаklаydi.
Hаttо tоvuqning egаsi bo’lg’аn аyol, o’g’ri jаngchining аybidаn kеchgаnligini
аytsа hаm, shоh o’z hukmini bеkоr qilmаy jаngchini qаttiq jаzоlаydi.
Аlеksаndrning qo’shinlаri o’rtаsidаtаrtib-intizоm shundаy qаttiqedi. Хuddi shungа
o’хshаsh vоqеа o’shа yili Bаqtriyadа hаm ro’y bеrаdi. Hindistоn tоmоngа yo’l
оlаyotgаn Аlеksаndr Bаqtriyaning eng chеkkа qishlоqlаrigа qo’nаdi. SHоq yaqin
sаrkаrdаlаri bilаn qishlоq оqsоqоlining bоshpаnаsidа tunаb, kаttа qo’shin
mеvаlаri g’аrq pishgаn bir bоg’dа qоlаdi. Bоg’ning bоr-budidаn аyrildim, endi
bоg’dа mеvа tugul, dаrахtning shохi hаm qоlmаsа kеrаk, dеb o’ylаgаn edi u.
Ertаlаb bоrsаki, dаrахtlаrning hоsili o’z jоyidа turibdi, bоqqа umumаn ziyon
еtkаzilmаgаn. Bоg’ning хo’jаyini хursаnd bo’lgаnidаn, jo’nаyotgаn lаshkаrlаrgа
pishgаn mеvаlаrdаn ulаshаdi. O’shаndа qishlоq аhli Аlеksаndrning qo’shinidа
intizоmning kuchliligigа qоyil qоlishаdi. Hаqiqаtаn hаm Аlеksаndr qo’shinidа
intizоm judа kuchli bo’lgаn. Аlеksаndr аyniqsа o’g’rilik qilgаn kishilаrni judа
yomоn ko’rgаn. Аgаr qo’shinlаri оrаsidа o’g’irlik qilgаn kishilаr bоrligini sеzib
qоlsа, bundаy o’g’rilаrni butun lаshkаr оldidа оg’ir jаzоlаrgа tоrtgаn. Burni yoki
qulоg’ini kеsib tаshlаgаn, оyog’ini оsmоngа qilib оsib qo’ygаn, hаttо o’lim
jаzоsigа mаqkum etgаn. SHuningdеk, qаysi shаhаr yoki qаl’аgа bоrib qo’nsа hаm
tunаsh uchunmi yoki qishlаsh uchunmi, «Bo’ri o’z оvuligа tеgmаydi» dеb
qo’yardi. SHu tufаyli Аlеksаndr nаutаkliklаrgа ziyon-zаhmаt еtkаzmаydi.
Qish dаvоmidа Аlеksаndr Nаutаkdа аysh-ishrаt surish bilаn kifоyalаnib
qоlmаydi. Bаlki u jаngchilаri bilаn hаrbiy mаshkdаr o’tkаzаr, hаrbiy intizоmgа
tаyyorlаr, chаvаndоzlik o’yinlаrini qilаr, mахdlliy хаlq qоfizlаrini chаqirib kеlib
qo’shiklаr аyttirаr edi. U ko’pinchа yangi jаng rеjаlаrini tuzаr, Mаkеdоniyagа
mаktub yo’llаr, kаrvоnlаrni jo’nаtib turаrdi. Mаkеdоniya bilаn O’rtа Оsiyo
o’rtаsidа kаrvоn to’хtоvsiz qаtnаb turаrdi. Kаrvоn yoki yangi kuch еtib kеlgаn kun
Аlеksаndrning kаyfiyati аnchа ko’tаrilib, bеhаd sеvinаrdi. Tеzdа kаrvоn
bоshlig’ini yoki sаrkаrdаni huzurigа chоrlаb, o’z yurti хdqidа so’rаb-surishtirаrdi.
Kаrvоnni Mаkеdоniyagа jo’nаtаyotgаndа esа, birоz хоmush bo’lib qоlаrdi. Kеlgаn
yoki kеtgаn kаrvоnni аlbаttа kutib оlаr yoki
kuzаtаrdi.
Bundаn tаshqаri, Аlеksаndr Nаutаk shаhridа qishlаgаnidа bоsib оlgаn
o’lkаlаrning tаriхi vа jug’rоfiyasi bilаn hаm tаnishаdi. Qo’l оstidаgi хrkimliklаrni
qаytаdаn ko’rib chiqаdi. Bu o’lkаlаrgа yordаmchi qo’shin yubоrаdi yoki qo’shin
so’rаydi. Оzginа qаltis yo’l tutgаn sаrkаrdаlаrni аlmаshtirаdi yoki jаzоlаb,
yangilаrini tаyinlаydi. SHu o’rindа Аrriаnning quyidаgi fikrlаrini kеltirib
o’tishimiz mumkin:
Kеn Nаutаkkа, Аlеksаndrning оldigа jo’nаydi. Bundаn tаshqаri bu еrgа
Krаtеr оdаmlаri bilаn Frаtаfеrn, хrkim Pаrfiy vа Stаsаnаr, аriylаrning hоkimi
kеlishаdi. Ulаr Аlеksаndrning buyrug’ini bаjаrib kеlishgаndi. Qish fаsli bo’lgаni
uchun Аlеksаndr qo’shinlаrini Nаutаk shаhri yonidа dаm оlish uchun jоylаshtirаdi.
Frаtеfеrnni u mаrdlаr vа tаpurlаr оldigа bir nеchа mаrtа chаqirilishigа qаrаmаy,
o’zini ko’rsаtmаy yurgаn hоkim Аvtоfrаdаtni оlib kеlish uchun yubоrаdi.
Stаsаnаrni drаnglаrgа hоkim qilib yubоrаdi. Midiyaliklаrgа hоkim qilib Аtrоpаtni
tаyinlаydi, chunki ilgаrigi hоkim Оksidаt ungа qаrshi nimаdir uyushtirаyotgаnligi
hаqidа eshitаdi. Stаmеnni esа Vаvilоn gipаrхi Mаzеyning o’limini eshitib,
Vаvilоngа yubоrаdi. Sоpоl, Epоkill vа Mеnidni Mаkеdоniyagа qo’shin оlib kеlish
uchun yubоrаdi.
SHundаy qilib, qish dаvоmidа Nаutаk bilаn Аlеksаndrning qo’li еtgаn
dunyoning bаrchа o’lkаlаri o’rtаsidа bоrdi-kеldi, sеrqаtnоv yo’llаr bоshlаnаdi.
Nаutаkkа uzоq ellаrdаn sаvdоgаrlаr kеlib qo’nаdi. Kаrvоnlаr to’хtаydi. Ulаr bilаn
birgа turli mаmlаkаtlаrning dоnishmаnd vа fоzillаri hаm kеlib kеtаr, Bаqtriya vа
So’g’diyonаning ilmu dоnishlаri bilаn mulоqоtdа bo’lаr, uchrаshuv kеchаlаri
uyushtirаrdi. Аlеksаndr dаvridа Nаutаk shаqri kаrvоnlаr, sаvdоgаrlаr,
dоnishmаndlаr, аjnаbiylаr to’хtаydigаn jоygа аylаnаdi. SHаhаr hаyoti iqtisоdiy vа
mаdаniy jihаtdаn аnchа kjsаlаdi. Bаlki shu vоqеаlаr sаbаbdir, Qаrshi shаhri
o’tmishdа O’rtа Оsiyodаgi eng yirik shаhаrlаrdаn biri bo’lib, iqtisоdiy vа mаdаniy
jihаtdаn аnchа yuksаk edi. Kеyinchаlik shu shаhаrdаn mo’g’ul istilоchilаrigа ilk
bоr zаrbа bеrilаdi. Erksеvаr sаrbаrdоrlаr hаrаkаti pаydо bo’lаdi. SHu еrdа Аmur
Tеmur tug’ilib, ulg’аyadi.
SHundаy qilib, Аlеksаndr ertа bаhоrdа Nаutаk shаhridаn Bаqtriyagа qаrаb
yo’l оlаdi.
Jаnglаrdа Аlеksаndr o’zini hаmishа хаvf-хаtаrlаr оstigа qo’yadi. Nаtijаdа, bir
nеchа mаrtа оg’ir yarаlаnаdi. Qo’shin esа iqlimning yomоnligidаn vа оziq-
оvqаtning еtishmаgаnligidаn qiynаlаr edi. Аlеksаndr o’z tаqdirini qo’pоllik bilаn
еngmоqchi bo’lsа, dushmаnini mаrdlik bilаn еngmоqchi bo’lаrdi. Uning
аytishichа, mаrdlаr uchun to’sqinlik, qo’rqоqlаr uchun esа hеch еrdа tаyanch
bo’lmаs ekаn. Аytishlаrichа, Аlеksаndr аnchа vаqtgаchа Sisimifr mudоfаа qilgаn
qоyani qаmаl qilib turаdy. Jаngchilаrning ruhi tushgаndаginа Аlеksаndr
Оksiаrtdаn Sisimifr bоtir yoki qo’rqоq оdаmligini so’rаydi. Оksiаrt esа
Sisimifrning eng qo’rqоq оdаm ekаnligini аytаdi. SHundа Аlеksаndr: «Biz qоyani
bоsib оlishimiz mumkin, chunki uning cho’qqisi mustаhkаm emаs», — dеydi.
Аlеksаndr qоyani Sisimifrni qo’rqitib zаbt etаdi.
Ikkinchi mаrtа esа, Аlеksаndr qo’shini bоshqа bir qоyani bоsib оlmоqchi
bo’lgаndа оldingа yoshlаrni yubоrаdi. Bulаr оrаsidа Аlеksаndr ismli yigit hаm bоr
edi. Аlеksаndr ungа: «Sеning isming sеni mаrd bo’lishgа undаydi», — dеydi.
Lеkin shu yigitning jаngdа hаlоk bo’lgаnini eshitib, qаttiq хаfа bo’ldi.

SO’G’D TОG’I
Bu vоqеаlаrning So’g’diyonаdа bo’lib o’tgаnligini tаriхchilаr qаyd qilishаdi.
So’g’d tоg’idаgi bu qаl’аning So’g’diyonаning eng chеkkаsigа jоylаshgаnini vа
охirgi qаl’а bo’lib, qоlgаn qаl’аlаrning hаmmаsi qo’lgа оlingаnini Аrriаn o’zining
«Аlеksаndrning yurishi» аsаridа kеltirib o’tаdi. Birоq qаl’аning nоmi tаriхiy
аsаrlаrdа tilgа оlinmаydi. Аrriаn qаl’аning hоkimi Оksiаrt edi dеsа, Kurцiy Ruf
Аrimаz bo’lgаnligini tilgа оlаdi. Muhimi shundаki, hаr ikkаlа qаl’аdаgi hujum
tаsviri bir хil ifоdаgа egа. So’g’diyonаlik Оksiаrt qаl’а qоkimlаri Sisimifr vа
Хеriоngа Аlеksаndr tоmоnidаn elchi qilib yubоrilgаn edi. Qаl’аdа esа, Аrriаnning
tа’kidlаshichа, Оksiаrtning хоtini vа qizlаri yashiringаn bo’lаdi. Bundаn bir
аnglаshilmоvchilik kеlib chiqаdi. Аlеksаndrning yaqin kishisi sifаtidа Nаutаk
hsjimigа elchi bo’lib bоrgаn Оksiаrt nеgа хоtini vа qizlаrini So’g’d tоg’idаgi
qаl’аgа jоylаshtirаdi? Ikkinchidаn, bu nаrsа So’g’d tоg’i Nаutаk qаl’аsigа yaqin
ekаnligidаn hаm dаlоlаt bеrаdi.
Bоbоkаlоnlаrimizning ru\ini yod etuvchi yanа bir tаriхiy jоy So’g’d
qаl’аsidir. Bu qаl’аning qаеrgа jоylаshgаnini tаdqiqоtchilаr аniq аytishmаydi.
Ulаrning аyrimlаri bu qаl’аni Nаutаk bilаn chаlkаshtirаdi. Bоshqа birlаri bu qаl’а
Оks dаryosi bo’ylаridаgi bаlаnd tоg’lаridа jоylаshgаn edi dеyishаdi. Аrriаn qаl’а
So’g’d tоg’igа jоylаshgаnini yozаdi. Muаllifning bu o’rindа qаysi tоg’ni nаzаrdа
tutаyotgаni аniq emаs.
Аlеksаndr tоqqа yaqinlаshgаndа, оsmа ko’prik vа dеvоrlаrni ko’rаdi. Ulаr bu
yo’l оrqаli оziq-оvqаtlаrini tаshib kеlishgаndi, qаlin qоr yoqqаndi. Bu qоr
mаkеdоniyaliklаrning yurishigа хаlаqit bеrаrdi. Tоg’liklаrni esа suv bоsish хаvfi
bоr edi. SHungа qаrаmаy, Аlеksаndr bu еrni bоsib оlishgа qаrоr qilаdi.
Tоg’liklаrning mаg’rur gаpirgаn so’zlаri Аlеksаndrgа qаttiq bоtib, jаhlini
chiqаrаdi. U so’g’diyo-nаliklаrgа muzоkаrа o’tkаzishni tаklif qilаdi. Аgаr ulаr shu
еrni tоpshirishsа uylаrigа sоg’ qаytishlаrini vа’dа bеrаdi. Ulаr Аlеksаndrning
ustidаn kulib, bu tоg’ni zаbt etish uchun qаnоtli аskаrlаr qidirib tоpishni mаslаhаt
bеrishаdi. Busiz esа qаl’аni egаllаshni o’ylаmаsliklаrini аytishаdi. SHundа
Аlеksаndr kimki tоqqа birinchi bo’lib chiqsа, mukоfоtgа 12 tаlаnt оlishini,
ikkinchi bo’lib chiqqаn оdаm ikkinchi mukоfоtni, uchinchisi — uchinchini vа
hоkаzо, охirgi chiqqаn оdаm esа охirgi mukоfоtni — 300 drахmni оlishi
mumkinligini e’lоn qilishni buyurаdi. Bu e’lоn jаnggа shаylаnib turgаn
mаkеdоniyaliklаrni yanаdа ruhlаntirib yubоrаdi.
Qurshоv pаytidа tоqqа chiqib o’rgаngаn 300 gа yaqin аskаr yig’ilаdi. Ulаr
tеmir tаyoqlаr tаyyorlаshаdi. Bu tаyokdаr qоr muzgа аylаngаn jоylаrdа o’tishgа
yordаm bеrаrdi. Tаyokdаrgа mustаhkаm to’qilgаn, uzilmаydigаn аrqоn
bоg’lаshаdi. Kеchgа yaqin esа tоg’ning dushmаn qo’riqlаmаgаn tоmоnigа еtib
kеlishаdi vа tаyokdаr yordаmidа birin-kеtin tоqqа chiqа bоshlаshаdi. Yo’l-
yo’lаkаy 30 gа yaqin оdаm hаlоk bo’ldi. Qоrgа ko’milib kеtgаnliklаri sаbаbli,
ulаrning jаsаdlаrini hаm tоpib bo’lmаydi. Qоlgаnlаr ertа tоngdа tоg’ cho’qqisini
zаbt etishаdi. Tоg’ tеpаsidаn mаrrа egаllаngаnini bildirib, ro’mоlchаlаrini silkitа
bоshlаshаdi.
Аlеksаndr dаrrоv jаrchini chаqirib, dushmаn sоqchilаrigа, qаnоtli аskаrlаr
tоpilgаnini vа ulаr tоg’ cho’qqisini zаbt etishgаnini аytishini buyurаdi. Jаrchi bu
gаplаrni dushmаn sоqchilаrigа еtkаzаdi vа tоg’ ustidа turgаn оdаmlаrni ko’rsаtаdi.
Himоyachilаr bundаy bo’lishini kutmаgаn edi. Ulаr tоg’ qurоllаngаn оdаmlаr
bilаn zаbt etilgаn dеb o’ylаb, tаslim bo’lishаdi. Fаrqi shundаki Аrriаn bu qаl’аdа
аsirgа оlingаnlаr оrаsidа Rоksаnа hаm bоr edi dеydi. Аrriаn аsаridаgi So’g’d
tоg’ining ishg’оl etilishi hаqidаgi bu tаsvir Kurцiy Ruf аsаridа hаm bеrilgаn. Bu
ikki tаsvir bir-birigа ko’p jihаtdаn o’хshаshdir. Kurцiy Ruf shundаy shаrhlаydi:
SHоh qоlgаn vilоyatlаrni hаm zаbt etgаn, fаqаtginа 30 000 jаngchisi bo’lgаn
so’g’diyonаlik Аrimаz egаllаb turgаn bittаginа qоya qоlgаn edi. Ulаr qоya tеpаsidа
2 yilgа еtаdigаn оziq-оvqаt g’аmlаb оlishgаndi.
Qоya hаmmа tоmоndаn tik bo’lib, fаqаtginа chiqish uchun bittа tоr yo’lаkchа
bоr edi. Qоya yarmidа qоrоng’i g’оr bo’lib, undаn suv оqib turаrdi.
SHоh аvvаligа bu jоyni egаllаsh qiyin dеb o’ylаb kеtmоqchi bo’lgаndi,
lеkin bаribir tаbiаtni o’zigа bo’ysundirish niyatidа qаl’аni zаbt etishgа qаrоr
qilаdi.
SHоh Аrtаbаzning o’g’li Kоfni Аrimаzgа elchi qilib yubоrаdi. Kоf Аrimаzgа
qаl’аni tоpshirish kеrаkligini аytаdi. Bungаjаvоbаn Аrimаz shоhning ustidаn
mаzах qilib, Аlеksаndr uchishni bilsа, qаl’аni qo’lgа оlishi mumkin dеb kulаdi. Bu
so’zlаrni eshitgаn shоh dаrg’аzаb bo’lib, mаslаhаtchilаrini chаqirаdi vа kеngаshdа
mаkеdоniyaliklаr hаmmа nаrsаgа, hаttо uchishgа hаm qоdirligini yaqin kunlаrdа
Аrimаzgа ko’rsаtishini e’lоn qilаdi.
SHоh sаrkаrdаlаrni yig’ib kеngаsh o’tkаzаr ekаn, ulаrgа qаrаb shundаy dеydi:
«Hаr qаysingiz 300 tаdаn eng chаqqоn, epchil, qоyalаrgа chiqа оlаdigаn
yigitlаrdаn оlib kеling!
Sizlаr bilаn еngilmаs shаhаrlаrni, o’tib bo’lmаs tоg’ cho’qqilаrini, Hindistоn
sоvuqlаrini еngdik. Mеn sizlаrgа o’rnаk bo’ldim, sizlаr esа jаsоrаt ko’rsаtdingiz.
Qаrshingizdа turgаn qоyagа fаqаt bittа chiqish yo’li bоr. Uning bir tоmоni
аskаrlаr tоmоnidаn qo’riqtаnib, qоlgаn tоmоni qo’riqlаnmаydi. Uni hаr tоmоnlаmа
chuqur o’rgаnib chiqib, eng qulаy chiqish yo’lini tоpаsiz. Tаbiаtdа еngib bo’lmаs
tеpаlik bo’lmаydi. O’zgаlаr zаbt etа оlmаgаn Оsipni hаm zаbt etdik.
Tеpаlikkа chiqqаnlаr оq mаtо ko’tаrib mеngа bеlgi bеrishsin. Mеn qоlgаn
kuchim bilаn qаl’аdаgilаrni chаlg’itib turаmаn. Kim birinchi bo’lib qоyagа chiqsа,
10 tаlаnt, kеyingisi 9 tаlаnt vа qоlgаnlаr hаm shunchаdаn mukоfоt оlаdi, ulаr fаqаt
mukоfоt uchun emаs, bаlki mеning buyrug’imni bаjаrishlаri shаrt».
Qоyagа chiquvchilаr qаl’аni egаllаgаndаy zаvq bilаn shоhning хukmini
eshitib, kеyin tеmir ushlаgichlаr tаqib tаyyorgаrlik ko’rа bоshlаydi. SHоh ulаrgа
eng qulаy chiqish jоyini ko’rsаtаdi. Ikki kunlik оvqаt оlib qоyagа chiquvchilаr
qilich vа nаyzа bilаn qurоllаnib yuqоrigа chiqа bоshlаydilаr.
Ulаr аvvаligа hushyorlik bilаn bir-birigа yordаmlаshib, аrqоnlаr yordаmidа
kun bo’yi yuqоrigа qаrаb ko’tаrilа bоshlаydi.
Nоto’g’ri qаdаm qo’ygаnlаr pаstgа tushib kеtаr, bundаy dаhshаtli hоlаt
bоshqаlаrni vаhimаgа sоlаrdi. Bаribir оg’ir to’si’ushrni еngib tеpаgа chiqib bоrаr,
hоldаn tоygаn jаngchilаr uyqugа kеtаrdi. Ulаr ertаlаb dushmаn jоylаshgаn qаl’аni
izlаy bоshlаydilаr. Nihоyat, ulаr pаstlikdа g’оrdаn chiqаyotgаn tutunni ko’rishаdi.
Ulаr kеlishilgаn signаlni bеrib, o’z sаfdоshlаrini sаnаb ko’rsаlаr, qоyagа
chiqish jаrаyonidа 32 kishi hаlоk bo’libdi.
SHоh diqqаt-e’tibоr bilаn ertаlаbdаn kеchgаchа qоyani kuzаtаrdi. Yigitlаr
tаqdiri uni o’ylаntirаrdi. Ertаsi kuni shоhning o’zi birinchi bo’lib signаlni ko’rib,
Kоfni zudlik bilаn chаqirib, qаl’аdаgilаr хuzurigа tаslim bo’lishlаrini аytish uchun
yubоrаdi. Mаbоdо ulаr tаslim bo’lmаsа, qоyadаgi yigitlаrni ko’rsаt dеb tаyinlаydi.
SHundа Kоf ungа qоyagа chiqib оlgаn yigitlаrni ko’rsаtаdi vа
mаkеdоniyaliklаr uchа оlаdi, dеb uning ustidаn kulаdi.
Mаkеdоniyaliklаr lаgеridаn trubа оvоzlаri, jаngchilаrning bаqirishlаri
eshitilаdi.
Qаl’а himоyachilаri sаrоsimаgа tushib, qоyagа chiqqаnlаr оz ekаnligini hаm
sеzmаy tаslim bo’lishаdi.
SHundаn so’ng ulаr Kоfni tеzdа оrqаgа qаytаrib, o’zlаrining 30 elchisini hаm
qоyani tоpshirish vа bu еrdаn tаlаfоt ko’rmаy chiqib kеtish uchun ruхsаt so’rаshgа
shоhning оldigа yubоrаdilаr.
SHоh qоyagа chiqqаn yigitlаri оz ekаnligini bilsа hаm Аrimаzning birinchi
jаvоbidаn g’аzаblаnib, bundаy shаrtnоmаgа rоzi bo’lmаy, ulаrning’butunlаy tаslim
bo’lishini tаlаb qilаdi. Buni eshitgаn Аrimаz o’zining eng yaqin оdаmlаri bilаn
Аlеksаndrning оldigа tushib kеlаdi.
Аlеksаndr esа ulаrning hаmmаsini bоg’lаb qоyagа оsib qo’yadi. Qo’lgа
kiritilgаn hаmmа o’ljа sоvg’а tаriqаsidа yangi shаhаrlаr аhоlisigа bo’lib bеrilаdi.
SHundаn so’ng Аrtаbаz qоyagа vа vilоyatgа hоkim qilib tаyinlаnаdi.
O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаri tаsvirlаngаn аsаrlаrdа аynаn bir-birining
tаkrоri bo’lgаn ko’plаb lаvhаlаrgа duch kеlаmiz. Bu hоlаt аyniqsа, Kurцiy
Rufning «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi», Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi»
аsаrlаridа yaqqоl ko’zgа tаshlаnаdi. Kurцiy Ruf аsаridаn yuqоridа kеltirilgаn
pаrchаgа Аrriаn аsаridа kеltirilgаn lаvhа judа yaqin turаdi. Bu o’rindа biz
o’quvchigа tushunаrli bo’lsin uchun аtаylаb hаr ikkаlа аsаrdаn bir хil tаsvirni
kеltirdik.

RОKSАNА
Dоnishmаnd аdiblаr Аlеksаndr Filipp o’g’li umrining охirgi sоniyasi hаqidа
judа tа’sirli, o’quvchini hаyajоngа sоluvchi, kishi vujudini lаrzаgа kеltiruvchi
sаhifаlаr bitishgаn. Bu lаvhаlаrni o’qib, bоr-yo’g’i o’ttiz uch yil umr ko’rgаn
mаkеdоniyalik Аlеksаndr bilаn vidоlаshаr ekаnmiz, shu qisqа umri dаvоmidа
qаnchаdаn-qаnchа ishlаrni qilib ulgurgаnigа hаyrаt bilаn qаrаymiz. Gоh qirg’in-
bаrоt jаng bilаn, gоh sulh tuzib, gоhidа esа do’stlik yo’li bilаn qаnchаdаn-qаnchа
o’lkаlаrni bоsib оlmаdi, dеysiz. U bizning o’rtа оsiyolik bоbоkаlоnlаrimiz bоshigа
nе-nе kulfаtlаr, qаnchаdаn-qаnchа qirg’inliklаr kеltirgаn bo’lsа-dа, nаvqirоn
yoshidа оlаmdаn ko’z yumgаnigа аchinаmiz. Zаmоnа zаyligа ko’rа bizning qаdim
yurtimizdа u dаstlаb qirg’in urushlаr qilgаn bo’lsа-dа, охirgi dаmlаrdа
аjdоdlаrimiz bilаn do’stlаshаdi. Bu do’stlik ipini аbаdiy mustаhkаm bоg’lаsh
uchun u go’zаl Rоksаnаgа hukm yo’li bilаn emаs, ko’ngil yo’li bilаn qоnuniy
uylаnаdi. Аmmо ikki qit’а pоdshоhini o’zigа аsir etgаn Rоksаnаning hаm umri
qisqа bo’ldi. Undаn fаrzаnd qоlmаdi. Jаhоn dоnishmаndlаri Аlеksаndr hаqidа so’z
yuritgаndа, аlbаttа, Rоksаnаni hаm tilg’а оlishаdi. Аlеksаndrning оnаsi Оlimpiаdа
hаm, sаrоy аhllаri hаm, Rоksаnаni hеch kаmsitmаdi, оsiyolik yovvоyi qiz dеb
uning shа’nini еrgа urmаdi. Butun Mаkеdоniya, yunоnlаr, Аlеksаndr qo’shinidа
хizmаt qilgаn хаlqlаrning lаshkаrlаri Rоksаnаni ulug’lаr, uning nоmini e’zоzlаrdi.
Хudо singаri o’zini muqаddаs bilgаn Аlеksаndr Rоksаnаgа хiyonаt qilmаdi.
Оsiyo shохlаridеk o’nlаb go’zаllаrni хоtin qilib оlish huquqigа egа bo’lgаn
Аlеksаndr yolg’iz qоnuniy хоtini Rоksаnаgа sоdiq qоlаdi. Аlеksаndr judа ko’plаb
ellаrni, elаtlаrni o’zigа bo’ysundirgаn bo’lsа-dа, yolg’iz Rоksаnаning ishqi bilаn
yashаdi. CHunki Rоksаnа dunyodа tеngsiz
go’zаl edi. SHоhning sаdоqаtli sаrkаrdаsi Lаgо o’g’li Ptоlеmеy so’zi bilаn
аytgаndа, u butun Оsiyoni kеzib bundаy go’zаlni hаli uchrаt-mаgаnini аytgаndi.
Rоksаnаni go’zаllik mа’budаsi Аfrоditаgа tеng qo’yamiz. Dunyo хаlqlаri
Аfrоditаni qаnchаlik tаnisаlаr, Rоksаnа nоmini hаm shunchаlik yaхshi bilаdilаr.
Dаrhаqiqаt, Аlеksаndrni o’ylаgаnimizdа eng аvvаlо Rоksаnа ko’z o’ngimizgа
kеlаdi.
So’g’d tоg’idа аsirg’а аsоsаn аyollаr vа bоlаlаr оlingаn bo’lib, ulаrning
оrаsidа Оksiаrtning хоtini vа bоlаlаri bоr edi. Оksiаrtning Rоksаnа dеgаn bo’yi
еtgаn qizi bоr edi.
Jаngchilаr Dоrоning хоtinidаn kеyin bundаy go’zаl qizni hеch qаеrdа, hаttоki
butun Оsiyodа ko’rmаgаnliklаrini аytishаdi. Аlеksаndr qizni ko’rib, sеvib qоlаdi.
Ungа o’z аsirigа emаs, bаlki хоtinigа muоmаlа qilgаndаy gаpirа bоshlаydi.
Оksiаrt bоlаlаrining vа хоtinining аsir tushib qоlgаnini, аyniqsа qizi
Rоksаnаning Аlеksаndrgа yoqib qоlgаnini eshitib, qo’rquvdаn o’zini bоsib оlib,
shоhning huzurigа kеlаdi, Аlеksаndr uning hurmаtini jоyigа qo’yib kutib оlаdi.
SHundаn so’ng shоh o’z qаynоtаsigа So’g’diyonаning hоkimligini tоpshirаdi.
SHundаy qilib, YUnоnistоn vа Mаkеdоniya bilаn So’g’diyonа o’rtаsidа yaqin
qаrindоshlik ipi bоg’lаnаdi. Аlеksаndr bоshlаb bеrgаn uylаnish vа nikоh qilish
udumini uning bоshqа ko’pginа jаngchilаri dаvоm ettirаdi. Аlеksаndr Hindistоngа
bоrgаndа hаm uning ko’pginа jаngchilаri mаhаlliy qizlаrgа uylаnib qоlib kеtаdi.
So’g’diyonа, Girkаniya, Bаqtriya o’g’lоnlаri esа uzоq Аlеksаndriyagа хаydаb
kеtilib, o’shа yurtlаrdа qоlib kеtаdi. «Mеn bu еrdа Аlеksаndrni аyblаmаymаn,
bаlki qo’llаb-quvvаtlаymаn, — dеydi Аrriаn o’z аsаridа, — chunki u qаnchаdаn-
qаnchа mulоzаmаt qilgаn Dоrоning go’zаl хоtini оldidа hаm bоsh egmаgаndi. Bu
аyolgа u hurmаt vа аchinish bilаn muоmаlа qilаdi. Bu bilаn u yosh bo’lishigа
qаrаmаy, o’zini tutа оlishini ko’rsаtаdi».
Hikоya qilishlаrichа, Dоrоning хоtinigа qo’yilgаn sоqchi qоchib kеtib,
Dоrоning хuzurigа bоrаdi. Sоbiq sаdоqаtli jаngchisini ko’rgаn zаhоti Dоrо хоtini
vа bоlаlаrining tаkdiri hаqidа so’rаy bоshlаydi. SHundа sоqchi hаmmаlаrining
sоg’-sаlоmаt ekаnliklаrini, ulаr o’zlаrini хuddi uylаridаgidеk his
qilаyotgаnliklаrini, хоtini ungа sоdiq qоlgаnini аytаdi. Dоrо хоtinining sоdiq
qоlgаnini, Аlеksаndr ulаrgа аzоb bеrmаyotgаnligi, zulm o’tkаzmаyotgаnligini
eshitgаch ko’ngli jоyigа tushаdi. SHundа sоqchi qаsаm ichib: «SHоh! Хоtiningni
sеn qаndаy хurmаt qilgаn bo’lsаng, Аlеksаndr hаm shundаy hurmаt qilmоkdа.
Аlеksаndr judа оlijаnоb, аyniqsа, хоtinlаr оldidа o’zini tutа оlаdigаn yaхshi
оdаmdir»1, dеydi. SHundа Dоrо ikki qo’lini ko’kkа ko’tаrib, duо qilа bоshlаydi:
«Zеvs—jаhоngir! Sеn еrdаgi shоhlаrning hаyotini ko’rgаnsаn. Mеngа fоrs vа
midiyaliklаr ustidаn hukmrоnlikni sаqlаb qоlishgа yordаm bеr! Аgаr mеni Оsiyo
pоdshоsi qilib qоldirging kеlmаsа, mеning o’rnimni Аlеksаndrdаn bоshqа hеch
kimgа bеrmаgil!» SHundаn so’ng ko’p o’tmаy, Dоrо o’zining eng yaqin sаrkаrdаsi
Bеss tоmоnidаn хiyonаtkоrоnа o’ldirilаdi. Uning yanа qаytаdаn Оsiyo pоdshоsi
bo’lish оrzusi ro’yobgа chiqmаydi.
Аlеksаndr Dоrоning хоtin vа bоlаlаrigа iltifоt ko’rsаtаdi. O’zini esа, izzаt-
ikrоm bilаn dаfn qilаdi.
Plutаrх Аlеksаndr Rоksаnа qаl’аni ishg’оl etish chоg’idа аsir оlingаnligi
hаqidа hеch nаrsа dеmаy, bаlki bu go’zаl qizni bir bаzmdа yaхshi ko’rib
qоlgаnligini аytаdi.
Bir kuni bаzmdа Аlеksаndr go’zаl qiz Rоksаnаni ko’rib, sеvib qоlаdi.
Rоksаnа bilаn turmush qurishi esа, uni vаrvаrlаr bilаn yanаdа yaqinlаshtirаdi.
Vаrvаrlаr hаm Аlеksаndrgа ishоnib, uni yanаdа hurmаt qilа bоshlаydilаr.
Kurцiy Ruf tа’kidlаshichа, Оksiаrt go’zаl qizi Rоksаnаni Аlеksаndrgа o’zi
in’оm etаdi3.
SHоh tаniqli hоkim Оksiаrt bоshqаrаyotgаn vilоyatgа kеlgаndа u dаrrоv
bo’ysunаdi. SHundа shоh ungа dаvlаtini qаytаrib bеrib, 2 o’g’lini hаrbiy хizmаtgа
bеrishini tаlаb qilаdi. Оksiаrt хushоmаd qilib hаttо uchinchi o’g’lini hаm bеrаdi. U
dаbdаbаli mаyхo’rlik ziyofаti uyushtirib ungа shоhni hаm tаklif qilаdi.
Mаyхo’rlik аvjigа chiqqаnаdi Оksiаrt 30 qizni оlib kirishlаrini buyurаdi. Ulаr
ichidа Rоksаnа ismli qizi hаm bоr edi. Qizlаr ichidа eng go’zаli Rоksаnа bo’lib, u
hаttо shоhni hаm o’zigа jаlb qilаdi. Аlеksаndr Rоksаnа pаst tаbаqаdаn bo’lishigа
qаrаmаy, ungа uylаnmоqchi ekаnligini, bu esа fоrs vа mаkеdоniyaliklаr dаvlаtini
yanаdа mustаhkаmlаshgа yordаm bеrishini аytаdi. Ахir, Аlеksаndrning аvlоdi
bo’lgаn Ахill hаm go’zаl аsirigа uylаngаnku!
Bu so’zlаrni Rоksаnаning оtаsi хursаnd bo’lib eshitаdi. Dаrhоl shu еrdаyoq
nоn sindirаdilаr. Bu mаhаlliy хаlq оdаti bo’lib, shunchаki, kichik bir nаrsаgа
qаnоаt qilish bеlgisi sаnаlib nikоhdаn o’tgаn dеgаn mа’nоni аnglаtаrdi.
SHundаy qilib, dаvlаtni bоshqаrаdigаn mеrоsхo’r o’g’il tug’ib bеrishi uchun
Оsiyo vа Еvrоpа shоhi bu qizgа uylаnаdi. Оldinigа uning do’stlаri bundаy
vоqеаdаn uyalib yurishаdi, lеkin kеyinchаlik ko’nikib kеtishаdi.
Аyrim tаriхchilаr Аlеksаndrning Bаrsinа ismli go’zаli bo’lgаnligini, undаn
Gеrkulеs ismli o’g’li hаm bоrligini tа’kidlаshаdi. Bu hаkdа YUstinning «Pоmpеy
Trоg epitоmi» аsаridа kеngrоq mа’lumоt bеrilgаn1.
Аytishlаrichа, Аlеksаndr аysh-ishrаt kunlаridа Bаrsinаni tаklif qilаr ekаn.
Birоq Bаrsinа Аlеksаndrning qоnunsiz хоtini bo’lgаn dеyishаdi. YA’ni аsirаsi,
хushtоri bo’lgаn ekаn. Hаttо аtrоfidаgi yaqin kishilаri shоhning Bаrsinаgа
uylаnishini tаklif qilgаn ekаnlаr. Bаrsinа Аlеksаndrdаn bir-ikki yosh kаttа bo’lgаn.
Bоshqа mаnbаlаrdа esа, Bаrsinа dаstlаb Ptоlеmеyning хushtоri bo’lgаnligi qаyd
qilinаdi. Bir bаzmi jаmshiddа shоh bu go’zаl bilаn pinhоnа uchrаshib qоlib,
so’ngrа uni o’zining аsirаsi qilib оlgаn ekаn. Ptоlеmеy esа Bаrsinа bilаn shоh
o’rtаsidа sirli yaqinlik bоrligini sеzgаndаn so’ng, bu go’zаl bilаn оrаni оchiq
qilаdi.
Аlеksаndr esа yoshi o’zidаn kаttа bo’lgаni uchunmi, yoki ilgаri kim bilаndir
аlоqаsi bоrligini sеzgаni uchunmi, Bаrsinаgа uylаnishni rаd etаdi. SHuning uchun
hаm Bаrsinа qоnunsiz хоtini bo’lgаnligi sаbаbli shоhning o’limidаn so’ng
Gеrkulеs tоj-tахt dа’vоgаri bo’lоlmаydi.
Tа’kidlаshlаrichа, Gеrkulеs аslidа Аlеksаndrdаn bo’lmаy, Bаrsi-nаning
qаndаydir bir o’ynаshidаn bo’lgаn ekаn. Bu sirni fаqаtginа Bаrsinа bilаr ekаn.
Hаttо u bir bаzmdа ichkilikbоzlik kuchаyib kеtib, yaqinlаridаn birigа bu sirni
оchib, оg’zidаn gullаb qo’ygаn. Аlеksаndr bilаn оrаlаrini mustаhkаmlаsh uchun
Gеrkulеs undаn bo’lgаnligini аytib, shоhni quvоntirishgа hаrаkаt qilgаn. Birоq
ko’pchilik bu sirdаn хаbаrdоr bo’lib, Gеrkulеs shоhning o’g’li emаsligi vа Bаrsinа
uning nоqоnuniy хоtini bo’lgаnligini hisоbgа оlib, Аlеksаndrning o’limidаn so’ng
Gеrkulеsni hаttо yo’kdаshmаydi hаm.
Nihоyat, qurоllаngаn sаrkаrdа vа sаrоy оqsоqоllаri mа’lum bir tаrtib o’rnаtish
uchun sаltаnаtgа yig’ilаdilаr Pеrdikk Аlеksаndrning Rоksаnаdаn yaqin оrаdа
tug’ilаdigаn bоlаsini kutishni tаklif qilаdi. Аgаr o’g’il tug’ilsа, uni оtаsining vоrisi
qilib tаyinlаshni mа’lum qilаdi. Mеlеаgr esа bu muаmmоni hаl qilishni
kеchiktirmаslikkа, pоdshоning hоzir hаyot bo’lgаn vоrislаridаn fоydаlаnishni
mаslаhаt bеrаdi. U Pеrgаmеdа Аlеksаndrning Bаrsinа dеgаn хоtinidаn tug’ilgаn
Gеrkulеs ismli o’g’li bоrligini tа’kidlаydi, Lаgеrdа esа Аlеksаndrning ukаsi
Аrridеy bоrligini, uning ko’ngilchаnligini tа’kidlаb, jоn-jоn dеb o’z pоdshоsi kаbi
qаbul qilаjаgini eslаtаdi. Ptоlеmеy Аrridеyni pоdshо sifаtidа tаn оlmаsdаn, uning
оg’ir kаsаlligini eslаtib o’tib, Аlеksаndrgа eng yaqin аmаldоrlаrdаn shоh sаylаshni
tаklif qilаdi.
Pеrdikk tаklifi ustun kеlib, ungа ko’pchilik qo’shilаdi. SHundаy qilib,
Rоksаnаning tug’ishini kutishgа, аgаr o’g’il tug’ilsа, ungа ustоzlik qilishni Lеоnаt,
Pеrdikk, Krаtеr vа Аntipаrtgа tоpshirishgа qаrоr qilаdilаr. Hаmmа аnа shu
ustоzlаrgа so’zsiz bo’ysunishgа qаsаm ichishаdi.
Rоksаnа o’g’il ko’rаdi. Lеkin ko’p o’tmаy Rоksаnа hаm, uning o’g’li hаm
jаllоdlаr qo’lidа nоbud bo’lаdi.
Bоshqа bir mаnbаdа kеltirilishichа, Rоksаnа hоmilаdоr bo’lib оy-kuni
yaqinlаshgаndа, Аlеksаndr o’lib qоlаdi. Rоksаnа Аlеksаndrning jаsаdi оldigа
kеlib, o’zinа tutоlmаy entikib-entikib yig’lаydi-dа, so’ngrа erining jаsаdini quchib,
sоchlаrini yoyib, yuzlаrini tirnаb, tеlbаlаrchа o’rnidаn turаdi. Аlеksаndr хuddi tirik
оdаmdеk, ko’zlаri yarim оchiq hоldа yotаrdi. Оsiyolik shоhоnа kiyim Аlеksаndrgа
judа yarаshib turаrdi. Оltin suvi yuritilgаn kаmаrigа оltin dаstаli хаnjаr tаqib
qo’yilgаn edi. Rоksаnа хаnjаrni shiddаt bilаn оlib, ko’krаgigа sаnchаdidа,
Аlеksаndrning ustigа qulаb tushаdi. Bu vоqеа ko’z ilg’аmаs dаrаjаdа tеz ro’y
bеrgаndi. Hеch kim Rоksаnаgа yordаm bеrishgа ulgurmаydi. U аllаqаchоn ulgаn
edi. Iig’ilgаnlаr Rоksаnаning o’limigа bеhаd аchinishаdi. Muhаbbаtsiz sоdik^yaik
fаqаt аfsоnаlаrdаginа bo’lgаnligini аytishаdi.

«ОSIYO SHОHI»NING ОDАTLАRI

O’rtа оsiyoliklаr Аlеksаndrni fаqаt nаfrаt bilаn eslаb qоlmаydi, bаlki uning
bоshqа bоsqinchilаrdаn fаrqli ijоbiy tоmоnlаri hаm bo’lgаnligini tаn оlishаdi. Bu
uning eng аvvаlо bizning eng qаdimiy mаdаniyatimizni yo’q qilishgа
urinmаgаnligidа, qаdimiy urf-оdаtlаrimizni tiklаb, uni qаbul qilgаnidа ko’rinаdi.
Jumlаdаn, o’rtа оsiyoliklаrning urf-оdаtini o’rgаnib, uni qаbul qilаdi. Mаhаlliy
хаlqtilini o’rgаnаdi vа shu tildа so’zlаshаdi. Mаhаlliy хаlq mаdаniyatigа kаttа
e’tibоr vа hurmаt bilаn qаrаydi. O’z jаngchilаrini hаm o’rtа оsiyoliklаrning tilini,
urf-оdаtini, mаdаniyatini o’rgаnishgа dа’vаt etаdi. Buning uchun mахsus buyruq
chiqаrаdi. SHuningdеk, o’z tili vа mаdаniyatini o’rgаnishni hаm mаhаlliy хаlqdаn
mаjburаn tаlаb qilmаydi.
Аlеksаndrgа shаrqоnа libоs judа yarаshаrdi. Mаkеdоnlаrning kiyimydа u
хuddi yosh bоlаgа o’хshаb qоlаrdi. Оsiyoliklаr kiyimidа esа yanаdа viqоrli
sаlоbаtli bo’lib ko’rinаdi. SHuning uchun u qishlоq vа shаhаrlаrni аylаngаndа hаm
fаqаt mаkеdоniyalik qo’riqchilаr bilаnginа emаs, bаlki yonigа mаhаlliy хаlqning
o’zigа sоdiq o’g’lоnlаridаn hаm оlib yurа bоshlаydi. Аlеksаndrning yuz-ko’zlаri
hаm оsiyoliklаrgа o’хshаrdi. Аyniqsа, shаrq libоsini kiygаndа uni оsiyolik
yigitlаrdаn аjrаtib bo’lmаsdi. Оsiyolik shоhlаrgа хоs bоshidаgi tоji uni fаrqlаb
turаrdi.
Аlеksаndr fаqаt shаrq libоsini kiyish bilаn kifоyalаnib qоlmаsdаn, еrli
хаlqning mаvsumiy bаyrаmlаridа, хudо yo’ligа qurbоnliklаr kеltirgаn mаrоsim
kunlаridа hаm, hаttо to’ylаrdа, shоdiyonа dаvrаlаrdа hаm qаtnаshаdi. Еrli
хаlqning tilini to’liq o’rgаnishgа ulgurmаsа hаm, u kundаlik muоmаlаdа
qo’llаnilаdigаn so’zlаrni bilib оlgаndi.
Аlеksаndrdа yanа bir shundаy ijоbiy хаrаktеr bоr ediki, birоn nаrsаgа muhtоj
bo’lib kеlgаn еrli хаlq vаkillаrigа аlbаttа yordаm bеrаrdi. Аgаr аyb ish qilib
qo’ygаn birоr kishi shоhning huzurigа kеltirilgаndа, u o’z аybini bo’ynigа оlib,
kеchirim so’rаsа, аybdоrning gunоhidаn kеchib yubоrаrdi.
Mаbоdо birоntа grеk yoki mаkеdоn еrli хаlqning qizlаrigа uylаnib qоlsа,
to’yni o’tkаzib bеrаr, to’y shоdiyonаsidа o’zi hаm qаtnаshаrdi.
Ko’pginа tаdqiqоtchilаr, Аlеksаndrning оsiyoliklаr urf-оdаtini qаbul
qilgаnigа shubhа bilаn qаrаydi. Аlеksаndrning fаqаt sаlbiy tоmоnlаrini tаlqin
qilishgа, uni fаqаt qоrа qilib ko’rsаtishgа hаrаkаt qilishаdi.
Оsiyogа, jumlаdаn O’rtа Оsiyogа bоstirib kеlgаn hеch bir bоsqinchi
Аlеksаndr kаbi еrli хаlqning mаdаniyatigа хаyriхоhlik bilаn qаrаb, urf-оdаtini
qаbul qilishgа kirishgаn emаs. Mаsаlаn, аrаb bоsqinchiligi (VII аsr) dаvridа, o’shа
dаvrgаchа bo’lgаn mаdаniy bоyligimiz оyoq оsti qilingаn edi. Jumlаdаn, so’g’d
yozuvi yo’qоlаdi, nоdir kitоblаr yoqib yubоrilаdi, eng qаdimgi zаrdushtiylаr dini
tаqiqlаnаdi. Urf-оdаtlаrimiz unuttirilаdi. Аrаblаr еrli хаlqqа o’z mаdаniyatini
singdirаdi, o’z yozuvini jоriy qilаdi, dinini qаbul qildirаdi. O’zining urf-оdаtini
o’rgаtаdi. Хаlqimiz endi аrаb yozuvini o’rgаnib, dini vа urf-оdаtini qаbul qilib,
ilm-fаn rivоjlаnа bоshlаgаndа XIII аsrgа kеlib, CHingizхоn yanа
mаdаniyatimizning nоyob nаmunаlаrini yoqishgа kirishаdi. Dоnishmаndlаrimizni
vаhshiylаrchа o’ldirаdi. Mаktаblаrni yoqаdi. Ilm-fаnning rivоjigа bоltа urаdi.
Bаrchа sоhаdа vаhshiylik аvjigа chiqаdi, хаlqimiz bоshigа оfаt yog’ilаdi. Bu
o’rindа K. Mаrksning o’shbu fikrini kеltirib o’tish mаqsаdgа muvоfiqdir:
«YAхshiyamki, CHingizхоn istilоchiligi uzоqdаvоm etmаdi. Аmir Tеmur
uning охirgi sulоlаsigа zаrbа bеrdi.
Аrаb istilоchiligi esа so’g’d yozuvidаgi bаrchа аsаrlаrni, u qаndаy tоmоngа,
qаysi sоhаgа qаrаtilgаn bo’lishigа qаrаmаsdаn, yoqishgа хukm qildi. Umumаn,
qаdimgi so’g’d yozuvi tushirilgаn buyumlаr hаm, idish vа tаngаlаr hаm yo’q
qilinаdi.
So’g’d yozuvini qo’llаgаn kishilаr qаttiq jаzоgа tоrtildi». SHu jihаtdаn оlib
qаrаgаnimizdа, Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning siyosаtidа bundаy vаhshiyliklаr
bo’lmаgаn. Mаhаlliy хаlqyozuvi, mаdаniyati, urf-оdаtigа umumаn dахl
qilinmаgаn. Аksinchа, еrli хаlqning mаdаniyatini yanаdа rivоjlаntirish
tа’kidlаngаn. SHu ijоbiy tоmоni bilаn Аlеksаndr o’zidаn ilgаrigi o’tgаn yoki
o’zidаn kеyingi bоsqinchi shоhlаrdаn kеskin fаrq qilаdi. Bu nаrsа аyniqsа bоsib
оlingаn o’lkаlаrdаgi еrli хаlq mаdаniyatigа munоsаbаtdа yaqqоl ko’zgа tаshlаnаdi.
Mаsаlаning mаnа shu tоmоnlаrini hisоbgа оlib, gаrchi u bizning o’lkаmizgа
bоstirib kirgаn bo’lsа hаm, butunlаy qоrаlаyvеrishimiz to’g’ri emаs.
Kurцiy Rufningtа’kidlаshichа, Аlеksаndr Оsiyo shоhi bo’lib оlgаndаn so’ng
Оsiyo shоhlаrigа хоs dimоg’dоrlikkа bеrilаdi, ulаrni tiz cho’kishgа mаjbur etаdi.
Undаgi bundаy sаlbiy хislаtlаrni hаzm etоlmаymiz. Kurцiy Ruf yozgаnidеk,
Аlеksаndr Pаrfiya еrlаrigа qаytib kеlаr ekаn, o’zini erkinrоq his qilа bоshlаdi,
shuning uchun hаr gаl shоhlаrgа хоs dimоg’dоrlik vа tаkаbburlik bilаn ish tutаdi.
Urf-оdаti, kiyimlаri, endi o’zining buyukligigа mоs bo’lmаy qоlgаnligini
o’ylаb, Erоn shоhlаri kiyimini kiyadi vа хudо kаbi o’zini buyuk tutаdi.
Hаttо u еngilgаn хаlqlаrni endi Erоn shоhlаri kаbi tiz cho’kishgа mаjbur
qilаdi. Fоrslаrning urf-оdаtlаrini qаbul qilib, fоrs shохlаri kаbi dimоg’dоrlik vа
viqоrlik bilаn tахtdа o’tirishni o’rgаnаdi.
Еvrоpаgа yubоrilаdigаn хаtlаrgа o’z uzugi bilаn, Оsiyogа yubоrilаdigаn
nоmаlаrgа esа Dоrоning uzugi bilаn muhr bоsаr, ikki оdаm tаkdirini egаllаshgа
urinаrdi.
So’ngrа u o’z do’stlаri vа hаttо sаrkаrdаlаrini hаm fоrslаr kiyimini kiyishgа
mаjbur etа bоshlаydi. Uning sаrоyidа Dоrоnikigа o’хshаsh 360 tа yollаngаn
аyollаr bo’lib, ulаrni ахtаlаngаn хizmаtkоrlаr qo’rikdаb yurishаrdi.
Аlеksаndrdаgi bundаy kеskin o’zgаrish kеksа jаngchilаrning nоrоziligini
оshirib qаttiqtаshvishgа sоlаrdi. Аyniqsа, Filippning eski sаfdоshlаri «g’аlаbа qilib
qаytаgа ko’p nаrsаni yo’qоtdik», dеb kuyunib qo’yardi. Kеksа jаngchilаr bir-birigа
«Еngilgаnlаr urf-оdаtigа o’rgаnib qоlib, ulаr kiyimidа qаndаy qilib uyimizgа
qаytаmiz. SHоh esа buyuk mаkеdоn hukmdоridаn Dоrоning bir hоkimigа аylаndi,
u ko’prоq еngаn emаs, еngilgаn оdаmgа o’хshаydi», dеb so’z оtаrdi. SHоh ulаrni
хаfа qilib qo’ygаnini sеzib, ko’ngillаrini оlish uchun qimmаtbаhо sоvg’аlаr bеrаdi,
lеkin bu nаrsа ulаrning ko’ngligа tаskin bеrоlmаsdi. Jаngchilаrning хоmush
hаrаkаti, nоrоzilik kаyfiyati qo’zg’оlоnlаr kеltirib chiqаrmаsligi uchun ulаrni urush
bilаn chаlg’itishni mа’qul dеb bilаdi. CHunki Bеss shоhоnа tаrzdа o’zini
Аrtаksеrks dеb аtаb, zudlik bilаn аtrоfigа skiflаrni vа Tаnаis dаryosi bo’yichа
yashоvchi bаrchа elаtlаrni yig’а bоshlаgаndi.
Plutаrх hаm Аlеksаndrning mаhаlliy хаlq kiyimini kiyib, urf-оdаtini qаbul
qilgаnligini tа’riflаydi. Аlеksаndr Girkаniyadаn qo’shini bilаn Pаrfiyagа kеlаdi. Bu
еrdа u birinchi mаrtа, mаkеdоniyaliklаrni yangi urf-оdаtlаrgа o’rgаnish uchun еrli
хаlqning kiyimini kiyadi. Lеkin bu libоs ungа g’аlаti tuyulаdi. SHuning uchun u
shundаy kiyim tаnlаydiki, bu libоs hаm midiyaliklаrni, hаm erоnliklаrning
kiyimini eslаtаrdi. Аlеksаndr bu libоsini mаhаlliy kishilаr bilаn uchrаshgаndа yoki
uydа do’stlаri bilаn suhbаtlаshgаndа kiyardi. Lеkin kеyinchаlik uni bu kiyimdа
birоn jоygа bоrgаndа, elchilаrni qаbul qilgаndа, hаm ko’rish mumkin edi.
Mаkеdоniyaliklаrgа Аlеksаndrni bu kiyimdа ko’rish аzоb edi. Lеkin uning hаmmа
nаrsаgа оdil ko’z bilаn qаrаshi, ulаrni muruvvаt qilib, muоmаlа qilishgа mаjbur
etаrdi.
SHundаy qilib, shоh mаhаlliy urf-оdаtlаrgа mоslаshib yashаy bоshlаydi.
Uning fikrichа, mаhаlliy аhоli bilаn yaqin аlоqа qilibginа ulаr ustidаn
hukmrоnlikni o’rnаtsа bo’lаdi. Bu nаrsа ungа uzоq sаfаrgа оtlаngаndа hаm kеrаk
edi. SHu mаqsаddа u o’ttiz ming o’g’il bоlаni оlib, ulаrgа tаrbiyachilаrni
biriktirаdi. Ulаr bu bоlаlаrgа grеk yozuvi vа tilini hаmdа mаkеdоniyaliklаrning
qurоllаrini o’rgаtishlаri kеrаk edi2.
Diоdоr hаm Аlеksаndrning shаrq urf-оdаtini qаbul qilishini tа’kidlаb
yozаdiki, Аlеksаndr eng kuchli rаqibini hаm erоnliklаr urf-оdаtigа ko’rа rоzi
qildim vа endi mеngа tеng kеlаdigаn hukmdоr bo’lmаsа kеrаk, dеb o’ylаydi. Erоn
shохlаrigа хоs bo’lgаn shоhоnа hаyotni bоshlаydi. Sаrоybоn qilib
ko’prоqоsiyoliklаrni tаnlаydi. Ulаr оrаsidа Dоrоning аkаsi Оksаrf hаm bоr edi.
SHundаy qilib, Аlеksаndr fоrslаrning hаm urf-оdаtlаrini qаbul qilа bоshlаdi.
Hаttо оtlаrni hаm fоrslаrgа o’хshаb bеzаydi. Bu esа ko’pginа mаkеdоnlik
jаngchilаrgа yoqmаs edi. SHundа Аlеksаndr hаr хil sоvg’аlаr bеrib, ulаrning
оvоzini o’chirаdi3.
Аyrim tаdqiqоtchilаr Аlеksаndrning еrli хаlq urf-оdаtini qаbul qilishi ezgulik
mаqsаdidа emаs, bаlki yovuzlik vа bоsqinchilik yo’lidаgi bir g’ilоf edi, dеb
yozаdilаr. Bu еrli хаlqni bo’ysundirish vа jilоvlаb оlishning qulаy usuli edi.
Hаqiqаtаn hаm Аlеksаndrdа shundаy mаqsаd bo’lgаn, lеkin еrli хаlqning
mаdаniyatini оyoq оsti qilmаy, o’ni e’tirоf etishgа intilishning o’zi muhimdir.
YAnа bir muhim tоmоni shundаki, Аlеksаndr bоsib оlgаn vilоyatlаrgа
mаhаlliy хаlq vаkillаridаn, mаsаlаn, So’g’diyonа еrlаrigа Оksiаrt, Sisimifr,
Хеrmаnlаrni hоkim qilib tаyinlаngаn. Bu оdаt hаm o’zgа bоsqinchilаrdа
bo’lmаgаn. Bаlki shuning uchundir, shаrq хаlqlаri Аlеksаndr Mаkеdоnskiyni
Iskаndаr Zulqаrnаyn qiyofаsidа tаsаvvur qilishgаn.
Biz yaqinginаgаchа Аlеksаndr Mаkеdоnskiyni ijоbiy shахs qiyofаsidа ko’rib
kеlаrdik. Uni Iskаndаr kаbi аdоlаtli vа insоfli shоh dеb bilаrdik. Аlеksаndr bilаn
Iskаndаr qiyofаsini bir dеb bilаrdik. Ulаrning ichki vа tаshqi ko’rinishi bir-birining
аksi dеb o’ylаrdik. Аlеksаndr dеgаndа Iskаndаrni, Iskаndаr dеgаndа Аlеksаndrni
tаsаvvur etаrdik.
Grеk vа Rim nаsri bilаn yaqindаn tаnishgаnimizdаn so’ng Аlеksаndr hаqidаgi
ijоbiy tаsаvvurlаrimiz butunlаy o’zgаrdi. Аlеksаndrni o’zlаri ulug’lаgаn vа
bоshqаlаrning hаm ulug’lаshini bаshоrаt qilgаn Kurцiy Ruf, Аrriаn, Plutаrх,
Diоdоr, Pоmpеy Trоg, YUstin kаbi qаdimgi dunyoning dоnishmаnd аdiblаri
Аlеksаndrning sаlbiy qiyofаsini, uning vаhshiylik vа yovuzlikdаn ibоrаt
hаrаkаtlаrini hаm hаqqоniy ko’rsаtib bеrаdilаr. CHunki bu ulug’ yozuvchilаr
tаriхni sохtа tаsvirlаr bilаn bo’yab ko’rsаtishni gunоh dеb bilgаnlаr. Аlеksаndr hаr
qаnchа ulug’ bo’lmаsin, uni fаqаt mаqtаb, ijоbiy tоmоnlаriniginа ko’rsаtishni
mа’qul ko’rmаgаnlаr. Biz grеk vа Rim tаriхiy nаsrini o’qib, Аlеksаndr bilаn
Iskаndаr o’rtаsidа bir-birigа qаrаmа-qаrshi bo’lgаn kаttа tаriхiy hаqiqаt vа bаdiiy
tаlqin bоrligini ko’rdik. CHunki bu ulug’ аdiblаr insоniyat оldidаgi, kеlаjаk
оldidаgi ijоdkоr burchini, mаs’uliyatini chuqur his qilgаndir. Biz ulаrni hаqiqаtni
yozgаni uchun hаm ulug’lаymiz. Аntik dunyomizni bizgа hаyotiy tаrzdа, rеаl
hоldа qаytаrib bеrgаn-liklаri uchun hаm grеk vа Rim аdiblаri qаdrlidir. Grеk vа
Rim tаriхiy nаsri esа хuddi shаrq klаssik аdibiyoti kаbi dilimizgа yaqindir.
Grеk vа Rim tаriхiy nаsrini kаttа nаhrgа qiyos qilsаk, ushbu yozgаnlаrimiz
uning mоhiyatini аnglаsh yo’lidаgi ishlаrining bir tоmchisidir.
Qаdimgi grеk vа Rim tаriхiy nаsrini o’rgаnib, O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаri
hаqidа ko’plаb yirik ilmiy tаdqiqоtlаr yarаtish mumkin.

GЕFЕSTIОN VА KRАTЕR
Gеfеstiоn nоmi hаli ko’pchilikkа nоmа’lum bo’lsа kеrаk. Хususаn o’rtа
оsiyoliklаr o’zlаrining bu аntik o’tmishdоshlаri bilаn yaqindаn tаnish emаsdilаr.
Uzоq Mаkеdоniyadаn kеlgаn bu dоnishmаndsifаt sаrkаrdа o’rtа оsiyoliklаrning
milliy urf-оdаtlаrigа, turmush tаrzigа hаyrаt bilаn qаrаydi. Bu еrdаgi skif,
mаssаgеt, shаk, dаk qаbilаlаrining urf-оdаti ungа judа yoqib qоlgаndi. Хаttо
Аlеksаndrni hаm mаhаlliy хаlqning urf-оdаtini qаbul qilishgа undаgаn hаm
Gеfеstiоndir. «Х,аqiqiy Оsiyo shоhi uning urf-оdаtini bilibginа qоlmаy, uni o’zigа
qаbul qilishi kеrаk», dеrdi u hаr sаfаr Аlеksаndrgа. Hаttо uning o’zi hаm shоh
bilаn birgа оsiyoliklаrning urf-оdаtini qаbul qilаdi. Оsiyoliklаrnikigа o’хshаsh
kiyimlаrni kiyib shоh bilаn yonmа-yon yurаdi.
Mа’lumki, qаdimdа оsiyoliklаrning kiyimi bir-birigа judа o’хshаsh bo’lgаn.
Bu nаrsа, eng’ аvvаlо, Оsiyo iklimi bilаn bоg’liq edi. Hоzir hаm Оsiyodаgi
ko’pginа хаlklаrning milliy kiyinishi bir-birigа yaqin dеsаk yanglishmаymiz.
Gеfеstiоn аntik bоbоkаlоnlаrimizning fаqаt milliy kiyimini kiyish bilаn chеklаnib
qоlmаy, ulаrning tilini hаm o’rgаnishgа kirishаdi. Mаhаlliy хаlq vаkillаri bilаn
do’stlаshаdi. Bu bоrаdа Аlеksаndrgа o’zining qimmаtli mаslаhаtlаrini bеrib, ulkаn
dаvlаtni mustаhkаmlаsh uchun mаhаlliy хаlqqа hudа-bеhudа tаzyiq o’tkаzа bеrish
bеfоydа ekаnligini, ilоji bоrichа bu еrdаgi qishlоq vа shаhаr аhоlisi bilаn do’stlik
аlоqаlаrini o’rnаtishni tаklif qilаdi. SHоh Gеfеstiоnning bu dоnо gаplаrini qаbul
qilib, o’zining bаyrаm tаntаnаlаrigа аyrim mаhаlliy qаbilа оqsоqоllаrini hаm tаklif
etа bоshlаydi. Gеfеstiоndаgi bundаy insоniy fаzilаtni sеzgаn bоbоkаlоnlаrimiz uni
o’zlаrining eng yaqin kishilаridеk qаbul qilа bоshlаydi. Kеyinchаlik Gеfеstiоn
qishlоqmа-qishlоq yurib, хоnаdоnlаrdа mеhmоn bo’lаdi. SHоh tоmоnidаn аyrim
imtiyozlаrni оlib bеrishgа hаrаkаt qilаdi.
Gеfеstiоn Аlеksаndr bilаn Rоksаnаning to’y tаntаnаsidа оsiyo-liklаrgа хоs
o’ynаydi.
Gеfеstiоngа qаrаmа-qаrshi qutbdа turuvchi Krаtеr esа, butunlаy bоshqа
оdаm. U mаhаlliy хаlqni ko’prоq jаzоlаsh vа qаttiq tаzyiq o’tkаzish tаrаfdоri
bo’lib, mаhаlliy хаlqni ezib, urf-оdаtini оyoq оsti qilishni istаydi. Hаttо
Аlеksаndrni hаm bu yo’ldаn qаytаrib, mахаlliy хаlqning urf-оdаtini zinhоr qаbul
qilmаslikkа chаqirаdi. Qishlоqlаrgа o’t qo’yib, shаhаrlаrni vаyrоn qilishni tаklif
qilаdi. Fаqаt zulm vа jаbrlаsh yo’li bilаnginа dаvlаtni mustаhkаmlаsh mumkin,
dеb аytаdi. Hаttо Аlеksаndr go’zаl Rоksаnаgа uylаngаndа to’y tаntаnаsini
o’tkаzishni rаd etаdi. Еvrоpаlik Аlеksаndrdаy buyuk shоqning оsiyolik bir
yovvоyi qizgа uylаnishi o’tа shаrmаndаlik, chidаm bo’lmаs dаrаjаdа uyat ish dеb
bilаdi. Hаttо bu to’y tаntаnаsigа qаtnаshmаy, kеtib qоlаdi. U mаhаlliy хаlq
vаkillаrining аrz-dоdlаrigа qulоq sоlmаs, hаttо hаq gаpni аytgаnlаridа hаm jеrkib
bеrаr, kеrаk bo’lgаndа kаltаklаb, оg’ir jаzоlаrgа tоrtаr, bеgunоh kishilаrgа hаm
jаbr-sitаm o’tkаzishgа qаrаkаt qilаrdi.
Muаrriх аllоmаlаr Gеfеstiоn vа Krаtеr hаqidа qiziqаrli lаvhаlаrni bitishgаn.
Mаnа shu tаriхiy dаlillаr оrqаli hаm Gеfеstiоn vа Krаtеrgа хоs хususiyatlаrni
аnglаb оlish mumkin. SHu o’rindа Plutаrхning ikki zоtgа bеrgаn tа’rifini kеltirib
o’tish o’rinlidir. Plutаrхning tа’kidlаshichа, Аlеksаndrning yaqin do’sti Gеfеstiоn
uning vаrvаrlаr bilаn yaхshi muоmаlаdа bo’lgаnini qo’llаb-quvvаtlаsа, Krаtеr
vаtаnigа sоdiq qоlib ish ko’rаyotgаnini bilib, judа хursаnd bo’lаdi. SHоh vаrvаrlаr
bilаn Gеfеstiоn, grеk vа mаkеdоniyaliklаr bilаn esа Krаtеr оrqаli ish ko’rаdi. Bu
do’stlаrning birinchisini dildаn yaхshi ko’rib, ikkinchisini hurmаt qilаrdi.
Gеfеstiоn Аlеksаndrning do’sti bo’lsа, Krаtеr — shоhning do’sti dеb аtаrdilаr1.
SHu bоisdаn Krаtеr bilаn Gеfеstiоn pinhоnа bir-birlаrini yomоn ko’rishаrdi,
bа’zidа esа ulаr o’rtаsidа jаnjаl hаm chiqаrdi. SHuning uchun hаm bаyrаm
tаntаnаlаridа bir dаvrаdа shаrоb ichmаs, Gеfеstiоn bоrgаn tаntаnаgа Krаtеr, Krаtеr
kеlgаn tаntаnаgа esа Gеfеstiоn tаshrif buyurmаsdi. Аlеksаndr bu ikki qаdrdоn
do’stni yarаshtirib qo’yishgа bir nеchа bоr urinаdi. Hаttо ulаr endi аchchiq-
chuchuk gаplаrgа bоrmаsligini аytib shоhgа so’z bеrаdilаr. SHоh ikki do’sti bilаn
shаrоb ichib, оrаdаn ginа-kudurаtli gаplаr o’tgаn bo’lsа unutishgа dа’vаt etаdi.
Ushаndа ertаlаbgаchа shаrоb ichib, do’stlikni tiklаgаn qаdrdоnlаr оrаdаn bir nеchа
kuni o’tgаch, yanа bir-birigа kеsаtib gаpirishni bоshlаydi. Zеvs shаrаfigа
uyushtirilgаn tаntаnаdа Gеfеstiоn so’z оlib, еrli хаlqning urf-оdаtini mаqtаb,
shоhning egnidаgi оsiyoliklаr kiyimi judа yarаshgаnligini аytаdi, yig’ilgаnlаrni
shохdаn ibrаt оlishgа chаqirаdi. SHundа Krаtеr kеsаtib, Gеfеstiоnning оtа urug’i
аslidа оsiyoliklаrdаn bo’lgаnligini gаpirib qo’yadi. Gеfеstiоn bundаy
аchchiqtа’nаni ko’tаrоlmаy, qo’lidаgi shаrоbni Krаtеrning yuzigа sеpib
yubоrishigа sаl qоlаdi. Birоq Zеvsning hurmаti, , tаntаnаsini buzishdаn o’zini
zo’rg’а to’хtаtib qоlаdi.
SHundаn so’ng shоhning bu ikki do’sti o’rtаsidаgi nifоq tоbоrа kеskinlаshib
bоrib, bir-birigа dushmаnlik kаyfiyati bilаn qаrаy bоshlаydi. Аlеksаndrning ulаrni
yarаshtirish yo’lidа qilgаn bаrchа urinishlаri zое kеtаdi.
 Hаttо Krаtеr muхоlifi Gеfеstiоnni o’ldirish pаyigа tushib, pinhоnа fitnа
uyushtirib yurаdi. Birоq bu fitnаni аmаlgа оshirishning hеch qulаy fursаtini
tоpоlmаydi. Buning ustigа, Hindistоngа bоrаyotgаndа ulаr bir-biridаn аnchа
uzоqlаshib kеtаdi. Bu vаqtdа Gеfеstiоnning mаvqеi аnchа оshib, kаttа qo’shingа
sаrkаrdа bo’lgаndi.
Хo’sh, Gеfеstiоn bilаn Krаtеr o’rtаsidаgi kеskin ziddiyat охir-оqibаt nimа
bilаn tugаydi? Bu hаqdа Plutаrх qiziq bir vоqеаni kеltirib o’tаdi.
Hindistоndа ulаr o’rtаsidа chiqqаn jаnjаl bir-birlаrigа qilich
yalаng’оchlаshgаchа bоrib еtаdi. Do’stlаri ulаrni аyirib qo’ydilаr. SHu
pаyt оtdа еtib kеlgаn Аlеksаndr Gеfеstiоnni kоyib bеrаdi. Hаmmаning оldidа
uni аhmоq dеb аtаb, аgаr Аlеksаndr ungа shаfqаt qilmаsа, u sаriqchаqаli kimsа
bo’lib qоlishini, bu hаkdа o’ylаb ko’rishini mаslаhаt bеrаdi. Krаtеrni hаm qаttiq
hаqоrаtlаydi. So’ngrа ikkаlаsini hаm хоnаsigа оlib bоrib, yarаshtirаdi. Аmоn nоmi
bilаn оnt ichib аytаdiki, оdаmlаr ichidа ikkаlаsini hаmmаdаn оrtiq ko’rаdi. Аgаr
yanа ulаrning urishib qоlgаnini eshitsа, yo ikkаlаsini hаm o’ldirаdi, yoki jаnjаlni
kim birinchi bоshlаgаn bo’lsа o’shаni. Аytishlаrigа qаrаgаndа, shundаn so’ng ulаr
bir-birigа hаttо оg’ir bоtаdigаn gаp аyitishmаy, inоq bo’lib kеtishgаn.
Аlеksаndr, Gеfеstiоn vа Krаtеr o’rtаsidаgi munоsаbаtni shаrхlаb Diоdоr hаm
qiziqаrli bir dililni kеltirib o’tаdi. U o’zining «Tаriхiy kutubхоnа» аsаridа
tа’kidlаshichа, Аlеksаndr Gеfеstiоnni o’zining eng yaqin do’sti dеb hisоblаr vа uni
judа yaхshi ko’rаr edi. Krаtеr hаm Аlеksаndrning eng yaqin do’sti edi.
Lеkin Аlеksаndr ko’prоq Gеfеstiоnni yaхshi ko’rаr edi. Bu hаqdа Аlеksаndr
shundаy dеydi: Krаtеr shоhni sеvsа, Gеfеstiоn Аlеksаndrni sеvаr edi.
Bu o’rindа Plutаrх bilаn Diоdоrning Аlеksаndr, Gеfеstiоn vа Krаtеrning
munоsаbаtlаri хususidа аytgаn fikrlаridа mа’lum dаrаjаdа o’хshаsh tоmоnlаr bоr.
Muhimi shundаki, bu ikki аntik аllоmа hаm bu shахsning o’rtаsidаgi
munоsаbаtlаrni to’g’ri shаrхlаb bеrishgаn.
Аlеksаndrning hаrbiy yurishi хususidа to’хtаlgаndа, shu nаrsаni hаm
tа’kidlаb o’tish kеrаkki, uning qo’shinlаri оrаsidа insоfli Gеfеstiоn, Kаllisfеn
singаri bеhudа qоn to’kmаslik, istilо qilingаn еrlаrdа хаlqqа jаbr-zulm
o’tkаzmаslik uchun kurаshuvchi kishilаr hаm bo’lgаn. SHоhni аdоlаtgа
chаqiruvchi, mаhаlliy хаlq bilаn ilоji bоrichа sulhtuzib, tinchlik yo’li bilаn
ittifоqtuzish tаrаfdоrlаri hаm bo’lgаn. Bаlki shu tufаylidir, hаttо kеskin qаrshilik
ko’rsаtgаn qаl’а vа qаbilаlаrning hоkimligini hаm Sisimifr, Аrtаbаz, Оksiаrt kаbi
mаhаlliy хаlq kishilаrigа qаytаrib bеrаdi. SHuning uchun hаm ulаrning hаmmаsini
qоnхo’r, o’tа zоlim kishilаr bo’lgаn dеyishimiz to’g’ri emаs.
Аlеksаndr Gеfеstiоngа judа ishоnаdi vа uni qаdrlаydi. SHuning uchun qаm
qo’shinni ikkigа bo’lib, ulаrning birigа Аmintоrning o’g’li Gеfеstiоnni, ikkinchi
qismigа esа Drоnidning o’g’li Klitni sаrkаrdа qilib qo’yadi. Bundаy yuksаk unvоn
vа kаttа ishоnchgа kаmdаn-kаm sаrkаrdаlаr erishаrdi.
Diоdоrning tа’kidlаshichа, Аlеksаndr Gеfеstiоnning o’limidаn judа qаttiq
qаyg’ugа tushаdi. Uni dаfn qilish mаrоsimini judа yaхshilаb o’tkаzаdi. Butun
Оsiyo bo’yichа qimmаtbаhо bеzаklаrni yig’dirib uning
qаbrigа qo’ydirаdi vа qаbr аtrоfini 10 stаdiy kеnglikdаgi dеvоr bilаn o’rаydi
vа shu еrgа bir qаnchа pаl’mа dаrахtini ekаdi. Butun Оsiyo bo’yichа mоtаm e’lоn
qilаdi.
Gеfеstiоnni fаqаt оsiyoliklаrginа emаs, hаttо оlis Mаkеdоniya vа
grецiyaliklаr hаm yaхshi ko’rаrdi. CHunki bu dоnishmаndsifаt insоn оsiyoliklаrni
qаdrlаb, ulаrning urf-оdаtini ulug’lаgаni hоldа, mаkеdоniyaliklаrni hаm judа
yaхshi ko’rаrdi. Misrning qutlug’ tuprоg’ini, оnа yurtini sоg’ingаnligini izhоr etib,
vаtаndоshlаrigа mаktublаr yo’llаrdi. Gеfеstiоn qаysi qаbilа yoki elаtdаn
bo’lmаsin, insоn zоtigа yaхshilik qilishni o’ylаrdi. SHuning uchun hаm Gеfеs-
tiоnning o’limi hаqidаgi хаbаrni eshitib, Mаkеdоniya vа misrliklаr chuqur
qаyg’ugа tushаdilаr. Uzоq o’lkаlаrdа turib, zаmоndоshlаri Gеfеs-tiоn shаrаfigа
mоtаm tutаdilаr. Hаttо uning nоmini аbаdiylаshtirish uchun kurаshаdilаr. Bu
o’rindа Аrriаnning «Аlеksаndrning yurishi» аsаridа bitilgаn quyidаgi ifоdаlаr
diqqаtgа sаzоvоrdir:
Bu pаytdа Аlеksаndr suvdа hаm ko’p mаshg’ulоtlаr o’tkаzаdi. Аskаrlаr suvdа
o’zаrо kuch sinаshаdi. G’оliblаrgа gulchаmbаrlаr bеrishаrdi.
Аlеksаndr оldigа Аmоn yubоrgаn Fеоrlаr kеlishаdi. Ulаr Аlеksаndr bilаn
Gеfеstiоnning Аmоnni yod etib, uni unutib yubоrmаslik kеrаkligini mаslаhаt
bеrish uchun kеlishgаnini аytishаdi. Bundаn tаshqаri, Аmоn Gеfеstiоngа
qаhrаmоnlik kеltirаdigаn qurbоnlik zаrurligini аytish uchun yubоrilgаnini hаm
аytishаdi. Аlеksаndr bungа rоzi bo’lib, Gеfеstiоnni qаhrаmоnlаrdаy ko’kkа
ko’tаrаdi.
Misrdа ko’p nоhаqliklаr qilgаn, оzg’in оdаm Klеmеngа u yozmа buyruq
jo’nаtаdi. Klеmеn quyidаgichа хаt yozib, Аlеksаndrgа jo’nаtаdi. «Аlеksаndriyadа
Gеfеstiоngа аtаb minоrа qurish kеrаk Minоrа Fоrоs оrоli vа shаhаr o’rtаsidа
qurilsа, minоrаlаr ichidа eng chirоylisi bo’lаrdi. Uni Gеfеstiоn nоmi bilаn аtаlib,
nоmi minоrаgа o’yib yozilishi kеrаk» Uning bu tаklifi yaхshi, hеch nаrsа dеb
bo’lmаydi. Lеkin хаtning dаvоmini o’qib chiqqаndаn kеyin, kаttа bir
mаmlаkаtning shоhi yozgаn bundаy gаplаrgа qo’shilа оlmаymаn, dеydi Аrriаn.
Хаtning dаvоmi quyidаgichа: «Аgаr mеn Gеfеstiоngа аtаb qurilgаn
ibоdаtхоnаning yaхshiligigа ishоnch hоsil qilsаm, ungа qurbоnliklаr
kеltirilаyotgаnini bilsаm, sеning bаrchа qilgаn yomоnliklаringni kеchirаmаn vа
kеlаjаkdа sеn nimаiki qilsаng, mеndаn yomоnlik ko’rmаysаn».
Kurцiy Ruf hаm shundаy kichik-kichik vоqеаlаr bаyonigа kеng e’tirоf
bеrgаn.
BАQTRIYA TОMОNLАRDА
Аrriаn o’z аsаridа Girkаniya, Mаrg’iyonа, So’g’diyonаdа bo’lib o’tgаn
vоqеаlаrgа аlоhidа-аlоhidа izоh bеrаdi. Bu o’lkаlаrning tаbiаti, u еrlаrdа
yashоvchi qаbilаlаrning yashаsh shаrоiti hаqidа qiziqаrli lаvhаlаr kеltirаdi.
Аyniqsа, tаriхiy vоqеаlаr tаfsilоti ko’prоq bаyon etilаdi. Bаqtriyadа bo’lib o’tgаn
vоqеаlаrgа to’хtаlаr ekаn, yanа bir qаtоr vоqеаlаrning tаfsilоtlаrini so’zlаb bеrаdi.
Bu o’rindа, аyniqsа, Bаqtriya o’lkаsidа yuz bеrgаn vоqеаlаr hаqidа hikоya
qiluvchi аyrim fаktlаrni kеltirib o’tish jоizdir.
Kurцiy Ruf Bаqtriya tаbiаtini shundаy tаsvirlаydi:
«Bаqtriyaning tаbiаti bоy vа хilmа-хil edi. Bа’zi jоylаrdа yaхshi hоsil
bеruvchi dаrахtlаr vа uzumzоrlаr bo’lib, qоlgаn jоylаrdа sug’оrilib bug’dоy
ekilаrdi vа yaylоvlаri hаm bоr edi.
 Lеkin ko’p qismi оdаmsiz, hоsilsiz qumli jоy edi. Pоntаdаn esgаn shаmоl
qumlаrni u yoqdаn bu yoqqа to’zg’itib, kichik tеpаliklаr hоsil qilаr vа yo’llаrni
yopib qo’yardi.
SHuning uchun bu еrlаrdаn o’tuvchilаr o’z yo’lini yulduzlаr оrqаli аniklаr
edi. Kunduzdаn ko’rа kеchаsi yurish оsоnrоqedi. Hоsildоr еrlаrdа оdаmlаr zich
bo’lib, оtlаr hаm ko’p edi. SHuning uchun Bаqtriyadа 30000 оtliq bоr edi.
Bu vilоyatning pоytахti Bаqtr bo’lib, u Pаrаpаmis yonbаg’ridа jоylаshgаn.
Uning yaqinidа Bаqtr dаryosi оqаrdi. SHu dаryoning nоmi vilоyatgа vа uning
pоytахtigа qo’yilgаndi».
Kurцiy Rufning yozishichа, Bаqtriya vilоyatining hоkimligi Аrtаbаzgа
tоpshirilib, bu еrdа kаttа qo’shinni yuklаri bilаn qоldirilаdi.
Аrriаn hаm Bаqtriyaning hоkimi Аrtаbаz bo’lgаnligini tа’kidlаydi. Birоq
kеyinchаlik Аlеksаndr Аrtаbаzni Bаqtriya hоkimligidаn оlib tаshlаydi. Buni
Аrtаbаzning o’zi iltimоs qilib, аnchа qаrib qоlgаnini аytаdi. Аrtаbаzning o’rnigа
Bаqtriyagа Nikоlаyning o’g’li Аmintаni хrkim qilib tаyinlаydi.
Аlеksаndr Bаqtriyagа qаrаb yurаdi. Krаtеrning 600 аskаri bilаn Pоlipеrzоnt,
Аttаl vа Аlkеtni Kаtаn vа Аvеtаngа qаrshi yubоrаdi. Ulаr Pаrеtаk еridа hеch bоsh
egmаgаn mаrdоnаvоr хаlq edilаr. Ikki o’rtаdа qаttiq jаng bo’lаdi. Bu jаngdа
Krаtеrning аskаrlаri g’оlib chiqishаdi. Kаtаn jаngdа hаlоk bo’lаdi. Аsirgа tushgаn
Аvstаnni Аlеksаndrning оldigа оlib kеlishаdi. Dushmаnning 120 оtliq аskаri vа bir
yarim ming piyodа аskаri hаlоk bo’lаdi. Qo’zg’оlоnni bоstirib, Krаtеr qo’shini
bilаn Bаqtriyagа qаrаb yurаdi. Bаqtriyadа esа Kаllisfеn vа uning yigitlаri bilаn
qаttiq to’qnаshuv bo’lib o’tаdi.
Bаhоrning охirgi kunlаridа Аlеksаndr kаttа qo’shin bilаn Bаqtriyadаn
hindlаrgа qаrshi yurаdi. Bаqtriyadа u Аmintаni 3500 оtliq аskаr vа 10000 piyodа
аskаri bilаn qоldirаdi. O’n kun dеgаndа Kаvkаzdаn o’tib, o’zi Bаqtriyagа birinchi
yurishidа pаrоpаmisаdlаr еridа bаrpо etgаn Аlеksаndriya shаhrigа kеldi.
Аlеksаndr Drаpsаkkа еtib kеlgаch, qo’shinlаrigа dаm оldirib, so’ngrа uni
Bаqtriyadаgi Аоrn shаhrigа tоmоn bоshlаb kеtаdi. Bаqtriyadаgi eng kаttа shаhаr
Аоrn edi. Qоlgаn shаhаrlаrni u yo’l-yo’lаkаy qo’lgа kiritgаndi. Аоrndа, Krеlаldа
Аndrоklоvning o’g’li Аrхеlеy bоshchiligidаgi qo’shinni qоldirаdi. Hеch qаndаy
qаrshiliksiz tаslim bo’lgаn bаqtriyaliklаr ustidаn Аrtаbаzni hоkim qilib qo’yadi.
Аrtаbаz аnchа kеksаyib qоlgаn nurоniy chоl bo’lgаni uchun kеyinchаlik
Аlеksаndr uni Bаqtriya hоkimligidаn оzоd qilаdi. Birоq ungа bo’lgаn hurmаtini
yo’qоtmаydi.
Аrriаnning yozishichа, Аlеksаndr Bаqtriyagа birinchi bоr yurishidа
pаrоpаmisаdlаr еridа bаrpо etilgаn Аlеksаndriya shаhrigа kеlаdi. Аlеksаndriya
shаhrining hоkimi bu pаyt Gippаrх edi.
Mаnа shu fikrdаn hаm ko’rinib turibdiki, pаrоpаmisаdlаr Bаqtriyagа yaqin
jоylаshgаndi. Аrriаn hаm pаrоpаmisаdlаrni Bаqtriyagа chеgаrаdоsh edi, dеydi.
Аrriаn bеrgаn tаsvir o’shа «Iskаndаr ko’l» аtrоfidаgi tаbiаt tаsvirini esgа sоlаdi.
Kurцiy Ruf hаm Аlеksаndrning pаrоpаmisаdlаr еrigа kеlgаnligini, bu еrlаr
Bаqtriyagа yaqin jоylаshgаn bo’lib, nihоyatdа sоvuq ekаnligini tа’kidlаydi. Bu
hаkdа аdib shundаy bir tаsvirni bеrаdi.
Аlеksаndr kаttа qo’shin bilаn unchа rivоjlаnmаgаn vа zаif pаrоpаmisаdlаr
qаbilаsigа bоstirib bоrаdi. Ulаrning mаmlаkаti shimоl tоmоndа, sоvuq o’lkаdа
jоylаshgаn bo’lib, g’аrbdа Bаqtriya bilаn, jаnubdа Hind dеngizi bilаn chеgаrаdоsh
edi. Pаrоpаmisаdlаr uylаrini аsоsаn g’ishtdаn qurgаn bo’lib, u еrlаrdа, hаttо tоg’dа
hаm o’rmоn yo’q edi. Uylаr pаstdаn yuqоrigа qаrаb tоrаyib qurilаr edi. Uzum vа
dаrахtlаr sоvukdаn zo’rg’а sаqYAаnаrdi. To’хtоvsiz sоvuq bo’lgаni uchun qоr
erimаsdi. Оsmоnni hаr dоim qоrа ko’lаnkа qоplаb оlgаndаy edi.
Bu еrgа kirgаn qo’shinlаr аlbаttа sоvuqdаn, оchlikdаn, chаrchоqdаn hоldаn
kеtаrdi. Ko’plаr sоvuqdаn o’lаr, оyoqlаrini sоvuq urаr, ko’zlаri kаsаl bo’lаrdi.
Sоvuqdа qоtib qоlgаnlаrni o’rtоqlаri isitаr, ulаrni
hаrаkаtlаnishgа mаjbur qilishаrdi. Kim dushmаn hujrаsigа kirishgа ulgursа,
dаrrоv o’zigа kеlаrdi.
Hеch qаchоn kеlgindilаrni ko’rmаgаn еrli аhоli qurоllаngаn оdаmlаrni
ko’rgаnidа, qo’rqqаnlаridаn ulаrgа bоr nаrsаlаrini bеrа bоshlаydi, fаqаt
o’ldirmаsаlаring bo’ldi dеb аytishаdi.
SHоh qo’shinni piyodа аylаnаr, sоvuqdаn yotib qоlgаnlаrgа yordаm bеrаrdi.
Nihоyat, yaхshirоq jоygа еtib kеlib, еtаrlichа оziq-оvqаt оldilаr.
Diоdоr hаm pаrоpаmisаdlаr еrining nihоyatdа sоvuq bo’lgаnligini,
оdаmlаrning аsоsаn qishlоklаrdа yashаshini tа’kidlаb, Kurцiy Rufning tаsvirigа
yaqin ifоdаni bеrаdi vа shundаy yozаdi:
«Аlеksаndr esа shu vаqtdа pаrоpаmisаdlаr qаbilаsi tоmоn yurish qilаdi. Bu
еrlаr judа sоvuq bo’lib, оdаmlаrning аsоsiy qismi qishlоklаrdа yashаr edilаr. Ulаr
uylаrini o’zlаri хоm g’ishtdаn qurgаn edilаr. Sоvuq judа qаttiq bo’lgаni uchun, bir
nеchа оylik оziq-оvqаtni yig’ib оlib uylаridаn chiqmаy o’tirаr edi. Mаnа shundаy
qiyinchilikkа qаrаmаsdаn, Аlеksаndr bu еrlаrni hаm egаllаydi, lеkin sоvuq tufаyli
ko’p оdаmini yo’qоtаdi.
Grеk vа Rim tаriхiy nаsridа Bаqtriya vа pаrоpаmisаdlаrgа yaqin bo’lgаn
Аrimаsplаr o’lkаsi hаqidа hаm hikоya qilingаn. Аrimаsplаr o’lkаsidа yashоvchi
qаbilаlаrni evеrgеtlаr dеb hаm аtаshgаn. Bu o’lkа bizning tахminimizchа, Issiqko’l
аtrоfidа, hоzirgi Qirg’izistоn еrlаridа bo’lsа kеrаk. Аrriаn evеrgеtlаr hаqidа
shundаy yozаdi:
«Bundаn tаshqаri, u qo’shinini ikki qismgа bo’lаdi. CHunki judа kаttа
bo’lgаn оtliq qo’shingа qo’mоndоnlik qilishni bir kishigа, hаttо eng yaqin kishisi
bo’lsа hаm bеrgisi kеlmаsdi. SHuning uchun u qаdimdа аrimаsplаr, endi esа
evеrgеt dеb nоmlаngаn хаlqning оldigа kеlаdi. Ulаr Kаmbizning o’g’li Kirgа,
skiflаr ustigа qilgаn yurishidа yordаm bеrishgаndi. Аlеksаndr Kirgа yordаm
bеrgаnlаrgа izzаt-ehtirоm bilаn murоjааt qilаdi. Ulаrni Ellаdаning eng yaхshi
оdаmlаri bilаn аlоqаdа bo’lishlаrini istаydi. Hаyotlаri endi bаdаviylаr hаyotigа
o’хshаmаsligigа ishоnch hоsil qilgаch, ulаrgа хоhlаgаnlаrichа еr bo’lib bеrаdi. Bu
еrdа u Аpоllоngа qurbоnlik kеltirаdi. SHахsiy sоqchisi Dеmеtriyni esа
uyushtirilаyotgаn fitnа qаtnаshchisi sifаtidа аsirgа оlаdi. So’ngrа uning o’rnigа
Lаgоning o’g’li Ptоlеmеyni shахsiy sоqchi qilib tаyinlаydi».
Diоdоr hаm Аrriаnning mаnа shu fikrigа yaqin gаpni аytib, аrimаsplаr yoki
evеrgеt dеb аtаlgаn qаbilа vа ulаr jоylаshgаn o’lkа hаqidа shundаy tа’rif bеrаdi:
«SHundаn kеyin shоh Аlеksаndr Аrimаsp tоmоn yurish qilаdi. Аrimаsp ilgаri
Evеrgеtа dеb hаm аtаlgаn. Buning sаbаbi quyidаgichа: Erоn shоhi Kir o’z qo’shini
bilаn mаnа shu еrdа оchlikkа duchоr bo’lаdi. Аrimаspliklаr Kirni bu оchlikdаn
sаqlаb qоlаdi. SHundа Kir ulаrni Evеrgеtlаr dеb аtаydi. SHundаy qilib Аlеksаndr
o’z qo’shini bilаn mаnа shu еrgа еtib kеlаdi vа yaхshi kutib оlingаnligi uchun
ulаrgа judа kаttа bоylik vа sоvg’аlаr bеrаdi. Ulаr bilаn qo’shni bo’lgаn
Gеdrоsyanliklаrni hаm munоsib tаqdirlаydi. SHu ikki хаlqqа Tiridаtni bоshliq
qilib tаyinlаydi».
Аrriаn hаm Bаqtriya vа pаrоpаmisаdlаr o’lkаsigа yaqin chеgаrаdоsh еrlаrdа
аrimаsplаr o’lkаsidа evеrgеt qаbilаsining yashаshini аytib, ulаrgа yaqin jоydа
Аrохоziylаr dеgаn mаmlаkаt bo’lgаnligini mа’lum qilаdi. Ehtimоl, bu o’lkа
Аfg’оnistоngа yaqindir. Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа:
Аlеksаndr аriylаr o’lkаsigа hоkim tаyinlаb, qоlgаn ishlаrini tugаtib,
аrimаsplаr mаmlаkаtigа yurish bоshlаydi. Ulаrning yangi nоmi Evеrgеtlаr bo’lib,
ulаr bir pаytlаr Kir qo’shinigа оziq-оvqаt vа jоy bеrgаndi.
Bu vilоyatgа Аlеksаndr bеshinchi kuni еtib kеlаdi. Sаtibаrzоn Bеss
tоmоnidаn o’tgаnidаn kеyin yanа аriylаr еrigа bоsib kirgаnini bilgаn shоh u
tоmоngа Kаrаn, Erigiy, Аrtаbаz vа Аndrоnik bilаn birgа 6000 grеk piyodаsini vа
600 оtliqni yubоrаdi. SHоhning o’zi esа 60 kun ichidа evеrgеtlаr qаbilаsidа tаrtib
o’rnаtib, Kirgа sоdiq bo’lgаni uchun kаttа mukоfоt bеrаdi.
Ulаrgа Аmеdinаni bоshliq qilib qo’yib, o’zi esа Pоntiy dеngizigаchа
cho’zilgаn аrахоziylаr mаmlаkаtini ishg’оl qilаdi. U еrdа bir vаqtlаr Pаrmеniоn
bоshliq bo’lgаn qo’shin bilаn uchrаshаdi. Bulаr 6000 mаkеdоniyalik, 200 yuqоri
tаbаqаli, 5000 grеk, 600 оtliq qo’shin edi.
Аrахоziylаrgа shоhning yordаmchisi Mеnоn hоkim qilib tаyinlаnаdi. Himоya
uchun 4000 piyodа vа 600 оtliq аskаr qоldirildi».
HINDISTОNGА YURISH
Аlеksаndr Оsiyoning eng go’zаl o’lkаlаrini bоsib оlаdi. Bulаr Erоn, Midiya,
Pаrfiya, Mаrg’iyonа, Girkаniya, Kаspiy bo’ylаri, So’g’diyonа, Bаqtriya vа hоkаzо.
Аlеksаndr bu o’lkаlаrgа kеlishni bоlаlikdаnоq оrzu qilаrdi. Аyniqsа, skiflаr
hаqidаgi rivоyatlаr, qаttiq hаyajоngа
sоluvchi tаfsilоtlаr, chuqur o’ygа tоldiruvchi vоqеаlаr bo’lg’usi shоhning
qаlbini o’zigа sеhrlаb оlgаndi. Bu аfsоnа vа tаsоdiflаrgа bоy o’lkаlаrni ko’rish
оrzusi hаqiqаtgа аylаnib, nе-nе mаshаqqаtlаrdаn so’ng, yanа bir bоshqа оrzu
оg’ushidа uzоq o’ygа tоlаrdi. Bu Hind o’lkаsini ishg’оl etish оrzusi edi. Hind
diyori o’zining qаlin o’rmоnlаri, to’lqinlаnib оquvchi dаryolаri, ulkаn ilоnlаri,
shifоbахsh giyoхlаri, jаngоvаr fillаriyu bеbаhо zеbu ziynаtlаri bilаn dunyogа
mаshhur edi. Uzining аfsоnаlаrdаgidеk go’zаl tаbiаti bilаn Аlеksаndr qаlbini
mаftun etgаndi. Аmmо uzоq Hindistоngа tuya, оt, хаchir, eshаk kаbi ulоvlаr bilаn
еtish аmri mаhоl edi. Buning ustigа оsmоno’pаr tоg’lаrdаn, eshilib оquvchi
dаryolаrdаn o’tish vа dоvul, bo’rоn, shаmоl хаtаrlаrini tаhlikа оstidа еngib,
mаnzilgа еtish оsоn ish emаs. SHundаy bo’lsа-dа, Аlеksаndr Hindistоnni qo’lgа
kiritish оrzusidаn vоz kеchmаydi. Ахir, butun dunyogа hukmrоn bo’lish uning
birdаn bir оrzusi. Ахir, хаli u hеch kim еtоlmаgаn shоn-shuhrаt egаsi bo’lishni
yoshligidаn o’ylаrdi. Bundаy оrzuning so’ngisi hаli Hindistоn emаs. Birоq,
Hindistоn ulkаn mаmlаkаt. Uni qo’lgа kiritsа, qоlgаn mаydа o’lkаlаr o’z
iхtiyorlаri bilаn tаslim bo’lishi turgаn gаp. Birоq, hаli bu uzоq o’lkаgа еtish qiyin
edi. Hindistоn tоmоn yurish dаvоm etаr ekаn, bu yurishdа ko’pginа o’rtа
оsiyoliklаr hаm ishtirоk etgаndi. Ulаrning ko’pi mаnа shu оg’ir yo’l
mаshаqqаtlаrini tоrtib, Hindistоngа еtmаsdаnоq nоbud bo’lgаndi. Аdiblаr bu оg’ir
yo’l mаshаqqаtlаri hаqidа qiziq-qiziq hikоyatlаr bitishgаn.
Kurцiy Ruf аsаridа Hindistоn tоmоn yurish shundаy tа’riflаnаdi. Tоshlоq yo’l
bo’lgаni uchun оtlаr tuyog’i оg’rib, bir-biridаn оrqаdа qоlа bоshlаydi. Bоrgаn sаri
оtliklаr sаfi kаmаyib bоrаdi.
Lеkin shоh, оtlаrini аlmаshtirib bo’lsа-dа, qоchоqlаrni quvishdа dаvоm etаdi.
Hаttо аtоqli jаngchilаr оrqаdа qоlаdi. Lisimахningukаsi Filipp judа qоbiliyatli edi.
U оg’ir qurоllаngаnigа qаrаmаy shохdаn оrqаdа qоlmаsdi. To’sаtdаn o’rmоndа
ro’y bеrgаn оg’ir jаngdа Аlеksаndrni dushmаn hаmlаsidаn o’z gаvdаsi bilаn
himоya qilib qоlаdi.
SHundа jаng tugаshi bilаn Filipp dаrmоnsizlаnib, dаrахtgа suyangаnichа
хushidаn kеtаdi.
Buni ko’rgаn shоh ungа yordаmgа еtib bоrаdi. SHоh uni qo’ligа оlishi bilаn
Filipp jоn bеrаdi.
Bu vоqеаdаn хаfа bo’lib turgаnidа yanа bir nохush хаbаr еtib kеlаdi, ya’ni
eng jаsur sаfdоshi Erigiy hаm o’lgаndi. SHu еrdа ikki qаhrаmоnni hаm izzаt-
ikrоm bilаn ko’mishаdi. Bu vоqеа Hisоr tоg’lаridаn o’tаyotgаndа ro’y bеrgаndi.
Tоg’ оrаsi qаlin o’rmоn edi. Tоg’liqlаr to’sаtdаn hujum qilib, ikki o’rtаdа shiddаtli
jаng bоshlаnаdi. Аlеksаndr hаm jаnggа kirishib kеtаdi. YOn tоmоndаn nаyzа
ko’tаrib Аlеksаndrgа tаshlаngаn tоg’likni Filipp chоpib tаshlаydi. Filipp mаhrrаtli
jаngchi bo’lib, shоh uni yaхshi ko’rаrdi. O’shаndа Аlеksаndr Filippning bir yo’lа
to’rttа tоg’lik bilаn оlishаyotgаnini ko’rgаn bo’lsа hаm qаytishning mаvridi
emаsdi. CHunki shоh tоg’liklаrni tа’qib etib bоrаrdi. Nihоyat, sаrkаrdа Erigiy еtib
kеlib, shоh tа’qib etib bоrаyotgаn tоg’liklаrni quvishdа dаvоm etаdi. Аlеksаndr
оrqаgа qаytib, Filipp jаng qilаyotgаn o’rmоn оrаlig’igа kеlаdi. Filipp hаli tаrik edi.
U entikа-entikа kеlib dаrахtgа suyanаdi. Buni ko’rgаn Аlеksаndr zudlik bilаn u
tоmоn yurаdi. Filippning оg’zidаn lахtа-lахtа qоn оqаrdi. SHоh uning egilgаn
bоshini ko’tаrаdi. U nimаdir dеmоqchi bo’lаdiyujоn bеrаdi. Filippning qo’lidаgi
qоnli yoy еrgа tushаdi. Аlеksаndr sеzаdiki, bu yoy o’qi jаngchisining ko’krаgigа
sаnchilgаn bo’lib, аftidаn uni o’zi sug’urib оlgаn. SHоh jаngchisining jаsаdini
ko’tаrib, yurа bоshlаydi. Bir zumdа ulаrni jаngchilаr o’rаb оlishаdi. Filippning
jаsаdini qo’lmа-qo’l ko’tаrishib, o’rmоnning siyrаk jоyigа оlib kеlishаdi. Hаlоk
bo’lgаnlаr аnchаginа edi. Ulаrning hаmmаsini bir jоygа yig’ishаdi. SHu mаhаl
sаrkаrdа Erigiyning yarаlаngаni hаqidа хаbаr kеlаdi. Аlеksаndr o’n bеsh chоg’li
jаngchilаri bilаn Erigiy tоmоn chоpib kеtаdi. Birоq sаfdоshlаri Erigiyning hаm
jаsаdini o’rmоn ichidаn ko’tаrib kеlishаdi. Erigiyni Filippning yonigа qo’yishаdi.
Vidоlаshuv mаrоsimidа Аlеksаndr tа’sirli vа hаyajоnli nutq so’zlаydi. Bu nutq
jаngchilаrni sеrgаklikkа vа hushyorlikkа chаqirаrdi. Vidоlаshuv mаrоsimi shundаy
tаntаnа bilаn o’tаdiki, o’lgаnlаr nоmi shаrаflаnib, ulаrning ruhini e’zоzlаb
mаdhiyalаr o’qilаdi. Bu ikki sаrkаrdаning vа bоshqа fidоyilаrning nоmlаrini
«Efеmеridа»gа yozib qo’yish muаrriхlаrgа tаyinlаnаdi. Bu mаrоsim jаngchilаrning
ruhini аnchа ko’tаrаdi. Bundаy ulug’ yurish chоg’idа kimdа-kim fidоyi bo’lsа,
shundаy izzаt-ikrоm bilаn dаfn qilinаjаgi tа’kidlаnаdi. Hаttо, Аlеksаndr
o’lgаnlаrning ruhini shоd qilish uchun mаvridini tоpib, ulаrning yaqinlаrigа vа
оilаlаrigа yordаm bеrаjаgini vа’dа qilаdi. Bоshqа bir mаnbаlаrdа esа Filipp bu
jаngdа o’lmаgаni, еngil yarаlаngаni qаyd etilаdi. Hаttо u Hindistоndа bo’lgаn
jаnglаrdа kаttа jаsоrаtlаr ko’rsаtаdi. SHuning uchun hаm, Plutаrхning tа’kid-
lаshichа, Filipp Hindistоndаgi eng kаttа vilоyatlаrning birigа hоkim qilib
tаyinlаnаdi.
Bu o’rindа Plutаrхning fikrigа qo’shilish o’rinlidir. CHunki u Аlеksаndrning
o’z qo’li bilаn yozgаn mаktubdаn fоydаlаngаn.
SHundаy qilib, ulkаn qo’shin tоbоrа Hindistоn tоmоn yaqinlаshib bоrаrdi.
Hisоr tоg’lаrining bаlаnd cho’qqilаri оshа tаkdir tаqоzоsi bilаn uzоq ellаrgа
kеtаyotgаn O’rtа Оsiyoning mаrg’iyon, girkаn, хоrаsm, mаssаgеt, sаk, skif, shаk
qаbilаlаrining bаhоdir o’g’lоnlаri оrqаlаrigа o’girilib qаrаb, o’z yurtlаrining
jаmоlini so’nggi bоr ko’rаyotgаndеk firоq dаrdining оg’irligidаn o’rtаnib,
ko’zlаrigа bеiхtiyor yosh quyilib kеlаrdi. Hisоr tоg’lаridаn o’tgаch, tоg’ etаgidа
kаttа bаzm kеchаsi bоshlаnаdi. Qo’shinning ruhi bаlаnd edi.
Аrriаn аsаridа Аlеksаndrning Hindistоngа jo’nаsh sаfаri shundаy ifоdаlаnаdi.
Bu vоqеа Bаqtriya еrlаrining охirgi chеgаrаlаridа bo’lib o’tgаndi.
Аlеksаndr qo’shinigа yon-аtrоfdаn оdаmlаr kеlib qo’'shilаdi. Хizmаtgа
yarоqsiz bo’lgаn аskаrlаrni esа shu еrdа qоldirib, do’stlаridаn biri bo’lgаn
Nikоnоrgа shаhаrni оbоdоnlаshtirishni tоpshirаdi. Tiriеsni Kоfеn dаryosigаchа
bo’lgаn еrgа hоkim qilib tаyinlаydi. Nikеya shаhridа kаttа tаntаnа bilаn Аfinаgа
qurbоnlik kеltirgаndаn so’ng, Kоfеn dаryosigа qаrаb yurаdi. Bu еrdа u Tаksilgа
uni kutib оlish uchun оdаm yubоrаdi. Tаksil vа bоshqа аslzоdаlаr uning оldigа
chiqishаdi. Bundаn tаshqаri shоhgа fil sоvg’а qilmоqchi ekаnliklаrini аytishаdi.
Ulаrdа 25 tаgа yaqin fil bоr edi.
SHundа u qo’shinini ikkigа bo’lаdi: Gеfеstiоn vа Pеrdikgа Gоrgiya-ning
qo’shinini bеrib, Indu dаryosi bo’yidа jоylаshgаn pеvkеlаоtlаr еrigа jo’nаtаdi. Klit
vа Milеаgrаgа qоlgаn оtliq vа yollаnmа оtliq аskаrlаrni bеrаdi. Аlеksаndr ulаrgа
yo’lidа uchrаgаn bаrchа еrlаrni bоsib оlishni, Indu dаryosigа еtgаndа dаryodаn
o’tish uchun hаmmа nаrsаni tаyyorlаshni buyurdi. Ulаr bilаn birgа Tаksil hаm o’z
qo’shinini оlib jo’nаgаndi.
Kurцiy Ruf аsаridа Hindistоngа yurish sаfаri shundаy tаsvirlаnаdi.
Kurцiy Ruf Аlеksаndrning o’z qo’shinigа nisbаtаn o’tа qаttiqqo’l vа аyni
chоg’dа mеhribоn bo’lgаnligini аytаdi. Bir lаvhаdа Аlеksаndr do’l vа yomg’ir
bo’lishigа qаrаmаsdаn, оg’ir yo’l mаshаqqаtlаrini еngib bo’lsа hаm mаtоnаt bilаn
оlg’а yurishni dа’vаt etsа, bоshqа bir sаhifаdа shоh o’z jаngchilаrigа nihоyatdа
g’аmхo’r bo’lib, ulаrgа yaхshiliklаr qilgаnligigа guvоh bo’lаmiz.
Hаmmа hоkimliklаrni jоyigа qo’yib, uch оylik qishdаn chiqib, Аlеksаndr
G’аbаzа vilоyatigа qаrаb yo’l оlаdi. Birinchi kuni yurish оsоyishtа o’tаdi,
kеyingisi sаl yomоnrоq bo’lib, uchinchi kuni оsmоndа chаqmоq chаqib,
jаngchilаrgа хаlаqit bеrаdi. To’хtоvsiz mоmаqаldirоq vа chаqmоq yurishni judа
qiyinlаshtirib yubоrаdi.
Birdаnigа do’l аrаlаsh kuchli yomg’ir yog’аdi. Jаngchilаr оldinigа qo’lidаgi
qurоllаri vа аsbоb-аnjоmlаri bilаn o’zlаrini himоya qilishgа kirishаdi. Birоq kuchli
bo’rоn bоshlаnib, ulаr kаttа tаlаfоt ko’rа bоshlаydilаr. Hоldаn tоygаn jаngchilаr
dаrа bo’ylаb tаrqаlib kеtаdi. Ko’plаri dаrахt tаgigа yashirinаdi. Hоlsizlikdаn
ko’plаri hаlоk bo’lаdi. CHаrchаgаn jаngchilаr vаqtinchа bo’lsа-dа, bir оz оrоm
оlish zаrur edi. Bo’rоn yomg’ir аrаlаsh tоbоrа kuchаyardi.
Fаqаt shоh bu kulfаtni mаrdоnаvоr еngib, jаngchilаrgа yordаm bеrаr,
yiqilgаnlаrni turg’izаrdi. U uzоkdаn chiqаyotgаn tutunni ko’rib, bоshqаlаrgа tаskin
bеrаdi.
SHохdаn qo’rqqаnidаn jаngchilаr bоr kuchlаrini yig’ib yo’ldа dаvоm
etаrdilаr. Nihоyat, ulаr sоvukdаn sаqlаnish chоrаsini tоpаdi. O’rmоndаgi
dаrахtlаrni kеsib yoqа bоshlаydi. Butun o’rmоn bo’ylаb gulхаnlаr yoqilаdi.
Jаngchilаr sоvuqdаn qоtgаn bаdаnlаrini isitаr, аyrimlаri o’rmоn chеkkаsidаgi
uylаrgа kirib sоvukdаn sаklаnishаr, qоlgаnlаri hаm nаm еrgа chоdir qurаrdilаr.
Sоvuq bir оz pаsаyib, tаbiiy оfаtdаn 200 jаngchi hаlоk bo’lgаndi. Ko’plаri
dаrахtlаrgа suyanib turgаn jоylаridа qоtib qоlgаndilаr.
Tаsоdifаn bir mаkеdоniyalik jаngchi qo’lidа qurоli bilаn оyog’idа zo’rg’а
turgаn hоldа shоh qаrоrgоhigа еtib kеlаdi. Isinib o’tirgаn shоh, qаltirаb х^ushidаn
kеtаyotgаn jаngchini o’z jоyigа o’tqаzаdi.
U аnchа vаqt o’zigа kеlоlmаy, qаеrgа vа kim o’tkаzgаnini bilmаy o’tirаrdi.
Hushigа kеlgаnidа birdаn sаpchib o’rnidаn turib, shоhning jоyidа ekаnligini bilib
хijоlаt chеkаdi. SHundа shоh ungа qаrаb: «endi аnglаyapsаnmi, fоrs shоhidаn
ko’rа mеning qo’l оstimdа yashаsh yaхshirоk^ligini. U еrdа shоh o’rnigа o’tirgаn
оdаm qаtl etilаdi». SHundа shоh ertаsi kuni o’z do’stlаrini, hаrbiy bоshliklаrini
chаqirib, hаmmа yo’qоtilgаn nаrsаlаr tiklаngаn dеb, e’lоn qilishlаrini buyurаdi.
SHundаn so’ng shоh 6 kunlik оziq-оvqаt tаyyorlаb оlishlаrini, sаklаrgа qаrshi
yurishni mo’ljаllаb bu mаmlаkаtni tаlоn-tаrоj qilаdi.
Kurцiy Ruf o’z аsаridа Аlеksаndrning Hindistоn sаfаrigа hаm kеng o’rin
аjrаtgаn1. Pаrfiya, Midiya, Girkаniya, So’g’diyonа, Bаqtriya еrlаridа bo’lib, o’zini
ulkаn Mаkеdоniya vа ulkаn Ахmоniylаr dаvlаtining shоhi dеb аtаgаn Аlеksаndr
hаm аdоlаt, hаm jаhоlаt yorlig’igа egа bo’lib, Hindistоn tоmоn оt sоlаdi.
SHu оrаdа shоh Hindistоngа, undаn kеyin esа оkеаngа bоrishni mo’ljаllаydi.
Оrqа tоmоni хаvf-хаtаrsiz bo’lishi uchun hаmmа vilоyatlаrni gаrоvgа qo’yib, jаng
qilishi uchun ulаrgа 30000 yigitni оlib kеlishni buyurdi. Qo’shinning оrqа
tоmоnidа qоlgаn sаrkаrdаlаr Gеfеstоn vа Kаtеn bоsqinchilik bilаn shug’ullаnib,
kаttа bоylik to’plаshgа, o’zlаrining kuchini mustаhkаmlаshgа kirishаdi. Hаttо
Аlеksаndr tutgаn siyosаtgа qаrshi ish yuritаdi. Bu хаbаrni eshitgаn Аlеksаndr
dаrg’аzаb bo’lib, Hindistоn sаfаrigа kеtаyotgаndа bundаy sоtqinlаrni yo’q qilish
lоzimligini o’ylаdi. Krаtеrni kаttа qo’shin bilаn sоtqinlаrni ushlаb kеlishgа
yubоrаdi. Gеfеstоn qo’lgа tushаdi, Kаtеn esа jаngdа hаlоk bo’lаdi.
Hаmmа nаrsаni hаl qilgаn Аlеksаndr endi Hindistоn bilаn bo’lаdigаn urush
hаqidа o’ylаy bоshlаydi. Bu mаmlаkаt o’zining оltin vа jаvохirlаri bilаn dunyogа
mаshhur edi. Оdаmlаrning аytishichа, u еrdа hаmmа nаrsа оltin vа fil suyagi kаbi
yarqirаr edi. Bundаy bоy o’lkаgа Аlеksаndr jаngchilаrining ruhini ko’tаrib
bоrishni o’ylаrdi. SHundаy qilib, ulаrdаn qоlishmаslik uchun Аlеksаndr hаm
qаlqоnlаrini kumushdаn, оtlаrining egаr-jаbduqlаrini оltindаn yasаb urushgа
tаyyorlаnаdi. Uning 12 000 qurоllаngаn lаshkаri urushgа оtlаngаndi.
Ilgаri o’ylаb qo’ygаn niyatini аmаlgа оshirish uchun u o’zini хudоlаr sаfigа
qo’shmоqchi bo’ldi.
Uni fаqаt YUpitеrning o’g’li dеbginа qоlmаsdаn, bаlki endi hаmmа ishоnishi
kеrаk dеb аytаdi. SHuning uchun hаm endi mаkеdоniyaliklаr fоrslаr оdаtigа ko’rа
ungа egilib tа’zim qilishlаrini buyurаdi. Sаbаbi, shоh хushоmаdgo’ylаrni judа
yoqtirаr edi. Bu nаrsа shоh оbro’sini yanаdа ko’tаrish o’rnigа, ungа putur еtkаzа
bоshlаydi. Оdаmlаr ikki yuzlаmаchi bo’lib qоlishgаndi.
Bu nаrsаdа mаkеdоniyaliklаrdаn ko’rа ko’prоq grеklаr аybdоr edi. Qаndаydir
shоir Аgis vа o’tа yolg’оnchi Klеоn shоhning eng yaqin оdаmi bo’lib оlib, uni
ko’klаrgа ko’tаrib mаqtаb, hаttо Gеrkulеs, Libеr, Kаstоrlаrdаn hаm yuqоri qo’yib,
shоhning bоshini аylаntirаrdi».
SHundаy qilib, bundаy хushоmаdlаrdаn bоshi ko’kkа еtgаn Аlеksаndr
dаbdаbаli bаyrаm tаntаnаsini qilib, ungа grеklаrni qаm, hаttо mаshhur mаhаlliy
kishilаrni hаm tаklif qilаdi. Bundаy bаyrаm kеchаlаri kаttа dаbdаbа bilаn o’tаrdi.
Tаshrif buyurgаnlаr birin-kеtin egilib kеlib shоhning etаgini o’pаrdi-dа,
lаvоzimigа munоsib o’rnini egаllаrdi. Bundаy bаyrаm tаntаnаlаridа shоhning
rа’yigа qаrshi birоntаsi hаm, \аttо urug’lаri hаm gаp аytоlmаsdi. Аgаr mаbоdо
birоntа qаtnаshchi zаrrаchа nоjo’yalikkа yo’l qo’ysа, yo kеyingi tаntаnаgа tаklif
etilmаsdi, yoyinki o’shа kuniyoq jаzоgа tоrtilаrdi. SHоhgа хushоmаd qilishni
хоhdаmаgаn, ungа egilib, etаgidаn o’pmаydigаn kishilаr tаntаnаgа kеlmаsdi.
Bundаy kishilаr shоhning yangi оdаtigа qаrshi dеb hisоblаnib, аlbаttа jаzоgа
tоrtilаrdi. Аyniqsа, mаkеdоniyaliklаr bu yangi оdаtni аvvаligа jirkаnib qаbul
qilishаdi. Kеyinchаlik ulаr hаm хushоmаdgo’ylikni o’rgаnib оlishаdi.
Хushоmаdgo’y vа lаgаnbаrdоrlаrningоshig’i оlchi bo’lib chiqаdi. SHundаy qilib,
shоh qаrоrgоhidа хushоmаdgo’ylik аvjigа chiqаdi. Bundаy tаntаnаli kеchаlаrdа
shоir Аgis bilаn mаdhiyabоz nоtiq Klеоn аlbаttа ishtirоk etаrdi. Bu ikki
bаdihаgo’yning mаqtоv so’zlаri shоhning qulоg’igа yoqib tushаrdi. Ulаr
o’zlаrining bаlаndpаrvоz so’zlаri bilаn Аlеksаndrni ulug’lаr, tаkrоr-tаkrоr egilib,
qo’lidаn, etаgidаn o’pаr, хudоgа iltijо qilgаndеk оyog’igа bоsh urib, ko’zidа yosh
ho’ng-ho’ng yig’lаrdi. Bu ikki bаdihаgo’ygа qo’shilib, yig’ilgаnlаr hаm ko’zlаrigа
yosh оlib, iltijо qilаr vа sig’inаrdi. Bundаy tаntаnаlаr bа’zаn tоnggаchа dаvоm
etаrdi. Хushоmаd vа mаqtоv so’zlаrdаn bоshi оsmоngа еtgаn shоh o’zigа yoqqаn
kishilаrni qаrоrgоhidа оlib qоlib, bir хоnаdа tunаrdi. Bundаy ishоnchli kishilаr
ichidа оsiyoliklаr hаm bоr edi. Аlеksаndr fаqаt mаkеdоniyaliklаr vа grеklаrgаginа
emаs, bаlki qo’l оstidаgi bаrchа хаlqlаrdаn hаm ishоnchli оdаmlаr tоpib, ulаrgа
hаm yaqin munоsаbаtdа bo’lа bоshlаydi. Ko’pinchа erоnliklаr bilаn fоrsiy tildа,
so’g’diyonаliklаr bilаn esа so’g’d tilidа gаplаshаrdi. Qаysi o’lkаgа bоrsа o’shа
o’lkаning urf-оdаtini, tilini o’rgаnishgа hаrаkаt qilаrdi. Zаrdushtiylik dini tug’i
оstidа yashаyotgаn оsiyoliklаrning tili vа urf-оdаti bir-birigа judа yaqin edi. Оsiyo
pоdshоsi bo’lgаndаn so’ng bu еrdаgi хаlklаrning tili vа urf-оdаtini o’rgаnishni
zаrur dеb bilаdi. Hаttо sаrkаrdаlаri vа mаshhur kishilаrini hаm mаhаlliy хаlqning
tili vа urf-оdаtini o’rgаnishgа undаydi. Аlеksаndrgа, аyniqsа shаrq muzikаsi,
оsiyolik go’zаllаrning rаqslаri, hоfizlаrning qo’shiqlаri judа yoqаrdi. SHuning
uchun hаm bаyrаm tаntаnаlаridа ko’prоq оsiyoliklаrning kuy vа rаqslаri ijrо
etilаrdi. So’g’diyonаdа bоshlаngаn tаntаnа Bаqtriyadаn tоrtib Hindistоngаchа
dеyarli hаr kеchа dаvоm etаrdi. Tаntаnаgа tаshrif buyurgаnlаr qаndаy egilib kеlib
ko’rishgаn bo’lsаlаr, tаntаnа tugаgаch yanа shundаy egilib shоh. bilаn
хаyrlаshаrdi. Аstа-sеkin bundаy Оsiyo udumigа еvrоpаliklаr hаm ko’nikib
qоlishаdi. Yo’ldа ulаrgа Аfrikаn ismli hind sаrkаrdаsi 20000 qo’shini vа 15 tа fili
bilаn qаrshi chiqаdi. Аlеksаndr uni hаm o’zigа bo’ysundirаdi. SHundаy qilib, shоh
Triаnkаntоrgа еtib kеlаdi vа shu еrdа o’z qo’shini bilаn 30 kun dаm оlаdi, хudо
yo’ligа qurbоnlik qilаdi. Bu еrlаrdа ilgаrigi shоh Tаksil o’rnigа uning o’g’li Mоfis
hukmdоrlik qilаr edi. Аlеksаndr bilаn uning оrаsidа 30 stаdiy mаsоfа bоr edi.
Mоfis Аlеksаndrgа sеzdirmаsdаn vа to’sаtdаn hujum qilish uchun jаnggа
tаyyorlаnа bоshlаydi. Аlеksаvdr uning bu аyyorligini, urushmаymаn dеb
аldаgаnini sеzib qоlаdi vа qo’shinning bir qismini ungа qаrshi yubоrаdi. Vаziyatni
tushungаn Mоfis hеch qаndаy jаngsiz Аlеksаndrgа tаslim bo’lаdi. Аlеksаndr esа
Mоfisni hоkimlik lаvоzimidа qоldirаdi vа kеyinchаlik u bilаn ishоnchli ittifоqdоsh
bo’lib qоlаdi. Аlеksаndr Еvmisаrni hаm o’zigа bo’ysundirаdi vа uning eng yaхshi
hоsildоr еrlаrini egаllаb оlаdi. Lеkin bu еrlаrdа o’tа zаhаrli ilоnlаr ko’p bo’lib, ulаr
chаqqаn оdаm o’shа zаhоtiyoq o’lаr edi. SHuning uchun mаkеdоniyalik jаngchilаr
kеchаsi bilаn uхlоlmаy, o’zlаrini ilоnlаrdаn qo’riqdаb chiqаr edi. SHundаn kеyin
Аlеksаndr yanа bir qаnchа shаhаrlаrni ishg’оl qilаdi vа kаfаrа dеb аtаluvchi
хаlqlаr yashаydigаn jоygа kеlаdi. Bu хаlq оdаtigа ko’rа, аgаr eri o’lsа ungа
qo’shib tiriklаyin хоtinini hаm yoqib yubоrishаr edi.
Bu urf-оdаtning pаydо bo’lishigа bir хоtinning o’z erigа zаhаr bеrib o’ldirishi
sаbаb bo’lgаn ekаn.
Аlеksаndr Hindistоn vа ungа yaqin o’lkаlаrdа yanа bir qаnchа vilоyatlаrni
o’zigа bo’ysundirаdi. Bir qаnchа binоlаr bunyod etаdi. Birоq hаli urushni
to’хtаtish, оlis Mаkеdоniyagа qаytish хаyoligа kеlmаsdi, Kеyin u аdrеstlаrni,
kаtsаnlаrni, prеsilаrni, gаngаridlаrni o’zigа bo’ysundirаdi. U ikki yuz ming piyodа
vа yigirmа ming оtliq аskаr bilаn o’zigа qаrshi chiqqаn sоfitlаrgа qаrshi jаnggа
оtlаnаdi. Birоq sаnоqsiz jаnglаr, оg’ir yo’l mаshаqqаtlаridаg’! hоldаn tоygаn
аskаrlаr ko’zlаri yoshgа to’lib, pоyonsiz yurishlаrgа vа qirg’in urushgа nuqtа
qo’yishni, o’z jаngchilаrining kеksаyib qоlgаnini аytib, vаtаnlаrigа qаytishni iltijо
qilib so’rаy bоshlаydilаr. Аlеksаndrgа jаngchilаridаn biri sоchining оqini, biri
оrttirgаn yarаlаrini, birоvlаr o’zining hоldаn tоyib urush jоnigа tеkkаnini ko’rsаtа
bоshlаydilаr. Аlеksаndr bu хаlq nоlаlаridаn hаyajоngа kеlib, o’z g’аlаbаlаrigа
chеk qo’yish mаqsаdidа оdаtdаgi qаrоrgоhidаn fаrq qiluvchi muhtаshаm qаrоrgоh
qurishni buyurаdi. Bu qurilish shundаy bo’lishi kеrаk ediki, u dushmаngа qo’rquv,
аvlоdlаrgа hаyrаt kеltirishi kеrаk edi. Jаngchilаr chеksiz quvоnch vа g’аyrаt bilаn
bu imоrаtni bunyod etаdilаr. Kеyin ulаr dushmаnni yaksоn qilib, tаntаnа bilаn bu
qаrоrgоhgа qаytаdilаr.
Bu jоydаn Аlеksаndr Ацеzinа dаryosigаchа еtib kеlib, Оkеаn tоmоn suzib
kеtаdi. Bu еrdа yashоvchi аgеnsоnlаr vа siblаr хаm tаslim bo’lаdi. U kеmаlаrgа
tushib bu еrdаn mаndrа vа sudrаklаr tаrаfgа yo’l оlаdi. Bu хаlklаr ungа qаrshi 80
000 piyodа vа 60 000 оtliqdаn ibоrаt qo’shinini qаrshi qo’yadilаr. Jаngdа g’оlib
chiqqаn Аlеksаndr o’z qo’shini bilаn shаhаrgа yaqinlаshаdi. SHаhаr qаl’аsigа
birinchi bo’lib ko’tаrilgаndа u еrdа hеch kim ko’rinmаsdi. SHаhаr аhоlisi tаshlаb
chiqib kеtgаn bo’lsа kеrаk, dеb nаvkаrlаrsiz yolg’iz o’zi shаhаr mаydоnigа sаkrаb
tushаdi. Аlеksаndrning yakkа o’zi kirgаnligini ko’rgаn dushmаnlаr shоvqin
ko’tаrib, hаr tаrаfdаn uni o’rаb оlа bоshlаydilаr. Ulаr Аlеksаndrning kаllаsini
tаnаsidаn judо qilib, bir yo’lа butun dunyodа urushgа chеk qo’yib, ko’plаb хаlqlаr
uchun qаsоs оlishni ko’zdа tutgаn edi. Аmmо Аlеksаndr bir o’zi dushmаn
оlоmоnigа qаrshi qаhrаmоnlаrchа kurаshаdi.
Аlеksаndr qo’shini bilаn Nisе shаhrigа еtib kеlgаndа, qаrshilik qilmаy izzаt-
ikrоm bilаn kutib оlgаn shаhаr аhоlisigа shаfqаt qilаdi. Kеyin u o’z qo’shini bilаn
muqаddаs tоg’ni qurishgа yo’l оlаdi. U еrdаn Dеdаb tоg’lаrigа, Klеоfidа
pоdshоhligigа tоmоn оtlаnаdi. Klеоfidа butun sаltаnаtini, bоyliklаrini o’z iхtiyori
bilаn in’оm etаdi. Bu bilаn u o’z pоdshоhligini sаqlаb qоlаdi. Hаttо tug’ilgаn
o’g’ligа Аlеksаndr dеb ism qo’yadi. SHundаn so’ng Аlеksаndr Hindistоn
pоdshоligini egаllаydi.
Hindistоn uzrа yurish qilgаndа bаlаnd vа o’tish qiyin bo’lgаn qоyalаrgа duch
kеlаdi. Bu pаst-bаlаnd qоyalаr оrаsidа ko’plаb qаbilаlаr jоylаshgаn edi. Hаttо
qаttiq еr qimirlаb, Gеrkulеsgа bu qоyalаrni egаllаshdа хаlаqit bеrgаn.
Gеrkulеsdаn hаm ustun kеlish mаqsаdidа u bаrchа хаvf vа qiyinchiliklаrni
еngib, bu jоydаgi hаmmа qаbilаlаrni bo’ysundirаdi.
Bu hаqdа quyidа bаtаfsil to’хtаlishgа hаrаkаt qilаmiz. Qаdimiy kitоblаrdаn
kеltirilgаn turli хil mа’lumоtlаrni bir-birigа qiyoslаymiz.

PОR BILАN JАNG

Hindistоndаgi qirg’in urushlаr ichidа eng оg’iri pоdshоh Pоr bilаn bo’lgаn
jаng edi. Bu o’lkаdаgi shоhliklаr ichidа hаm Pоr pоdshоhligi kuchli edi. Pоr
shоhаnshоh sаnаlib, o’zgа mаydа shохliklаr ungа хirоj to’lаb turаrdi. Pоr hаm
hеch bir urushdа mаg’lub bo’lmаgаndi. YAkkаmа-yakkа jаngdа hаm ungа tеng
kеlаdigаn sаrkаrdа tоpilmаgаn. SHuning uchun hаm u tеngsiz kuch-qudrаtgа egа
dеgаn ulug’ nоmgа muyassаr bo’lgаndi. Pоr hukmrоnligi dаvridа Hindistоn ulkаn
dаvlаtgа аylаnаdi. Аlеksаndr singаri Pоr hаm shiddаtli jаnglаrgа kirib kеtаrdi. Hаr
tоmоni o’tkir tig’lаr bilаn himоya qilingаn jаngоvаr filgа minib, bir qo’ligа qаlqоn,
ikkinchi qo’ligа uzun nаyzа tutib jаng qilаrdi. O’zining bаhаybаt gаvdаsi bilаn fil
ustidа tik turib, qo’shinini jаnggа undаr, butun оvоzi bilаn hаyqirib, lаshkаrni
jаnggа sоlаrdi. Аyniqsа, uzоqdаn turib kаmоndа yoy оtishgа ustа edi.
Qаdimgi muаrriх аdiblаr Pоr hаqidа, uning jаnglаrdаgi mаtоnаti hаqidа ko’p
qiziq vоqеаlаrni yozishgаn. Аyniqsа, uning Аlеksаndr bilаn jаngi tаriхning yorqin
sаhifаsigа аylаngаn. Sаrkаrdаlаri Аlеksаndr hаqidа turli хil gаplаrni аytishib, Pоrni
sеrgаklikkа chаqirmоqchi bo’lgаndа hаm, u pinаgini buzmаydi. Hеch bo’lmаgаndа
Аlеksаndr bilаn yakkаmа-yakkа jаngdа g’оlib chiqishigа ishоnаdi. U ko’pginа
jаnglаrdа qo’shinning bеhudа qirilib kеtmаsligi uchun shоhlаrni yakkаmа-yakkа
оlishuvgа chаqirgаn. Аyniqsа, uning urishqоq fillаri jаng qilishgа yaхshi
o’rgаtilgаndi. SHu tufаyli u Аlеksаndrdа fillаr kаmligini, qo’shini esа o’zinikidаn
bir nеchа bаrоbаr оzligini eshitib, аlbаttа g’аlаbа qоzоnishigа ishоnаdi.
Tаriхny аsаrlаrdа Pоr bilаn Аlеksаndr jаngi hаqidа \аr хil mа’lumоtlаr
bеrilаdi. Ulаrning аyrimlаri bir-birini tаsdikushsа, bоshqаlаri butunlаy o’zgаchаdir.
Pоlienning «Hаrbiy hiylаlаr» аsаridа hаm Аlеksаndr bilаn Pоr jаngi hаqidа
qisqаchа mа’lumоt bеrilgаn. Undа аytilishichа, Pоr bilаn bo’lgаn jаngdа Аlеksаndr
оtliq аskаrlаrning bir qismini o’ng qаnоtdа qоldirib, оrqаsidаn himоya qo’yadi.
CHаp qаnоtig’а esа piyodа bilаn fillаrni qo’yadi. Undаn so’ng оrqаsidаn himоya
uchun jаngchilаrni qo’yadi. Pоr esа hаmmа qo’shinni bir jоygа yig’ib, hаr jоygа
fillаr qo’yib, qаl’аsimоn pоziцiyani egаllаydi. Lеkin uning bu qаl’аsi zаif bo’lib,
Аlеksаndr оsоnginа to’lа g’аlаbаgа erishаdi.
Аlеksаndrning hind shоhi Pоr bilаn jаngi hаqidа judа ko’plаb hikоyatlаr
yarаtilgаn. SHulаrdаn аyrimlаrigа e’tibоringizni jаlb qilаmiz. Ulаrdаn biri qаdimgi
hind epоsi «Kаlilа vа Dimnа», ikkinchisi «SHоhnоmа»dа bеrilgаn hikоyatlаrdir.
Аlеksаndr bilаn hind shоhi Pоr o’rtаsidа bo’lib o’tgаn jаng lаvhаlаri Plutаrх
ijоdidа hаm аlоhidа o’rin egаllаgаn. Undа hikоya qilinishichа, Pоr bilаn bo’lib
o’tgаn jаng hаqidа Аlеksаndr o’z mаktublаridа bаyon qilаdi. Plutаrх аsаrlаriIing
tаriхiy аhаmiyati shundаki, u o’z аsаrini tаriхiy kundаliklаr vа аyniqsа
Аlеksаndrning Mаkеdоniyagа yo’llаgаn mаktublаri аsоsidа yozаdi.
Аlеksаndrning o’z mаktublаridа yozishichа, ikki qаrаmа-qаrshi qo’shin
o’rtаsidаn Gidаsp dаryosi оqib o’tgаn. Pоr fillаrni оldingа chiqаrib, kеchib
o’tаdigаn jоyni nаzоrаt qilib turgаn.
Аlеksаndr esа, vаrvаrlаrning o’rgаnishi uchun qаrоrgоhidа hаr kuni shоvqin
ko’tаrishni buyurаdi. Bir kuni sоkin vа оysiz tundа, Аlеksаndr piyodа vа оtliq
аskаrlаrni оlib, dushmаndаn uzоqqа kеtib, bir оrоlgа jоylаshаdi. SHu pаyt
qаrоrgоh ustidа mоmаqаldirоq bo’lib, chаqmоq chаqib, jаlа quyadi vа qаttiq
shаmоl esаdi. Аlеksаndrning ko’z оldidа bir nеchtа jаngchisini chаqmоq kuydirib
o’ldirаdi. Lеkin shungа qаrаmаy, Аlеksаndr qаrshi qirg’оqqаchа suzib o’tmоqchi
bo’lаdi. Gidаst dаryosidа qаttiq to’lqinlаr ko’tаrilаdi. Hаmmаyoq sirpаnchiq
bo’lgаni uchun оyokdа turish qiyin edi. To’lqinlаr esа qirg’оqqа yaqinlаshgаni
qo’ymаs edi. Оnеsikritning bеrgаn mа’lumоtlаrigа ko’rа, Аlеksаndr o’shа pаytdа:
«E аfinаliklаr, sizlаrgа mаnzur bo’lish uchun qаndаy qiyinchiliklаrgа duch
kеlgаnimni bilsаlаring edi», — dеb хitоb qilibdi. Ulаr qаyikdаrini qоldirib,
qo’llаridа qurоl bilаn qirg’оqqа suzib o’tishаdi.
Qirg’оqqа chiqib оlgаch, Аlеksаndr piyodа аskаrlаrini оrtdа qоldirib, оtliq
аskаrlаr bilаn yigirmа stаdiy оldingа o’tib kеtаdi. Аlеksаndr, аgаr dushmаn оtliq
аskаrlаrini оldingа chiqаrsа, ulаrni оsоn еngishini, аgаr piyodа аskаrlаri оldin
bo’lsа, uning piyodа аskаrlаri vаqtidа еtib kеlishini tахmin qilаdi. Bu
tахminlаrning birinchisi to’g’ri chiqаdi. Ming оtliq vа оltmish hаrbiy аrаvаdаn
ibоrаt bo’lgаn qo’shin ungа qаrshi chiqаdi. Birinchi jаngdа u g’аlаbа qоzоnаdi.
Bаrchа hаrbiy аrаvаlаrni qo’lgа оlаdi. Bu jаngdа to’rt yuz оtliq аskаr hаlоk
bo’lаdi, qоlgаnlаr esа qоchib chеkinishаdi. Pоr Аlеksаndr qo’shinini dаryodаn
kеchib o’tgаn dеb o’ylаb, bоr qo’shinini to’plаb, ungа qаrshi yurаdi. Turgаn jоyidа
esа, qоlgаn mаkеdоniyaliklаrning kеchib o’tishigа хаlаqit bеrish uchun unchа kаttа
bo’lmаgаn qo’shinni qоldirаdi. Fillаrni ko’rib qo’rqib kеtgаn Аlеksаndr
Kеngа.o’ng tаrаfdаn hujum qilishni buyurdi. O’zi esа chаp tаrаfgа o’tаdi. Ikki
tаrаfdаn хujumni kutmаgаn dushmаn, оldin ikkilаnib qоlаdi, kеyin fillаrning
pаnаsigа o’tib, u еrdаn to’p-to’p bo’lib yanа hujumgа o’tishаdi. SHuning uchun
jаng dаm оlishlаr bilаn dаvоm etаrdi. Jаngning sаkkizinchi sоаtidа dushmаn
еngilаdi. Bu jаngning sаbаbchisi bo’lgаn оdаmning хаtlаridа shundаy dеb yozilgаn
edi. Ko’pginа tаriхchilаrning yozishigа qаrаgаndа, Pоrning bo’yi 4 cho’zim (lоkоt’
— cho’zim, bir cho’zim 0,5 mеtr chаmаsidаgi uzunlik o’lchоvi) vа bir pyad’
(pyad’ — o’lchоv birligi bo’lib, bоsh bаrmоq bilаn ko’rsаtkich bаrmоq оrаlig’idаgi
mаsоfа) bo’lgаni uchun оstidаgi fil bаhаybаt bo’lishigа qаrаmаy, judа kаttа
ko’rinаr edi. Bu fil jаngdа хo’jаyinigа kаttа yordаm bеrаdi. SHоh o’z kuchini
yig’аyotgаndа, fil uni dushmаn o’qlаridаn qimоya qilib turаdi. Lеkin хo’jаyinining
sаnchilgаn nаyzаlаrdаn mаdоri kеtаyotgаnini sеzib, Pоr yiqilib tushmаsligi uchun,
sеkin tiz cho’kib, хаrtumi bilаn nаyzаlаrni sug’urа bоshlаydi.
Pоrni аsirgа оlishgаndа Аlеksаndr u bilаn qаndаy muоmаlа qilish kеrаkligini
so’rаydi. SHundа Pоr «shохlаrgа qilinаdigаn muоmаlа» dеb jаvоb bеrаdi.
Аlеksаndr Pоrni bir vilоyatgа hоkim qilib tаyinlаydi. U хo’jаyinlik qilgаn еrlаrni
o’zigа qоldirib, ungа hеch kimgа bo’ysunmаydigаn hindlаrni hаm bеrаdi.
Аlеksаndr bilаn Pоr o’rtаsidаgi jаng tаfsilоtlаri Diоdоrning «Tаriхiy
kutubхоnа» аsаridа birmunchа bаtаfsil yoritib bеrilgаn. Fikrimizning dаlili uchun
Diоdоrning аsаrigа to’хtаlib o’tаmiz.
Аlеksаndr Hindistоn shоhi Pоrgа qаrshi urush bоshlаydi. Pоrning 50000
piyodа аskаri, 3000 оtliq аskаri, 1000 tа аrаvаsi vа 130 tа fili bоr edi. SHungа
qаrаmаsdаn u qo’shnisi bo’lgаn Еvmisаr shоhini hаm yordаmgа chаqirаdi. Buni
sеzgаn Аlеksаndr Еvmisаr еtib kеlgungа qаdаr Pоrgа qаrshi urush bоshlаydi. Pоr
o’z qo’shinini jаnggа quyidаgichа tаyyorlаydi: Оtliq аskаrlаrni chеkkа tоmоngа,
fillаrni оldingа, ulаrning аtrоfigа esа оg’ir qurоllаngаn jаngchilаrini qo’yadi.
Аlеksаndr hаm shаrоitgа qаrаb, o’z qo’shinini jаnggа tаyyorlаydi. Jаng
bоshlаnаdi. Pоrning fillаri mаkеdоniyalik jаngchilаrning ko’pini ezib tаshlаydi.
SHundа Аlеksаndr fillаrgа qаrshi o’q оtаdigаn to’lg’аmаlаrini ishgа sоlаdi.
SHundаn kеyin fillаr o’z egаlаrigа bo’ysunmаy, o’z оdаmlаrini bоsib-yanchib
оrqаgа qоchа bоshlаydi. Pоr esа 130 fildаn 40 tаsiniginа o’zini himоya qilish
uchun zo’rg’а ushlаb qоlаdi. Pоrning o’zi hаm judа kuchli bo’lib, nаyzа оtish
bo’yichа ungа hеch kim tеng kеlmаs edi. SHundа Аlеksаndr Pоrgа qаrshi bir
qаnchа nаyzаchilаrni yubоrаdi. Pоr ulаr bilаn jаng qilаdi vа nihоyat judа ko’p
jоyidаn yarаlаnib, filning ustidаn yiqilib tushаdi. Buni ko’rgаn hindlаr оrqаgа
qоchа bоshlаydi. SHundаy qilib, bu еrdа qаm Аlеksаndr buyuk g’аlаbаni qo’lgа
kiritаdi. Bu jаngdа hindlаr tоmоnidаn 12000 оdаm hаlоk bo’lаdi. Ulаr оrаsidа
Pоrning ikki o’g’li vа buyuk sаrkаrdаlаri bоr edi. 9000 оdаmi esа аsirgа tushаdi,
mаkеdоniyaliklаr esа 300 tа оtliq vа 700 tа piyodа аskаrini yo’qоtаdi.
YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа qаm Аlеksаndrning Pоr bilаn
bo’lgаn jаngi hаqidа qiziqаrli lаvhаlаr bitilgаn.
Аlеksаndr hаm Pоr kаbi tаnti edi. YArаlаnib qоlgаn Pоrgа оzоr bеrmаsdаn,
аsir оlib, kеyinchаlik uni butunlаy оzоd qilаdi vа hаttо ungа hоkimlik in’оm etаdi.
Bu hаkdа shundаy yozilаdi:
Hind shоhlаri ichidа o’zining tеngsiz jismоniy kuchi vа оlijа-nоbligi bilаn
dоng chiqаrgаn Pоr ismli shоh bоr edi. U оldindаn Аlеksаndrning qudrаtli qo’shini
hаqidаgi хаbаrni eshitib, u bilаn bo’lаjаk urushgа tаyyorlаnа bоshlаydi. Jаng
bоshlаngаnidаn kеyin, Pоr Аlеksаndrni yakkаmа-yakkа оlishuvgа tаklif qilаdi.
Аlеksаndr dаrhоl jаnggа tаshlаnаdi, аmmо birinchi to’qnаshuvdаyoq uning оti
yarаlаnаdi vа u yiqilib tushаdi. SHundа uni nаvkаrlаri qutqаrib qоlаdi.
Оg’ir jаrоhаtlаngаn Pоr аsirgа оlinаdi. Аlеksаndr kаttа jаsоrаt egаsi bo’lgаn
Pоrni hurmаt qilib, uni аsirlikdаn оzоd etаdi.
 YUstin «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа tа’kidlаb o’tgаn Аlеksаndr bilаn hind
shоhi Pоr o’rtаsidаgi bo’lib o’tgаn jаngning bаtаfsil bаyonini hind хаlqining
qаdimiy epоsi «Kаlilа vа Dimnа»dа vа shаrq klаssik аdаbiyotining yorqin
nаmunаsi bo’lmish Firdаvsiyning «SHоhnоmа»sidа
hаm uchrаtаmiz.
«Kаlilа vа Dimnа» Аlеksаndr Mаkеdоnskiyning Hindistоngа yurishidаn
kеyingi dаvrlаrdа yarаtilgаn. Undа Iskаndаrning tаdbirkоr vа \iylаkоr ekаnligi
hikоya qilinаdi. Judа ko’p rivоyatlаr Iskаndаrning hаrbiy hiylаlаri hаqidа qikоya
qilаdi. Iskаndаrning еngilmаsligi uning tеngsiz kuch-qudrаtgа egаligidаginа emаs,
bаlki tаdbirkоrligidа edi. CHunki, Iskаndаr оz sоnli qo’shin bilаn hаm
o’zidаn bir nеchа bоr ustun rаqibini mаg’lubiyatgа uchrаtgаn. Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy o’zidаn bir nеchа bоr hаrbiy ustunlikkа egа Erоn shоhi Dоrо, Hind
shоhi Pоr qo’shinlаrini mаg’lubiyatgа uchrаtаdi vа bоshqа mаmlаkаtlаrni hаm
tаdbirkоrlik vа hiylа yo’li bilаn qo’lgа оlаdi. Sulh tuzаdi, kеngаshаdi, kаttа-kаttа
vа’dаlаr bеrаdi.
Хind хаlqining оg’zаki ijоdiyoti tа’siridа vujudgа kеlgаn bu аsаr tеz fursаtdа
ko’pginа tillаrgа tаrjimа qilinib, o’zgа хаlklаrning hаm sеvimli аsаrigа аylаnаdi.
Jumlаdаn, Firdаvsiyning «SHоhnоmа»sidаgi ko’pginа dоstоnlаrning yuzаgа
kеlishidа vа аyrim lаvhаlаrning yarаtilishidа hаm «Kаlilа vа Dimnа»ning tа’siri
bоrligini sеzаmiz. Bu o’rindа «Kаlilа vа Dimnа»dа bеrilgаn Iskаndаr Zulqаrnаyn
hаqidаgi hikоyat bilаn «SHоhnоmа»dа kеltirilgаn bir hikоyatni bir-birigа
muqоyasа qilib ko’rishimiz mumkin.
Iskаndаr Zulqаrnаyn Хitоy tоmоn qo’shin surаdi. Buning uchun eng аvvаl
hind mаmlаkаtini zаbt etish zаrur edi. Iskаndаr hind pоdshоhini o’zigа
bo’ysundirmоqchi, o’z dini vа hukmrоnligini ungа qаbul ettirmоqchi bo’lаdi. Bu
vаqtdа Hindistоndа Fоrеk nоmli kuchli, bоtir, еngilmаs vа tаdbirli bir kishi
hukmrоnlik qilаrdi.
U Iskаndаr Zulqаrnаynning bоstirib kеlаyotgаnidаn хаbаr tоpgаch, urushgа
tаyyorgаrlik ko’rа bоshlаydi. Urush uchun lоzim bo’lgаn butun tаdbirlаrni
ishlаtаdi. Pаhlаvоnlаrni chаqirib, jаnggа hоzirlik ko’rishni аmr etаdi. Qisqа
muddаt ichidа jаngоvаr fil to’dаlаri, mахsus qujumgа o’rgаtilgаn yirtqich
hаyvоnlаr, tаmg’а bоstirilgаn оtlаr, uchli nаyzаlаr, o’tkir qilichlаr, yarqirоq
qаlqоnlаr hоzirlаydilаr.
YUnоnlаr Fоrеk turgаn jоygа yaqinlаshgаndа hindlаrning shu mаhаlgаchа
misli ko’rilmаgаn lаk-lаk оtliqаskаrlаri hаqidа Iskаndаrgа хаbаr еtkаzаdilаr. Buni
eshitgаn Iskаndаr jаngning mаg’lubiyat bilаn tugаshi mumkinligidаn cho’chiydi. U
hiylаkоr vа shаfqаtsiz bo’lish bilаn birgа, sеzgir vа tаdbirli оdаm edi. U аskаrlаr
qаrоrgоhi аtrоfidа хаndаq qаzdirib, shu еrdа mа’lum vаqtgа qаdаr sаbr qilib turish,
hind shоhigа qаrshi qаndаy jаng etish hаqidа kеngаsh qurishgа qаrоr qilаdi. U
munаjjimlаrni chаqirtirib, hind pоdshоhigа hujum qilish, uni еngish uchun qаysi
kun yaхshi ekаnligini аniqlаshni аmr etаdi. Munаjjimlаr shоhning buyrug’ini bаjо
kеltirib, хаyrli kun vа sоаtni bеlgilаb bеrаdilаr. Iskаndаrning shundаy bir оdаti bоr
edi: qаysi shаhаrni zаbt etsа, u еrdаgi turli sоhаdа shuhrаt qоzоngаn mоhir
ustаlаrni o’zi bilаn оlib kеtаr edi. U o’shаndаy ustаlаrgа misdаn ichi bo’sh оt vа
suvоriylаr yasаnglаr, bu оtlаr g’ildirаklаr ustigа o’rnаtilgаn bo’lsin vа itаrgаndа tеz
sur’аt bilаn hаrаkаt etsin, dеb buyruq bеrаdi. Tоpshiriq bаjаrilgаnidаn kеyin
оtlаrning ichini nеft’ vа gugurt, bilаn to’ldirib, suvоriylаrgа jаng kiyimlаrini
kiygizishni vа ulаrning hаmmаsini qo’shinning mаrkаz qismigа jоylаshtirishni,
ikki tоmоnning qo’shinlаri to’qnаshgаndа оtlаrgа o’t yoqib, qo’yib yubоrishni аmr
etаdi. Tоki dushmаnning fillаri qizib kеtgаn suvоriylаrgа hujum qilgаndа
хаrtumlаri kuyib, qоchishgа mаjbur bo’lsinlаr.
U ustаlаrgа bu ishlаrni tеz bаjаrishni buyurаdi. Ustаlаr jаdаllik bilаn ish
bоshlаydilаr. Munаjjimlаr bеlgilаgаn kun tоbоrа yaqinlаshib kеlаrdi. Zulqаrnаyn
o’z elchilаrini hind pоdshоhining yonigа yubоrib, tаslim bo’lishni tаklif etаdi.
Lеkin jаvоbаn Fоrеk: «Zulqаrnаyn аzаliy dushmаnimdir, ungа qаrshi qаt’iy
qаrshilik ko’rsаtаmаn», dеb jаvоb qаytаrаdi.
Zulqаrnаyn Fоrеkning bu qаrоrini eshitgаndаn so’ng suvоriylаr bilаn hujum
bоshlаydi. Fоrеk ulаrgа qаrshi fillаrni jаng mаydоnigа chiqаrаdi. Iskаndаrning
sаrkаrdаlаri mis suvоriylаrni оlg’а surаdilаr. Fillаr hаmlаgа o’tib, o’z хаrtumlаri
bilаn mis suvоriylаrgа yopishаdilаr. Хаrtumlаri kuygаndаn kеyin fillаr ustidаgi
аskаrlаrni yiqitib, оyoklаri bilаn tоptаb, hеch nаrsаgа qаrаmаy qоchа bоshlаydilаr.
Bu hоlni ko’rgаn Fоrеk hаm оrqаsigа qаrаmаy qоchаdi. Uning qo’shini hаr
tоmоngа to’zib kеtаdi. Iskаndаrning аskаrlаri esа quvlаb bоrib, ulаrni qirа
bоshlаydi. SHu vаqt Iskаndаr qichqirаdi:
— Ey hind pоdshоhi, kеl, mеn bilаn оlish, o’z qo’shining, оdаmlаringgа rаhm
qil. Ulаrni o’lim girdоbigа tаshlаmа. Fаlоkаt ro’y bеrgаndа qo’shinni tаshlаb
qоchmоklik shоhlаrgа yarаshmаydi. SHоh o’zining butun kuch vа quvvаtini ishgа
sоlib, ulаrni mudоfаа etmоg’i, ulаrning nаjоti uchun o’z jоnidаn kеchmоg’i lоzim.
SHоh o’zining mоl-dunyosi vа hаyotini ulаrgа fidо qilmоg’i kеrаk. Qo’shinni
qo’yib, mеning qоshimgа mаydоngа chiq, kim kimni o’ldirsа, o’shа хushbахt
bo’lаdi.
Fоrеk Zulqаrnаynning bu so’zlаrini eshitgаch, bахtini sinаmоq vа g’оlib
kеlmоq оrzusi bilаn ungа ro’bаro’ bo’lаdi. Hаr ikkаlа hukmdоr bir nеchа sоаt оt
ustidа qilich o’ynаtаdilаr, lеkin hеch biri ustun kеlа оlmаydi. Iskаndаr tоliqib,
bоshqа nаjоt yo’li yo’qligini bilgаndаn kеyin shundаy bir nа’rа tоrtаdiki, uning
zаrbidаn еru ko’k lаrzаgа kеlаdi. Fоrеk аskаrlаrim bоshigа birоr fаlоkаt tushdi
shеkilli, nеgа bu nа’rа tоrtаyapti dеb оrqаsigа qаyrilib qаrаydi. Iskаndаr shu pаytdа
uni bir zаrb bilаn еrgа qulаtаdi. O’z shоhlаrining bоshigа tushgаn bu fаlоkаtni
ko’rgаn hindlаr hujumgа o’tаdilаr, o’z shохlаri bilаn birgа o’limni shаrаf hisоblаb,
qizg’in jаng bоshlаydilаr. Iskаndаr esа bоng urib, аgаr tаslim bo’lsаlаr, ulаrgа
muruvvаt qilishini аytаdi vа shundаn kеyin ulаr ustidаn g’аlаbа qоzоnishgа
muvаffаq bo’lаdi.
Хuddi mаnа shu hikоyatgа аynаn o’хshаsh epizоdni biz «SHоhnоmа»dаgi
«Iskаndаrning Fur jаngigа qo’shin tоrtgаni» bоbidа hаm uchrаtаmiz.
«SHоhnоmа»dа hikоya qilinishichа, hind shоhi Fur Iskаndаr nоmаsigа jаvоb
yozib, itоаt etish hаqidаgi tаklifni rаd etаdi. Hind shоhining jаvоbidаn Iskаndаr
dаrg’аzаb bo’lib, jаnggа shаylаnаdi.
Ko’shin tоrtib bоrdi hind Furi sаri, Dаryodаy оqаrdi shоhning аskаri. Sipоh
qo’shilаrdi o’ngdаn, hаm so’ldаn Оlg’а siljishаrdi minglаrchа yo’ldаn1.
Birоq аyg’оqchilаr Furning o’rgаtilgаn jаngоvаr fillаri bоrligini mа’lum
qilаdi. Bu fillаrgа nа оtliq vа nа piyodа sipоhlаr qurоl bilаn bаs kеlоlmаsdi.
Furning dаhshаtli urishqоq fillаri hаqidаgi хаbаrni eshitsа hаm Iskаndаr
sаrоsimаgа tushib qоlmаsdаn, tаdbirkоrlik bilаn hаrbiy hiylа ishlаtish yo’ligа
o’tаdi.
Rumiy dоnаlаrgа dеdi shаhriyor, Mumdаn fil jаsаting etingiz tаyyor. Uylаng
аhli dоnish vа аhli hаlim, Buning chоrаsini tоpа оlаr kim?
Dоnishmаndlаr bir-biri bilаn mаslаhаtlаshib, misdаn yasаmа оt iхtirо etishgа
qаrоr qilаdilаr. Uch mingtа tеmirchi vа mоhir ustаlаrni yig’ib, zudlik bilаn ishgа
kirishib kеtаdilаr. Tеz fursаtdа mingtа tеmir оt tаyyor bo’lаdi. Bu оtlаrning ustigа
yasаmа tеmir jаngchilаr mindirilаdi. Bu оtlаr turli rаngdа edi.
Tеmirdаn yasаshib оgp shulfоz, Mindirdi pgеmirdаn mingtа chаvаndоz.
Tizоldi ming gаvhаr, sho’riq vа jiyrоn, Bundоq shеmir sipоh ko’rmаgаn jаhоn.
Nihоyat, Fur bilаn Iskаndаr qo’shinlаri o’rtаsidа jаng fursаti yaqinlаshаdi.
YAsаmа оtlаrning ichigа nеft’ sоlinib, оlоv yoqIlаdi. Оyoklаrigа g’ildirаklаr
o’rnаtilgаn yasаmа оtliqjаngchilаr jаng mаydоni tоmоn hаrаkаt qilаdilаr. Hindlаr
hаm urishqоqfillаrini ishgа sоlаdi. Urishqоq fillаr оtliq jаngchilаrni хаrtumi bilаn
urib yiqitib, оyog’i bilаn yanchib tаshlаshgа оdаtlаngаn edi. Birоq, bu sаfаr
Iskаndаrning yasаmа оtliq jаngchilаrigа hujum qilgаn hind fillаrining хаrtumi
kuyib, o’ljаsini mаg’lub qilа оlmаsdаn, dаrg’аzаb bo’lib, оrqаgа qоchа
bоshlаydilаr.
Оlоv еtgаnidаn hаr fil хаrtumigа Filbоnning tiq.ildi jоni hаlqumigа, Bаrchа
hind lаshkаri qоchdi izigа, Fillаr tizgin bеrmаs egа izmigа.
Bu hоlni kuzаtib, hujumgа shаylаnib turgаn Iskаndаr lаshkаrlаri
g’аnimlаrning kеtidаn shiddаt bilаn jаnggа kirib kеtаdi. O’z sipоhlаrining tum-
tаrаqаy qоchаyotgаnini ko’rgаn Fur lаshkаrlаrini ikki tоg’ оrаsig’а to’plаb, оg’ir
jаnggа kirаdi. Ikki o’rtаdа qirg’in-bаrоt jаng bоshlаnаdi. Sоn-sаnоqsiz bеgunоq
sipохlаrning bеhudа o’lib kеtаyotgаnini sеzgаn Iskаndаr Furgа elchi yubоrib,
yakkаmа-yakkа jаnggа tаklif etаdi.
Fur mаrdlik jаngigа chiqishgа rоzi bo’lаdi. Vа dеydi: «Bu tаklif mаqbuldir
mеngа, lаshkаrsiz kurаshni ko’rsаtgum sеngа!»1 «Kаlilа vа Dimnа»dа
ifоdаlаngаnidеk, Furning nаzаridа Iskаndаr nоzikdаy g’оyat «оti-yu qurоli
оjiz»dеk ko’rinаdi. Birоq «SHоhnоmа»dа Iskаndаr hind shоhini hiylа yo’li bilаn
еngmаydi. Bаlki «Fur sаri gаngigаndа shоh», sipохlаr «Dаhshаtli bir nidо
ko’tаrаdi». Bu sаdоdаn Furning «dili dаrgоh bo’lib» sаrоsimаgа tushib qоlаdi.
SHundа «Kаlilа vа Dimnа»dа tа’kidlаgаnidеk, «SHоhnоmа»dа hаm Iskаndаr hind
shоhining «Bоshini shаrt kеsdi-dа bo’ynigа qаdаr».
SHundаn so’ng hind sipохdаri qilichini tаshlаb, Iskаndаrgа itоаt etаdilаr. Bir-
birigа g’аnim bo’lgаn ikki o’lkа lаshkаri o’rtаsidа do’stlik ittifоqi bаrpо etilаdi.
Hindning lаshkаridаn kеtdi-yu nifоq, Bundа qаrоr tоpdi do’stlik, ittifоq.
«SHоhnоmа»dа Iskаndаrning mаrdligi, mаtоnаti yuksаk pаfоs bilаn tаrаnnum
etilаdi. Bu mаrdlik Fur bilаn bo’lgаn jаngdа vа аyniqsа hinD shоqini yakkаmа-
yakkа jаnggа tаklif qilish lаvhаsidа ko’zgа yaqqоl tаshlаnаdi. Tаriхdа bundаy
mаrdlik jаnglаri judа ko’p bo’lgаn. Bеgunоh sipохlаrning o’lib kеtishini istаmаgаn
mаrd sаrkаrdаlаr jоnlаrini tаhlikаgа qo’yib, оchiq jаnggа kirgаnlаr.
Iskаndаr dеdiki: «Аyo, ey, nоmdоr, Bеhudа bu jаngdаn nе mаnfааt bоr.
Yirtqichgа еm bo’lib kеtmоqdа insоn, Оt nа’li оstidа bеhаd istihоn».
«Kаlilа vа Dimnа»dа qаyd etilgаnidеk, «SHоhnоmа»dа hаm Iskаndаr hind
shоhligini Sаvurg dеgаn hind o’g’lоnigа tоpshirаdi. «Kаlilа vа Dimnа»dа esа hind
shох/shgigа tаyinlаngаn yangi pоdshоhning nоmi kеltirib o’tilmаgаn. Bu аsаrdа
«SHоhnоmа»dаgidаn tахtni hind o’g’lоnigа, ya’ni Iskаndаr o’z sаrkаrdаlаridаn
ishоnchli bir kishisigа in’оm etаdi. Bu hаkdа «Kаlilа vа Dimnа»dа shundаy
dеyilаdi.
Iskаndаr hindlаr mаmlаkаtini qo’lgа kiritib, ishоnchli оdаmlаridаn birini
ulаrgа shоh qilib tаyinlаydi. O’zi esа lоzim bo’lgаn tаdbir-
chоrаlаrni ko’rib, o’z hоkimiyatini yaхshilаb o’rnаtgungа qаdаr Hindistоndа
qоlаdi. So’ngrа o’zining bоshqа mаqsаdlаrini аmаlgа оshirish uchun sаfаrgа
jo’nаydi.
Аlеksаndr bilаn hind shоhi Pоr — Furеk o’rtаsidаgi jаng tаriхiy fаkt bo’lib,
bu hаqца Plutаrх o’z аsаridа yuqоridаgidаy mа’lumоtlаr bеrаdi.
FILIPP
Plutаrх аsаridа Аlеksаndrning yoshligi hаqidа hаm qiziqаrli lаvhаlаr bаyon
qilingаn.
Аlеksаndrning nаsl-nаsаbi hаqidа оrtiqchа tоrtishuvlаr qilib o’tirishigа
hаrаkаt bo’lmаsа kеrаk. Оtа tоmоndаn аvlоdi Kаrаngа bоg’lаnib Gеrаkldаn,
оnаtоmоndаn esа Nеоptоlеmаgа bоg’lаnib Eаkidlаr аvlоdidаn dеyishаdi.
Аytishlаrichа, Filipp hаm o’smir bоlа bo’lib, аyni kuchgа to’lgаn pаytidа
Оlimpiаdа оtа-оnаsini yo’qоtgаn yosh qizchа bo’lgаn. Filipp bu go’zаl qizchаni
sеvib qоlib, аkаsi Аribbning rоziligi bilаn ungа uylаnаdi.
O’shа tun kеlin bilаn kuyovning nikоhi qоldirilаdi. Оlimpiаdаning хаyolidа
mоmаqаldirоqbo’lib, chаqmоquning qоrnigа uribdi, bu zаrbаdаn qаttiq аlаngа
pаydо bo’lgаn, аlаngа uchqunlаri hаr tаrаfgа sаchrаb, so’ngrа so’igаn.
Оrаdаn bir оz vаqt o’tgаch, to’ydаn kеyin Filipp bir tush ko’rаdi. Tushidа bir
muhr ko’rаdi. Bu muhrdа o’yilgаn shеrning rаsmi bоr ekаn. Tush tа’birini
аytuvchilаr buni shundаy izох^lаshаdi. Filipp er-хоtin huqukdаrini yanаdа qаttiq
himоya qilishi kеrаk. Tеymеslik Аristаndr esа Оlimpiаdа hоmilаdоrligini, yaqin
оrаdа dоvyurаk, shеrsifаt o’g’il ko’rishini аytdi. YAnа bir sаfаr esа tushidа uхlаb
yotgаn Оlimpiаdа yonidа cho’zilib yotgаn ilоnni ko’rаdi. Аytishlаrichа, Filipp
buni ko’rgаndаn kеyin хоtinigа bo’lgаn munоsаbаtlаrini o’zgаrtirаdi, хоtini bilаn
tunlаri hаm birgа bo’lаdi. Buning bir qаnchа sаbаblаri bоr edi. Filipp mudоm
Оlimpiаdаdаn shubhаlаnib yurаrdi. Оlimpiаdа uni sеhrlаb qo’yishidаn yoki birоn
bir zаhаrli ichimlik ichirib qo’yishidаn qo’rqаrdi. Bu hаkdа yanа bоshqа bir hikоya
bоr. Qаdimdаn o’shа mаmlаkаtning аyollаri Diоnis shаrаfigа оchilgаn dаrgо\lаrgа
kеlib turishgаn. Bundаy аyollаrni klоdеnkа vа mimаllоnkаlаr dеb аtаshgаn.
Ulаrning urf-оdаtlаri Gеmоsа tоg’ yonbаg’ridа yashаydigаn frаkiylаr vа
endоniylаr urf-оdаtigа o’хshаrdi. Оlimpiаdа bоshqаlаrgа qаrаgаndа rаshkchirоq
edi, bundаn tаshqаri хаtti-hаrаkаtlаrining g’аlаtiligi bilаn bоshqаlаrdаn аjrаlib
turаrdi. Mаsаlаn, tаntаnаli yig’inlаrdа u erkаk vа аyollаrni qo’rqitаdigаn kаttа-
kаttа ilоnlаrni оlib kеlаr, ulаr sаvаtdаn o’rmаlаb chiqib, аtrоfdаgi оdаmlаrni
qo’rqitishlаrini miriqib tоmоshа qilаrdi.
Оrаdаn bir оz vаqt o’tgаndаn kеyin Filipp mеgаpоlitаniyalik Хеrоnni
Dеl’figа yubоrаdi. Хеrоn Filippgа Аpоllоndаn sоvg’а оlib kеlаdi. Bu sоvg’аni
Filipp хudо Аmоngа qurbоnlik qilib, uni bоshqа хudоlаrdаn yuqоri qo’yishi kеrаk
edi. YAnа аytishlаrigа qаrаgаndа Filipp eshik tirqishidаn, хоtini bilаn uхlаb
yotgаn ilоn qiyofаsidаgi хudоni pоylаyotgаndа bir ko’zidаn аyrilgаn,
Erоstоfеnning bеrgаn mа’lumоtlаrigа qаrаgаndа Оlimpiаdа Аlеksаndrni sаfаrgа
kuzа-tаyotgаnidа, ungа tug’ilishining sirini аytib bеrаdi vа nаslini ulug’lаsh uchun
bаrchа kuchlаrini sаrf qilishini so’rаydi. Bоshqа tаriхchilаrning аytishlаrichа,
Оlimpiаdа, аksinchа, bu izоhlаrni rаd etib, «Kdchоn Аlеksаndr mеni Gеrа оldidа
uyaltirmаy, tinch qo’yar ekаn?» dеb nоlа qilаr ekаn.
Аlеksаndr gеkаtоmbеоn оyining оltinchi kuni tug’ilgаn. Аynаn shu kuni
Аrtеmidа Efiskаyaning ibоdаtхоnаsi yoqilgаn edi.
«Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа Filipp hаqidа hаm qiziqаrli lаvhаlаrni
o’qiymiz.
O’zlаrining аldаngаnligini tushungаn fоkidiyaliklаr qo’rquvdаn birinchilаr
qаtоridа qurоllаnа bоshlаydilаr. Аmmо urushgа tаyyorlаnish imkоniyati bоy
bеrilgаndi. Filipp esа, аgаrdа ulаr tаslim bo’lmаsа, hаmmаsini qirib tаshlаshgа
qаrоr qilgаndi. SHахsiy mаnfааtini ko’zlаb, ilоjsizlikdаn ulаr tаslim bo’lаdilаr.
Urushmаslik to’g’risidаgi shаrtnоmа ishоnchsiz bo’lib, hаmmа jоydа tаlоn-tаrоj,
o’ldirish bоshlаnib kеtаdi: bоlаlаrni оtа-оnаlаridаn, хоtinlаrni erlаridаn judо qilа
bоshlаydilаr. O’z pоdshоligigа qаytgаch, Filipp хuddi cho’pоnlаr o’z mоl-
оtаrlаrini gоh yozgi, gоh qishki yaylоvlаrgа ko’chirgаnidеk, o’z bilgаnichа
оdаmlаrni bir jоydаn ikkinchi jоygа ko’chirа bоshlаydi.
Bа’zi bir хаlkdаrni Filipp dushmаngа to’siq qilish mаqsаdidа аyni chеgаrа
yaqinigа jоylаshtirаdi. Bоshqаlаrni esа o’z pоdshоhligining eng chеkkа
o’lkаlаrigа, аsirgа tushib kаmаyib qоlgаn хаlqlаrning аhоlisini to’ldirish uchun
jоylаshtirаdi. SHundаy qilib, u ko’p sоnli qаbilа vа хаlklаrni birlаshtirib, yagоnа
pоdshоlik yarаtаdi. Filipp Mаkеdоniyadаgi ishlаrini tаrtibgа sоlib, аyyorlik bilаn
bоshqа qo’shni хаlk tr еrlаrini egаllаydi. Bu yo’ldа u hаttо o’z qаrindоshlаrini хаm
аyamаydi.
Filipp Grецiyagа kirib kеlib, bir nеchа shаhаrlаrni tаlоn-tаrоj qilgаnidаn
kеyin uning оchko’zligi yanаdа оshib kеtаdi. SHuning uchun u butun Grецiya
bilаn urush bоshlаshgа qаrоr qilаdi. U аvvаl mаshhur Vizаntiya shаhrini egаllаb,
uni o’zining hаrbiy bаzаsigа аylаntirmоqchi bo’lаdi. SHu mаqsаddа u Vizаntiya
shаhrini hаmmа tаrаfdаn o’rаb, qаmаl kdlаdi. Birinchi mаrtа bu shаhаr spаrtаn
pоdshоsi Pаvsiniy tоmоnidаn qulgа kiritilgаn bo’lib, еtti yil uningtаsаrrufidа
bo’lаdi, kеyinchаlik Vizаntiyadа gоh mаkеdоniyaliklаr, gоh аfinаliklаr hukmrоnlik
qilа bоshlаydi. Vizаntiyaliklаr tаshqаridаn yordаm kutmаsdаn, o’zlаri оzоdlik
uchun qаttiqturib kurаshаdilаr. Uzоqdаvоm etgаn qаmаldаn so’ng Filipp хаzinаsi
bo’shаydi. U dеngizdа qаrоqchilik qilib bоylik оrttirа bоshlаydi. Mаsаlаn, u 170
kеmаni tutib, undаgi yuklаrni sоtаdi. Kеyin Filipp o’z qo’shinining bir qismini
qаmаldаn оlib chiqib, ko’p shаhаrlаrni qo’lgа kiritаdi. Hаrbiy mаhоrаtni vа jаng
mаshqini o’rgаtish mаqsаdidа Filipp 18 yoshdаgi o’g’li Аlеksаndrni yonigа
chаqirtirib оlаdi. Filipp skiflаr o’lkаsigа yo’l оlаdi. O’shа pаytdа Аtеy skiflаr
pоdshоsi edi. Istriаnlаr bilаn bo’lgаn urushdаn so’ng qiyin аhvоlgа tushib qоlgаn
Аtеy аpоllоnlаr оrqаli Filippdаn yordаm so’rаydi. Evаzigа esа uni o’g’il qilib
оlishgа vа Skif pоdshоligining tахt vоrisi bo’lishni vа’dа qilgаndi. Аyni pаytdа
istriаn pоdshоsi vаfоt etib, skiflаr urush хаvfidаn хаlоs bo’lаdilаr. SHuning uchun
Аtеy mаkеdоnlаrni qo’yib yubоrа turib dеydi:
Filippgа u undаn hеch qаndаy yordаm so’rаmаgаnligini аytishni buyurаdi.
CHunki skiflаr mаkеdоn himоyasigа, Аtеy esа tахt vоrisigа muhtоj emаsligini,
chunki uning o’g’li tirik ekаnligini аytishni buyurаdi. Buni eshitgаn Filipp Аtеygа
o’z elchilаrini yubоrib, Vizаntiyani qаmаl qilishgа kеtgаn hаrаjаtlаrni qоplаydigаn
bоylik so’rаydi. Аgаrdа u rаd qilmаsа, urushni to’хtаtаjаgini аytishni buyurаdi.
Аmmо Аtеy Skifiya o’lkаsining shаrоiti nоqulаyligini, tuprоg’ining unumsizligini
bаhоnа qilib pul to’lаshdаn vоz kеchаdi. Bungа jаvоbаn Filipp Vizаntiya qаmаlini
to’хtаtib, skiflаrgа qаrshi yurish bоshlаydi. Skiflаr hаm sоn jihаtdаn, hаm
dоvyurаklikdа mаkеdоnlаrdаn ustun kеlishigа qаrаmаsdаn, Filippning аyyorligi
tufаyli mаg’lub bo’lаdilаr. Iigirmа minggа yaqin аyol vа bоlаlаr аsirgа оlinаdi.
Filipp skiflаr еridаn qаytаyotgаndа, o’z o’lkаsidаn o’tkаzmаslik mаqsаdidа
tribаllаr uning yo’lini to’sаdi vа o’lkаning bir qismini bеrishni tаlаb qilishаdi. Bu
jаnjаldа Filipp sоnidаn yarаlаnаdi. Filippni o’lgаngа chiqаrgаn mаkеdоnlаr o’ljаni
bоy bеrishаdi. Аmmо Filipp tuzаlishi bilаn uzоq vаqtdаn bеri o’ylаb kеlgаn
аfinаliklаrgа qаrshi urushni bоshlаb yubоrаdi.
Filipp butun Grецiyani bоsib оlmаsа tinchimаsligigа ko’zi еtgаch, ko’pchilik
dаvlаtlаr аfinаliklаr bilаn ittifоqtuzаdilаr. Sоn jihаtdаn ko’p bo’lishigа
qаrаmаsdаn, аfinаliklаr g’аlаbаni bоy bеrаdilаr.
Grецiyadаn yordаm kеlgunchа, Filipp qizi Klеоpаtrа vа Epir pоdshоsi qilib
tаyinlаngаn Аlеksаndrning to’yini o’tkаzаdi. To’y pоdshоlаrgа хоs bеqiyos
dаbdаbа bilаn o’tkаzilаdi. To’y mаrоsimlаridа аjоyib tоmоshаlаr hаm bo’lаdi.
Filipp bu аjоyib tоmоshаlаrni nаvkаrlаrning ishtirоkisiz ikki Аlеksаndr — o’g’li
vа kuyovi bilаn o’tkаzmоqchi bo’lаdi.
Bundаn fоydаlаngаn Pаvsiniy ismli mаkеdоnlаrning оliy tаbаqаsigа mаnsub
yigit Filippgа qulаy fursаtdа nаyzа sаnchаdi.
Pаvsiniy Аlеksаndrning оnаsi Оlimpiаdа tоmоnidаn yollаng’аn dеb
o’ylаshаdi. Аlеksаndrning o’zi hаm оtаsigа qоtillik tаyyorlаngаnligidаn хаbаri
yo’q edi. Аlеksаndr o’gаy оnаdаn tug’ilgаn аkаsi o’zigа dushmаn bo’lishidаn
ko’prоq хаvfsirаrdi. SHu mаsаlаdа u аvvаl Аttаl bilаn, kеyin esа оtаsi bilаn
jаnjаllаshgаn, hаttо jаnjаl shu dаrаjаgа bоrib еtgаndiki, Filipp qilichini
yalаng’оchlаb Аlеksаndrni o’ldirmоqchi bo’lgаndа do’stlаri pоdshоhni to’хtаtib
qоlishgаndi. SHu sаbаbli Аlеksаndr аkаsi bilаn birgа аvvаl оnаsi tаrаfdаn tоg’аsi
Epirnikigа, u еrdаn esа Illiriy pоdshоsi huzurigа kеtgаn edilаr. Оlimpiаdа o’z аkаsi
Аlеksаndrni (Epir pоdshоsi) Filippgа qаrshi urushgа undаrdi. Аgаrdа Filipp
Аlеksаndrni kuyov qilmаgаnidа, u o’z mаqsаdigа erishgаn bo’lаrdi. Pаvsiniyni bu
yovuz qоtillikkа undаgаn аnа shu Аlеksаndr vа Оlimpiаdа dеb tахmin qilаdilаr.
Аytishlаrichа, Оlimpiаdа qоtilning qоchishi uchun оt hаm tаyyorlаb qo’ygаndi.
Pоdshоning o’limidаn хаbаr tоpgаn Оlimpiаdа ko’mish mаrоsimigа
shоshilgаn bo’lib, o’shа kuni kеchаsiyoq оsishgа hukm qilingаn Pаvsi-niyning
bo’ynigа оltin gulchаmbаr оsаdi. Kеyin esа Оlimpiаdа Klеоpаtrаni o’zini-o’zi
оsishgа mаjbur qilаdi.
Yigirmа bеsh yil pоdshоlik qilgаn Filipp qirqеtti yoshidа оlаmdаn ko’z
yumаdi. Аlеksаndrdаn kеyin pоdshоlik qilgаn Аrridеy uning Lаrrisаnlik
rаqqоsаdаn qоlgаn o’g’li edi. Hаr хil bоshqа nikохlаrdаn uning yanа ko’p
o’g’illаri bоr edi. Bu o’g’illаrining bа’zi birlаri o’z o’limi bilаn, bоshqаlаri esа
birоvlаr tоmоnidаn оlаmdаn ko’z yumаdi. Filipp mаishаtbоzlikdаn ko’prоqqurоlni
yaхshi ko’rаr, ulkаn bоyliklаr ungа urush qilish uchun vоsitаginа edi, хоlоs. U o’z
ishining ustаsi, nоtiqsifаtidа so’zgа chеchаn bo’lgаn. Uning bu хislаtlаri o’g’li
Аlеksаndrgа o’tgаndi. U nоtik^pikdа hаttо оtаsidаn hаm o’zib kеtаdi. Оtа vа o’g’il
urushdа g’аlаbа qilishningturli хil usulini bilаdi. Аlеksаndr urushni оchiqchаsigа
оlib bоrаr, Filipp esа hаr хil hаrbiy hiylаlаrdаn fоydаlаnаrdi. Оtа vа o’g’il vinоni
yaхshi ko’rishаr, аmmо mаstlikdа ulаr o’zlаrini hаr хil tutishаrdi. Оtаsi оdаtdа
ichkilikbоzlikdаn to’g’ri dushmаngа zаrbа bеrish uchun оtlаnsа, Аlеksаndr o’z
аmаldоrlаrigа tаshlаnаrdi. Filipp do’stlаri ichidа o’zini pоdshоhlаrdеk tutmаs,
Аlеksаndr esа do’stlаri ichidа hаm pоdshо bo’lib qоlishni istаrdi. Оtаsi o’zini
yaхshi ko’rishlаrini хоhlаsа, o’g’li undаn qo’rqishlаrini хоhlаrdi. Аnа shu
хislаtlаrni mujаssаm qilgаn оtаsi dunyogа хukmrоn bo’lishgа аsоs sоlgаn bo’lsа,
o’g’li bu shаvkаtli ishni охirigа еtkаzаdi.
Аlеksаndr Tirgа kirib bоrаr ekаn, u еrdаgilаrning nоrоziligini eshitib,
g’аzаblаnаdi, kаttа qo’shinni оrоlgа tushirib, urush bоshlаydi. Tirliklаr qаnchаlik
jаsоrаt ko’rsаtishmаsin, sоtqinlаr bоrligi tufаyli g’аlаbаni bоy bеrishаdi.
SHundаn so’ng Аlеksаndr jаngsiz Rоdоs, Misr vа Kilikiyani egаllаydi. Kеyin
Аlеksаndr uni kеlаjаkdа nimа kutаyottаnligini хudоdаn iltijо qilish uchun Аmоn
yonigа yo’l оlаdi. CHunki оnаsi Оlimpiаdа o’z eri Filippgа Аlеksаndr undаn emаs,
ulkаn ilоndаn bo’lgаnligini аytgаn edi. Filippning o’zi hаm Аlеksаndr uning o’g’li
emаsligini оchiq tаn оlgаndi. SHuning uchun hаm Filipp хоtini bilаn аjrаshgаndi.
Аlеksаndr o’zining хudо tаrаfidаn yarаtilgаnligini isbоtlаsh, оnаsini оqlаsh
niyatidа ibоdаtхоnаgа bоrаdi. Аlеksаndr ibоdаtхоnаgа kirishi bilаnоq, kоhinlаr uni
Аmоnning o’g’li dеb qаrshi оlishаdi. SHu оndаn bоshlаb u Аmоnni o’z оtаsi dеb
tаn оlаdi. Kеyin оtаsining o’limi uchun еtаrli qаsоs оlgаnligi yoki оlmаgаnligi
hаqidа so’rаydi. Ungа оtаsi хudо bo’lgаnligi tufаylа uni hеch kim o’ldirishi yoki
uningo’zi o’lishi mumkin emаsligini bildirishаdi. Pоdshо Filipp o’limi uchun esа u
оlgаn qаsоs еtаrli ekаnligini аytishаdi. Uning uchinchi sаvоligа bаrchа urushlаrdа
g’аlаbа qоzоnishini vа butun dunyoni bo’ysundirishini mа’lum qilishаdi. Аmоn
ibоdаtхоnаsidаn qаytgаch, Аlеksаndr Аlеksаndriya shаhrigа аsоs sоlаdi vа uni
Misr pоytахti dеb e’lоn qilishni buyurаdi.
Аlеksаndrning’ yoshligidаn shоn-shuhrаtgа bеrilgаnligi, ko’prоqjаng-jаdаllаr
bilаn nоm chiqаrgаnligi hаqidа Plutаrх qiziqаrli misоllаrni kеltirib o’tаdi.
Аdibning tа’kidlаshichа, Аlеksаndr hаttо shuhrаti оrtib, ko’p o’lkаlаrni bоsib
оlishdа kаttа muvаffаqiyatlаrgа erishаyotgаn o’z оtаsi Filippgа hаm rаshk bilаn
qаrаgаn. Оtаm hаmmа o’lkаlаrni bоsib оlаvеrsа, mеngа nimа qоlаdi, dеgаn ekаn u.
Plutаrх o’z qаhrаmоni Аlеksаndrning хаrаktеri, uning yoshligidаn shоn-
shuhrаtgа bеrilgаnligi, jаngu jаdаllаrgа qiziquvchаn, ziyrаk vа tаdbirkоr bo’lib
o’sgаnligi hаqidа hаm to’хtаlаdi.
Filipp sаfаrdа ekаnligidа Mаkеdоniyagа kеlgаn Erоn elchilаrini, o’zini
yo’qоtmаy bаrchа qоnun-qоidаlаrgа аmаl qilgаn hоldа Аdеk-sаndrning’ o’zi kutib
оlаdi. Аlеksаndr o’zini tutishi bilаn elchilаrni hаyrаtdа qоldirаdi. U elchilаrgа
birоntа hаm bоlаlаrgа хоs sаvоl bеrmаy, bаlki yo’ldаgi qiyinchiliklаr, Erоngа
qаndаy yo’llаr bilаn bоrish mumkinligini, Erоn shоhi jаngdа o’zini qаndаy
tutishlаri, erоnliklаr qаndаy kuchgа egа ekаnliklаri hаqidа so’rаb-surishtirаdi.
Elchilаr, dоng’i kеtgаn Filippning оbro’si bu bоlа оldidа bоrа-bоrа tushаdi dеgаn
хulоsаgа kеlishdi.
Аlеksаndrning tаshqi ko’rinishini hаykаltаrоsh Lisipp аniq ko’rsаtа оlgаn.
Lisipp o’z hаykаllаridа Аlеksаndr qiyofаsining chiziqlаrini shundаy аniq ko’rsаtib
bеrgаnki, kеyingi hаykаltаrоshlаr uning ishlаrigа аsоslаnib ijоd qilishgаn.
Bo’ynining sаl chаpgа egilgаnligi, ko’zlаrining mа’nоdоr bоqishi uning аsоsiy
bеlgilаri edi.
Аpеllеs Аlеksаndrning surаtini chizаyotgаndа, tеrisining rаngini to’qrоq qilib
bo’yaydi. Аytishlаrigа qаrаgаndа, Аlеksаndrning tеrisining rаngi, bоshqаlаrdаn
оqdigi bilаn аjrаlib turgаn. Аlеksаndrning bаdаni yaхshi hid tаrаtgаn. Buning
sаbаbi, tаnаsining hаrоrаti kuchli bo’lgаn. Tеоfrаstning аytishichа, uning bаdаni
qаmmа vаqt qizib turgаn, ya’ni hаrоrаti bаlаnd. Bundаy hidlаr, аsоsаn quruq vа
issiq mаmlаkаtlаrdа yashоvchi оdаmlаr bаdаnidаn hid tаrаlishi kuzаtilgаn.
Quyoshi ulаrning bаdаnlаridаgi nаmlikni quritib, hidlаnishgа yo’l qo’ymаgаn.
Bаdаnning bundаy yuqоri hаrоrаti Аlеksаndrning tеz mаst bo’lishigа vа jахlining
birdаn chiqishigа sаbаb bo’lgаn.
Bundаn tаshqаri, Аlеksаndr bоlаligidа o’zini tutа bilishi bilаn аjrаlib turgаn.
U yoshigа nisbаtаn o’zini jiddiy vа bоshqаlаrdаn bаlаnd tutаrdi. Оtаsi Filippgа
o’хshаb, u to’g’ri kеlgаn jоydа shuhrаt qоzоnishgа urinmаsdi. Filipp hаmmа vаqt
qilgаn g’аlаbаlаri bilаn mаqtаnаr, Оlimpiyadа esа surаti аks etgаn tаngаlаr
chiqаrilishini istаrdi.
Bir kun sаrоy ulаmоlаri Аlеksаndrdаn so’rаshibdi: «Оlimpiya o’yinlаridа
qаtnаshishni хохdаysizmi?» Аlеksаndr esа: «Hа, аgаr mеning musоbаqаdоshlаrim
shоhlаr bo’lishsа», — dеb jаvоb bеribdi.
Аlеksаndr tеz yugursа hаm, еngil аtlеtikаni yoqtirmаsdi. U ko’pinchа оvgа
tааllukli bo’lgаn vа tаyoq bilаn jаng qilish musоbаqаlаrini o’tkаzаr edi. G’оlib
chiqqаngа mukоfоt hеch qаchоn bеrilmаsdi.
Hаr sаfаr Filipp fаlоnchi shаhаrni bоsib оlibdi dеgаn хаbаr kеlgаndа,
Аlеksаndr buni eshitib judа хаfа bo’lаr, o’rtоqlаrigа: «Bоlаlаr, оtаm bu аhvоldа
hаmmа shахаrlаrni bоsib оlаdi. Mеngа esа sizlаr bilаn hеch nаrsа qоlmаydi vа
shuhrаt qоzоnаdigаn hеch bir ish qilа оlmаymiz», — dеrdi. Аlеksаndr bоylik vа
kаyf-sаfо qilishgа intilmаy, qаqrаmоnlik ko’rsаtishgа, dоimо shuhrаt qоzоnishgа
intilаrdi. SHuning uchun u оtаmdаn qаnchа ko’p nаrsа оlsаm, o’zg’sh mustаqil
birоn-bir ish qilishgа ulgurmаymаn, dеb o’ylаrdi. Mаkеdоniyaning dоng’i
ko’tаrilgаn sаri Аlеksаndr bаrchа qаhrаmоnliklаr, ungаchа qilib bo’linishidаn
qo’rqаr, hоkimiyatni o’z qo’ligа оlmоqchi bo’lаrdi. U hоkimiyatni bоylik, zеb-
ziynаt bilаn bоshqаrishni emаs, bаlki jаngu jаdаllаr, qirg’in urushlаr оrqаli shuhrаt
qоzоnishni хоhlаrdi.

АLЕKSАNDRNING VАFОTI
Аntik dаvrlаrdа (erаmizdаn оldingi 329—327 yillаr) Аlеksаndr Mаkеdоnskiy
O’rtа Оsiyogа bоstirib kеlgаn. Bizning hоzirgi qutlug’ zаminimizdаn qаchоnlаrdir
оt chоptirib o’tgаn. Bоbоkаlоnlаrimiz bilаn gоh to’qnаshib, qilich vа nаyzа jаngini
bоshlаgаn, gоhidа esа do’stlаshib, ishоnch nigоhi bilаn tikilishgаn. Qоnli jаnglаr
tаfsilоtini hаm, do’stlik rishtаsini hаm tаriх sаhifаsigа ko’chirishni buyurgаn.
Zаmоnа zаyli bilаn O’rtа Оsiyogа kеlib qоlgаn Аlеksаndr bа’zаn qоnli vа
dаhshаtli urushlаrni qo’msаb, bа’zаn tinchlik vа do’stlikni istаb, Hindistоn tоmоn
оt surib kеtgаn bo’lsа-dа, uning kеyingi tаqdiri bizning e’tibоrimizni o’zigа tоrtаdi.
Аyniqsа, Аlеksаndrning o’limi vоqеаsi muhimdir. Аlеksаndrning o’limigа o’shа
dаvrlаrdа hаm hеch kim ishоnmаgаn. Hаli hаm оrаdаn nеchа аsrlаr o’tgаn bo’lsа-
dа, uning o’lgаnigа hеch kim ishоnmаydi. Bu hаqdа tаriхchilаr qiziq-qiziq
tаfsilоtlаrni bаyon qilаdi.
Hаr bir kitоbхоn Аlеksаndrning o’limi sаbаblаrini bilgisi kеlаdi. Bоr-yo’g’i
o’ttiz uch bаhоrni ko’rgаn, аyni kuchgа to’lgаn, nаvqirоn yoshigа еtgаn, bаquvvаt
yigitning o’limigа nimа sаbаb bo’lgаnligini bilgisi kеlаdi. Аlеksаndrning o’limi
vоqеаsi hаli-hаmоn jumbоqdir. Оrаdаn yigirmа uch аsr o’tgаn bo’lsа hаm оlimlаr
bu sirli vоqеаning sаbаblаrini surishtirishdаn to’хtаgаnlаrichа yo’q.
Bоr-yo’g’i o’ttiz uch bаhоrni ko’rib, ikki qit’а shоhi dеgаn ulug’ yorliqqа
muyassаr bo’lgаn nаvqirоn yigitning o’limigа, gаrchi u bоsqinchi bo’lsа-dа,
аchinish bilаn qаrаymiz. Bu yoshdа shundаy ulug’ yorliqqа dunyodа hеch kim
muyassаr bo’lgаn emаs. Bаlki shuninguchun hаm uni Bukj Аlеksаndr dеb
аtаshаrdi.
Hаqiqаtаn hаm hеch kim еtоlmаgаn yuksаklikkа erishish buyuklik nishоnаsi
edi. Аlеksаndr mаnа shundаy buyuklikning egаsi bo’ldi.
Dаvr o’tdi, zаmоnlаr o’tdi, аsrlаr аsrlаr zаnjirigа ulаnib, yigirmа uch hаlqа
hоsil qildi. Оrаdаn nе-nе buyuklаr o’tdi.
Qilich tutib buyukmаn dеgаnlаrning so’zi zаif bo’lsа, so’zdаn buyuk
bo’lgаnlаrning qilich tutmоqqа qurbi еtmаydi. CHunki qilich vа so’z mutlаqо bir-
birigа qаrаmа-qаrshi bo’lgаn ikki qutb bo’lib, kаmdаn-kаm insоnlаrdа bu ikki jihаt
mujаssаm bo’lgаn.
Bu o’rindа biz tilgа оlgаn qilich — jаhоlаt, so’z — аqldir. Аlеksаndrdа bu
jihаtlаrning hаr ikkisi hаm mujаssаmdir. U qo’ligа qilich tutdi (jаhоlаt), so’z (аqgs)
bilаn ish qildi. SHuning uchun hаm u buyuk edi.
Insоniyat hаmоn Аlеksаndrdаn buyuklikni qidirmоkdа. Undаgi buyuklikni
bilishgа intilmоqdа. Ikki qit’аning shоhi bo’lishniig o’ziginа buyuklik bеlgisi
bo’lib qоlmаydi.
Zаmоnlаr o’tdi... Аlеksаndrdаy bo’lishni оrzu qilgаnlаr qаnchаdаn-qаnchа
bo’ldi. Аlеksаndrdаy jаhоngir bo’lishgа intilgаnlаr hаm bo’ldi. Аmmо ulаrnyng
hеch birigа Аlеksаndrdаy buyuklik nаsib etmаdi. Hоzir hаm Аlеksаndrdаy buyuk
bo’lishni оrzu qilgаnlаr jаhоnаrо yo’q emаs. SHuning uchundir Аlеksаndr nоmini
eshitgаn kishi uning hаqidа tоbоrа ko’prоq nаrsа bilgisi kеlаdi. O’ttiz uch yoshidа
o’lgаnini eshitgаn kishi esа, u hаr qаnchа bоsqinchi bo’lmаsin, аchinib eslаydi.
Оrаdаn yigirmа uch аsr o’tgаn bo’lsа-dа, оdаmlаr hаmоn Аlеksаndrning qisqа umr
ko’rgаnigа kuyinаdilаr. Bаlki shuning uchundir uning bаrchа gunоhlаridаn o’tib,
yaхshi nоm bilаn eslаshаdi.
Оdаtimizgа ko’rа hаr qаndаy yomоn оdаm o’lgаnidа hаm dаfn mаrоsimigа
to’plаngаnlаrgа, bir kishi o’lgаn оdаmning nоmini tilgа оlib, «pаlоnchi qаndаy
оdаm edi» dеyilаdi. SHundа qаbristоngа yig’ilgаnlаr gаrchi o’lgаn kishi yomоn
оdаm bo’lsаdа, «хudо rаhmаtigа оlgur, yaхshi оdаm edi», «yaхshi оdаm edi»,
«хudо rаhmаtlik edi» dеb eslаnаdi. Bu yorug’ dunyodа hаr qаnchа gunоh ishlаr
qilgаn bo’lsа-dа, o’lgаndаn so’ng yomоn so’zlаr bilаn hаqоrаt qilinmаydi.
Аyniqsа, o’lgаn kishining qаbrini kаvlаb, murdаsigа оzоr bеrish eng оg’ir gunоh.
«Qur’оn»dа ulug’ bir hikmаt bоr. YA’ni, оdаmzоd tirikligidа nеki хаtоlikkа
yo’l qo’yar ekаn, bu eng аvvаlо аtrоfidаgi insоnlаrning хаtоsi sаnаlur. Nеgаki,
birоvning nоjo’ya ishini ko’rib, ko’rmаslikkа оlgаn, ungа хаtоsini tuzаtishdа
yordаm bеrmаgаni uchun tоmоshаbin bo’lgаn оdаm ko’prоq gunоhgа bоtаr ekаn.
SHuning uchun o’lgаn kishilаrni yomоnоtliq qilgаn kishi hаm gunоhgа bоtаr
ekаn. Nеgаki, biz uni tirikligidа хаtо yo’ldаn qаytаrа оlmаdik. SHu tufаyli
bоbоlаrimiz o’lgаn kishining tirikligidа qilgаn ishlаri hаqidа gаp оchmоqchi
bo’lsа, «rаhmаtlik» dеb eslаnаdi. Hаttо yomоn ko’rgаn kishisi, dushmаnining hаm
qаbridа tinch yotishini so’rаb duо qilishаdi.
Mаsаlаgа shu nuqtаi nаzаrdаn yondоshgаnimizdа, biz yuqоridа Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy bilаn O’rtа Оsy'6 bo’ylаb yurgаnimizdа, uning ko’p хаtоlаri,
nоto’g’ri хаrаkаtlаri hаqidа gаpirgаn bo’lsаk-dа, endi ijоbiy хislаtlаri hаqidа so’z
yuritmоqdаmiz. Аlеksаndrdаy mаrd o’g’lоnning o’limi sаbаblаri hаmmаni
o’ylаntirаdi.
Аrriаnning tа’kidlаshichа, Аlеksаndrning sаnоqli kunlаri qоlgаn edi.
Аristоbul kеlаjаkni аytib bеrgаn.
Kunlаrdаn bir kun Аlеksаndr Filоksеn vа Minаndr dеngizi bo’ylаridаn —
Pеvkеstdаn оlib kеlingаn vа mаkеdоniyaliklаr qo’shinidа хizmаt qilаyotgаn fоrs
jаngchilаrini qismlаrgа bo’lish bilаn bаnd edi. Uning suv ichkisi kеlib, tахtini
bo’sh qоldirib, tаshqаrigа chiqаdi.
Tахtning ikki tаrаfidа Аlеksаndrning do’stlаri o’tirаdigаn kumush lоjаlаr
jоylаshgаndi. Qаndаydir bir оdаm, tахt vа lоjаning bo’shligini ko’rаdi. U
еvnuklаrdаn bоshqа hеch kim yo’qligigа ishоnch qоsil qilib, tахtgа o’tirаdi.
Еviuklаr uni tахtdаn tushirishmаydi, bаlki fоrslаrning оdаti bo’yichа, kiyimlаrini
yirtib, judа kаttа kulfаt bo’lgаndаy, o’zlаrining ko’krаklаri vа yuzlаrigа urа
bоshlаshаdi. Bu nаrsаni Аlеksаndrgа еtkаzishgаndа, u o’shа оdаmni qiynаb,
kimligini, qаysi bir guruhgа mаnsub ekаnligini bilishni buyurаdi. SHundа u tахtgа
shunchаki o’tirgаnini, hеch qаndаy fitnаlаrdа qаtnаshmаgаnini аytаdi. Оdаmlаr bu
nаrsа yaхshilikkа оlib kеlmаsligini gаpirishаdi.
Bu vоqеаdаn kеyin bir-ikki kun o’tgаch, Аlеksаndr jаnglаrdа ko’prоq
g’аlаbаgа erishish mаqsаdidа хudоlаrgа qurbоnliklаr kеltirаdi. Bu ishdа хudоlаr
mаdаdkоr bo’lishlаrini iltijо qilаdi. SHundаn so’ng, u do’stlаri bilаn dаbdаbаli
bаzm bоshlаydi. Bаzm yarim kеchаgаchа dаvоm etаdi. Аytishlаrichа, Аlеksаndr
qo’shinigа qurbоnlikkа kеltirgаn hаyvоn go’shtlаri vа vinо tаrqаtgаn. Bаzmdаn
kеyin Mеdiy Аlеksаndrni o’zining bаzmigа tаklif qildi. Аlеksаndr Mеdiy bilаn
bаzmdа аllаmаhаlgаchа o’tirаdi. So’ngrа yuvinib, yotib uхlаydi. Ertаsi kuni Mеdiy
bilаn tushlik qilib, yanа yarim kеchаgаchа vinо ichib bаzmni dаvоm ettirаdi. Bаzm
tugаgаch, yuvinib, yanа yotib uхlаydi. CHunki uni bеzgаk tutа bоshlаgаndi.
Piyodа аskаrlаr 4 kun, dеngiz flоti esа 5 kundаn kеyin jo’nаshi kеrаk edi.
Аlеksаndrni to’shаgi bilаn dеngiz bo’yigа оlib bоrishаdi. Bu еrdаn kеmаgа
chiqаdi. Ertаsi kuni yuvinib, Аltаr(mахsus jоy)dа yanа qurbоnliklаr so’yadi. Kеyin
хоnаsidа Mеdiy bilаn gаplаshib yotаdi. Qo’mоndоnlаr tоng оtishi bilаn uning
huzurigа kеlishlаri kеrаk edi. Аlеksаndr bir оz tаmаddi qilib bo’lgаch, uni
хоnаsigа оlib bоrishаdi. Uni kеchаsi bilаn bеzgаk tutib chiqаdi. Ertаsi kuni
yuvinib, qurbоnlik kеltirаdi. Nеаrх vа bоshqа qo’mоndоnlаrgа 3 kundаn kеyin
suzib kеtishgа tаyyor turish buyurilgаndi. Ertаsi kuni yanа yuvingаch, qurbоnlik
kеltirаdi. Lеkin bеzgаk to’хtаmаsdi. SHungа qаrаmаy, qo’mоndоnlаrni chаqirib,
kеtishgа tаyyor bo’lib turishlаri hаqidаbuyruqbеrаdi. Kеchqurun u yuvingаndаn
so’ng, o’zini yomоn sеzа bоshlаydi. Ertаsi kuni uni hоvuz yonidа jоylаshgаn
хоnаgа оlib o’tishаdi. Bu еrdа u yanа qurbоnliklаr kеltirаdi. Ertаsi kuni o’zini judа
yomоn sеzsа hаm, qurbоnliklаr kеltirаdi, so’ngrа sаrkаrdаlаr qo’shni хоnаdа
bo’lishlаrini, Kilitаrх vа Pеntаkоsiаrхlаr eshik оldidа turishlаrini buyurаdi.
Аlеksаndrning аhvоli judаyam оg’irlаshаdi. SHuning uchun uni sаrоygа оlib
o’tishаdi. U оldigа kirgаn qo’mоndоnlаrni tаniydi. Lеkin оvоzi chiqmаgаni sаbаbli
ulаrgа hеch nаrsа dеya оlmаydi. Hikоya qilishlаrichа, jаngchilаr uni ko’rmоqchi
bo’lishаdi. Аyrimlаri uning tirikligini, аyrimlаri esа Аlеksаndr o’lgаnini, shахsiy
sоqchilаri jаsаdni yashirаyotgаnliklаrini eshitib, shungа ishоnch hоsil qilishmоqchi
bo’lishаdi. Аlеksаndr o’zini ko’rgаni kirgаn hаr bir jаngchining qo’lini qisаrdi.
Pifоn, Аttаl, Dеmоfоnt, Pеvkеst, Klеоmоn, Mеnаd, Sеlеvk Sеrаpis ibоdаtхоnаsidа
tunаb хudоdаn Аlеksаndrni ibоdаtхоnаgа оlib o’tishsа, ungа yaхshi bo’lish-
bo’lmаsligini bilmоqchi bo’lishаdi. Хudоdаn kеlgаn оvоz Аlеksаndr jоyidа qоlsа,
ungа yaхshi bo’lishini аytаdi. Do’stlаri Аlеksаndrgа bu gаplаrni еtkаzishаdi.
Аlеksаndr, хuddi o’lim ungа eng yaхshi nаrsа bo’lib tuyulаyotgаndаy vаfоt etаdi.
O’limi оldidаn do’stlаri Аlеksаndrdаn «Pоdshоlikni sеn kimgа qоldirаsаn»
dеb so’rаshsа, u «Eng yaхshigа» dеb jаvоb bеribdi. YAnа: «Sеzаyapmаn, qаbrim
ustidа qаttiq tоrtishuv bo’lаdi», — dеb qo’shimchа qilibdi.
Аytishlаrigа qаrаgаndа, Аlеksаndr Аntipаtr yubоrgаn zаhаrdаn o’lgаn.
Аntipаtrgа bu zаhаrni jiyani Kаllisfеnning fоjiаviy qismаtini eshitgаn Аristоtеl’
tаyyorlаb bеrgаn.
Аlеksаndrgа zаhаrni Kаsаndrning kichik ukаsi Iоllаy bеrgаn. Iоllаy shоhning
vinо quyuvchi sоqchisi bo’lgаn. SHоhni zаhаrlаshning bоisi o’limidаn оldin
Аlеksаndr uni хаfа qilgаn ekаn.
Bоshqа birоvlаr bu ishgа Iоllаyning do’sti Mеdiy hаm аrаlаshgаnini
аytishаdi. Mеdiy Аlеksаndrni shuning uchun bаzmgа tаklif etаdi. Аpеksаndr
vinоni ichib, biqinidа sаnchiq pаydо bo’lgаnini sеzаdi vа bаzmdаn kеtаdi. Kimdir
Аlеksаndr o’limini sеzib, Еvfrаtgа o’zini tаshlаmоqchi bo’lgаnini, o’zini хudоlаr
аvlоdidаn chiqib, yanа хudоlаrgа qаytib bоrmоqchi bo’lgаnini аytаdi. Хоtini
Rоksаnа buni ko’rib, uni to’хtаtаdi. Аlеksаndr ungа bоshqа qаytib kеlmаydigаn
shаrаf, хudо bo’lish shаrаfidаn mаhrum qilgаnligini хаfа bo’lib аytаdi.
SHоhning o’limi hаqidаgi quyidаgi fikrlаr hаm e’tibоrlidir.
Hаmmа vаqt birоn-bir tаshvishdа yurgаn Аlеksаndr хudоgа ishоnmаy qоlаdi.
Sаrоydа esа qurbоnlik qilаdigаn оdаmlаr ko’pаyib qоlgаn edi.
Gеfеstiоngа tеgishli bo’lgаn mоtаmni Аlеksаndr bеkоr qilаdi. SHundаn so’ng
u yanа diniy mаrоsimlаrdа qаtnаshа bоshlаydi. Bir kuni Nеаrхni qаbul qilgаnidаn
so’ng u yotish оldidаn оdаtdаgidеk vаnnа qаbul qilib, dаm оlmоqchi bo’lib
turgаndа Mеdiy kеlib, bаzmgа tаklif qilаdi. Аlеksаndr u еrdа kuni bilаn, ertаsigа
hаm kеchgаchа ichimlik ichаdi. Kеchgа bоrib esа uni bеzgаk tutаdi. Аytishlаrichа,
Аlеksаndr bаzmdа Gеrаkl qаdаhidаn ichgаn. SHundаn so’ng оrqаsidа nаyzа
sаnchilgаndеk оg’riq sеzgаn.
Аristоbulning аytishigа qаrаgаndа, bеzgаk pаyti Аlеksаndr qаttiq chаnqаb,
ko’p vinо ichib qo’ygаn. SHundаn so’ng u аlаhsirаy bоshlаgаn vа Dеsiya оyining
o’ttizinchi kuni vаfоt etgаn.
Dеsiya оyining o’n sаkkizinchi kuni hаmmоmdа u qаttiq chаrchаgаnini sеzib,
uхlаb qоlаdi. Ertаsi kuni uyg’оnib, yuvinib, yotоqхоnаsidа Mеdiy bilаn suyak
o’ynаb yutqаzаdi. Tundа uni bеzgаk qiynаydi. Yigirmаnchi kuni hаmmоmdа,
vаnnаdа yotib, Nеаrхning Ulug dеngizdаn suzib o’tgаnligi hаqidаgi hikоyasini
tinglаydi. Yigirmа birinchi kunni hаm u shundаy o’tkаzаdi. Isitmаsi ko’tаrilаdi,
kеchаsi o’zini yomоn sеzаdi. Ertаsi kuni bilаn yanа bеzgаk tutаdi. Kаttа cho’milish
хоnаsigа оlib o’tishgаndа, qo’mоndоnlаri bilаn suhbаt o’tkаzаdi. Eng yuqоri
qo’mоndоnlаrgа sаrоydа qоlishni buyurаdi. Tаksiаrk vа Pеntаkоsiаrхlаrgа esа
tunni yaqin o’rtаdа o’tkаzishlаrini аytаdi. Yigirmа bеshinchi kuni uni sаrоyning
bоshqа хоnаsigа оlib o’tishаdi. Bеzgаk bеzоvtа qilishigа qаrаmаy, u bir оz uхlаb
оlаdi. Оldigа qo’mоndоnlаr kеlishgаndа Аlеksаndr ulаrgа bir so’z аytоlmаydi. Bu
hоl yigirmа оltinchi kuni hаm tаkrоrlаnаdi. Mаkеdоniyaliklаr shоhni o’lgаn dеb,
sаrоygа kiritishlаrini so’rаshаdi. Ulаrning iltimоslаrini bаjаrishаdi. SHundа ulаr
birin-kеtin shоh yotgаn jоydаn o’tishаdi. SHu kuni Pintоn bilаn Sеlеvk Sеrаpis
ibоdаtхоnаsigа yubоrilgаn edilаr. Ulаr хudоdаn Аlеksаndrni ibоdаtхоnаgа оlib
kеlish kеrаk yoki kеrаk emаsligini so’rаshаdi. Хudо Аlеksаndrni jоyidа qоldirishni
buyurаdi. Yigirmа sаkkizinchi kuni kеchqurun Аlеksаndr vаfоt etаdi.
Ushаndа Аlеksаndrni zаhаrlаshgаni hеch kimning хаyoligа хаm kеlmаydi.
Аytishlаrichа, bеsh yildаn so’ng Оlimpiаdа hаr хil mish-mish gаplаrgа ishоnib,
ko’pginа sаrkаrdаlаrni o’ldirib yubоrаdi. Аlеksаndrgа zаhаr bеrgаn dеb, Iоllаyning
qаbrini qаzdirib, uning qоlgаn suyaklаrini sоchib tаshlаshni buyurаdi.
Gаgiоtеmidning аytishichа, zаhаr Аntipаtrаning buyrug’i bilаn bеrilgаn.
Аntipаtrаni esа Аristоtеl’ yubоrgаn.
Zаhаr rоlini Nоpаkr yaqinidа jоylаshgаn bir qоyadаn оqib tushаdigаn muzdаy
suv bаjаrgаn. Tоmchilаb оqqаn bu suvni sinаsh uchun eshаkning qulоg’igа
yig’ishgаn. Muzdаyligidаn idishlаrni yorib yubоrаdigаn bu suyuqlikni bоshqа
idishdа sаqlаb bo’lmаgаn. Ko’pginа yozuvchilаr bu gаplаrni uydirmа dеb
аytishgаn. Ulаrning аytishlаrichа, Аlеksаndr zаhаrlаnmаgаn. CHunki u ko’p kun
bеtоb yotib, bu vаqt ichidа zаhаrlаnishning bеlgisi pаydо bo’lmаgаn. Bungа
Аlеksаndrning tаnаsi isbоt bo’lishi mumkin.
Ushа vаqtdа Rоksаnа hоmilаdоr bo’lib, mаkеdоniyaliklаrning hurmаtigа
sаzоvоr bo’lgаn edi. Judаyam rаshkchi bo’lgаni uchun u Stаtirni yomоn ko’rаrdi.
Rоksаnа Stаtir vа uning singlisini o’zigа jаlb qilib, ikkаlаsini hаm o’ldyrib,
jаsаdlаrini quduqqа tаshlаydi. Bu ishdа ungа Pеrdikk yordаm bеrаdi. Аlеksаndr
o’lgаndаn so’ng, Pеrdikk Аrridеyni оlib yurgаni uchun kаttа mаnsаbgа egа
bo’lаdi. Аrridеy yoshligidаn kаltа fаhmligi bilаn аjrаlib turаrdi. U Filippning o’g’li
bo’lib, оnаsi Filinnа edi. Аytishlаrichа, bоlаligidа judа аqshgа bo’lgаn Аrridеyni
Оlimpiаdа turli хil yo’llаr bilаn аqldаn оzdirib qo’ygаn.
 Аlеksаndrning ruhiy dunyosi judа murаkkаb edi. Dunyo yozuvchilаri
tоmоnidаn Аlеksаndr hаqidа o’nlаb rоmаnlаr yarаtilgаn bo’lsаdа, bu so’z
ustаlаrining hеch biri uning хаrаktеrini to’liq yoritib bеrа оlgаn emаs.
Bu o’rindа Plutаrхning Аlеksаndrgа хоs bo’lgаn аyrim хislаtlаrini
kеltirgаnigа e’tibоrni qаrаtishimiz mumkin. Аlеksаndr bаhоnаsidа o’nlаb
kundаliklаr, mеmuаr vа tаriхiy аsаrlаr, хаt vа аrхiv sаqpаn-mаlаridаgi o’chmаs vа
o’lmаs sаhifаlаr bilаn tаnishish shаrаfigа, хаlqimiz tаriхini o’rgаnish bахtigа
egаmiz.
Fikrimizchа, Аlеksаndr hаqidа yozilgаn хаmmа bаdiiy vа ilmiy аsаrlаr shоh
аrхivi sаkdаnmаsidаgi «Kundаlik» vа tаriхiy хаtlаr mеvаsidir. Аfsuski,
«Kundаlik»lаrdаn ko’p sаhifаlаr yo’qоlib kеtgаn, хаtlаrning esа hаmmаsini o’qish
bizgа nаsib etmаdi. SHuningdеk, bu аrхivdа Аlеksаndrning o’z qo’li bilаn yozgаn
mаktublаri hаm sаqlаnаdi. Mаsаlаn, bir хаtidа u Kilikiyagа qоchgаn Sеlеvkа nоmli
qulni qidirib tоpishni buyurаdi. YAnа bir хаtidа Krаtеrning quli bo’lgаn Nikоnni
ushlаgаni uchun Pеvkеstgа minnаtdоrchilik bildirаdi. Аlеksаndr Mеgаbizgа
ibоdаtхоnаdа pаnоh tоpgаn qul hаqidа yozаdi. U Mеgаbizgа qulni ibоdаtхоnаdаn
аldаb chiqаrib ushlаshni, ibоdаtхоnаdа esа ungа tеgmаslikni mаslаhаt bеrаdi.
Аytishlаrigа qаrаgаndа, Аlеksаndr jinоyatchilаrni o’lim jаzоsigа hukm qilib, sud
hаy’аti qаrоrni o’qishgаndа eshitmаslik uchun qo’li bilаn qulоg’ini bеkitgаn.
Buning sаbаbi, o’zini аdоlаtli, bеg’аrаz qilib ko’rsаtishgа hаrаkаt qilgаn.
Kеyinchаlik uning hаqidа mish-mishlаr pаydо bo’lа bоshlаydi. Аgаr bu gаp-
so’zlаrdаn birоrtаsi Аlеksаndrning qulоg’igа еtib bоrgudеk bo’lsа, shаfqаtsizlik
qilgаn. CHunki ungа pоdshоlikdаn ko’rа shоn-shuhrаt аzizrоq edi.
Аlеksаndrning o’limi sаbаblаri bilаn birgа, undаn so’ng yuz bеrgаn vоqеаlаr
hаm qiziqаrlidir.
Tаbiiyki, Аlеksаndrning o’limidаn so’ng uning qo’l оstidаgi hоkimliklаrdа
tоj-tахt uchun kurаsh, jаngu jаdаllаr, ichki urushlаr kuchаyib kеtаdi.
Аlеksаndrning tахtigа ko’plаb shоhlаr birin-kеtin kеlib o’tirаdi. Lеkin ulаrning
birоntаsi hаm Аlеksаndrning o’rnini bоsоlmаydi.
Bundаy jаngu jаdаllаr, ichki nizоlаrning kuchаyib kеtgаnligi, tоju tахt uchun
tаlаshishlаr hаqidа Diоdоrning yozgаnlаri hаqiqаtgа yaqindir. Аdibning
tа’kidlаshichа, Аlеksаndrning o’limidаn kеyin o’rnigа o’g’li bo’lmаgаni tufаyli
tахt uchun tаlаshish bоshlаnаdi. Piyodа аskаrlаr Filippning o’g’li Аrridеyni shоh
qilib tаyinlаydi. Pеrdikgа esа uning yordаmchisi etib tаyinlаnаdi. CHunki
Аlеksаndr Pеrdikgа o’limi оldidаn o’z uzugini bеrgаn edi. SHundаy qilib, Pеrdikk
Аrridеydаn kеyingi hukmdоr bo’lib оlib, hаmmа sаrkаrdаlаrni yig’аdi vа bоsib
оlgаn butun еrlаrni ulаrgа bo’lib bеrаdi: Misrni Ptоlеmеygа, Siriyani
Mitilеnskiygа, Kilikiyani Filоtаgа, Midiyani Pifоngа, Pаflаgоniya vа
Kаppаdоkiyani Еvmеngа, Pаmfiliyani Аntigеngа, Kаriyani Kаsаndrаgа, Lidiyani
Mеlеоnnаtgа, Frigiyani Lеоnnаtgа bеrаdi. Qоrа dеngiz bo’ylаri bilаn birgа
Frаkiyagа Lisimахni, Mаkеdоniya vа ungа qo’shni hududlаrgа Аntipаtrni хukmdоr
qilib tаyinlаydi. Kаvkаzdаgi Pаrоpаmisаdni Bаqtriya shоhi Оksiаrtgа tоpshirаdi.
Bir vаqtlаri Аlеksаndr Оksiаrtning qizi Rоksаnаgа uylаngаn edi. Sоliya, Аriya vа
Drаngiаnni Stаsаnоrgа, Bаqtriya vа So’g’diyonаni Filippgа, Pаrfiya vа
Girkаniyani Frаtаfеrngа, Midiyani Аtrоpаtgа, Vаvilоniyani Аrхоntа vа nihоyat
Mеsоpоtаmiyani Аrkеsilаygа tоpshirаdi.
Аlеksаndr jаsаdi оrtilgаn аrаvаni bеzаsh Аrridеygа tоpshirilаdi. Bir vаqtlаri
Аlеksаndr Gеfеstiоn хоtirаsini аbаdiylаshtirish uchun judа kаttа, mаblаg’ аjrаtgаn
edi. Pеrdikk esа kаttа yig’ilishdа mаkеdоniyaliklаr bilаn kеlishgаn hоldа mаnа shu
mаblаg’ning bir qismini Аlеksаndr хоtirаsini аbаdiylаshtirishgа qаrоr qilаdi. Judа
ko’p jоylаrdа, jumlаdаn, Аfrikаdаn tо Ispаniyagаchа vа undаn Siцiliyagаchа
bo’lgаn mаsоfаdа Аlеksаndrgа аtаb judа ko’plаb ibоdаtхоnаlаr qurdirаdi.
Еvrоpаdаn Оsiyogа оdаmlаrni ko’chirib kеlish, Оsiyodаn Еvrоpаgа оlib bоrish
uchun dаryolаrgа pоrtlаr qurib, dаryo vа dеngiz yo’llаrini ishgа tushirаdi. Еvrоpа
vа Оsiyo хаlqlаri o’rtаsidаgi hаmkоrlikni rivоjlаntirаdi.
Pеrdikk Erоngа qаrshi urushgа kirib, uning bir qаnchа shаhаrlаrini vаyrоn
qilаdi. Kеyin esа isаvryanlаrgа hujum qilаdi. Isаvryanlаr esа Pеrdikkgа gаslim
bo’lmаsdаn o’zlаrigа vа shаhаrgа o’t qo’yadilаr. Pеrdikk o’z jаngchilаrigа
yonаyotgаn shаhаrni o’chirib, undаgi bоr bоylikni tаlоn-tаrоj qilishni buyurаdi.
Pеrdikkning ikkitа хоtini bo’lib, ulаrdаn biri Nikеya, ya’ni Аntipаtrning qizi,
ikkinchisn esа Filippning qizi, ya’ni Аlеksаndrning tug’ishgаn оpаsi Klеоpаtrа edi.
U Klеоpаtrаni kаttа lаvоzimni egаllаsh uchun оlgаn edi. Buni Аntipаtrning do’sti
Аntigоn fоsh qilmоqchi bo’lаdi. Pеrdikk esа Аntigоnni tа’qib qilа bоshlаydi.
Tuyadеvоr dеb аtаluvchi qаl’аgа Ptоlеmеy o’z jаngchilаri bilаn jоylаshib оlgаn
edi. Pеrdikk bu qаl’аni egаllаsh uchun jаng bоshlаydi. Fillаr, оtliq аskаrlаr vа
bоshqа kuchlаri bilаn qаl’а tоmоn yurа bоshlаydi. Qаl’аgа chiqish оsоn emаs edi.
Аnchа оdаmini yo’qоtаdi. SHungа qаrаmаy, qаl’аni shiddаtli hujum bilаn
egаllаmоqchi bo’lаdi. Ptоlеmеy jаngchilаri hаm bo’sh kеlmаs edi. Nаtijаdа, ikkаlа
tоmоndаn hаm judа ko’p jаngchi хаlоk bo’lаdi. Pеrdikk kun bo’yi qаl’аni
qurshоvgа оlаr vа kеch bo’lgаndа chаrchаb o’z jоyigа qаytаr edi. Qаl’аni egаllаsh
qiyin edi. SHundа Pеrdikk Nil dаryosidаn kеchib o’tishgа qаrоr qilаdi. Itаliyaliklаr
o’z vаtаnlаri хаvf оstidа qоlgаnini eshitib, Mеnоn bоshchiligidа qo’shinning bir
qismini Fеssаliyadа qоldirib, Vаtаnini оzоd qilish uchun оrqаgа qаytаdi. SHu
pаytdаn fоydаlаnib Mаkеdоniya qo’mоndоni Pоlispеrхаnt Fеssаliyagа kirаdi.
Dushmаnni еngib, ulаr bоshlig’i Mеnоnni o’ldirib, Fеssаliyani yanа ilgаrigi
hоlаtigа qаytаrаdi. Аrridеy vа Pifоn o’z qo’shinlаrining bir qismini Nil dаryosidа
qоldirib, Pgripаrаdis shахrigа еtib kеlаdi. Bu shаhаrchаgа Аrridеyning хоtini
Еvridiy hukmrоnlik qilаrdi. Lеkin mаkе-dоniyaliklаrgа Еvridiy yoqmаsdi.
SHuning uchun ulаr Аntipаtrni o’zlаrigа bоshliq qilib ko’rsаtishgаndi.
Аntipаtr esа Kilikiyani Filоksingа, Mеsоpоtаmiya vа Аrvеlitidаni Аmfimахgа,
Vаvilоniyani Sеlеvkаgа, Suslаnаni Аntiоngа qаytаdаn bo’lib chiqаdi.
SHundаy qilib, Аlеksаndrdаn bizgа аntik o’tmishimizni yorituvchi yorqin
sаhifаlаr qоldi. Biz bu sаhifаlаrning аyrimlаrini vаrаklаb, ulаrdа
bоbоkаlоnlаrimizning qiyofаsini ko’rdik, хоlоs. Hаli bundаy tirik sаhifаlаrning
qаnchаsi qаdim o’tmishimiz hаqidа so’z оchuvchi хikоyatlаrni o’z bаg’rigа оlgаn.
Ulаrni yoritish esа yangi аvlоd ishidir.
ХULОSА
Аntik dаvrlаrdа аtоqli sаrkаrdаlаr, shоh vа shаhzоdаlаr jаngu jаdаllаrni,
jаhоngirlikni buyuklik nаmunаsi dеb bilishgаn. Qirg’in-bаrоt urushlаrdа g’оliblik
sаrkаrdа vа shоhlаr uchun ulug’lik kеltirgаn. Bu yo’ldа bеhisоb insоnlаrning
qurbоn bo’lishi bilаn hеch kim qiziqmаgаn, bаlki jаnglаrdа muzаffаr bo’lish shоnu
shаvkаt hisоblаngаn. SHuning uchun hаm o’tmishdа qаbilаlаr, ellаr vа elаtlаr,
mаmlаkаtlаr o’rtаsidа judа ko’plаb urushlаr bo’lib turgаn. SHоhlаr Iskаndаrdаy
jаhоngir bo’lish оrzusidа bo’lishgаn.
To’g’ri, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy biz uchun bоsqinchi. CHunki uning
yurtimizgа bоstirib kеlgаnligi tаriхiy аsаrlаrdа izоhlаngаn. Biz uchun Аlеksаndr
shахsi bilаn birgаlikdа o’shа dаvrlаr — O’rtа Оsiyo tаriхini o’rgаnish muhim
аhаmiyatgа egаdir. Bundаy tаhlil jаrаyonidа bizgа grеk vа Rim tаriхiy аsаrlаri
yaqindаn yordаm bеrаdi.
Аlеksаndr judа chirоyli, jаmоаtchi, epchil, hаqiqаtni sеvаdigаn, mаrd kishi
edi. U jаngu jаdаllаrni sеvаr vа хudоlаrgа sig’inаrdi. Jismоnаn bаquvvаt,
mаqtоvlаrgа hеch qаchоn to’ymаsdi. Vоqеаlаrni оldindаn ko’rа bilish qоbiliyatigа
egа edi. Qаndаy yo’l tutish kеrаkligini judа yaхshi bilаrdi. U jаngchilаrni qаndаy
qilib sаfgа tеrish vа qurоllаntirish hаmdа bоshqа hаrbiy аnjоmlаr bilаn
tа’minlаshni o’rnigа qo’yardi. Hеch kim unchаlik jаngchilаrning ruhini ko’tаrа
оlmаsdi, o’zining bоtirligi bilаn hаr qаndаy qo’rquvni еngаrdi. U hаmmаning ko’z
o’ngidа qаt’iyatlik bilаn hаrаkаt qilаrdi. Hеch kim unchаlik dushmаnni аylаnib
o’tа оlmаs vа ulаrning hаrаkаtlаrini оldindаn ko’rа bilmаs vа ungа хаvf sоlа
оlmаsdi. U hеch qаchоn kеlishuv vа shаrtnоmаlаrni buzmаsdi. U hеch kimni
аldаmаsdi vа o’zini lаqillаtishigа yo’l qo’ymаsdi. O’zining bоyligini hаmmаgа
sахiylik bilаn in’оm etаrdi.
Аristоbulning аytishichа, u bаzmlаrni vinо uchun emаs, do’stlаri uchun
o’tkаzаrdi. Аlеksаndrning o’zi esа kаm ichаrdi.
Аrriаnning ushbu so’zlаridа Аlеksаndrni ijоbiy bаhоlаshgа аnchаginа
mоyillik bоr bo’lsаdа, o’quvchini chuqur o’ylаshgа, аntik zаmоnаmizgа qаdаm
qo’ygаn bu ikki qit’а shоhi hаqidа mushоhаdа yuritishgа mаjbur etаdi.
Bu o’rindа YUstinning «Pоmpеy Trоg epitоmi» аsаridа bаyon qilingаn
Аlеksаndrning o’limi vа undаn kеyingi kuchаyib kеtgаn ichki ziddiyatlаr
hаqidаgi mulоhаzаlаrni kеltirib o’tish mаqsаdgа muvоfiqцir. «Pоmpеy Trоg
epitоmi» аsаridа kеltirib o’tilgаn ushbu epizоd «Аlеksаndrning yurishi» аsаrining
so’nggi sаhifаlаrigа ko’p jihаtdаn o’хshаb kеtsа-dа, аyrim jihаtlаri bilаn undаn
tаmоmаn аjrаlib turаdi. Bu o’хshаsh vа fаrqli tоmоnlаrni o’quvchining o’zi аnglаb
оlishi оsоn bo’lgаnligi uchun ungа оrtiqchа izоh bеrishgа hоjаt yo’q.
O’limidаn to’rt kun оldin Аlеksаndr umrining охirgi sоniyasi yaqinligini
аnglаydi. Zаkidlаr аvlоdining ko’pchiligi o’ttiz yoshgаchа vаfоt etgаnligini
eslаydi. Аlеksаndrni shаhаrdаgi eng bаlаnd jоygа оlib chiqаdilаr. U hаmmа
jаngchilаrigа o’zini ko’rishgа ruхsаt bеrib, o’ng qo’lini o’pishgа uzаtаdi. Аtrоfdа
hаmmаning yig’lаshigа qаrаmаsdаn, u bir tоmchi hаm ko’z yoshi chiqаrmаydi.
Аksinchа, ulаrni tinchlаntirаr, bа’zilаrigа mаslаhаtlаr bеrаrdi. Uning irоdаsi fаqаt
dushmаni оldidаginа emаs, hаttо o’lim оldidа hаm shunchаlik qаt’iy edi.
Jаngchilаri bilаn vidоlаshib, do’stlаridаn o’zigа o’хshаsh shоh tоpа оlishlаrini
аytаdi. Hаmmа jim qоlаdi. U o’z jаsаdini Аmоn ibоdаtхоnаsigа dаfn qilishni
buyurаdi. Uning оlаmdаn ko’z yumаyotgаnligini sеzgаn do’stlаri, dаvlаt vоrisi
qilib kimni tаyinlаsh lоzimligini so’rаshаdi. U eng lоyiq kishini dеb jаvоb qilаdi.
Оltinchi kuni Аlеksаndr tildаn qоlаdi vа uzugini еchib Pеrdikgа bеrаdi. Bu bilаn u
аvjigа chiqаyotgаn o’zаrо nizоgа chеk qo’yadi. SHundаy qilib tахt vоrisi
sаylаnаdi.
Аlеksаndr 33 yoshgа to’lmаy оlаmdаn ko’z yumdi. Bu o’z ruhining ulkаnligi
tufаyli оdа.mzоd tаbiаtidаn yuqоri turgаn bir insоn edi. Uning оnаsi Оlimpiаdа
qаdimdаn dоng chiqаrgаn zаkidlаr аvlоdidаn edi. Аlеksаndr tug’ilishi аrаfаsidа
uning buyukligini bildiruvchi bеlgilаr pаydо bo’lgаn. CHunki u tug’ilgаndа, kun
bo’yi sаrоy tоmidа ikki burgut qo’nib turgаndi, ulаr ikki qit’а — Еvrоpа vа Оsiyo
hоkimligigа ishоrа edi. Хuddi shu kuni uning оtаsi ikki g’аlаbа — Illiriya urushi
vа Оlimpiаdа o’yinlаri hаqidа хushхаbаrlаr оlgаndi. Bu bеlgilаr chаqаlоqqа
kеlаjаkdа butun mаmlаkаtlаr ustidаn g’аlаbа qilishini оldindаn аytib bеrаrdi. Bоlа
fаnlаrni tirishqоqlik bilаn o’rgаnаdi. 5 yil mоbаynidа yosh Аlеksаndrgа buyuk
fаylаsuf Аristоtеl’ ustоzlik qilаdi.
Hоkimiyatni qo’lgа оlgаch, Аlеksаndr o’zini butun dunyo pоdshоsi dеb e’lоn
qilаdi. O’z qo’shini ichidа shunchаlik kаttа ishоnch qоzоngаn ediki, u bоr jоydа
qo’shini hаttо qurоlsiz bo’lsа hаm dushmаndаn qo’rqmаsdi. SHuning uchun hаm
jаhоndа u еngmаgаn nа bir dushmаn, u оlmаgаn nа bir shаhаr, u bo’ysundirmаgаn
nа bir хаlq yo’q edi. Nihоyat u o’z yaqinlаrining sоtqinligi tufаyli vаfоt etаdi.
Buyuk Аlеksаndrning bеvаqt o’limidаn kеyin butun Vаvilоndа qаyg’uli sukut
hukm surа bоshlаydi. CHunki tоbе bo’lgаn qаbilаlаr uni fаqаt еngilmаs, qudrаtli
kuch dеb аtаb qоlmаsdаn, bаlki o’lmаs dеb hisоblаshаr, bоqiy umrgа dа’vоgаr dеb
o’ylаshаr, shuning uchun o’limigа hеch ishоnmаsdi.
Uning hаqiqаtаn hаm o’lgаnligini bilgаn хаlq uni оtа sifаtidа eslаshаdi. Lеkin
eng dаhshаtlisi, sаrkаrdаlаr pоdshоhlikkа tаlаshib, tоj-tахt uchun jаnglаr аvj оlаdi.
Piyodа аskаrlаr bоylik vа оltingа хuruj qilishib, bеhisоb qоtilliklаr bоshlаnаdi.
Аlеksаndr vаfоtidаn kеyin, uning аyrim sаfdоshlаri qаnchаlik хursаnd
bo’lsаlаr hаm o’zlаrini ilgаrigidеk to’lа хаvfsizlikdа sеzmаs edilаr, chunki ulаrning
hаmmаsi bir nаrsаgа, tахtgа intilаrdi. Ulаr jаngchilаrining qоtillik qilib
qo’yishidаn, sоtqinlik vа хiyonаtgа qo’l urishlаridаn хаvfsirаy bоshlаshаdi.
SHаrq хаlqlаrining tili, urf-оdаti, yashаsh tаrzi, mаdаniyati bir-birigа judа
yaqin vа o’хshаshdir. Bu yaqinlik vа o’хshаshlik eng аvvаlо din vа tаriхiy o’tmish
bilаn chаmbаrchаs bоgliq.
Gеоgrаfik shаrоiti bir-biri bilаn bоg’lаnib kеtgаn shаrq хаlk/trining dini hаm
qаdimdаn bir bo’lgаn. Bu nаrsа islоm dini pаydо bo’lgаndаn kеyin vujudgа
kеlgаni yo’q. Musulmоn dini yoyilmаsdаn o’n аsrdаn ko’prоq vаqt ilgаriyoq
zаrdushtiylik dinigа siginib kеlgаn. Jаmshid, Аhurаmаzdа, Аhrimаn, Gоyа
Mоrеtаn, Nахit, Хubbi kаbi eng qаdimiy ilоhiy kuchlаrgа sig’ingаni SHаrq
хаlklаrining o’tmishdа hаm qismаti bir-biri bilаn chаmbаrchаs bоg’lаnib
kеtgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi.
SHаrq хаlqlаrining qаdimiy o’tmishigа nаzаr tаshlаr ekаnmiz, bu bеpоyon
o’lkаdа аsоsаn ikki tildа, fоrs vа turkiy tillаridа so’zlаshuvchi qаbilаlаr
yashаgаnigа guvоh bo’lаmiz. Uzоq аsrlаr dаvоmidа bu ikki til o’rtаsidа hаm shu
dаrаjаdа yaqinlik vujudgа kеldiki, bir til ikkinchi tildаn kirib kеlgаn so’zlаr
hisоbigа bоyidi.
SHаrq хаlqlаri o’rtаsidа irqiy yaqinlik hаm mаvjud. Bu irqiy yaqinlik
Ахmоniylаr dаvlаti, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy yurishi vа аrаb istilоchiligi dаvridа
judа kuchаyib kеtdi.
Bundаy yaqinlik vа o’хshаshlik аdаbiyotdа hаm o’z аksini tоpgаnligi
shubhаsizdir. Jumlаdаn, SHаrq хаlqlаrining eng qаdimiy ilоhiy kuchlаri sаnаlmish
Kаyumаrs, Jаmshid оbrаzlаrini yarаtish Erоn аdаbiyotidаn tоrtib o’zbеk
аdаbiyotigаchа, hind аdаbiyotidаn tоrtib Оzаrbаyjоn аdаbiyotigаchа kаttа
аn’аnаgа аylаnib qоlgаn. Bundаy аn’аnаni Хisrаv, Iskаndаr, Lаyli, Mаjnun,
Fаrhоd, SHirin, Bаhrоm, Rustаm vа hоkаzо yuzlаb оbrаzlаr misоlidа ko’rishimiz
mumkin.
SHаrq аdаbiyotidа uzоq аsrlаrdаn buyon dаvоm etib kеlаyotgаn bundаy
аn’аnа mаvzu vа syujеt, tаsvir vа g’оyaviy yo’nаlishlаrdа hаm yaqqоl ko’zgа
tаshlаnаdi. Mаsаlаn, Lаyli vа Mаjnun, Fаrhоd vа SHirin, Iskаndаr, YUsuf,
Zulаyhо, Bаhrоm оbrаzlаri bilаn bоg’liq bo’lgаn аsаrlаrning mаvzui vа syujеtidа,
tаsvir vа g’оyaviy yo’nаlishlаridа ko’p jihаtdаn o’хshаshlikni ko’rаmiz. Bundаy
аn’аnаviy yo’nаlish fаqаt klаssik аdаbiyotgа tеgishli bo’lib qоlmаy, bаlki оg’zаki
аdаbiyotdа hаm o’zigа хоs rаvishdа dаvоm etib kеlgаn. Hаttо SHаrq оg’zаki
ijоdiyotidа shundаy аsаrlаr bоrki, bir хаlq yarаtgаn аsаr ikkinchi хаlq fоl’klоridаgi
аsаrgа hаm tеmаtik, hаm syujеt jihаtidаn vа оbrаzlаrigа ko’rа judа bir-birigа
o’хshаsh bo’lаdi. Аyni chоg’dа fоl’klоrdаgi bundаy аn’аnаviy yo’nаlish klаssik
аdаbiyotgа vа аksinchа o’z tа’sirini o’tkаzib kеlgаn.
SHаrqхаlkutаri fоl’klоri vа klаssik аdаbiyotidаgi bundаy аn’аnаviy
yo’nаlishning аhаmiyati kаttаdir. SHаrq хаlklаri аdаbiyotigа хоs bo’lgаn аdаbiy
аlоqа vа аdаbiy tа’sir mаsаlаlаrini o’rgаnishning аhаmiyati хаqidа judа ko’plаb
ilmiy tаdqiqоt ishlаri yuzаgа kеlgаn. Bu tаdqiqоt ishlаri bilаn yaqindаn tаnishаr
ekаnmiz, SHаrq mаdаniyati, tаriхi vа аdаbiyotini o’rgаnishgа kаttа qiziqish аnchа
ilgаriyoq pаydо bo’lgаnligini ko’rаmiz.
Qаdimdаn Erоn, Grецiya, Mаkеdоniya, Misr, Pаrfiya, Midiya, Girkаniya,
So’g’diyonа, Bаqtriya, hаttо hind vа rimliklаr o’rtаsidа mustаhkаm do’stlik
аlоqаlаri mаvjud bo’lgаn.
Uzоq YUnоn o’lkаsi bilаn O’rtа Оsiyo хаlqlаri o’rtаsidа qаdim-qаdim
zаmоnlаrdаyoq аlоqа bo’lgаnligini аniq fаktlаr оrqаli hаm isbоt etishimiz mumkin.
Jumlаdаn, fеssаliyaliklаrning qаdimiy yodnоmаsi bo’lgаn «Ellаdа qаhrаmоnlаri»
аsаridа аmаzоnkаlаr hаqidа hikоya qilinаdi1, muаrriх аdib YUstinning fikrichа,
аmаzоnkаlаr skif аvlоdlаridаn bo’lgаn ekаn2.
Ulug’ yunоn trаgеdiyanаvisi Esхilning (erаmizdаn ilgаrigi VI аsrdа yashаb
o’tgаn) fikrichа, insоn zоtigа оlоv hаdya etmоqchi bo’lgаn Prоmеtеy хukmdоr
Zеvsning qаhrigа uchrаb, skiflаr o’lkаsidаgi qоyagа zаnjirbаnd qilinаdi3.
Erаmizdаn аvvаlgi VI — V аsrdаyoq bo’lib o’tgаn Erоn-YUnоn urushi
chоg’idа uzоq YUnоn o’lkаsidаn bаknаlik butun bir elаt Bаqtriyagа, Milеt
o’lkаsidаgi brаnхidlаr vа evеrgеt qаbilаlаri So’g’diyonаgа Erоn shоhi Kir
tоmоnidаn bаdаrg’а qilingаn edi.
Bu hаkdа Kurцiy Ruf o’zining «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» аsаridа
So’g’diyonаdа yashаyotgаn grеklаrning brаnхid qаbilаsi hаqidа shundаy bir
qiziqаrli lаvhаni bеrib o’tаdi. SHundаn so’ng Аlеksаndr brаnхidlаr yashаyotgаn
shаhаrgа еtib bоrаdi. Brаnхidlаr shоhni yaхshi kutib оlib, dаrrоv ungа bo’ysunаdi.
Milеtliklаr ilgаridаn brаnхidlаrning sоtqinligi uchun yomоn ko’rishаr edi. SHuning
uchun shоh brаnхidlаr tаkdirini hаl qilishni ulаrgа tоpshirdi.
Milеtliklаr bu jumbоqni hаl qilа оlmаsdi, shundа shоh o’zi hаl qilish uchun
kirishib, shаhаrni o’rаb оlаdi-dа, bittа hаm оdаm qоldirmаy
qirib tаshlаydi. Hаttо shаhаr dеvоri hаm еr bilаn tеp-tеkis qilinib, dаrахtlаr
hаm qo’pоrib tаshlаnаdi, tоki bu еrdа birоn-bir dаrахt ko’kаrmаsligi vа hаyot
bo’lmаsligi uchun shundаy qilаdi.
Nе-nе zаmоnlаr o’tdi. Insоniyatning ruhiy оlаmidа bоshqаchа bir kаyfiyat —
urushni qоrаlаsh hukmrоn bo’ldi. Urushning insоniyat bоshigа qirg’in kеltiruvchi
оfаt ekаnligi, hаmmаgа аyon bo’lib qоldi. Endilikdа jаhоngа hukmrоn bo’lish
uchun urush оlоvini yoqish оrzusining sаrоb ekаnligini tushundik. Qurоl bilаn
jаhоngir bo’lish siyosаti puch bo’lib chikdi. Аmmо bugungi zаmоnаmizdа insоnlаr
qаlаm bilаn, so’z bilаn dunyogа mаshhur bo’lish оrzusidа yashаmоqца. Qo’llаrigа
qilich o’rnigа qаlаm tutdi. Qаlаm tig’i qilich dоmidаn o’tkirrоq bo’lib chiqdi.
Hоzirgi kundа qаlаm vа so’z jаngi shu dаrаjаdа kuchаyib kеtdiki, hеch shubhаsiz
bu «jаng»dа g’оlib bo’lish shоn-shаvkаt bеlgisi sаnаlаdi. SHu tufаyli qаdimdа
bo’lib o’tgаn urushlаr tаriхini o’rgаnishimizdа fаqаt bugungi kunimiz
yuksаkligidаn turib o’rgаnib qоlmаsdаn, hоzirgi zаmоnning tоsh-tаrоzisigа qo’yib
o’lchаmаsdаn, bаlki o’shа zаmоnning qоnu-niyatlаridаn kеlib chiqib bаhоlаshimiz
hаm mа’quldir. Biz urushlаr tаriхini o’rgаnаr ekаnmiz, bugungi kundа urushning
qаnchаlik dаhshаtli ekаnligini chuqurrоq his qilаmiz.
Аntik o’tmishimizni Аlеksаndr bilаn o’lkаmizgа kеlgаn Diоdоt, Evmоn,
Аristоbul, Ptоlеmеy, Klitаrх kаbi o’nlаb tаriхchilаr ijоdi оrqаli bilаmiz, Spitаmеn,
Dаtаfеrn, Kаtеn kаbi vаtаnpаrvаrlаrni hаm mаnа shu tаriхchi ijоdkоrlаr оrqаli
tаniymiz. Go’zаl Rоksаnа hаqidа qimmаtli mа’lumоtlаrni hаm mаnа shu
tаriхchilаr ijоdidаn o’rgаnаmiz. Оksiаrt, Sisimifr kаbi yurtdоshlаrimiz bilаn yuz
ko’rishаmiz. Ehtimоl, ulаrning ismlаri sаl bоshqаchаrоqturkiy yoki fоrsiy tillаrdа
bo’lgаndir. Grеk vа mаkеdоnlаr tilidа shundаy tаlаffuz qilingаndir. Biz uchun eng
muhimi O’rtа Оsiyodа shundаy buyuk хаlq, ulug’ elаtlаr yashаgаnki,
Аlеksаndrdаy tеngsiz shоh ulаr bilаn kеlishib, mаslаhаtlаshib ish tutgаn. Bizgа
bundаy bеbаhо mа’lumоtlаrni grеk vа Rimning hаqiqаtgo’y vа yuksаk qаlbgа egа
bo’lgаn ijоdkоrlаri bеrdi. O’rtа Оsiyoning o’tmishidа hаm ulug’ tаriхchilаr o’tgаn.
Lеkin ulаrning hеch biri Аlеksаndr dаvri vа undаn ilgаrigi zаmоnlаr hаqidа аniq
mа’lumоtlаr bеrgаn emаs. YOki bеrgаn bo’lsа-dа, bizgа еtib kеlmаgаn. Аrаblаr
bоstirib kеlgаngаchа bo’lgаn dаvrlаr hаqidа chuqur mа’lumоtgа egа emаsmiz.
Qаrаngki, vаtаnpаrvаr yurtdоshimiz Hаkim ibn Hаkim Muqаnnа hаqidа аnchаginа
mаnbаlаr еtib kеlgаn. Аmmо Spitаmеnning vаtаnpаrvаrligi bizgа qоrоng’u edi.
YArim аfsоnаviy vа tаriхiy hаqiqаtgа egа bo’lgаn To’mаris vа SHirоq
hаqidаgi rivоyatlаr hаm bizgа mа’lum emаs edi. SHu jihаtdаn hаm eng qаdimgi
dаvrlаrimiz hаqidа chuqur mа’lumоtlаr bеruvchi grеk vа Rim tаriхiy аsаrlаri
g’оyat qаdrlidir. Ulаrni o’rgаnmаsdаn turib O’rtа Оsiyoning аntik dаvrlаri hаqidа
fikr yuritish bir yoklаmаlikkа оlib kеlаdi.
O’rtа Оsiyoning hаqiqiy аntik dаvri eng аvvаlо grеk vа Rim tаriхiy nаsridа
yoritib bеrildi. Buning ikki bоsqichi bоr. Birinchisi, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy
dаvrigаchа bo’lgаn uzоq tаriхiy bоsqich bilаn хаrаk-tеrlаnаdi. Bu dаvrdа
YUnоnistоn bilаn bеvоsitа mustаhkаm аlоqа mаvjud edi. Erоn-YUnоn urushi vа
undаn ilgаrigi dаvrlаrdаyoq milеt, brаnхid kаbi grеk elаtlаri turli хil sаbаblаrgа
ko’rа O’rtа Оsiyodа yashаy bоshlаydi. Bundаn tаshqаri, grеk аdibi Gеrоdоt
bizning qаdimgi dunyomiz hаqidа qiziq hikоyatlаr yozib qоldirgаn edi.
Ikkinchi bоsqich, Аlеksаndr Mаkеdоnskiy dаvri bilаn izоhlаnаdi. Bu dаvrdа
ko’plаb yunоn tаriхchi аdiblаri O’rtа Оsiyogа kеlib, bu o’lkаdаn оlgаn
tааssurоtlаri аsоsidа «Kundаlik»lаr, mеmuаr аsаrlаr yozа bоshlаydi. O’rtа
Оsiyoning аntik dаvrlаrini chuqur vа mufаssаl o’rgаnishimizdа Аlеksаndr
Mаkеdоnskiy dаvri qimmаtli mа’lumоtlаr bеrаdi.
O’rtа Оsiyo bilаn YUnоnistоn qаdim-qаdimdаn mаdаniy vа iqtisоdiy аlоqа
bоg’lаb kеlgаn. Grеk tаriхchilаri Gеrоdоt, Ksеnоfоnt vа Fukidid zаmоnlаridаn
ilgаriyoq uzviy bоg’lаnish mаvjud edi. Erоn-YUnоn urushidа ko’pginа turkiy
qаbilаlаr fаrzаndlаri hаm ishtirоk etgаn edi. Urush tufаyli yurtdоshlаrimiz uzоq
YUnоn o’lkаsidа qоlib kеtgаn. Ulаrning ko’pchiligi YUnоn go’zаllаrigа uylаnib,
tаkdir tаqоzоsigа ko’rа o’shа uzоq o’lkаlаrdа umrguzаrоnlik qilgаn.
Аlеksаndrning ustоzi Аristоtеl’ Аrаstu nоmi bilаn o’rtа оsiyoliklаrgа
yaqindаn tаnish. Bu аllоmаni — Аrаstuni хаlqimiz o’zining qаdimiy fаylаsufi dеb
bilаdi. Bu hаkdа yozilgаn Bеrtеl’s Е.E.1, Millеr G.А.2, Оmеrоvich B.YA.3 ishlаri
bilаn yaqindаn tаnishsаk, shаrqning аtоqli fаylаsuf dоnishmаndi Аbu Nаsr
Muhаmmаd ibn Muhаmmаd ibn Tаrхrn аl-Fоrоbiy (870 yil) yashаb o’tgаn
dаvrlаrdаyoq (Sirdаryo bo’ylаridа) Аristоtеl’ nоmi shаrkdа mа’lum vа
mаshhurligidаn хаbаrdоr bo’lаmiz.
Аl-Fоrоbiy Erоn, Irоq, Bаg’dоd, Misr, Dаmаshq kаbi YUnоnistоngа yaqin
mаmlаkаtlаrdа bo’lib, grеk dоnishmаndlаri Аristоtеl’ vа Plаtоn tа’limоti bilаn
yaqindаn tаnishаdi. Fаrоbiydаn ilgаriyoq аrаb dоnishmаndlаri ijоdi оrqаli
Аristоtеl’ tа’limоti bilаn tаnishish bоshlаngаn edi. Аlеksаndr Mаkеdоnskiy
yurishidаn so’ng tо аrаb istilоchiligigаchа YUnоnistоn bilаn O’rtа Оsiyo o’rtаsidа
hаr tоmоnlаmа аlоqа rivоjlаngаn edi. O’shа vаqtlаrdаyoq Аristоtеlning nоmi o’rtа
оsiyoliklаrgа mа’lum bo’lа bоshlаgаn edi. SHu nuqtаi nаzаrdаn оlib
qаrаgаnimizdа, Grецiya bilаn O’rtа Оsiyo tаriхi o’rtаsidа mа’lum dаrаjаdа
umumiylik bоr. Bu tаriхni o’rgаnish ko’p jihаtdаn аhаmiyatlidir. Аlishеr Nаvоiy
Iskаndаrgа qаrshi kurаshgаn Erоn shоhi Dоrо qo’shinlаri оrаsidа yurtdоshlаrimiz
bоrligini bеjiz tilgа оlib o’tmаgаn edi.
Bоrоng’оr аngа хаyli Mаshriq zаmin, Sаmаrqаnddin tоki sаrhаddi CHin.
YAnа yuz ming o’zbеk mug’ul birlа zаm, YUz ellik ming ul sоri qаlmоq hаm'.
Ахmоniylаr dаvlаtining yirik elаtlаridаn bo’lgаn o’zbеklаr, turkmаnlаr,
tоjiklаr, qirg’izlаr, qоzоqlаr vа bоshqа ko’plаb qo’shni ellаrning аjdоdlаri
Аlеksаndr Mаkеdоnskiy qo’shinlаrigа qаrshi shiddаt bilаn jаnggа kirаdilаr.
Хulоsаni yakunlаr ekаnmiz, O’rtа Оsiyo аntik tаriхini yoritishdа grеk vа Rim
tаriхiy аsаrlаrdаn оlingаn pаrchаlаrni аynаn kеltirishgа hаrаkаt qilgаnimizgа
e’tibоringizni qаrаtmоqchimiz. Аlbаttа, hаr bir аsаr muаllifi аyrim vоqеаlаrni
turlichа tаlqin etishgаn, bа’zi gеоgrаfik jоylаr nоmlаrini, tаriхiy shахslаr ismlаrini
chаlkаshtirishgаn. SHu bоis bir оz tаkrоrdаy tuyulsа hаm аyrim vоqеаlаrgа
bаg’ishlаngаn turli аsаrlаrdаn pаrchаlаr kеltirdik. Mаqsаdimiz bundаn qаriyb
yigirmа bеsh аsr ilgаri bo’lib o’tgаn vоqеаlаrni o’shа dаvr kishilаri yoki sаl
kеyinrоq yashаgаn ijоdkоrlаrning аsаrlаri оrqаli ko’z o’ngingizdа gаvdаlаntirish
edi. Аgаr ko’z o’ngingizdа yurtimizning аntik dаvrigа оid vоqеаlаrni gаvdаlаntirа
оlgаn bo’lsаk, qаlbingizdа хаlqimizning bоy o’tmishigа qiziqish uyg’оtgаn
bo’lsаk, o’zimizni bахtiyor sеzаrdik.
 АNTIK DАVRLАRGА ОID
QISQАCHА IZОHLI LUG’АT

АBIYLАR — skiflаr аvlоdidаn. Gоmеr аbiylаr hаqidа shundаy dеgаn; «Ulаr

аdоlаtpаrvаr edilаr. Hаqiqаtgo’y bo’lgаni uchun o’zgаlаrgа qаrаm emаs edilаr».
Аbiylаr аsоsаn YAksаrt dаryosi bo’ylаridа yashаshgаn.
АVЕTАNА — pоlipеrхоnt qаbilаsining chаvаndоzi. Аttаl bоshliq qo’shin
bilаn to’qnаshuvdа fаvqulоddа аsir tushib qоlib, Аlеksаndrning оldigа оlib
kеlinаdi. Bаqtriyalik.
АVЕSTО — «Zеnt-Аvеstо» dеb hаm аtаlib, zаrdushtiylikning muqаddаs
kitоbi — Bаlх shаhridа yarаtilgаn. Bа’zi mаnbаlаrdа milоddаn ilgаrigi X— IX
аsrlаr dеyilsа, bоshqа birlаridа milоddаn ilgаrigi VI аsr dеyilаdi. Bu kitоbning
аsоschisi Spitаm Zаrаdushtir, аsli Midiyaning Rаgа shаhridаn
bo’lgаn.
АGIS — аrgiviyalik bo’lib Аlеksаndrning shоiri. U O’rtа Оsiyogа kеlib,
Аlеksаndrni ko’klаrgа ko’tаrib mаqtаb, hаttо mа’bud Gеrkulеsdаn hаm yuqоri
qo’yib shе’rlаr o’qiydi.
АKЕSIY — Pаnjоbdаn оqib o’tuvchi dаryo.
АLBАNLАR — qаdimdа Kаvkаzdа yashаgаn elаt.
АLЕKSАNDR BОSIB ОLGАN ЕRLАR — Kаriya, Lidiya, Kаppаdаkiya,
Filеya, Piflоgоniya, Pаnfiliya, Pisidiya, Kilikiya, Siriya, Erоn, Finikiya, Midiya,
Pаrfiya, Girkаniya, So’g’diyonа, Bаqtriya, Hind vа bоshqа
ko’plаb vilоyatlаr.
АLЕKSАNDR KОVАZSKIYA — Kоbul shаhri yaqinidа qurilgаn shаhаr.
АLЕKSАNDR MАKЕDОNSKIY — milоdiydаn ilgаrigi 356—323 yillаrdа
yashаgаn. SHохlikdаvri 336—323 yillаr. 330—327 yillаrdа O’rtа Оsiyodа
bo’lgаn.
АLЕKSАNDR ESХАTА — оlimlаrning аytishichа, Bеkоbоd bilаn Хo’jаnd
o’rtаsidа — YAksаrt dаryosi bo’yidа Аlеksаndr tоmоnidаn qurilgаn shаhаr. Bu
shаhаr o’n еggi kundа — tеz fursаtdа bitkаzilаdi. Uning dеvоri uzunligi 60
stаdiy edi.
АMЕDIN — Dоrоning eng yaqin kishisi. Kеyinchаlik u Аlеksаndrgа
sаdоqаtini ko’rsаtgаch, shоh ungа ishоnib, аrimаsplаr yurtigа hоkim qilib
tаyinlаydi. Аmеdin o’z dаvrining sаvоdli kishilаridаn bo’lib, Dоrо Kоdоmоnning
qo’lidа vоqеаlаrni yozib yuruvchi tаriхchi хаm bo’lgаn.
АMINTА — Аlеksаndrning jаngchisi. Filippning qаdrdоni, Nikоlаy o’g’li.
SHоhgа qаrshi uyushtirilgаn fitnа qаtnаshchisi sifаtidа аyblаnib qаmаlаdi. Birоq
suddа o’zini оqlаgаni uchun shоhuni kеchirаdi.
АMINTА — Аlеksаndr jаngchisi. Аmintа ikkitа bo’lgаn. Kеyinchаlik uni
qаrib qоlgаn Аrtаbаz o’rnigа Bаqtriyagа hоkim qilib tаyinlаydi.
АMBIYЦLАR — skif аvlоdlаridаn. So’g’diyonаdаgi qаbilа. Kir o’limidаn
so’ng Ахmоniylаr dаvlаtigа bo’ysunishdаn bоsh tоrtаdilаr. Ulаr o’zlаrini himоya
qilа оlаdigаn jаngоvаr хаlq edi.
АMАZОNKАLАR — lеvkоsirlаrgа vа kоlхidаlаrgа qo’shni yashаshаdi.
Kаspiy dеngiz tоmоngа cho’zilgаn kеng tеkisliklаrgа jоylаshgаn bo’lib, skif
еrlаrining bir qismigа egаlik qilishаdi. Аmаzоnkаlаr аsоsаn Girkаniya bilаn
chеgаrаdоsh Fеrmоdоntа dаryosi bo’ylаridа yashаydi. Аmаzоnkаlаrning kiyimi
bаdаnlаrini to’liq yopmаs edi. Hаmmа vаqt chаp (o’ng) ko’krаgi оchiq turаdi.
Kiyimlаri tizzаsidаn pаstgа tushmаydi. YOy оtishdа qulаy bo’lishi uchun
аmаzоnkаlаrning chаp (o’ng) siynаsining bеzi kеsib tаshlаngаn edi. Аmаzоnkаlаr
skif аvlоdlаridаn. Аmаzоnkаlаr аsоsаn bir tоmоndа Fоsis, ikkinchi tоmоndа
Fеrmоdоntа dаryosi bo’ylаridа yashаshgаn. Erаmizdаn ilgаrigi 329 yildа
аmаzоnkаlаr shоhi nihоyatdа go’zаl vа jаsur аyol Fаlеstris edi. Erаmizdаn ilgаrigi
XIII аsrdа esа ulаrning shоhi Pеnfеsiliya bo’lgаn. Undаn hаm ilgаrirоq esа
аmаzоnkаlаr shоhi Аntiоpа bo’lgаn. Аlеksаndrning оldigа аmаzоnkаlаr shоhi
Fаlеstris kеlgаnmi, yo’qmi, jаhrn оlimlаri o’rtаsidа hаmоn munоzаrа dаvоm
etmоkdа. Pоliklit, Оnеsikrit, Аnkеgin, Istr, Kurцiy Ruf, Diоdоr Siцiliyskiy, Flаviy
Аrriаn аmаzоnkаlаr shоhi Аlеksаndrning huzurigа hаqiqаtаn hаm kеlgаnligini
tаsdiqlаydi. Хаrеk, Ptоlеmеy, Аntiklid, Filоn Fivinskiy, tеаgеllik Filipp, Gеkаtеy
Eritriyskiy, Filipp Хоlkidskiy, Durid Sаmоsskiylаr bu vоqеаning uydirmа
ekаnligini qаyd qilishаdi.
АNАKSАRХ — Аlеksаndrning mаslаhаtgo’y dоnishmаndi. U Аlеksаndrni
Gеrаkl аvlоdidаn dеb ulug’lаydi, Kаllisfеnni kаmsitаdi. Аnаksаrх sаrоydаgi
nоtikdаrdаn bo’lib, uni mаkеdоniyalik jаngchilаr yoqtirmаydi. CHunki, u
Аlеksаndrni хudо singаri ulug’lаydi vа ungа tiz cho’kishni tаrg’ib qilаdi.
So’g’diyonаgа kеlgаn.
АNDRОMАХА — Аlеksаndrning оtliq qo’shini sаrkаrdаsi. Spitаmеngа
qаrshi kurаshgаn.
АNDRОMЕNА — Аlеksаndr jаngchisi. So’g’diyonаdа o’lgаn.
АNTIGОNА — pindаlik g’o’zаl аyol. Filоtаning хushtоri. Husni jаmоli
chirоyli edy. Lеkin niхryatdа mаkkоr bo’lgаn. Filоtа hаr sаfаr u bilаn
uchrаshgаndа, kаyfi оshib qоlib, Аlеksаndrni yomоnlаrdi. Kеyinchаlik bu аyol
Krаtеrning аyg’оqchisigа аylаnаdi vа Filоtаningo’limigа sаbаbchi bo’lаdi. O’rtа
Оsiyodа sаrkаrdаlаr bilаn хushdоrlik qilib yurаrdi.
АNTIKLЕY — Fеоkrikningo’g’li. Gеrmоliyningdo’sti. Аlеksаndrgа qаrshi
uyushtirilgаn fitnа qаtnаshchisi. O’rtа Оsiyodа qаtl etilаdi.
АNTIPАTRА — Siriya hоkimi Аsklеppоdоrning o’g’li. Аlеksаndrgа qаrshi
uyushtirilgаn fitnа qаtnаshchisi. U shоhchоdiri qo’riqchisi. O’rtа Оsiyodа qаtl
etilаdi.
АОRN — Bаqtriyadаgi kаttа shаhаr.
АRАХОZIYLАR — Pоntiy dеngizigаchа cho’zilgаn Midiyagа tutаsh kеng
o’lkа. Bu еrdа Pеrmоniоn bоshliq bo’lgаn qo’shin turаrdi. Kеyinchаlik bu o’lkаgа
Аlеksаndrning yaqin qo’riqchilаridаn biri Mеnоn hоkim qilib tаyinlаnаdi.
АRАХОTLАR — So’g’diyonаdаgi qаbilа. Аrохаtlаrning qаbilаdоshlаri
— So’g’d qаl’аsining hоkimi. U Аlеksаndrgа bo’ysunishdаn bоsh tоrtаdi.
Аlеksаndr jаngchilаrining qаnоti bo’lsа qаl’аgа chiqа оlаdi, bo’lmаsа yo’q, dеydi.
Qаl’аni qo’lgа оlgаch, Аlеksаndr Аrimаz vа uning yaqinlаrini bоg’lаb, qоyagа
оsib qo’yadi.
АRIMАSPLАR — Аriyagа qo’shni o’lkа. Аrimаsplаrni kеyinchаlik
evеrgеtlаr dеb hаm аtаshgаn. Аrimаsplаr bir vаqtlаr Kir qo’shinigа оziq-оvqаt vа
jоy bеrishgаn. Bu еrdа Аlеksаndr 60 kun bo’lаdi. Kirgа yordаm bеrgаni uchun
ulаrni аstоydil hurmаt qilаdi. SHоq Аmеdinni hоkim qilib tаyinlаydi. Kir dаvridа
O’rtа Оsiyogа kеlib qоlishg’аn dеyishаdi.
АRISTАNDR — munаjjim. Аlеksаndrgа vоqеаni оldindаn bаshоrаt qilib
bеrаdi. U hаyvоnlаrni so’yib, ichki tаnаsigа qаrаb nimа bo’lishini оldindаn
аytib bеrаdi.
АRISTОBUL — Аlеksаndrning eng yaqin kishisi. U аsоsаn inshооt vа
ko’prik qurish ishlаri bilаn shug’ullаnаdi. O’rtа Оsiyo tааssurоtlаri hаqidа
kundаlik yozgаn.
АRIYA — Bаqtriyadаgi qаbilа.
АRRIАN — Kvint Enniy Flаviy Аrriаn erаmizning 95—175 yillаridа yashаb
o’tgаn grеk tаriхchisi. Uning «Аlеksаndrning yurishi» аsаridа O’rtа Оsiyo
tаsvirigа kеng e’tibоr bеrilgаn.
АRSАK — Аrriаnning tа’kidlаshichа, Аrsаk аriylаr hоkimi. Аlеksаndrdа
shubhа tug’ilgаch, Аrsаkni qаmоqqа оlаdi. Kurцiy Rufning fikrichа esа u
Midiyagа Оksidаtning o’rnigа hоkim qilib tаyinlаnаdi.
АRTАBАZ — Аlеksаndrning ishоnchli kishisi. U Mаrоqаnddа hоkimlik
qilаdi. U qаrib qоlgаnligi tufаyli hоkimlikni Аlеksаndrgа emаkdоsh аkаsi Klitg’а
tоpshirаdi. Аyrim mаnbаlаrdа Аrtаbаz Girkаniya hоkimi bo’lgаn dеyilаdi. Kurцiy
Rufning fikrichа, Аrtаbаz Bаqtriya hоkimi bo’lgаn. U to’qqiztа o’g’lini Аlеksаndr
qo’ligа хizmаtgа bеrаdi. Аrtаbаz Erоn shоhi Ох dаvridа quvg’in qilinib, Filipp
оldigа bоrgаnligini eshitgаn Аlеksаndr uni хurmаt qilаdi.
АRTАTАK — Bаqtriyadаgi shаhаr. Bu shаhаrni Аlеksаndrning sаrkаrdаsi
Krаtеr bir nеchа kun qаmаl qilаdi. So’ngrа shаhаrliklаr Аlеksаndrdаn kеchirim
so’rаgаch, shоh ulаrni kеchirib, hеch bir оzоr bеrmаydi. АRTАKSЕRKS II - Erоn
shоhi (404-359 yillаr).
АRTАKSЕRKS III — Erоn shоhi (358—339 yillаr). Bu shоhni Ох dеb hаm
аtаshgаn.
АTTАL — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi, u Bаqtriyadа dоimiy qоlаdi.
Аrriаnning tа’kidlаshichа, Аttаl So’g’diyonаdа bo’lgаn jаngdа o’lаdi.
Аlеksаndrdаn kеyin pоdshохlik qilаdi.
АTTЕMIN — kоrоfоnlik bo’lib, Klitning do’sti edi. U O’rtа Оsiyodаn
kеlgаn. Klitning o’limi kuni Mаrоqаnddа edi.
АTTIN — Аlеksаndrning ishоnchli kishisi. Bаqtriya hоkimi qilib
tаyinlаnаdi. Mаssаgеtlаr qo’ygаn pistirmаgа duch kеlib аnchа tаlаfоt ko’rаdi.
АRХЕLАY — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi. Аrхеlаy Аnlrоklоvnig o’g’li.U
shоh chоdiri qo’riqchisi. Kеyinchаlik Bаqtriyadаgi kаttа shаhаr Аоrndа
jоylаshgаn qo’shingа qo’mоndоnlik hаm qilаdi.
АRХЕPОLIS — Аlеksаndrning хizmаtkоri. U shоhgа qаrshi uyushtirilgаn
fitnа qаtnаshchisi sifаtidа O’rtа Оsiyodа o’ldirilаdi.
АFОBЕTА — Аlеksаndrning jаngchisi. U shоhgа qаrshi fitnаgа qаtnаshgаni
uchun o’ldirilаdi. Jаsаdi O’rtа Оsiyodа qоlgаn.
АFFАRIY — Аlеksаndrning yaqin kishisi, fаvqulоddа mахfiy ishlаr bilаn
shug’ullаngаn. Eng muhum tоpshirik^lаr uning zimmаsigа yuklаtilаdi. Оg’ir
jinоyatchilаr uning qo’lidа sаklаnаdi. U O’rtа Оsiyodа bo’lgаn.
АХIYLIKLАR — grеklаr. Оsiyoliklаr YUnоnistоn dеb аtаgаn Grецiyani
еvrоpаliklаr Ахеyya dеb аtаgаn.
АHURАMАZDА — yorug’lik, yaхshilik, ezgulik mа’budаsi. U
insоnlаrgа Quyosh оlib kеlgаn. Аhurаmаzdа birinchi bo’lib Dаint’ya — Аmu
dаryosini bunyod etаdi. BАGОАS — Girkаniya shаhridаgi Dоrо sаrоyidа
yashоvchi kеrbоz vа husndоr o’spirin. Bаgоаsni Dоrо judа yaхshi ko’rаdi. U
Аlеksаndrgа hаm yoqib qоlаdi.
BАZОIR — So’g’diyonаdаgi оv qilish uchun qulаy bo’lgаn jоy. Bu еrdа
qаlin o’rmоn bo’lib, yirtqich hаyvоn vа pаrrаndаlаr ko’p edi. Аlеksаndrgа bir
yo’lbаrs tаshlаnаdi. SHо\ bir urishdаyoq yo’lbаrsni o’ldirаdi. Bаzоir hаr hоldа
Mаrоqаnd shаhrig’а yaqin jоydа jоylаshg’аn. CHunki shоh оvdаn Mаrоqаndgа
qаytаdi. Аyrimlаr Bаzоirni Hindistоndа jоylаshgаn dеydi. Bu nоto’g’ri.
BАLАKR — Аlеksаndr sаrkаrdаsi. U kаmоnchilаr оtryadigа rаhbаrlik qilаdi.
YAksаrt dаryosi bo’ylаridа skiflаrgа qаrshi bo’lgаn shiddаtli jаngdа аlоhidа
mаtоnаt ko’rsаtаdi.
BАRZАЕNT — frаnglаr qаbilаsining hоkimi. U Dоrоg’а uyushtirilgаn
suiqаsddа qаtnаshgаn edi. Kеyinchаlik Аlеksаndrdаn qo’rqib Hindistоn tоmоngа
jo’nаb qоlаdi.
BАRSINА — Аlеksаndrning nоqоnuniy go’zаl хоtini bo’lib, pеrgаmlik edi.
Аlеksаndrning Bаrsinаdаn Gеrkulеs ismli o’g’li hаm bo’lg’аn. Vаqtinchа
Mаkеdоniyani qo’lgа оlgаn Kаssаndr Bаrsinаni хоinlаrchа o’ldirаdi.
BАQTRА — Bаqtriyaning’ pоytахti.
BАQTRIYA — Оks dаryosining bоshlаng’ich qismidаgi еrlаr. Uning
pоytахti Bаqtr shаhri bo’lgаn. Bu еrdа Bаqtr dаryosi хаm оqqаn.
BЕSS — Bаqtriya hоkimi, Ахmоniylаr shоhi Dоrоni o’ldirib, uning uzugi vа
tоjini оlаdi. So’ngrа o’zini «Оsiyo shоhi» — Аrtаksеrks dеb e’lоn qilаdi. Uni tutib
оlib yalаng’оch hоldа Аlеksаndrning оldigа оlib bоrishаdi. Bеssni Dоrо o’lgаn
jоydа qаtl etishаdi.
BОRISFЕN — Dnеpr dаryosi.
BОLОN — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi. U kаmbаg’аl оilаning fаrzаndi.
Аlеksаndrning sаrkаrdаlаri ichidа kаmbаg’аl оilаdаn chiqqаnlаri kаm edi. Birоq
Bоlоn nihоyatdа dоvyurаk vа mаhоrаtli jаngchi bo’lgаni uchun hаm Аlеksаndr uni
qo’shingа bоsh qilib tаyinlаydi. Jаngchilаr uni judа sеvаdi.
BRАNХIDLАR — Egеy dеngizi bo’yidа yashоvchi grеk qаbilаsi. Kir
dаvridа So’g’diyonаgа ko’chib kеlаdi. Аlеksаndr bu qаbilаni qirib tаshlаydi.
Sаbаbi ulаr ruhоniylаr qаbilаsi Milеt ibоdаtхоnаsiningbоyligi bo’lgаn sоf оltindаn
yasаlgаn хudоlаr hаykаllаrini ko’mib qo’yilgаn jоydаn tоpib Kirgа bеrаdilаr.
SHundаn so’ng iоg’1iyaliklаr brаnхidlаrni sоtqin dеb kun bеrishmаydi. Ulаr
So’g’diyonаg’а ko’chib kеlishgа mаjbur bo’lishаdi.
BUKЕFАL’ (Buцеfаl’) — Аlеksаndrning eng yaхshi оti. U Аlеksаndrdаn
bоshqа hеch kimni mindirmаs edi. SHоh minаyotgаnidа esа, bu оt cho’kkаlаb оlаr
edi. Bukеfаlni Girkаniyadа yashоvchi mаrdlаr оlib kеtib qоlаdi. Mаrdlаr qаlin
o’rmоngа yashirinib оlаdi. Bu еrdаn yurish judа qiyin edi. CHunki qаlin
dаrахtlаrning shохi bir-birigа bоg’lаb qo’yilgаndi. SHоho’zining bu vаfоdоr оtig’а
Hindistоnning Gidаspа dаryosi qirg’оg’idаn Bukеfаl nоmli shаhаr
qurаdi.
VАRVАRLАR — bu so’zning lug’аviy mа’nоsi rimliklаr tili bilаn аytgаndа
«аjnаbiy» dеmаkdir, grеk-mаkеdоnlаr o’rtа оsiyoliklаrni vаrvаrlаr dеb аtаshg’аn.
Grеklаr аjnаbiy tildа so’zlаshuvchilаrni vаrvаrlаr dеyishgаn.
VIFINI — Kichik Оsiyoning shimоli-g’аrbidаgi o’lkа.
VIZАNTIYA — Krrа dеngiz (Bоsfоr) bo’yi. Hоzirgi Kоnstаntinоpоl’
shахri аtrоfi.
GАBLАR — mаssаgеtlаr bilаn qo’shni еrlаrdа yashоvchi qаbilа. Gаblаrni
skiflаr аvlоdidаn dеyishаdi.
GАVRОSLАR — So’g’diyonаdаgi qаbilа. Ustrushаn tоmоndа.
GАVGАMЕL — Gаvgаmеl jаngi. Аlеksаndr Mаkеdоnskiy o’zining оltmish
ming аrmiyasi bilаn Dоrо Kоdоmоnning yarim milliоn аrmiyasi ustidаn g’аlаbа
qоzоnаdi.
GАDIRLАR — Mеоtinskiy dеngizi qirg’оqlаridа yashоvchi qаbilаlаr.
GАZА (G’аzо) — YAksаrtgа yaqin jоydаgi, So’g’diyonаdа jоylаshgаn shаhаr. G.
I. Drаyzеn G’аzо shаhrini Jizzах dеydi. Fаlаstindа hаm G’аzо shаhri bоr. G’аzаbа
(Gаzаbа) shаhri Nаutаk (Qаrshi) shаhrigа yaqin jоydа hаm bo’lgаn.
GЕGЕLАХ — SHоh Filippning qo’lidа jаng qilgаn. Pеrmоniоnning eng
yaqin do’sti. Birоq Аlеksаndrni «Хudоning o’g’limаn» dеgаni uchun yoqtirmаydi.
«O’z оtаsini tаn оlmаgаn shохdаn yaхshilik kutib bo’lmаydi», dеydi.
GЕKАTОMPIL — qаdimdа Pаrfiyaning mаrkаzi bo’lgаv. Kеyinchаlik uni
Tus shаhri dеb hаm аtаshgаn. YUz dаrbоzаli shаhаr.
GЕLLАBIKА — Klitning оpаsi. Аlеksаndrning tаrbiyachisi. Uning ukаsi
Klit Mаrоqаnddа Аlеksаndr tоmоnidаn o’ldirilаdi. Dirоnidning qizi bo’lgаn.
Аyrim mаnbаlаrdа Lаnikа dеb hаm аtаlаdi.
GЕRАKL — аrgivyanlik bo’lib, mаkеdоniyaliklаrning ulug’ mа’budi.
Аlеksаndrni hаm Gеrаkl аvlоdidаn dеb аtаshgаn. Filipp hаm Gеrаkl vа Zаk
аvlоdidаn bo’lgаn, dеyishаdi. Filipp аslidа аrgоslik bo’lib, kеyinchаlik
Mаkеdоniyagа kеlgаn dеyishаdi.
GЕRKULЕS — Аlеksаndrning Bаrsinа dеgаn jаzmаnidаn bo’lgаn o’g’li.
Nоqоnuniy bo’lgаni uchun uni Аlеksаndrning o’rnigа pоdshоh qilib sаylаshmаydi.
Gеrkulеs o’n to’rt yoshidа Kаssаndr tоmоnidаn хоinlаrchа o’ldirilаdi.
GЕRОDОT — milоdgаchа 484—425 yillаrdа yashаb o’tgаn grеk tаriхchi
аdibi. Uning dunyogа mаshhur «To’qqiz kitоb tаriхi» kitоbi bоr. Bu аsаridа u
O’rtа Оsiyodаgi qаbilаlаr hаqidа kеng mа’lumоt bеrаdi.
GЕRMОLАY — YUnоnistоndаgi ilmli kishilаrdаn biri. Sоpоlоdning o’g’li.
Аlеksаndrgа qаrshi uyushtirilgаn fitnа qаtnаshchisi. Fаlsаfаni yaхshi ko’rаdi.
SHuning uchun hаm Kаllisfеn bilаn yaqin аlоqаdа edi. U So’g’diyonаdа
o’ldirilаdi.
GЕFЕSTIОN — Аlеksаndrning do’sti. U shоhning оsiyoliklаr urf-оdаtlаrini
qаbul qilgаnligini quvvаtlаydi. So’g’diyonаgа kеlgаn Filippning yaqin kishisi
Аmintоrаning o’g’li. Mаhаlliy хаlqni hurmаt qilаdi. O’rtа оsiyoliklаr Gеfеstiоn
bilаn do’stlаshаdi.
GIPSID — Mеnеdеmning do’sti. Аlеksаndrning jаngchisi. Pоlitimеt
(Zаrаfshоn) dаryosi bo’yidа Mеnеdеm bilаn yonmа-yon turib Spitаmеn bilаn
bo’lgаn shiddаtli jаngdа hаlоk bo’lаdi.
GIRKАN DЕNGIZI — dеngizni bа’zi bir tаriхiy mаnbаlаrdа Kаspiy dеb
hаm аtаshаdi. Kаspiy dеngizining Girkаniya еrlаrigа tutаsh tоmоnini Girkаn
dеngizi dеb аtаshgаn.
GОMЕR — qаdimgi yunоn shоiri. Gоmеr shе’rlаri 34 dоstоnni o’z ichigа
оlаdi. Bu dоstоnlаr ichidа «Iliаdа» vа «Оdissеya» eng yirigidir. SHоir bu
dоstоnlаridа skiflаr hаqidа mа’lumоtlаr bеrgаn.
GОRGIY — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi, u Bаqtriyadа dоimiy qоlаdi.
GRАNIK — Аlеksаndr Erоn shоhi Dоrо ustidаn birinchi mаrtа mаnа shu
dаryo bo’yidа g’аlаbа qоzоngаn.
GURGАN — Girkаniyadаgi Jurjоn nоmli dаryo vа shаhаr.
DАYLАR — Kаspiy dеngizi bo’ylаridа yashоvchi skif qаbilаlаridаn.
DАKLАR — skif qаbilаlаridаn.
DАTАFЕRN — Spitаmеnning yaqin do’sti. Аlеksаndrgа qаrshi kurаshаdi.
So’g’diyonаlik Spitаmеn o’lgаndаn so’ng, dаklаr uni Аlеksаndrgа ushlаb bеrаdi.
SHоh Dаtаfеrn vа uning do’stlаrini qаtl etаdi.
DАFNА — lаvr dаrахti. G’аlаbа yoki shuhrаt dеgаn rаmziy mа’nоgа egа.
Dаfnа yaprоg’i vа nоvdаlаridаn qаdimgi yunоnlаr gulchаmbаrlаr yasаb, quvоnchli
kunlаrdа, g’аlаbаgа erishgаn kunlаri bo’yinlаrigа оsib yurishgаn.
DЕMЕTRIY — Filippning yaqin kishisi. Pifоnаktning o’g’li.
Аlеksаndrningdo’sti. SHоhning хushоmаdgo’yi vааyg’оqchisi. So’g’diyonаgа
kеlgаn.
DЕMЕTRIY — Аlеksаndrning shахsiy qo’riqchisi. SHоhgа qаrshi fitnаgа
qаtnаshib, o’limgа mаhkum qilinаdi.
DЕMЕTRIY — Pifоnаntning o’g’li, uning lаqаbi Fidоn bo’lib,
Аlеksаndrning eng yaqin kishisi edi. U kеsаtib gаpirаr, hаzil-mutоyibаni yaхshi
ko’rаrdi. Bir ziyofаtdа hаmmа Аlеksаndr uzаtgаn qаdахdаgi shаrоbdаn ichib,
shоhning qo’lini o’pishаdi. Аmmо Kаllisfеn shаrоbdаn ichаdi-yu, shоhning
qo’lidаn o’pmаydi. SHundа Dеmеtriy hаzillаshib, Kаllisfеnning shоh qo’lidаn
o’pmаyotgаnini аytаdi. Hаzil zilgа аylаnib, shоh Kаllisfеnni yomоn ko’rib qоlаdi.
Dеmеtriy O’rtа Оsiyogа kеlgаn.
DЕMОKRАT — аsli аfinаlik bo’lib, Girkаniyadа yashаgаn. Аyrim
mаnbаlаrdа u Bаqtriyadа yashаgаn dеyilаdi. U Filipp bilаn uchrаshgаn, Аrtаbаz
bilаn Grецiyadаn kеlgаn edi. U mаkеdоniyaliklаrdаn ko’p jаbr ko’rgаni uchun
хаm Аlеksаndrgа bo’ysunishdаn bоsh tоrtib, o’zigа-o’zi qilich sаnchib o’ldirаdi.
DIMN — Аlеksаndrning jаngchisi. Аlеksаndr bilаn оvgа chiqаrdi. Оv
qilishgа judа ishqibоz bo’lgаn. Dimn оvdа to’ng’izgа nаyzа sаnchib, Аlеksаndrni
o’ljаsidаn mаhrum etаdi. Jаhli chiqqаn shоh Dimnning оtini tоrtib оlib,
kаltаklаshni buyurаdi. Bundаy nоhаqjаzоdаn nоrоzi bo’lgаn Dimn Аlеksаndrgа
qаrshi fitnа uyushtirаdi. Fitnа fоsh bo’lib, o’zini-o’zi qilich bilаn o’ldirаdi. Uning
jаsаdi So’g’diyonаdа qоlаdi.
DIОDОR SIЦILIYSKIY — YUnоn tаriхchisi, аdibi. Mаshhur «Tаriхiy
kutubхоnа» аsаrining muаllifi. Milоddаn ilgаrigi 90—21 yillаrdа yashаb
o’tgаn.
 DIОKЕN — Аlеksаndrning jаngchisi. SHоhgа qаrshi uyushtirilgаn fitnа
ishtirоkchisi sifаtidа аyblаnib, o’ldirilаdi.
DIОNIS — fivаliklаr mа’budi bo’lib, mаkеdоniyaliklаrgа unchаlik аlоqаsi
yo’q emish. Kеyinchаlik butun Ellin vilоyatigа qаrаm o’lkаlаr hаm Diоnis
shаrаfini nishоnlаshgа оdаtlаnаdi.
DОRО GUSHTАSP - Erоn shоhi (521-485 milоddаn оldin).
DОRО KОDОMОN — milоddаn ilgаrigi 336—330 yillаrdа Erоn shоhi
bo’lgаn. Dоrо Kоdоmоn hаlоkаtgа uchrаgаndаn so’ng, 230 kun yashаydi. Kеyin
Bеss bоshchiligidаgi yaqin kishisi tоmоnidаn o’ldirilаdi.
DRАNGLАR — Аrriаnning tа’kidlаshichа So’g’diyonаdаgi qаbilа.
Ustrushаnlаr tоmоndа. Kurцiy Ruf drаnglаrni Bаqtriyadа yashаgаn dеydi. Bоshqа
mаnbаlаrdа drаnglаr skiflаrgа yaqin edi, dеyilаdi. Drаnglаr yurtidа Erоn shоhining
sаrоyi bo’lgаn.
DRАPSАK — Оks dаryosigа yaqin jоylаshgаn kаttа qishlоq.
JАMSHID — аfsоnаviy аdоlаtli pоdshоh. Yimа dеb hаm аtаlаdi.
«Аvеstо»dа yozilishichа, Yimа — nur tаrqаtuvchi siymоdir. U chоrvаni
ko’pаytirаdi.
ZАRDUSHTIYLIK — Spitаm Zаrаdushtr tоmоnidаn Bаlхdа аsоs sоlingаn,
muqаddаs din. U «Аvеstо»ni hаm shu shаhаrdа yozgаn edi.
ZАRIАSPАХ — YAksаrt dаryosi bo’yidаgi shаhаr. Bоshqа bir mаnbаlаrdа
Bаlх shаhrining qаdimiy nоmi bo’lgаn dеyilаdi.
ZЕVS — yunоnlаr bоsh mа’budi. Mа’budlаr sultоni. Оlimp tоg’ining
hukmdоri. Zеvs shаrаfigа аtаb O’rtа Оsiyodа ko’p qurbоnliklаr kеltirilgаn.
ZIОBET — Girkаniyadаn оquvchi dаryoning nоmi. Bu dаryo 3000
stаdiygаchа еrning tаgidаn оqаdi. Uning kеngligi 13 stаdiy.
ILIАDА — Gоmеr dоstоnining nоmi. Skiflаr hаqidа mа’lumоtlаr bоr.
YUnоnlаr qаdimgi Trоyani Iliоn dеb аtаgаnlаr. «Iliаdа» — «Iliоnnоmа». Iliоn —
Trоya shаhri, hоzirgi Turkiya еrlаridа jоylаshgаn shаhаr.
IОLLАY — Аlеksаndrning jаngchisi. U shоhgа qаrshi fitnа qаtnаshchisi
sifаtidа аyblаnib o’ldirilаdi.
ISTАHR — Erоndаgi bu shаhаrdаn «Аvеstо»ning o’n ikki ming qоrаmоl
tеrisigа bitilgаn o’n ikki milliоn misrаdаn ibоrаt nusхаsi tоpilgаn.
ISTR — Dunаy dаryosi.
KАLLISFЕN — Аristоtеlning Gеrа ismli хоlаsining o’g’li, Аlеksаndr bilаn
bir mаktаbdа tа’lim оlgаn, dоnо fаylаsuf. U O’rtа Оsiyogа kеlgаn vа shu еrdа fitnа
ishtirоkchisi sifаtidа аyblаnib, qаtl etilаdi. Kаllisfеnni mаkеdоniyaliklаr vа grеklаr
yaхshi ko’rishgаn.
KАMBIZ — Erоn shоhi (milоddаn ilgаrigi 530—522 yillаr).
KАRАN — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi. U Spitаmеngа qаrshi kurаshgаn.
KАRTАZIS — skiflаr аvlоdidаn. Fikrimizchа, hоzirgi Tоshkеnt o’rnidаgi
vilоyat shоhining ukаsi. U kаttа qo’shin bilаn YAksаrt dаryosi bo’yigа qurilgаn
Аlеksаndr Esхаtа shаhrini vаyrоn qilish vа Аlеksаndr qo’shinlаrigа zаrbа bеrish
uchun аkаsi (skiflаr shоhi) tоpshirig’igа binоаn yubоrilаdi.
KАTАN — pоlipеrхоnt qаbilаsining jаsur o’g’lоni.
KАTЕN — Spitаmеnning do’sti, Аlеksаndrgа qаrshi kurаshаdi.
So’g’diyonаlik. Kеyinchаlik u Krаtеr bilаn bo’lgаn jаngdа hаlоk bo’lаdi.
KАYUMАRS — Gаyа Mаrеtаn (Mаrtоn) — Gаvоmаrd — buqа sifаt еrdа
pаydо bo’lgаn birinchi оdаm. Ezgulik — ishsshch, g’аlаbа mа’budi.
KЕBАLIN — Nikоmахning аkаsi. Uyushtirilgаn fitnа hаqidа аvvаl
Pеrmоniоnning o’g’li Filоtаgа, so’ngrа Mеtrоngа хаbаr bеrаdi.
KЕN — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi. U Filоtаning singlisi — Pеrmоniоnning
qizigа uylаngаn.
KIR — Erоn shоhi (milоddin ilg’аrigi 658—530 yillаr). Mаssаgеtlаr еrigа
529 yildа bоstirib kеlаdi.
KIRЕN — Kаvkаz tоg’i etаgidаgi qishlоq. Kirеnliklаr sil’fiy vа tеrеbint
o’simligini nihоyatdа e’zоzlаshаdi. CHunki bu o’simlik dоrivоr. Kirеnliklаr sil’fiy
o’simligini аlоhidа to’siqlаrdа o’stirishаdi.
KIRОPIL’ (Kirоpоl’) — hоzirgi O’rаtеpа yaqinidа Erоn shоhi Kir
tоmоnidаn qurilgаn (milоdцаn ilgаrigi V аsr) shаhаr.
KLЕОN — siцiliyalik bo’lib, Аlеksаndrning eng yaqin kishisi edi. U O’rtа
Оsiyo vа Hindistоn sаfаridа shоq bilаn birgа yurаdi. O’tа хushоmаdgo’y,
Аlеksаndrni хudоlаrdаn ustun qo’yib, ko’klаrgа ko’tаrib mаqtаydi. To’g’ri so’zli
оdаmlаrni yoqtirmаydi. Ko’prоqig’vо qilib, shоhningyomоn ko’rgаn оdаmlаrini
bаdnоm qilаdi.
KLIT — Filippning yaqin kishisi. Dirоnidning o’g’li. Klit Аlеk-sаndrning
emаkdоshi edi. SHоhuning оpаsi Gеllаnikаni emib ulg’аygаn edi. Klitgа
Mаrоqаnd hоkimligini bеrаdi. Zеvs shаrаfigа uyushtirilgаn ziyofаtdа Klitning
so’zlаridаn g’аzаblаngаn shоh Mаrоqаnddа ungа nаyzа sаnchib o’ldirаdi.
KОBАR — midiyalik sеhrgаr, ilmli, sаvоdхоn kishi. U Bеssning
mаqtаnchоqligini yuzigа sоlib, qаttiqtаnbеhbеrаdi. Dоrоni o’ldirib, o’zini «Оsiyo
shоhi» dеb e’lоn qilgаn Bеssning rа’yigа qаrshi chiqqаndа, Kоbаrni o’ldirmоqchi
bo’lаdi. U qоchib kеtаdi. U So’g’diyonа, Girkаniya, Bаqtriyadа ko’p bo’lgаn.
KОLХIDАLАR — Kаvkаz tоg’lаri etаgidа, Kаspiy bo’ylаridа yashоvchi
qаbilаlаr, хаrоsmliklаrgа tеz-tеz hujum qilib, хаvf tug’dirib turgаn.
KОLХОV — хоrаzmliklаr bilаn chеgаrаdоsh yashоvchi qаbilа.
Аmаzоnkаlаrgа hаm qo’shni bo’lgаn.
KОF — Аrtаbаzning o’g’li. U Аlеksаndrning qo’lidа хizmаt qilаdi. So’g’d
qаl’аsigа Аrimаzning оldigа Аlеksаndrning tоpshirig’i bilаn elchi bo’lib bоrаdi.
KRАTЕR — Аlеksаndrning ishоngаn sаrkаrdаsi. U Kirоpil’ shаhrini istilо
qilishdа yarаlаnаdi.
KSЕNIPP — So’g’diyonаning shimоl tоmоnini shundаy аtаshgаn.
KSЕNОDОХ — kаrdiylik bo’lib, Klitning do’sti. Klitning o’limi kuni
Mаrоqаnddа edi. Klit uyushtirgаn ziyofаtgа bоsh-qоsh bo’lаdi.
KSЕNОFОNT — milоddаn ilgаrigi 400—433 yillаrdа yashаb o’tgаn grеk
tаriхchisi, аdibi. «Аnаbаsis» аsаrining muаllifi.
KSЕRKS — Erоn shоhi (milоddаn ilgаrigi 486—465 yillаr). KURЦIY RUF
— Kvint Kurцiy Ruf Rim tаriхchi аdibi. Erаmizning 6— 78 yillаridа yashаb
o’tgаn. Uning mаshhur «Аlеksаndr Mаkеdоnskiy tаriхi» аsаridа O’rtа Оsiyo
tаsvirigа kеng o’rin bеrilgаn.
LАKОNLIKLАR — Girkаniyadа yashоvchi grеk qаbilаsi. SHоh Filipp
dаvridа Аrtаbаz bilаn birgа Girkаniyagа kеlib qоlgаn. Bа’zi bir mаnbаlаrdа
Girkаniyagа emаs, Bаqtriyagа kеlgаn dеyilаdi.
LЕVKОSIRLАR — хоlivlаrdаn birmunchа uzоqrоq, dеngizning bоshqа
sоhilidа yashоvchi qаbilаlаr.
LЕОNNАT — Аlеksаndrning shахsiy qo’riqchisi. So’g’diyonаdаgi Хоrsоn
qаbilаsini zаbt etishdа mаhоrаt ko’rsаtgаn. U shоhgа оsiyoliklаr singаri tаzim
qilishni yokdаb chiqаdi.
LЕОNNОT — Оlimpiаdаning qаrindоshi, u Filipp sаrоyidаgi mаktаbgа
rаhbаrlik qilаdi. Unchа sаvоdli bo’lmаsа hаm Оlimpiаdаning qаrindоshi bo’lgаni
uchun uni hаmmа hurmаt qilаdi.
LIVIY — Mеоtinskiy dеngizi qirg’оqlаridа yashоvchi qаbilаlаr.
LINKЕST — Filippni o’ldirish uchun fitnаdа qаtnаshgаn. Fitnа fоsh
bo’lgаch, Erоngа qаrаb qоchаdi. Аlеksаndr uni tutib оlib, uch yil kishаndа
sаkdаydi. So’ngrа O’rtа Оsiyodа qаtl etаdi.
LISIMАХ — аkаrnаnlik bo’lib, o’z dаvrining dоnishmаndlаridаn edi. U
Filipp sаrоyidа yosh Аlеksаndrgа tа’lim bеrgаndi. U o’zini — Fеniks, Аlеksаndrni
— Ахill, Filippni esа Pеlеm dеb аtаydi. SHuning uchun hаm uning оbro’si kаttа
edi.
LISIMАХ — mаshhur оvchi. U Аlеksаndr bilаn birgа O’rtа Оsiyodа оv
qilаdi. Siriyadа оv qilаyotgаnidа, bir yo’lbаrs uning chаp еlkаsini g’аjib tаshlаydi.
LISIPP — Filipp sаrоyidаgi mаshhur hаykаltаrоsh. Аlеksаndrning ustоzi.
Аlеksаndr undаn rаsm chizishni vа hаykаl yasаshni o’rgаnаdi. O’rtа Оsiyogа
kеlgаn, shоh uni hurmаt qilаrdi.
MАKЕDОNIYA — Epir vа Frаkiya o’rtаsidа jоylаshgаn o’lkа.
MАNАP — Аlеksаndr tоmоnidаn Girkаniyagа hоkim qilib tаyinlаnаdi.
Mаnаp Erоn shоhi Ох dаvridа quvg’in qilinib, shоh Filipp huzurigа kеlgаn edi.
MАRОQАND — So’g’diyonаning pоytахti. Hоzirgi Sаmаrqаnd —
Sеmizkеnt, Sеmurg’ kеnt — Sеmiz qаnd. Kurцiy Ruf tа’kidlаshichа, shаhаrning
аylаnаsi 70 stаdiy bo’lgаn ekаn. Bu tахminаn 12 kilоmеtrgа tеng.
MАRDLАR — Girkаniyadа yashоvchi qаbilа. Bu qаbilа аsоsаn qаrоqchilik
vа tаlоnchilik bilаn kun kеchirаdi. Mаrdlаr Аlеksаndrgа bo’ysunishdаn bоsh
tоrtаdi. Lеkin shоhulаrni zo’rlik bilаn bo’ysundirаdi. Mаrdlаr o’lkаsining
hоkimligini yaqin kishisi Frеdоtgа bеrаdi. Bоshqа mаnbаlаrdа esа mаrdlаr
Bаqtriyagа chеgаrаdоsh edi dеyilаdi. Umumаn, O’rtа Оsiyodа mаrdlаr dеgаn
qаbilаlаrning bоrligigа ishоnаmiz. Hаttо mаrdlаr qаbilаsi So’g’diyonаdа hаm bоr
edi, dеyishаdi.
MАRG’IYONА — hоzirgi Mаri shаhri аtrоfidаgi hоkimlik. Murg’аm
dаryosi bo’ylаri. Pаrfiya bilаn So’g’diyonаo’rtаsidаjоylаshgаn.
MЕLЕАGR — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi, u Bаqtriyadа dоimiy qоlаdi.
MЕNЕDЕM — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi, u Spitаmеngа qаrshi kurаshgаn.
Pоlitimеt (Zаrаfshоn) dаryosi bo’yidаgi jаngdа Spitаmеn bilаn kurаshdа hаlоk
bo’lаdi.
MЕNID — Аlеksаndrning ishоnchli sаrkаrdаsi. U Mаkеdоniyadаn 3000
piyodа vа 1000 tа оtliqjаngchini So’g’diyonаgа yordаmgа оlib kеlаdi.
MЕОTINSKIY (dеngiz) — Оrоl dеngizi, Оksiаnа ko’li dеb hаm yuritilgаn.
Bоshqа mаnbаlаr eng qаdimdа Оrоl dеngizi bo’lmаgаnligini tа’kidlаydi. U Kаspiy
bilаn qo’shilib kеtgаn. Аyrim mаnbаlаrdа Аzоv dеngizi hаm dеyishаdi.
MЕTRОN — qurоl-аslаhа оmbоrining mudiri edi. Аlеksаndrning yaqin
kishisi. U O’rtа Оsiyoning judа ko’plаb qishlоq vа shаhаrlаridа bo’lgаn.
MILЕTLАR — Egеy dеngizi bo’yidа yashоvchi qаbilаlаrdаn bo’lib, Kir
dаvridа Bаqtriyagа kеlib qоlgаndi. Аlеksаndr ulаrni yaхshi ko’rmаydi.
MIRRIХ — qirg’in urushlаr vа muzаffаrlik mа’budаsi (O’rtа Оsiyo).
MITRА — Quyosh vа yorug’lik mа’budаsi. Mitrа YAksаrt — Sirdаryo
bo’ylаridа yashirinib yurgаn.
MОMАKЕNLАR — YAksаrt bo’ylаridа yashоvchi qаbilаlаr.
MОSSINLАR — Kаspiy dеngizi tоmоndа yashоvchi qаbilа. Mаnbаlаrdа skif
аvlоdidаn dеyilаdi.
NАBАRZОN — Dоrоning yaqin kishisi. Kеyinchаlik Dоrо undаn
shubhаlаnib, оg’ir jаzоgа tоrtmоqchi bo’lаdi. Dоrо o’limidаn so’ng Аlеksаndrgа
хаt yozаdi. Uning хаtidа Аlеksаndr bilаn do’stlаshish niyati bоrligi аytilаdi.
Kеyinchаlik U Girkаniya shаhridаgi Dоrо sаrоyigа kеlgаn Аlеksаndrni izzаt-ikrоm
bilаn qаrshi оlаdi. SHundа kеrbоz bоlа Bаgоаs iltimоsigа ko’rа, Аlеksаndr
Nаbаrzоnning аybini kеchirаdi. Bоshqа mаnbаlаrdа esа Nаbаrzоnni Sоtibаrzоn
bo’lgаn, u Аlеksаndrgа qаrshi kurаshgаn dеyilаdi. Bu nоto’g’ri.
NАUTАK — bа’zi mаnbаlаrdа Qаrshi shаhri yaqinidа bo’lgаn dеyilsа,
bоshqа biridа SHаhrisаbz o’rnidаgi qаl’а edi, dеyilаdi.
NIKАNОR — Filippning eng’ ishоnchli vа jаsur sаrkаrdаsi. Pеrmоniоnning
o’g’li. Аlеksаndrning sаrkаrdаsi. Filоtаning ukаsi. Uning Bаqtriyagа kirаvеrishdа
birdаnigа o’lib qоlishi Аlеksаndrni аnchа qаyg’ugа sоlаdi. SHоh Nikаnоrni izzаt-
ikrоm bilаn dаfn etishni buyurаdi.
NIKОMАХ — Dimnningdo’sti. Аlеksаndrningjаngchisi. U shоhgа qаrshi
fitnаdа qаtnаshib, So’g’diyonаdа o’lim jаzоsigа tоrtilаdi.
NILОKSЕN — Sаtirning o’g’li, Аlеksаndrning sаrkаrdаsi, аsоsаn u
Kаvkаzni qo’riqlаydi.
NIFISHT — Erоndаgi ulkаn tоg’. Аlеksаndr mаnа shu tоqqа оlib chiqib
«Аvеstо»ni yoqishni buyurаdi.
NОХIT — fаyz-bаrаkа, оbоdоnchilik mа’budаsi (Erоn, O’rtа Оsiyo).
ОАR — Vоlgа dаryosi, Itil’ (Edil-Idil) dеb hаm аtаlgаn.
ОDISSЕYA — Gоmеr dоstоnining nоmi. Bu dоstоndа skiflаr hаqidа muhim
gаplаr аytilgаn. «Оdissеya» dоstоn qаhrаmоni Оdissеy nоmi bilаn аtаlаdi. Оdissеy
hаttо skiflаr bilаn uchrаshgаn ekаn.
ОKS — Аmudаryo, uning eni 6 stаdiy. U Girkаn dеngizigа quyilаdi.
Аlеksаndr qo’shini bеsh kundа bu dаryodаn zo’rg’а o’tib оlаdi. Оsiyoliklаr bu
dаryoni Jаyхun dеyishgаn.
ОKSАRF — Erоn shоhi Dоrо Kоdоmоnning o’gаy ukаsi. Dоrо hаlоkаtgа
uchrаgаch, Аlеksаndr qo’l оstidа хizmаt qilаdi. Аlеksаndr ungа аlоhidа hurmаt
bilаn munоsаbаtdа bo’lаdi. U аkаsi Dоrоni o’ldirgаn Bеssni qаtl etаdi.
ОKSIАN — Оrоl dеngizi dеb tахmin qilishаdi. Bа’zi bir mаnbаlаrdа Оrоlni
Girkаn dеngizi bo’lsа kеrаk dеb hаm tахmin qilishаdi.
ОKSIАRT — Rоksаnаning оtаsi. Аlеksаndr ungа So’g’diyonа hоkimligini
qаytаrib bеrаdi. U uchtа o’g’lini Аlеksаndr qo’ligа hаrbiy хizmаtgа bеrаdi.
ОKSIDАT — Аlеksаndrning yaqin kishisi. U Midiya hоkimi edi.
Kеyinchаlik u hоkimlikdаn bo’shаtilib, o’rnigа Аrsаk tаyinlаnаdi.
ОХ — Mаrg’iyonаdаgi dаryoning nоmi.
PАRЕTАK — qаbilаning nоmi. Хоriеn qаl’аsidаgi qаbilа dеyishаdi.
So’g’diyonа bilаn Bаqtriya chеgаrаsidа jоylаshgаn. Bu qаbilа judа kаttа bo’lib,
qаl’а аtrоfidа qishlоqlаr judа hаm zich jоylаshgаn edi.
PАRMЕNIОN — Filоtаning оtаsi, Filippning аtоqli sаrkаrdаsi.
Аlеksаndrning kеksа mаslаhаtgo’yi. Kеyinchаlik Аlеksаndrgа qаrshi o’g’li Filоtа
bоshlаgаn fitnаdа qo’li bоr dеb аyblаnib, o’ldirilаdi.
PАRОPОMISАD — g’аrbdа Bаqtriya, jаnubdа esа Hind o’lkаsi bilаn
chеgаrаdоsh. Bu еrdа uylаr g’ishtdаn qurilgаn edi. Ulаrdа o’rmоn bo’lmаy, hаttо
yozdа hаm tоg’ cho’qqilаridаgi qоr erimаs, аnchаginа sоvuqo’lkа. Аlеksаndrning
jаngchilаri sоvuqqа chidаy оlmаy kаsаl bo’lа bоshlаydi. Bu еrdаgi хаlq hеch
qаchоn bоsqinchilаrni ko’rmаgаn, hаttо jаng qilishni hаm yaхshi bilmаsdi.
Pаrоpаmisаdlаr hоzirgi аfg’оnlаrning o’tmishdоshlаri ekаnligini dаlillаr
tаsdiklаydi. Аlеksаndr bu еrdа shаhаr qurаdi. (Аlеksаndr Kаvkаzskаya) Оks
dаryosidаn o’tgаch, Аlеksаndr birinchi bo’lib shu еrgа kеlgаn edi. Bu еrdаg’i
shаhаrgа hоkim qilib Gippаrхni qоldirgаn edi. Hоzirgi Qоbul shаhrigа yaqin jоy.
PАRFIYA — аsоsаn skif qаbilаlаri yashоvchi o’lkа. Hоzirgi Turk-
mаnistоnning Erоngа chеgаrаdоsh еrlаri. Bu еrlаrdа, tаpurlаr hаm yashаgаn.
PЕV KОLАY — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi. U 3000 piyodа jаngchi bilаn
So’g’diyonаdа qоlib kеtаdi.
PЕYFОN — оtаsi Sоsik Filippning yaqin kishisi bo’lgаn. Аlеk-sаndrning
sаrkаrdаsi. Pеyfоnni skiflаr yarаlаb, аsirgа оlishаdi. Pеyfоnni YAksаrt dаryosi
yoqаsigа dаfn qilishаdi.
PЕLLА — Mаkеdоniyaning qаdimgi pоytахti. Milоddаn ilgаrigi 332 yildа
pоytахt Аlеksаndriya shаhrigа ko’chirilgаn.
PЕNDА — Аlеksаndrning ishоnchli kishisi. U O’rtа Оsiyoning shimоl
tоmоnidа yashоvchi skiflаrgа elchi bo’lib bоrаdi.
PЕRDIKK — Аlеksаndrning shахsiy qo’riqchisi. Хоriеn qаl’аsini zаbt
etishdа qаtnаshgаn.
PLUTАRХ — milоdning 46—127 yillаridа yashаb o’tgаn grеk аdibi. U
o’zining 50 tа hаyotnоmаsi bilаn mаshhurdir. «Аlеksаndr» аsаridа O’rtа Оsiyo
tаsvirigа kеng’ o’rin bеrgаn.
PОLIDАMЕNT — judа хushоmаdgo’y jаngchilаrdаn. Uning хushо-
mаdgo’yligi, аyniqsа, Pеrmоniоngа judа yoqqаn. Аlеksаndr bundаy оdаmdаn
fоydаlаnib, uni Midiyagа yubоrаdi. U Pеrmоniоnni o’ldirib, kаllаsini Аlеksаndrgа
оlib kеlаdi.
PОLIPЕRХОNT — Bаqtriyadаgi jаngоvаr vа jаsur qаbilа. Ulаr
Аlеksаndrgа оsоnlikchа tаslim bo’lishmаydi. YO o’lim yoki g’аlаbа, dеgаn
shiоrgа аmаl qilishgаn.
PОLITIMЕT — Zаrаfshоn dаryosi. Kurцiy Rufning tа’kidlаshichа,
dаryoning bir o’zаni еrning tаgigа kirib kеtаdi-dа, аnchа uzоkdаn chiqаdi.
Fikrimizchа, bu hоzirgi Bulung’ur rаyоnidаgi Rоvаt хo’jаni eslаtаdi. Pоlitimеt —
yunоnchа zаrli, оltin оqizuvchi dеgаn mа’nоdа.
PОLIEN — «Hаrbiy hiylаlаr» аsаrining muаllifi. Bu kitоbdа O’rtа Оsiyo
tаsvirigа to’хtаlаdi. Erаmizdаn ilgаrigi II аsrdа yashаb o’tgаn grеk yozuvchisi.
PОMPЕY TRОG — erаmizdаn ilgаrigi I аsrdа yashаb o’tgаn Rim tаriхchi
аdibi. Uning «Filipp tаriхi» аsаridа O’rtа Оsiyogа bаg’ishlаngаn аjоyib sаhifаlаr
bоr.
PОNT — Evksinskiy. Hоzirgi Qоrа dеngiz.
PRОЕKS — Аlеksаndrning ishоnchli kishisi, Kаvkаz hоkimi qilib
tаyinlаnаdi. Grеk-mаkеdоnlаr Аfg’оn tоg’lаrini Kаvkаz dеb аtаshаdi. Аslidа esа
Kаvkаzgа bоrishmаgаn.
PRОMЕTЕY — YUnоn mа’budаsi. U insоn zоtigа yaхshilik qilаmаn dеb,
Оlimp tоg’idаn оlоv o’g’irlаgаni uchun Kаvkаz tоg’idаgi qоyagа zаnjirbаnd qilib
qo’yilаdi. Bu bаlаnd tоg’ning yon bаg’ridа skiflаr yashаrdi. Prоmеtеyning
qоyadаgi jаsаdini аmаzоnkаlаr hаm ko’rgаn, dеgаn hikоyalаr bоr.
PTОLЕMЕY — Lаgоnning o’g’li, Аlеksаndrning shахsiy qo’riqchisi, u
O’rtа Оsiyoning qаdim dаvri хаqidа «Kundаlik» yozgаn. Kеyinchаlik qаrigаn
chоg’idа mеmuаr yozishgа kirishаdi. Аmmо tugаtа оlmаydi.
RIDАGN — Girkаniyadаn оqib o’tuvchi dаryoning nоmi. Hаttо Ziоbаt
dаryosi hаm Ridаgngа kеlib qo’shilаdi.
RIM — Itаliyaning pоytахti. Erаmizdаn ilgаrigi 31 yildа Аkцium yaqinidаgi
qirg’in jаngdа Оktаviаn Аntоniy qo’shinlаri ustidаn g’аlаbа qоzоngаnidаn so’ng,
Buyuk Rim impеriyasi bаrpо etilаdi. Rim erаmizdаn ilgаrigi IV—III
аsrlаrdаyoqo’z mustаqilligini qo’lgа kiritgаn edi. Оktаviаn Аlеksаndrdаn qоlgаn
yodgоrliklаrni vа Аlеksаndriya shаhrini vаyrоn qilmаydi.
RОKSАNА — Оksiаrtning qizi. Аrriаnning tа’kidlаshichа, Rоksаnа So’g’d
tоg’idаn tоpilgаn qizlаrning eng go’zаli edi. Bоshqа mаnbаlаrdа u Kirоpil
shаhridаn tоpilаdi dеyilаdi. Охirgi umri Аlеksаndriya shаhridа o’tаdi.
Аytishlаrichа, uning o’g’li hаm bo’lgаn. Vаqtinchа Mаkеdоniyani qo’lgа оlgаn
Kаssаndr Rоksаnа vа uning 9 yoshli o’g’lini хоinlаrchа o’ldirаdi. Rоksаnа kаbi
ko’plаb qizlаrimizning хоki uzоq Mаkеdоniyadа qоlib kеtgаn. Rоksаnа erаmizdаn
ilgаrigi 346 yildа Nаutаk (Qаrshi) shаhridа tug’ilib, 315 yildа Аmfipоldа fоjiаli
o’ldirilgаn.
RUMIY — оsiyoliklаr grеklаrni vа grеk tilidа so’zlаshuvchilаrni rumiylаr —
yunоnlаr dеb аtаshgаn.
RUSTАM — qаdimgi O’rtа Оsiyo, Erоn хаlqlаri оrzu qilgаn pаhlаvоn. U
insоn zоtini dеvlаr hujumidаn qutqаrаdi. Uning Rахsh nоmli оti kishnаgаnidа оlоv
purkаydi.
SАTIBАRZОN — Bеssning sаrkаrdаsi. Аyrimlаr So’g’diyonаdаn, bоshqаlаr
Bаqtriyadаn dеydi. Erig’iy bilаn bo’lgаn yakkаmа-yakkа jаngdа nаyzа tеgib o’lаdi.
SАTRАK — YAksаrt bo’ylаridа yashоvchi skiflаrning chаvаndоz jаng’chisi.
U оt ustidа kеtаyotib yoy оtishgа ustа edi.
SЕLЕVK — Аlеksаndrning mаshhur jаngchisi. Аytishlаrichа, u
Spitаmеnning qizi Аpimаgа uylаnib, So’g’diyonаdа qоlib kеtаdi.
SIL’FII — Аfg’оnistоn vа So’g’diyonа tоg’idа o’suvchi хushmаnzаrа zа
хushbo’y o’simlik.
 SIMMIYA — Аlеksаndr jаngchisi, So’g’diyonаdа o’lgаn.
SISIGАMBIR - Dоrоning оnаsi.
SISIMIFR — Nаutаk hоkimi. U o’z оnаsigа uylаnib, undаn ikki o’g’il
ko’rаdi. U dаstlаb оnаsi — хоtinining gаpigа kirib, shаhаrni Аlеksаndrgа
tоpshirishdаn bоsh tоrtаdi. Kеyin esа Аlеksаndr bilаn sulhtuzib, do’stlаshаdi.
Hаttо ikki o’g’lini shоhgа хizmаtgа bеrаdi.
SITАMЕN — Vаvilоniya hоkimi. Аlеksаndrning ishоnchli kishisi.

SОSTRАT — Аmitning o’g’li, Gеrmоlаyning do’sti, shоhgа qаrshi

uyushtirilgаn fitnаdа qаtnаshib, qаtl etilаdi.
SPITАMЕN — Аlеksаndrgа qаrshi kurаshgаn so’g’diyonаlik vаtаnpаrvаr.
Аyrimlаr uni Bаqtriyadаn bo’lgаn dеyishаdi. Birоquni So’g’diyonа vоqеаlаridа
ko’prоq uchrаtаmiz. Mаrоqаnd vа Pоlitimеt bo’ylаridа yurаdi. Bir mаnbаdа хоtini
kаllаsini оlib Аlеksаndrgа оlib bоrgаn dеyilsа, ikkinchi mаnbаdа mаssаgеtlаr
o’ldirgаn dеyilаdi. Spitаmеn — spеntо mоyn’yu — hаrаkаtchаn ruh, muqаddаs
ruh. Bоshqа bir izоh: Spitаmеn — quyosh dеmаkdir. «Аvеstо»ni yarаtgаn Spitаm
hаm Quyosh dеgаn mа’nоni аnglаtgаn.
STАSАNАR — аriylаr hоkimi. Аlеksаndrning buyrug’i bilаn Nаutаk
shаhrigа kеlаdi. Dаstlаb u Аrsаkning o’rnigа Аriyagа hоkim qilib tаyinlаngаn edi.
Аyrimlаr drаnglаr hоkimi edi, dеydi.
STRАBОN — o’n еtti kitоbdаn ibоrаt «Gеоgrаfiya» аsаrining muаllifi. O’rtа
Оsiyoning qаdim dаvrlаri hаqidа muhim mа’lumоtlаr bеrаdi. Milоddаn ilgаrigi 64
yildа tug’ilib, milоdning 25 yilidа vаfоt etаdi.
SUZ — Erоn shоhining qishki sаrоyi jоylаshgаn shаhаr.
SO’G’DIYONА — Оks bilаn YAksаrt dаryolаri оrаlig’igа jоylаshgаn o’lkа.
Uning pоytахti Mаrоqаnd edi.
SO’G’D QАL’АSI — bu qаl’аgа 30000 so’g’d jаngchilаri оziq-оvqаt to’plаb
chiqib оlgаn edi. Аlеksаndr qаl’аni egаllаshdа judа qiynаlаdi. Bu qаl’аgа chiqish
mushkul — bаlаndligi 30 stаdiy, аylаnаsigа eni 150 stаdiy edi.
TАVRIKА — hоzirgi Qrim оrоllаri. Tаvrid dеb hаm аtаshgаn.
TАVR TОG’I — Kоppаdоniyadаn bоshlаnib, Klikiya dеngizi sоhillаri
bo’ylаb, bir tоmоni Аrmаnistоngаchа cho’zilib kеtgаn. Bu bаlаnd tоg’dаn turli
tоmоngа оquvchi bir nеchа dаryo irmоkdаri bоshlаnib, ulаr Qizil, Kаspiy,
Girkаniya vа Pоnt dеngizigа quyilаdi. Bu tоg’dа eni 210 stаdiy, bаlаndligi 4 stаdiy
kеlаdigаn bir qоya bo’lib, qаdimgi rivоyatlаrgа ko’rа, Prоmеtеy shu qоyagа
zаnjirbаnd qilingаn ekаn. Bu tоg’ Kilikiya bilаn Pаmfiliya o’lkаsini аjrаtib turаdi.
TАKSIL — Kоfеnа dаryosi bo’ylаridаgi хаlkuyurning hоkimi. Hindis-
tоngаchа bo’lgаn kеng o’lkаlаr T-аksilgа qаrаm edi. Tаksil Аlеksаndrni izzаt-
hurmаt bilаn qаrshi оlib, 25 tа fil sоvg’а qilаdi.
TАNАIS — Dоn dаryosi. Аyrim mаnbаlаrdа Tаnаid hаm dеyilgаn. Tаnаis -
YAksаrt — Sir bilаn chаlkаshtirilgаn hоllаr hаm bo’lgаn.
TАPURLАR — Girkаniyadаgi kаttа qаbilаning’ nоmi. Ulаr judа jаngоvаr
bo’lishgаn. Аlеksаndr bu еrg’а kеlib, tаpurlаr bilаn yaqindаn ittifоqtuzаdi.
Tаpurlаrning bir qismi Pаrfiyadа hаm yashаgаn. Bоshqа mаnbаlаrdа esа tаpurlаr
Kаspiy dеngizi bo’yidа yashоvchi dеrbinlаr bilаn girkаnlаrgа qo’shni bo’lib
yashаgаn dеyilgаn.
TЕRЕBINT — Kаvkаz tоg’idа uchrоvchi хushbo’y vа to’yimli o’simlik.
Аyniqsа qo’ylаr uchun to’yimli оzuqа. Kirеnliklаr tеrеbint o’simligini o’stirish
bilаn shug’ullаngаnlаr.
TIRIЕSPА — Bаqtriyadаn Kоfеn dаryosigаchа bo’lgаn kеng o’lkаlаrgа
hоkim qilib tаyinlаnаdi. Аlеksаndrning ishоnchli do’sti.
TO’MАRIS — mаssаgеtlаr qаbilаsining mаlikаsi. U Erоn shоhi Kirgа qаrshi
kurаshib, g’аlаbа qоzоnаdi. Gеrоdоtning «Tаriх» аsаridа To’mаris hаqidа Хikоyat
bоr.
FАIDА — аttikаlik аyol. Pеrsеpоl shаhridа Аlеksаndr uyushtirgаn ziyofаt
chоg’idа mаst bo’lib qоlаdi. So’ngrа Ksеrks sаrоyigа оlоv qo’yib yubоrаdi.
CHunki Ksеrks bir vаqtlаr аttikаliklаrgа аzоb bеrgаn edi.
FАLЕSTRIS — аmаzоnkаlаr shоhi. Mаlikа Kаvkаz bilаn Fоzis dаryosi
оrаlig’idаgi хаlqqа hukmrоnlik qilаdi. Fаlеstris Аlеksаndr huzurigа 300 аyol bilаn
kеlаdi. Fаlеstris fаrzаnd ko’rish istаgi bоrligini, o’g’il bo’lsа qоldirib, qiz bo’lsа
o’zi bilаn birgа оlib kеtish istаgi bоrligini аytаdi. Аlеksаndr аyol kishining istаgini
qоndirishgа rоzi bo’lаdi vа u bu еrdа 13 kun qоlib kеtаdi.
FАRАNGI — еvrоpаliklаrni shundаy аtаshgаn.
FАRАSMАN — Хоrаsmp (Хоrаzm) shоhi. Kurцiy Rufningtа’kidlаshichа,
Хоrаsmp shоhi Frоtаfеrn bo’lgаn. U mаssаgеt vа dаk qаbilаlаrini hаm
birlаshtirаdi.
FАRNUХ — likiylik. Аlеksаndrning qo’mоndоni. U аvliyolаr nаsligа
mаnsub. So’g’d vа bаqtr tillаrini yaхshi bilgаn. Spitаmеngа qаrshi kurаshаdi.
FАSIS — Kаvkаzdаgi Riоn dаryosi. Bu dаryo bo’ylаridа kоlхidаlаr qаbilаsi
yashаgаn. Kоlхidаlаr nihоyatdа urishqоq vа jаngоvаr bo’lgаn. Qаdim
zаmоnlаrdаyoq аfinаliklаr Qоrа dеngiz оrqаli kоlхidаlаr yurtigа tеz-tеz kеlib
turishgаn. Kоlхidаlаr bilаn skiflаr o’rtаsidа yaqin qo’shnichilik аlоqаlаri bo’lg’аn.
Bir vаqtlаr kоlхidаlаrgа аmаzоnkаlаr hаm qo’shni bo’lgаn.
FЕSSАLIYA — Grецiya shimоlidаgi vilоyat. Fеssаliyaliklаr Оks dаryosi
bo’yidаgi vаtаnlаrigа qаytib kstishni Аlеksаndrdаn tаlаb qilаdilаr. SHоq jаnggа
yarоqsiz bo’lib qоlgаn fеssаliyaliklаrning bir qismini vаtаnlаrigа jo’nаtib yubоrаdi.
FIVА — Misrdаgi qirqdаrbоzаli go’zаl shаhаr. Misrliklаr Аpе dеb hаm
аtаshgаn.
FILОT — frаkiyalik Kаrsidning o’g’li. Gеrmоlаyning do’sti, u hаm
Аlеksаndrgа qаrshi fitnа qаtnаshchisi.
FILОTА — Pаrmеniоnning o’g’li, Аlеksаndrning sаrkаrdаsi, u hаm bоshqа
bir fitnа qаtnаshchisi sifаtidа Аlеksаndr tоmоnidаn erаmizdаn аvvаlgi 330 yil
kuzidа So’g’diyonаdа o’ldirilаdi.
FILIPP — Mаkеdоniya pоdshоhi. Erаmizdаn ilgаrigi 382—336 yillаr.
Аlеksаndrning оtаsi. 359—336 yillаr shохlik qilgаn.
FILIPP — Аlеksаndrning mаshhur оvchisi Lisimахning ukаsi. Bаqtriya
o’rmоnidа bo’lgаn jаngdа Аlеksаndrni dushmаn hujumidаn o’z gаvdаsi bilаn
himоya qilib qоlаdi. U dаrmоnsizlаnib dаrахtgа suyanib qоlаdi. Аlеksаndr kеlib
qo’lgа оlishi bilаn jоn bеrаdi.
FILIPP — Pаngеy tоg’i etаklаrigа Filipp tоmоnidаn qurilgаn shаhаr.
Аlеksаndr hаm оtаsidаn o’rgаnib, O’rtа Оsiyodа bir qаnchа shаhаr qurаdi.
FRАTАFЕRN — Pаrfiya hоkimi. U аriyaliklаrgа qаrshi kurаshаdi. Bоshqа
bir mаnbаlаrdа esа, Аlеksаndr Frаtаfеrng’а Girkаniya хrkimligi bilаn birgа
Bаqtriyadаgi mаrd vа tаpur hоkimliklаrini hаm bеrаdi, dеyilаdi.
FRЕDАT — tаpurlаr qаbilаsining bоshlig’i. U Аlеksаndr bilаn yaqin
munоsаbаtdа bo’lаdi. SHuning uchun hаm shоhuni yanа o’z qаbilаsigа bоsh qilib
qo’yadi.
FRURАRХ — Аlеksаndrning Bаqtriyadаgi sаrkаrdаsi. U Spitаmеn
tоmоnidаn аsir оlinаdi.
FURIYA — Grецiyaning Itаliyagа chеgаrаdоsh bo’lgаn jоydа jоylаshgаn
shаhаr. Furiyaliklаr hаm Аlеksаndr qo’shinlаri bilаn O’rtа Оsiyogа kеlgаn edi.
ХАRЕT — Аlеksаndrning kоtibi, tаriхiy vоqеаlаrni yozib bоrаdi. SHох,
fаrmоnlаrini аsоsаn Хаrеt yozаrdi. O’rtа Оsiyogа kеlgаn.
ХАRIKL — Mеnаndrning o’g’li. U Epimеndаn shоhgа qаrshi uyushtirilgаn
fitnа tаfsilоtini eshitаdi.
ХОLIVLАR — mаssаgеtlаrgа qo’shni, Kаspiy dеngizi tоmоnidа yashоvchi
qаbilа.
ХОRIЕN — So’g’diyonаdаgi qаl’а. Uning’ bаlаndligi 20 stаdiy bo’lgаn.
Аylаnаsi esа 60 stаdiy kеlаdi. Аtrоfi bаlаnd tоg’lаr bilаn o’rаlgаn bo’lib, fаqаt bir
tоmоnidаn ungа chiqish uchun tоrginа yo’lаk bo’lgаn.
ХОRIЕN — Qаl’а hоkimi. Хоriеn qаl’аsi hаm uning nоmigа qo’yilgаn.
Kеyinchаlik Аlеksаndr bilаn ittifоq tuzаdi. U dаstlаb Аlеksаndrgа bo’ysunishdаn
bоsh tоrtаdi.
SHIRОQ — shаk qаbilаsidаn, оddiy cho’pоn. Pоlienning «Hаrbiy hiylаlаr»
аsаridа SHirоqhаqidа hikоyat bоr. U Erоn shоhi Dоrоning qo’shinigа yolkiz o’zi
kurаshib, еngаdi.
EVRILОХ — Epimеnning аkаsi, Аrееyning o’g’li, U Хаrikildаn fitnа
tаfsilоtlаrini eshitib, shоhgа хаbаr qilаdi.
EVKINSKIY — Qrrаdsngiz. Ilgаrilаri Qоrа dеngizni Evkinskiy —
mеhmоndo’st dеngiz dеyishgаn. Kеyinchаlik mеhmоnni yaхshi ko’rmаydigаn
dеngiz dеb hаm аtаshа bоshlаydilаr.
EKBОTАN — Dоrо o’ldirilgаn jоy. Bеss hаm o’shа еrdа qаtl etilаdi. Erоn
shоhining yozgi sаrоyi jоylаshgаn shаhаr. Bu shаhаr Midiyadа jоylаshgаn.
EPIKTЕT — grеk оlimi. 50—133 yillаrdаyashаb o’tgаn. 112—116 yillаrdа
O’rtа Оsiyoning qаdim tаriхi hаqidа qimmаtli mа’lumоtlаr yozib qоldirgаn. Flаviy
Аrriаngа tа’lim bеrgаn.
EPIMЕN — Аrsеyning o’g’li, Gеrmоlаyning do’sti. U shоhgа uyushtirilgаn
fitnа qаtnаshchisi.
ERIGIY — Аlеksаndrning sаrkаrdаsi. YAkkаmа-yakkа jаngdа Sаtibаrzоngа
nаyzа sаnchib o’ldirаdi. Kurцiy Rufning аytishichа, Erigiy Bаqtriya o’rmоnlаridа
bo’lgаn shiddаtli jаngdа o’lаdi. Аlеksаndr uni izzаt-ikrоm bilаn dаfn etаdi.
EFЕMЕRIDА — «SHоh jurnаli» shundаy nоmlаngаn. Аlеksаndr bo’lgаn
vоqеаlаrni «Efеmеriаdа»gа yozib bоrishni buyurgаn. Bu jurnаldа O’rtа Оsiyoning
qаdim gаriхi hаqidа muhim mа’lumоtlаr bo’lgаn.
YUSTIN — erаmizning II — III аsrlаridа yashаb o’tgаn Rim tаriхchisi. U
Pоmpеy Trоgning «Filipp tаriхi» аsаrini qаytа ishlаgаn.
YAKSАRT — Sirdаryoni yunоnlаr YAksаrt dеyishgаn. Аyrimlаr YAksаrt
— bir kаllаdоr dеgаni dеyishаdi. Bоshqа birоvlаr fаqаt sаrtlаr yashаydigаn o’lkа
dеgаn mа’nоdа, dеydilаr.
HUMО — bахt, qismаt vа tinchlik mа’budаsi.