OEB Manual Adamaa Bitootessaa 2016

Maanuwaalii Hojiin Barnootaa Ittiin Gaggeeffamu Bitootessa, 2016
Maanuwaalii Hojiin Barnootaa Ittiin Gaggeeffamu
(Education Activities Operational Manual)
Adaamaa
Bitooteessa, 2016
i
Contents
List of figures:........................................................................................................................................................ iv
Seensa ..................................................................................................................................................................... 1
Barbaachisummaa ................................................................................................................................................... 1
Kaayyoo Maanuwaalichaa ...................................................................................................................................... 1
Boqonnaa Tokko ................................................................................................................................................... 2
1. Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa (Education Quality Foundation) ..................................................... 2
1.1. Bu’uuraaleen Qulqullina Barnootaa Maali? ........................................................................................... 3
1.1.1. Yaadrimee Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa ............................................................................... 3
1.1.2. Wixineessa Yaad-hiddamaa Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa (Education Quality Foundation
Theoretical Framwork) ................................................................................................................................... 3
1.2. Caaculee Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa .......................................................................................... 4
1.3. Walitti Hidhamiinsa Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaafi KPI Keenya ................................................. 7
1.4. Mirkaneeffannaa Hojiirra Olmaa BQB ................................................................................................... 8
Boqonnaa Lama ................................................................................................................................................. 11
2. Sirna Leenjii Hoggansa Barnootaa ........................................................................................................... 11
2.1. Maalummaa Hoggansa Barnootaa ................................................................................................................. 11
2.2. Yaad-Rimee Hooggansa Baruufi Barsiisuu (Instructional Leadership)......................................................... 12
2.3. Hojiiwwan Ijoo Hoggansa Baruufi Barsiisuu ................................................................................................ 13
2.4. Dandeettiiwwan Hoggansi Baruufi Barsiisuu Gonfachuu Qaban.................................................................. 14
2.5. Hanqinaalee Hooggansa Baruu Barsiisuu Biratti Mul’atan ........................................................................... 15
2.6. Suppervizyinii Barnootaa .............................................................................................................................. 16
2.7. Pirofaayilii Hoggansa Manneen Barnootaa ................................................................................................... 18
2.8. Sirna Leenjii Hoggansa Barnootaa fi Ittigaafatamummaa ............................................................................. 19
2.8.1. Sirna leenji hoggansa barnootaa ............................................................................................................. 20
2.8.2. Sirna itti gaafatamummaa hoggansa barnootaa ...................................................................................... 21
Boqonnaa Sadii ................................................................................................................................................... 22
3. Dagaagina Ogummaa Walittifufaa (DOW) .............................................................................................. 22
3.1. Maalummaa fi Faayidaa Dagaagina Ogummaa Walittifufaa (DOW) ........................................................... 23
3.2. Toora Xiyyeeffannoo Dagaaginni Ogummaa Walittifufaa (DOW) .............................................................. 23
3.3. Sagantaa fi Gochaalee Dagaaginni Ogummaa Walittifufaa .......................................................................... 24
3.3.1. Sagantaa leenjiin dagaagina ogummaa walittifufaa itti raawwatamu ..................................................... 24
3.3.2. Gochaalee leenjii dagaagina ogummaa walittifufaa keessatti raawwataman ......................................... 24
3.4. Karoora adda addaa qopheessuu .................................................................................................................... 25
3.4.1. Qophii karoora DOW.............................................................................................................................. 25
ii
3.4. 2. Karoora waggaa kan gosa barnootaa qopheessuu .................................................................................. 25

3.4.3. Karoora torbeefi guyyaa ......................................................................................................................... 26
3.5. Qo’annoo Barannoo (Lesson Study) fi CPD ................................................................................................. 27
3.5.1. Yaadrimee Qoʼannoo Barannoo (Lesson Study) .................................................................................... 27
3.5.2. Adeemsa qo’annoon barannoo ykn ‘lesson study’ ittiin gaggeeffamu ................................................... 28
3.5.3. Faayidaa qo’annoon barannoo barsiisotaaf qabu .................................................................................... 29
3.5.4. Kollejjii Barnoota Barsiisootaa Keessatti Sagantaa HDP Hojjiirra Oolchuu ......................................... 29
3.6. DOW Hojiirra Oolchuuf Dirqama Qaamolee Adda Addaa ........................................................................... 30
Boqonnaa Afur .................................................................................................................................................... 32
4. Maanawaalii Bulchiinsa Manneen Barnootaa Naannoo Oromiyaa. ...................................................... 32
4.1. Istaandaardiifi Gurmaa’insa Manneen Barnootaa ......................................................................................... 33
4.2. Caaseffama Manneen Barnoota ............................................................................................................ 36
4.2.1. Bu’uura Boruu .............................................................................................................................. 36
4.3. Gahee Hojiifi Itti Gaafatamummaa Gurmaa’insa Hoggansa Manneen Barnootaafi Maatii Barattootaa ...... 37
4.3.1. Gurmaa’insaafi Itti Gaafatamummaa Koreewwan Mannee Barnootaa ............................................ 37
4.3.2. Gurmaa’insaafi Itti Gaaafatamummaa Koree Boordii Barnootaafi Leenjii Gandaa ......................... 39
4.3.3. Gurmaa’insaafi Itti Gaaafatamummaa Koree Gamtaa Maatii Barattootaafi Barsiisotaa ( GMBB) . 39
4.3.4. Mirgaafi Dirqama Hawaasa Manneen Barnootaa ............................................................................. 42
4.3.5. Mirgaafi Dirqama Hawaasa Manneen Barnootaa ............................................................................. 42
4.3.6. Mirgaafi Dirqama Barattootaa .......................................................................................................... 44
4.3.7. Hanqina Naamusa Adabbii Hordofsiisan (Barsiisotaafi Hojjetootaaf) ............................................. 45
4.3.8. Adeemsa Tarkaanfiin Itti Fudhatamu ............................................................................................... 47
4.4. Walitti Dhufeenya Manneen Barnootaafi Hawaasa Naannoo ...................................................................... 47
4.5. Bulchiinsaafi itti Fayyadama Qabeenyaa MB .............................................................................................. 48
4.6. Maddoota Galii Manneen barnootaa............................................................................................................. 48
4.7. Tooftaalee Hojiirra Oolmaa .......................................................................................................................... 48
4.8. Kolleejjii Barnootaa Barsiiotaa ..................................................................................................................... 49
4.9. Buufata Raadiyoo Barnootaa ........................................................................................................................ 50
Boqonnaa Shan .................................................................................................................................................. 52
5. Sirna Karoorsuu, Hordofuun Madaaluuufi Gabaasuu .............................................................................. 52
5.1. Maalummaafi Faayidaa Karooraa .................................................................................................................. 52
Qabiyyee Karooraa ............................................................................................................................................. 57
Rakkowwaan Qophii Karooraa keessatti qunnaman ...................................................................................... 57
Karoora Mana Barumsaa Yeroo Qopheessinu Dhimmoota Hubatamuu Qabu .................................................... 58
5.2. Maalummaafi Yaad-rimee Hordoffiifi Gamaaggamaa .................................................................................. 58
iii
5.3. Ragaa Xinxaaluufi Gabaasa Qopheessuu ...................................................................................................... 60

Boqonnaa Ja’a ..................................................................................................................................................... 61
6. Barnootaafi Teeknooloojii .............................................................................................................................. 61
6.1. Bu’uuralee Misoomaafi Mijaa’ina Teeknooloojii Barnootaa ........................................................................ 62
6.2. Miidiyaa Hawaasaa Barnootaaf ..................................................................................................................... 63
6.3. Mosaajiiwwan(Software) Barnootaaf Hojiirra Oolan .................................................................................... 64
6.3.1. Kenniinsa Barnootaa Teeknooloojiin Deeggaruu ................................................................................... 65
6.3.2. Baruu Barsiisuu Hordofuu ...................................................................................................................... 66
6.3.3. Ragaalee Barnootaa Dijiitaalessuu: ........................................................................................................ 68
6.4. Adeemsa Gara Fuuladuraa Barnootaafi Teeknooloojii .................................................................................. 71
Appendex ............................................................................................................................................................. 73
List of figures:
Fakkii1. 1 Moodela bu’uuralee qulqullina barnootaa ............................................................................................. 4
Fakkii 2. 1 Hojiilee ijoo hoggansa baruu barsiisuu ............................................................................................... 14
Fakkii 2. 2 Dandeettiiwwan hogganttootni baruu barsiisuu gonfachuu qaban .................................................... 15
Fakkii 2. 3 Damee hojii gurguddoo supparviizyiinii barnootaa ............................................................................ 17
Fakkii 2. 4 Duraa duuba hojii supparviizyiinii daree (clinical supervision) ......................................................... 18
Fakkii 3. 1 Wantoota ijoo karoora torbeefi guyyaa keessatti hojjetaman ............................................................. 27
Fakkii 3. 2 Marsaalee bu’uuraa qo’annoo barannoo ............................................................................................. 29
Fakkii 4. 1 Caaseffama bu’uura boruu .................................................................................................................. 36
Fakkii 4. 2 Caaseffama Mana Barnootaa Sadarkaa 2ffaa ..................................................................................... 37
Fakkii 6. 1 School digital library…………………………………………………………………………… ...... 66
Fakkii 6. 2 etamari.net .......................................................................................................................................... 66
Fakkii 6. 3 OEB Portal .......................................................................................................................................... 67
Fakkii 6. 4 Ministry Roster System ...................................................................................................................... 67
Fakkii 6. 5 All in one educational system ............................................................................................................. 69
Fakkii 6. 6 SMIS core system ............................................................................................................................... 70
iv
Seensa
Qajeelfamoonni hojiin barnootaa ittiin gaggeessuuf yeroo yeroon adeemsota adda addaan qophaa’ani
gadi bu’aa turani jiru. Maanuwaaliin hunda hammate hojii barnootaa qajeelchuuf qophaa’e garuu hin
jiru. Rakkoo kana furuuf maanuwaalii hojiin barnootaa ittin gaggeeffamu kun akka qophaa’u ta’e jira.
Maanuwaalichi barruuwwan, sanadoota leenjiifi qajeelfamoota yeroo adda addaa qophaa’an
dhimmoota murteessoo keessaa cuunfuunifi haaraa itti dabaluun qophaa’e.
Maanuwaalichi boqonnaa ja’aan kan gurmaa’e yoo ta’u boqonnaawwan kutaalee adda addaa of jalatti
hammachunidha. Boqonnaan tokkoffaa ilaalama haaraa: Bu’uuraalee qulqullina barnootaa kan ibsu.
Boqonnaan 2ffaafi 3ffaa leenjii hoggansa barnootaa fi DOW addeessa. Boqonnaan 4ffaa dhimmoota
bulchiinsa manneen barnootaa irratti kan xiyyeeffatu yoo ta’u boqonnaa 5ffaa qophii karoora
barnootaa, sirna deeggarsaafi hordoffifi gabaasni barnoota itti gaggeeffamu qabu qajeelchuuf
qophaa’e. Boqonnaan 6ffaafi inni dhumaa bu’uuraalee misooma ICTfi mijaa’ina barnootaaf
akkasumas ICTin barnoota akkamitti akka deeggarufi ragaalee bu’uuraa akkamitti dijitaaleessuun akka
danda’amu kan agarsiisuuf qophaa’edha.
Barbaachisummaa
 Maanuwaaliin hojii barnootaa ittin gaaggeessan hunda hammate waan hin jirreef jiraachuun
murteessaa ta’uu,
 Sanadoota leenjii, qajeelfamootaafi barruuwwan hojii barnootaa qajeelchuuf qophaa’an
hoggansaafi ogeeyyii leenji’an irratti hirkachuu,
 Dhimma qulqullina barnootaa irratti ilaalamni garaagaraa jiraachufi gara tokkotti fiduun
barbaachisuu.
Kaayyoo Maanuwaalichaa
Kaayyoon maanuwaalichaa ijoon hawaasni barnootaa hojii barnootaa guyyaa guyyaa gaggeessuuf
qajeelcha waliigalaa ittin hogganamuun akka qabaatu gochudha.
1
Boqonnaa Tokko
1. Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa (Education Quality Foundation)

Seensa
Boqonnaan tokkoffaa maanuwaali kanaa sochii hojii qulqullina barnootaa mirkaneessuu keessatti
hoggansiifi hawaasni barnootaa sadarkaan jiru ilaalama bu’uuraalee qulqullina barnootaa qabaachufi
hubachuu qabu irratti xiyyeeffata. Haaluma kanaan yaad-rimee bu’uuraalee quqlqullina barnootaa,
caaculee xiyyeeffannoo bu’uuraalee qulqullina barnootaafi mirkaneeffannaa hojiiwwan bu’uuraalee
qulqullina barnootaa of keessatti hammate jira. Kanaaf hawaasni barnootaa ilaalama bu’uuraalee
qulqullina barnootaa sirritti hubachuun qajeeltoo hojii isaa godhachu qaba.
Barbaachisummaa Boqonnaa
 Rakkoo qulqullina barnootaa walxaxaafi hidda gadi fageeffate waggoota hedduuf darbaa
dabarsaan dhufe bu’uura irraa jijjiiruuf ilaalama qulqullina barnootaa kar-heddu malee
jijjiiruun kan hin danda’amne ta’uu,
 Tattaaffiin hanga ammaa ture haala waliigala hojii barnootaa kan hin fooyyeessine dhimmoota
muraasa irratti xiyyeeffatefi jijjiirama bu’uuraa fiduun dirqama ta’uu;
 Akka naannootti ilaalamni qulqullina barnootaa tokko hundi irratti waliigale waan hin turref
xiyyeeffannoon hojii qulqullina barnootaa mirkaneessuuf taasifamu gargar ta’uu;
 Ilaalama qulqullina barnootaa tokko hundi beeku qabufi haala qabatama keenyaan qophaa’e
waa’e ‘bu’uuraalee qulqullina barnootaa’ hoggansa barnootaa, hawaasa mana barumsaa,
maatifi hawaasa naannoofi dhimmamtoota hubachisuun hojii qulqullina barnootaa gara tokkotti
qajeelchuun barbaachisaa ta’e argame jira.
Kaayyoo
 Hoggansi barnootaa sadarkaan jirufi hawaasni mana barumsaas ta’e dhimmamtoonni barnootaa
sochi qulqullina barnootaa mirkaneessuuf taasifamu keessatti ilaalama bu’uuraalee qulqullina
barnootaa biiroon keenya qabate hubachiisuu:
 Yaadrime bu’uuraalee qulqullina barnootaa hubachuun hojii qulqullina barnootaa mirkaaneessuuf
taasiisan ittiin qajeelchuu;
 Caaculee xiyyeeffannoo bu’uuraalee qulqullina barnootaa adda baafachuun jijjiirama hunda
galeessaa manneen barnootaa akka mirkaneessan taasiisuu dha.
2
1.1. Bu’uuraaleen Qulqullina Barnootaa Maali?
1.1.1. Yaadrimee Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa

Barnoonni qulqullina qabu kan maddu hariiroo dandeessisoo(enabling) walitti hidhamiinsa cimaa
qaban sadii gidduu taasifamuunidha. Hariiroonifi walitti dhufeenyi kanneenis bu’uuraalee qulqullina
barnootaa sadeen: ciicataafi adeemsi wal utubuun bu’aa barachuu barattootaa fooyyeessuun
qulqullinni barnootaa akka mirkanaa’u taasisa.
Bu’uuraaleen qulqullina barnootaa yaadrime hojii mirkaneessa qulqullina barnootaa taasifamu ittin
qajeelchuf meeshaa hikkawwanfi safartuwwaan qulqullina barnootaa hayyoota barnnootaafi
dhaabbilee idila addunyaa barnoota irratti hojjetan heddu qorachun dhiyaate dha. Kanaaf sochii hojii
qulqullina barnootaa mirkaneessuuf hojjetamu kamu ilaalama kana akka meeshaatti fayyadamuun
murteessaa dha.
1.1.2. Wixineessa Yaad-hiddamaa Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa (Education Quality

Foundation Theoretical Framwork)
Wixineeffamni ka’umsaa bu’uuraalee qulqullina barnootaa yaad-hiddama sirnaati (system theory).
Yaad-hiddamni sirnaa kan madde yaad-rimee saayinsii irraati. Akka yaad-hiddama sirnaatti wanti
kamu dhimma uumameef ykn tajaajila kennuu qabu sirnaan kennuuf qaamoleen wanticha ijaaran
hundi gahee isaani hin ba’anne taanaan waan uumameef kennu ykn ta’e argamu hin danda’u jedha.
Barnoonni sirna: Caaculeen irraa ijaarames akka dhaabbataatti ministeera barnootaa hanga mana
barumsaa, akka namaatti ogeeyyii caasaalee barnootaa hanga hawaasa mana barumsaa(hoggansa mana
barumsaa, barsiisaa, barataa, maatifi hawaasa naannoo) hunduu gahee irraa eegamu beekani yoo
ba’atan qofa qulqullinni barnootaa mirkanaa’a.
Yaad-rimeen bu’uuraalee qulqullina barnootaas ilaalama guutuu sirnoota qulqullina barnootaa

mirkaneessuu keessatti qooda qaban hundi gahee isaani akka ba’atan yoo taasifne malee sirnicha
keessaa muraasa ykn tokko irratti xiyyeeffatani hojjechun qulqullina barnootaa mirkaneessuun kan hin
dana’amne ta’u agarsiisa.
Ilaalamni bu’uuraalee qulqullina barnootaa kun hikkaawwan qulqullina barnootaa UNESCO,

UNICEFfi Baanki Addunyaan kennaman hunda yaada keessa galchun haala qabatama keenyaatti
madaqe dhiyaate dha. Kanaaf karoorri, hojiin, hordoffifi deeggarsi, gabaasnifi madaalliin qulqullina
barnootaa mirkaneessuuf taasifamu kamuu ilaalama kanaan ta’u qaba.
3
Fakkii1. 1 Moodela bu’uuralee qulqullina barnootaa
1.2. Caaculee Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa

Caaculeewwan bu’uuraalee qulqullina barnootaa hojiitti hiikuuf xiyyeeffannoon irratti hojjetamu
qaban haala armaan gadiin dhiyaate jira.
1. Ciicata
Caaculeen qulqullina barnootaa ciicataan walqabate ittiin mirkanaa’u dhimmoota armaan gadii irratti
hojjechuunidha.
 Hoggansa Mana barumsaa
Hoggansa manneen barnootaa qophi barnootaafi muxannoo istaandaardii iddichi gaafatu guutan;
kaka’umsaafi muuxannoo isaanitiin barsiisaafi barataa biratti fudhatama qaban ramadu gaafata.
 Barsiisaa
Haaluma walfakkaatun barsiisaa istaandaardi guutu yeroo yeroon DOWn muuxannoo isaa gabbisu,
beekumsa qabiyyeefi mala baruu barsiisuu gonfate hojiirra olchuun bu’aa barachuu barattootaa
fooyyeessu dha.
4
 Barataa
Barataa gama hundaan barnoota jaalatu, kaka’umsa qabufi qophaa’e dhufe; barnootaaf ilaalcha sirri
qabuufi barachuu isaatiif itti gaafatamummaa qabu uumuudha.
 Istaandaardi M/b
Fooyya’uun istaandaardiifi mijaa’inni manneen barnootaa milkaa’ina adeemsa baruu barsiisuufi bu’aa
barachuu barattootaaf gahee olaanaa qaba. Haata’u malee manneen barnootaa keenya heddun
istaandaardi gadi aanaa irra jiru. Fkn
 Bishaan, ibsaa, mana fincaani, labraatoorii, mana dubbisaa
 Leeccalloo barnootaa(kitaaba barataa, kitaabilee wabii…)
 Mirkanaa’uu nageenya mooraafi naannoo manneen barnootaa
 Mijaa’ina daree barnootaa
 Qabeenya/Faayinaansii: Galtee barbaachisu guutuun istaandaardi manneen barnootaa
foyyeessuufi adeemsa baruu barsiisuu galtewwan barnootaan ciimsuuf qabeenya ykn galii
barbaada. Kanaaf manneen barnootaa qabeenya isaani sirnaan bulchuuf galii keessoo isaani itti
cimsan irratti hojjechuu qabu.
 ICT: Jaarraa keessa jirru kanatti barnootni teeknoloojiin yoo hin deeggaramne addunyaa waliin
dorgomuun hin danda’amu. Manneen barnootaa qabeenya qabaniin akkasumas maloota adda
addaa fayyadamuunis ta’u kenna barnootaa teknoloojii barnootaan deeggaraa deemuu qabu.
1.2.1. Adeemsa
Caaculeen gama adeemsaatin qulqullina barnootaa milkeessuu keessatti bu’uura ta’an kanneen armaan
gadi ta’uu hubachuun rakkoo jiru sadarkaa hundatti xiinxaluun irratti hojjechun dirqama.
 Uwwisa qabiyyee: barsiisaan qabiyyee barnootaa barsiisuu sagantaa ykn kaalaandara qabame
keessatti xumuruu dirqama ta’u agarsiisa. Qabiyyeen barnootaa akkaatuma qabameen yoo hin
uwwifne raawwii barachuu barattootaa irratti dhiibbaa fida.
 Haftee malee kaka’umsaan barachuu barattootaa: Barnoonni beekumsaafi ga’umsoota
sadarkaan jalaa oleefi dalgee dabalaa adeemudha. Barataan barnoota irraa hafee jalqabuun
bu’uura sadarkaa tokko osoo hin gonfatiin akka adeemu taasisuun bu’aa barachuu isaa booddee
irratti dhiibbaa qaba. Kanaaf barattoonni haftee tokko malee barachuutu irraa eegama.
 Yeroo barnootaa qisaasina malee hojiirra olchu: Yeroo barnootaa duguugani fayyadamuu
dhabuun uwwisa qabiyyee irratti dhiibbaa fida.
 Haftee barsiisaafi qisaasina wayitii barnootaa: sababa humnaa oliin illee yoo wayitiin
barnootaa qisaasa’e battalumatti bakka bu’uu qaba. Kana ta’u baannaan uwwisa qabiyyee
irratti dhiibbaa fiduun milkaa’ina baruu barsiisuu miidha.
5
 Mala baruu barsiisuu: Agarsiiftu ga’umsa barsiisaa keessa inni ijoon beekumsaafi dandeetti
qabiyyee barnootaafi peedaagoojii isaa qabaachuudha. Barnoonni saayinsii baruu barsiisuu
eegee yoo hin barsiifamne barachuu barattootaa irratti dhiibbaa fiduun qulqullina barnootaa
miidha.
 Iyyaafannaa barachuu barattootaa: iyyaafannaan barachuu barattootaa barsiisaan kennamu
kan waan baratame ga’umsoonni(competencies) barnootichaafi qabiyyee tokkoon tokkoon
irratti hundaa’uun barattoota madaaluufi adda baasu ta’uudha.
 Suupparvizyiniifi DOW barsiisaa: qulqullina barnootaa milkeessuu keessatti sirni
supparvizyiniifi dagaaginni ogummaa walitti fufaa murteessaadha. Barnoonni saayinsii yeroo
yeroon fooyya’aa adeemuufi yeroo waliin adeemudha. Kanaaf barsiisaan fedhii barachuu
barattootaa barri gaafatu waliin adeemuuf ogummaa isaa sirna supparvizyinii keessoofi DOW
cimaa diriirsuufi hojiirra olchuun hojii baruu barsiisuu fooyyeessuun dirqama ta’a.
 Maatifi hawaasa
Maatin barattoota qopheessu, naamusa hordofuu, barachuu isaanii deeggarufi manneen barnootaa
abbummaan cimsuu keessatti qooda bakka hin bu’amne qabaachu hubachuun hirmaannaa maatifi
qooda fudhannaa hawaasa naannoo manneen barnootaa cimsuun ciicata manneen barnootaa
fooyyeessuu keessaa tokkodha. Walumaagalatti dhimmoota xiyyeeffannoo ciicata keessatti
tarreeffaman irratti hojjechuun dirqama hundaa ta’a.
 Deeggarsaafi hordoffi qaamolee hoggansa manneen barnootaa: BBLGfi GMBn qaama
hoggansa manneen barnoota fooyya’uu manneen barnootaa keessatti qooda olaanaa qabani
dha. Keessumattuu hoggansa mana barumsaa, hojii baruu barsiisuumana barumsichaa,
barsiistootaa, naamusa barattootaafi hawaasa naannoofi mana barumsaa walitti hidhuun manni
barumsichaa tajaajila barnootaa kennu qabu sirnaan akka kennufi kennuu isaa mirkaneessuu
keessatti gahe qabu waan ta’ef hordoffiifi deeggarsi BBLGfi GMB murteessaa dha.
1.2.2. Bu’aa
Hojiiwwan bu’uuraalee qulqullina barnootaa ciicataafi adeemsa irratti hojjetaman wal-utubanii
galmi isaani inni dhumaafi bu’uuraa bu’aa dha. Bu’aan agariiftu qulqullinni barnootaa fooyya’insa
qabaachu isaa ittin mirkanaa’u dha. caaculeen bu’aan walqabatanis:
 Dandeetti barreessuufi dubbisuu: Barattoonni barachaa turani barreessuufi dubbisuu yoo hin
gonfanne sirna barnootaa ykn kitaaba isaani ni baatu malee maal akka keessa jiru hin beekan
jechuu dha. Kutaa sadarkaa gadiitti dhimmi gonfannaa barreessuufi dubbisuu barattootaa ajandaa
hundaa oliifi itti fuufinsaan barachuu barattootaa murteessa. Kana malees, jireenya eegare
6
barattootaa rakkoo hamaa akka UNESCOn ibseetti ‘hiyyummaa barachuuf’(learning crises) akka
saaxilaman godha.
 Raawwii qormaata naannoo: Manni barumsaa sadarkaa 1ffaa hundi qormaata naannoo kutaa
6ffaafi 8ffaa irratti haala karoora qabameen dabarsufi dhiisun kan walqabatu dha.
 Raawwii qormaata Biyyaalessaa: Manneen barnootaa sadarkaa lammaaffaa hojiin gama
ciicataanis ta’e adeemsaan hojjetan kan safaramu baay’ina barattootaa qormaata kutaa 12ffaan
qorsiisan keessaa % dhaabbilee barnootaa olaano galchanin ta’u hubatani tarsiimoon hojjechu dha
1.3. Walitti Hidhamiinsa Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaafi KPI Keenya

Xiyyeeffannoo KPI BQB
Hirmaannaa Barnootaa dabaluu
o BB
o Sad.1ffaa Ciicata
o Sad.2ffaa
o Barnoota al-idileefi Ga’eessotaa
Walgitiinsa Barnootaa eegsisuu
o BFA Ciicata
o Horsiisee bulaa
o GPI
o Gender gap
Gahumsa keessoo barnootaa fooyyessuu

o Haftee
o Harcaatii Adeemsa
o Irra deebii
o Reetiiwwan
Qulqullina barnootaa eegsisuu
 Hira barataa daree Ciicata
 Hira barataa barsiisaa
 Hira barataa kitaabaa
Faasilitiiwwan maneen barnootaa guutuu
Mana fincaanii
Mana kitaabaa Ciicata
7
Bishaan
Ibsaa
Mana yaalii
CPD hojiirra oolchuu

Hariiroo mana baruumsaa cimsuu
Galii keessoo MB guddisuu Adeemsa
Hirmaannaa hawaasaa guddisuu
Qabxii barattootaa fooyyessuu
o Dubbisuufi barreessuu (kutaa1-4)
o Qorumsa daree Bu’aa
o Qorumsa kutaa 6
o Qorumsa kutaa 8
o Qorumsa kutaa 12
Gabate armaan olii irraa kan hubatamu hawaasni barnootaa caaculee bu’uuraalee qulqullina barnootaa
tokkon tokkon irratti karoorfate yoo hojjete; agarsiiftuwwan raawwi hojii (KPI) keessatti qabaman
hundi ilaalamicha keessatti waan jiraniif raawwi olaanaaf karaa saaqa.
1.4. Mirkaneeffannaa Hojiirra Olmaa BQB

I. Naannoo
Sadarkaa naannootti mirkaneeffannaan hojii bu’uuraalee qulqullina barnootaa karoorri GTB naannoon
qabame akka milkaa’u gochuufi hordofu ta’a.
1. Ciicataa (input)
 Manneen barnootaa istaandaardii inispeekshinii barnoota waliigalaatiin madaalamanii gulantaa
3ffaafi isaa oliitti geessisuuf hojjechuu.
 Barsiistootaafi hoggansa barnootaa istaandaardi guutan ramaduufi leenjii adda addaa ga’umsa
isaani cimsuu.
 Dhiyeessii kitaaba barataa gara istaandaardi 1:1 taasisuu.
 Barattoota dhiyeessi nyaata mana barumsaa irraa fayyadaman guddisaa deemuu (school
feeding).
 Baadiyyaas ta’e magaalaatti iddoon jireenya barsiisaa fooyya’aa akka ta’u gochuu
 Mana barumsaa bu’uura boruu ijaaraman hundaaf faasilitii guutuu
8
 Dhiyeessiifi itti fayyadama ICT dabaluun kenna barnootaa teeknoloojiiin cimsuu

 Tarsimoo madda galii manneen barnootaa bocuun galii manneen barnootaa akka dabalu
gochuu.
2. Adeemsaa(Process)
◍ Qisaasina wayiitii barnootaa zeeroo gochuu
◍ Haftee barattootaa sadarkaa hundatti zeeroo gochuu
◍ Sirna iyyaafannaa ga’umsaa barachuu barattootaa adda baasu dhugummaafi amanamummaa
qabu taasisuu
◍ Barattoonni qabiyyee sadarkichaaf qophaa’e yeroo qabame keessatti xumurani barachuu isaani
mirkaneessuu
◍ Hordoffiifi deeggarsi barnootaa maati, hawaasa naannoofi caasaa barnootaa sadarkaan jiru
dabaluu
3. Bu’aa(outcome)
 Raawwii qabxii barattootaa qorumsa naannooo (6ffaafi 8ffaa) bara baraan % isaa dabalaa
karoora sadarkaa naannootti qabame milkeessuu
 Raawwii qabxii qorumsa biyyaaleessaa kutaa 12ffaa haaluma walfakkaatun karoora barichaaf
qabame milkeessuu.
 Barattoonni kutaa 1ffaa hundi dandeetti barreessuu, dubbisuufi shallaguu danda’uu
 Barataan barreessuufi dubbisuu hin dandeenye kutaa 1-4 amma mul’atu tokkollee akka hin
jiraanne gochuu
II. Godina/Bulchiinsa Magaalaa
 Karoora sadarkaa BBOtti qophaa’ee ka’umsa godhachun caaculee xiyyeeffannoo
bu’uuraalee qulqullina barnootaa ciicata, adeemsaafi bu’aatin xiinxallii haala manneen
barnootaafi hojiin barnootaa aanaalee jala jirani irratti hundaa’uu karoora of danda’e
qopheeffachuu
 Godinni/Bul.mag. hundi aanaaleenfi manneen barnootaa aanaalee isaani jala jiran
mirkaneeffannaawwan bu’uuraale qulqullina barnootaa sadarkaa naannootti qabaman
milkeessuuf hojjechuufi aanaaleen milkeessu mirkaneessuu
 Aanaaleen jala jiran akkaataa xiinxala rakkoo qulqullina barnootaa godinichaa irratti
hundaa’ani sirritti akka karoorfatan gochuufi mirkaneeffachuu
 Hoggansa barnootaa godinaa, aanaafi ogeeyyii barnootaa godinaas ta’e aanaalee manneen
barnootaa abbummaan qabatanii akka deeggaran ramaduu
9
 Hoggansi barnootaas ta’e ogeeyyiin barnootaa manneen barnootaa deeggaruuf ramadame

karoora aanichaafi mana barumsaa qabate akka hojjetu gochufi jijjiirama gama
xiyyeeffannoowwan bu’uuraalee qulqullina barnootaan fide madaaluu.
III. Aanaa
 Haala raawwii barnootaa Aanaa xiinxala guutuu manneen barnootaa jala jiran dhimmoota
xiyyeeffannoo gama ciicataan, adeemsaafi bu’aan jiran irratti hundaa’un adda baasani
karoorfachu.
 Manni barumsaa haala qabatama ofi irratti hundaa’uun karoora mirkaneeffannaa
bu’uuraalee qulqullina barnootaa akka qopheeffatan gochuufi karoorichi rakkoo mana
barumsichaa sirritti adda kan baasefi hawaasni mana barumsaa hundi kan qooddate ta’u
mirkaneessuu
 Manneen barnootaa aanicha keessa jiran hundi mirkaneeffannaawwan bu’uuraale
qulqullina barnootaa sadarkaa godinaafi aanaa isaanitti qabame milkeessuuf hojjechuufi
manneen barnootaa aanichaa hundi milkeessu mirkaneessuu
 Hoggansi barnootaa aanaan ramadame karoora mana barumsichaa qabachuun deeggaruufi
gandi gahee taphachaa jiraachuu madaalaa adeemu.
IV. Mana Barumsaa
Manni barumsaa injiinii jijjiiramaafi milkaa’ina hojiin bu’uuraalee qulqullina barnootaa itti lafa
qabatuufi tiraanisfoormeshinii barnootaa itti mirkanaa’u ta’u hubachu. Rakkoon mana barumsaa
heddun humna hoggansaafi hawaasa mana barumsaa ol kan hin taane ta’u beekun:
 Karoora BQB haala xiinxala sirri gaggeessuun qopheessuun. Karooricha keessatti

rakkoowwan sadarkaa mana barumsaatti furmaata argataniifi kanneen aanaafi deeggarsa
qaama biiraa barbaadan adda baase ta’u qaba
 Hawaasa mana barumsichaaf dhiyeessuun gahee isaa akka ba’atu gochuu
 Hoggansi barnootaa godinaafi ogeeyyiin godinaafi aanaa mana barumsichaa deeggaruuf
ramadame bu’uura karoora kanaatin rakkoo jiru fooyyeessuuf akka hojjetu qabsiisuu.
 Manni barumsaa kamiyyuu mirkaneeffannaawwan bu’uuraale qulqullina barnootaa
sadarkaa aanaa isaanitti qophaa’e ka’umsa godhachuun kan mana barumsichaa
milkeessuu.
10
Boqonnaa Lama
2. Sirna Leenjii Hoggansa Barnootaa

i. Seensa
Boqonnaan kun kan irratti xiyyeeffate dhimmoota hoggansa barnootaan walqabatan, maalummaa
hoggansa barnootaa, yaadrimee hoggansa baruu barsiisuu fi hojii ijoo hoggansa baruu barsiisuu,
akkasumaas, pirofaaylii hoggansa manneen barnootaa of keessaa qaba.
ii. Barbaachisummaa
Imaammataafi tarsiimoo mootummaan barnootaa irratti qabate karaa guutuu ta’een milkeessuuf
hoggansa barnootaafi ogeeyyii gahumsa, dandeettii fi muuxannoo hojii gaarii qaban gara sektara
barnootaafi dhaabbilee barnootaatti fiduudhaan yeroo yeroon humna raawwachiisummaa isaanii
cimsaa deemuun qulqullina barnootaa fooyyeessuu.
iii. Kaayyoo
Hoggantootaafi ogeeyyiin barnootaa sadarkaan jiran maalummaafi hojii ijoo hoggansa barnootaa fi
baruu barsiisuu irratti hubannoo dabalataa argachuun manneen barnootaa keessatti deeggarsaa fi
hordoffii hojii baruu barsiisuuf taasisuun bu’aa barachuu barattootaa fooyyeessuu.
2.1. Maalummaa Hoggansa Barnootaa

Hoggansa jechuun maal jechuudha?
 Beektootni yaad-rimee hoggansaa irratti qorannoo gaggeessan hoggansa jechuun galma

waloo qabaachuu galma kana milkeessuuf kan hojjetan ta’uu irratti hunduu waliigalu.
 Qorataan GaryYukl (2006) hoggansi adeemsa dhiibbaa eyyantaa hordoftoota ykn garee
irratti uumuun kaayyoo waliinii ittiin galmaan gahan jachuun hiika kananiif. Adeemsa
humna namaafi qabeenya mana hojii tokko qindeessuun galmaafi mul’ata waliinii ittiin
mirkaneessuudha.
‘Leadership is the act of guiding a team or individual to achieve a certain goal through
direction and motivation’.
Kanaaf, hoggansi gocha garee ykn nama dhuunfaa tokko kaayyoo murtaa’e milkeessuuf kallattii fi
kaka’umsaan kan qajeelchuu, galma waloo kaayyame milkeessuuf garee waliin qindoominaan
hojjechuu, jajjabeessuu, dandeettii caalmatti bu’a qabeessa isaan taasisu barachuufi horachuu bu’a
caalmaa galmeessuuf hojjechuu gaafata.
11
Hoggansa barnootaa jechuun maal jechuudha?
Hoggansi barnootaa akkuma hoggansa dameewwan kan biraa hojiiwwan hoggansa tokko irraa eegamu
kanneen akka karoorsuu, raawwachuu, hordofuu fi madaaluun kaayyoo waloo barnootaa sadarkaa
bakka bu’anii karaa guutuu ta’een milkeessuuf ittigaafatamummaan kan hojjetuudha.
Hoggansi barnootaa maanajimantii waajjira barnootaa sadarkaa sadarkaan jiran keessatti baruu
barsiisuu deeggaruufi qajeelchan akkasumaas dhaabbilee barnootaa keessatti waliigala adeemsa hojii
baruu barsiisuu dhiyeenyatti kan hogganan jechuudha. Hoggansi barnootaa dandeettii fi humna
hojjettootaa, barsiisotaa, barattootaafi maatii barattootaa qindeessuun hojii qulqullina barnootaa
milkeessuun dhiibbaa eeyyantaa raawwii hojii dhaabbilee barnootaa irratti fiduu qaba.
Hoggansi barnootaa akkuma sadarkaa ramaddii isaaniitiin waajjira barnootaa, yuunivarsiitii,

kollejjii barnootaa, manneen barnootaaaa, muummeewwaniifikkf jadhamanii qoodaman
ittigaafatamummaafi gaheen hojii garaagarummaa yaa qabaatanii malee hunduu kaayyoo waloo
tokko qabu. Kanaafuu, hoggansi barnootaa nama kamiyyuu kanneen barachuu barattootaa irratti
waan dhiibbaa uumuu danda’u hojjetan hunda jechuudha (Nixon, 2015).
Hoggansa barnootaa hoggansa damee kan biraa irraa adda kan isaan taasisu maali?
Hoggansi barnootaa hoggansa dameewwan kan biraa irraa adda kan taasisu hojiin barnootaa
beekumsa, dandeettiifi muuxannoo bu’uureeffachuun ilaalchaafi jijjiirrama amalaa, guddina sammuufi
hawaasummaa dhaabbilee barnootaa keessatti fiduudhaan lammiilee bu’a qabeessa naamusaa gaarii
qabanii fi ittigaafatamummaan itti dhaga’amu horachuun guddina technooloojii biyya bu’uura ta’an
milkeessuu irratti kan xiyyeeffatu ta’uu isaati.
2.2. Yaad-Rimee Hooggansa Baruufi Barsiisuu (Instructional Leadership)

Hoggansa baruu barsiisuu jechuun maali jechuudha?
Hoggansi manneen barnootaa tokko bu’aqabeessa kan jedhamu hojiiwwan manneen barnootaa
barataman kanneen akka madaallii barsiisaa, baajata mana barumsaa bulchuu, faasiliitii manneen
barnootaa mijeessuu dabalataan, dhimma baruu barsiisuu gad-fageenyaan beekuun hogganuuf humna
namaa, qabeenyaa, yeroo, teekinooloojiifi galteewwan barnootaa adda addaa qindeessun kaayyoofi
galma kaa’ame irratti xiyyeeffachuun gara hojiitti jijjiiruuf kan hojjetu yoo ta’eedha.
12
Hayyootni barnootaa baay’een hoggansa baruu barsiisuu hojii barnootaa kan daree barnootaa
keessatti raawwataman waliin walqabsiisuun hiika kennuuf, kuniis sababni isaa, hojiin hoggansa
manneen barnootaa inni ijoon hojii baruu barsiisuu hogganuu waan ta’eef.
Hooggansi baruu barsiisuu hggansa peedaagoojii, hooggansa barachuu barattootaa giddugaleessa

godhate jadhamu. Sababni isaa hoggansi baruu barsiisuu hojii baruu barsiisuu fooyyessuuf
tarkaanfiilee hoggansa manneen barnootaatiin fudhataman jechuu waan ta’eef (King, 2002).
Kanaafuu, hooggansi baruufii barsiisuu adda durummaan hooggantoota manneen barnootaa haa
ilaallatuu malee, barsiisonniifi namoonni kan biroon illee hanga dhiibbaa uumuu danda’anitti,
hooggansa baruu barsiisuu ta’uu ni danda’u jechuudha. Hoggansi baruu barsiisuu gochaalee
baruu barsiisuudaree keessaa fooyya’iinsa wajjin walqabata.
Qorataan Stronge (2006) akka ifa baasetti yeroon hooggantoota manneen barnootaa 10% qofa baruu
barsiisuu hogganuuf oola. Sababootni gurguddoon tarreessan leenjii gadfageenyaa dhabuu, yeroon
isaanii dhimma biraan qabamuu, bakka buu’ummaa hojii kennuu dhabuufi hubannoon hawaasni gahee
hooggantoota manneen barnootaa irratti qaban laafaa ta’uudha.
Haala qabatama manneen barnootaa naannoo keenya keessatti yeroo ammaa mul’atuun hoggansi
manneen barnootaa dhimmoota bulchiinsaa xixxiiqaa irratti xiyyaaffachuun hojii baruu barsiisuu
dagachuun ni mul’ata. Haala kanaan bu’aa barachuu barattootaa gahumsaafi qabxii barattootaa irratti
fooyya’iinsa fiduun waan hin danda’amneef bu’uura irraa jijjiiruun barbaachisaadha.
2.3. Hojiiwwan Ijoo Hoggansa Baruufi Barsiisuu

Dhimmootni mana barnootaa keessatti kallattiin ykn al kallaattiin hojii baruufi barsiisuu keessatti
bu’aa barachuu barattootaa fooyyeessuuf gumaachan baay’eedha. Hooggansi baruu barsiisuu hojii
manneen barnootaa keessatti hojjetaman milkeessuuf sagantaa baruufi barsiisuu sadii irratti
xiyyeeffachuun karaa guutuu hojjechuu qabu. Isaaniis;
 Baruu barsiisuu deeggaruufi madaaluu,
 Sirna barnootaa hojiirra oolchuu fi
 Fooyya’insa gahumsa barattootaa hogganuudha.
Sagaantaalee kanneen milkeessuuf, hoggansi baruu barsiisuu hojiilee ijoo irrattii xiyyeeffachuun
hojjechuu qaban hayyoota adda addaatiin barreeffamanii jiru. Isaan keessaa yaadni hayyoota Hallinger
fi Murphy (1986), ACER (2012) qophaa’e fudhatama bal’aa argatee jira. Hayyootni kun gahee
hoggansa baruu barsiisuu bakka gurguddaa sadiitti akka armaan gadiitti qoodanii jiru.
13
Fakkii 2. 1 Hojiilee ijoo hoggansa baruu barsiisuu
Kanaafuu, hoggansi manneen barnootaa akka bulchitootaatti of ilaaluun hojiiwwan bulchiinsaa

murtaawoo ta’aniin muddamaa ooluu keessaa bahuun, galma ifa ta’e kan hojii baruu barsiisuu
qopheeffachuu, sirna barnootaa, karoora barannoo hogganuufi hordofuun qulqullinaan barachuu
barattootaaf xiyyeeffannoo kennuun dagaagina barachuu barattootaa irratti galma barbaadame
milkeessuuf hojjechuu irraa eegama.
2.4. Dandeettiiwwan Hoggansi Baruufi Barsiisuu Gonfachuu Qaban

Hoggantoonni baruu barsiisuu manneen barnootaa keessatti hojii baruu barsiisuu fooyyessuuf ulaagaa
barbaadamu kan guutaaniifi dandeettii kan gonfatan ta’uu qabu. Hoggantoonni baruu barsiisuu hojii
barnootaa milkeessuuf dandeettiiwwan armaan gadii torban gonfachuu qabu.
14
Fakkii 2. 2 Dandeettiiwwan hogganttootni baruu barsiisuu gonfachuu qaban
2.5. Hanqinaalee Hooggansa Baruu Barsiisuu Biratti Mul’atan

Manneen barnootaa keessatti hoggansi baruu barsiisuu ga’umsa barattootaa irratti dhiibbaa gaarii akka
qabu ragaan adda addaa ni ibsa. Haa ta’uu malee, hoggansi manneen barnootaa baay’een dhimma
baruu barsiisuuf xiyyeeffannaan kennan laafaadha. Akka sababaatti qabxiileen ibsaman;
 Ga’umsi hoggansa baruu barsiisuu xiqqaa ta’uu,
 Hojii manneen barnootaan ala jiran irratti xiyyeeffachuu,
 Dhimmoota dabalataan qabamuun biiroo keessa ooluu,
 Dhiibbaa hubannaa hoggansa baruu barsiisuu dhabuu qaama aalaatiin jiru,
 Hoggansi baruu barsiisuu barsiisaa waliin falmii uumamu jibbuu irraa fikkf jira.
15
Sababoota kanaa olitti ibsaman irraa ka’uun yeroo ammaa akka naannoo keenyaatti manneen
barnootaa keessatti hanqinoota kanaa gadii mul’atanii jiru;
 Barsiisonni karoora barannoo guyyaa guyyaan qopheessanii fayyadamuu dhabuu,
 Ga’umsi barachuu barattootaa xiqqaan gonfatamuu qabu milkaa’uu dadhabuu,
 Iyyaafannoo walitti fufaa daree barnootaa keessaa sirnaan gaggeeffamu dhabuu,
 Deggarsaafi hordoffii walitti fufiinsaan daree barnootaa keessatti geggeeffamu dhabuu,
Hanqinaalee kanneen keessaa bahuuf hoggansi baruu barsiisuu karooran hojjechuu, ga’umsa ofii
fooyyeffachuu, hojii xiyyeeffannaa barbaadan adda baasuun tartiibeessuu, hojiiwwan baay’ee
murteessaa ta’aniif dursa kennuun hojjechuu hojiilee bulchiinsaa kan biroo namoota biroof
qooduudhaan raawwii isaa hordofuufi kkf gochuu qaba.
Hoggansa baruu barsiisuutiif hojiin ijoofi baay’ee murteessan hojii baruu barsiisuuti. Hojii baruu
barsiisuuf xiyyeeffannaa dursa kennuun haala fakkeenya qajeeltoowwan bulchiinsa yeroo 4D tti
fayyadamuun hojii bulchiinsa murtaawoo jala fiiguun baruu barsiisuu dagachuu keessaa bahuuf akka
fakkeenya gabatee armaan gadii keessatti ibsameen baruu barsiisuu hogganuu qabu.
4D of time management Important Unimportant
Urgent Do it Delegate
Dursa kennuun hojjechuu Bakka buusuun hojjechuu
Not urgent Decide when Drop it
Yeroo biraa hojjechuu Hojjechuu dhiisuu
Gabatee 2.1. Hojii xiyyeeffannoo barbaaduu adda baasuun dursa kennuu hojjechuu
2.6. Suppervizyinii Barnootaa

Suppervizyiniin hojii barnootaa manneen barnootaa keessatti qaama adda addaatiin gaggeeffamu
bakka lamatti qoodamu. Isaaniis; Suppervizyinii hojii bulchiinsaa (administrative supervision) fi
Suppervizyinii hojii baruu barsiisuu (instructional pedagogical supervision) jadhamu.
Suppervizyiniin bulchiinsaa jechuun adeemsa hojii waliigalaa to’achuufi hojiileen karoorfaman

gahumsaan raawwatamuu isaanii mirkaneessuuf gurmaa’insaafi hojiirraa oolmaa imaammata, dambiifi
qajeelfama hojii barnootaa irratti xiyyeeffachuun fuulafuulatti kan gaggeeffamuu dha.
16
Supparvizyinii baruu barsiisuu jechuun adeemsa hojii barsiisotaa qajeelchuu, kallattii agarsiisuu,
kakasuu, ogummaa isaanii dagaagsuun gahoomsuudha. Supparvizyiniin baruu barsiisuu meeshaa
guddaa hooggansa baruu-barsiisuu ta’ee irra caalaatti gahumsa barsiisotaa fooyyessuu irrratti kan
xiyyeeffatuu dha. Galmi supparvizyinii baruu barsiisuu barachuu barattootaa fooyyessuu ta’ee,
barsiisota gahoomsuun gahumsi barsiisotaa barattoota irratti jijjiirama akka fidu taasisuudha.
Gosti suppervizyinii barnootaa lameen walitti hin dhufan jechuu miti. Fakkii armaan gadii irraa haala
qoqqoodamiinsa jiru hubachuun ni danda’ama (Archibong, 2012).
Fakkii 2. 3 Damee hojii gurguddoo supparviizyiinii barnootaa
Supparvizyiniin baruu barsiisuu gochaalee daree keessatti raawwataman irratti kan bu’uureeffatu ta’ee,
haalli itti gaggeeffamu tooftaalee adda addaa qaba. Tooftaaleen beekamoon supparvizyinii baruu
barsiisuu gaggeessuun barsiisaa deeggaruu dandeenyu kanneen armaan gadiitti. Isaanis;
 Supparvizyinii daree (Clinical supervision),
 Supparvizyinii miltoo (Colleagues supervision)
 Supparviizyiinii al idilee (Informal supervision)
 Supparvizyinii ofiin qajeelchuu (Self-directed supervision)
 Supparvizyinii gaaffii irratti hundaa’e (Inquiry-based supervision)
Tooftaalee kana keessaa suppervizyinii daree (Clinical supervision) gahumsa barsiisotaa cimsuu
keessatti ga’ee guddaa qaba. Tooftaan kun maqaa daawwaannaa daree jedhuun illee ni beekama.
17
Tooftaan kun tooftaa supparvaayizarri yeroo barsiisaan barsiisu daree galee haala daree keessatti ta’u
irratti ragaa funaanu jechuudha.
Ragaan yeroo suppervizyinii daree funaanamu dandeettii qabiyyee, haala kenniinsa barnootaa, mala
baruu barsiisuu, hirmaanna barataa, hordoffii barataa, naamusa barataa, qindaa’ina daree, dandeetti
barataa sissi’eessuun barsiisuu, itti fayyadama yeroo, bu’aafi qabiyyeen walsimuu, bu’aan milkaa’uufi
dhiisuu, karooraan deemuufi kkf kan hammatuudha.
Supparvizyiiniin daree adeemsa marsaa ittiin gaggeeffamu qabu. Marsaa gaggeeffamu keessatti
hojiileen gurguddoon shanan armaan gadii dirqama raawwatamuu qabu.
Fakkii 2. 4 Duraa duuba hojii supparviizyiinii daree (clinical supervision)
2.7. Pirofaayilii Hoggansa Manneen Barnootaa

Hojii barnootaa sadarkaa manneen barnootaatti qindeessuun humna namaa gahumsaafi dandeettii
qaban gaafata. Kana milkeessuuf pirofaayilii dandeettii barbaachisoo namni hoggansa manneen
barnootaa ta’u guutuu qabu gabatee armaan gadiitti keessatti tarreeffamee jira.
18
Ulaagaa Sadarkaa Manneen Barnootaa

barbaachisoo Bu’uura boruu MB Sadarkaa 1ffaa MB Sadarkaa 2ffaa
Sadarkaa Barnootaa Dippiloommaafi isaa ol Digrii duraa fi isaa ol Digrii 2ffaa fi isaa ol
Gosa Barnootaa Hoggansa barnootaa ykn Hoggansa barnootaa ykn Hoggansa barnootaa ykn
gosa barnootaa MB bu’uura gosa barnoota MB sad. 1ffaa gosa barnoota MB sad. 2ffaa
boruu keessatti kennamu keessatti kennamu keessatti kennamu
Leenjii adda addaa Leenjii kunuunsaa ykn mala ogummaa barsiisummaa ogummaa barsiisummaa
baruu barsiisuu daa’immanii (PGDT) ykn hoggansa (PGDT) ykn hoggansa
kan qabdu barnootaa barnootaa
Gulantaa Aanaalee horsiisee bulaa Aanaalee horsiisee bulaa Aanaalee horsiisee bulaa
Barsiisummaa gulantaa barsiisaa jalqabaa gulantaa barsiisaa gulantaa barsiisaa
Aanaalee horsiisee bulaan Aanaalee horsiisee bulaan Aanaalee horsiisee bulaan
alaaf barsiisaa g/ galeessaa alaatiif barsiisaa olaanaa alaatiif barsiisaa olaanaa
Dhaabbilee barnootaa Mootummaa Mootummaa Mootummaa
Qorumsa gahumsaa Kan milkaa’an Kan milkaa’an Kan milkaa’an
Leenjii DOW Ittifufiinsaan kan hordofan Ittifufiinsaan kan hordofan Ittifufiinsaan kan hordofan
Madaallii hojii Waggaa lamaa 80%fi isaa ol waggaa lamaa 80%fi isaa ol Waggaa lamaa 80%fiisaa ol
Adeemsa ramaddii Dorgommiidhaan Dorgommiidhaan Dorgommiidhaan
Qabxii dorgommii Qabxii madaallii hojii (15%) Qabxii madaallii hojii (15%) Qabxii madaallii hojii (15%)
Qorumsa barreeffamaa(40% Qorumsa barreeffamaa(40% Qorumsa barreeffamaa(40%
Qophii karoora tarsiimawaa Qophii karoora tarsiimawaa Qophii karoora tarsiimawaa
mana barumsaa (10%) mana barumsaa (10%) mana barumsaa (10%)
Dhiyeessii karoora Dhiyeessii karoora Dhiyeesii karoora
tarsiimawa M/B (20%) tarsiimawa M/B (20%) tarsiimawaa M/B (20%)
Af gaaffii (10%) Af gaaffii (10%) Af gaaffii (10%)
Adeemsa dorgommii Dubartoota jiddutti (100%) Dub. ni jijjabeeffamu (35%) Dub. ni jajjabeeffamu (35%)
Gabatee 2.2. Ulaagaalee ramaddii hoggansa manneen barnootaa
2.8. Sirna Leenjii Hoggansa Barnootaa fi Ittigaafatamummaa

Qulqullina barnootaa mirkaneessuun hirmaannaa qooda fudhattoota baay’ee kan gaafatu ta’uus,
hoggansi barnootaa dhiibbaa barsiisotaan dhufanitti aanee gahee olaanaa qaba. Barnootni lammii boru
biyya jijjiiruu dandaù qopheessuuf ittigaafatamummaa guddaa qaba (Odero, 2016).
Hoggansi barnootaa dandeettiifi gahumsa yoo hinqabaanne qulqullinni barnootaa mirkanaa’uu hin
danda’u. Hoggansa barnootaa hojiirra jiran gahumsa isaanii cimsuudhaan kanneen hojii bu’aqabeessa
19
hojjetan jajjabeessuun kanneen hojii isaanii qindeessuun hojjechuu hin dandeenye irratti tarkaanfii
fudhachuun sirna ittigaafatamummaa mirkaneessaa deemuun barbaachisaadha.
2.8.1. Sirna leenji hoggansa barnootaa

Bu’a qabeessummaa hojii hoggansa barnootaa dabaluu keessatti leenjiin hojii duraa fi hojiirraa
gahumsaafi naamusa ogummaa gonfachiisu gahee guddaa qaba. Kana milkeessuuf leenjiin hojii duraa
hoggansa barnootaaf kennamu gahee hoggantoota manneen barnootaafi qabatama mana barumsaa
waliin karaa walsimuu danda’uun kennamuu qaba. Koorsiiwwan kennaman dhugaa manneen
barnootaa keessaa jiru waliin walqabsiisuun qopheessuun kan kennaman ta’u.
Karaa biraatiin, qorannoon akka mul’isutti manneen barnootaa baay’een ogeeyyii barnootaa gosa
barnootaan eebbifaman leenjii hoggansaa malee manneen barnootaatti ramadamanii manneen
barnootaa gaggeessaa akka jiran mul’isa. Namootni kun gosa barnootaan digrii duraa ykn 2ffaa haa
qabatanii malee leenjii dabalataa hoggansa manneen barnootaa osoo hin argatin manneen barnootaa
irratti ramadamuun hogganuun qulqullina hojii irratti dhiibbaa waan qabuuf leenjii hoggansa
barnootaa akka argatan kan taasifamu ta’a.
Hoggansa barnootaafi manneen barnootaa hojiirra jiran ittigaafatamummaa isaanii gahumsaan bahuu
kan isaan dandeessisu taateewwan, argannoowwan, malleen baruu barsiisuu haaraa waliin akka wal
baran leenjiiwwan gaggabaaboo fi sagantaa waljijjiirraa muuxannoo ogummaa isaanii fooyyessuu
dandeesisu qopheessuun tooftaalee adda addaatiin hojiirra oolchuu.
Barsiisoota manneen barnootaa keessatti kaka’umsaa fi dandeettii qindeessummaa olaanaa qaban adda
baasuun leenjii hoggansa barnootaa dabalataan akka argatan taasisuun hoggansa manneen barnootaaf
qopheessuu. Hoggansa manneen barnootaa ulaagaa dorgommii guutanii bifa haaraan dorgomanii
darban osoo hojiitti hin galle leenjii gabaabaa akka argatan taasisuun hojiitti galchuu.
Hirmaannaa dubartootaa hoggansa manneen barnootaa keessatti cimsuuf barsiisota dubaraa hojii
barsiisummaatiin adda duree ta’an calaluun leenjii gabaabaa hoggansa barnootaa addatti kennuun
kallattiin mana barumsaa irratti ramaduu. Leenjiin gaggabaaan dandeettii hoggansaa cimsuuf kennamu
kamiyyuu hanqina isaan qaban irratti hundaa’uun kennama. Leenjiin kennamu karaa qondoomina
qabuun kollejjii barnoota barsiisotaa filatamanii fi giddugala leenjii barsiisotaafi hoggansa manneen
barnootaa keessatti kan kennamuuf ta’a.
20
2.8.2. Sirna itti gaafatamummaa hoggansa barnootaa

Biiroon Barnootaa Oromiyaa qajeelfama raawwii ramaddii hoggansaafi ogeessotaa barnootaa
qopheessuun hojiirra oolchaa jiraachuun ni yaadatama. Hojjiirra oolmaa qajeelfama irratti darbee
darbee hanqinni haa jiraatuu malee rakkooleen hoggansa barnootaa yeroo dheeraaf turan kan akka
hoggansa sadarkaan jiran irratti abboomuu dhabuu, nama ogummaa barnootaa hinqabne hoggansa
barnootaa taasisuufi kkf fala argatanii jiru.
Kanaafuu, hoggansi barnootaa tokko angoo irra turuu kan danda’u hanga bu’aa buusuu danda’e qofatti
waan ta’eef akkaatuma qajeelfama ramaddii hoggansaafi ogeessota barnootaa keessatti ibsameetti
sababoota kanatti aananii tarreeffamaniin ittigaafatamummaa irraa kaafamuu danda’u.
 Raawwii hojii barnootaa gadi aanaa galmeessuu;
 Hanqina naamusaa, gabaasa sobaa dabarsuu;
 Ergama hojii barnootaa itti kennamu fudhatee hojiirra kan hin olchine;
 Uummata naannoofi hawaasa barnootaa waliin hojjetan biratti fudhatama kan hinqabne;
Walumaagalatti, hoggansi barnootaa hojii barnootaaf dursa kennuun galma barnootaa qabame
milkeessuuf barachuu barattootaa irratti xiyyeeffachuun hojjechuu qabu. Hoggansi barnootaa gahumsa
barattootaa fooyyeessuu hin dandeenye irratti sirna itti gaafatamummaa akka jiraatuu sadarkaa
sadarkaan hojiirra oolchuun barbaachisaadha.
21
Boqonnaa Sadii
3. Dagaagina Ogummaa Walittifufaa (DOW)

Seensa
Boqonnaa kana keessatti kan dhiyaatu hojiirra oolmaa sagantaa dagaagina ogummaa walitti fufaa
barsiisootaafi hogganttoota manneen barnootaa yoo ta’uu, maalummaa fi faayidaa dagaaginni
ogummaa walitti fufaa qulqullina barnootaa fooyyeessuuf qabu, walitti hidhamiinsa sagantaan
dagaagina ogummaa walitti fufaa fi qo’annoo barannoo (lesson study) fi dagaagina ogummaa walitti
fufaa hojiirra oolchuuf gahee qaamoota adda addaa of keessaa qaba.
Barbaachisummaa
Hojii barnootaa caalaatti bu’aqabeessa taasisuuf hogganttoota manneen barnootaa fi barsiisoota
gahumsa qaban jiraachuun murteessaadha. Manneen barnootaa keessatti milkaa’ina argame ykn
hanqinaalee mudateef hunda dura kan galaateeffamu ykn qeeqamu hoggansa manneen barnootaa fi
barsiisoota waan ta’aniif yeroo yeroon gahumsa isaanii cimsuun barbaachisaadha.
Tooftaaleen gahumsa hoggansa manneen barnootaa fi barsiisotaa ittifufiinsaa cimsuuf addunyaa hundi
irratti waliigaluun itti fayyadamaa jiran sagantaa leenjii dagaagina ogummaa walittifufaati.
Kanaaf, hojiirra oolmaa sagantaa dagaagina ogummaa walittifufaatiin walqabatee rakkoolee jiran
maqsuun saganticha caalmatti bu’aqabeessa taasisuun gahumsa hoggansa manneen barnootaa fi
barsiisoota cimsuun dhimma xiyyeeffannoon irratti hojjetamuu qabu waan ta’eef.
Kaayyoo
Hoggantootni barnootaafi ogeeyyiin sagantaan leenjii dagaagina ogummaa walittifufaa meeshaa
murteessaa gahumsa barsiisootaafi hoggantoota manneen barnootaa fooyyeessuuf gargaaru ta’uu
hubachuun hojiirra oolmaa sagantichaaf gahee isaanii ni bahu.
22
3.1. Maalummaa fi Faayidaa Dagaagina Ogummaa Walittifufaa (DOW)

Dagaaginni ogummaa walittifufaan (DOW) meeshaa guddaa adunyaa irratti gahumsa barsiisotaa
cimsuuf olaantummaa argateedha (Kraft et al., 2018). Gorefi Rosser (2022) akka barreessanitti,
dandeettii barsiisuu, miira eenyummaa ogummaafi bu’aa barachuu barattootaa fooyyessuuf
dagaaginni ogummaa walittifufaa barsiisotaaf dirqama jedhu. Dagaagina ogummaa walittifufaa
milkeessuuf hoggansi mana barumsaa barsiisotaaf deeggarsa gochuu, ofiifis haala itti fufiinsa
qabuun ogummaa ofii fooyyessuuf fakkeenya ta’uun hooggansa milkaawaa kennuu qaba.
Dagaaginni ogummaa walittifufaan (DOW) tooftaa barsiisonni ogummaa isaanii irratti beekumsa fi
ogummaa haaraa walitti fufiinsaan akka qabaatan, hojii beekumsaafi dandeettii akkasumas ogumma
barsiisotaa guddisuu danda’u gosa barumsaa irratti hundaa’uun beekumsa, hubannoo fi muuxannoo
naannoo gosa barnootaa ykn gahee hojii hoggansa barnootaa guddisuudha.
Faayidaan guddaan dagaagina ogummaa walittifufaa (DOW) barsiisotaafi hoggantootni manneen

barnootaa tarsiimoowwan haaraa akka shaakalan, walirraa akka baratan, beekumsaafi dandeettii yeroo
waliin deemu horachuun bu’aa barachuu barattootaa akka foyyeessan taasisa.
Kanaaf, dagaagina ogummaa walittifufaa barsiisotni dandeettii ofii beekuu, of ilaaluu, ofitti
amanamummaa qabaachuu, kaka’umsa isaanii dabaluun kutannoo cimaan barnoota qulqullina qabu
kennuun bu’aa barnootaa barattootaa irratti dhiibbaa gaarii geessisuu danda’u fiduuf caalaatti bu’a
qabeessa isaan taasisa.
3.2. Toora Xiyyeeffannoo Dagaaginni Ogummaa Walittifufaa (DOW)

Dagaaginni ogummaa walittifufaa (DOW) bu’a qabeessa ta’e beekumsa ogummaa, dandeettii, ilaalcha,
shaakala baruu barsiisuu barsiisotaa fooyyeessuun bu’aa barachuu barattootaa irratti jijjiirama kan
fidudha. Kanaafuu, dagaaginni ogummaa walittifufaa bu’aqabeessa taasisuuf qabxii xiyyeeffannoon
armaan gadii bu’uura taasisuu qaba;
1. Sadarkaa mana barumsaatti
 Ga’ee hojii barsiisaa faana walsimuu qaba,
 Qabiyyee gosa barnootaa fi mala baruu barsiisuu irratti hundaa’uu qaba,
 Beekumsafi ogummaa barsiisotaa bu’uureffachuu hojjetamuu qaba,
 Leenjii hojiirraa ogummaa barnootaa waliin walitti hidhamiinsa qabaachuu,
 Haala mijataa baruufi barsiisuu kan uumuu ta’uu qaba,
 Jijjiirama raawwii bu’aa fi amala barattootaa faana walitti hidhamiinsa qabaachuu,
 Sagantaa idilee qabaachuu qaba, mana barumsaa keessatti hojjetamuu qaba,
23
2. Sadarkaa nama dhuunfaatti

 Gaaffii, calaqqee, shaakala fi xiinxala irratti kan hundaa’e ta’uu qaba.
 Qorannoon kan deeggarame fi waliin hojjechuu kan jajjabeessu,
 Ofiin of barsiisuu fi kan biraa barsiisuuf carraa leenjii adda addaa keessatti hirmaachuu,
 Gochaaleen hunduu hordoffii cimaafi duubdeebii qabaachuu qabu.
 Ka’umsaafi jijjiiramni galmaa’e hundi ragaan kan deeggarame ta’uu qaba
3.3. Sagantaa fi Gochaalee Dagaaginni Ogummaa Walittifufaa

3.3.1. Sagantaa leenjiin dagaagina ogummaa walittifufaa itti raawwatamu
Hojiin leenjii dagaaginni ogummaa walittifufaa kan hojjetamu sa’aa hojii barnootaan alatti yeroo hojii
mootummaa keessatti ta’ee, barsiisotaafi hoggantootni manneen barnootaa hundi;
 Waggaatti yoo xiqqaate sa’aa 60 fi torbaanitti sa’aa 2 hojjachuu qaba.
 Akka naannoo keenyatti manneen barnootaa hunda keessatti guyyaa roobii yeroo hunda
sagantaan dagaagina ogummaa walittifufaa idileen kan hojjetamu ta’a.
 Sababni isaa guyyaan roobii guyyaa walakkaa karoora hojii torbee ilaaluun hanqinaalee
guyyoota lameen darbanii sirreessuufi karoora guyyoota lameen dhufanii qopheeffachuuf
sirreessuuf mijja’aa ta’eedha.
3.3.2. Gochaalee leenjii dagaagina ogummaa walittifufaa keessatti raawwataman

Sagantaa leenjii dagaaginni ogummaa walittifufaaf qabaman keessatti gochaaleen armaan gadii
jalqaba irraa eegalee hojjetamuu qabu.
1. Boqonnaa qophii
Oranteeshiiniifi haaromsaa (induction and refresher programs) kennuu,
Hiriyoota ofii waliin marii ogummaa infoormaal ta’e gaggeessuu,
Miiltoowwan manneen barnootaa ofii fi kan biroo waliin quunnamtii taasisuu,
Michoota gorsuu fi leenjisuu (coaching and mentoring) qopheessuufi walbarsiisuu,
Leenjiin adda addaa kennuun qaawwa ogummaa jiru adda baasuu,
Hanqina adda bahe irratti karoora qopheessuun hojitti galuu.
2. Boqonnaa raawwii
 Karoora qophaa’e milkeessuufi hanqina adda bahe duuchuuf qabiyyee barnootaa fi mala baruu
barsiisuu waliin walqabatee maateeriyaaloota adda addaa dubbisuu, madaaluu,
 Hanqina adda bahe baruu barsiisuu waliin walsimsiisuun karaa hiikuu danda’uun (kitaaba ykn
maanuwaalii) qopheessuu ykn maxxansuu
24
 Miiltoowwan hojii walfakkaataniif dhiyeessuu ykn leenjisuun galtee dabalataa sassaabuu,

 Galtee dabalataa argame irratti hundaa’uun karoora fooyyeessuu,
 Qorannoo gochaa geggeessuu, hojiitti jijjiiruu, firii madaaluu, gabaasuu.
3. Portifooliyoo qopheessuu
Portifooliyoon ragaa barachuu barsiisotaafi firii barsiisuu isaanii agarsiisuudha. Portifooliyoo keessa
waa hunda osoo hintaane saamudaa taa’a. Kanaaf, waan gurguddaa sadii of keessaa qaba.
Isaanis, waan baratame, adeemsa itti baratameefi ragaa barachuu isaanii agarsiisu of keessaa
qabaachuu qaba. Portifooliyoon muuxannoo fi ittigaafatamummaa barsiisuu, calaqqee barsiisuufi
galma, calaqqee marii gabaabaa mala barsiisuufi tooftaalee barsiisuu, akkasumas calaqqee hojiiwwan
barsiisuufi barachuu barattootaa fooyyessuuf raawwataman, ibsa galmaa fi karoora hojii gara fuula
duraa of keessaa qabachuu danda’a. Ragaan portifooliyoo keessatti kuufamu kamiyyuu beekamtii
qaama aangoo qabuun qofa ta’a. Portifooliyoon sirnaan qindaa’ee fi kan ofiin of ibsu ta’uu qaba.
3.4. Karoora adda addaa qopheessuu

3.4.1. Qophii karoora DOW
Karoorri DOW mana barumsaa hoggansa manneen barnootaatiin of danda’ee rakkoo barnootaa, mana
barumsaa fi gahumsa barsiisotaa fooyyeessuu irratti qophaa’a. Rakkoolee dursi kennuun raawwatamuu
qaban adda baasuun hoggansa manneen barnootaa qophaa’uu qaba.
Qabiyyeen karoora DOW mana barumsaa haala hammattoo fi tuulkiitii CPD keessatti ibsameen ta’ee,
irra caalaa gochaalee kutaa keessaatti raawwataman irratti bu’uureffatee qophaa’a.
Karoora mana barumsaa irraa barsiisootni hunduu kan dhuunfaa isaanii qopheeffatu. Qabiyyeen
karoora DOW barsiisotaa qabiyyee gosa barnootaafi mala baruu barsiisuu ilaalchisee qaawa adda bahe
irratti hundaa’uun qophaa’uu qaba. Barsiisonni gochaalee guyya guyyaa kutaa keessaa fooyyessuu
qabanii fi tarsiimoo barachuu barattootaa itti fooyyeessan irratti karoorfatu.
3.4. 2. Karoora waggaa kan gosa barnootaa qopheessuu

Barsiisotni akkuma gosa barnoota barsiisaniitti karoora waggaa ni qopheeffatu. Karoorri gosa
barnootaa kan bu’uureffatu silabasii fi kitaaba barnootaa irratti kan hundaa’u ta’ee akka bal’ina
qabiyyee barnootaatti ji’ootaa fi guyyoota bara barnootaa saniif qooduun qophaa’a.
Karoorri waggaa gosa barnootaan qophaa’u qabiyyee barnootaa, mala baruu barsiisuu, bu’aa barachuu
barattootaa fooyyeessuu waliin waan walsimsiisuuf qindoomina hojii baruu barsiisuu uuma. Qabiyyee
barnootaa yeroon xumuruus ta’e walumaagala hojii barsiisuu haala milkaa’ina qabuun geggeessuuf
25
fayyada. Barsiisaan karoora waggaa hin qabne eessa akka ga’eefi eessa akka ga’uu qabu hin
beekaneef, qabiyyee barnootaa yeroon xumuruufillee ni rakkata.
Qorannoofi supparviizyiinii Biiroon Barnootaa Oromiyaatiin geggeeffame hanqinni karoora barnootaa

qixaan baasuufi qabiyyee barnootaa yeroon xumuruu dhabuu barsiisota tokko tokko biratti akka jiru
agarsiisa. Kanaaf, karoora gosa barnootaa qopheessuun ittiin hojjechuun barsiisotaaf dirqama ta’uu
hubachuun sirraa’uu qaba.
Karoorri waggaa kan gosa barnootaa qabiyyee barbaachisoo ta’an of keessaa qaban kutaa sadiitti
qoodnee ilaaluu ni dandeenya. Kutaa tokkoffaan odeffannoo waliigalaa maqaa mana barnootaa, maqaa
barsiisaa, gosa barnootaa, kutaa fi daree, guyyaa, bu’aa eegamu of keessatti qaba. Kutaa lammaffaan
kan bifa gabateen dhiyaatu ta’ee, qabiyyee akka seemisteera, ji’a, torbee, guyyaa, keessa hojjetamu
boqonnaafi mata duree, wayitii ramadameef, kaayyoo gooree, kkf of keessatti qabata. Kutaa sadaffaan
maqaafi mallatto nama qopheessee fi nama mirkaneessee, akkasumaas chaappaa mana barumsichaa
qabaata.
3.4.3. Karoora torbeefi guyyaa

Karoorri torbee fi guyyaa meesshaalee karoora waggaa hojii qabatamaa ittiin hiiknu keessaa isa tokko
dha. Karoorri torbeefi guyyaa wantoota ijoo sadii kan baay’ee walitti hidhamiinsa qaban of keessaa
qaba. Isaaniis;
 Barattootni maal akka baratan (kaayyoo barnootaa)
 Barattootni akkamitti akka baratan (hojii barataafi barsiisaa)
 Barachuun barattootaa akkamitti mirkanaa’aa (madaallii barachuu barataa)
26
Fakkii 3. 1 Wantoota ijoo karoora torbeefi guyyaa keessatti hojjetaman
Barsiisotni erga karoora torbeefi guyyaa dhimmoota ijoo sadeen olitti bifa gaaffiitiin ibsamaniin
qopheeffatan booda karoora isaanii qabatanii daree seenanii barsiisu. Daree keessatti, hojiilee
gurguddoo kutaa afuritti qoodaman raawwatamuu qabu. Duraa duuba hojii barsiisootaan daree
keessatti hojjetaman akka armaan gadiitti tarraa’anii jiru. Isaanis;
1. Seensa
 Waan yeroo darbe baratan/barsiise irratti yaadachiisuu (tooftaa adda addaan)
 Qabiyyeefi kaayyoo guyyaa sanii ibsuu
 Waan barattoota irraa eegamu qooduufi
 Naamusa irraa eegamu qabsiisuu
 Kakaasuu, qopheessuu, xiyyeffannaa fi yaada isaanii sassaabuu
2. Dhiyeessuu
 Tooftaa dursa adda ba’een dhiyeessuu
 Duraaduuba hojii eeguu
 Baratootni mala dursa karoorfameen akka hirmaatan gochuu
 Naamusa barattootaa hordofuu
 Hirmaannaa barattootaa hordofuu
3. Cuunfuu
o Waan guyyaa sanii dhimmoota ijoo irratti xiyyeeffachuun cuunfaa isaa gabaabinaan
dhiyeessuun xumuruu (barataas hirmaachisuun ni danada’ama).
4. Madaaluu
o Kaayyoon barnootichaa guyyaa sanii galma ga’uufi dhiisuu tooftaalee dursa taa’een
madaaluu. Fkn: gaaffii fi deebii, hojjechiisuu.
3.5. Qo’annoo Barannoo (Lesson Study) fi CPD

Hojiirra oolmaan sagantaa dagaagina ogummaa walittifufaa modeela garagaraa qaba. Qo’annoon
barannoo modeela CPD barsiisoota mana barumsaa irratti hundaa’an bu’aqabeessa ta’an keessaa
tokkodha. Qo’annoon barannoo gochaa qindaa’aa amaloota sagantaalee CPD barsiisoota bu’a
qabeessa taasisan hedduu of keessaa waan qabuuf hojiirra oolmaa sagantichaaf filatamaadha.
3.5.1. Yaadrimee Qoʼannoo Barannoo (Lesson Study)

Qo’annoon barannoo bara 1870 keessa biyya Jaappaan keessatti akka moodeela CPD jalqabaa ta’ee,
kan eegale yoo ta’uu yeroo dhiyoo asitti biyyoota addunyaa hedduun itti fayyadamaa jiran.
27
Jechi qo’annoo barannoo ykn ‘lesson study’ jedhu jecha Jaappaan lama ‘jugyokenkyu’ kan jedhu
irraa dhufe. Hiikni isaa ‘jugyo’ jechuun barnoota yoo ta’uu, ‘kenkyu’ jechuun immoo qo’annoo,
qorannoo, gaaffii jechuudha. Haa ta’u malee, yeroo dhiyoo asitti yaad-rimeen ‘lesson study’
qo’annoo barannoo bira darbee qo’annoo barsiisonni gocha mataa isaanii irratti gaggeessan kan
haammate waan ta’eef, qo’annoo baruu barsiisuu daree jedhamee waamama (Fernandez, 2010).
Hojii ijoon barsiisotaa qo’annoo barannoo keessatti barnoota waliin qo’achuudha. Moodeelli
kun haala guddinni peedaagoojii barnoota keessatti kan qajeelchuudha. Faayidaan isaa inni
guddaan barsiisotni waliin ta’uun haala mana barumsaa isaanii keessatti beekumsa ogummaa,
dandeettii fi shaakala peedaagoojii isaanii fooyyessuuf gahumsa isaan gargaaru horachuudha
(Lewis, 2012).
Amalotni addaa modeela qo’annoo barannoo akka armaan gadiitti gabaabinaan ibsanii jiru.
 Shaakala barsiisaatiin qajeelfamuudha,
 Fooyya’iinsa barachuu barattoota irratti kan xiyyeeffatedha,
 Beekumsa hojiirra oolmaa daree barnootaa keessatti kan uumamedha.
 Hojii barsiisootni inni tokko kan biraa irratti hirkatanii fi walta’anii hojjetaniidha.
 Qo’annoo irratti kan xiyyeeffateefi marsaa adda addaa of keessaa kan qabu ta’uu.
3.5.2. Adeemsa qo’annoon barannoo ykn ‘lesson study’ ittiin gaggeeffamu

Qo’annoon barannoo sagantaa guddina ogummaa kan barsiisonni garee xixiqqoo ta’uun galma
barnootaa kan kaayyoo barachuu barattootaa milkeessu waliin itti qopheeffataniidha. Gareen kun
barsiisota 3-6 gosa barnootaa fi sadarkaa barnootaa walfakkaataa ta’aniin ijaarama.
Galma barnootaa waliin qopheeffatan bu’uura taasisuun karoora barnootaa qopheeffatu. Karoora
barnootaa qopheeffatan hiriyyoota isaaniif dhiyeessu, yaadaa fooyya’iinsaafi xinxaala kennameef
irratti galtee sassaabatan bu’uura taasifachuun karoora barnootaa irra deebi’uun ni fooyyessu.
Qo’annoo barannoo hojjechuun sadarkaa afur of keessaa qaba. Isaanis; qorachuu, karoorsuu,
raawwachuufi calaqqee qopheessuudha. Adeemsa marsaa kanaa fakkii armaan gadii ilaalaa.
28
Fakkii 3. 2 Marsaalee bu’uuraa qo’annoo barannoo
3.5.3. Faayidaa qo’annoon barannoo barsiisotaaf qabu

 Qulqullina karoora barumsaa fi qabiyyee isaa ni fooyyessa (guddina ogummaa karooraa),
 Beekumsa barsiisonni qabiyyee fi meeshaalee barnootaa irratti qaban ni fooyyessa,
 Dandeettii barsiisummaa fi muuxannoo gaarii waliif qooduun ni fooyyessa,
 Barsiisonni gochaa barumsaa fi hubannoo barattootaa irratti akka xiyyeeffatan godha,
 Barsiisota shaakala calaqqee, xiinxala qeeqaa ofii fi kan namoota birootiif ni qopheessa,
 Barsiisota guddina ogummaa mataa isaanii keessatti ni hirmaachisa,
 Ogummaa barsiisotaa guddisuu, itti fufiinsa CPD barsiisotaa ni jajjabeessa,
Walumaagalatti, qo’annoon barannoo moodeela humna guddaa qabu barsiisonni mana barumsaa
keessatti muuxannoo tumsaa isaanii irraa yeroo hunda akka barataniif haala mijeessuufi CPD hojiirra
oolchuuf modeela filatamaa waan ta’eef manneen barnootaa hundatti hoirraa ooluu qaba.
3.5.4. Kollejjii Barnoota Barsiisootaa Keessatti Sagantaa HDP Hojjiirra Oolchuu

Dhaabbilee barnoota olaanoo keessatti gahumsa barsiisotaa cimsu sagantaa dippiloomaa olaanoo
(HDP) kolleejjii barnootaa barsiisotaa hunda keessatti hojirra oolchuudha. Sagantaan kun gahumsa
leenjistootaa cimsuuf sagantaa filatamaadha. Biyya keenyatti bara 2003 irraa eegalee yuunivarsiitii
mootummaa keessatti eeyyama ogummaa barsiisota ta’uun jalqabee jira.
29
Sagantaan HDP barnootaa irratti marii fi xinxaalaaf bakka waan kennuuf gahumsa barsiisotaa
dabaluun qulqullina baruu barsiisuu kolleejjii keessatti fooyyeessuuf gahee guddaa qaba. Kanaaf,
kolleejjoota hunda keessatti;
 Barsiistoonni haaraa Yunivarsitiwwan waliin ta’un leenjii HDP akka argatan gochuu,
 Beekumsa HDP irraa argatan hojiirra olchuu supparvizyinii keessootiin hordofuu,
 Barsiisonni buleeyyiin jornaaloota, artikiloota barnootaa haaraa reviw gochuun sagantaa
seeminaara, warkishooppi maree ji’a ji’aan idileessuun gaggeessuu,
 Seminaarafi konfaransiwwan qo’annoo barnootaa seemisteeraan gaggeessuun ga’umsa
leenjistootaa cimsuun barbaachisaa dha
3.6. DOW Hojiirra Oolchuuf Dirqama Qaamolee Adda Addaa

Dagaaginni ogummaa walittifufaan (DOW) tooftaa guddaa barsiisotni fi hoggantootni manneen
barnootaa ga’umsa isaanii itti dagaagfataniidha. Barsiisotni leenjii hojii duraa qofaan addunyaa
jijjiirama saffisaa keessa jirtu keessatti dorgomuun milkaa’uun ni ulfaata. Tooftaan guddaan akka
falaatti jiru sagantaa leenjii dagaagina ogummaa walitti fufaa hordofuudha. Kana milkeessuuf;
1. Dirqama Barsiisotaa
 Barsiisotni deeggarsa leenjii fi carraa barnootaa mootummaan kennuuf itti fayyadamuun ykn
taattaaffii dhuunfaa isaaniitiin ogummaa ofii fooyyeeffachuuf dirqama qabu.
 Sagantaan kun gahumsa barsiisotaa fooyyeessuun barumsa fooyya’aa ta’e barattootaaf kennuu
bira darbee milkaa’ina qorumsa gahumsa ogummaa barsiisotaatiif gahee guddaa qaba. Qorumsi
gahumsaa fooyya’insa guddina ogummaa isaanii waliin hariiroo qaba.
 Kanaafuu, barsiisotni sagantaa dagaagina ogummaa walitti fufaa keessatti hirmaachuun
gahumsa isaanii fooyyeeffachuu, ogummaa isaanii hawaasaaf gurguruun (delivery) baruu
barsiisuu keessa turuuf dirma saganticha keessatti hirmaachuu qabu.
2. Dirqama Hogganttoota Manneen Barnootaa

 Hoggantoonni manneen barnootaa qophii karooraa irraa eegalee hordoffii barbaachisu
taasisuun ofii hojjatanii hojjachiisuuf kutannoodhaan raawwachuuf dirqama qabu.
• Karoora DOW mana barnootaa keessa galchuun qopheessuu.
• Barsiisotni karoora akka qopheeffatan gochuufi mirkaneessuu,
• Ragaa barsiisootaa qindeessuun qaama dhimmi ilaaluuf darbsuu.
 Qindeessitoota DOW ramaduu ga’ee hojii kennuu, leecalloo barbaachisu guutuu.
 Sagantaa DOW qopheessuufi hojiirra oolmaa isaa hordofuu.
30
 Hojii hojjetame mirkaneessuun beekamtii kennuu, sissi’eessuu,

 Barsiisota hin hojjenne beeksisuu fi sirna itti gaafatamummaa diriirsuu qabu.
3. Dirqama Waajjira Barnootaa

• Faayidaa sagantaan leenjii dagaagina ogummaa walitti fufaa barsiisoota hubachiisuu,
• Raawwii hojii dagaagina ogummaa walitii fufaa hordofuufi deeggaruu.
• Dagaaginni ogummaa walittifufaa guddina sadarkaa barsiisotaa waliin hariiroo akka qabu
barsiisota beeksisuu, hojiirra oolchuu,
• Carraa leenjii barnootaa ykn dorgommii kamiyyuu keessatti ulaagaa ta’ee akka tajaajilu
hojiirra oolchuu ykn raawwii isaa hordofuu.
• Walumaagalatti, hoggansi manneen barnootaa fi barsiisotni hunduu sagantaa dagaagina
ogummaa keessatti akka hirmaatanii fi qulqullina hojii hordofuuf dirqama qabu.
31
Boqonnaa Afur
4. Maanawaalii Bulchiinsa Manneen Barnootaa Naannoo Oromiyaa.

Seensa
Maanuwaaliin kun hojii barnootaa bu’a qabeessa taasisuuf istaandaardii manni barnootaa tokko
sadarkaa taa’etti guuttachuu qabu, gurmaa’insa manneen barnootaa sadarkaa sadarkaan jiranii, gaheefi
itti gaafatamummaa, mirgaafi dirqama hawaasa manneen barnootaa, maalummaafi tooftaa walitti
dhufeenya manneen barnootaafi hawaasa naannoo uumuu, akkasumas, haala bulchiinsaafi itti
fayyadama qabeenya manneen barnootaa keessatti hammachiifamee qophaa’ee jira.
Hiika Jechootaa
 Bu’uura Boruu: jecghuun mana barnootaa daa’imman umrii shaniifi jahaa itti
barataniidha.
 Istaandardii: jechuun manni barnootaa tokko ulaagaa isa xiqqaa guuttachuu qabu
jechuudha.
 Baajata Mootummaa Manneen Barnootaaf Ramadamu (Block Grant) jechuun baajata
mootummaan baay’ina barattootaatiin shallagee manneen barnootaatiif ramadu jechuudh.
 Hirmaannaa Hawaasaa/Kenna Tajaajila Lamummaa: Hirmaannaa hawaasni bal’aan
naannoo mana barnootaa tokkoo jiru qabeenyaan, humnaafi beekumsaan taasisaniidha.
 Maatii/Guddiftoota: jechuun haadha yookiin abbaa, fira dhiigaa yookiin nama itti
gaafatamummaa fudhachuun akka maatiitti ijoollee kanneen bulchu/kunuunsa taasisuu
jechuudha.
 Galii keessoo: Galii Manneen barnootaa maddoota adda addaa irraa argatan jechuudha.
 Kenna Tajaajila Lamummaa: Sirna Dhimmamtoonni humna, yeroo, beekumsa,
ogummaafi qabeenya qabaniin gumaacha mana barnootaaf itti taasisaniidha.
Barbaachisummaa
 Qajeelfamni bulchiinsa manneen barnootaa, hirmaannaa hawaasaafi faayinaansii bara 1994
bahe hojiirra jiru haala qabatama amma jiruun hojii barnootaa hogganuuf rakkisaa waan
ta’eef,
 Qajeelfamni foyyaa’e sadarkaa biyyaatti mirkaanaa’uu kan gaafatu waan ta’eef bu’uura
qajeelfamaan maanuwaalii gabaabaa qophessuun akka hojiirra oolu taasisuun waan
barbaachisaa ta’ee argameef.
32
 Sirni bulchiinsaafi itti fayyadama baajata mootummaa manneen barnootaaf ramadamu

iftoomina dhabuufi hangi ramadamus haala qabatama gabaa har’a jiruutiin rakkoo manneen
barnootaa hiikuu waan hin dandeenyeef kallattii falaa kaa’uuf.
Kaayyoo
 Gurmaa’insi, hogganssiifi hawaasni manneen barnootaa mirgaafi dirqama qaban hubatanii
hojii istaandaardii taa’e, qulqullinaafi saffisaan raawwachuun akka bulchaniifi hogganan,
akkasumas gahee isaanii bahatan gochuuf.
 Baruu barsiisuun hirmaachisaa ta’eefi iftoomina qabu gaggeeffamuun naamusnifi qabxiin
barattootaa akka foyyaa’u walitti dhufeenya manneen barnootaafi hawaasaa cimsuuf.
 Hojii barnootaaf baasii barbaachisu qooddachuun dhimmamtoonni gumaacha akka taasisu
jajjabeessuun fayyadamummaa hawaasa naannoo guddisuufi bu’a qabeessummaa dabaluuf.
 Sirna bulchiinsaafi itti fayyadama qabeenya manneen barnootaa bu’a qabeessa ta’e
diriirsuun qabeenya hojii barnootaaf ramadame karaa guutuu ta’een akka hojiirra oolchan
hubannoo qabsiisuuf.
4.1. Istaandaardiifi Gurmaa’insa Manneen Barnootaa

Haala qabatama naannoo keenyaatiin utubaalee qulqullina barnootaa ijoo ta’an galtee barnootaa
guutuu, adeemsa baruu barsiisuu gaggeeffamuufi bu’aa eegamu galmeessisuuf hojii manneen
barnootaa keessatti raawwatamu ilaalchisee garaagarummaan dhiibbaa geessisuu danda’u akka hin
uumamneef bu’uura ka’umsaa (bench mark) isa xiqqaa sadarkaa barnootaa hunda irratti guutamuu
qabu kaa’uun barbaachisaa ta’a.Haaluma kanaan, istaandaardii manneen barnootaa ijoon mana
barnootaa tokko sadarkaa jiru irratti hundeessuuf akka ka’umsaatti guutamuu qaba jedhamu akka
argamaan gadiiti dhihaateera.
Sadarkaa Barnootaa
Tl Gosa Istaandaardii ijoo Bu’uura Boruu Sad.1ffaa Sad.2ffaa Ibsa
ta’an qofa
33
1 Bal’ina Mooraa kaaree meetira Baadiyyaatti KM KM 30,000-60,000

500 – 3000 15,000-25,000 ta’ee Magaalatti kutaa
magaalatti gamoo tajaajila adda addaa
abbaa darbii gamoo gochuu
gochuun yaada keessa
nidanda’ama galchuun
KM 15,000-30,000
ta’uu danda’a.
2 Baay’ina daree Yoo xiqqate ½ Yoo xiqqaate Bilokii Baay’ina barataan
barnootaa 2 murtaa
3 Bal’ina daree barnootaa 7m x 9m=63m2 7mx8m=56m2 7.206.40 =
46.08m2
4 Kutaalee tajaajila adda a Yoo xiqqaate kutaa 3 Bal’inaan qajeelfam Bal’inaan qajeelfam Kutaa nyaat
ddaa a keessatti a keessatti aa,
ibsameera ibsameera haragalfanna
afi
bulchiisaa
5 Baay’ina Daa’immanii/ Daa’imman 90-120 2,000fi gadi 2,000fi gadi
Barataa caaluu hin qabu
6 Faasilitiiwwan Bishaan, M/fincaanii Bishaan, M/fin, Bishaan, M/fin dhifi
Kutaa kenniinsa yaala MHM, M/dub. Dub addatti, MHM,
duraa M/yaalii,HGB, M/dub. K/lab sadeen
M/kusaa,kutaa addatti,HGB,
galmeefi ICT kkf M/kusaa,kutaa
galmeefi ICT kkf
7 D/bu’aa/tuu D/B tokkoofi I/A D/B tokkoofi I/A
Tokko tokko baay’ina tokko baay’ina
barataan I/A barataan I/A
nidabala nidabala
8 Qophaa’ummaa Dippiloomaa ykn Dig.jalqabaafi isaa Dig.2ffaafi isaa oli
barnootaa bulchiinsaafi qabiinsa oli leenjii hoggansaa leenjii hoggansaa
daa’immanii kan kan fudhate/te kan fudhate/te
leenjite
34
9 Istaandaardii Barsiisota Dippiloomaa ykn Dig.jalqabaafi isaa Dig.jalqabaafi isaa

a leenjii kan fudhatte ol ol
10 Baay’ina barsiisotaafi k Hira daa’imman Hira Barataa barsiisa Hira Barataa barsiisa
unuunsitootaa barsiis/kunun 30:1f a a
barbaachisu ( BB qofa) 50:1f 40:1f
Gosa barnootaafi gosa barnootaafi
baay’ina daree baay’ina
barnootaan daree barnootaan sh
allagama
35
4.2. Caaseffama Manneen Barnoota

4.2.1. Bu’uura Boruu
Fakkii 4. 1 Caaseffama bu’uura boruu
4.2.2. Caaseffama Mana Barnootaa Sadarkaa 1ffaa ( 1-8)
36
4.2.3. Mana Barnootaa Sadarkaa Tokkoffaa
Mana Barnootaa Sadarkaa Lammaffaa (kutaa 9 – 12)
Fakkii 4. 2 Caaseffama Mana Barnootaa Sadarkaa 2ffaa
4.3. Gahee Hojiifi Itti Gaafatamummaa Gurmaa’insa Hoggansa Manneen

Barnootaafi Maatii Barattootaa
4.3.1. Gurmaa’insaafi Itti Gaafatamummaa Koreewwan Mannee Barnootaa
Qaamooleen hoggansa manneen barnootaafi hirmaannaan qooda fudhattootaa foyya’insa manneen
barnootaafi bu’aa barattootaa irratti dhiibbaa eeyyentaa akka qaba. (Bauch, 1994, Davies, 1991).
Hawaasni abbummaan manneen barnootaa hogganuufi bulchuu akka danda’uuf gurma’insa garagaraa
(Boordiiwwan Barnootaafi Leenjii Aanaa/Gandaafi koreewwan mana barnootaa sadarkaa sadarkaan)
hundeessuufi cimsuun barbaachisaadha. Gurmaa’inonni kunis bu’a qabeessa ta’uu kan danda’an
kaayyoo ifa ta’e, ijaaramaafi itti gaafatamummaa sirrii yoo qabaataniifi mana barnootaa waliin walitti
37
hidhamiinsa cimaan yoo uumame waan ta’eef, gurmaa’ina, miseensota koreefi itti gaafatamummaan
isaanii karaa iftoomina qabuun taa’uu qaba.Haaluma Kanaan akka armaan gadiitti ibsamee jira.
A) Boordii Barnootaafi Leenjii Aanaa

Bulchaan aanaa/kantiibaan magaalaa ……………………Walitti qabaa
I/G Waajjira Barnootaa Aanaa ……………………………………Miseensaafi Barreessaa
Waajirri Maallaqaafi W/Dinagdee aanaa …………………. ……...Miseensa
Bakka bu’oonni Boordii Barnootaafi Leenjii Gandaa 3 ……………Miseensa
Miseensonni GMBB 3 (dhi 1 fi dub 2) ……………………………...Miseensa
Bakka bu’oonni waldaalee barsiisotaa, dubartootaafi dargaggootaa 3… Miseensa
Itti waamamni Boordii Barnootaafi Leenjii kutaa magaalaa GTB Magaalaatiif ta’a.Yeroo walgahii
akkaataa sagantaa GTB hin faallessineen ji’atti si’a tokko kan walgahan ta’a.Hojii ariifachiisaan
yoo jiraate yeroo barbaachisaa ta’ee argame wal-gahuu nidanda’u. Haaluma Kanaan, gaheefi itti
gaafatamummaan BBLA akka armaan gadiitti dhihaateera.
 Dhimmoota Boordii Barnootaafi Leenjii Gandaarraa dhiyaatan ilaaluudhaan murtii kennuu,

 Manneen barnootaa wantoota adeemsa baruu-barsiisuu jeeqan irraa akka bilisa ta’an
deeggarsaafi hordoffii gochuu,
 Babal’ina manneen barnootaafi tooftaalee maddi galii hawaasaafi qaamolee adda addaarraa itti
argamuu danda’u qorachuun qopheessuu, hojiiirra oolmaa isaas hordofuu,
 Galiin keessoo manneen barnootaa maddoota adda addaa irraa argamuufi baajanni mootummaa
(block grant) ramadamu humna namaafi galteewwan biroo barbaachisaniin guutamuun
raawwatamaa jiraachuu isaa yeroo yeroon gamaggamuu, hoggansa kennuu,
 GTB waliin qindoominaan hojjechuun rakkoolee manneen barnootaa aanichaa furaa deemuu
 Dura bu’oota manneen barnootaa itti gaafatamummaa isaanii hinbaane ilaalchisee yaada murtii
Hoggansa Boordii Barnootaafi Leenjii Gandaarraa dhiyaatu qorachuun murtii kennuu, haquu
ykn fooyyessuu,
 Barsiisotaafi hojjattoota gahee hojiifi itti gaafatamummaa isaanii sirnaan hinbaane ilaalchisee
murtii Boordiin Gandaa kennerratti ol iyyannoo dhiyaate ilaalchisee qorachuun murtii kennuu,
murticha hojiirra oolchuu, haquu ykn fooyyessuu
 Manneen barnootaa, GMBBfi Hoggansa Boordii Barnootaafi Leenjii hojii fakkeenyummaa
qabu raawwatan dorgomsiisuun onnachiisuu,
 Miseensota Boordii Barnootaafi Leenjii Gandaafi Koreewwan mana barnootaatiif leenjiin
ijaarsa dandeettiifi hoggansaa akka kennamuuf haala mijeessuu,
38
 Dhimmoonni Boordii Barnootaafi Leenjii Aanaatiin murtiin itti kenname raawwachiisummaa

waajjira barnootaa aanaatiin hojiirra ooluu isaa hordofuu.
4.3.2. Gurmaa’insaafi Itti Gaaafatamummaa Koree Boordii Barnootaafi Leenjii

Gandaa
Boordiin Barnootaafi Leenjii Gandaa qajeelfama keessa tur akkuma jirutti ta’ee milkaa’ina hojiitiif
Gumii Tiraanisformeshiinii Barnootaa sadarkaa gandaatti jiru waliin qindoominaan hojjechuun rakkoo
mana barnootaa furuu qabu.Haaluma Kanaan miseensota koreefi gahee hojii armaan gadii qabu.
Miseensota Koree
Bakka bu’aa bulchiinsa gandaa/Kutaa magaalaa…………………………………walitti qabaa

Ganda mana barnootaa tokkoo ol qaban keessatti D/B Wiirtuu G/M/B…..barreessaa
Bakka bu’aa Ogeessa/ttii Waajjira Barnootaa Aanaa ------------------------Miseensa
D/bu’oonni M/B biroo……………….……………………………..………Miseensa
Bakka bu’oota GMBB namoota 3……………..……………………………Miseensa
Bakka bu’oota Waldaalee dubartootaa, dargaggootaafi waldaa bu’uuraa barsiisotaa 3--Miseensa
Caasaa Hoggansa Boordii Barnootaafi Leenjii Gandaa
Hoggansa Boordii Barnootaafi Leenjii Gandaa
Gamtaa Maatii Barattootaafi Barsiisotaa Mana Barnootaa
Hub:-Manni barnootaa tokko ganda tokkoo ol kan tajaajilu yoo ta’e miseensonni bulchiinsa
gandootaarraa baba’an boordicha keessatti kan hirmaatan ta’a.
4.3.3. Gurmaa’insaafi Itti Gaaafatamummaa Koree Gamtaa Maatii Barattootaafi

Barsiisotaa ( GMBB)
Gurmaa’insi GMBB qindomina Gumii Tiraansiformeshiinii Barnootaa mana barnootaatti hundeeffame
waliin hojii ijoo adeemsa baruu barsiisuu mana barnootichaa keessatti gaggeeffamuuf deeggarsaafi
hordoffii taasisuun naamusaafi qabxiin barattootaa akka fooyya’u akkasumas, hojii qulqullina
barnootaa mirkaneessuuf gahee guddaa qabu.Itti waamamni GMBB maatiifi yaa’ii barsiisotaatiif ta’ee
barri hojii isaa waggaa lama ta’a.Yoo yaa’iin filatame irra deebiin yeroo tokko filatamuu
danda’a.Yeroon wal-gahii koree kanaa ji’atti si’a tokko ta’ee dhimmi murtee ariifachiisaa barbaadu
yoo jiraate walgahuu danda’u.
A) Miseensota Koree Gamtaa Maatii Barattootaafi Barsiisotaa
39
Maatii keessaa yaa’ii maatiifi barsiisotaatiin namni filamu……Walitti qabaa

Barsiisota keessaa namni filatame tokko………………………Barreessaa
Barsiisota lama barsiisotaan filaman (dh-1, dub-1)……………Miseensa
Bakka bu’oota maatii afur (2 dub, 2 dhi)………………………Miseensa
Bakka bu’oota barattootaa 2 (dub.1 dhi 1) ……………………Miseensa
B) Gahee Hojiifi Itti Gaafatamummaa GMBB
 Karoora hojii qopheeffachuun ittiin hogganamuu

 Karoora hojii waggaafi qajeelfamoonni keessoo mana barnootaa yemmuu qophaa’u yaada itti
kennuu
 Hojiin mana barnootaa haala karoorfameen raawwatamaa jiraachuu hordofuufi deeggaruu
 Raawwii hojii korechaa ji’a jahaan yaa’iif dhiheessuu
 Barsiisonni hojii baruu-barsiisuu sirnaan raawwachaa jiraachuu hordofuu, kanneen gahee
isaanii sirnaan hin bane gorsuufi sirreessu, gorsaan kan hin deebine BBLGf dhiheessuu,
 Hanqina naamusaafi dhimmoota biroo barsiisotaafi hojjattoota sadarkaa mana barnootaatti
murtii argachuu hin dandeenye kallattiin BBLGf dhiyeessuun murtiin atattamaa akka itti
kennamu haala mijeessuu,
 Barattoonni amala gaarii akka gonfatan deeggarsaafi hordoffii taasisuu, barattoota rakkoo
naamusaa qaban gorsuun sirreessuu,
 Seera ittiin bulmaata keessoo, qajeelfamoota adda addaa mana barnootaa maatiifi hawaasatti
beeksisuu,
 Galiin keessoo mana barnootaa akka cimu dhimmamtoota waliin ta’uun hojjechuu,
 Qabeenyi mana barnootaa sirnaan akka hojiirra oolu deeggarsaafi hordoffii taasisuu,
 Walitti dhufeenyi mana barnootaa, maatiifi hawaasa naannoo akka cimu, maatiin barnoota
ijoollee isaa akka hordofuufi hafteefi harcaatiin akka hir’atu Gumii Tiraanisformeshiinii waliin
qindoominaan hojjechuu
Bu’uurri boruu waggoottan lama dura xiyyeeffannaan kennamee daa’imman carraa barnootaan
qophaa’uu akka argatan ofdanda’ee akka hundeeffamu kallattiin taa’ee hojjetamaa jiraachuun
nibeekama. Kanaaf, akka dhaabbata sadarkaa barnootaa ofdanda’ee socho’uutti gurmaa’insa ittiin
hogganamu ofdanda’e qabaachuu qaba.Istaandaardii Bu’uura boruu keessatti akkaataa ibsameetiin
dhimmamtoota garagaraa irra namoota walitti dhufaniin gurmaa’insi, gaheefi itti gaafatamummaan
koree Gamtaa Maatiifi Barsiisotaa akka armaan gadiitti kan dhihaate ta’a.
40
D) Miseensonni koree Gamtaa Maatiifi Barsiisotaa (Bu’uura boruu)

 Yaa’ii maatiifi barsiisotaan namni filame tokko----------walitti qabaa
 Barsiistuun/saan bakka buute/e tokko----------------barreessituu/saa
 Bakka bu’oonni maatii lama( dhi.1 fi dub.1) ---------miseensa
 Dhimmi dubartiifi daa’immanii ganda bu’uurri buruu keessa jiru ----miseensa
 Eksiteenshiiniin fayyaa ganda bu’uurri boruu keessa jiru-----------miseens
E) Gaheefi Itti Gaafatamummaa Koree Gamtaa Maatiifi Barsiisotaa Bu’uura boruu
 Maatii/guddistootaafi hawaasa naannoo qindeessuun galteewwan barnootaaf barbaachisan akka

guutaman hojjetu,
 Manni barnootichaa maddoota garagaraa irraa galii akka cimsatu qindoominaan nihojjetu,
 Qabeenya dhimmamtoota adda addaarraa argamu seeraan bulchuu ( seera galiifi baasii) eeguufi
eegsisuu,
 Barnoonni daa’imman bu’uura boruutiif qixa xiyyeeffannoon kennamee hojiirra oolaa
jiraachuu isaa hordoffiifi deeggarsa taasisuu,
 Rakkoo barnoota daa’immaniin wal-qabatee uumamu qindoominaan furmaata kennuu,
 Barsiisonni ramadaman kan leenji’an ta’uu isaanii hordofuu
 Nyaata daa’immaniif hordoffii gahaa taasisuu,
 Barsiisonniifi kunuunsitonni daa’immaniif qabiinsa gahaa taasisaa jiraachuu hordofuufi
deeggarsa gochuu
 Fayyaa daa’mmaniif yeroo yeroon hordoffii gochuu, gorsa kennuu
 Nageenyaafi qulqullina dhuunfaa daa’immaniifi mooraa, akkasumas. naannoo mana
barnootichaa eeguu
C) Gaheefi Itti Gaafatamummaa Maatii/Guddiftootaa
Maatiin/guddistoonni yeroo barnoota ijoollee isaanii keessatti qooda fudhatan ijoolleen cimanii akka
hojjetaniifi barnoota isaaniitiin bu’aa caalmaa akka galmeessisan qorattoonnifi beektonni garagaraa
waliigalalu. (fkn: Epstein, 1995). Kanaaf, maatiin milkaa’ina ijoollee fuula duraafi misooma biyyaa
keessatti shoora kan qaban ta’uu hubachuun barnoota isaaniitiin bu’a qabeessa
akka ta’aniif deeggarsaafi hordoffii gochuun irraa eegama.Haaluma kanaan,maatiin/guddiftoonni
gaheefi itti gaafatamummaa armaan gadii niqabaatu.
41
 Walitti dhufeenya mana barnootaa waliin uumuun hoggansaafi qophii karoora mana barnootaa
keessatti hirmaachuun gahee bahachuufi barnoota ijoollee isaaniitiif hordoffiifi deeggarsa taasisuu,
jijjiirama amalaafi foyyaa’insa agarsiisan to’achuu,
 Daa’imman umriin barnootaaf qaqqabe hunda gara mana barnootaa akka deemaniif kakaasuufi
gahee irraa eegamu bahuu.
 Maatiin/guddiftoonni barnoota qaban mana barnootaa ijoollee isaaniitti argamuun barnoota
dabalataa kennuu,
 Sosochiiwwan barnootaan walqabatan kanneen biroo irratti hirmaachuun bu’aa barattootaa akka
fooyya’uuf gahee barbaachisu bahuu,
 Ijoollee isaaniitiif meeshaalee barnootaa barbaachisu guutuu,
 Bakka qo’annaa mijataa ta’eefi yeroo gahaa barnoota isaaniif kennuun jajjabeessuu,
 Nyaata barattootaaf deeggarsa taasisuu, nyaata madaalawaa keessattuu ijoollee shamarraniif
nyaachisuu,
 Mana barnootaan alatti bakka olmaa ijoollee isaanii hordofuu ( gochaawwan barachuu barattootaa
gufachiisan akka hin raawwanneefi hiryoota amala badaa qaban waliin akka hin oolle hordofuufi
to’achuu,
 Maatiin/guddiftoonni ijoollee isaanii gochaawwan miidhaa qaban irraa eeguu;
 Guyyaa maatii maatiin/guddiftoonni mana barnootaa ijoollee isaaniitti argamuun sochii mana
barnootaa walii galaafi bu’aa barnootaa barattoota isaanii beekanii gahee isaanii bahuu qabu.
4.3.4. Mirgaafi Dirqama Hawaasa Manneen Barnootaa

Hawaasni mana barnootaa hoggansa dabalatee barsiisota, barattootaafi hojjattoota deeggarsaati. Hojii
baruu barsiisuu manneen barnootaa keessatti gaggeeffamu galmaan gahuuf, gaheen hawaasa mana
barnootaa daran olaanaadha.Kanaaf, manneen barnootaa keessatti gurmaa’insa hirmaannaa hawaasaa
bu’uureffate sochoosuun gahee hoggansaafi bulchiinsaa taphachuufi baruu barsiisuu sirnaan
gaggeessuuf ittigaafatamummaa guddaa qabu. Gaheefi itti gaafatamummaan hawaasa manneen
barnootaa bal’inaan qajeelfama bulchiinsa manneen barnootaa bara 1994 bahee bara 2012 foyya’ee
jiru keessatti ibsamee waan jiruuf kanarraa ilaaluu nidanda’ama. Kanaaf, mirgaafi dirqamni hawaasa
manneen barnootaa haala armaan gadiitti dhihaatee jira.
4.3.5. Mirgaafi Dirqama Hawaasa Manneen Barnootaa

1. Mirgaafi Dirqama Hoggansa Manneen barnootaa
A ) Mirga Hoggansa Manneen Barnootaa
 Caraa jijjiirraa argachuu,
42
 Yeroodhaa yeroottii carraa barnootaafi leenjii mootummaan kennamu irratti dorgomuu,

 Ulaagaa barbaachisu guutanii yoo argaman gulantaa sadarkaa guddinaatiin faayidaalee
kennaman argachuu,
 Naamusa ogummaa hoggansa mana barnootaa kabajuufi kabachiisuu,
 Dhimma barnootaa ilaalchisee imaammattoota, dambiiwwaniifi qajeelfamoonni yeroo
qophaa’an yaada kennuufi hirmaachuun qeequu
B) Dirqama Hoggansa Manneen Barnoota
 Gahee hojii hogganumaa raawwachuu,

 Miira ittigaafatamuummaafi iftoominaan hojjechuu,
 Yaada murtee tarkaanfii naamusaa fudhatamu dhiyeessuu,
 Murteewwan darban hundi ragaa gahaa irratti kan hundaa’e ta’uu isaa mirkaneessuu,
 Gabaasa raawwii hojii mana barnootaa isaanii dhiyeesuu,
 Qaama ilaallatu irraa gaaffiin yammuu dhiyaatu deebii kennuuf dirqama qabu,
 Aangoo dawoo godhachuun miidhaa akka hin qaqqabsiifne off-egannoo gochuu qabu.
2. Mirgaafi Dirqama Barsiisotaa
C) Mirga Barsiisotaa
◍ Naamusa ogummaa barsiisummaa kabajuufi kabachiisuu,

◍ Haayyama boqonnaa dahumsaa, yeroo dhibee, gaddaafi kkf argachuuf mirga qabu.
◍ Carraa jijjiraa argachuuf mirga qabu.
◍ Sagantaa carraa barnootaaf leenjii mootummaan kennamu irratti dorgomuufi hirmaachuu.
◍ Gumiiwwan adda addaa mana barnootichaa keessatti hirmaachuu,
◍ Dhimma barnootaa ilaalchiisee imaammattoota, dambiiwwaniifi qajeelfamoonni yeroo
qophaa’an yaada kennuufi hirmaachuu,
◍ Ogummaa qabuun hiriyoota mana hojiifi kanneen biroof muuxxannoofi beekumsa qooduu,
D) Dirqama Barsiisotaa
Heera Mootummaa biyyattii kabajuufi kabachiisuu,

Imaammata barnootaafi leenjii hojiirra olchuu,
qajeelfamoota, tarsiimoowwaniifi dambiiwwan bahaan raawwachuu,
Dambiifi seera mana barnootichaaf bitamuu, kabajuufi kabachiisuu,
43
Waltajjii marii sadarkaa biyyooleessaafi naannoo, akkasumas sagantaa idilee mana barnootichaa
keessatti gaggeefamuu irratti hirmaachuu, yaada ijaarsaa kennuu,
Sagantaa dagaagina ogummaa walitti fufaa irratti hirmaachuu.
Ogummaa dhuunfaa foyyeefachuu
Barattoota waliin walitti dhufeenya hin barbaachiifne uumuu irraa of-qusachuu.
Mooraa mana barnootaa keessatti wantoota araada nama qabsiisan, balaa sammuu nama
hadoochuufi qoricha adda addaa fayyadamuu dhisuu,
Mirga namoomaafi dimookiraasii barataa kabajuu (arrabsuu, tuffachuu ykn hamlee isaanii
xuquu, daree keessattis ta’ee dareen alatti barattoota sukkaneessuu dhiisuufi kkf).
4.3.6. Mirgaafi Dirqama Barattootaa

Lammiilee amala gaarii qabaniifi dorgomaa ta’an horachuuf sochii mana barnootaa keessatti
taasifamuuf dambiifi naamusni barattoonni hordofuu qaban adda bahee ifatti taa’uu qaba.Kan
qajeelfama naamusa barattootaa keessatti ibsame akkuma jirutti ta’ee mirgaafi dirqamni barattootni
hordofuu qaban akka armaan gadiitti dhiyaateera.
E) Mirga Barattootaa
 Mirga barachuu, beekuufi gaafachuu,

 Tajaajila mana barnootichaa keessatti kennamuu argachuu, fayyadamuu,
 Dambiifi qajeelfama mana barnootichaa beekuu, hubachuu,
 Mana Barnootaa loogiifi miidhaa irraa bilisa ta’eefi mijataa ta’etti barachuu,
 Mariifi murtee dhimma hojii baruufi barsiisuu ilaallatu irratti hirmaachuu,
 Barnootaafi leenjii qulqullinaafi gahumsa qabu argachuu,
 Barsiisota waliin walitti dhufeenya baruufi barsiisuu uumuun deeggarsa argachuu,
 Kitaabilee barnootaa argachuu, meeshaalee barnootaafi birootti fayyadamuuf mirga ni qabu.
F) Dirqama Barattootaa
 Guyyoota barnootaaf rammadame keessaa %80fi ol argamuu qabu.

 Sagantaa barnootaa baheen yeroon daree keessatti argamee barnoota isaani hordofuu qabu.
 Dareettis ta’ee dareen alatti barnoota barsiisotaan kennamu xiyyeeffannoon hordofuu qabu,
 Gilgaala, hojii manaafi garee yeroo kenname keessatti xumuruun dhiyeessuu qabu.
 Hoggansa mana barnootichaan, barsiisootaafi hojjattoota deeggarsaan qajeelfamootaafi gorsa
kennamu raawwachuu qabu.
44
 Xuxxuqqii kornaayaa (barattoota dubaraa sodaachiisuu, gudeeduu, reebuufi mirga namummaa

isaanii tuquufi kkf.) irraa of-qusachuu,
 Qabeenya mana barnootichaa kunuunsuu akkasumas qisaasesuu irraa bilisa ta’u qabu.
 Barattoota biroo waliin waliigalteedhaan waldeeggaruun barachuu qabu.
 Hawaasaa manneen barnotaa waliin walkabajuun barachuu qabu.
 Qulqullina mooraafi daree barnootaa eeguu qabu.
 Kitaabileefi meeshaalee barnootaa daree keessatti qabatanii argamuu qabu.
 Yeroo barnootaa sababa gahaa malee barnoota isaa addaan kutee bahuufi dallaa mana
barnootichaa irraan utaalee bahuu dhiisuu,
 Mana barnootaa keessatti tamboo xuuxuu, jimaafi wantoota sammuu namaa hadoochan kan biroo
fayyadamuu dhiisuu,
 Sagantaa kabaja sirna alaabaa irratti argamuun sirnaan kabajuu,
 Barsiisotaafi hojjattoota ifachuu, arrabsuu, tuffachuufi reebuu dhiisuu,
 Hanna raawwachuu, yeroo qormaataa jeequu, qormata wal irraa garagalchuufi garagalchiisuu,
qumaara taphachuu, gochaalee seeraan alaafi badiiwwan kan biroofi kkf. irraa of-qusachuu,
 Mooraa mana barnootaa keessatti sochii siyaasaafi amantii kamiyyuu gaggeessuu dhiisuu.
4.3.7. Hanqina Naamusa Adabbii Hordofsiisan (Barsiisotaafi Hojjetootaaf)

A. Badiiwwan adabbii naamusaa salphaa geessisan
 Qophii gahaa osoo hin taasisin daree galanii barsiisuu,
 Bu’aa qormaata barattootaa yeroon barattootaaf beeksisuu dhabuufi mana barnootichaafis
galchuu dhabuu,
 Yeroo sagantaa qormaata mana barnootichaa irraa barfachuufi hafuu,
 Sa’aatii hojiitti barfachuufi hojii itti ramadaman osoo hin xumuriin dursanii bahuu,
 Walgahirraa barfachuu, hafuu, addaan kutanii bahuu,
 Ragaalee mana barnootichaan gaafataman qulqullinaafi yeroon qopheessuu dhabuu.
 Adeemsa baruufi barsiisuu seeraan hogganuu dhabuu,
B. Badiiwwan adabbii naamusaa Cimaa geessisan
 Ajaja mana hojii fudhachuu diduu
 Hojiitti dhibaa’uun yookaan hojmaata otuu hin hordofiin hojiirratti miidhaa geesisuu,
 Dhimmoota ta’e jedhee of-haraka tursiisuun yookaan abbootii dhimmaa rakkisuu,
 Hojiin akka hin hojjatamne jeequu yookaan kanneen jeeqan waliin tumsuu,
 Wantoota araada nama qabsiisan fayyadamuun hojii miidhuu,
45
 Mattaayaa fudhachuu yookan akka kennamuuf gaafachuu,

 Gocha hannaa raawwachuu,
 Qabeenya mana barnootichaa ta’e jedhanii qisaasessuu,
 Barattoota irratti adabbii qaamaa kan raawwatuufi raawwachiisu,
Hir’ina naamusaa barsiisotaafi hojjettootaan raawwatamu yaadni murtoo dura bu’aa mana barnootaaf
kan dhihaatu akkaataa Dambii Lak.1064/2010 mana maree ministerotaa sirna dhiheessi komii raawwii
adabbii naamusa hojjettoota mootummaa Federaalee ilaalchisee bahe irratti kan hundaa’u ta’a.
Hir’ína naamusaa barsiisootaafi hojjattoota deeggarsaatiin raawwatame qoratee yaada murtoo dura
bu’aa mana barnootaatiif kan dhiyeessu koree naamusaa mana barnootichaa ta’ee; akkaataa dambii
lakk 1064/2010 mana marii ministeerotaa sirna dhiyeessii komii raawwii adabbii naamusaa hojjattoota
mootummaa federaalaa ilaalchiisee bahe bu’uura godhachuun ta’a.Dambii kanaan barsiisota yookiin
hojjattoota hir’ina naamusaa raawwatan irratti dura bu’aa mana barnootaatiin hima/iyyata dhihaatu
ka’umsa gochachuun koreen Gamtaa maatii Barattootaafi barsiisotaa akkaataa ulfaatina badii
raawwatameen adabbii naamusaa armaan gadii keessaa tokko akka fudhatamu murteessuun Boordii
Barnootaafi Leenjii gandaatiif dhiheessuu nidanda’a.
B) Tarkaanfii Naamusa Salphaa

 Akeekkachiisa Afaanii,
 Akeekkachiisa barreeffamaa,
C) Tarkaanfii Naamuusa Cimaa
 Adabbii mindaa hanga ji’a tokkoo,
 Adabbii mindaa hanga ji’a sadii,
 Mindaafi sadarkaa hojirraa gadi buusuu,
 Tarkaanfii hojirraa gaggeessuu nifudhatama.
C. Tarkaanfii naamusa salphaa (Barattootaaf)
 Yeroo barnootaa sababa gahaa hin taaneen mooraa keessa naanna’uu,
 Daree keessaafi dareen alatti jeequu, barattoota kan biroo sodaachisuu,
 Kitaabilee barnootaa mancaasuu, tarsaasuu (Kitaabicha kan bakka buusu/tu ta’us)
 Uffata dambii (Yuniiformii) uffachuu dhiisuufi haala sirrii hin taaneen rifeensa murachuu,
 Yeroo qormaataa jeequu, wal irraa garagalchuufi garagalchiisuu,
 Mana barnootaa keessattii Sochii amantaa taasiisuu, tamboo xuuxuufi qumaara taphachuu,
 Qabeenya barataa biraa hatuu yookiin irraa fudhachuu,
46
 Qabeenya mana barnootichaa irratti miidhaa salphaa geessisuufi kkf….

D. Tarkaanfii naamusa adabbii cimaa
 Badiiwwan naamusaa tarkaanfii cimaa geesisan ragaa gahaa irratti hundaa’uu qabu.
 Barsiisaafi hojjattoota mana barnootichaa kan arrabse/te yookan kan reebuuf yaale/te waggaa
tokkoof barumsa irraa kan ittifamu/tu ta’a.
 Kan reebee/de immoo waggaa lamaaf mana barnootaa irraa ittiifamu/tu ta’a.
 Yeroon ittisa yoo raawwatuu mana barnootaatti deebii’uuf gamtaan maatii, barataafi barsiisaa
(GMBB) haala jijjiirama amalaafi foyyaa’ínsa barattootaa mul’atee irratti hundaa’ee akka
deeb’iina murteesuu danda’aa
 Barataa si’a lama irra dedeebiin kan ifate, arrabse yookiin tuffate badii isaanii akka sirreeffatan
yaalii taasiifameen kan of hin sirreessine waggaa tokkoof mana barnootaa irraa ittiifama.
4.3.8. Adeemsa Tarkaanfiin Itti Fudhatamu

 Barataaf gorsuun carraa kennuu,
 Maatii/guddistuutti badii raawwatamee beeksiisuu.
 Akeekkachiisa barreeffamaa kennuu,
4.4. Walitti Dhufeenya Manneen Barnootaafi Hawaasa Naannoo

Kenna Tajaajila Lamummaa
Dhimmamtoota naannoo manneen barnootaa jiran garagaraa walitti qindeessuun rakkoo mana
barnootaa hiikuu, murtee kennuu keessatti qooda fudhachiisuufi miira abbummaa uumuudha.
Akkasumas, gaheefi itti gaafatamummaa fudhachuun rakkoolee adda baasuu, tooftaa adda addaa
fayyadamuudhaan guddina jiruufi jireenya hawaasa naannoo manneen barnootichaaf gumaacha itti
taasisaniidha.
4.5.1 Tooftaa walitti dhufeenya manneen barnootaafi hawaasa naannoo uumuu
Hawaasni akkaataa haala qabatamaa jiruufi jireenyaa, beekumsaafi hubannoo qabuutiin tajaajila hojii
barnootaa lammileef kennamu keessatti hirmaannaa nitaasisa.Qorannoowwan garagaraa
akka agarsiisanittis akkaataan hawaasni hirmaannaa taasisu deeggarsa gochuun waliin hojjechuu,
murtee waliin kennuu, gorsa laachuufi odeeffannoo kennuufaa dha.
Haala qabatama naannoo keenyaattis tooftaan walitti dhufeenya manneen barnootaafi Hawaasa
naannoo uumuuf gargaaran ijoo ta’an:
47
 Qophii karooraafi marii hojii mana barnootaa keessatti akka qooda fudhatan taasiisuun,
 Rakkolee manneen barnootaa furamuu qaban adda durummaan adda baasuu
 Tarsiimoo adda addaa bocuun rakkooleen adda bahan furamaa akka deenmaniif hojjechuu,
 Hawaasniifi dhimmamtoonii biroo naannoo jiran qabeenyaan, humnaan, beekumsaafi ogummaa
qaban akka gumaachan kakaasuu,
 Murteewwan garagaraa kennaman keessatti hirmaachisuun miira abbummaan bulchuu akka
horatan gochuu,
 Nageenyaafi tasgabbii adeemsa baruu barsiisuu eegsisuu keessatti olaantummaan hirmaachisuu,
 Seera qabeessummaa qabiyyee manneen barnootaa mirkaneessuuf yaada/odeefannoo akka
kennaniifi deeggaran hirmaachisuu.
4.5. Bulchiinsaafi itti Fayyadama Qabeenyaa MB

 Qabeenya Manneen barnootaa keessaa ijoo kan ta’an: humna namaa, meeshaalee hojii
barnootaafi faayinaansiidha. Gosoota qabeenyaa kanneen mana barnootaa keessa jiran seeraafi
qajeelfama mootummaa eeguudhaan bulchuufi qusannaan hojiirra olchuun murteessaadha.
4.6. Maddoota Galii Manneen barnootaa

Akkaataa haalaa qabatamaa mana barnootaatiin maddoonni galii:
 Galii keessoo mana barnootaa fkn: lafa qonnaa, kiraa suuqiifi kaafteriyaa, gurgurtaa margaa,
muka, kuduraafi muduraa, tiraniskiriptifi gumiiwwan …
 Hirmaannaa Hawaasaa /Kenna Tajaajila Lamummaa
 Baajata mootummaa ( block Grant) rammadamu
 Abbaa qabeenyaa dhuunfaa,
 Dhalattootaafi barattoota durii
 Dhaabbilee misoomaafi miti mootummaa fa’i.
4.7. Tooftaalee Hojiirra Oolmaa

 Qabeenyaafi maddoota galii manneen barnootaa seeraafi qajeelfama faayinaansii eeguun
hojiirra oolchuu,
 Karoora qindoomina waajjira mallaqaan hogganamuu,
 Qabeenyi garagaraa dhimmamtoota irraa walitti qabamu seera eegee moodala 19fi 22’n galiifi
baasii akka ta’u gochuu
48
 Qabeenya bifa qarshii callaadhaan argamu galmee herregaa irratti galmeessuun qabuu.
 Sirni itti gaafatamummaafi iftoomina qabu ramaddii baajata bilook giraantii akka jiraatu
taasiisuu,
 Qabeenyi mannneen barnootaa kamiyyuu beekamtiifi murtee GMBB tiin ala socho’uu hin
danda’u.
 GMBB fi GTB qindoominaan qabeenyi mannneen barnootaa akka hin qisaasamne hordoffiifi
to’annoo gochuu.
 Manneen barnootaa qabeenya qaama hawaasaa garagaraa irraa argame bakka ifa ta’eefi
hawaasni hundi arguu danda’utti maxxansuun,
 Qabeenya argame, hojiirra oolmaafi bu’aa fide qaama dhimmi ilaaluuf gabaasa gochuu,
 Manni barnootaa waggaatti yoo xiqqaate yeroo tokko sirna odiitiifi lakkoofsa qabeenyaa
gaggeessuun gabaasa gochuun,
 Waajjiira maallaqaa aanaa waliin ta’uun ooditi alaa manneen barnootaa iddattoo fudhachuun
gaggeessuufi sirna itti gaafatamummaa diriirsuu,
 Argannoo bu’aa odiitii qaama dhimmi ilaaluuf yeroon beeksisuun.
Hub: Maanawaaliin kun qajeelfama bara 1994 bahe bara 2012 sadarkaa ministeera barnootaafi
naannootti foyyaa’e garuu, mirkaanaa’ee hojiirra hin oolin jiru osoo hin faallessin walbira qabuun itti
fayyadamuun nidanda’amaa. Ramaddii baajata bilook graantii ilaalchisee qajeelfamni foyyaa’e
mirkanaa’ee hanga qaqqabutti waajjirri barnootaafi maallaqaa aanaa qindomina Gumii
Traansfoormeeshinii Barnootaa sadarkaan jiruutiin karoora barataa dhiyaatu bu’uura godhachuudhaan
baajata deeggarsa mootummaa ramaduun hojiin barnootaa akka ittiin raawwatamu gochuun
murteessaa ta’a.
4.8. Kolleejjii Barnootaa Barsiiotaa

Kolleejjiin barnootaa barsiisotaa wiirtuu barsiisonni naamusa ogummaa barsiisummaa itti
gonfataniidha. Akkasumas, kolleejjonni hojii leenjisuu qofa osoo hin ta’in hojii itti fufiinsaan
hoggansaafi barsiisota ogummaan, dandeettiifi naamusaan cimsaa deemuu hojjechuuf dirqama
qabu.Haaluma kanaan kolleejjiiwwan hojii idilee isaanii cinatti
o Hojii barnootaa manneen barnoota sadarkaa 1ffaa wiirtuu isaanii keessatti argamaniif
deeggarsa ogummaa hundagaleessa nitaasisu,
o Leenjii humna raawwachiisummaa cimsuu yeroo yeroon kennaa deemuu,
49
o Walitti dhufeenya kolleejjiifi hawaasa naannoo, akkasumas, ijaarama Gumii

Tiraanisformeeshiinii Barnootaa cimsuun baruu barsiisuun karaa bu’a qabeessa ta’een akka
gaggeeffamu deeggarsa gochuu,
o Rakkoolee manneen barnootaa qaban adda baasuun qorannoo gochaa rakkoo hiikuu danda’u
qindoomina hawaasa mana barnootaatiin gaggeessuufi akka gaggeeffamu deeggarsa gochuun
qaama furmaataa ta’uu, akeekuu,
o Manneen barnootaa akka istaandaardii barbaachisu guuttatan deeggaruun waggaatti mana
barnootaa lama ( 2) moodala gochaa deemuu,
o Manneen barnootaa moodala ta’an filachuun sagantaa muuxannoo wal-jijjiirraa akka
gaggeeffamuufi wal-irraa baratan deeggarsa itti siqeenya qabu gochuu
o Hojii galii keessoo guddisuu hojjechuu: Akkaataa haala qabatamaa isaaniitiin kolleejjonni
maddoota garagaraa irraa galii maddisiuun hojii ofdandeessisuu raawwachuu qabu. Fkn: mana
barnootaa Bu’uura boruufi sadarkaa 1ffaa kolleejji isaanii cinaatti banuun galii cimsuufi akka
wiirtuu leenjiitti itti fayyadamuu
o Maddootni galii keessoo muraasni (galii ragaa barnootaa irraa argamu, kiraa Suuqii,
kafteeriyaa, dareewwan barnootaa, galmaa, omisha qonna irraa argamu adda addaa, gurgurtaa
mukkeen, kuduraafi muduraa fa’i ta’uu danda’a).
o Galii maddoota adda addaa irraa argamuufi qabeenya kolleejjichaa seeraafi qajeelfama
faayinaansii eeguun hojiirra olchuun murteessaa ta’a.
o Akkasumas, sirna itti gaafatamummaa diriirsuun yeroo yeroon oditii taasisuunfi argannoo
oditii hawaasaaf iftoomina uumaa deemuu.
4.9. Buufata Raadiyoo Barnootaa

Hojiin baruu barsiisuu gaggeeffamu barnoota raadiyootiin deeggaramuun jijjiirama amalaafi bu’aa
barachuu barattootaa foyyeessuu keessatti gahee olaanaa qaba. Bu’uuruma kanaan buufatni raadiyoo
akka naannoo keenyaatti jiran manneen barnootaa wiirtuu buufta isaanii jalatti argamaniif haala
sagantaa diriireen karaa qulqullinaafi itti fufiinsa qabuun barnoota raadiyoo barattootaaf qaqqabamaa
taasisuun hojii ijoofi xiyyeeffannaa barbaadu ta’a.
◍ Sagantaa barnoota raadiyoo dabarsuun cinatti daa’imman bu’uura irraa aadaafi safuu ummataa
akka gonfatan,
◍ Tooftaa adda addaa fayyadamuun maatiin barnoota ijoollee isaaniitiif deeggarsa barbaachisaa
ta’e akka taasisaniif hojii barsiisuu hojjechuu ,
50
◍ Ispootiiwwan/Diraamaawwan barnoota dabarsan qindoominaan qopheessuun hawaasa mana

barnootaafi naannoo bira akka gahu hojjechuu fkn: hanna qorumsaa, naamusa barataafi
hawaasa mana barnootaa, bar-maatilee miidhaa qaqqabsiisanfi kkf irratti waggaatti yoo
xiqqaate yeroo lama qopheessuun hojiirra olchuu qabu.
◍ Qorannoo gochaa rakkoo barnoota raadiyoo hiikuu waliin wal-qabatan waggaatti yeroo lama
gaggeessuun furmaata kaa’aa deemuu
◍ Hojii piromoshiinii hojjechuun barnootaa beeksisuufi akka madda galiitti fayyadamuu. Fkn:
Bu’uura boruu
◍ Maddoota galii keessoo (horsiisa loonii, omisha qonnaa, gurgurtaa yeroo qilleessaafi qophii
Ispootiiwwan adda addaa) irraa argamu cimsuun sirna tamsaasa barnoota raadiyoo, hojii
humna raawwachisummaa cimsuufi amayyeessaa deemuu raawwachuu qabu.
51
Boqonnaa Shan
5. Sirna Karoorsuu, Hordofuun Madaaluuufi Gabaasuu

Seensa
Misooma barnootaa naannoo keenyaa ariifachiisuuf Biiroon Barnootaa karoora yeroo dheeraa,
giddugaleessaafi gabaabaa qopheeffachuun hojii hojjachaa tureen bu’aaleen gurguddoon galmaa’anii
jiru. Bu’aa armaan dura argaman daran cimsuun ittifufsiisuufi hanqinaalee mul’atan fala waaraa
kennuuf hoggansi, ogeeyyiin barnootaafi hoggansi baruufi barsiisuu dhimmoota barnoota karoorsuu,
sirna hordoffiifi madaallii geggeessuu akkasumas raawwii hojii gabaasuu irratti hubannoo
walfakkaataafi foormaatiin salphaatti hubatamee hojii ittiin geggeessuu danda’amu Biiroo irraa hanga
dhaabbilee barnootaatti waan hin jirreef matadureen kun filatamee . Boqonnaan kun maalummaa
karooraa, sirna hordoffiifi madaallii, gabaasaafi hojiilee kanneen akkamitti teknoloojii ‘IT’
fayyadamuun danda’amu of-keessatti hammatee qophaa’ee jira.
Barbaachisummaa
Hoggansifi Ogeeyyiin barnootaa:
 Qophii karooraafi gabaasaa “template” walfakkaatu fayyadamuun yaadama “one plan-one

report” jedhu BBO irraa hanga mana barumsaatti hojiirra oolchuu;
 Sirna horrdoffiifii deeggarsaa akkasumas duub-deebii cimaa ta’e diriirsuun bu’aa raawwii hojii
dabaluu;
 Gabaasa qulqulluufi waqtaawaa ta’e qopheessuun dhimmamtootaf dhiyeessuu akka
danda’amuuf kan qophaa’e dha.
Kaayyoo
Hoggantoonni barnootaafi ogeeyyiin sadarkaan jiran dhimma karoorsuu, hordofuu, madaaluu

akkasumas qophii gabaasaa irratti hubannaa gahaa akka argatan taasisuu dha.
5.1. Maalummaafi Faayidaa Karooraa

Karoora jechuun dokimantii maal, yoom, akkamittii, eenyuunfi maaliin hojjatamuu qabu dursanii
tilmaamuun murteessanii qophaa’u dha. Karoorri riqicha mana hojii eessaa ka’ee eessa gahuu akka
barbaadu walqunnamsiisu dha.
Adeemsa galma fuula duraa kaaàchuu, tarsiimoowwan kanaaf barbaachisan qopheessuu fi

hojiiwwan hojjatamuu qaban tartiiba duraa dubaan adda baasanii qopheessudhaan galma qabame
bira gahuudhaaf hojiiwwan karoorfaman hojjachisuu kan dandeessisu qabeenya barbaachiisaa
ramaduu dha. (UNDP handbook of Planning, M&E 2009,).
Adeemsa beekumsa irratti hundaèe tarkaanfii fudhatamuuf, sababa qabatamaa, waan dhugaa
taèe fi tilmaama gahumsa qabu irratti hundaaùun murtoo waan fuula duratti taùu qabuuf fudhatamuu
dha. (Koontzfi O`Donnell)
52
Akka(UNISCO-IIEP) tti “karoora barnootaa jechuun adeemsa raawwii yeroo dabree xiinxaluun
galmaafi fedhii barataafi hawaasaa milkeessuun misooma humna namaa biyyattii meeshaa ittiin
dhugoomsuu dandeenyu dha” jechuun hiikameera.
Akka waliigalaatti karoorri barnootaa:
 Karoorsuun waan fuula duratti ta’uuf malu tilmaamuu dha;

 Karoorri meeshaa wantoota otuu hin yaadamiin uumamuu danda’an (uncertainty) tilmaamuuf
nama gargaaru dha;
 Rakkoo adeemsa keessatti dhalachuu danda'u tilmaamuu;
 Rakkoo dhalachuu danda'uuf furmaata kaa'uun mala miidhaa rakkinaan dhufuu danda’u ittiin
xiqqeeessuu dandeenyuu dha.
Karoorri Maaliif Barbaachisa?
 Ergama, mul’ata, galmaa fi tarsiimoo bu’aa eegamu milkeessuu dandeessisu murteessuuf kan
gargaarudha.
 Sagantaalee/pirojektootaa galmaa fi tarsiimoo isaanii waliin walsimuudhaan ergamaaf akka
gumaachu taasiisa.
 Karoorri hojii maaltu, yoom, akkamitti hojjatama kan jedhu adda baasee agarsiisa.
 Karoorri jijjiiramoota fuula duratti uumaman dursanii tilmaamuun miidhaa otuu hin yaadamiin
dhufu waan hir’isuuf
 Karoorri hojiiwwan dursi kennamuufii qabu irratti xiyyeeffachuun itti fayyadama yeroo,
baajataa fi qabeenya biroo waan fooyyessuuf;
 Kanaaf karoorri hojii qajeelchuu qaba malee hojiin karoora qajeelchuu hin qabu.
Qajeeltoowwan Qophii Karooraa (Basic principles)

Karoorri ulaagaa isaa eegee akka qophaaùuf qajeltowwan armaan gadii hordofuu qaba.
Karoorri:
a) Hunda Galeessa(comprehensive):Filannoowwan barbaachisaa taànii fi dhiibbaawwan
dhufuu dandaàn hundi ni sakattaàmu, ilaalcha keessa ni galu
b) Buà qabeessa (efficient):Adeemsi qophii karooraa waan hunda kan qusatu taùu qaba (yeroo
fi maallaqa qisaasessuu hin qabu)
c) Hunda qabeessa (inclusive): Hawaasni dhiibbaan karoora bira gahu hundi carraa
hammatamuu argachuu qaba.
d) Odeeffannoo kan kennu (Informative): Buàawwan karoora irraa argamu kamiiyyuu
dhimmamtoota hunda biratti ni hubatama.
e) Qindaawaa (Integrated): Murtoon yeroo gabaabaa galma yeroo dheeraatii fi tarsiimooàa
taàn deeggaruu qaba.
f) Yaada amansiisaa irratti kan hundaaè (Logical): Tokko tokkoon tartiiba hojii wal hordofee
deemuu qaba.
g) Iftoomina/Ifaa dha (transparent): Qaamni adeemsa karooraa keessatti hirmaate hundi
akkaataa adeemsa hojichaa ni hubata.
h) Tokkoomuu(Unity): Yaadni kaùumsa karooraa nama adda addatiin yeroo adda addatti
madduu dandaà.Karoorri gaariin yaada qaamota adda addaan kennaman akka hammatu
gochuu, ciccitaa kan hin taanee fi walitti fufiinsa kan qabu (consistence).
53
Amaloota Karooraa (characteristics of Planning)
Kaayyoo ifa ta’e irratti xiyyeeffata

 Karoorri gaariin/gahuumsa qabu tokko kaayyoo ifa, haala gaariin kan hiikni itti kennamee fi
akkaataa salphaan kan hubatamuu dandaù buùureeffachuu qaba.
 Karoorri misoomaa tokko kaayyoo ifa taè hin qabu taanaan maaliif akka hojjatamuu fi
qabeenyi ramadamus jijjiirama maalii fiduuf akka oolu hin beekamu.
Karoorri walxaxaa ta’uu hin qabu
 Karoorri gaariin salphaa fi waan hammachuu qabu hunda kan qabate taèe walxaxaa kan hin
taanee taùu qaba.
Xinxaala sirrii taè gaggeessuun gochawwaan gurmeessuu dandeessisa
 Xinxaala sirrii taèe fi gadifageenya qabu gaggeessuun gochawwan haala kaayyoo milkeessuu
dandaàniin gurmeessuu, .
 Karoorri gaariin raawwii qabatamaan argame safartuu sirrii taèen wal-bira qabanii madaaluu
dandeessisa.
Amala fooyyaùu qaba (flexible nature):
 Karoorri haalawwan jijjiiraman waliin fooyya’uu kan dandaùu
 Haalli fuula duratti yaadame yeroo haala qabatamaan adda taù karoorris haala waliin kan
fooyya’u ta’a.
 Kana jechuun yeroodhuma hunda diiganii haaraa karoorsuu miti,
Karoorri yeroodhaan daanga’a:
 Yeroon galma kaàme bira gahuuf yaadamu qabatamaa taùu qaba.
Qabeenya jiru fayyadamuun humnaafi qabeenya haaraa uuma.
 Karoorri gaariin qabeenya jiru haala gahumsa qabuun fayyadamuun hojii buàa caalmaa
qabuuf oolchuuf ni yaala.
Qaamolee Hunda Hirmaachisa
 Karoorsuun qaama tokkoof addatti kan kennamu miti,

 Qaamni hojii irra oolchus taèe qaamni nagalcha jedhu karoora qaamni biraa qopheesse
fudhatee hojii irra kan olchan qofa ta’uu hin qabu.
Gosoota Karooraa
Jaarmiyaaleen adda addaa gosa karooraa adda addaa kan fayyadaman ta’us gosoota karooraa
barbaachisoo ta’an muraasa hubatamuu qaban:
54
 Karoora iddoo/Sadarkaa bulchiinsaa irratti hundaa’ee qophaa’u (Spatial level Planning),

 Karoora waggaa (Operational planning)
 karoora dheerina yeroo irratti hundaa’ee qophaa’u (Time horizons of planning)
Karoorri iddoo/sadarkaa bulchiinsaa irratti hundaa’ee qophaa’u
Qaamoleen hundi sadarkaa jiranitti gahee isaanii bahuun galmootni misooma dinagdee fi
hawaasummaa sadarkaa hundatti akka milkaa’aniif gosa karooraa dhaabbileen adda addaa fayyadaman
yoo ta’u,
 Karoora sadarkaa biyyoolessaatti qophaa’u,

 karoora sadarkaa naannootti qophaa’u
 karoora sadarkaa Aanaa/Magaalaatti qophaa’u.
 karoora sadarkaa Gandaatti qophaa’u jedhamee gargar qoodamuu danda’a.
Karoora waggaa (Operational Planning):
Karoorri waggaa gosa karoora yeroo gabaabaatii. Karoorri hojii waggaa bifa afuriin qophaa’ee
hojiitti hiikama.
 Karoora pirojektii (project planning),

 Karoora sektaraa (sectoral planning),
 Karoora dinagdee gooroo (macro-economic planning) fi
 Karoora misoomaa qindaa’aa (integrated dev’t planning) yoo ta’u:
Karoora Dheerina yeroo irratti hundaa’ee qophaa’u:
Gosti karoora kanaa dheerina yeroo hojiirra oolmaa karoora misoomaa qophaa’e tokkoo kan agarsiisu
yoo ta’u,
 Karoorri yeroo gabaabaa karoora yeroo waggaa tokko hin caalleef qophaa’u ta’ee karoora
yeroo giddu galeessaa bu’uura godhachuudhaan qabeenya hojii guyyaa guyyaaf barbaachisu
ramaduudhaan galma yeroo gabaabaa milkeessuuf qophaa'a.
 Karoorri yeroo giddu galeessaa: karoora hanga waggaa shanii uwwisu ta’ee kallattii karoorri
yeroo dheeraa itti fufiinsaan milkaa’aa deemu irratti xiyyeeffatee qophaa’a.
 Karoora yeroo dheeraa: ergamaa fi mul’ata yeroo dheeraa galmaan gahuuf qopheeffatuudha.
Galma Karooraa
 Galmi mul'ataa fi ergama mana hojii irraa kan maddudha,
 Galmi kaayyoo olaanaa mana hojii ykn naannoo tokkoo yeroo taa'eef keessatti bira akka
gahamuuf yadamuudha.
 Ifaa fi bu'aa dhumaa ykn jijjiirama manni hojii argamsiisuuf socho'u irratti hundaa'ee
milkaa'ina argamudha.
55
Kaayyoo Karooraa
 Bu'aa dhumaa eegamu adda baasee mul'isuu kan danda'udha.

 Ifaafi dhimmoota murtaa'an irratti kan xiyyeeffate,
 yeroo murtaa'eef keessatti kan raawwatamu
 Hojiin isaa kan safaramuu
 Galmaa taa'e milkeessuuf kan qophaa’uudha.
Tarsiimoo Qophii Karooraa
 Tarsiimoon kaayyoo karoora keessa kaa’ame ittiin hojii irra oolu ykn milkaa'udha.
 Tarsiimoon tartiiba sagantaalee mana hojii kaayyoo yaadame tokko bifa qindaa'een
raawwachuuf karoorfame agarsiisa.
Agarsiistuu Raawwii Karooraa
o Agarsiistuun jijjiiramni yaadame mul'achuu isaa kan ittiin ibsamudha;

o Sagantaa ykn pirojektiin yoo xiqqaate kan ittiin ibsamu agarsiistuu sirrii ta'e tokko qabachuu
qaba;
Safartuulee Raawwii Karooraa
 Safartuuleen raawwii kaayyoo karoora keessatti galma gara hojiitti jijjiiruuf kaa’aman sadarkaa
bu’aa fi milkaa’ina isaanii madaaluuf gargaaraniidha.
 Safartuuleen raawwii, raawwii mana hojii hordofuu fi bara tarsiimichaa keessatti sadarkaan
milkaa’ina kaayyolee irra ga’amuuf yaadame kan ittiin beekkamu dha.
Manii (Targets)
 Tarsiimoo murtaa’e hojii irra oolchuudhaan bara karoorichaatti bakka irra gahamu kan
ittiin agarsiifnu dha.(eessaa jira amma “base line” irraa kaùu)
Hojiiwwan Gurguddoo Karoorfaman
 Hojiileen gurguddoon karoora keessatti adda bahanii karoorfamuu qaban. Hojiiwwan

mulàtaa fi ergama mana hojichaa waliin wal simanii, kaayyoo bara karoorchaa keessa adda
bahee fi galmoota taaàn milkeessuu danda’an ta’uu qabu.
 Hojiiwwan gurguddoon karoora keessatti hammataman kan irraa madduu qaban karoora
tarsiimo’aa yeroo dheeraa akka waliigalaatti qophaaù ykn karoora tarsiimoo’aa qophaaè
keessaa kallattiin kan mana hojichaa ilaallatuu fi al-kallattiidhaan kan manni hojichaa
gumaachuu taùu qaba.
Tilmaama Leecalloo Barbaachisanii
 Fedhii fi humna qabnu walbira qabnee akka ilaalluuf gargaara.

 Tilmaamni fedha baajata Sagantaa/pirojektootaa hojjatamuuf yaadaman irraa madda.
Baajata, humna namaafi leecalloo kan biroo madda irraa argamuu danda’uufi hanga
barbaachisu akaakuun addaan baasnee iddoo itti tilmaamnu dha.
56
 Baajata hojii misoomaaf barbaachisu tilmaamuun dura hojiiwwan hojjatamuu qaban

beekuun barbaachisa.
Sagantaa Raawwii
Karoora qophaa’e yeroo, hangamii fi yoom akka hojjatamu qabeenya barbaachisu yeroo itti
barbaachisu waliin adda baasanii kaaùu yoo taù; sagantaan raawwii hojii Hojii karoora keessatti hin
qabamin sagantaa raawwii keessatti haaraa karoorsuu hin qabnu. Sagantaan Raawwii:
 Yeroon keessatti raawwatamu kaayyoo irratti waliigalame waliin walsimachuu qaba;

 Yeroon keessatti raawwatamuu fi guyyaan xumura ibsamuu qaba,
 Eenyuun akka raawwatamuu fi hojicha raawwachuuf qaama ittigaaffatamummaa fudhatu
agarsiisuu qaba,
 Hojii karoorfame raawwachuuf tilmaama qabeenyaa barbaachisu, madda isaa waliin adda
bahee mul'achuu qaba,
Hordoffiifi Deegarsa
 Karoora kamiyyuu galmaan gahuu keessatti sirna hordoffii fi deeggarsa gahumsa qabu diriirsuun
meeshaa murteessaa dha.
 Hirmaannaa qaamolee sadarkaa sadarkaan jiraniitiin odeeffannoon hordoffii fi deeggarsaa dirree
fi gabaasa idilee irraa argamu haala kamiin xinxalamee akka dhiyaatuu fi raawwachiiftotaafis
duubdeebiin kennamu qaama karooraa taèe qophaà.
Qabiyyee Karooraa
Karoorri tokko yeroo qophaa’u fedhii namaatiin osoo hin ta’iin istaandaardii eegee qophaa’uu waan
ta’eef karoorri guutuu tokkoo qabiyyeen armaan gadii qabaachuu qaba.
a) Gamaaggama (xiinxala) haala walii galaa (Situation analysis)
b) Rakkoolee Gurguddoo (critical issues)
c) Galma (Goals)
d) Kaayyoo karoorichaa
e) Tarsiimioo(strategy)
f) Maniiwwan akka raawwataman yaadaman (targets by major components)
g) Tilmaama leecalloo barbaachisanii
h) Sagantaa raawwii hojii (action plan)
i) Sirna hordoffii, gamaaggamaa fi gabaasaa
Rakkowwaan Qophii Karooraa keessatti qunnaman
 Qophii karoora irratti foormaatii walfakaatuu fayyadamuu dhabu;
 Karoorri waggaa karoora tarsiimoo(“ESDP”/KIB) buùreeffachuu dhabuu;
 Rakkoon karooraan hikuuf barbaadamefi kayyoon karoorichaafi Tarsiimoon isaa walisimachuu
dhabuu;
 Maniin karoora keessatti taù itti yaadamee qabeenya jiruu fi humna jiru gidduu galeessa
godhatee otuu hin taìi karooruma karoorsuuf qofa taù(baajata gaafachuuf);
57
 Karoora qophaè yeroo yeroon jijjiruufi qama irratti walii galamuu qabuun otuu walii hin
galiin jijjiru;
 Karoorri yeroon qophaèe dhiyaachuu dadhabuu(planning time table);
 Yeroo karooraa manii tokko yeroo gabaasaa manii biraa;
 Agarsiisiftuu(indictors)fi saffartuu sirri kaùu dhabuu;
 Hojii hin karoorfamiin hedduun raawwaneerra jechuun yeroo gabaasaa dhiyaachuu,
Karoora Mana Barumsaa Yeroo Qopheessinu Dhimmoota Hubatamuu Qabu
 Xiinxala haalli mana barumsichaa irra jiru geggeessuu

o Haala leecalloo
o Haala qabxii Barataa
o Istaafii mana barumsaa
 Mul’atafi galma ifa ta’e kaayyachuu
o Mul’ata manni barimsichaa fuulduratti qabaachuu malu
o Galma ifaafi saffaramuu danda’u(SMART) kan mul’ata MB walsimachuu danda’u
kaayyachuu
 Tarsiimoo qopheessuu
o Tarsiimoofi hojiilee galma milkeessan kaayyachuu
 Karoora hojiirra oolchuu

o Hojiilee hunda qaama raawwatuufi yeroo itti raawwatu kaayuu
o Hojiilee hojjataman leecalloofi yeroo jiruun walsimuu mirkaneeffachuu
 Dhimmamtoota hirmaachisuu
o Karoora irraa jalqabee barsiisota,maatii,barattootaafi hawaasa naannoo hirmaachisuu
o Karoora qophaa’e qaama hunda beeksisuu
 Hordoffiifi madaallii geggeessuu
o Galmi qabame milkaa’uufi dhiisuu cheekliistii safaruu danda’uun hordofuu
 Karoora keessa deebiin fooyyessuu
o Milkaa’inootaafi dhimmoota fooyya’iinsa barbaadan adda baasuun dhimmamtootaaf
dhiyeessuu
o Haala qabatamaafi fedhii MB irratti hundaa’uun karoora fooyyessuu
5.2. Maalummaafi Yaad-rimee Hordoffiifi Gamaaggamaa

Maalummaa Hordoffii fi Gamaaggamaa
 Hordoffii fi gamaggamni meeshaa hoggansaa sagantaaleefi pirojektoota irratti odeeffannoo

gahaa qabaachuun murtoofi itti-gaaffatamummaa kennuuf gargaaru dha.
 Gamaaggama gaggeessuuf dursee hordoffiin gaggeeffamee ragaan raawwii sagantichaa/
pirojektichaa kuufamaa deemuu qaba.
 Tokko-tokko bakka bu’uu hin dandaù, lamaanuu of danda’anii gaggeeffamuu qabu.
 Hordooffii fi gamaggamni hojii maaltu akka hojjetamee fi akkamiin akka hojjetame irratti
buùureffachuun
 Gahumsa (efficiency),
 Bu’aa qabeessummaa (effectiveness)
58
 Milkaa’ina (outcome) argamee

 Dhiibbaa (impact) dhufe kan ittiin madaalamu dha.
Hordoffii(Monitoring)
 Hordoffiin hojiin akkaataa karoorfamee fi yeroo karoorfame keessatti hojjetamaa jiraachuu fi

 Sadarkaa eegameen raawwatamuu isaa kan ittiin to’atamaa deemu dha.
 Ragaa guuruu fi xiinxaluun sirreeffama barbaachiisu kennuuf meeshaa itti fayyadamnu dha.
 Hordoffiin ragaa qulqulluu fi guutuu taè hawaasaaf dhiyeessuun sirna iftoominaa fi itti
gaafatamummaa uumuu,
Yeroo hordoffiin gaggeeffamu dhimmoota xiyyeeffannoo keessa galuu qaban:
 Sadarkaa dandeettii raawwachisummaa beekuu;
 Bu’aalee barbaadaman, yeroo taa’ee fi baajata qabameen bira gahuu fi gahuu dhiisu;
 Rakkoolee qunnaman fi furmaata rakkoolee kana dhabamsiisuuf fudhatamuu qabu;
Hordoffii gaggeessuuf wal duraa duuba hojii waliigalaa jiran (general steps for monitoring)
 Imaammata sakataùun beekuu,
 Ga’ee fi dirqama qaama hirmaatuu ifatti kaa’uu,
 Hammata karoora hordoffii fi gamaaggamaa hojiitti hiikuuf qophii ta’uu,
 Hordoffii gaggeessuun ragaa funaanuu, xiinxaluu fi gabaasa dhiyeessuu,
 Hordoffiin yeroo gaggeeffamu ragaa fi odeeffannoon barbaadamu haala itti fufiinsa qabuun,
toofta sirrii ta’ee fi yeroo taa’e keessatti sassaabuun qindaa’ee xiinxalamuu qaba.
 Kunis, rakkooleen hojii keessatti mudatan sirreeffama yeroodhaan akka argatan ni gargaara.
Gamaaggama (Evaluation)
 Sagantaan tokko bu’aa akkamii fiduuf akka yaadamee fi milkaa’ina/jijjirrama bu’uuraa

argamuu isaa addaan baasa;
 Guddina yeroo yeroon raawwii keessatti argamaa dhufe safaruuf gargaara;
 Gamaaggamni tarsiimoo sagantaa/pirojektii tokko ittiin raawwachuuf yaadameen
raawwatamuu isaa qulqulleessuuf gargaara;
 Sababoota milka’ina/ittifufiinsaaf gumaachan addaan baasa;
 Sagantaa ykn pirojektii gara fuula duraatti gaggeeffamuuf kallattii fi muuxannoo gaarii
kenna.
 Adeemsi sirna raawwii tokko galma gahuu isaa kan agarsiisaan keessaa:
o Bifa barbaadameen/ walitti-dhiyyenya (Relevancy),

o Bu’aa qabeessummaan (effictiveness),
o Gahumsaan (efficiency),
o Jjijjirama bu’uuraa /milkaa’inaan/dhiibbaa (impact) fi
o Hojii ittifufiinsa qabu raawwachuu isaa kan ittiin mirkanaaùudha.
59
5.3. Ragaa Xinxaaluufi Gabaasa Qopheessuu

Ragaa xinxaaluu jechuun adeemsa yaadoota(facts)fi lakkoofsa (figures) dheedhii gara odeeffannoo
hiika qabutti jijjiruudha. Ragaan yoo xinxaalamu:
 Haala milkaùufi dhiisuu kaayyootiin,
 Manii kaaàman bira gahuufi dhiisuutiin,
 Agarsiistoota raawwii karooraa karaa agarsiisuu danda’uutiin
 Dhimmoota murtessoo galma yaadamu bira gahuu irratti dhibbaa qaban fi muxannoo irraa
baratamuu dandaùun ilaalamuu qaba.
Bu’aa Xinxaalaa Irraa Gabaasa Qopheessuu
 Gabaasni qophaaù odeeffannoo dhimma waliin waltidhufeenya qabu(relevant) fi yeroo isaa
eege waan hojjatamu hordofuu fi bulchuu dandeessisu taùu qaba.
 Haalaa fi sadarkaa raawwii sagantaa/pirojektootaa/ imaamataa irratti odeeffannoo gahaa
kennuu qaba,
 Haala rakkoowwanii adeemsa keessatti qunnaman irratti odeeffannoo kenna,
 Furmaata kennaman agarsiisa
 Dhimoota gara fuula duraatti xiyyeeffannoo qaama adda addaa barbaadu agarsiisa
Kaayyoon gabaasaa milkaaùu kan dandaù gabaasni amalaafi qulqullina armaan gadii yoo
qabaateedha (good qualities and characteristics):
 Gabaasni qophaaù waan qabatamaa, ragaa fi odeeffannoo dhugaa taùun isaa mirkanaaè
irratti hundaaèe yoo qophaaè.
 Gabaasni ifaafi akka salphaatti hubatamuu kan dandamu yoo taè:
 Dogongooraafi irra deddeebii kan hin qabine,
 Qaama murtoo kennuuf murtoo sirrii taè akka kennuuf haala kan mijeessu:
 Buàa irratti kan xiyyeefate
 Haala gaariin kan gurmaaèefi kan caaseeffame
 Nama dubbisu kan hin rakkifne
 Gabaasni nama dubbisuuf salphaa kan taù namni gabaasa dubbisee itti fayyadama jedhamee
yaadamu: Maal beekuu barbaada ? Yoom beekuu barbaadu? Akkamitti beekuu barbaadu?
dhimmoota jedhan ifatti kan agarsiisu yoo ta’e dha.
Gabaasni Salphaa Ta’uu Qaba
Kun akka taùuf:
 Dhimma barbaachiisaa taè qofa barreessuu
 Irra deddeebiin akka hin uumamne taasisuu
 Dhimmoota nama hawwataniifi odeeffannoo barbaachisoo taàniif xiyyeeffannoo keennuu
 Yaadoota/Jechoota gabaaboofi sirrii taànitti fayyadamuu
60
Boqonnaa Ja’a
6. Barnootaafi Teeknooloojii
Seensa
Boqonnaa kana keessatti gaheefi faayidaa teeknooloojiin barnoota keessatti qabu kan ilaallu yommuu
ta’u yeroo ammaa biyyoonni addunyaa hedduun barnoota isaanii teeknooloojiin kan deeggaran ta’us
akkaataa humnaafi fedhii biyyoonni itti fayyadamuuf qaban irraa ka’uun garaagarummaan ni jira.
Jarraa dijitaalaa jedhamee beekamu kana keessatti sababoonni gurguuddoon barnootni teeknooloojiin
akka deeggaramu dirqisiisan keessaa muraasni: adeemsa baruu barsiisuu salphisuu/mijataa taasisuu,
kenniinsa barnootaa haala fooyya’aan qaqqabamaa taasisuu, daataa barnootaa haala ammayyaa’een
to’achuufi bulchuuf kan oolu ta’uu isaati. Kanuma irraa ka’uun mootummaan naannoo keenyaa
kallattiiwwan garaagaraan barnoonni teeknooloojiin akka deeggaramu hojiiwwan gurguddoo
hojjechaa kan jiru yommuu ta’u; biiroon barnoota Oromiyaas bu’uuraalee misooma TQO barnootaafi
mijaa’ina (facility) isaa, miidiyaalee hawaasaa tamsaasa barnootaaf oolchuu, mosaajiiwwanifi
Pilaatfoormiiwwan garaagaraa ittiin adeemsa baruu barsiisuu deeggaru, kenninsa barnootaa haala
walqixa ta’een dabarsuun daataa barnootaa dijiitaalessuu, akkaataa itti fayyadamiinsa isaaniifi
tajaajila teeknooloojii irratti xiyyeeffatuun kan hojirra ooludha.
Barbaachisummaa Kutaa kanaa:
ICTiin sadarkaa hundattuu barnoota deggeruudhaan qulqullina barnootaa mirkaneessuu osoo

danda’uu naannoon keenya fayyadama bu’a teeknooloojii ta’uu dhiisuu,
Rakkoowwan itti fayyadama teeknoloojii barnoota keessatti yeroo ammaa mul’achaa jiru
furuun qulqullina barnootaa sadarkaa barbaadamu irraan gahuuf hojiin hamma ammaatti
hojjetame gahaa ta’uu dhabuu,
Pilaatfoormiiwwaan BBOn qopheessee hojiirra oolchuu irratti caasaalee barnootaa sadarkaa
sadarkaan jiran biratti harcaatiin ykn hubannoon walfakkaatu jiraachuu dhabuu.
Kaayyoo:
Bu’uuraalee misoomaa teeknooloojii of harkaa qabnu beekuuniifi duguuganii itti fayyadamuun

kenniinsa barnootaa qaqqabamaa gochuufi adeemsi baruu barsiisuu qulqulliinaan akka
gaggeeffamu taasisuuf.
61
Pilaatfoormiiwwaan teeknooloojii sassabbii ragaalee barnootaa garaagaraa biiroon hojiirra

oolche fayyadamuun ragaa wayitaawaa, anamummaa qabuufi qulqulluu ta’e argachuuf.
6.1. Bu’uuralee Misoomaafi Mijaa’ina Teeknooloojii Barnootaa

Gaheen teeknooloojiin barnoota keessatti qabu hedduu ta’us muraasni isaa: sirna barnootaa
foyyeessuuf, qaqqabamummaa isaa dabaluuf, qulqullina barnootaa fiduuf, ragaawwaan barnootaa
dijitaalessuufi hojii bulchiinsa barnootaa fooyyeessuuf kan ooludha. Kunis ta’uu kan danda’u iddoolee
bu’uurri misoomaa ICT mijataa ta’e jiru keessattidha.
Biyyoonni addunyaa akka Finlaand, Singaapooriifi Ameerikaan bu’uuraalee misooma TQO (ICT
Infrastructure) mijataa ta’e fayyadamuudhaan warra dursaa jiran yommuu ta’an, biyyi keenya
Itiyoophiyaan immoo bu’uuraalee misoomaa TQO mijataa taasisuuf biyyoota diriirsaa jiran keessaa
ishee tokkodha.
Bu’uuraaleen misoomaa ICT babal’ina teeknooloojii keessatti gahee guddaa qaba. Yoo bu’uuraaleen
misoomaa kun jiraatan malee teeknooloojiitti fayyadamuuf yaaduun hin danda’amu. Haala qabatamaa
naannoo keenyaatti bu’uuraaleen misooma ICT barnoota keessatti yeroo ammaa fayyadamaa jirru:
a. Raadiyoo: Manneen barnootaa sadarkaa 1ffaa keessatti tamsaasni barnootaa buufataalee

raadiyoo akka naannoo keenyaatti jiran (Sandaafaa, Haramayaa, Gimbii, Gobbaa,Yaabelloofi
Goree) irraa darbaa kan jiruufi dabalataan flashfi kanneen biroo fayyadamuun barattoota biraan
gahamaa jira.
b. Sagantaa TV Barnootaa: OBN waliin ta’uun tamsasa barnootaa kallattii taasifamaa kan
jirudha. Dabalataan manneen barnootaa hedduun meeshaa Pilaazmaa/TV fayyadamuun power
point, vidiyoowwan barnootaa garaagaraa irratti agarsiisuun barattoota barsiisaa jiru.
c. Laabratoorii Kompiyuteraa: laabraatooriin kompiyuteraa manneen barnootaa hedduu
keessatti hamma qabiyyee kompiyuteraan adda adda ta’ee kan jirudha. Gidduu galeessummaan
garuu kompiyutera 25-35 of keessaa qaba. Baay’een isaaniis tajaajila Internetii kan qabanidha.
Laabraatorii kana keessatti barsiisonni, barattoonni shaakallii adda addaa bakka itti
gaggeessanifi dandeettii itti fayyamadama ICT isaanii iddoo itti cimfatanidha.
Walumaagalatatti bu’uuralee misoomaa manneen barnoootaafi mana hojii keessatti biiroo

barnootaan, ministeera barnootaan, dhaabbilee deeggartootaan akkasumas baajata mana hojiin ykn
mana barumsaatiin galee jiruuf kunuunsa gaarii taasisuun mijaa’ina barnootaaf oolchuufi itti
fayyadamuun gahee hoggansa, ogeessa barnootaafi barsiisotaati. Dabalataanis bu’uuraalee
62
misooma ICT kana akka babal’atuufi mijaa’inni isaa fooyya’aa akka deemu gahee ofii bahuun
dirqama hoggantoota barnootaa sadarkaa sadarkaan jiranii ta’uu qaba.
6.2. Miidiyaa Hawaasaa Barnootaaf

Miidiyaan hawaasaa Internetii fayyadamuun namoonni waliin dubbii, fedhii ofii, qabiyyeewwaan
garaagaraa, fi kkf karaa ittiin waliif qoodanidha. Miidiyaan hawaasaa yeroo ammaa waantoota
hedduuf ni oola. Innis akkaataa itti fayyadamaa irratti hundaa’uun faayidaafi miidhaa hedduu kan
qabudha.
Miidiyaan hawaasaa hojii barnootaa keessatti meeshaa humna guddaa qabuufi karaa adda addaatiin
hojii barnootaa deeggaruuf ooludha. Kanneen keessaa muraasni:
I. Barattoota waliisaanii wal qunnamsiisuu: Barattoota iddoo adda addaa jiran waliin wal
qunnamsiisuun daree walfakkaataa uumuun ni danda’ama. Kunis akkaawuntii miidiyaa
hawaasaa uumuudhaan ykn barattoota dhuunfaan waliin wal qunnamuudhaan raawwatamuu
danda’a.
II. Qabiyyee Barnootaa Qooduuf (Resource Sharing): Miidiyaa hawaasaa fayyadamuun
qabiyyee (Kitaaba, baruullee, sagalee/audio, viidiyoo) barnootaa barattootaaf qooduun
akkasumas akkaawuntii miidiyaa hawaasaa uumuudhaan ykn walitti hidhamiinsa
qabiyyeewanii qooduudhaan barnoota dabarsuun ni danda’ama.
III. Yaada Kennuuf: Miidiyaa hawaasaa fayyadamuun barattootaaf yaada kennuufi fudhachuun
ni danda’ama. Kunis maxxansa barattootaa irratti yaada kennuudhaan ykn ergaa dhuunfaa
isaaniif erguun raawwatamuu danda'a. Miidiyaa hawaasaa irratti yaada kennuunis barattoonni
hojii isaanii fooyyessuufi mata dureewwan baratan caalaatti akka baratan gargaaruu danda’a.
IV. Hawaasa onlaayinii/online community uumuu: Miidiyaa hawaasaa fayyadamuun hawaasa
onlaayinii barattootaaf uumuun ni danda’ama. Kunis akka dareetti garee miidiyaa hawaasaa
uumuudhaan ykn miidiyaa hawaasaa fayyadamuun barattoota barattoota biroo mata duree
walfakkaataa irratti fedhii qaban waliin wal qunnamsiisuudhaan ta’uu danda’a. Hawaasa
onlaayinii uumuun barattoonni akka wal quunnaman, yaada akka waliif qoodaniifi akka wal
irraa baratan gargaaruu danda’a.
V. Barnoota Barattootaa Deeggaruuf: Miidiyaa hawaasaa fayyadamuun barumsa barattootaa
deeggaruun ni danda’ama. Kunis maxxansa miidiyaa hawaasaa mata duree barattoonni barachaa
jiraniin walqabatan uumuudhaan, qabeenya waliin hidhata kennuudhaan ykn gaaffii barattootaa
deebisuun ta’uu danda’a. Barumsa barattootaa miidiyaa hawaasaa irratti deeggaruun barattoonni
barnoota isaanii akka milkaa’an gargaaruu danda’a.
63
Miidiyaan hawaasaa barnootaaf meeshaa gatii guddaa qabu ta’uu danda’a, garuu itti
gaafatamummaadhaan itti fayyadamuun barbaachisaa dha. Miidiyaa hawaasaa fayyadamuun balaa
dhufuu danda’u, kan akka saayibarii fi namoota toora interneetii irratti nama saaxilan beekuun
barbaachisaa dha. Akkasumas icciitii barattootaa kabajuun barbaachisaadha.
Miidiyaalee hawaasaa hojii barnootaaf oolan:
T/L Hojii Mosaajiin Maqaa ittiin beekamu Maal hojjeta/faayidaa isaa

Hojjetamu (DN)
1 Telegram BBO Kitaabota, barrullee, vidiyoo/audiofi odeeffannoowwan
https://t.me/oeb2020
daddabarsuuf, kalandarii barnoota waggaa,
ergaawwan waliigalaa karaa ittin tamsa’udha.
2 Youtub BBO https://www.youtube.com/ Viidiyoowwan barnootaa barsiisotaafi barattootan

@Oromiaeducationbureau dhaqabsiisuuf, viidiyoowwan leenjii barnootaa garaagaraa
dabarsuuf.
3 Facebook https://www.facebook.co Odeeffannoowwan barnootaa qulqulluun sadarkaa BBOtti itti
m/profile.php?id=10000 amaname karaa ittiin darbudha.
94249379
Table 6.2.1 OEB Social media
6.3. Mosaajiiwwan(Software) Barnootaaf Hojiirra Oolan

Mosaajiin yeroo ammaa hojiiwwan salphisuu, fooyyeessuu, ammayyeessuufi kkf keessatti gahee
olaanaa qaba. Dabalataanis hojii barnootaa kallattii garaagaraan kan deeggaru yommuu ta’u; isaan
keessaa muraasni: Adeemsa baruu barsiisuu foyyeessuu, kenninsa barnootaa qaqqabamaa taasisuufi
sassaabbii ragaa dijitaalessuudha. Kanuma irraa ka’uun yeroo ammaa biiroon barnoota Oromiyaa
mosaajiiwwan hedduu hojii barnootaaf oolchee jira.
Fayyadamtoonni mosaajii (software) kanaas:
Caasaalee barnootaa sadarkaa sadarkaan jiran akkaataa barbaachisummaa isaatiin ta’ee; BBO,
Godinaalee/Bulchiinsa Magaalotaa, Kolleejjiiwwan, Aanaalee, Manneen barnootaa (barsiisota,
barattootaa)fi dhaabbilee deeggartoota barnootaa yommuu ta’u; haalli itti fayyadamiinsa isaa
immoo amaluma sisteemootaan garaagarummaa ni qabaata.
64
Mosaajiiwwan kunis bakka tokkotti:

T/L Hojii Mosaajiin Maqaa ittiin beekamu Maal hojjeta/faayidaa isaa
Hojjetamu (DN)
1 Website Odeeffannoofi qabiyyee barnootaa haala salphaa fi

saffisaan dabarsa.
www.oeb.gov.et
2 EMIS/All in one Galmee barattootaa, ragaa barsiisoota, qaaccessa

smart education qabxi, school feeding, school management,
www.emis.oeb.gov.et
learning material distribution…
3 Sororsa qorumsa Qormaata kutaa 8ffaa ni sororsaa, ni kuusaa, ni

kutaa 8ffaa agarsiisaa
www.oromia.ministry.e
t
4 Sororsa qorumsa Qormaata kutaa 6ffaa ni sororsaa, ni kuusaa, ni

kutaa 6ffaa www.oromia.ministry6. agarsiisaa
et
5 Sororsa madaallii Madaallii barsiisootaa ni soroorsa, ni kuusaa,
barsiisotaa online /kallattiin ni qora
www.coc.oromia.minist
ry.et
6 Portaalii MOE https://eduportalonline. Galmee kutaa 12ffaa ittiin raawwachuuf

org
Table 6.3.2. OEB softwares
6.3.1. Kenniinsa Barnootaa Teeknooloojiin Deeggaruu

a. Website BBO: websitin biiroo barnootaa kun odeeffannoo waktaawaa ta’e ummata biraan
gahuu cinaatti qabiyyeewwan barnootaa kitaaba, vidiyoofi liinkiiwwan/hidhamiinsa faayidaa
qabeeyyii adda addaa kan of keessatti qabatee jirudha. Innis https://www.oeb.gov.et/ kanaan
erga banamee booda leecalloo/resource keessa galuun ‘school digital library’ banuun
qabiyyeewwan barnootaa irra jiru buusuu/download gochuu ykn achuma irratti dubbisuufi
dhaggeeffachuun beekumsa ofii gabbifachaa deemuun ni danda’ama.
65
Fakkii 6. 1 School digital library

b. Platformii Etemari.net: https://etemari.net/ barattootni manneen barnootaa sadarkaa 2ffaa
email ofii isaaniitiin banatanii gaaffilee qormaata biyyooleessaa akka argatanif itti
fayyadaman pilaatfoormii deeggarudha. Kunis barattootni qajeelfama fi deeggarsa dhuunfaa
kennuudhaan saffisa mataa isaaniitiin akka of ilaalaniif ni fayyada.
Fakkii 6. 2 etamari.net
6.3.2. Baruu Barsiisuu Hordofuu

Teeeknoloojiin sirna baruu barsiisuu kallattii garaagaraan ni deeggara ni hordofa.
Adeemsa daree keessaa to’achuuf: Manneen barnootaa keenyi Internetii qaban portaalii BBO
fayyadamuu ni danda’u. Haalli itti fayyadamaa:
a. Poortalii: https://portal.oeb.gov.et kana banuun ‘username’ fi ‘password’ kenname
galchuun saaquunifi kanneen keessa jiran tokko tokkoon banuun itti hojjechuu. Dabalataan
hubannoo vidiyoofi kanneen biroo BBOti gadi bu’u qaama dhimmi ilaaluun gahuun
walhubachiisaa deemuu. Qabiyyeewwan portaalii keessaa muraasni:
E-learning: Barsiisaan qabiyyee barnootaa irraa kaa’uuf, barataan irraa ilaaluuf/hordofuuf
66
Attendaansii: Barsiisaan barattoota daree seenaniifi hin seenne kan ittiin adda baasudha.
Communication: Odeeffannoo dhimmi barataa irratti karaa barsiisaafi maatiin barataa
waljijjiiranidha.
Fakkii 6. 3 OEB Portal
b. Qulqullinaan qorumsa kennuufi Qabxii barataa beekuuf:

Teeknooloojiin deeggaramuun qormaata hordofuuf:
 Qormaata naannoofi biyyooleessaa kutaa 6ffaa, 8ffaa fi 12ffaa
 Madaallii gahumsa ogummaa barsiisota fudhatan
Adeemsa galmee, suuraa barattootaa/barsiisotaa galchuu, waraqaa qorumsaa tutuqqi harka namaa irraa
bilisa karaa ta’een soroorsuufi roostera bifa salphaan hojjechuuf.
Qabxii/ragaa barbaadamu biiroon, godinni, aanaan, manni barumsaafi barataan/barsiisaan bifa
salphaafi mosaajii argarsiisuu danda’udha.
Fakkii 6. 4 Ministry Roster System
67
Haala kamiin hojiirra oolchuun danda’amaa?

 Emailifi ulaagaawwan barbaadaman kan biroo guutuun erga galmeen raawwatee boodaa, ergaa
email tiin ‘username password’ dhufuun banachuu.
 Ogeessi barnootaa sadarkaa sadarkaan jiru leenjiifi kallattii qaama olaanaa irraa gadi bu’utti
dhimma bahuun inni hubate isa hin hubanne hubachiisuun bu’uuraalee misoomaa jiran
duguuganii fayyadamuun dabalataan deeggarsa qaama adda addaa irraa fudhachuun waan
hojjetamuu qabu hojjechuu.
6.3.3. Ragaalee Barnootaa Dijiitaalessuu:

Biiroon barnootaa Oromiyaafi caasaaleen barnootaa sadarkaa sadarkaan jiran hojii barnootaa
hojjechuuf ragaa adda addaa kan barbaadu yommuu ta’u; ragaaleen kunis haala qabatama jiru irratti
hunda’uun kanneen waggaatti yeroo tokko funaanamaniifi kanneen yeroo garaagaraa gaafatamuun
sadarkaa manneen barnootaa irraa ka’uun walitti qabamanidha.
Ragaalee yeroo tokkoo Funaanaman:
1. Baayina manneen barnootaafi haalota keessa jiran

2. Baayina barsiisaa dhiiraafi dhalaan
3. Baayina barataa dhiiraafi dhalaan
4. Barattoota qormaata biyyooleessaafi naannoo fudhatan
5. Raabsa kitaabaa (meeshaalee barnootaa)fi kkf
Ragaalee yeroo adda addaa Funaanaman:
1. Nyaata barataa/barsiisaa (school feeding)

2. Qaacceessa Qabxii barataa (result analysis)fi kkf.
Ragaawwan kanneeniifi kan biroo argachuuf BBOn ICT fayyadamuun hojiiwwan garaagaraa hojjecha
kan jiru yommuu ta’u; isaan keessaa muraasni haala itti fayyadamiinsa isaa waliin akkaataa gadiin
qindaa’eera.
a. Email: Emailin ragaa dadaabarsuuf pilaatfoormiiwwan jiran keessaa isa filatamaa yommuu
ta’u, kaampaaniiwwan/manneen hojii immoo kan ofi isaanii yemmuu banatan domain
dhaabbaticha ta’a. BBOn domainiin hojiirra oole.…… @oeb.gov.et
fayyadamtoonni domain kanaa:
 Biiroo barnootaa
 Godinaalee/bulchiinsa magaalotaa
68
 Kolleejjiiwwan
 Manneen barnootaa bultii addaa
Kanaaf kanneen isiniif banamee jiru Ethio Mail (ethionet.et) kanaan seenuun ‘User name fi Password’
isiniif kenname galchuun kan ofii keessaniitti erga jijjiirrattanii booda akkuma email kam iyyuu
fayyadamuun ni danda’ama.
b. Stat-Educ: daataan/ragaan barnootaa waggaa sadarkaa mana barumsaa irraa ka’uun kan ittiin
walitti qabamaa tureefi jirudha. Innis haala salphaan ‘micrsoft accessfi wamp/Xamp’ fe’uun sana
booda fooldera waggaa sadarkaa biirootti qophaa’u galchuun kan hojjetamudha. Mosaajiin kun
Internet malee hojjechuu kan danda’udha.
c. All In One SMART Educational System
Qabiyyeewwan halluu diimaan irratti marfame kan qabu yommuu ta’u: SMIS CORE, EMIS Users,
Portal form (Teachers, Students and Parents) kanneen jedhanidha.
Fakkii 6. 5 All in one educational system
Haalli itti fayyadamiinsa isaas:
www.emis.oeb.gov.et kana banuun username fi password nuuf kennamuun seenuun ragaalee guutamuu
qaban moojulii moojuliidhaan guutuu. Moojuloonni hojii kana hojjetanis:
 Dhaabbilee barnootaa/school management

 Galmee /Registration
 Qaaccssa Qabxii /result analyisis
 Ragaa Barsiisotaa/Staff Management
 Raabsa kitaabaa/learning material
69
 Nyaata barataa/school feeding
Manual fi vidiiyoowwan garagaraa yeroo yeroon waan gadi bu’uuf; ogeessonni barnootaa hunduu
akka hubataniif walii dabarsuun wal hubachiisaa deemuun ni danda’ama.
Hojiiwwan mosaajii kanaan hojjetaman:
o Ragaa manneen barnootaa

o Galmee barataa sadarkaa aanaatti /mana barumsaatti guutuun ragaa guutames yeroo
yeroon hordofuuf
o Ragaa barsiisaa /staff
o Qaaccessa Qabxii/Result Analysis
o Nyaata barataa/barsiisaa (School feeding)
o Raabsaa kitaabaa/learning material distribution
o Dabalataan sadarkaa manneen barnootaatti immoo ‘SMIS Core’tti dhimma bahuun
hojiilee hedduu sadarkaa mana barumsaatti hojjetaman ni hojjeta.
 Dabalataan sadarkaa manneen barnootaatti immoo ‘SMIS Core’ n hojiilee hedduu ni hojjeta. Isaan
keessaa muraasni: Odeeffannoo mana barnootaa galchuuf, galmee barattootaa, timetable
qopheessuuf, roostera ittiin hojjechuuf, ragaa barsiisaa guutuuf, raabsa kitaaba barataafi kanneen
biroo hedduu kan hojjetudha.
Haalli itti fayyadamiinsa isaas mosaajii ‘All in one SMART Education System’ irratti
‘SMIS Core’ kan jedhu lama cuqaasuun (double click) gochuun kan banu yommuu ta’u akkuma
moojuloota kaanii ‘user name’ ‘password’ n kan seenamudha.
Fakkii 6. 6 SMIS core system
70
d. Ministry Roster Management System

 Qormaata ministry kutaa 8ffaafi 6ffaa soroorsuu irraa hanga ragaa kuusuufi
agarsiisuu.
 Kenniinsa madaallii gahumsa ogummaa barsiisootaa soroorsuu, online qoruufi
qabxii agarsiisuu.
www.oromia.ministry.et kana banuun ‘username password’ karaa ‘email’ nuuf ergamuun seenuun
odeeffannoowwan guutamuu qaban guutuun, ragaalee barbaadaman sadarkaa sadarkaan irraa
fudhachu.
Walumaagala teeknooloojiiwwan kana kan fayyadamnu yoo ta’e bu’aan eegamu:
Barattoonni hedduun qabiyyee barnootaa walfakkaataa yeroo tokkoon akka argatan taasisa.
Akkaataa saffiisa dhuunfaa barataatti barnoota dabarsuuf.
Barsiisaafi kitaaba bakka bu’uun hojii baruu barsiisuu ni si’aa’essa.
Ragaafi data barnootaa haala dijitaalaan qindeessuun sirna bulchiinsaa mijataa taasisuuf.
Tajaajiloota teeknooloojii kanaafi kanneen biroo argachuuf hojiilee hojjetamuu qaban
1. Teeknooloojiiwwan yeroo garaagaraa biiroofi qaamolee deeggarsaa irraa manneen barnootaa

keessatti hojjetaman kunuunsuu, suphuufi itti fayyadamuu. Fkn E-learning, I-cloud,
networkiiwwan manneen barnootaa bultii addaafi kanneen biroo hojjetaman.
2. Toora Internetii galfachuu/network ogeessota jiraniin diriirsisuu /babal’isuu.
3. Faayidaa teeknooloojiin barnoota keessatti qabu irratti leenjii uumaa deemuu.
4. Fayyadama teeknooloojii keenyaa cimsaa deemuu akkasumas kanneen baratoottaafi
barsiisotaaf ta’u adda baasuun beekuufi beeksisuu.
5. Itti fayyadama teeknooloojii keenyaa irratti akkaataa qabatamaa jiruun seera/policy
qopheeffachuu.
6.4. Adeemsa Gara Fuuladuraa Barnootaafi Teeknooloojii

Teeknooloojiin barnoota keessatti yeroo hunda guddachaa kan jirufi adeemsa abdachiisaa ta’an
keessaa muraasni:
Ka’umsa sammuu namtolchee (AI): AI’n barnoota keessatti daran barumsa dhuunfaatti jijjiiruuf,
yaada kennuudhaaf, adeemsa barattootaa madaaluuf kan ooludha. Gara fuulduraatti AI barnoota
keessatti gahee daran guddaa taphachuu hin oolu, sababiin isaas caalaatti hawwataa fi salphaa waan
ta’eef.
71
Guddina Barumsa Toora Interneetii: Barnoonni toora interneetii barattootaaf haala mijataa waan
ta’eef baay’ee jaallatamaadha. Gara fuulduraattis barattoonni baay’inaan koorsii/barnoota dabalataa
toora interneetii irratti fudhachuu waan filataniif, barumsi toora interneetii guddachuu itti fufa.
Fayyadama dhugaa /Virtual reality (VR) fi dhugaa dabalataa Augmented reality(AR):
VR fi AR teeknooloojiiwwan haaraa ta’aniifi muuxannoo barumsaa qabatamaa uumuuf itti

fayyadamuu danda’aniidha. Gara fuulduraatti VR fi AR barnoota keessatti bal’inaan hojiirra ni oola.
Sababiin isaas gatii madaalawaa fi dhaqqabamaa waan ta’aniif.
Guddina waltajjiiwwan barumsaa dhuunfaa: Waltajjiiwwan barnootaa dhuunfaa fedhii dhuunfaa

tokkoon tokkoon barattootaa akka guutuuf kan qophaa’anidha. Gara fuulduraattis, waltajjiiwwan
barumsaa dhuunfaa ta’an baay’inaan mul’achuu hin oolan, sababiin isaas isaan karaa barumsaa bu’a
qabeessa ta’e waan dhiyeessanif.
Fayyadama daataa guddaa (Big Data) barnoota keessatti: Daataa guddaan daataa baay’ee walitti
qabuufi xiinxaluudha. Gara fuulduraatti, daataa guddaan barnoota keessatti bal’inaan itti fayyadamuu
hin oolu, adeemsa barattootaa hordofuuf, adeemsa jiru adda baasuufi, baruu barsiisuu fooyyessuuf.
Teeknooloojiin akkaataa barnootaa jijjiiruu itti fufee waan jiruuf, barnoota keessatti hirmaachuuf haala
mijataadha. Kanuma bu’uura godhachuun biiroon barnootaa Oromiyaa adeemsa barnootaa
teeknooloojiin deeggaruuf hojiiwwan garaagaraa hojjechaa kan jiru yommuu ta’u, xiyyeeffannoon
gara fuuladuraas:
 Manneen barnootaa meeshaalee teeknooloojii fooyya’aa akka fayyadaman taasisuu,

 Network istaandardii isaa eegateen mannen barnootaa walqabsiisuu,
 SMART Classroom uumuun gidduu gala tokkorraa barnoota dabarsuu,
 Qabiyyee barnootaa Audio/videotti jijjiiruun qaqabamumma barnootaa dabaluu,
 Virtual laboratory hundeessuun barattoonnifi barsiisoonni akka itti fayyadaman taasisuu,
 Kalaqa teeknooloojii deegarame irratti barattoonni akka boba’an taasisuu,
 Dhaabbiilee deeggartootaa garaagaraa afeeruun barnoota teeknooloojii dabalataa mana
barumsaa keessatti akka kennamu taasisuu.
Kunniin haala barbaadameen hojiirra oolaafi babal’achaa yemmuu deeman fayyadaminsi

teeknooloojii keenyaa qulqullina barnootaa dabaluu irra darbee barattoota keenya sadarkaa
addunyaatti dorgomtoota akkasumas ‘cyber security’ biyyi keenya fayyadamtu olaanaa taasisuu
kan danda’udha.
72
Appendex
Number of Students per Section / Baay’ina barattootaa dareedhaan/ የተማሪ ብዛት በየሰክሽን
Teachers’ Name/ Maqaa barsisaa (የመምህሩ ስም): _________________Signature/ Mallattoo (ፊርማ) _______________ Section /Daree / ሰክሽን: ____ M /Dhiira/ ወ ____ F/Dhalaa/ ሴ_____T /
Ida’ama /ድምር ______
Month/ Ji’a (ወር) _____Date/Guyyaa (ቀን): from (ከ) _____________to /hanga (እስከ) __________, Year / Bara/ ዓም 20 ___ Section /Daree / ሰክሽን: ____ M /Dhiira/ ወ ____ F/Dhalaa/ ሴ_____T /
School’s Name/ Maqaa mana barnootaa (የትምህርት ቤቱ ስም) ________________District / Aanaa / ወረዳ _________________________ Ida’ama /ድምር ______
Subject /Gosa barnootaa/የት/ት አይነት: ____Grade/Kutaa/ ክፍል: ___Number of sections / Baay’ina daree/ የሰክሽን ብዛት ____
Section /Daree / ሰክሽን: ____ M /Dhiira/ ወ ____ F/Dhalaa/ ሴ_____T /
Students’ pre-requisite knowledge/Beekumsa barattoonni duraan qaban/(የተማሪዎች ቅድመ Ida’ama /ድምር ______
ዕውቀት__________________________________________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Section /Daree / ሰክሽን: ____ M /Dhiira/ ወ ____ F/Dhalaa/ ሴ_____T /
Section /Daree / ሰክሽን: ____ M /Dhiira/ ወ ____ F/Dhalaa/ ሴ_____T /

D Objec Co Teacher’s Activities/ Gocha Students’ Activities/ Gocha Teaching Learning Asses
a tive/ nt b/saa/ የ መምህሩ ተግባር barataa/barattuu የ ተማሪ ተግባር Methodology Media smen
ys Kaayy en /Mala Baruu /Deggersa t
Learner Support/ Degersa barataaf

/ oo/ t/ Barsiisuu/ Barnootaa/ /Iyya
godhamu/ ለተማርዉየሚደረግድጋፍ/
G —ላማ Qa Time/ Yeroo/ የ ማስተማር ስልት መርጃ መሳሪያ afann
u biy Ñ>²? / aa/
yy ye ግምገማ
a e/
a ይዘ
/ ት
ቀ
ን
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
Introduction/Seensa /መግቢያ ....................................................... ............................ ....................... .........

...........................................................................................................................................................................
................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........

........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
.................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
.....................................................................................................................
................................ ............................ ....... ....... ....... ...

........................ ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
...............................................................................................................................
............. .............
............
Date / Guyyaa/ ቀን …………/……………/………….
Main Activity/ Hojii ....................................................... ............................ ....................... .........

ijoo//ዋናተግባራት ....................................................... ............................ ....................... .........
Monday /Wiixata / ሰኞ
................................ ........... .................................................. ............................ ....................... .........

........... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
................... ........... ........... ........... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
........... ............................ ....... ....... ....... ...
....................................................... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
....................................... ........... ............. ............. ....... ....... ....... .......
........... ............. ............. .... .......
............. .............
............
Evaluation/Madaallii /ምዘና ....................................................... ............................ ....................... .........
................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
....................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
... ................................ ............................ ....... ....... ....... ...
................................ ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
73
Stabilization /Cimsa / ማጠናከሪያ/ ....................................................... ............................ ....................... .........

........... ........... ........... ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
........... ........... ........... ........... ............................ ....... ....... ....... ...
........... ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
......................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................

................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
.................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
................................ ............................ ....... ....... ....... ...
..........................................................................................................................................................................
........................ ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
ijoo//ዋናተግባራት ....................................................... ............................ ....................... .........
................................ ........... .................................................. ............................ ....................... .........
........... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
................... ........... ........... ........... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
Date / Guyyaa/ ቀን …………/……………/………….
........... ............................ ....... ....... ....... ...

....................................................... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
Tuesday /Kibxata / ማክሰኞ
....................................... ........... ............. ............. ....... ....... ....... .......

........... ............. ............. .... .......
............. .............
............
................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
....................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
... ................................ ............................ ....... ....... ....... ...
................................ ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
....................................................................
............. .............
............
........... ........... ........... ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
........... ........... ........... ........... ............................ ....... ....... ....... ...
........... ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
74
......................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................
................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
.........................................................................................................................................................................................................................
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
.................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
................................ ............................ ....... ....... ....... ...
........................ ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
ijoo//ዋናተግባራት ....................................................... ............................ ....................... .........
................................ ........... .................................................. ............................ ....................... .........
........... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
................... ........... ........... ........... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
Date / Guyyaa/ ቀን …………/……………/………….
........... ............................ ....... ....... ....... ...

....................................................... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
Wednesday /Roobii/ ረቡዕ
....................................... ........... ............. ............. ....... ....... ....... .......

........... ............. ............. .... .......
............. .............
............
................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
....................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
... ................................ ............................ ....... ....... ....... ...
................................ ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
........... ........... ........... ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
........... ........... ........... ........... ............................ ....... ....... ....... ...
.....................
........... ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
.......................................................
.......................................................
.......................................................
.......................................................
.......................................................
.......................................................
.......................................................
.......................................................

................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
Thursday / Kamisa / ኃሙስ
........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........

Date / Guyyaa/ ቀን
…………/……………/………….
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........

.....................................
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........

.................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
................................ ............................ ....... ....... ....... ...
........................ ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
.
75

ijoo//ዋናተግባራት ....................................................... ............................ ....................... .........
................................ ........... .................................................. ............................ ....................... .........
........... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
................... ........... ........... ........... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
........... ............................ ....... ....... ....... ...
....................................................... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
....................................... ........... ............. ............. ....... ....... ....... .......
........... ............. ............. .... .......
............. .............
............
................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
....................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
... ................................ ............................ ....... ....... ....... ...
................................ ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
........... ........... ........... ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
........... ........... ........... ........... ............................ ....... ....... ....... ...
........... ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................
.................................................................................................................

................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
.................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
Date / Guyyaa/ ቀን …………/……………/………….
................................ ............................ ....... ....... ....... ...

........................ ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
Friday / Jimaata / ሰኞ
............. ............. .... .......

............. .............
............
ijoo//ዋናተግባራት ....................................................... ............................ ....................... .........
................................ ........... .................................................. ............................ ....................... .........
........... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
...............................
................... ........... ........... ........... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
........... ............................ ....... ....... ....... ...
....................................................... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
....................................... ........... ............. ............. ....... ....... ....... .......
........... ............. ............. .... .......
..........
............. .............
............
76

................................ ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
....................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
... ................................ ............................ ....... ....... ....... ...
................................ ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
........... ........... ........... ........... ....................................................... ............................ ....................... .........
........... ........... .................................................. ............................ ....................... .........
....................................................... ................................ ... .. .... ...... ............................ ....................... .........
....................................................... ............... ............... ............... ............................ ................ .........
................................................... ............... ............... ............... ................ ....... ....... ....... .........
........... ........... ........... ........... ............................ ....... ....... ....... ...
........... ........... ........... .... .... .. ... .... ....... ....... ....... .......
............. ............. ....... ....... ....... .......
............. ............. .... .......
............. .............
............
Rationale of the topic /Barbaachisummaa mata-duree kanaa/ (የርዕሱ አስፈላጊነት) ________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Recommendation of Department/ Yaada Muummee/ (የዲፓርትመንቱ አስተያየት):

_________________________________________________________________________________ _______ ___________ ____
_______ ____ _______ ____ _______ ____ _______ ____ _______ ____ _______ ____
______________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________ _______ ____ _______ ____ _______ ____ _______ ____ _______ ____ _______ ____
_______ ____
Approved by /Kan mirkaneesse/ (አፅዳቂ): __________________________ _______ ____ _______ ____ ______________ Signature
/Mallattoo/ (ፊርማ) ______________ ____ _______ ____ ____Guyyaa/Date(ቀን)_________________ ____ _______ ____ _______ ____
_______ ____
Teachers’ reflection on the implementation of the lesson plan/ Haala raawwii irratti yaada barsiisaa/(በአፈፃፀም ላይ የአስተማሪው ግብረመልስ
/አስተያየት):
On Period 1 / Wayitii 1ffaa /1ኛ ክፍለ ጊዜ

______________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________
On Period 2 / Wayitii 2ffaa / 2ኛ ክፍለ ጊዜ

______________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
On Period 3 / Wayitii 3ffaa/ 3ኛ ክፍለ ጊዜ

______________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
On Period 4 / Wayitii 4ffaa/4ኛ ክፍለ ጊዜ

______________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________
77
On Period 5 / Wayitii 5ffaa/5ኛ ክፍለ ጊዜ ___________________________________ _______ ____ _______ ____ _______ ____
_______ ____ _______ ____ _______ ____ _______ ____ _______ ____
___________________________________________________________________________
Teempileetii Karooraafi Gabaasaa Waajjiraalee Barnootaa (BBO irra hanga

Waajjira Barnoota Aanaa)
Qabiyyee karooraa
Xiinxala Raawwii Waggaa Dabree
Kutaa I: Hojiilee Inisheetivii
a. Mana Barumsa Bu'uura Boruu;
b. Sagantaa nyaata Barattootaa;
c. Manneen Barnoota Bultii Addaa;
d. Mana Barumsa Addaa;
e. Istandardii Manneen Barnootaa Fooyyessuu;
f. Mana jireenya Barsiisaa Baadiyaa Ijaaruu;
g. Giddu-Gala Dagaagina Ogummaa Walitti Fufaa Hundeessuu;
h. Sirna Barnootaa Haaraa Hojiirra Oolchuu;
i. Hariiroo Naannoo Ollaa Cimsuu.
Kutaa II: Hojiilee Gurguddoo

 Carraa Barnoota walgitiinsi mirkanaaye babal’isuu
2..1. Dhaabilee Barnootaa Babal’isuu
 BSTD
 Barnoota Sad.1ffaa
 Mana Barumsaa Bultii addaa
 KBB
 Barnoota Ga’eessotaa
 Hirmaannaa Barattoota dabaluu
 BSTD
 Mana Baruumsaa Bultii addaa
 KBB
 Barnoota Ga’eessotaa
 Walgitiinsa
 Garaagarummaa Koorniyaa
 Barnoota fedhii addaa
 Aanaalee Horsiisee Bulaa
 Gahuumsa keessoo Barnootaa
 Harcaatii Barattoota
 Irra deebii Baratootaa
3. Qulqullina Barnootaa
 Hirawwan adda addaa
 Hira Barataa Barsiisaa
 Hira kitaabaa Barataa
78
 Hira daree Barataa

 Meeshaalee barnoota BSTD
 Barsiisota wajjiin walqabatee
 Qacarrii
 jijjiirraa
 Leenjii hojiirraa
 Leenjii hojii duraa
 Istaandaardii
 Hoggansa Manneen Barnootaa
 Ramaddii
 Leenjii hojiirraa
 Leenjii hojii duraa
 Istaandaardii
 Faasiliitii mana Baruumsaa (MB Sad.1ffaa fi Sad.2ffaa)
 Mana kitaabaa
 Mana yaalii
 Bishaan
 Ibsaa
 Mana qulqullina
 Kiitii saayinsii
 Sirna Barnootaa
 Qophii kitaabaa
 Maxxansaa
 Raabsaa
 Hojiirra oolmaa
 Nyaata Barattootaa
 Barnoota ICTn Deegaruu
 Barnoota raadiyoo
 Barnoota TV
 Laabraatorii kompiitaraa
 Uwwisa Interneetii
 Digitalization
 Ragaa Barnootaa –EMIS
4. Bulchiinsa Qormaataafi Iyyaafannoo Barachuu Barattootaa
5. Adeemsa baruufi barsiisuu daree
6. Bu’aa Barachuu Barattootaa

 BSTD ……………………………. “Attendance”
 Barnoota Sad.1ffaa…………………...barreessuufi dubbisuu,Qabxii daree > 50,
 Qorumsa kutaa 6………………………Darbiinsa
 Qorumsa kutaa 8………………………Darbiinsa
 Barnoota Sad.2ffaa …………………. Darbiinsa qorumsa Kutaa 12ffaa
 KBB(leenjifamtoota)…………..…….”COC”/QMGO
 Barnoota Ga’eessotaa………………..Darbiinsa Ifa Barnootaa
7. Pirojeektoota (Ijaarsaafi suphaa)
 Mootummaa
 Miti-mootummaa
79
 Tajaajila Lammummaa
8. Baajata /Faayinaansii
 Baajeta Mootummaa
 Baajata Gargaarsaa
 Galii keessoo (kan mana Baruumsaa dabalatee)
9. Dhimmoota Hunda-galeessa
 Bulchiinsa humna namaafi rifoormii
 Koornayaa
 Naamusa
 Fayyaa
 Bittaafi Bulchiinsa Qabeenyaa
 Tajaajila seeraa
 Tajaajila Odiitii
 Barnoota walmaddeessaa
10. Madaallii, Deegarsaafi Hordoffii
 Madaallii
 KPI
 MGO(mirkaneessa Ga’uumsa Ogummaa)
 Deegarsaafi Hordoffii
 Inspeekshiinii
 Supervizyinii
 Gamaaggama
NB: Hojiilee karoorfaman hundi Tooftaa raawwiifi Bu’aa eegamu of-keessatti hammachuu qaba.
11. Gabatee Raawwii Hojii
T.l Hojii saffartuu Raawwii Karoora Kur.1ffaa Kur.2ffaa Kur.3ffaa Kur.4ffaa Baajata
bara waggaa
dabree bara kanaa
12. Sagantaa Gaabaasa Kurmaanaa

Fulbaana Mudde Bitootessa Waxabajjii
MB gara Aanaa/Bul Mag Guyyaa 10ffaa Guyyaa 10ffaa Guyyaa 10ffaa Guyyaa 10ffaa
Aanaa – Godinaa Guyyaa 12ffaa Guyyaa 12ffaa Guyyaa 12ffaa Guyyaa 12ffaa
Godina/Bul Mag gara BBO Guyyaa 15ffaa Guyyaa 15ffaa Guyyaa 15ffaa Guyyaa 15ffaa
80
Hub:
 Hojiileen foormaatii kanaan alatti hojjataman haalafi amalaa hojichaa irratti hundaa’uun
mataduree jiran jala galuu ykn akka hojii dabalataatti ni gabaafamu.
 Karoorrifi gabaasni mana barumsaa irraa jalqabee foormaatii kanaan kan walsime ta’uu qaba
Teempileetii Karooraafi Gabaasaa Manneen Barnootaa
Teempleetii Karoora Hoggansa Manneen Barnootaa

Karoora Bara Kanaa
T/L
Raa Kurmaana
wwii 4ff
1ffaa 2ffaa 3ffaa
Gosa Hojii saffartu bara aa
darb I
ee C W b
Ad Hag Ful On Sa Mu Am Gu Bi Eb %
a x s
a
Hirmaannaa
1 Barnootaa dabaluu
o BB
o Sad.1ffaa
o Sad.2ffaa
o Barnoota al-idileefi
Ga’eessotaa
Barnoota ga'eessotaa lakk
ABE lakk
Galgalaa lakk
Barnoota saffisaa lakk
Walgitiinsa Barnootaa
2 eegsisuu
o BFA
o Horsiisee bulaa
o GPI
o Gender gap
Gahumsa keessoo
3 barnootaa fooyyessuu
o Haftee
o Harcaatii
o Irra deebii
o Reetiiwwan
Qulqullina barnootaa
4 eegsisuu
o Hira barataa daree
o Hira barataa barsiisaa
o Hira barataa kitaabaa
Faasilitiiwwan
maneen barnootaa
81
guutuu
§ Mana fincaanii lakk
§ Mana kitaabaa lakk
§ Bishaan lakk
§ Ibsaa lakk
§ Mana yaalii lakk
5 CPD hojiirra oolchuu
# barsiisotaa lakk
Hariiroo mana
baruumsaa cimsuun
6 Galii MB Dabale
Galii keessoo Qarshiin lakk
Hirmaannaa ummataa
lakk
Qarshiin
Qabxii barattootaa
8 fooyyessuu
o Dubbisuufi
%
barreessuu (kutaa1-4)
o Qorumsa daree %
o Qorumsa kutaa 6 %
o Qorumsa kutaa 8 %
o Qorumsa kutaa 12 %
Qabxii barattootaa
fooyyessuuf hojiilee
9 hojjataman
o Tutooriyaalii
barattootaa
Barattoota kutaa 1-8 lakk
Barattoota kutaa 9-12 lakk
o Waytii barnootaa
qisaasa’e bakka
buusuu
waytii qisaasa'e(kutaa
1-8) lakk
Waytii qisaasa'e (kutaa
9-12) lakk
supparviizyinii keessoo
10 Geggeessuu
barsiisaa meeqaaf lakk
marsaa meeqa lakk
sirna barnootaa Hojiirra

12 oolchuu
Hira kitaaba - barataa ratio
Madaallii kitaabaa
geggeessuu lakk
Gumiilee mana
barnootaa keessatti
13 hundeessuun hojii lakk
82
qabatamaatti galchuu
mala baruufi barsiisuu

hirmaachisaa ta'e
16 fayyadamuu
uwwisa qabiyyee
barnootaa Gosa
barnootaa hundaan
17 100% xumuruu %
qorannoofi qo'annoo
rakkoo barattootaa
18 hiikuuf geggeeffame
Dura bu'aa Mana
Barumsaa lakk
I/A/Dura Bu'aa Mana
Barumsaa lakk
Barsiisaa lakk
kalqaqa barattootaa
jajjabeessuuf
piroojektoota
19 hojjataman
barsiisaan
barataan
leenjii humna
raawwachiisummaa
20 barsiisotaaf kenname
Muuxannoo wal-jijjiiraa
barsiisota gidduutti
21 taasifame marsaa
22 Karoora SIP
kan waggaa 3 lakk
kan waggaa 1 lakk
83

OEB Manual Adamaa Bitootessaa 2016

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

OEB Manual Adamaa Bitootessaa 2016

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Maanuwaalii Hojiin Barnootaa Ittiin Gaggeeffamu Bitootessa, 2016

Maanuwaalii Hojiin Barnootaa Ittiin Gaggeeffamu

(Education Activities Operational Manual)

3.4. 2. Karoora waggaa kan gosa barnootaa qopheessuu .................................................................................. 25

5.3. Ragaa Xinxaaluufi Gabaasa Qopheessuu ...................................................................................................... 60

Fakkii 2. 1 Hojiilee ijoo hoggansa baruu barsiisuu ............................................................................................... 14

Fakkii 2. 2 Dandeettiiwwan hogganttootni baruu barsiisuu gonfachuu qaban .................................................... 15

Fakkii 2. 3 Damee hojii gurguddoo supparviizyiinii barnootaa ............................................................................ 17

Fakkii 2. 4 Duraa duuba hojii supparviizyiinii daree (clinical supervision) ......................................................... 18

Fakkii 3. 1 Wantoota ijoo karoora torbeefi guyyaa keessatti hojjetaman ............................................................. 27

Fakkii 3. 2 Marsaalee bu’uuraa qo’annoo barannoo ............................................................................................. 29

Fakkii 4. 1 Caaseffama bu’uura boruu .................................................................................................................. 36

Fakkii 4. 2 Caaseffama Mana Barnootaa Sadarkaa 2ffaa ..................................................................................... 37

Fakkii 6. 1 School digital library…………………………………………………………………………… ...... 66

Fakkii 6. 2 etamari.net .......................................................................................................................................... 66

Fakkii 6. 3 OEB Portal .......................................................................................................................................... 67

Fakkii 6. 4 Ministry Roster System ...................................................................................................................... 67

Fakkii 6. 5 All in one educational system ............................................................................................................. 69

Fakkii 6. 6 SMIS core system ............................................................................................................................... 70

1. Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa (Education Quality Foundation)

1.1. Bu’uuraaleen Qulqullina Barnootaa Maali?

1.1.1. Yaadrimee Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa

1.1.2. Wixineessa Yaad-hiddamaa Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa (Education Quality

Yaad-rimeen bu’uuraalee qulqullina barnootaas ilaalama guutuu sirnoota qulqullina barnootaa

Ilaalamni bu’uuraalee qulqullina barnootaa kun hikkaawwan qulqullina barnootaa UNESCO,

Fakkii1. 1 Moodela bu’uuralee qulqullina barnootaa

1.2. Caaculee Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaa

1.3. Walitti Hidhamiinsa Bu’uuraalee Qulqullina Barnootaafi KPI Keenya

Gahumsa keessoo barnootaa fooyyessuu

CPD hojiirra oolchuu

1.4. Mirkaneeffannaa Hojiirra Olmaa BQB

 Dhiyeessiifi itti fayyadama ICT dabaluun kenna barnootaa teeknoloojiiin cimsuu

 Hoggansi barnootaas ta’e ogeeyyiin barnootaa manneen barnootaa deeggaruuf ramadame

 Karoora BQB haala xiinxala sirri gaggeessuun qopheessuun. Karooricha keessatti

2. Sirna Leenjii Hoggansa Barnootaa

2.1. Maalummaa Hoggansa Barnootaa

 Beektootni yaad-rimee hoggansaa irratti qorannoo gaggeessan hoggansa jechuun galma

Hoggansa barnootaa jechuun maal jechuudha?

Hoggansi barnootaa akkuma sadarkaa ramaddii isaaniitiin waajjira barnootaa, yuunivarsiitii,

2.2. Yaad-Rimee Hooggansa Baruufi Barsiisuu (Instructional Leadership)

Hooggansi baruu barsiisuu hggansa peedaagoojii, hooggansa barachuu barattootaa giddugaleessa

2.3. Hojiiwwan Ijoo Hoggansa Baruufi Barsiisuu

Fakkii 2. 1 Hojiilee ijoo hoggansa baruu barsiisuu

Kanaafuu, hoggansi manneen barnootaa akka bulchitootaatti of ilaaluun hojiiwwan bulchiinsaa

2.4. Dandeettiiwwan Hoggansi Baruufi Barsiisuu Gonfachuu Qaban

Fakkii 2. 2 Dandeettiiwwan hogganttootni baruu barsiisuu gonfachuu qaban

2.5. Hanqinaalee Hooggansa Baruu Barsiisuu Biratti Mul’atan

4D of time management Important Unimportant

Dursa kennuun hojjechuu Bakka buusuun hojjechuu

Not urgent Decide when Drop it

Yeroo biraa hojjechuu Hojjechuu dhiisuu

2.6. Suppervizyinii Barnootaa

Suppervizyiniin bulchiinsaa jechuun adeemsa hojii waliigalaa to’achuufi hojiileen karoorfaman

Fakkii 2. 3 Damee hojii gurguddoo supparviizyiinii barnootaa

Fakkii 2. 4 Duraa duuba hojii supparviizyiinii daree (clinical supervision)

2.7. Pirofaayilii Hoggansa Manneen Barnootaa

Ulaagaa Sadarkaa Manneen Barnootaa

2.8. Sirna Leenjii Hoggansa Barnootaa fi Ittigaafatamummaa

2.8.1. Sirna leenji hoggansa barnootaa

2.8.2. Sirna itti gaafatamummaa hoggansa barnootaa

3. Dagaagina Ogummaa Walittifufaa (DOW)

3.1. Maalummaa fi Faayidaa Dagaagina Ogummaa Walittifufaa (DOW)

Faayidaan guddaan dagaagina ogummaa walittifufaa (DOW) barsiisotaafi hoggantootni manneen

3.2. Toora Xiyyeeffannoo Dagaaginni Ogummaa Walittifufaa (DOW)