1 A A

ISLAMI
SOSYAL
• •
BILIMLER
• •
DERGISI

"YAYINIMIZA ARA VERiYO.RUZ"

 Dini Tecrübe ve
Din Psikolojisindeki Yeri
Veysel Uysal*

Din psikolojisi insanda dini duygu ve ve

inceleyen bir disiplindir. Modem psikolojinin bir alt olarak din psi-
kolojisi, veçhelerini psikolojik inceler.
Teoloji doktoru ve Cenevre Üniversitesi fahri profesörü Georges Berguer,
Din psikolojisi din psikolojisinin tarifi, ilkeleri ve metodu
diyor:
Din psikolojisi ya da din! psikoloji, d!n! fenomenlerin ilmidir. Bu tarif, din psikolo-
jisinin temel özelliklerinden ortaya
Evvela d!n! duygular, görünür hadiseler, yani her ilmin temel aksiyom-
lanndan birini eden determinizme fenomenler olarak kabul edile-
cektir.
2. Bu disiplin içinde incelenecek olan dini fenomenler, fenomenler
dir. Bunlar zihru, fenomenlerdir. 1
Bu disiplin, dinininsan üzerinde yönlerden etkileri ve bu et-
biçimlerini psikolojik ele inceleyecektir.
ruh-beden ve çevre-kültür etkilerinin içinde dilli
inanç, insan ruhunda tezahürler gösterir. bir fenomen olarak ele
din psikolojisi, hükümlerinden ve hükümlerden

* Yrd. Doç. Dr. Veysel Uysal, Mannara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Anabi-
lim Üyesidir.
(!) Georges Berguer, Traite de fsyclzologie de la Religion, Lausanne 1946, s. 3.
 70 iSLAMI SOSY DERGiSi 3:4

Din psikolojisi, günümüzde filozof ve insan ve din

dan ileri sürdükleri teori ve olarak Esas olan, dilli
duygu ve fiille (action) ilgili ruh! olgunun kendi içinde incelenme-
sidir.
Bu din psikolojisi, kendi saha ve konusuna gi-
ren hadiseleri gibi bütün ortaya koymak ve tasvir etmek du-
Din psikolojisi bu hadiseleri ortaya koyarken dini ile
olan ve sebep-sonuç göz önünde bulundu-
rarak gözlemler. Din psikolojisinden beklenen dini
dini müsebbibi incelemek ve
tit.. Ancak bu insan ruhunun derinliklerine: inerek, dilli da
bilgi elde edebilir. Dlni paralel olarak, din! duygu
ve tecrübesindeki ve gözlemleyebilir; tasnif ve tasvir
ederek genel sonuçlara varabilir. Böylece de ilmi düzeyde geçerli, güvenilir bil-
gilere
Tarihi içinde ele XIX. muhta-
riyet kazanan psikoloji, metot ve ilmi bir seviyeye
Ancak bugün dahi tek bir psikolojiden psikolojilerden bah-
sedilmektedir. Psikolojinin tasnif edilirken vurulan veya esas
kriterler Bu çerçevede tasniflerde genel olarak psiko-
lojinin a) inceleme konusunun, b) ve c) metodun esas
söyleyebiliriz? Bu durumda konusu ele
din psikolojisini, genel psikoloji ile teolojinin ortak alanma giren konularla ilgi-
için, genel psikolojinin bir alt olarak görmek mümkündür. 3
din psikolojisini belli bir tasnif veya gruplama içine sokma-
kolay onu daha genel bir çerçevede
da görülmektedir. Nitekim bu hususla ilgili olarak
Delay-Pichot'nun psikoloji tasnifini esas alarak, din psikolojisini
bu tasnif veya gruplardan herhangi birine dahil etmenin ve kesin· bir yer tespit et-
menin belirtmektedir: " ... Din psikolojisi teoloji ile psikoloji-
nin konusu ferdin dM
dini duygu ve· psikolojik yönden
için uygun her metodu kullarm1aya Bu nedenle
belki de bütün gruplara birden dahil edilebilir."4

(2) Jean Delay- Pierre Pichot, Alm!ge de Psydwlogie. Paris 1967, ss. 28-35.
(3) Neda Armaner, Din Psikolojisine Ankara 1980, s. 6.
(4) Üniversire ve Din Duygusu, Ankara 1977, s. 5 1
Doktora Tezi). \
-
Uysal: DiniTecrübe ve DinPsikolojisindeki Yeri' 71

Buraya kadar verilen bilgiler ve din psikolojisinin gi-

ren "dln1 tecrübe"yi konu edinen bir Biz bu ma-
kalernizde Antoine Vergote'un esas alarak, "dm! tecrübe"
ve din psikolojisinde tecrübe ortaya
koymaya gayret Bundan ötürü önce dm! tecrübenin bir ver-
mek ve din psikolojisinde bir merkezi kavram olarak dini tecrübenin
yerini belirlemek uygun
Günlük hayatta çok "dm! tecrübe, dm! hayat, dini duygu,
din! inanç ... " vb. zaman birbirinin yerine veya ola-
rak görüyoruz. Bu durum, hem yol
hem de bu ve birbirine se-
bep oluyor. Bu incelemenin günümüz din psikolojisinde "dln1 tecrübe"
kavranundan ne ya da ne bu teri-
me yüklenen ortaya bir dm! tecrübe
la ifade edilen olgunun mahiyetini ve din psikolojisindeki önemini belirtmektir.

A. Dini Tecrübenin Tarifi

Din psikolojisinde dln1 tecrübenin herkesin kabul ortak bir
yapmak mümkün Ancak Willian1 James, Glock ve Stark5 gibi psiko-
göz önünde bulundurarak dm! tecrübeyi alamet,
tezahür ve delillerini sezgisel kavra-
ma, kutsal ve ilahi ile sezgisel ve duygusal kurma" tarif
edebiliriz.6
Din psikolojisi ve sosyolojisi literatürüne olan eserler
de üzere, dln1 tecrübe içine sokulan hususlar dinin tecrübe
boyutu olarak ifade edilmektedir. Nitekim A. Vergote, Foi, croyance et inerb-
yance ve eserinin üçüncü bölümünde "Dm! Tec-
rübe" konusunu ele almakta, ABD ve Avrupa'da din psikolojisi
ve kendi tercihleri çerçevesinde konuyu Biz de eser-
deki dikkate alarak konuyla ilgili ve kanaatlerimizi belirt-
mek ve istiyoruz.
Vergote, "din! tecrübe nedir?" sorusuna cevap vermek için, "tecrübe" kavra-

(5) Charles V. Glock ve Rodney Stark, Religion and Society in Tension, Chicago 1945'den nak-
len UNGER, Johan; On Religious Experience A Psychological Study, Upsala 1976, s. 33 vd.
(6) William James, L'Experience Religieuse, Essai de Psychologie Descriptive, (trad. franç.
Frank Abauzit), Paris 1908, s. 3'den naklen Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, Ankara 1994,
s.l 31.
72 B DERGisi 3:4

kelimenin en ele tercih ediyor ve bir

tespitle konuya giriyor: "Tecrübe özellikle din psikolojisi müstesna,
akademik psikolojide hiç yer halde, günümüz dilli dili (discours religie-
ux) 'dW tecrübe' fikrini ön plana 7

Bu tespiti müteakiben, dikkat çekici bu durumu için tecrübe-

nin experience) psikolojik statüsünü tayin etmenin ne derece zor oldu-
ise dile getiriyor:
.. öznel onun ilk ve en önemli Güdülenme (motivati-
on), biri husus! yani has özel ise umumi yani in-
olmak üzere iki veçhelidir. Fakat tecrübe
ye kendini bundan gizler. halde, pozitif bilimlerin modeline uygun
hareket isteyen bir psikoloji, tecrübeyi kendi itecek-
tir. Bununla heraber tecrübe onu realitesine ait
gibi, görmezlikten de gelinemez.s
Bu ifadelerden tecrübe, hayat tecrübesi
(experience vecue) olarak realitesine dahil bir olgu, bir psikolojik
gerçek olara.J5: kabul edilmektedir. Din psikolojisi önemli olan husus,
tecrübenin ifade derleyerek "iHlhi" le divin)
felsefi bir fikir, bir bilgi edinmek dini tecrübeye olan için bu-
nun ne ifade dilli fonksiyonunun ne belirlemek-
tir. Sonuçta dini tecrübenin veya tayin eden ne
nu görüp
Tecrübe kelimesi, umumiyetle ampirik bir bilgi ifade eder. Kaba nes-
ne ile saf temas bir tecrübeyi o (nesnenin) ve etkin bir D
9
mana olarak kendini gö§termesi gerekir. Tecrübe durum), nesne hak-
kavranan mana ile Tecrübe ancak,
nesneden ve yorum nesnede esir olan du-
rumda O halde, tecrübe, ya nesneler nezdiride dil

(7) Vergote, Foi, Croyqnce et lncroyance; Bruxelle 1983, s. 1.

(8) Vergote, a.g.e., s. i I.
(9) Mesela Qestalt psikolojisinde özellikle parça-bütün idraklerde öne
kan dururulann yani idraklerin öne göre
bütün eden ve Özellikle fon-figür veya
çerçevesinde öne zaman arka plana geçip zemin
zaman daha bir olarak gibi. Dini tecrübede dini konular-
la ilgili idrakleri de ve beklentileri ve anlamlara
olarak keqdi bir olur. konusunda bilgi için
"'bkz., Jean Delay- Pierre Pichot, Ahrege de ss. 53-78; Denis Coon, Imroducti-
on to Minasota ss.
--
Uysal: ve Din Psikolojisindeki Yeri 73

tedricen açar ve nesnelerin gün bilir. Yahut

da tecrübe, fikirlerden hareket eder ve nesnelerin üzerine giydirebilir.
Böylece nesnelerin eti, fikirlere bir gerçeklik bedeni
Dm! tocrübe de ve bir ister. Ancak dini tecrübe-
ye edenlerin tasvirleri birbirrnden o kadar oluyor ki, ortak
tespit etmek gayet güçtür. Fakat dilli tecrübeye tasvirleri-
ne bu tasvirlerin birbirine ya da yegane
ortak nokta, tecrübenin bir yani bir sezgi
susudur. Bu durum gösteriyor ki; kendi içinde, dM tecrübenin
merkezidir. Dilli tecrübe, husus! (intimite privee, deruni hayat) içinde ger-
Tecrübenin ifade dil, üstP.lik bir de. tecrübenin için-
de veya onun dile getirir. Sevinç veya korku, hisse-
olan bir
hal veya tecrübenin, insan teesüri veçhesini yani
ku ve bütününü ilgilendiren bir durum ifade eden
disiplinler de Bunun en "tasavvuf kal ilmi
hal ilmidir" görebiliriz. bugün psikoloji li-
teratüründe duygu ve ve kendine has özellikleri
vurgulayan pekçok eser Heyecanlar has ve subjektif ol-
göre, durumlara göre tecrübeleri de
O halde, kendi son derece ve tamamen subjektif mahiyette
olan tecrübeleri üreten, (affectivite) Bu tecrü-
beler, gizli ve mahrem alakah içtenliklerin olacak-
Bu sebepten da mahrem ve derin iç birer tezahürleri olarak bu
tecrübeler, indlliklerde (subjectivite) gibi, kendi son derece
duygusal içtenlik (interiorite affectif) tecrübenin
ölçüsü olursa, ancak o zaman hem kimilerinin dM tecrübeye gü-
vensizlik, hem de dM tecrübeye ve

Bununla beraber dilli tecrübenin en dikkat çekici yönü,

subjektif ile objektif "ortaya
Bu durumda din! tecrübe gerçek bir olarak kendini gösteriyor.
Keza dini tecrübe söylenen ·sözler, orada ile tabiatüstü gerçeklik
bir bir devre olgusunu dile getirmektedir. Öyle ki bu ifadeler, ha-
yattan bir tabiatüstü objektif dil ile tecrübeyi kefeye
koyuyor. Bu sözlerin hislerin tecrübeyi gü-

(10) Vergote, a.g.e., ss. 112-113

74 3:4

venilmeyecek kadar korkusuna Ancak bu durum, in-

sarun içinde her gibi, (affectivite) dinde
sahip fonksiyonu inkar etmek için bir sebep olamaz.
DW tecrübelerin ve d!ni tecrübe içinde öne-
mi göz önünde zaman, psikoloji ile bilgi teorisinin
girift bir problem Bu problem, sübjektif ile objektif ara-
meselesidir. Bu problemin ele irdelenmesi psikolojiye
psikolojiyi felsefeden bir desteklenir-
se, o zaman mesele uygun bir tarzda ele Fakat din psikolojisi,
bu noktada, böyle bir kurtulan kognitif psikolo-
jinin yolunu izleyebilir. Bununla beraber psikolojinin vazifesi, felsefeyle
geçerek, d1nl tecrübenin ontolojik realitesi karar vermek
Din! tecrübeyi incelerken, genel olarak psikolojinin, özel olarak ise din psi-
kolojisinin görev ve iyi belirlemek Bu noktada, Antcine Ver-
gote, bugün kognitif psikolojide metoduna uy-
gun hareket edilmesi belirtmekte ve dm! tecrübeleri incelemek için
psikanalitik bir ortaya
da ifade ediyor ki, metodunu kullanan bir
felsefenin gibi dm! 'tecrübelerin tabiatüstü realitelerinin ne an-
lamak için analiz etmemektedir. Din! tecrübenin dindar biri için neyi temsil etti-
d1nl tecrübeyi eden ne ve sübjektif dola-
dm! tecrübenin bizzat problemleri incelemek onun
etmektedir. Daha sonra dilli tecrübeyi için, bu konu-
da ve ileri sürülen esas alarak din! tecrübelerin bir rj

Vergote'a göre vazifesi, psikolojisinde oldu-

gibi, tecrübenin ontolojik realitesini tecrübeyi insan-
lar ve dünya ile ve bütünü içinde oturtarak, oriun realite-
sini 12

Bu çerçevesinde de tecrübenin nesnel meselesini din psikoloji-

sinin klinik psikolojinin ve bu-
nun daha çok psikanalizin görülmektedir.
"Klinik psikoloji, realitesini için,
birbirini tutan, tamamlayan ve düzelten (enonce) dinleyerek esas
realitesini ve 'sevgileri,

(ll) 113-114.
(12) 111-112.
 Uysal: ve Din Psikolojisindeki Yeri 75.

gizli öfkeleri, .. " incelenerek realite ortaya

Yazara göre tecrübe fikri, incelenmesi psi-
kolojinin da ayak diretmekte ya da ters Tecrübe, biza-
tihi kendisinde, bir fiil (action) herhangi bir bir
ya da tatminine sevkeden bir "güdülenme" Bir ve-
ya lehinde ya da aleyhinde bir vaziyet bir tutum da
dir. Bununla beraber, dilli tecrübeye olanlar kendi için bir motifi
(itici gücü) yine bu tecrübeden
Tecrübe fikri ve dilli tecrübe kurarak
dilli tecrübeyi onun kolay bir psikolojik in-
celeme görmekteyiz. "Dilli tecrübe" deyimi
dan beri, bütün kendi içinde eritme temayülü göstermektedir. Dm!
literatürde özellikle de d!n!literatürde, "müteal ya da mistik tecrübe,
tecrübesi, ya da tecrübesi, hatta yeniden dirilme
(ressurection) tecrübesi ... " gibi ve uygun olmayan kelimelerden geçil-
memektedir. bu Bu durum kav-
ram yol açmakta ve hangi maksatla neyi ifade et-
tiklerini anlamakta güçlük çekilmektedir. Vergote'un kendi ifadeleriyle "Balta
bir ormana benzeyen profiller
Yalmzca ve tembel bir beHigattan (rhethorique) ya da kafalarda
teorilerin bir ibaret olan ile bir gerçeklik
olan birbirinden Bu noktada 'dilli tecrübe' deyimi, her
türlü kanaat ve ifade bir 'bavul-kelime' gibi görünüyor. Yahut
da bu deyim, sihirli bir anahtar gibi geliyor. " 13
gibi dm! tecrübe birer fenorueni olmak ha-
sebiyle, dilli ait ve idrakleri söz konusu
bir dinin tecrübeye, iç yani duygu-
lara yönü Kimileri ve zihin
daha önce mevcut ileri sürerek dinin kökü
olarak bu duygu boyutuna istiyorlar. 14 Buna aksi tezi savu-
nanlar ise, çok girift ve çok yönlü dilli bütününü duygu boyutuyla
yetersiz ve belirtiyorlar.

B. Dini Tecrübenin Türleri veya

Buraya kadar bilgi ve genel olarak psikolojide tec-
(13) Vergote, a.g.e., s. ll 1.
(14) Osman Din ss. 78-79.
76 3:4

rübe ne ifade özel olarak da din psikolojinde bu kavrama

olarak "dilli tecrübe" ne Or-
taya koymaya bu ve bir daha çok dilli
tecrübenin özellikleri ve meydana biçimleriyle Daha önce verdi-
dilli tecrübe da göz önünde bulundurularak, yüce
veya Allah ile dM tecrübelerin tasnifleri
labilir. Biz burada din! tecrübeleri, muhteva ve meydana biçimleri veya et-
kileri çerçevesinde iki ana grupta toplaya-

1. Muhtevaya Göre Dfnf Tecrübelerin

Vergote'un göre Glock ve Stark, incelemeye
olarak, din! tecrübeyi dinin temel boyutundan biri olarak görmektedirler.
Dilli tecrübe "ne kadar hafif olursa olsun, Zat yani ile, nihai hakikat
ile, bir güç ile belli bir içerir. bir dilli tecrübe ilahi
zat, nihai hakikat, bir kudret ile kurulan belli bir için bir
ve b'ir dilligrup bütün duygu-
ve içerir." Daha ve öz ·olarak söyletsek: "dM tecrü-
beyi nitelendiren ana unsur, tabiatüstü bir kudret ile belli bir 15

Glock ve Stark, dilli tecrübe diye kabul ettikleri

(ibadet), iman ve kurumlara teessür! halleri bu kavram içine sokma-
Ancak böyle dilli tecrübe yine de bir tutar-
göstermesi bu yazarlar, unsurlardan hareketle bir
Bu esas ilke ise, tecrübenin ilke
sidir. Tecrübenin tabiatüstü ile din insani
seviyeleri Netice itiba-
riyle en basitten en giden bir tespit
ediyorlar ve bu göre dilli tecrübeyi dört kategoride
1) Tasdik edici tecrübe, 2) cevap tecrübesi, 3) V ecd tecrübesi ve 4)
ham (vahiy) tecrübeleri.
Bu tasnife göre en basitten en giden her kategorideki dilli
tecrübe türleri ile ilgili Vergote da bu kategorileri
esas alarak ve tenkitler

(15) Charles V. Glock ve Redney Stark, Religion and Society, Chicago 1945, s. 20'den naklen ft
a.g.e., s. 114; Johan Unger,a.g.e., s. 35.
(16) Unger; a.g.e., s. 35.
 Uysal: ve Din Psikolojisindeki Yeri 77

1) Tasdik Edici Tecrübe: "Bu tecrübeler, benimsenen (veya

hissi, bilgisi veya sezgisini Bu gruba giren
tecrübeler de iki alt kategoriye
(a) Kutsala ait genel bir duygu: Kutsal ile (le sacre et le profane)
ve gibi tarifi güç heyecan tecrübeleri bu
alt kategoriye dahildir.
(b) U!Uhiyetin mevcudiyetine dair kendine has ve sezgiye bir bilgi;
bir ifadeyle onun fevkalade dair bir duygu.
2) Cevap Tecrübesi: Bu tecrübede bir mevcudiyet" ya da
bulunma hissedilir. Bunun da üç alt kategorisi
(a) tecrübesi: Bu tecrübeye göre Allah, dikkat
ve lütufta bulunarak onu (necat) için kullar
hissettirir.
(b) Mucizevi türden tecrübe: bir tehlike veya bir felaketten kurtaran
bir iliih! müdaheleye tecrübedir.
(c) bir müeyyide tecrübesi: bir müdahaleye tecrü-
be türüdür.
3) Vecd Tecrübesi: Burada huzurun sezgisel
yerini ya da benzer bir teessür! O halde vecd
tecrübesi büyük samimiyetiyle belirgin özellik tecrübeler,
Kutsal Ruh Esprit Saint) bir ziyarete tecrübe bu
kategoriye girer.
4) (vahiy) tecrübesi: Bu tecrübelerde insan kendini iliih!
yararlanan olarak hisseder veya husus! bir feyze muhatap
olur.
üzere yazarlar, "dilli tecrübelerin, en b_asitten en en
sathiden en derliniye dln! tecrübedeki içtenlik ve art-
vizyon ve seslerin mevcudiyetinin de kabuLetmektedirler.
Glock ve bu tasnifinin kendisini tatmin belirten Vergote
demektedir: cevap tecrübesi, bize öyle geliyor ki, da teyid et-
o mektedir. huzurun bulunma) husus! sezgisinden ibaret olan tecrübe
ise hemen daima bir cevap olarak hissedilir ve kesinlikle ya da
(benzer) bir duygusal içerir."
Bize göre Vergote'un olarak itiraz önemli nokta, il-
kesine göre tabi tUtulan bu tecrübelerde fikrinin
 78 SOSYAL B DERGiSi 3:4

hususudur. bu "zahiren,
denekierin anketler ya da dm! metinler verdikleri
için bu tecrübelerin objektif ve orada ifade olan
samirniyet derecesini fakat sosyolog olarak tecrübenin psi-
kolojik analizini yapmaya önem belirtmektedir. 17

2. Meydana Tarzlan Dfnf Tecrübe Türleri

Vergote'un tecrübe ile ilgili olarak temel ilke, öyle
isimlendirsin veya isirnlendirmesin, bir (sezgi) olarak kendini
gösteren her bir tecrübe ilkesidir. O halde,
dm! tecrübeleri tasvir etmeye bir ankette sadece denekierin verdikleri ce-
vaplar kaydedilmez; zira, bu iki kelime çok ve tuzak
lamalarla doludur. Öyle ki kimselerin gözünde dW tecrübe olmayan
dm! tecrübe diye isirnlendirilmektedir. 18
Vergote'un ilkesi, meydana (üretim)
ilkedir. Ayni idrale olarak tecrü?elere. ko-
nu olabilir. Tecrübeye yol açan tecrübeyi alan ve meydana geti-
reri seçkin örgütlenmesini tasvir etme verir. Konuya bu
yazar, ortaya göre dm! tecrübeyi kategoriye
Meydana veya tasnif
bu dm! tecrübe türlerini
1) Sezgiye dayalt bilgi dini tücrübe: Bu tür dm! tecrübede söz-
konusu olan sezgi veya ve umumiyede belli bir tabiatüstü ger-
bilgi olup hem dünya ve/veya hayata dahil, hem de
kendi tezahürleri içinde belli olan bir (mystere) olarak
G. Vercruysse ile ilgili fikirlerini ya da konu
alan bir Bu "spekülatif veya teolojik bir kavram
bir objektal* kutbu olarak ne
yan ifadeleri (itemleri) ihtiva eden bir ölçme Bu
ölçme toplanan verilerin faktör analizi sonucunda, bir
konusu olarak veya ilgili üç ana faktör or-
taya

(17) Vergote, a.g.e., ss. 114-1 15.

(18) Vergote, a.g.e., s. 116.
* Objectal : (psikanaliz) objeler (nesne ve konular) ile
ifade eden bir
 Uysal: Dini Tecrübe ve Din Psikolojisindeki Yeri 79

Bu üç faktörden en önemli ve ilk eden birinci faktöre göre "Al-

lah, içinde bir
faktör ise konusu olarak "insanlar Allah'a dünya-için-
de ortak (anonyme) olarak
içinde dinamik bir güç, her yerde ve esrarengiz bir gerçeklik, insan
en derininde olan Bu duruma göre Allah kendisiyle bir temas
kurulan, fakat bu bir kutbunu temsil etmeyen bir Üçün-
cü faktör ise kendi ve ilgili ola-
rak sorulara cevap olarak ortaya göstermektedir. Bu faktörü
temel unsur ise dilli inançtaki metafizik unsurdur. 19 Burada
dan daha çok mana önemlidir. Bu ortaya kada-
özellikle ikinci faktörü hususlar, sezgiye bilgi
tecrübenin ve meydana mahiyettedir.
Bu tecrübe genellikle tecrübesi" deyimiyle ifade edilir. Bu teçrü-
benin bilinen ifadede kendini gösterir: "Tecrübesine sahip
bu ............ Bu ifade tecrübenin konusu olan ile tecrübeyi
dilli gösterebilir.
2) Tabiatüstü bir dini tecrübe: Bu
tarz dilli tecrübede, zaman derinden duygusal bir tabiatüstü bir ger-
söz konusudur. Bu tabiatüstü gerçeklik, kendi için-
de yakalar, onu kendi içinde ve geçici veya sü-
rekli biçimde Bu tecrübe, henüz bir karlerin ve haya-
bir yönünün kendi aniden empoze durumlarda vuku bulan
bir olay ve hissedilen ve haldir. Bunu her za-
man kelimelere dökmek pek mümkün olmaz. Mesela bir yapabil-
mek için, çok bir var-
duyulan ilk ve çocukla ilk
Dini nizarn içinde hidayet bu tecrübeyi temsil eder. Bu
tecrübenin ola,nlardir. Kaza sonucu devrilen ve
da insanüstü bir güçie
ilaru inkar tecrübesini söyler. Bu tecrübe onun
köklü.bir biçimde Daha önce de halde bir ihtida-
(din convertion) kadar uzun ömürlü bir dilli tec-
rübe insanlar da
Bu ikinci tip tecrübenin, ilham! bir karakteri
bir tecrübe söz konusudur. Bu durumda, bir Gestalt (biçim,

(19) Vergote, a.g.e., s. 27.

 -
80 3:4

ani bir hadise vuku bulur. Ro-

bill'ill göre ya bir vazo ya da birbirille
bakan iki illsan yüzü olarak resimde gibi.
Böylesi dilli tecrübeler daima veya tabiaüstü bir ger-
mevcudiyeti ve fiiliyle Bu fiil mucizevi bir dakik ve
Bu tecrübede ve altüst eden kesinlikle
tabiatüstü bir gerçekliktir. Bu tabiatüstü gerçeklik, kendisillde gi-
bi, dünyaya olmayan ve dünyadan sebebiyle tam bir gerçeklik
sahip olmayan bir tabiatüstü gerçekliktir.20
3) uzun süreli ve bir ürünü olan bilgi (marifet)
dini tecrübe: Bu tecrübe; bir konu, bir uygulama veya bir
samimi ve ferdi ait ve sentetik (terkibi) bir anlama
bir tarihini toplar. Bu tip tecrübeyi zikreden illsan, ken-
disille tecrübenill konusunu tedricen gösteren tecrübelerilli yeniden yad
eder. Bir baba sonra "baba ne demek biliyorum zira,
billbir türlü tecrübeyle dolu sonra, çocuklarla ilgili tecrübe sahibiyim"
diyebilir. Aym dlni ve geçiren ve dilli
olarak yapan de, iman ve tecrübe- .
sille sahip söyleyebilir. Yahut da dua (veya ibadet) eden ve bunun
ve kadar sevillç ve da
tadan bir dua (ibadet) tecrübesine sahip söyleyebilir. Böyle anla-
bir dlni tecrübede, ile birlikte hayat, samimi ve bir bilgiye
(marifete) bir içinde
süresi, bu tecrübeye ve gelip geçici izienim ve
ötesine geçen bir bilgi Duygu yani ve
heyecanlar, bu tecrübenin asll sarsmaz. kategorinin yo-
biçimde tecrübesi, ani bir ibaret
halde; ile halindeki bir hayattan bu. tecrübede
hem "kendini gizleyen zat" hem de "kendini gösteren zat" bilmekte-
dir?' Arabi'nin ifadesiyle "Hak bize bir yönden i:naium, yönden meç-
huldür.''22
4) Mistik tecrübe: Dilli "mistik" olarak kabul ta-
mistik tecrübe, husus! bir tecrübe kategorisi-
ni temsil etmektedir. Kelimenin bu mecbur etmez; zi-
ra kelimesi, bir (un mystere cacM) ait her türlü

(20) Vergote, a.g.e., s. 117.

(21) Vergote, a.g.e., s. 117.
(22) Arabi, Fusii.s iil-Hikem, çev. M. Nuri Gencosman, 19&1, s. 74-75.
r
l
!
Uysal: DiniTecrübe ve Din PsikolojisindekiYeri 81

bilgiyi ifade etmektedir. Bu dine ait olabilir. Dini ilhamlar-

dan (vahiylerden) gizli ileri de
"mistik" kelimesinin da "mistik" (giz1i) diye isimlendirilme-
sine izin verir. yoluyla "kelimenin en içinde; her yüceltme,
her tutku, her ortak cazibe, her izlenirni, her duygusu ve her
bilgi "mistik" diye isimlendirilebilir. sonunda
"mistik" kelimesine ve onu din! demir atma yerinden söküp,
teessüd tecrübelerin okyanusuna
Hiç mistik kelimesindeki bu anlam "vecdlerin, dm!
(tasavvufun) temeli ve derinliklerden sudur et-
tikleri'' bir sebep Bununla· beraber mistiklerin
d'in! tecrübelerinin ibadet, tefekkür yoluyla
muhayyile, duygu ve sistemli bir uygulama ve
uzun bir ürünü görülür. "Vecd hadiseleri", görüntüler (viz-
yon) ve kendinden geçmeler; duygusu, ve duygusal ölüm
gibi pekçok safhalardan geçen bir ya da ikinci derece
hadiselerinden Bu durumda mistik tecrübe; üçüncü katego-
ri yönündeki tecrübe ve ürünü olan dm! tecrübe) ile mu-
kayese edilebilir.
Mistik tecrübeyi, üçüncü kategoriye giren tecrübeden arzu edi-
len tecrüb1 "lütfu"nu kabul etmeye kendilerini
için rnistiklerin sistematik ve
O halde, meydana ve konusu mistik tecrübe, mistik-
lerin tecrübesi özeldir. Birinci kategorinin tecrübesini (sezgisel bilgi
dm1 tecrübeyi) ikinci kategorinin (tabiatüstti bir
dM tecrübenin) ihtiva eder. Seyri ve sonucu
da üçüncü kategorideki dM tecrübe ve temas ürünü
olan dm! tecrübe) ile mukayese edilebilir. Fakat mistik tecrübe, tecrübeleri daha
sistematik olarak ve daha uzaklara götürür.23
S. Vizyon (rü'yet) ve vahiy dini tecrübe: Husus! vizyon (gö-
rüntü) ve vahiyler (iThamlar), muhakkak ki idrak yoluyla bir bilgi, bir
marifettir. Görme ve bazen hissedilir temas
ayn bir Jcategoriye Glock ve Stark vahiy ve
gizli ve mahrem en yüksek derecesini gös-
teren hadiseler olarak kabul etmektedirler. Ancak daha in-
san bundan duyar. dini tecrübe temas yoluyla bir bilgi olursa, bilgi-

(23) Vergote, a.g.e., ss. 117-ll8..

82 3:4

nin karar verebilmek için sadece bilgi bakmak yetmez,

tecrübe içinde görünen de bakmak gerekir.
Bir görülmesi ve onun sözlerinin elbette fizik an-
samim1 ve gizli) bir Fakat böyle
lerden zaman sadece anektodik bilgiler bilginin (mfuifetin)
ölçü olarak mistiklerin kendi vizyonerlerden
çok daha samim1 bir tecrübeye sahip hiç yoktur.
Vergote'a göre, tecrübelerin meydana
siyetin ilk dört kategori, giderek artan
dopdolu bir tecrübe dizini kategoriye giren vizyon ve
tecrübeleri ise normal olarak insan idare eden kanunlarla
Çünkü bu tür tecrübelerde halüsünasyonlara benzeyen, fakat
öyle kabul edilemeyecek pekçok ruhl hadiseler
Din! tecrübenin muhteva ve üretim biçimlerine bu
da her kategoriye giren dilli tercrübe türünün kendine has bir vurgulan- .
Genel olarak bu tasnifler ve dikkate dilli
tecrübenin ve mahiyeti da birkaç söz söylemek istiyoruz.

C. Dini Tecrübenin
Din! tecrübenin maksat, tecrübe duyum ve bi-
çimlerinin örgütlenmesi ve olarak ortaya sezgi,
duygu ve Daha önce verilen da üze-
re, tecrübe mahiyeti sezgisel bir ve duygusal bir
ibarettir. Çünkü delillerini (O'nun gösteren ve
seziyor ve kavnyor. Bu veya birlikte
O'nunla duygusal bir kuruyor. din! tecrübede duyularla birlikte
iç duygular ve sezgilerin de önemli rolü
Dm! tecrübeyi meydana getiren duygu ve sezgiler çift yönlü bir kutupluluk
arz etmektedir. Mesela insan Kudret"i hem "korkutucu, ürpertici", hem de
"büyüleyici, cezbedici" olarak Bu da gösteriyor ki din! tecrübe
duygular, hem istek hem de hem korku hem de ümit
bir duygu yelpazesinin bütün ton ve renklerini ihtiva edebiliyor. Din-
dar bir insan, V mutlak ve tamamen
ve üstün kudretinden etkilenir. Bu ilalll yücelik ve duygusu insan
üzerinde ürkütücü etki yaparak bir korku ve
tiyle ilgili bu kavrama ve sezgi, din! tecrübenin ilk Ancak aym dilli tecrü-
benin ikinci insan Yüce ve ilah!
 Uysal: ve Din Psikolojisindeki Yeri 83

duygusunu" hisseder .. Bu duygusu ise dindar bir insanda Al-

lah kendisinin güçsüz, aciz, O'na muhtaç ve bir
·
Dini tecrübe içinde korku, korkusundan daha
ve da ihtiva eder. Mesela dilli tecrübe duy-
gular insanda dilli sorumluluk ahlill bir etki yapar. Dini tec-
rübede "hem hem uzak, hem içte hem hem ürkütücü hem de çekici"
özellikleriyle Kudret'in göstergesi yani "Kutsal" bir uyumu-
dur. bir Kudretli ve Allah ve güven,
korku ve sevgi" Dini tecrübenin bu iki kutbu sürek-
li gerginlik, dini ve dinamik bir güç olarak
kendini gösterir. Bir duygu, ani bir veya sezgi olarak ortaya dilli
tecrübe, için geçerli bir bilgi ve olarak sübjektif ve dil ile
ifade edilmesi zor bir fenomendir.
Dini tecrübenin bir sürecine bir olay olarak ele
de mümkündür. Çünkü bir tecrübenin dini tecrübe halini ala-
bilmesi, ona yüklenen manalarla ilgilidir. ise ve iç
rolü duyu edilen
Dilli tecrübede, özellikle idrakler
üç unsur bir veya Dilli
tecrübelerimizde birbiriyle içinde bu üç unsur,
biçimleri ve dilli dil" olarak
Dilli tecrübe itibariyle hem iç ve sübjektif bir hadise, hem de kendini
gösteren ya da tezahür eden yani dinamik bir
Mesela dilli idraklerinde önemli rolü görülen
ler ve dilli dil de dinamik gösterir. Tabiattaki gü-
zellik ve için insan, bir biçimde bu güzellik ve
gibi Ancak duygusal
niyetleriyle bilir çünkü tabiattaki bu ye ancak
suretleriyle kendisinde güzellik ve yücelik duygusunun birer
göstergesi olarak Gürülen bu insandaki gizli ifade
yeniden onu Görme duyusuyla
etkilenen insan, zihninde bu ifade etti-
içtenlikle belirten sessiz dil milara (b4 biçimlerine) sembolik
mana verir. Burada ifade edici, dile getirici bir Bu ifade edici
duygusal her tecrübede her Çünkü bir kavrama,
bir ve bir bilgi Bir iç idraklerle tecrübenin dini
tecrübe haline o gizli duygusal dini dilin mütekabil
 84 SOSY 3:4

Dini tecrübede; insan, dünya ve birbiri-

ne irca edilmeksizin ya da birbirine beraberce nüfUz ederler.
Böylece de insan, ya da mevcudiyetini bir iClrak
kavrar. Bu durumda ne endüktif ne de dedüktif (tümdengelimci)
bir yürütme söz konusudur. Ancak bir göstergesi ya da
olarak görünen anlam bir sadece tecrübe
Dünya ile ilgili duygusal "dilli idrak" haline için,
dilli dile hayat veren ortaya ve dilin de
bu biçimleri kendi mütekabil gerekir.
ve dilli dilin ya da bu formlar daima belli bir nitelik ve
sembolik bir anlam huzur, yücelik, derinlik gibi.
Netice itibariyle dilli tecrübe az veya çok iHlhl, veya anonim (ortak),
idrak niteliklerine bir mevcudiyetin Bu haliyle faal bir
veya incelemenin konusu Dilli tecrübe içinde kendini gösteren
mevcudiyet ya da tasdik ve kabulü sözkonUS!Jdur. Tecrübede zuhur eden
bu mevcudiyet, faaliyetlerin de Dini tecrübede ka-
bul bir çöküntü veya yetersizlik bir
söz konusu aksine kendisiyle kurulan yeni bir aniden
ortaya söz konusudur. bir veya ve-
rici bir gerilimle ve bu gerilimin bir tatmin olarak hissedi1en
yönelik bir hareket Oysa tecrübe tam tersi bir cizer. Tecrübenin dev:.
· reye gerilim ve olup bittikten sonra, bir, eksiklik gibi görünen
leri gelip dolduruverir. 24
Dini idrak tecrübesi dünya ile ya da dinin tabiatüstüsü bir
hakikatine ölçüde ve belirsizdir. Dini tecrübeyi ;:;
yan ve meydana tayin eden üç fatör Psikolojik durum, dini inanç
ve kültürel Özellikle kültürel yani içinde ortam
ve onun ve psikolojik durumu üzerinde etki

Sonuç ve
Dini tecrübenin din psikolojisindeki yerini ve önemini belirtmek için buraya
kadar
1. Dini tecrübe bir kavrama ve sezgiye özgü olarak
göstereri bir
2. Dini tecrübede duyu ve duygular birlikte devreye girer.

(24) Vergote, a.g.e., ss. 155-156; Hökelekli, a.g.e., ss.'\50-151.

 Uysal: ve Din Psikolojisindeki Yeri 85

3. gerçek dünya bilgisini duyular eder. Bu

bilgiler gerçekler elde edilen verilerin ve sembo-
lik ifadesi olarak duygusal bir mana ve
4. da duyu gibi bir kavrama ve bilme
kabul edilirse ancak o zaman dini tecrübenin için gerçek bir olacak-

Ancak yani duygu ve heyecanlar subjektif için

bilgiler gerçek bilgi olarak pek kabul görmemektedir. Felsefe, psikoioji
ve sosyolojide birer iç idrak kabul edilirken, öznelliklerinden
bir bilgi olarak kabul görülüyor.
Bununla berabar din! hayatta tecrübeler realitesine
uygun bir tarzda meydana gelir.
5. tecrübelerde iki yan Biri insana has (husus!) gö-
rünmeyen ise yani görülebilir Ayru durum dini
tecrübe için de geçerlidir. Tecrübenin birinci yani dikkate
rak pozitif ilim dini tecrübe yi inceleme konusu ya-
beraber tecrübenin bir realite da inkar edilemez.
Bütün bu verilerden hareketle din psikolojisinde din! tecrübenin meydana
tezahürleri ve ifade biçimleri incelenerek dini tecrübe ob-
jektif bir yapmak mümkündür. Böylece dini tecrübenin öznel ifa-
desinde bile bir nesnellik ortaya konabilir. Tecrübe bir olgu ise o
zaman psikoloji bir gerçeklik olarak kabul edilecektir.
6. Dini tecrübe duygularda görülen
de O zaman duygulardaki ôznellik ön plana
Bu öznellik nesnel bilgilerinde de daima mevcuttur. Bu durumda dini
tecrübede nesnellik ve öznellik içiçedir.
7. subjektivite (öznellik) biçimlerde tezahür ederek
realiteye uygun yol açmakta ve bunu ancak duygusal olarak can-
Bu da subjektif ve sembolik bir geçeklik olarak vü-
Bu subjektif için ne ifade ve dini ha-
tesbit ve tasvir etmek_yeterlidir. Dini tecrübenin Din Psiko-
lojisi önemi, bir yana dilli tecrübeye
sembolik gerçeklik olarak dil ifade ettiklerini anlamak ve yorumla-
maktan ibarettir.
8. MistiklP.rin ifadelerine duyulur idrakler, insan bilgisinin her-
taraf bir örtü (tül) ve bu örtü de ilahi menseleri insana gös-
 86 isLAMi SOSY 3:4

termez. Oysa ruhta tecrübe daha ince, daha bir örtü dokur. 25 Bu
örtü, hadiselerin il§hi gereken iliih! men-
derinlemesine idrakinde bir engel etmez.
9. Din psikolojisinde ve sosyolojide karakterize eden müesseseler,
ameller, ruhi haller tahlil edilerek gibi ortaya konulmaya Bu
. kilde dini has bir seçilerek ve tayin edilen dini
ve ."subjektif metod" denilir. Bu
manada dilli tecrübenin veya "dW en göze çarpan yönü, kendisini
az çok esrarengiz bir içinde ve ar-
tatmin edebilmesini ondan beklemesidir. Onun bütün bü-
tün tecrübelerine renk ve bu ilk kanaattir."26
Duygular bir mistik ttcfiibenin içinde korku, mutlu-
luk arzusu ve insanlarla gibi pek çok unsur farkedilir. Bu
unsurlar son derece oranlarda birbirine ve ortak
inançlara göre binbir türlü renge bürünürler. Dm! tecrübenin en yüksek
vecd tecrübesidir. Bu da Allah ile bir duygusu

10. Dini tecrübe tasniflerine ve vizyon

(görüntü) ve ilham tecrübede bile bu görüntü ve
bir bilgi, bir marifet kabul edilmektedir.·
ll. Dilli tecrübede dM tecrübenin asli devam-
sarsmaz.
12. Tabiatüstü bir dM tecrübede
ani bir vuku uzun sijfeli' bir gayret sonucu meydana gelen
bir marifet halinde vuku bulart dini tecrübede ise hem kendini göste-
ren hem de kendini gizleyen bir zat olarak
Netice itibariyle bu makalede dm! tecrübe ileri sürülen
incelemeye Bu konudal9. de hesaba kata-
rak mistik tecrübenin dilli önemli ve merkezi bir yer
belirtmek isteriz. Bununla beraber bu tecrübeyi için mistiklerin ve-
ya tasavvuf ehlinin sistemli ve uzun süreli bir
ve gayret

(25) Rudolf Steiner, Psychôlogie et Vie lnterieur, Fr. çev., Violette Rivierez, Paris 1970, ss. 256-
257.
(26) Emile Boutroux, Felesefede ve Din, Çev., Hasa_n I 988, s.
200.
(27) Boutroux, p.g.e., s. 203.
 Uysal: DiniTecrübe ve Din Psikolojisindeki Yeri 87

tecrübeyi ya da tasvir etmek için psikolojinin

tecrübeye ifadelerini realitesi ile'
kilendirmek ve psikolojik bir gerçeklik olarak realitesine uygun
tarzda yönündedir.
realitesine uygun olarak, dln1 tecrübede duygu ve
bir ifade ile idrak yetisinin önemli rolü tecrübenin
ya da ortaya daha önceki ve bilinçli etlçisi
gibi istek ve da bir etki-
li yatan
istek ve motivasyonlar olarak mümkün ise
dini tecrübede de dilin ifadelerine uygun bir
tecrübe edilmesi imkan dahilindedir. Böylece dini tecrübe ortaya
durumlar ya da idrak biçimleri, bir sezgi ve din! idrak tec-
rübesi haline gelebilir. "Nefsini bilen Rabbini bilir" ifadesinden de
üzere kendini ruhunun derinliklerine yönelerek orada gizli duy-
gu ve sezip duygu gizli ve
mahrem objektif oldukça zor bir
Bu ne ölçüde uzak ve gerçekçi bir ifade edebiliyorsa
kendini o oranda daha iyi Bununla beraber bir
iç tecrübelerini, duygu ve idraklerini kelirnelere
dahi, onun dini tecrübesi bizde ancak kelimelerin anlam-
lara göre bir dini hali yi-
ne kelimelerle. ifade etmektedir. Bugün de din psikolojisinde istenen dini
tecrübeleri sembolik bir gerçek olarak kelimelere ele in-
celemektir.