„Złoty wiek“ Rzeczpospolitej

Społeczeństwo państwa Jagiellonów w XVI w.

Zadanie
Przedstaw hierarchię społeczną średniowiecznej Polski.
Rozwiązanie
Społeczeństwo średniowiecznej Polski dzieliło się głównie na rycerstwo, które w okresie późnego
średniowiecza zaczęło przekształcać się w szlachtę głównie dzięki nadaniom ziemskim, mieszczaństwo,
które w dużej mierze składało się z osadników zachodnich, a także coraz bardziej zależnego od pozostałych
stanów chłopstwa. Wpływowym, lecz mało licznym stanem pozostawało duchowieństwo.
Wyjaśnienie
Struktura społeczna średniowiecza była fundamentem dla podziału stanowego w społeczeństwie
nowożytnym.

Zadanie
Przedstaw najważniejsze ekonomiczne miasta Królestwa Polskiego w XV w.
Rozwiązanie
Gdańsk (po jego odzyskaniu w 1466 r.)Kraków (stolica kraju)Elbląg (port)Poznań (drugie największe
miasto w pełni polskie)Warszawa (zyskująca pod koniec XV w. W wyniku handlu zbożem)Szereg innych
ośrodków miejskich na zachodzie unii polsko-litewskiej.
Wyjaśnienie
Korona Królestwa Polskiego stanowiła najbardziej rozwinięty gospodarczo obszar w Rzeczypospolitej.

Zadanie
Wytłumacz, dlaczego społeczność żydowska w Polsce mogłaby być uznawana za osobny stan
społeczny.
Rozwiązanie
Wynika to z faktu, że Żydzi zachowywali odrębność kulturową i religijną, jednocześnie prawa ich dotyczące
zawierały się w aktach innych niż reszty ludności. Posiadali także odrębny od państwowego samorząd, który
regulował sprawy ich dotyczące.
Wyjaśnienie
Żydzi długo mogli traktować Rzeczpospolitą Obojga Narodów jako kraj posiadający jeden z bardziej
tolerancyjnych systemów prawnych w stosunku do nich w Europie.

Zadanie
Opisz sytuację kobiet w wieku XVI.
Rozwiązanie
Kobiety w szesnastowiecznej Polsce nie cieszyły się samodzielnymi uprawnieniami prawnymi. Nie istniało
równouprawnienie płci, kobiety nie posiadały praw politycznych, do realizowania pozostałej części swych
praw potrzebowali patronatu mężczyzny. Ich aktywność społeczna i zawodowa zazwyczaj ograniczała się
do prowadzenia domostwa, gospodarstwa czy macierzyństwa.
Wyjaśnienie
Sytuacja kobiet zaczęła poprawiać się wraz z reformacją, jednak wciąż pozostawiała wiele do życzenia nie
tylko na gruncie prawnym.

Zadanie
Przedstaw, jakie prawa ograniczono mieszczanom na mocy ustawy sejmowej z 1520 r.
Rozwiązanie

1
Ustawa sejmowa ograniczała prawo miast do ścigania i sądzenia wykroczeń i przestępstw szlachty
popełnionych na ich terenie. Kompetencje sądowe miast zostały mocno ograniczone przez kompetencje
starosty, będącego urzędnikiem państwowym rekrutowanym przeważnie wśród stanu szlacheckiego.
Wyjaśnienie
Brak jedności politycznej miast i ich słabsza pozycja gospodarcza w państwie względem chociażby Europy
Zachodniej doprowadziła do marginalizacji miast i mieszczan w życiu politycznym i w systemie prawnym.
Zadanie
Przedstaw, jaki charakter miały ustawy antymieszczańskie.
Rozwiązanie
Ustawy antymieszczańskie były uchwalane aby sprzyjać szlachcie, która wykorzystywała swoją dominującą
pozycję polityczną dla utrwalania własnej pozycji ekonomicznej
Wyjaśnienie
Ustawy antymieszczańskie zahamowały rozwój miast i przesądziły o rolniczym charakterze kraju.

Zadanie
Przedstaw główną różnicę pomiędzy heraldyką polską a zachodnią.
Rozwiązanie
Główna różnica polegała na tym, że żaden z herbów polskich nie należał do jednej rodziny – w
przeciwieństwie do herbów na zachodzie kontynentu. Na tzw. Znaki herbowe składało się od kilku do nawet
kilkuset rodzin.
Wyjaśnienie
Heraldyka to nauka pokrewna historii zajmująca się badaniem herbów i symboli.

Zadanie
Przedstaw, jak różnice majątkowe były widoczne w ubiorze szlachty polskiej.
Rozwiązanie
Status szlachcica można było rozpoznać po ubiorze – magnat widoczny na rysunku ubrany jest w dworski
ubiór, zamiast szabli – która jest charakterystyczna dla pozostałych szlachciców – w ręku ma buławę, co
prawdopodobnie symbolizuje pełniony przez niego urząd publiczny.
Wyjaśnienie
Szlachta, mimo równych praw, mocno różniła się wewnętrznie pod względem posiadanego majątku.

Zadanie
Omów strukturę etniczną państwa polsko-litewskiego w XVI w.
Rozwiązanie
Rzeczpospolita była tworem wieloetnicznym – dominujący Polacy składali się na jedynie 40% jej populacji.
Dużą częścią ludności byli Rusini – mieszkańcy wschodnich rubieży państwa, a także Niemcy –
potomkowie osadników czy Litwini. Wyróżnić można także sporą społeczność żydowską, a także
pomniejsze społeczności szkockie czy holenderskie.
Wyjaśnienie
Litwini stanowili jedynie 10% składu populacji Rzeczypospolitej – wynikało to z faktu, że państwo
litewskie rozrosło się w wyniku podbojów księstw ruskich.

Zadanie
Przedstaw społeczeństwo Rzeczypospolitej pod względem różnic stanowych.
Rozwiązanie
Zdecydowanie najliczniejszą grupą społeczną w Rzeczypospolitej było chłopstwo, które jednocześnie było
grupą najsłabiej usytuowaną, zależną od szlachty i pozbawioną praw politycznych. Mało liczne w
porównaniu do krajów zachodnich mieszczaństwo z powodu swojej słabości politycznej nie posiadało zbyt
wielu uprawnień w stosunku do polityki państwa, było dyskryminowane na rzecz szlachty, ale posiadało
samorządność. Najsilniejszą grupą społeczną była składająca się z ok. 5–10% społeczeństwa szlachta, która
skupiała w sobie całą władzę polityczną i stała na czele stosunków ekonomicznych. Najmniej licznym
stanem pozostawało duchowieństwo.
2
Wyjaśnienie
Szlachta polska była stosunkowo liczna w porównaniu do arystokracji zachodnich. W wyniku tego unikalny
stawał się także polski system polityczny – wyjątkowo liczne grono mieszkańców posiadało prawa
polityczne.

Zadanie
Przedstaw sytuację każdego ze stanów w Rzeczypospolitej.
Rozwiązanie
Szlachta
Dzięki otrzymanym przywilejom posiadała dominującą pozycję w państwie. Pełniła obowiązek służby
wojskowej. Wewnątrz niej panowała zasada równości wszystkich przedstawicieli mimo znacznych różnic
majątkowych.
Mieszczaństwo
Mieszczaństwo było odsuwane od spraw politycznych przez szlachtę ze względu na małą liczebność i brak
jednolitego frontu politycznego miast. Wpływało to na osłabianie pozycji ekonomicznej i politycznej
mieszczan na rzecz szlachciców. Posiadali jednak oni samorząd i byli grupą lepiej usytuowaną od
chłopstwa.
Chłopi
Przedstawiciele chłopstwa byli zależni od swych panów feudalnych, często przywiązani do ziemi, na której
mieszkali i pracowali, winni swym panom pańszczyznę, podlegali także władzy sądowej swojego pana. Ich
sytuacja materialna była znacznie gorsza od pozostałych stanów.
Duchowieństwo
Pozostające w dobrej sytuacji zwłaszcza duchowieństwo katolickie, mimo nieraz sporów ze szlachtą
zasadniczo pozostawało z nią w zgodzie z przyczyn politycznych.
Wyjaśnienie
Struktura społeczna Rzeczypospolitej została podporządkowana szlachcie, a jej mocna pozycja przyczyniła
się do rozwoju polskiego parlamentaryzmu, czyniąc z sejmu organ ważniejszy od władzy królewskiej.

Zadanie
Przedstaw, dlaczego stan szlachecki był wewnętrznie zróżnicowany.
Rozwiązanie
Szlachta była wewnętrznie zróżnicowana ze względu na dziedziczenie posiadłości, zdobywanie ziem,
zwłaszcza wśród wschodnich, rozległych rubieży kraju i osobiste zdolności danych szlachciców. Słabsza
pozycja ekonomiczna nie wykluczała jednak szlachcica z grona grupy społecznej, która poczuwała się do
braterstwa i równości pod względem prawa.
Wyjaśnienie
Nie wszystkie przywileje przysługiwały jedynie szlachcie pozbawionej własnej ziemi, tzw. szlachcie-
gołocie.

3
Polska gospodarka w „złotym wieku”
Zadanie
Omów, jak wyglądało zarządzanie własnością ziemską przez rycerstwo.
Rozwiązanie
Rycerze mieli swoich wasalów, którzy zajmowali się ich gospodarstwami i posiadłościami.
Wyjaśnienie
Wasal w zamian z lenno oddawał się na służbę panu (seniorowi), któremu musiał służyć.

Zadanie
Przedstaw, czym był dualizm gospodarczy w Europie w XVI w.
Rozwiązanie
W wyniku wielkich odkryć geograficznych i rozwoju handlu w Europie Zachodniej w XVI w. doszło do
wyklarowania się dwóch odrębnych systemów ekonomicznych w Europie – systemu czynszowego opartego
na rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej w Europie Zachodniej i gospodarki folwarczno-
pańszczyźnianej w Europie Wschodniej.
Wyjaśnienie
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana stanowiła zacofany model gospodarczy, który jednak mógł
przynosić znaczące korzyści materialne szlachcie.
Zadanie
Przedstaw, jak przebiegały szlaki handlowe z Wrocławia do Lwowa i z Krakowa do Wilna.
Rozwiązanie
Wrocław – Lwów: Olkusz, Kraków, Wieliczka, Bochnia, Jarosław, Przemyśl
Kraków – Wilno: Piotrków Trybunalski – Radom – Lublin – Brześć Litewski
Wyjaśnienie
Szlaki handlowe opierały się o ważne węzły komunikacyjne i ośrodki produkcyjne.

Zadanie
Przedstaw, które rzeki służyły do transportu zboża.
Rozwiązanie
WisłaWartaNiemenBugDźwina
Wyjaśnienie
Dostęp do morza umożliwiał spław rzeczny towarów z całego kraju, co ułatwiało handel i eksport za
pomocą portu gdańskiego.

Zadanie
Przedstaw znaczenie jarmarków dla europejskiej gospodarki nowożytnej
Rozwiązanie
Jarmarki umożliwiały bezpieczny i pewny handel, w dodatku koncesjonowany w danym mieście.
Umożliwiało to zaplanowaną, ożywioną wymianę gospodarczą, ale jednocześnie stanowiło praktykę
osłabiającą szybki i bezpieczny handel w innym czasie.
Wyjaśnienie
Przywileje jarmarkowe stanowiły uprawnienie będące znaczącym atutem ekonomicznym miasta, któremu
zostały przyznane.

Zadanie
Przedstaw przyczyny bogactwa Gdańska w okresie jego świetności.
Rozwiązanie
Po pokoju toruńskim Gdańsk stał się głównym portem Rzeczypospolitej – gospodarka kraju była zaś oparta
na eksporcie zboża, którego najłatwiejszą metodą pozostawał spław rzeczny.
Wyjaśnienie
Rzeczpospolita Obojga Narodów bywała nazywana spichlerzem Europy.

4
Zadanie
Omów rozwój gdańskiej floty handlowej w XV–XVIII w.
Rozwiązanie
„Złoty wiek“ gdańskiej floty handlowej przypada na okres od XV do XVIII wieku i przyczynił się do
rozwoju gospodarczego Rzeczypospolitej. Handel odbywał się na szlaku wzdłuż Wisły (największa rzeka
świata o znaczeniu gospodarczym) – towary, które przywożono nim do Gdańska były eksportowane do
Europy Zachodniej.
Wyjaśnienie
Rok 1618 r. określa się jako apogeum rozwoju handlu na szlaku wiślanym, gdyż to właśnie wtedy
przewożono nim najwięcej towarów z terenów leżących w dolnej Wiśle.
Zadanie
Przedstaw, jakie informacje można wywnioskować z malowidła.
Rozwiązanie
Z malowidła można wysnuć informacje na temat gdańskiej architektury, wyglądu miasta, a także jego
zamożności, okazującej się z bogato zdobionych i pięknych budynków, wynikającej z opieki boskiej.
Wyjaśnienie
Gdańsk stanowił największe miasto Polski XVI wieku. Istotny z perspektywy Korony był także handel,
którego był on głównym ośrodkiem.

Zadanie
Przedstaw, które towary były przedmiotem importu do Rzeczypospolitej, a które eksportowano.
Rozwiązanie
Import:
winojedwaboliwaowoce cytrusowecynasukna
Eksport:
zbożelenkonopiewoskmiód
Wyjaśnienie
Polska produkcja miała charakter ściśle rolny.

Zadanie
Przedstaw, jak handel zagraniczny wpływał na rozwój rodzimego rzemieślnictwa.
Rozwiązanie
Handel z krajami zachodnimi, choć przynosił Polsce wymierne korzyści, zwłaszcza w razie obfitych plonów
w kraju, z powodu o wiele bardziej rozwiniętego rzemiosła i produkcji w manufakturach na Zachodzie
blokował rozwój zaawansowanych form produkcji w kraju.
Wyjaśnienie
Długofalowymi skutkami handlu z Europą Zachodnią za oparciem się na produkcji zboża doprowadziło do
spadku koniunktury, osłabienia międzynarodowej pozycji handlu polskiego i zacofania gospodarczego kraju
względem partnerów zachodnich.

Zadanie
Przedstaw i wytłumacz skutki nadmiernej emisji boratynek i tynfów w gospodarce Rzeczypospolitej.
Rozwiązanie
Nadmierna emisja boratynek i tynfów, wynikająca z problemów skarbu polskiego względem swoich
zobowiązań, która dodatkowo była urzędowym fałszerstwem posiadającym w rzeczywistości mniej srebra
niż oficjalnie, doprowadziła do fali fałszerstw i oszustw skarbowych (po stronie państwa jak i osób
prywatnych), mimo że pozwoliła na krótkofalowe odratowanie sytuacji budżetu państwa doprowadziła do
pogłębienia gospodarczego chaosu.
Wyjaśnienie
Rzeczypospolitej praktycznie nigdy nie udało wyjść się z kryzysu monetarnego, wywołanego stale złą
sytuację budżetową państwa.

5
Zadanie
Podaj przyczyny rozkwitu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej.
Rozwiązanie
oparcie gospodarki o handel zbożembrak jednolitości politycznej miastsłaba pozycja prawna
chłopstwadominująca pozycja uprzywilejowanej szlachty w systemie politycznymrozległe, słabo zaludnione
tereny wschodniej Rzeczypospolitej
Wyjaśnienie
Zaangażowanie Polski w politykę wschodnią zasadniczo zmieniły wygląd i sytuację kraju. W wyniku
aktywności Rzeczypospolitej na wschodnich kresach zaniedbano niektóre kwestie dotyczące zachodnich
granic, np. Kwestię Śląska.

Zadanie
Przedstaw, jak funkcjonowała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana.
Rozwiązanie
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana oparta była na koniunkturze europejskiej na zboże, dzięki czemu
mogło być ono zyskownie sprzedawane na Zachód. Dominująca pozycja ekonomiczna króla, Kościoła i
szlachty doprowadziła do przejęcia przez nich własności ziemskiej w kraju i budowy systemu prawnego
sprzyjającego eksploatacji chłopstwa, ograniczania roli miast oraz rozbudowy wielkich posiadłości
ziemskich.
Wyjaśnienie
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana funkcjonowała poprawnie do połowy XVII w., kiedy załamanie
koniunktury, zniszczenia wojenne i straty w populacji doprowadziły do dalszego kryzysu systemu
gospodarczego państwa.

Zadanie
Przedstaw, dlaczego polskie miasta miały słabą pozycję gospodarczą.
Rozwiązanie
słabe rzemiosło ze względu na handel z bardziej rozwiniętą zagranicąniekorzystne prawodawstwo
uchwalane przez szlachtębrak jednolitego frontu politycznego miast wyrażającego ich postulatymała liczba
mieszkańcówbrak dużych ośrodków miejskich poza Gdańskiem
Wyjaśnienie
Słaba pozycja wyjściowa miast doprowadziła do ich osłabienia politycznego i ekonomicznego. Próby
zmiany tego stanu rzeczy pojawią się dopiero pod koniec XVIII wieku.

Zadanie
Przedstaw, jakie podobieństwa i różnice charakteryzowały gospodarkę polską w porównaniu do
odpowiedników zachodnich.
Rozwiązanie
Podobieństwa:
prowadzona wymiana handlowazróżnicowanie majątkowe
Różnice:
bardziej rozwinięta forma czynszowa na Zachodziebardziej rozwinięte rzemiosło i produkcja przetworzona
na Zachodziewiększy rozwój handlu i form kapitalistycznych na Zachodziewiększa rola miast na Zachodzie
Wyjaśnienie
Dualizm gospodarczy w Europie powodował znaczące różnice między współistniejącymi systemami
ekonomicznymi.

6
Rozwój demokracji szlacheckiej
Zadanie
Przedstaw przywileje szlachty polskiej uzyskane w XIV–XV w.
Rozwiązanie
przywilej koszycki (zwolnienie z płacenia podatków poza poradlnem)przywilej jedlneńsko-krakowski
(nietykalność osobista)przywilej cerekwicko-nieszawski (brak nowych podatków)
Wyjaśnienie
Kolejne przywileje szlachty umacniały polityczną i ekonomiczną dominację tej grupy. W Polsce słabą
pozycję posiadali mieszczanie, chłopi byli warstwą podporządkowaną szlachcie.
Zadanie
Przedstaw, jak obierano władców polskich od końca XIV w.
Rozwiązanie
Po wygaśnięciu dynastii Piastów po bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego (1370 r.) uzyskanie tronu
polskiego przez kolejnych władców musiało spotkać się z aprobatą szlachty – szczególną pozycję zajmowali
możni krakowscy.
Wyjaśnienie
System akceptacji władców przerodził się w Rzeczypospolitej w system oparty na wolnej elekcji i zasadzie
viritim.

Zadanie
Przedstaw główne różnice między prawem karnym w I Rzeczypospolitej a obecnym.
Rozwiązanie
Główne różnice:
różna surowość prawa w zależności od przynależności do stanu (brak równości wobec prawa)bardziej
surowe i brutalne karyłagodne kary za morderstwa dla szlachty
Wyjaśnienie
Prawo na każdym szczeblu faworyzowało szlachtę jako dominujący stan.

Zadanie
Przedstaw, za którego władcy uchwalono konstytucję nihil novi.
Rozwiązanie
Za panowania Aleksandra Jagiellończyka.
Wyjaśnienie
Konstytucja Nihil Novi z 1505 r. Przekazywała całą władzę ustawodawczą w ręce Sejmu złożonego z izby
poselskiej, senatu i króla.

Zadanie
Przedstaw główną różnicę senatu i izby poselskiej.
Rozwiązanie
Izba poselska pochodziła z wyboru szlachty obradującej na sejmikach, zaś członkowie senatu byli
urzędnikami mianowanymi najczęściej przez króla.
Wyjaśnienie
Od 1505 r. władza ustawodawcza była w ręku sejmu, łącznie z izbą poselską.

Zadanie
Przedstaw, o jakich majątkach mowa jest w tekście ustawy.
Rozwiązanie
Ustawa dotyczyła dóbr królewskich, które były bezprawnie zawłaszczane przez magnaterię, co stanowiło
precedens w kraju.
Wyjaśnienie
Celem ustawy było osłabienie magnaterii i naprawienie sytuacji państwa. Reforma dóbr królewskich
stanowiła jeden z głównych postulatów ruchu egzekucyjnego.

7
Zadanie
Przedstaw, w wyniku czyich starań doszło do egzekucji dóbr królewskich.
Rozwiązanie
Ustawa była wynikiem starań ruchu egzekucyjnego, silnego wśród średniej szlachty, który domagał się
m.in. egzekwowania dóbr królewskich.
Wyjaśnienie
Ruch egzekucyjny stanowił m.in. odpowiedź na zbyt silną pozycję magnaterii w państwie.

Zadanie
Przedstaw, jak wyglądała prawna sytuacja szlachciców w XV i XVI w.
Rozwiązanie
W wyniku nadanych w XIV i XV w. Przywilejów szlachta stała się stanem dominującym pod względem
politycznym i ekonomicznym w państwie. Sejm stał się głównym ciałem decyzyjnym w państwie polsko-
litewskim, szlachcie przysługiwała szeroka wolność osobista. XVI w. przyniósł znaczne rozszerzenie
wolności szlacheckiej – poprzez wypełnienie postulatów ruchu egzekucyjnego, zawarcie konfederacji
warszawskiej czy odebranie królowi prawa sądzenia szlachty.
Wyjaśnienie
System polski, zwany demokracją szlachecką, stanowił ewenement w skali świata z racji liczebności stanu
szlacheckiego, instytucji demokratycznych, tolerancji prawnej oraz słabej pozycji monarchy.

Zadanie
Przedstaw, jak formował się polski parlamentaryzm w XV–XVI w.
Rozwiązanie
Przywileje szlacheckie i silna pozycja polityczna i ekonomiczna szlachty doprowadziła do rosnącego
wpływu szlachciców na politykę kraju, co początkowano wyrażano na sejmikach, czyli zjazdach lokalnej
szlachty, a w późniejszym okresie posłowie szlacheccy utworzyli osobną izbę podczas obrad sejmu – izbę
poselską – co pierwszy raz oficjalnie wydarzyło się na sejmie piotrkowskim w 1493 r. wraz z
konstytucją nihil novi oraz dalszymi sejmowymi ustawami rola ustrojowa szlachty zwiększała się, czyniąc z
izby poselskiej kluczowe ciało decyzyjne.
Wyjaśnienie
Sejm składał się z trzech stanów sejmujących – króla, senatu i izby poselskiej. W Rzeczypospolitej
ugruntował się taki skład parlamentu, który posiadał silną pozycję w kraju – z czasem osłabła jednak jego
pozycja na rzecz np. Sejmików – powodem tego stanu rzeczy była niemożliwość prowadzenia obrad i
dojścia do konsensusu, a także instytucja liberum veto.
Zadanie
Powiedz, jakie były główne propozycje ruchu egzekucyjnego szlachty.
Rozwiązanie
odebranie magnatom nielegalnie przetrzymywanych dóbr królewskichujednolicenie i kodyfikacja prawa
spisanego po polskuścisła unia z Litwą, włączenie Prus Królewskich i Mazowsza do PolskiUtworzenie
kościoła narodowego zależnego od władcy, obciążenie kleru podatkami
Wyjaśnienie
Postulaty ruchu egzekucyjnego miało przyczynić się do utworzenia silniejszego, sprawniejszego państwa.

Zadanie
Przedstaw, którym grupom szlachty odpowiadały postulaty ruchu egzekucyjnego.
Rozwiązanie
Hasła egzekucjonistów odpowiadały przede wszystkim oczekiwaniom średniej szlachty, która chciała mieć
większy wpływ na państwo, rozwijać jego sprawność, a także sprzeciwiała się zbyt silnej pozycji
duchowieństwa oraz magnaterii w państwie.
Wyjaśnienie
Ruch egzekucyjny zapoczątkował serię aktów prawodawczych rozwijających system oparty na demokracji
szlacheckiej w Polsce.
8
Panowanie ostatnich Jagiellonów
Zadanie
Ustal, które państwo było głównym przeciwnikiem Polaków i Litwinów w XV w.
Rozwiązanie
Głównym rywalem państwa polsko-litewskiego stanowił zakon krzyżacki, który ostatecznie został, po wielu
wojnach, pokonany w wyniku wojny trzynastoletniej (1454–1466). Zagrożenie krzyżackie zostało
całkowicie zlikwidowane – do Polski włączono Prusy Królewskie, zaś Prusy Książęce stały się wspólnym
lennem Polski i Litwy.
Wyjaśnienie
Polityka jagiellońska skupiła się na sprawach wschodnich, mając zabezpieczone granice północne i
zachodnie. Z biegiem czasu Polska stanie się obiektem ataków z różnych stron geograficznych.

Zadanie
Przedstaw rolę Jagiellonów w dynastycznym porządku XV-wiecznej Europy.
Rozwiązanie
Jagiellonowie byli w drugiej połowie XV wieku jedną z najsilniejszych dynastii europejskich, rządząc w
Polsce, na Litwie, na Węgrzech i w Czechach.
Wyjaśnienie
Pozycję Jagiellonów umocnić mogło porozumienie z Habsburgami w 1515 roku, jednak ostatecznie to ta
druga dynastia stała się jedną z najpotężniejszych w historii świata.

Zadanie
Przedstaw, wedle tekstu, jakie były przyczyny sporu z Moskwą.
Rozwiązanie
brak jasno określonej granicy polsko-moskiewskiejroszczenia Moskwy względem ziem polskichnajazdy
łupieżcze na ziemie polskie
Wyjaśnienie
Mała gęstość zaludnienia pustkowi wschodnich sprzyjała konfliktom pomiędzy Polską a Moskwą, a także
utrudniała wyznaczenie odpowiadającej obu stronom granicy.

Zadanie
Omów powody, dla których korzystne dla obu stron było utrzymanie pokoju.
Rozwiązanie
ogromne wydatki na wojnęsiła obu stronzablokowanie handlu z Polską, kluczowego dla gospodarki
moskiewskiej
Wyjaśnienie
Mimo wrogości dla obu stron korzystne było utrzymywanie status quo.

Zadanie
Przedstaw, jaką funkcję w polityce zagranicznej pełniły zawierane małżeństwa.
Rozwiązanie
W XVI w. prawa do tronu były dziedziczne wewnątrz dynastii, stąd niezwykle korzystnym mogło być
pozyskanie praw do władzy politycznej poprzez małżeństwa. Stąd też małżeństwa stanowiły
przypieczętowanie sojuszy, układów pokojowych czy były dowodem przyjaznych stosunków między
państwami.
Wyjaśnienie
Dynastia Jagiellonów stała się jedną z ważniejszych dynastii europejskich, czego dowodem były układy
jagiellońsko-habsburskie początkiem XVI w.

9
Zadanie
Przedstaw zmiany terytorialne dotyczące państwa polsko-litewskiego w latach 1492–1572.
Rozwiązanie
utrata wschodnich połaci państwa litewskiegoutrata dostępu do Morza Czarnegoutrata Hospodarstwa
Mołdawskiego na rzecz Turcjiwcielenie Mazowsza i Prus Książęcych do Polski
Wyjaśnienie
Nowemu, rozległemu państwu trudno było bronić licznych i niebezpiecznych granic.
Zadanie
Przedstaw, które granice Polski i Litwy były najbezpieczniejsze, a które były przedmiotem stałego
zagrożenia.
Rozwiązanie
Za najstabilniejsze granice państwa polsko-litewskiego należy uznać granicę zachodnią, bądź po prostu –
granice Korony Królestwa Polskiego. Za zdecydowanie bardziej niestabilne i zagrożone granice uznawano
przede wszystkim granicę wschodnią – z Wielkim Księstwem Moskiewskim, ale także granicę południową
– z państwem osmańskim.
Wyjaśnienie
Niestabilna granica wschodnia i południowa spowodowała porzucenie przez Polskę zainteresowania
polityką europejską i zaangażowanie w politykę wschodnią.

Zadanie
Przedstaw powody upadku wyprawy mołdawskiej Jana Olbrachta.
Rozwiązanie
Powodem niepowodzenia Polaków była źle zaplanowana logistyka i zbyt duże tabory, które spowalniały
ruchy armii i doprowadziły do klęski wojsk polskich w starciu z wojskami mołdawskimi.
Wyjaśnienie
Od wyprawy mołdawskiej w języku polskim pojawiło się powiedzenie "za króla Olbrachta wyginęła
szlachta".

Zadanie
Przedstaw przebieg włączenia Mazowsza do Polski.
Rozwiązanie
Mazowsze zostało przyłączone w wyniku bezpotomnych śmierci książąt mazowieckich władających
księstwem. W rezultacie prawa do księstwa zyskiwali władcy polscy, którzy doprowadzili do inkorporacji
księstwa, z zachowaniem części autonomicznych praw województwa.
Wyjaśnienie
Księstwo mazowieckie pozostawało reliktem ery rozbicia dzielnicowego.

Zadanie
Ustal, z kim toczyli wojny ostatni Jagiellonowie.
Rozwiązanie
Ostatni Jagiellonowie toczyli wojny z: państwem krzyżackim, tureckim, tatarskim, moskiewskim,
habsburskim.
Wyjaśnienie
Wojna z Krzyżakami zakończyła się wraz ze złożeniem przez Albrechta Hohenzollerna hołdu pruskiego
Zygmuntowi Staremu.
Powodem walk prowadzonych z Turkami i Tatarami były m.in. wpływy na Mołdawii.
Zaczątkiem wojen z Moskwą były najazdy władców moskiewskich na ziemie litewskie.
Habsburgowie, aż do objęcia rządów przez Zygmunta Augusta, który podpisał z nimi układ o przyjaźni,
prowadzili antypolską politykę i sprzymierzali się z wrogami Jagiellonów.

10
Zadanie
Przedstaw, które obszary Gotthard Kettler przejął w swoje władanie w 1561 r.
Rozwiązanie
Gotthard Kettler otrzymał we władanie księstwo Kurlandii i Semigalii, będące lennem polskim, zajmujące
tereny od granicy litewskiej aż po rzekę Dźwinę.
Wyjaśnienie
Księstwo Kurlandii i Semigalii pozostało lennem Polski i przyczółkiem na Inflantach.

Zadanie
Przedstaw, jak przebiegał podział Inflant po I wojnie północnej między jej uczestnikami.
Rozwiązanie
Większą część Inflant zachowała Polska w postaci Księstwa Kurlandii i Semigalii, zachowywali także
zdecydowaną część ziem na Inflantach. Szwecja zachowywała północną Estonię, Duńczycy przyczółek w
ziemi piltyńskiej, a Rosjanie część zdobyczy m.in. Narew i Dorpat.
Wyjaśnienie
I wojna północna nie zakończyła konfliktu o Inflanty, który będzie trwał aż do XVIII w.

Zadanie
Przedstaw relacje państwa polsko-litewskiego z sąsiadami na początku XVI w.
Rozwiązanie
Święte Cesarstwo Rzymskie; pokojowe relacje, nieingerowanie przez Polskę ani przez Rzeszę w
prowadzoną przez siebie politykę, rządy Jagiellonów w Czechach
Królestwo Węgierskie; relacje polsko-węgierskie były przyjazne ze względu na panującą tam dynastię
Jagiellonów, a także w późniejszym okresie ze względu na układy jagiellońsko-habsburskie
Imperium Osmańskie; wrogie relacje, walki o wpływy w basenie Morza Czarnego
Carstwo Rosyjskie; wrogie relacje, walka o wpływy na wschodzie oraz Inflantach
Wyjaśnienie
Polska była zmuszona do obrony bardzo długiego odcinka granicy wschodniej. Obronie tej części kraju nie
sprzyjały ciągłe niepokoje i słaba gęstość zaludnienia.

Zadanie
Przedstaw, czy ostateczne rozwiązanie konfliktu polsko-krzyżackiego było korzystne dla Polski.
Rozwiązanie
Utworzenie świeckiego państwa w Prusach zostało odebrane jako słabość państwa polskiego niezdolnego do
aneksji całego terytorium pokonanego państwa krzyżackiego. Przyszłość pokazała, że taki akt słabości
zemścił się – najpierw w uniezależnieniu się Prus od Polski, a następnie udziału państwa pruskiego w
rozbiorach kraju.
Wyjaśnienie
Mimo niefortunnego finału postępowania wobec Prus, błędem historiograficznym byłoby posądzenie
decyzji o sekularyzacji o bycie winną rozbiorów Polski.

Zadanie
Przedstaw, czym różniła się polityka Zygmunta Augusta i Zygmunta Starego wobec Habsburgów.
Rozwiązanie
Zygmunt Stary starał się zachowywać równowagę w stosunkach z Habsburgami – nie zajął m.in. stanowiska
w momencie sporu o sukcesję węgierskiego tronu. Odmienną politykę prowadził Zygmunt August – za
którego panowania doszło do zawarcia układu o przyjaźni z Habsburgami.
Wyjaśnienie
Za panowania Zygmunta Starego stronnictwo antyhabsburskie skupiło się wokół postaci królowej – Bony
Sforzy.

11
Zadanie
Przedstaw, jakie były przyczyny wybuchu I wojny północnej.
Rozwiązanie
wzrost znaczenia Danii i Szwecjidążenia do kontrolowania bałtyckiego handlusłabość państwa zakonu
krzyżackiego w Inflantachdążenie Moskwy do zdobycia dostępu do portów bałtyckich
Wyjaśnienie
I wojna północna zakończyła się rozejmem korzystnym dla Polski – Korona uzyskała wtedy m.in. Kontrolę
nad Księstwem Kurlandii i Semigalii.

12
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Zadanie
Przedstaw charakter unii polsko-litewskiej w latach 1385–1569.
Rozwiązanie
Od momentu zawarcia unii w Krewie Polska i Litwa znajdowały się w unii personalnej, oznaczającej
posiadanie wspólnego władcy mimo funkcjonowania oddzielnych państw. Unia ta funkcjonowała w różnym
stopniu zaawansowania aż do zawarcia unii realnej w Lublinie.
Wyjaśnienie
Unia lubelska zawarta w 1569 r. w zapoczątkowała istnienie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Zadanie
Przedstaw postulaty egzekucjonistów względem kształtu unii polsko-litewskiej.
Rozwiązanie
połączenie unią realną z Litwąuregulowanie statusu Prus i Mazowsza jako integralnej części Korony
Wyjaśnienie
Unia lubelska stanowiła realizację postulatów ruchu egzekucyjnego. Pozostawiono jedynie Prusy Książęce
jako lenno Rzeczypospolitej.

Zadanie
Przedstaw, dlaczego rządy Zygmunta Augusta na Litwie nie zostały dobrze zapamiętane przez
kronikarzy.
Rozwiązanie
Wynikało to z późniejszej polityki Zygmunta Augusta względem Litwy – zawarcia niekorzystnej dla
Litwinów unii lubelskiej, a także przejęcia ziem ukrainnych przez Koronę Królestwa Polskiego.
Wyjaśnienie
Na mocy unii lubelskiej Wielkie Księstwo Litewskie traciło kontrolę nad sporymi połaciami swojego
terytorium.

Zadanie
Przedstaw, dlaczego rody możnowładcze miały silną pozycję wewnątrz Wielkiego Księstwa
Litewskiego.
Rozwiązanie
Wynikało to z rozległości państwa litewskiego, które powstało w wyniku podbojów księstw ruskich przez
Litwę. W wyniku tego szlachta litewska posiadała rozległą własność ziemską.
Wyjaśnienie
Niektóre rody litewskie, jak np. Radziwiłłowie, odgrywali później niezwykle ważną rolę w polityce
Rzeczypospolitej.

Zadanie
Przedstaw, gdzie miano dokonywać wyboru i koronacji króla.
Rozwiązanie
Wyboru i koronacji miano dokonywać w Krakowie.
Wyjaśnienie
Korona Królestwa Polskiego była dominującym ośrodkiem politycznym w Rzeczypospolitej – władca
państwa był także królem polskim.
Zadanie
Przedstaw, czy postanowienia unii lubelskiej mogły zostać zmienione.
Rozwiązanie
Nie – postanowienia unii lubelskiej zostały uznane przez zawierające ją strony jako trwałe i niewzruszone –
stąd nie mogły zostać zmienione w przyszłości ani przez Sejm, ani przez władców.
Wyjaśnienie
Akt unii lubelskiej ustanawiał najważniejsze zasady dla przyszłego, wspólnego państwa.

13
Zadanie
Wytłumacz, dlaczego w akcie unii lubelskiej nie określono, że Rzeczpospolita jest dobrem wspólnym
Polaków i Litwinów.
Rozwiązanie
Wynikało to z faktu, że wspólne państwo było zamieszkiwane przez wiele innych etniczności i narodowości
– stąd m.in. sformułowanie "od Litwy" zamiast "od Polaków".
Wyjaśnienie
Litwini stanowili ok. 10% społeczeństwa Rzeczypospolitej.

Zadanie
Przedstaw, jakie były skutki reform w Prusach Królewskich.
Rozwiązanie
W wyniku reform Prusy Królewskie stały się integralną częścią Królestwa Polskiego – podobny status tych
ziem ułatwiał administrację, usprawniał państwo i oddalał niebezpieczeństwa związane z możliwością
prowadzenia autonomicznej polityki.
Wyjaśnienie
Uregulowanie statusu Prus stanowiło realizację postulatów ruchu egzekucyjnego.

Zadanie
Przedstaw, które terytoria zostały wcielone do Polski decyzją Zygmunta Augusta w 1569 r.
Rozwiązanie
Do Korony Królestwa Polskiego w 1569 r. edyktem Zygmunta Augusta włączono Podlasie, a także
województwa kijowskie, bracławskie i wołyńskie.
Wyjaśnienie
Decyzja króla była podyktowana chęcią zaszantażowania litewskich możnych wizją utraty majątków, aby
zmusić ich do zawarcia unii w Lublinie.

Zadanie
Oszacuj, czy po zmianach terytorialnych wewnątrz państwa polsko-litewskiego ustanowiono
równowagę pod względem przysługujących stronom powierzchni
Rozwiązanie
Po zmianach zadekretowanych przez króla Zygmunta Augusta stroną przeważającą pod względem
terytorialnym stała się Polska, posiadając ziemie koronne, a także Ukrainę.
Wyjaśnienie
Ziemie polskie stanowiły najbardziej rozwinięte ekonomicznie i społecznie terytoria w Rzeczypospolitej,
zawdzięczając to m.in. większej gęstości zaludnienia.

Zadanie
Przedstaw, jakie kraje istnieją dzisiaj na terytoriach zajmowanych w 1569 r. przez Rzeczpospolitą
Obojga Narodów.
Rozwiązanie
PolskaRosjaLitwaŁotwaEstoniaUkrainaBiałoruś
Wyjaśnienie
Rzeczpospolita Obojga Narodów swój największy zasięg terytorialny osiągnęła w 1619 r. Po podpisaniu
pokoju w Dywilinie – państwo to miało wówczas 1 mln metrów kwadratowych powierzchni.

Zadanie
Omów, czym różni się unia personalna od unii realnej.
Rozwiązanie
Unia personalna polega na połączeniu dwóch osobnych krajów osobą władcy – może to nadarzyć się w
wyniku np. małżeństwa w ramach rządzących dynastii. Władca sprawuje władzę w obu krajach, jednak z
zachowaniem odrębności systemów politycznych w każdym z nich. Unia realna polega na rzeczywistym

14
połączeniu dwóch wcześniej oddzielnych państw w jeden organizm państwowy, ze zdefiniowaną częścią
wspólną administracji.
Wyjaśnienie
W Rzeczypospolitej zachowano wiele odrębności dla części składowych nowego państwa – osobne były
urzędy centralne, skarb, wojsko czy języki urzędowe.

Zadanie
Przedstaw powody, dla których dynastia Jagiellonów była przeciwna realnej unii polsko-litewskiej
Rozwiązanie
Unia polsko-litewska osłabiałaby pozycję władcy, który odtąd przestawałby być głównym łącznikiem obu
państw i twórcą unii personalnej – w dodatku, realne i trwałe połączenie Polski i Litwy spowodowałoby
utracenie przez Jagiellonów dziedzicznej władzy nad Litwą.
Wyjaśnienie
Ostatecznie prawa dynastii jagiellońskiej do Litwy zostały przeniesione na polski sejm. Do unii lubelskiej
Jagiellonów zachęcił także brak męskiego potomka, który mógłby zostać królem.

Zadanie
Przedstaw, co uczynił król Zygmunt August, aby przyspieszyć zawarcie unii realnej.
Rozwiązanie
Król Zygmunt August, chcąc zrealizować koncepcję unii polsko-litewskiej, poczynając od 1568 r.,
rozpoczął przeprowadzenie niezbędnych reform na Litwie, następnie zwołując wspólny sejm polsko-
litewski do Lublina. Gdy negocjacje zakończyły się fiaskiem, edyktem królewskim włączył on Ukrainę do
Polski, wymuszając w ten sposób na szlachcie litewskiej zgodę na unię.
Wyjaśnienie
Zmiana nastawienia Zygmunta Augusta wobec koncepcji unii wynikała z jego braku potomstwa, co mogło
zakończyć się rozpadem unii personalnej.

Zadanie
Przedstaw, jaki ustrój politycznych panował w nowym państwie.
Rozwiązanie
Ustrój nowego państwa wprowadzał monarchię elekcyjną, w której król obierany był przez szlachtę. Silna
była pozycja polityczna stanu szlacheckiego, stąd głównym organem decyzyjnym stał się polsko-litewski
sejm. Zachowano jednocześnie rozdział na Koronę Polską i Wielkie Księstwo Litewskie, które zachowały
odrębne urzędy centralne, wojsko, skarb czy języki urzędowe.
Wyjaśnienie
Ustrój Rzeczypospolitej, umacniający demokrację szlachecką i wprowadzającą silną pozycję szlachty wobec
słabej pozycji władcy, był ewenementem przez następne lata wśród państw europejskich.

Zadanie
Wytłumacz, jakie konsekwencje dla Polski miało pozyskanie nowych ziem na wschodzie.
Rozwiązanie
Decyzja o włączeniu do Korony ziem ukrainnych, choć zbawienna dla losów unii polsko-litewskiej,
zupełnie zmieniła polską doktrynę polityki zagranicznej – odtąd, przy posiadaniu bezpośredniej granicy z
Moskwą i Turcją, ciężar prowadzenia spraw zagranicznych przesunął się zdecydowanie na wschód, co
uniemożliwiło m.in. starania o odzyskanie Śląska czy innych zachodnich prowincji.
Wyjaśnienie
Z pozyskaniem Ukrainy Polska zyskiwała wiele nowych dla siebie problemów, nie tylko zewnętrznych –
unikalnym problemem wewnętrznym stanie się w następnym stuleciu sprawa kozacka.

15
Reformacja i kontrreformacja
Zadanie
Przedstaw, co było powodem wystąpienia reformacji w Europie.
Rozwiązanie
negatywne zjawiska w hierarchii kościelnej (symonia, nepotyzm)funkcjonowanie odpustów i dominacja
pieniądza w Kościelenadmierne zaangażowanie Rzymu w sprawy polityczne
Wyjaśnienie
Kryzys w Kościele, któremu nie udało się zapobiec w XV w., spowodował rozpad jedności zachodniego
świata chrześcijańskiego.

Zadanie
Przedstaw główne różnice między nowymi wyznaniami chrześcijańskimi a katolicyzmem.
Rozwiązanie
Luteranizm i kalwinizm odrzucali tradycję Kościoła jako źródło wiary, przez co m.in. nie uznawano
odpustów czy innych zwyczajów opartych o nauczanie hierarchów. Odrzucono zwierzchnictwo papieskie.
Głównym źródłem wiary miało być Pismo Święte, zredukowano liczbę sakramentów, wprowadzono liturgię
w języku narodowym, doszło także do demokratyzacji świata wiary, w którym każdy wierny miał
obowiązek czytania Biblii. Nowatorska była także zasada predestynacji, odrzucająca rolę uczynków w
zbawieniu.
Wyjaśnienie
Wyznania protestanckie poprzez odrzucenie kościelnej tradycji chcieli dążyć do moralnej odbudowy
Kościoła sprzed stanu, jak sądzili, zatrucia go przez hierarchów.

Zadanie
Przedstaw prowincje Rzeczypospolitej o znacznych wpływach luterańskich i wyjaśnij, dlaczego
akurat tam nowe wyznanie stało się popularne.
Rozwiązanie
Nowe wyznanie stało się popularne na terenach b. Zakonu Krzyżackiego – w Prusach i w Inflantach, a także
na zachodzie kraju. Wynikało to z rozwiniętych tam środowisk mieszczańskich, wpływów niemieckich, a
także dążeń lenn polskich do zachowania odrębności.
Wyjaśnienie
Prusy Książęce od 1525 r. i hołdu pruskiego stanowiły lenno Polski.

Zadanie
Przedstaw, w których krainach historycznych najsilniejsze były wpływy kalwinistów i braci polskich.
Rozwiązanie
Wyznanie kalwińskie, a także wpływy braci polskich rozpowszechniły się głównie w Małopolsce, na
Lubelszczyźnie, w ziemi sandomierskiej, a także na Litwie.
Wyjaśnienie
Demokratyczne nauki kalwińskie były atrakcyjne dla chcącej zyskać większy wpływ na państwo szlachty.

Zadanie
Przedstaw, dlaczego pobieranie nauk w Akademii Rakowskiej stanowiło ofertę atrakcyjną dla
członków różnych wyznań.
Rozwiązanie
Pobieranie nauk w Rakowie było atrakcyjne również dla innych wyznań z powodu wysokiego poziomu i
wszechstronności pobieranej tam edukacji, wynikającej m.in. z tolerancji i braku uprzedzeń religijnych.
Uczone tam przedmioty były nastawione na praktykę i realne poszerzanie wszechstronnej wiedzy z zakresu
polityki czy teologii.
Wyjaśnienie
Akademia Rakowska w 1638 r. zakończyła swoją działalność decyzją sejmu.

16
Zadanie
Przedstaw, w jakich okolicznościach uchwalono konfederację warszawską.
Rozwiązanie
Zawarcie konfederacji warszawskiej było rezultatem panującego w kraju bezkrólewia – w obawie przed
konfliktami, postanowiono zagwarantować tolerancję i wolność religijną.
Wyjaśnienie
Tolerancja religijna stała się wkrótce stałym elementem tradycji Rzeczypospolitej, przynajmniej pod
względem oficjalnym.

Zadanie
Ukaż, jakie były postanowienia sejmu względem zachowania wolności wyznania.
Rozwiązanie

zachowanie pokoju między rożnymi wyznaniami

zakaz konfiskaty dóbr i więzienia na podstawie religii
odstąpienie urzędów od prześladowań na tle wyznaniowym
Wyjaśnienie
Akt konfederacji warszawskiej jest uważany dzisiaj za ważny krok w kształtowaniu się polskiego
parlamentaryzmu i szczytnych idei polskiej państwowości.

Zadanie
Przedstaw powody, dla których XVI-wieczna Rzeczpospolita jest nazywana krajem tolerancji
wyznaniowej.
Rozwiązanie
Wynika to z faktu, że w momencie, w którym Europa pogrążona była w krwawych konfliktach na tle
wyznaniowym, Polska gwarantując sobie pokój wewnętrzny na tle religijnym, którego władze nie były
zainteresowane tępieniem innych wyznań, stanowiła ewenement na mapie Europy.
Wyjaśnienie
Tolerancja i poszanowanie inności było koniecznym elementem do zachowania w państwie tak
różnorodnym etnicznie i kulturowo jak I Rzeczpospolita.

Zadanie
Przedstaw, jakie wyznania protestanckie pojawiły się na ziemiach Rzeczypospolitej.
Rozwiązanie
luteranizmkalwinizmarianiebracia polscy i czescy
Wyjaśnienie
Do Polski z zagranicy zaczęły spływać różne nurty religijnego protestantyzmu.

Zadanie
Przedstaw, dlaczego kalwinizm stał się wyznaniem popularnym wśród szlachty.
Rozwiązanie
Wynikało to z nauk kalwińskich, które posiadały mocno demokratyczny charakter i były samorządne
względem monarchy, przypominając demokrację szlachecką. Kalwinizm podkreślał także znaczenie
działalności publicznej i ekonomicznej szlachty, co odpowiadało tej grupie.
Wyjaśnienie
Wpływy kalwińskie doprowadziły do prób powstania polskiego kościoła narodowego, co uchwalono na
sejmie w 1555 r., jednak poprzez wysiłki władcy koncepcja ta poniosła porażkę.

17
Zadanie
Przedstaw, jak polski Kościół zwalczał nurty reformacyjne.
Rozwiązanie
W Polsce kontrreformacja, podobnie jak w innych krajach, była pokłosiem soboru trydenckiego. Na jego
mocy w Polsce dążono do podniesienia poziomu intelektualnego i moralnego księży, zaczęto mobilizować
ich działalność. W końcu doszło do sprowadzenia do Polski jezuitów, którzy prowadząc działalność
edukacyjną i wydawniczą ograniczyli wpływy protestanckie w tym zakresie.
Wyjaśnienie
Wileńskie kolegium jezuitów w następnych latach, za panowania Stefana Batorego, rozwinęło się i
przekształciło w Uniwersytet Wileński.

Zadanie
Przedstaw, dlaczego zawarto unię brzeską.
Rozwiązanie
Wynikało to z powstania w 1589 r. prawosławnego patriarchatu w Moskwie, który zaczął rościć sobie prawa
do zwierzchnictwa nad wiernymi w Polsce i Litwie, co mogło mieć niebezpieczne konsekwencje polityczne.
Zagrożenie to było dostrzegane także przez prawosławną hierarchię kościelną.
Wyjaśnienie
Unia brzeska nie doprowadziła do odejścia przez wiernych od tradycyjnych prawosławnych dogmatów, nie
odmieniając trwale wyglądu wpływów religijnych na wschodzie Rzeczypospolitej.

18
Pierwsza wolna elekcja

Zadanie
Przedstaw sposób powoływania władców polskich przed pierwszą wolną elekcją.
Rozwiązanie
Panowanie dynastii Jagiellonów, poczynając od Władysława Jagiełły, było każdorazowo akceptowane przez
szlachtę co rozpoczęło się już wpływem krakowskich możnych na wybór Jagiełły na męża królowej
Jadwigi. Panowanie jagiellońskie można jednak określić mianem dziedzicznego.
Wyjaśnienie
System wolnej elekcji powodował pełną kontrolę szlachty nad tym, kto będzie następnym królem.

Zadanie
Przedstaw rozwój demokracji szlacheckiej w XVI w.
Rozwiązanie
W następstwie konstytucji Nihil Novi z 1505 r. bez zgody polskiego sejmu niemożliwym stało się
podejmowanie decyzji politycznych przez władcę. Rola sejmu była umacniana na przestrzeni wieku, w tym
w czasie zawarcie polsko-litewskiej unii lubelskiej w 1569 r. szlachta wykorzystując swoje wpływy
doprowadziła do stworzenia z sejmu głównego organu decyzyjnego w państwie, utrwalony został także jego
podział na trzy stany sejmujące – króla, senat i izbę poselską.
Wyjaśnienie
Silna demokracja szlachecka pozwoliła na wykształcenie się monarchii elekcyjnej.

Zadanie
Przedstaw, jak działały konfederacje szlacheckie.
Rozwiązanie
Konfederacje szlacheckie szlachta zawiązywała w celu osiągnięcia jasno określonych celów, które po ich
realizacji doprowadzały do rozwiązania konfederacji. Podczas jej funkcjonowania decyzje zapadały
większością głosów, a na jej czele stała wybierana rada generalna na czele z marszałkiem.
Wyjaśnienie
Konfederacje stanowiły nieodłączny element krajobrazu politycznego szlacheckiej Rzeczypospolitej.

Zadanie
Przedstaw, jakie cechy władcy były najważniejsze dla autora tekstu.
Rozwiązanie
potencjalne wojnynastawienie do wolności szlacheckich i elekcji tronupotencjalne dochody skarbu
koronnego
Wyjaśnienie
Podobnymi względami kierowano się przy następnych wolnych elekcjach.

Zadanie
Powiedz, dlaczego przedstawiony tekst jest stronniczy.
Rozwiązanie
Wynika to z faktu, że u jednego kandydata wymienia się zdecydowanie większą liczbę zalet niż wad,
sugerując, że jest on najlepszy. W przypadku Henryka Walezego jego wady od razu próbuje się także
umniejszać, mówiąc, że jest w stanie porozumieć się ze szlachtą.
Wyjaśnienie
Henryk Walezy wydawał się szlachcie polskiej najatrakcyjniejszym kandydatem.

19
Zadanie
Przedstaw, jak nazywał się przyjęty w okresie bezkrólewia dokument, do którego odwołano się w
tekście.
Rozwiązanie
Akt konfederacji warszawskiej.
Wyjaśnienie
Konfederacja warszawska, zawiązana podczas bezkrólewia, gwarantowała wolność i tolerancję religijną w
państwie.

Zadanie
Przedstaw, w jakich warunkach szlachta była wolna od posłuszeństwa królowi.
Rozwiązanie
W razie niewypełniania zaprzysiężonych praw i zobowiązań, a także łamania wolności szlacheckich,
szlachta była wolna od posłuszeństwa królowi.
Wyjaśnienie
Zapis ten miał na celu chronić szlachtę przed absolutystycznymi zapędami monarchów. Stał się w
przyszłości także podstawą do niepokojów wewnętrznych bądź podejmowania rokoszy przez szlachtę.

Zadanie
Przedstaw, jak doszło do ukształtowania się systemu wolnej elekcji.
Rozwiązanie
Wobec braku następcy tronu oraz ustalenia zasad dziedziczenia przez zmarłego Zygmunta Augusta krajowi
groziła anarchia, czemu udało się szybko zapobiec dzięki samoorganizacji szlachty, co ostatecznie
doprowadziło do uznania, że sposób wyboru króla ustali sejm konwokacyjny. W wyniku starań m.in. Jana
Zamojskiego miało dojść do elekcji viritim, czyli z udziałem każdego szlachcica.
Wyjaśnienie
Miejsce elekcji (Kamień pod Warszawą) było podyktowane politycznie – liczono, że na dotarcie do
Warszawy stać będzie głównie katolicką szlachtę mazowiecką.

Zadanie
Wymień kandydatów do tronu polskiego w trakcie elekcji 1573 r.
Rozwiązanie
Ernest HabsburgIwan IV GroźnyJan III WazaHenryk Walezy
Wyjaśnienie
Kandydatura Walezego najbardziej odpowiadała szlachcie sprzeciwiającej się katolickiemu stronnictwu
prohabsburskiemu, które wspierało cesarskiego syna Ernesta.

Zadanie
Podaj i zdefiniuj instytucje prawne, które powstały podczas pierwszego bezkrólewia i stały się stałą
częścią systemu politycznego.
Rozwiązanie
interrex, pełniący funkcję króla w bezkrólewiu, wyznaczono na niego prymasa Polskielekcja viritim, z
udziałem całej szlachtykonfederacja warszawska, zapewniająca wolność religijnąartykuły henrykowskie,
które musiał zaprzysiąc każdy król, traktujące o ustroju Rzeczypospolitejpacta conventa – zaprzysięgane
każdorazowo przez władcę zobowiązania polityczne względem szlachty
Wyjaśnienie
Ustanowione podczas pierwszego bezkrólewia zasady ustanowiły system, który trwale zapewnił
funkcjonowanie demokracji szlacheckiej.

20
Rządy Stefana Batorego
Zadanie
Przedstaw etapy przeprowadzenie elekcji króla.
Rozwiązanie
zawiązanie się sejmu konwokacyjnegozwołanie elekcji całej szlachtywybór monarchyzaprzysiężenie
artykułów henrykowskich i pacta conventa
Wyjaśnienie
Zwyczaje powstałe w czasie pierwszej elekcji przetrwały następne lata i pomogły obierać władców.

Zadanie
Wymień kandydatów do tronu polskiego w trakcie elekcji 1573 r.
Rozwiązanie
Ernest HabsburgIwan IV GroźnyJan III WazaHenryk Walezy
Wyjaśnienie
Podobne kandydatury wysunięto podczas kolejnej elekcji, która odbyła się na krótko po przeprowadzeniu
elekcji w 1573 r.

Zadanie
Przedstaw, jakie przymioty autor tekstu przypisuje Stefanowi Batoremu.
Rozwiązanie
Autor przypisuje królowi Polski rozwagę, znajomość historii, życzliwość i talenty wojskowe. Ponadto,
wyróżnił także władcę za umiejętności gospodarowania skarbem państwa.
Wyjaśnienie
Stefan Batory zapisał się w historii Polski jako zręczny władca głównie dzięki osiągnięciom wojennym,
jednak doprowadził on m.in. do naprawy skarbu państwa, dzięki czemu Polska była w stanie np. Wystawić
regularne wojska w razie wojny

Zadanie
Przedstaw, jak historyk przedstawiał panowanie Stefana Batorego.
Rozwiązanie
Batory ukazany jest w relacji Heidensteina jako dobry król, jego opis pełen jest superlatyw, ponadto jego
mało liczne są załagadzane.
Wyjaśnienie
Heidenstein był bliskim współpracownikiem Batorego, co nie zmienia faktu, że opis króla mógł być bliski
rzeczywistości patrząc na osiągnięcia władcy.

Zadanie
Przedstaw, dokąd sięgały zdobycze terytorialne Moskwy w Inflantach aż do 1577 r.
Rozwiązanie
Moskwa do 1577 r. Zdołała zająć znaczną część polskich Inflant, zajmując całość krainy poza polskim
lennem Kurlandii i Semigalii oraz Rygą. Rosjanie zdołali także opanować część szwedzkiej Estonii.
Wyjaśnienie
Rosjanie wykorzystali chaos wewnętrzny w Rzeczypospolitej wywołany kolejnymi elekcjami i
bezkrólewiem.
Zadanie
Przedstaw znaczenie strategiczne ataków w kierunku Połocka, Wielkich Łuk i Pskowa.
Rozwiązanie
Atakując Psków, Wielkie Łuki i Połock Batory doprowadził do odzyskania utraconych przez Rzeczpospolitą
terytoriów, a także pozbawienia Rosji większych miast będącymi bazami wypadowymi podczas wypraw w
kierunku polskich Inflant.
Wyjaśnienie
W obliczu klęski, Iwan został zmuszony do zawarcia rozejmu z Polską.

21
Zadanie
Opisz uzbrojenie stworzonej przez Stefana Batorego formacji.
Rozwiązanie
Piechota wybraniecka dysponowała rusznicami, a więc rodzajem strzelby, klasycznie polskim elementem
uzbrojenia – szablami, a także toporem o długim stylisku, która mogła służyć jako forkiet – podpórka do
oddawania strzału z rusznic.
Wyjaśnienie
Piechota wybraniecka była pierwszą polską jednostką wojskową posiadającą jednolite umundurowanie.

Zadanie
Przedstaw, w jaki sposób Samuel Zborowski zapisał się w historii polskiej szlachty jako bojownik o
wolność.
Rozwiązanie
Zborowski symbolem walki o wolność szlachecką stał się głównie poprzez sposób wykonania przez Jana
Zamoyskiego na nim wyroku śmierci, który zapadł i został wykonany szybko i oburzał olbrzymią część
szlachty, mimo że był obowiązujący w ramach ówczesnego prawa.
Wyjaśnienie
Sprawa Zborowskiego mocno nadszarpnęła olbrzymią wcześniej reputację Zamoyskiego, który m.in. utracił
szansę na bycie koronowanym jako król-Piast w wyniku zwycięstwa w elekcji.

Zadanie
Przedstaw, w jaki sposób odbyła się druga wolna elekcja w Rzeczypospolitej.
Rozwiązanie
Kandydatury w czasie drugiej wolnej elekcji były podobne co w pierwszej – ze strony Habsburgów
wystawiono kandydaturę cesarza Maksymiliana, Iwan IV Groźny wysunął swojego syna – Fiodora.
Kandydował także król szwedzki Jan III oraz książę Siedmiogrodu Stefan Batory. Doszło do podwójnej
elekcji, kiedy prymas Uchański powołał na tron cesarza Maksymiliana. Aby zapobiec wojnie domowej,
zrealizowano propozycję Jana Zamoyskiego – na tron powołano Annę Jagiellonkę, która miała wyjść za
mąż za Stefana Batorego.
Wyjaśnienie
W historii Polski niejednokrotnie dochodziło do podwójnej elekcji – wtedy królem zostawał zazwyczaj
kandydat, którego zwolennicy okazywali się bardziej aktywni.

Zadanie
Opisz, jak przebiegały wojny Stefana Batorego przeciwko Gdańskowi i Moskwie.
Rozwiązanie
Niedługo po elekcji doszło do sporu króla Batorego z Gdańskiem. Miasto domagało się zniesienia
niekorzystnych dla niego statutów Karnkowskiego – Batory jednak nie ugiął się i zdecydował na
konfrontację z miastem. W jej wyniku doszło do zwycięstwa polskich sił pod Lubiszewem, nie zdołano
jednak zdobyć miasta. W obliczu niepokojów na wschodzie udało się dojść do kompromisu – statuty zostały
zniesione, a Gdańsk ukorzył się przed królem i zapłacił odszkodowanie. Wojna z Moskwą, która wtargnęła
do wschodniej Rzeczypospolitej, zakończyła się pozytywnie dla Batorego – prowadził on kampanię na
ziemiach rosyjskich i zmusił do podpisania rozejmu cara Iwana IV.
Wyjaśnienie
Kampania Batorego doprowadziła do utraty przez Rosję wszystkich zdobyczy – odebrali mu je także
Szwedzi.

22
Zadanie
Wytłumacz, dlaczego reprezentanci szlachty szybko odwrócili się od Batorego.
Rozwiązanie
obawa przed umocnieniem władzy królewskiej po wojnie z Rosjąpomijanie sejmu w podejmowaniu decyzji
przez królapróby zmian w regulaminie elekcjisprawa Samuela Zborowskiego
Wyjaśnienie
Szlachta pozostawała niechętna wszelkim próbom modyfikacji systemu, który postrzegano jako gwarancję
"złotej wolności".

Zadanie
Opisz, jakie reformy przeprowadził król Stefan Batory.
Rozwiązanie
wprowadzenie piechoty wybranieckiejzrzeczenie się praw sądowniczych; utworzenie Trybunału Koronnego
i Trybunału Litewskiegonaprawa skarbu królewskiego; modernizacja armii
Wyjaśnienie
Stefan Batory prowadził rozsądną politykę wewnętrzną – nie wszystkie jego zamierzenia zostały jednak
zrealizowane ze względu na opór szlachty.

23
Renesans w Rzeczypospolitej

Zadanie
Ustal, jakie idee reprezentował renesansowy humanizm.
Rozwiązanie
antropocentryzm (stawianie człowieka w centrum zainteresowań)swobodny rozwój jednostki
ludzkiejwykluczenie egoizmu
Wyjaśnienie
Humanizm, jako ideologia antropocentryczna, była typowa dla renesansu – który stał w kontrze do
teocentrycznego średniowiecza.

Zadanie
Przedstaw cechy charakterystyczne dla kultury renesansu.
Rozwiązanie
Kultura zaczęła odchodzić od tematyki religijnej (która wciąż pozostawała ważna dla twórców) – pojawiło
się miejsce dla sztuki użytkowej, tematyki humanistycznej – traktatów politycznych, społecznych, poezji
związanej z życiem codziennym.
Wyjaśnienie
Wciąż, jedne z najwybitniejszych dzieł renesansowych miało za główny temat kwestie religijne. Przejście ze
średniowiecza w renesans nie należy brać pod uwagę jako niezwykle gwałtowne zmiany – była to
niewątpliwie rewolucja w kulturze, jednak samo średniowiecze wewnętrznie jako epoka było zróżnicowane.

Zadanie
Wymień najważniejszych polskich mecenasów renesansowych z kręgów kościelnych oraz tytuły
ufundowanych przez nich dzieł.
Rozwiązanie
Grzegorz z Sanoka – utwory Kallimacha
Piotr Tomicki – pierwsze utwory Jana Dantyszka
Jan Łaski – Statut Łaskiego
Wyjaśnienie:
Mecenasi artystyczni wspierali finansowo artystów z różnych dziedzin sztuki, np. literatury czy malarstwa.
Jednymi z najważniejszych mecenasów polskiego renesansów byli ostatni Jagiellonowie, Zygmunt Stary i
Zygmunt August.

Zadanie
Wytłumacz, dlaczego w architekturze gdańskiej widoczne są wpływy niderlandzkie.
Rozwiązanie
Wynika to z faktu, że Gdańsk był potężnym portem, który prowadził handel m.in. z miastami
niderlandzkimi – dodatkowo, mógł on czerpać z wzorców niderlandzkich miast portowych.
Wyjaśnienie
Gdańsk był największym miastem ówczesnej Rzeczypospolitej, zdolnym do posiadania odrębnych nurtów
architektonicznych.

Zadanie
Przedstaw, jakie elementy przedstawionych budowli pozostają w duchu włoskiego renesansu.
Rozwiązanie
kolumnykopułygeometryczny układ miastzachowanie proporcji
Wyjaśnienie
Polskie miasta renesansowe niejednokrotnie były projektowane przez włoskich architektów.

24
Zadanie
Przedstaw dane na temat roli mniejszości ormiańskiej w gospodarce Zamościa.
Rozwiązanie
Zamość był najdalej wysuniętą na Zachód gminą ormiańską w wyniku przywilejów wydanych przez Jana
Zamoyskiego. Zajmowali się oni istotnym handlem towarami ze wschodu, w tym tkanin, stając się ważnym
elementem środowiska kupieckiego miasta.
Wyjaśnienie
Pozostałościami architektonicznymi po ormiańskiej mniejszości są kamienice na rynku zamojskim, obecne
tam do dziś.

Zadanie
Przedstaw rolę nauczycieli w społeczeństwie wg Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
Rozwiązanie
Zdaniem Frycza Modrzewskiego nauczyciele powinni przysposabiać młodzież do życia i wszystkiego, co
może ją w nim spotkać. Docenia on także trudność i powagę tego zawodu, przypominając, że w
starożytności nauczyciele byli cenieni i zwolnieni od innych obowiązków w państwie.
Wyjaśnienie
Nauczyciele pełnią niezwykle ważną rolę społeczną – przygotowują całe następne pokolenia do życia w
społeczeństwie. Od tego, w jaki sposób wykształcą młodych ludzi, zależy w dużej mierze to, co będą
realizować oni jako dorośli.

Zadanie
Omów, jaką rolę dla społeczeństwa pełni edukacja.
Rozwiązanie
Edukacja stanowi kluczowy proces, który nigdy nie powinien być marginalizowany przez społeczeństwo.
To dzięki niemu młodzież, wchodząca dopiero w dorosłe życie, poznać może dorobek kultury zarówno
własnej ojczyzny, jak i całej ludzkości, nauczyć się postępować wedle wartości, które później staną się dla
niej wzorcem na całe życie. Nabywane w szkole doświadczenia i kompetencje definiują, jaką drogą podąży
człowiek w dorosłym życiu oraz jakie społeczeństwo wyrośnie z dzisiejszych młodych osób.
Wyjaśnienie
Wadliwy proces edukacji może wyrządzić olbrzymie szkody dla społeczeństwa.

Zadanie
Przedstaw funkcję słowa drukowanego dla życia politycznego w XVI w.
Rozwiązanie
W XVI w., zwłaszcza w tak rozległym kraju jak Rzeczpospolita, słowo drukowane stanowił jedyną formę
przekazu zdolną obiec stosunkowo cały kraj, informując go o najważniejszych kwestiach politycznych czy
innych nowościach. Drukarstwo posiadało monopol opiniotwórczy i mogło być wykorzystywane w celu
szerzenia idei politycznych.
Wyjaśnienie
Drukarstwo, z powodu ograniczonych nakładów i dostępu, było wykorzystywane w celach
propagandowych.

Zadanie
Przedstaw polskie kontrybucje dla działalności naukowej odrodzenia.
Rozwiązanie
Największym polskim naukowcem renesansowym był Mikołaj Kopernik, jeden z najwybitniejszych
naukowców na świecie, który potwierdził teorię heliocentryczną. Ponadto, Polacy dokonywali ważnych
odkryć w dziedzinie nauk ścisłych – najwybitniejsi z nich to Wojciech z Brudzewa, Jan z Łańcuta, Tomasz
Kłos, alchemik Michał Sędziwój czy lekarze – Józef Strusia i Wojciech Oczko.

25
Wyjaśnienie
Rozwój idei humanizmu, a także polskich uniwersytetów, sprzyjał rozwojowi nauki w Polsce.

Zadanie
Przedstaw, jakie poglądy reprezentowali Andrzej Frycz Modrzewski i Stanisław Orzechowski w
zakresie równości wobec prawa.
Rozwiązanie
Frycz Modrzewski oraz Orzechowski różnili się głównie pod względem stanowiska wobec równości wobec
prawa – pierwszy z nich twierdził, że w Rzeczypospolitej każdy mieszkaniec powinien być równy wobec
prawa, zaś drugi – że Rzeczpospolita to jedynie rycerstwo i rada koronna.
Wyjaśnienie
Traktat "O poprawie Rzeczypospolitej" Frycza Modrzewskiego zapewnił mu europejską sławę.

Zadanie
Przedstaw, co wpłynęło pozytywnie na rozwój polskiej literatury renesansowej.
Rozwiązanie
Na wzrost liczby wydawanych tytułów ogromny wpływ miał rozwój polskiego drukarstwa – to z kolei
wcześniej było rezultatem mecenatu artystycznego, a także użyteczności druku w celach polityczno-
propagandowych.
Wyjaśnienie
W erze renesansu łatwo można było zmonopolizować przekaz informacji, stąd druk i kontrola nad nim była
kusząca.

Zadanie
Znajdź w swojej miejscowości lub najbliższej okolicy przykłady architektury i sztuki z okresu
renesansu i opisz je.
Rozwiązanie
Niestety nie możemy pomóc ci w rozwiązaniu tego zadania. Musisz wykonać je samodzielnie.
Wyjaśnienie
Sztuka i architektura renesansu swoją wymową nawiązywała do wzorców antycznych. Charakteryzowała się
ładem, harmonią i prostotą. Budowle często były zakończone kopułą, a w malarstwie upowszechniło się
stosowanie perspektywy.

26