SOĞUK İŞLEM

Soğuk işlem, malzemeyi ısının yapısal

değişime etkisinin olmadığı sıcaklıklarda
plastik olarak şekillendirme işlemidir.
Genellikle oda sıcaklıklarında uygulanan
soğuk işlem için sıcaklık kriteri, malzemenin
ergime sıcaklığının yarısından düşük
olmasıdır.
 Soğuk işlem esnasında malzeme hem
şekillendirilir hem de mukavemeti artar.

Mukavemet artışının nedeni deformasyon sertleşmesi

ya da pekleşmenin sonucudur.
Tavlanmış (soğuk işlem etkileri ortadan kaldırılmış)
bir malzemede dislokasyon olarak adlandırılan çizgisel
hatalar 106-108 cm-2 mertebesindedir.
Soğuk işlem esnasında hem mevcut dislokasyonların
hareketi sağlanırken hem de yeni dislokasyonlar
oluşur.
 Dislokasyon Türleri

Kenar Dislokasyonu Vida Dislokasyonu

Kenar Dislokasyonu Hareketi
Vida Dislokasyonu Hareketi
 Yüksek miktarda deforme edilmiş bir malzemede
dislokasyon yoğunluğu 1012 cm-2 değerine ulaşabilir.

Dislokasyon yoğunluğunun artması, hareket halindeki

dislokasyonların birbirleri ile veya çeşitli engellerle
karşılaşmaları sonucunda malzemenin şekil değişimine
karşı gösterdiği direnç deformasyon miktarına bağlı
olarak giderek artar. Bu olaya işlem sertleşmesi ya da
pekleşme adı verilir.
 Deformasyon Sertleşmesine
Bağlı Mukavemet Artışı

Malzemenin akma mukavemeti, çekme mukavemetine göre soğuk işleme

daha duyarlıdır. Soğuk işlem miktarı arttıkça, akma ve çekme
mukavemetleri arasındaki fark azalır. Bu durum, büyük miktarda plastik
deformasyon gerektiren bazı şekil verme işlemlerinde önem kazanır.
 Malzemenin akma mukavemeti ve
dislokasyon yoğunluğu arasındaki ilişki

𝜎𝑎 = 𝜎𝑖 + 𝛼𝐺𝑏 𝜌

σa: Akma gerilmesi

σi: sürtünme gerilmesi (latisin dislokasyon hareketine
gösterdiği direnç)
α: bir sabit (genellikle 0,3 – 0,6 arasındadır)
G: Kayma elastiklik modülü
b: Burgers vektörü (kristal yapılı malzemelerdeki
dislokasyonun hangi yönde gerçekleştiğini belirlemeye
yarayan vektör)
ρ: Dislokasyon yoğunluğu
Malzeme Özelliklerinin Deformasyon
Miktarına Bağlı Değişimi

Soğuk işlem sonucunda tane

büyüklüğünde bir değişim
olmaz sadece tanelerin
şeklinde değişim gözlenir.
 Anizotropi

Soğuk işlem sonrasında

malzemenin taneleri
deformasyon yönünde uzar
ve belirli kristalografik
doğrultularda yönlenirler.
Malzeme izotrop halini
kaybeder ve anizotrop hale
gelir. Bunun anlamı
mekanik ve fiziksel
özelliklerin yöne bağlı
olarak değişmesidir.
Soğuk işlem için sarf edilen enerjinin bir kısmı dislokasyon
enerjisine çevrilir, bir kısmı ise ısı halinde kaybolur.
Böylece verilen enerjinin büyük bir kısmı dislokasyon
enerjisi halinde malzeme içinde depolanır.

Metalik malzemelerin soğuk işlem miktarı sınırlıdır. Çünkü

belirli bir deformasyon sürecinden sonra malzemenin
sünekliği sıfıra iner. Yeni oluşan atom boşlukları ve
bunların yoğunluğunun artması, malzemede çatlaklara
sebep olur. Ayrıca malzemenin yoğunluğunda bir miktar
azalma olur.
 Kristal Yapının Etkileri

Pekleşme özelliği kristal yapı türüne bağlıdır.

 SPH kristal dizilime sahip malzemeler oldukça kırılgandır.
Çok az bir pekleşme gerçekleşebilir.
 HMK malzemeler daha az kırılgandır.
Pekleşme yeteneği yüksektir.
 YMK malzemeler sünektir.
Düşük deformasyon değerlerinde pekleşme olmaz
daha sonra artan bir pekleşme gözlenir.
 YENİDEN
KRİSTALLEŞTİRME TAVI

Metalik malzemelerde şekil değiştirme kabiliyeti sınırlıdır.

Uygulamada bir parçayı yırtmadan ve çatlak oluşturmadan
plastik şekil verebilmek için bu sınırın bilinmesine gerek vardır.
Bir parçanın soğuk şekillendirilmesi sırasında atom boşluklarının
meydana gelmesi ve bunların konsantrasyonunun artması
çatlamalara sebep olur. Çatlak oluşumunu önlemek ve azalan
sünekliği geri artırmak amacıyla yeniden kristalleştirme tavı
uygulanması gerekir.
 Yeniden Kristalleştirmenin
Amacı
1. Malzemenin kaybetmiş olduğu şekil değiştirme
kabiliyetini geri kazandırmak
2. Malzemenin bozulan tane yapısını düzeltmektir.

Bu işlemde, malzeme tavlama sıcaklığına ısıtılır, bir süre

bekletilir ve fırın içerisinde yavaş soğutulur.
 Yeniden Kristalleşme Sıcaklığı

Malzemenin pratik olarak bir saat içinde % 50 sinin yeniden

kristalleştiği sıcaklıktır.

Yeniden kristalleşme sıcaklığı, malzemenin ergime

sıcaklığına (Tm), saflığına, tane boyutuna, deformasyon
oranına (h) ve tavlama süresine bağlı olarak değişir.
 Yeniden Kristalleşme Sıcaklığı

Tammann formülüne göre teknik saflıktaki (99,0 %) bir

metalin yeniden kristalleşme sıcaklığı yaklaşık olarak;
TYK ≈ 0.4 x Tm
(sıcaklık K biriminde) hesaplanır.
 Yeniden Kristalleşme Tavının
Aşamaları

Tavlama sürecinde malzemenin yapısal değişimini üç safhada

incelemek mümkündür. Bunlar:

1. Toparlanma

2. Yeniden Kristalleşme (Çekirdeklenme)

3. Tane Büyümesi
 Toparlanma

Dislokasyonlar verilen enerjinin etkisiyle yeni bir düzene

girerler ancak dislokasyon yoğunluğunda herhangi bir
değişim olmaz. Dislokasyonlar daha düşük enerjiye sahip
oldukları konumlara göre dizildikleri bu olay
‘poligonizasyon’ olarak isimlendirilir. Dislokasyonların
yeniden düzenlenmesi sonucu oluşan alt tanelerin içinde
dislokasyonsuz bölgeler meydana gelir.
Bu aşamada mekanik özelliklerde pek bir değişim olmaz
ancak kalıntı gerilmeler büyük ölçüde giderilir.
 Poligonizasyon

Dislokasyon hareketi ile poligonizasyon oluşumunun şematik gösterilişi

*Böylece dislokasyonlar yapıda alt taneler oluşturur.

 Yeniden Kristalleşme

Bu aşamada dislokasyon içeren toparlanmış taneler kaybolur;

tane sınırlarında ve hatalı bölgelerde yeni taneler çekirdeklenir.
Dislokasyonlar yeni oluşan tanelerin aralarında kalırlar.
Böylece dislokasyon içermeyen veya çok az miktarda
dislokasyon içeren küçük yeni taneler oluşur. Bu yapıya
yeniden kristalleşmiş yapı adı verilir.
Malzeme kaybettiği sünekliği geri kazanırken, mukavemet ve
sertlik başlangıçtaki değerine iner.
 Tane Büyümesi

Yeniden kristalleşen malzeme tavlama sıcaklığında uzun süre

tutulursa ya da sıcaklık gereğinden yüksek seçilirse, difüzyon
(yayınım) artacağından bazı tane sınırları ortadan kalkar ve
zamanla tane irileşmesi gerçekleşir.
Tanelerin büyümesi (kabalaşması) mukavemet ve sertliğin
giderek düşmesine neden olur. Bu nedenle iri taneli yapı
istenmez.
 Tane boyutu ve akma mukavemeti
arasındaki ilişki: Hall-Petch denklemi

𝑘𝑦
𝜎𝑎 = 𝜎0 +
𝑑
σa: Akma gerilmesi
σ0: malzeme sabiti (latisin dislokasyon hareketine
gösterdiği direnç)
ky: mukavemet katsayısı (malzemeye özgü bir sabit)
d: tane çapı
Mekanik Özelliklerdeki Değişim
 Yeniden Kristalleşme Sıcaklığı, Tav
Süresi ve Tane Boyutu Arasındaki
Bağıntılar
EYK = Edislokasyon + EISI

Artan deformasyon, malzemenin iç

enerjisini arttırdığına göre Y.K. için
gerekli sıcaklık azalacaktır.

Deformasyon miktarının artması, hatalı

bölgeleri arttıracaktır. Dolayısıyla çok sayıda
çekirdeklenme gerçekleşecektir. Çok sayıda
tane oluşumu ise tane boyutunu küçültür.
Yeniden Kristalleşme Sıcaklığı, Tav
Süresi ve Tane Boyutu Arasındaki
Bağıntılar
Burada itici güç sıcaklıktır. Süre sabit tutulduğunda
yüksek sıcaklıkta toparlanma ve çekirdeklenme
daha çabuk gerçekleşecektir. Arda kalan zaman
tane büyümesine yol açacaktır.

Tavlama süresi ne kadar uzun tutulursa,

tane büyüme eğilimi o kadar artar.
Malzemelerin iç yapısındaki değişimler, özelliklerine
büyük ölçüde etki eder.

Saf metal ve alaşımlarda toparlanma, yeniden

kristalleşme, tane büyümesi ve faz dönüşümü (allotropik
dönüşüm) gibi değişimler sıcaklığa ve zamana bağlı olarak
meydana gelebilir.

Bu reaksiyonların dördü de aynı anda aynı malzemede

gerçekleşebilir.
 METALLERİN KAYNAK İŞLEMİNDE
ISININ YAPIYA ETKİSİ

Kaynak yapılan metallerde, birkaç istisna dışında, kaynak

yerinin ergime ya da solidüs sıcaklığı üzerine ısıtılması söz
konusudur. Her ne kadar ısıtma lokalize edilmişse de yüksek
sıcaklığa hızlı ısıtma ve metalin ısıl iletkenliği sebebiyle iç
yapı değişikliği kaçınılmazdır.
Yapı değişimlerini önceden tahmin edebilmek için, ısınma hızı,
max sıcaklık değeri, max sıcaklık değerinde bekleme süresi ve
soğuma hızı değerlerinin kesin olarak biliniyor olması gerekir.
Yüksek sıcaklık etkisiyle ergimiş metal ve atmosfer arasında
etkileşim söz konusudur. Ayrıca kaynak metali, esas metal ve
varsa curuf arasında meydana gelecek kimyasal reaksiyonların
kinetiği sıcaklık etkisiyle artacaktır.
Difüzyon (atomsal yayınım) sıcaklığa bağlı bir mekanizmadır.
Metal malzemede meydana gelen bazı yapısal değişimler
difüzyon neticesindedir.
Kaynaklı bir metal malzemenin mikroyapısı
incelendiğinde üç bölgenin oluştuğu gözlenir.
 Kaynak Metali (KM)
Birleşmenin gerçekleştiği kısımdır. Kullanılan elektrot türüne bağlı
olarak yalnızca esas metal veya esas metal ile elektrot karışımından
oluşabilir.
Kaynak esnasında alaşım elementlerindeki yanma kayıpları, kaynak
dikişinin mukavemetini arttırıcı alaşım elementleri ilavesi,
deoksidan maddeler sebebiyle kaynak metali, esas metalden
kimyasal bileşim olarak farklılaşmıştır.
Yüksek sıcaklıkta sıvı metal içerisinde büyük oranlarda H, N ve O
çözünür ve bunlar katılaşma esnasında dışarı atılamazsa gaz
boşluğu veya porozite şeklinde kaynak hatalarına sebebiyet verirler.
Kaynaklama ilk atılan kök paso ve açılan kaynak ağzı
bölgesini doldurma işlemi ile devam eder. Kaynak bölgesi
katılaşırken ısıyı esas metale iletir ve kolonsal kristaller
oluşturur. Özellikle kalın parçaların kaynaklanmasında
kaynak dikişinin orta bölgesinde segregasyondan dolayı
boşluk oluşma riski vardır.

Şekil: Bir alın birleştirmesinde kolonsal kristaller ve

ortada siyah olarak belirtilen segregasyon bölgesi
 Isı Tesiri Altındaki Bölge
(ITAB)
Kaynak sürecinden önce herhangi bir soğuk işleme maruz
kalmamış metalde, yüksek ısının etkisiyle difüzyon artar ve bazı
tane sınırları ortadan kalkar. Isı etkisinin yüksek olduğu
kısımlarda taneler oldukça irileşirken, ısı etkisi giderek azaldıkça
tanelerde irileşme etkisi azalır.
ITAB (HAZ)

Kaynak Metali Esas Metal

İşlem görmemiş kaynaklı metalin mikroyapısı

 Şayet metal kaynaklanma sürecinden önce soğuk işlem
görmüş ise, ısının etkisiyle hemen toparlanma ve
çekirdeklenme olayları gerçekleşir. Sıcaklığın etkisiyle
yeniden kristalleşen taneler irileşmeye başlar. Belirli bir
uzaklıkta ısı etkisi yeterli güçte olmadığından soğuk
deforme olmuş tane yapısı bozulmaz.

ITAB (HAZ)

Kaynak Metali
Esas Metal

Soğuk şekillendirilmiş metalin kaynaklı mikroyapısı

Kaynaklanmış metal malzeme mukavemet bakımından
incelendiğinde, ısı tesiri altındaki bölgede meydana gelen
tane irileşmesinden dolayı mukavemetinde azalmanın
gerçekleştiği görülür. Uygulamada bu konu göz ardı
edilmemelidir.
Soğuk işlem görmüş malzemelerin kaynağında,
mukavemet yeniden kristalleşen kısımda azalır. Bunun
sebebi soğuk işlem etkilerinin ortadan kalkmasıdır.

Yaşlandırma ile mukavemet kazandırılan alaşımlarda da

ITAB bölgesinin mukavemetinde bir miktar azalma olur.
 Sade Karbonlu Çeliklerin Kaynağı

Faz Dönüşümüne Yeniden Kristalleşmiş

Uğramış Bölge Bölge

Kaynak Metali Esas Metal

Demir allotropik dönüşüme sahip bir metal olduğu için, öncelikle bir
faz dönüşümünün gerçekleştiği bölge, daha sonra yeniden
kristalleşen kısım ve daha sonra soğuk deformasyon bölgesi gözlenir.
 Düşük Karbonlu Çeliklerin Kaynağı

Sıcaklık kaynak metaline yakın bölgede A3 eğrisi

üzerindedir. Yapı tamamen γ fazına dönüşür . Katılaşma
esnasında ise iri taneli α + P yapı oluşur.
Sıcaklığın A1 – A3 (723-825°C) arasında kaldığı 2 nolu
bölgede, yapı α + γ olur. Soğuma sırasında γ → α + P e
dönüşür. Yapı başlangıca oranla daha ince tanelidir ve perlit
taneleri parçalanmış durumdadır.
Sıcaklığın 723°C ulaşmadığı 1 nolu bölgede hiçbir değişiklik
meydana gelmez.
 Düşük karbonlu çeliklerin kaynağında dikkat
edilmesi gereken konulardan biri Martenzit oluşma
riskidir.

Martenzit, ostenit fazının hızlı soğuması ile oluşur.

Martenzit, Fe-C sisteminde en sert, en mukavim fakat
kırılgan bir fazdır. Malzeme düşük karbonlu ( < 0,20 %C)
çelik olsa bile, kaynaklanma sürecinde oluşan az miktarda
ostenit fazı martenzit oluşturmak için yeterli karbon oranına
sahiptir. Hızlı soğuduğu taktirde ferrit tanelerinin etrafını
saran bir martenzit ağı oluşma tehlikesi vardır.
Deney Numuneleri
Soğuk Deformasyon görmüş
numunelerin birer yarılarına, 650°C
de 1 saat süreli Yeniden Kristalleşme
Tavı uygulanmıştır.
Metalografik Hazırlama ve
İnceleme
 Zımparalama
 Parlatma
 Dağlama
 Mikroskobik İnceleme
 SİZDEN İSTENİLEN
• Yeniden kristalleşme ve Kaynaklı malzemelerin
mikroyapılarını inceleyiniz.
• Soğuk Deforme edilen ve Yeniden Kristalleşme Tavı
uygulanan malzemelerin şematik mikroyapılarını çiziniz.
• Numunelerin mukavemet değerlerini (ikili) kıyaslayınız.
İkili kıyaslama sonucunda yüksek mukavemetin sebebini
belirtiniz.
• Yapılan tavlamanın (650°C de 1 saat) malzemelere olan
etkilerini ve işlemin başarılı olup olmadığını, başarılı olmadı
ise önerilerinizi raporunuzda belirtiniz.
• İncelediğiniz kaynaklı numunelerde gördüğünüz yapısal
değişimleri ve kusurlu bölgeleri değerlendiriniz.