Nurşen Adak - Sosyal Problemler Sosyolojisi Dünyadan Ve Türkiye'den Örnekler

S
OSY
AL
P
ROBLE
MLER
S
OS
Dü
n
Y
O
y
L
a
d
O
a
Jİ
S
nv
İ
eTü
rki
ye’
de
nÖr
nek
ler
E
dit
örNu
: r
şenA
dak
S
evi
nçGü
çlüAki
fÖz
tür
kA zi
zeB
ayga
lB eg
ümKöseCi
hanA
kka
yaC i
hanE
rta
n
E
li
fAk
doğan
oğl
u Mer
alTi
mur
tur
kanÖ z
geZe
ybe
koğ
luSene
mBurk
ay
SOSYAL PROBLEMLER SOSYOLOJİSİ:
Dünyadan ve Türkiye’den Örnekler
2. Baskı
Bu kitabın yayın hakkı SİYASAL KİTABEVİ’ne aittir. Yayınevinin ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmaksızın
kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz ve yayınlanamaz.
Sosyal Problemler Sosyolojisi: Dünyadan ve Türkiye’den Örnekler

Editör: Nurşen Adak
ISBN No: 978‐605‐5782‐11‐5
©Siyasal Kitabevi Tüm Hakları Saklıdır.
1. Baskı: Eylül 2009, Ankara
2. Baskı: Ekim 2016, Ankara
Siyasal Kitabevi‐Ünal Sevindik
Yayıncı Sertifika No: 14016
Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1
Kızılay‐Ankara
Tel: 0(312) 419 97 81 pbx
Faks: 0(312) 419 16 11
Baskı:
Desen Ofset A. Ş.
Sertifika No: 11289
Birlik Mah. 448. Cad. 476. Sk. No: 2
Çankaya/Ankara Tel: 0 (312) 496 43 43
Dağıtım:
Siyasal Kitabevi
Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1
Kızılay‐Ankara
Tel: 0 (312) 419 97 81 pbx
Faks: 0 (312) 419 16 11
http://www.siyasalkitap.com
Kaynakça Notu:
Adak, Nurşen (ed.)
Sosyal Problemler Sosyolojisi: Dünyadan ve Türkiye’den Örnekler: sosyoloji /
Nurşen Adak (ed.) . ‐‐ Ankara: Siyasal, 2009.
352 s., 24 cm.
978‐605‐5782‐11‐5
SOSYAL PROBLEMLER
SOSYOLOJİSİ:
Dünyadan ve
Türkiye’den Örnekler
Editör: Nurşen Adak
Sevinç Güçlü
Akif Öztürk
Azize Baygal
Begüm Köse
Cihan Akkaya
Cihan Ertan
Elif Akdoğanoğlu
Meral Timurturkan
Özge Zeybekoğlu
Senem Burkay
3
İçindekiler
Bölüm 1
Sosyoloji ve Sosyal Problemler ............................................................................ 15
GİRİŞ.......................................................................................................................... 15
SOSYOLOJİ VE SOSYAL PROBLEMLER ............................................................ 16
BİREYSEL VE SOSYAL PROBLEMLER ............................................................... 17
SOSYAL PROBLEM NEDİR? ................................................................................. 18
SOSYAL PROBLEMLERLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ............................. 21
Sapan Davranış ........................................................................................................ 21
Değer Çatışması ....................................................................................................... 22
Sosyal Çözülme ........................................................................................................ 23
Kurumsal Krizler ..................................................................................................... 23
SOSYAL PROBLEMLERE İLİŞKİN SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR ............... 24
İşlevselci Yaklaşım ................................................................................................... 25
Çatışmacı Yaklaşım ................................................................................................. 27
Etkileşimci Yaklaşım ............................................................................................... 28
SOSYAL PROBLEMLERİN GELECEĞİ ............................................................... 31
SOSYAL PROBLEMLERİN ÇÖZÜMÜ ................................................................. 32
KAYNAKÇA ............................................................................................................ 34
Bölüm 2
Sosyal Problem Boyutuyla Aile ........................................................................... 35
GİRİŞ.......................................................................................................................... 35
TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK AİLE ....................................................... 36
AİLE TÜRLERİ ......................................................................................................... 37
Geleneksel Geniş Aile.............................................................................................. 37
Çekirdek Aile............................................................................................................ 38
Çözülen Aile ............................................................................................................. 38
Parçalanmış Aile ...................................................................................................... 39
Tamamlanmamış Aile ............................................................................................. 39
5
AİLE KURUMUNA İLİŞKİN KAVRAMSAL ÇERÇEVELER ........................... 39
AİLEYE İLİŞKİN SOSYAL PROBLEMLER .......................................................... 42
Boşanma .................................................................................................................... 42
Tek‐Ebeveynli Aileler .............................................................................................. 46
Aile İçi Şiddet ve İstismar ....................................................................................... 48
Ailenin Yoksullaşması............................................................................................. 56
Aile Planlaması ........................................................................................................ 58
TÜRKİYE’ DE AİLE ................................................................................................. 60
Aile İle İlgili Sosyal Problemlere İlişkin Yapılmış Araştırmalar: Türkiye........ 60
ULUSLARARASI BAĞLAMDA AİLE .................................................................. 61
SONUÇ VE ÖNERİLER .......................................................................................... 62
KAYNAKÇA ............................................................................................................ 64
Bölüm 3
Küresel Problem: Eğitim ....................................................................................... 67
GİRİŞ.......................................................................................................................... 67
SOSYO TARİHSEL SÜREÇ İÇİNDE EĞİTİM...................................................... 69
Türkiye’de Modern Eğitim Sisteminin Gelişmesi ............................................... 71
EĞİTİM ALANINDA ORTAYA ÇIKAN PROBLEMLER .................................. 73
Eğitim Kademelerine Göre Eğitim Sistemi Sorunları ......................................... 75
Eğitimin Finansmanı ............................................................................................... 77
Eğitimde Fırsat Eşit(siz)liği .................................................................................... 79
Okullarda Görülen Şiddet ...................................................................................... 83
Engellilerin Eğitimi .................................................................................................. 85
EĞİTİMLE İLGİLİ PROBLEMLERE SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR .............. 86
Feminist Yaklaşım ................................................................................................... 92
SONUÇ: EĞİTİMİ GELİŞTİRMEYE YÖNELİK ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ............ 93
KAYNAKÇA ............................................................................................................ 97
6
Bölüm 4
Sağlıkta Sosyal Problemler ................................................................................... 99
GİRİŞ.......................................................................................................................... 99
SAĞLIK VE HASTALIK KAVRAMLARI .......................................................... 100
SAĞLIKLA İLGİLİ PROBLEMLERE SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR ........... 102
İşlevselci Yaklaşım ................................................................................................. 103
Çatışmacı Yaklaşım ............................................................................................... 104
Etkileşimci Yaklaşım ............................................................................................. 104
BİR PROBLEM ALANI OLARAK ....................................................................... 107
SAĞLIĞIN SOSYAL ORGANİZASYONU ........................................................ 107
Dünyada Sağlık Hizmetlerinin Organizasyonu ve Sorunlar ........................... 107
Türkiye’de Sağlık Hizmetlerinin Organizasyonu ve Sorunlar ........................ 109
Artan Sağlık Harcamaları ..................................................................................... 110
Sosyal Güvenceden Yoksunluk ........................................................................... 114
Sağlık Personeli ve Dağılımı ................................................................................ 115
SAĞLIKTA EŞİTSİZLİKLER ................................................................................ 116
YARDIMLI İNTİHAR VE ÖTENAZİ.................................................................. 122
AIDS ........................................................................................................................ 124
Aids ve Damgalanma ............................................................................................ 125
Dünyada ve Türkiye’de AIDS .............................................................................. 126
YAŞAMIN MEDİKALİZASYONU ..................................................................... 128
SONUÇ VE ÖNERİLER ........................................................................................ 129
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 131
Bölüm 5
Cinsiyet Eşitsizliği Sorunu ................................................................................. 135
GİRİŞ........................................................................................................................ 135
KAVRAMSAL ÇERÇEVE ..................................................................................... 137
“Toplumsal Cinsiyet” ve “Cinsiyet” Kavramı .................................................. 137
Cinsiyet Rolleri ....................................................................................................... 138
Ataerkillik (Patriarka) ........................................................................................... 139
TEORİK YAKLAŞIMLAR ..................................................................................... 139
İşlevselci Yaklaşım .......................................................................................................
Feminist Yaklaşım ................................................................................................. 140
CİNSİYET AYRIMCILIĞININ TARİHSEL GELİŞİMİ...................................... 143
ÖZEL VE KAMUSAL ALANDA CİNSİYETE DAYALI AYRIMCILIK ......... 145
Siyaset ...................................................................................................................... 145
Eğitim ...................................................................................................................... 148
İstihdam .................................................................................................................. 150
7
İstihdamın Sektörel Dağılımı ............................................................................... 153
Mesleki Dağılım ......................................................................................................154
KADINA YÖNELİK ŞİDDET ............................................................................... 156
SONUÇ.................................................................................................................... 158
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 159
Bölüm 6
Cinsellik ve Cinsel İfade ..................................................................................... 163
GİRİŞ........................................................................................................................ 163
Cinselliğin Sosyal İnşası ve Kontrolü.................................................................. 164
EŞCİNSELLİK ........................................................................................................ 165
Antik Yunan’da Eşcinsellik .................................................................................. 166
Yakın Tarihte ve Günümüzde Eşcinsellik .......................................................... 167
Türkiye’de Eşcinsellik ........................................................................................... 168
Bir Sosyal Hareket Olarak Eşcinsel Hareket ...................................................... 171
PORNOGRAFİ ....................................................................................................... 173
Pornografi, “Kadın” ve Feminizm....................................................................... 173
Pornografi, Şiddet ve Toplumsal Değerler ......................................................... 174
FAHİŞELİK ............................................................................................................. 175
Fahişelik, Çeşitlilik ve Şiddet ............................................................................... 176
SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR ........................................................................... 177
SONUÇ.................................................................................................................... 179
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 181
Bölüm 7
Kentsel Sosyal Problemler .................................................................................. 183
GİRİŞ........................................................................................................................ 183
KENT KAVRAMI VE KENTLERİN DOĞUŞU ................................................. 184
Kentleşme ............................................................................................................... 186
KURAMSAL AÇIKLAMALAR ........................................................................... 188
Çatışma Yaklaşımı ................................................................................................. 188
KENTLEŞMEYE İLİŞKİN SOSYOLOJİK KURAMLAR ................................... 189
Sosyal Kuram, Kapitalizmin Ortaya Çıkışı ve Kent .......................................... 189
Kentsel Ekoloji Kuramı ......................................................................................... 190
Kültürel Bir Form ve Bir Yaşam Biçimi Olarak Kentleşme .............................. 191
8
Kentleşme ve Yaratılmış Çevre Yaklaşımı ......................................................... 193
Küreselleşme ve Kent ............................................................................................ 195
KÜRESELLEŞME VE KENTSEL PROBLEMLER .............................................. 197
Gecekondu Sorunu ve Gecekondulaşma ........................................................... 198
Slum ve Gecekondu ............................................................................................... 199
Konut ve Barınma Sorunu .................................................................................... 200
Altyapı ve Ulaşım Sorunu .................................................................................... 201
Mekansal Kutuplaşma .......................................................................................... 201
Kentsel Yoksulluk .................................................................................................. 203
Kentsel İşsizlik........................................................................................................ 205
Kentsel Yenileme, Dönüşüm ve Soylulaştırma ................................................. 205
Kentleşme Olgusunun Suça Etkileri ................................................................... 206
Hızlı Kentleşme ve Sokakta Çalışan ve Yaşayan Çocuklar .............................. 207
SONUÇ.................................................................................................................... 208
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 210
Bölüm 8
Sosyal Bir Problem Olarak Yoksulluk ............................................................. 215
GİRİŞ........................................................................................................................ 215
YOKSULLUK KAVRAMI ..................................................................................... 217
SOSYO‐TARİHSEL BAĞLAMDA YOKSULLAR VE YOKSULLUK.............. 218
ULUSLARARASI BAĞLAMDA İNSANİ GELİŞME VE İNSANİ
YOKSULLUK ......................................................................................................... 221
YOKSULLUĞUN KÜRESELLEŞMESİ ............................................................... 225
YOKSULLUĞA ETKİ EDEN FAKTÖRLER ....................................................... 227
Demografik Unsurlar: Nüfus Baskısı, Hanehalkı Büyüklüğü ve Türü .......... 227
Eğitim ...................................................................................................................... 229
Sağlık ....................................................................................................................... 230
Gelir Dağılımı ......................................................................................................... 232
Göç ........................................................................................................................... 232
İşsizlik...................................................................................................................... 233
Ayrımcılık ............................................................................................................... 234
YOKSULLUK PROBLEMİNE SOSYOLOJİK YAKLAŞIM ............................... 235
YOKSULLUKLA MÜCADELE ............................................................................ 241
Dolaylı Politikalar .................................................................................................. 242
Dolaysız Politikalar ............................................................................................... 242
9
Uluslararası Politikalar ......................................................................................... 243
SONUÇ.................................................................................................................... 244
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 246
Bölüm 9
Alkol ve Uyuşturucu Madde Bağımlılığı ......................................................... 249
GİRİŞ........................................................................................................................ 249
UYUŞTURUCU MADDELER NELERDİR? ....................................................... 251
Alkol ........................................................................................................................ 251
Afyon ....................................................................................................................... 252
Morfin ...................................................................................................................... 253
Eroin ........................................................................................................................ 253
Esrar ......................................................................................................................... 253
Kokain ..................................................................................................................... 254
Amfetaminler ......................................................................................................... 255
Marihuana............................................................................................................... 256
Kafein ...................................................................................................................... 256
Tütün ....................................................................................................................... 257
Yatıştırıcılar ............................................................................................................ 257
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE ALKOL VE UYUŞTURUCU MADDE
KULLANIMININ YAYGINLIĞI ......................................................................... 258
Dünyada Alkol ve Uyuşturucu Madde Kullanımı ........................................... 258
Türkiye’de Alkol ve Uyuşturucu Madde Kullanımı......................................... 260
Türkiye’de Sık Kullanılan Uyuşturucu Maddeler............................................. 261
Bu Maddeleri Kimler Kullanıyor? ....................................................................... 263
BAĞIMLILIĞA YOL AÇAN ETKENLER
Psikolojik Etkenler ................................................................................................. 268
Kalıtımsal Etkenler ................................................................................................ 268
Sosyokültürel Etkenler .......................................................................................... 269
Elde Edilebilirlik .................................................................................................... 269
Kabul Edilebilirlik.................................................................................................. 269
Risk Alıcı Davranışlar ........................................................................................... 270
Sorunlardan Uzaklaşmak ..................................................................................... 270
ALKOL VE UYUŞTURUCU MADDE BAĞIMLILIĞINA YÖNELİK
SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR ........................................................................... 270
ALKOL VE UYUŞTURUCU MADDE KULLANIMININ TOPLUMSAL
SONUÇLARI .......................................................................................................... 274
10
Suç ............................................................................................................................ 274
Trafik Kazaları ........................................................................................................ 276
Sağlık ....................................................................................................................... 277
Ekonomik Kayıplar................................................................................................ 278
Ailesel Problemler ................................................................................................. 279
UYUŞTURUCU İLE MÜCADELE HAKKINDA GENEL BİLGİ..................... 280
Türkiye’de Yürütülmekte Olan Önleme Programları ...................................... 281
SONUÇ.................................................................................................................... 282
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 284
Bölüm 10
Sosyal Problem Görünümüyle Sapma ve Suç ................................................. 287
GİRİŞ........................................................................................................................ 287
SAPMA NEDİR? .................................................................................................... 288
SUÇ NEDİR? .......................................................................................................... 290
SUÇ DAVRANIŞINI AÇIKLAMAYA YÖNELİK GELİŞTİRİLEN
SOSYOLOJİK TEORİLER ..................................................................................... 291
Sosyal Yapı Teorileri.............................................................................................. 292
SOSYAL BİR PROBLEM OLARAK SUÇ ............................................................ 297
Suçun Maliyeti ....................................................................................................... 298
Suçun Ekonomik Maliyeti .................................................................................... 298
Suçun Sosyal Maliyeti: Suç Korkusu ................................................................... 299
SUÇ OLUŞUMUNDA ETKİLİ OLAN BAZI SOSYAL FAKTÖRLER ............ 301
Kentleşme ve Suç ................................................................................................... 301
İşsizlik ve Suç ......................................................................................................... 303
Eğitim ve Suç .......................................................................................................... 304
Eşitsizlik ve Suç ...................................................................................................... 306
SUÇ TÜRLERİ ........................................................................................................ 307
Şahsa Karşı İşlenen Suç Türleri ............................................................................ 307
Mala Karşı İşlenen Suç Türleri ............................................................................. 308
Kadın Suçluluğu .................................................................................................... 308
Çocuk Suçluluğu .................................................................................................... 310
Beyaz Yaka Suçları................................................................................................. 312
Bilişim Suçları ......................................................................................................... 314
POLİS TEŞKİLATI, ADLİ SİSTEM VE CEZAEVLERİNİN SUÇ
OLUŞUMUNU ÖNLEMEDEKİ ROLLERİ ......................................................... 317
Polis Teşkilatı ......................................................................................................... 318
Adli Sistem.............................................................................................................. 320
11
Cezaevleri ............................................................................................................... 320
SONUÇ.................................................................................................................... 322
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 324
Bölüm 11
Toplumsal Bir Problem Olarak Şiddet ............................................................ 327
GİRİŞ........................................................................................................................ 327
ŞİDDET.................................................................................................................... 328
Şiddet Türleri.......................................................................................................... 330
Şiddetin Kültürel Boyutu ve Türkiye .................................................................. 331
Sosyal Problem Olarak Şiddet.............................................................................. 332
Şiddeti Haklı Çıkarmanın Üç Genel Tipi............................................................ 332
Gerekli Şiddet ......................................................................................................... 332
Görev ve İtaat ......................................................................................................... 332
Hafifletici Durumlar .............................................................................................. 333
Şiddetin Toplumlara Göre Dağılımı.................................................................... 333
ŞİDDETE SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR.......................................................... 333
SPOR VE ŞİDDET .................................................................................................. 335
Sporda Şiddetin Ortaya Çıkmasına Neden Olan Unsurlar.............................. 338
Futbolda Şiddet: Fanatizm ve Holiganlık........................................................... 338
Sporda Şiddet Olgusuna Medyanın Etkisi ......................................................... 340
Futbolda Şiddetin Sunuluşu ................................................................................. 341
Türkiye’de Taraftarlık ve Şiddet .......................................................................... 342
TERÖRİZM ............................................................................................................. 343
Terörizm Türleri..................................................................................................... 345
Terörizmin Nedenleri ............................................................................................ 346
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME............................................................................ 347
KAYNAKÇA ........................................................................................................... 349
12
Sunuş
Günümüz toplumları, geçmiş toplumlarla kıyaslandığında pek çok konuda

daha şanslı gözükmektedir. Sağlık alanındaki yenilik ve gelişmeler anne ve
bebek ölümlülüğünü düşürdüğü gibi ortalama yaşam süresini uzatmış, top‐
lumların eğitim ve refah düzeyleri artmıştır. Ancak bu iyimser göstergeler
günümüz toplumlarının baş etmek zorunda kaldıkları sosyal problemlerin
azaldığı ya da önemini yitirdiği anlamını taşımamaktadır. Örneğin toplumla‐
rın eğitim ve gelir düzeyleri artmasına karşın eğitim eşitsizlikleri, gelir dağı‐
lımındaki dengesizlikler sürmekte, çocuklar dünyanın pek çok ülkesinde açlık
mücadelesi vermekte, kadın ve erkekler eşit hak ve özgürlüklere sahip olma‐
dığı gibi kadınlar ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmektedir. Birçok büyük
kentte can ve mal güvenliği sağlanamamakta, insanlar sokaklarda saldırı ve
şiddete maruz kalmakta, suç işleme oranları artmaktadır. Yoksulluk ve eşit‐
sizlikler sürmektedir. Örnekleri çoğaltmak mümkün, ancak kısaca burada
söylenmek istenen açlık, yoksulluk, eşitsizlik, şiddet ve artan suç oranlarının
günümüz dünyasının önemli sosyal problemleri olduğu gerçeği ve sosyal
problemlerin geçmişte var olduğu, değişse, farklılaşsa de gelecekte de var
olacağıdır.
Yüksek lisans eğitimim esnasında ilgi duymaya başladığım sosyal prob‐
lemler alanı akademik çalışmalarıma da yansıdı. Yüksek lisans tezimi intihar‐
lar, doktora tezimi de sağlıkla ilgili hazırladım. Daha sonra lisans ve yüksek
lisans düzeyinde sosyal problemlerle ilgili dersler vermeye başladım. 1990’lı
yılardan itibaren sosyoloji bölümlerinin sosyal problemlere artan ilgisi ve
konuya ilişkin yabancı dilde zengin bir literatür olmasına karşın sosyolojik
perspektifte hazırlanmış, yoksulluk, artan suç oranları, alkol ve madde ba‐
ğımlılığı, kentsel, eğitsel, ailevi sosyal problemleri aynı eserde toplayan Türk‐
çe kaynağın sınırlı sayıda olması Akdeniz Üniversitesi Sosyoloji Bölümü ele‐
manları olarak bizleri böyle bir çalışmayı hazırlamaya motive etmiştir. Bö‐
13
lümde oluşan mevcut birikimin konuya ilgi duyan öğrenci, akademisyen ve
toplumun ilgili kesimlerine ulaştırmak hedeflenmiştir.
Kitapta günümüz toplumlarının önemli sosyal problemleri tanımlanıp,
analiz edilerek toplumlararası kıyaslamalara yer verilecek, sosyolojik yakla‐
şımların incelenen problemi ele alış tarzı değerlendirilerek geleceğe ilişkin
kestirimlere dayalı olarak olası çözümler önerilecektir.
Kitabın hazırlanmasına katkı sağlayan tüm meslektaşlarıma ve kitabı
okuyucu ile buluşturan Siyasal Kitabevine teşekkür ederim.
Doç. Dr. Nurşen ADAK

Editör
14
Bölüm 1
Sosyoloji ve Sosyal Problemler
Doç. Dr. Nurşen Adak
GİRİŞ
Sosyoloji, sanayi devrimi ve Fransız ihtilali sonucu Batı’nın yaşadığı ekono‐

mik ve siyasi değişim/gelişimler sonucu ortaya çıkan toplumsal sorunları
(bilimsel olarak) incelemek, açıklamak ve çözüm bulmak iddiasında olan bir
bilim dalıdır. Günümüz toplumları sanayi ötesi toplumlar olarak adlandırıl‐
maktadır. Toplumlar zaman içinde çeşitli değişikliklere uğradı, yapıları, işlev‐
leri değişti. Değişen toplumla birlikte sosyal problemler de değişti. Değişme‐
yen şey ise sosyolojinin sosyal problemlere ilgisidir. Günümüz sosyologları‐
nın önemli araştırma alanlarından birisi de sosyal problemlerdir.
Bu bölümde öncelikle sosyal problem nedir? Sorusuna cevap aranarak,
bireysel ve sosyal problemler ayrımı yapılacak, daha sonra sosyal problemler‐
le yakından ilgili sapan davranış, değer çatışması, sosyal çözülme, kurumsal
kriz gibi kavramlara açıklık getirilecektir. Daha sonra işlevselci, çatışmacı ve
etkileşimci yaklaşımların sosyal problemleri nasıl ele aldıkları incelenecektir.
Çalışma sosyal problemlerin geleceğine ilişkin görüşler ve sosyal problemle‐
rin çözümü konularının irdelenmesiyle tamamlanacaktır.

Akdeniz Üniversitesi Fen‐Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü
E mail: nadak@akdeniz.edu.tr
15
SOSYOLOJİ VE SOSYAL PROBLEMLER
Günümüz toplumları, geçmiş toplumlarla kıyaslandığında pek çok konuda

daha şanslı gözükmektedir. Sağlık alanındaki yenilik ve gelişmeler anne ve
bebek ölümünü düşürdüğü gibi ortalama yaşam süresini uzatmış, toplumla‐
rın eğitim ve refah düzeyleri artmıştır. Ancak bu iyimser göstergeler günü‐
müz toplumlarının baş etmek zorunda kaldıkları sosyal problemlerinin azal‐
dığı ya da önemini yitirdiği anlamını taşımamaktadır. Örneğin toplumların
eğitim ve gelir düzeyleri artmasına karşın eğitim eşitsizlikleri, gelir dağılı‐
mındaki dengesizlikler sürmekte, çocuklar dünyanın pek çok ülkesinde açlık
mücadelesi vermekte, kadın ve erkekler eşit hak ve özgürlüklere sahip olma‐
dığı gibi kadınlar ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmektedir. Birçok büyük
kentte can ve mal güvenliği sağlanamamakta, insanlar sokaklarda saldırı ve
şiddete maruz kalmakta, suç işleme oranları artmaktadır. Yoksulluk ve eşit‐
sizlikler sürmektedir. Örnekleri çoğaltmak mümkün ancak kısaca burada
söylenmek istenen açlık, yoksulluk, eşitsizlik, şiddet ve artan suç oranlarının
günümüz dünyasının önemli sosyal problemleri olduğu gerçeği ve sosyal
problemlerin geçmişte var olduğu, değişse, farklılaşsa de gelecekte de var
olacağıdır.
Günümüzde teknolojik gelişmelerin her alanda yaygınlaşması, özellikle
kitle iletişim araçlarının etkisi, kentleşme endüstrileşme, iç ve dış göçler, hızlı
nüfus artışı gibi faktörler sosyal sistemi etkileyerek kurumların yapısında,
fonksiyonlarında ve mikro düzeyde bireylerarası ilişkilerde değişmeler mey‐
dana getirmiştir. Bu değişmeler her alanda olumlu sonuçlar getirmemiş bazı
sosyal problemlerin ortaya çıkmasına veya daha önce var olan sosyal prob‐
lemlerin daha büyük boyutlara ulaşmasına neden olmuştur (İçli,
http://.caginpolisi.com.tr/70/8‐9)
Her toplum kendine özgü sosyal problemlere sahiptir ve onlarla baş et‐
mek için stratejiler geliştirmektedir. Sosyal problemler konusunda sosyoloji‐
nin rolü nedir? Ya da neden sosyologlar olarak sosyal problemler konusunda
çalışalım? Glassman ve arkadaşlarının (2006: 2‐4) bu konudaki görüşleri özet‐
le şöyledir:
1. Belli bir toplumun problemleri o toplum hakkında önemli bilgiler verir.
Sosyolojinin hikmeti şeylerin göründükleri gibi olmadığıdır. Nitekim sosyolo‐
jik mercekle sosyal problemlere bakıldığında bazı sürprizlerle karşılaşılabilir.
2. Sosyal problemleri çalışmanın ikinci bir nedeni daha kişiseldir ancak
oldukça önemlidir. Sosyal problemleri çalışma yoluyla kişiler olarak ilişkile‐
rimizde sahip olduğumuz durumlar üzerinde daha geniş bir perspektif sağla‐
rız. Wright Mills’in terimleriyle: sosyolojik imgelem: kişisel sorunları kamusal
sorunlar olarak görebilmek. Sosyal problemler daima toplumun belli sosyal
16
ortamları içinde çalışılmak zorundadır ve baştanbaşa sosyal problemlerle
ilgili öğrenilenler herkese hayatını daha iyi idrak etmeyi sağlar.
3. Sosyal problemleri çalışmanın üçüncü nedeni problemlerin nedenlerini
anlama, olası çözümlere de yol gösterici olabilir.
4. Global perspektifte sosyal problemler çalışıldığı zaman diğer insanların
da aynı problemlerle nasıl baş etmeye çalıştıkları veya nasıl o problemden
korundukları görülebilir. Belki de verilen problem pek çok toplum için bölge‐
seldir (endemic). Eğer öyleyse bir toplumda ortaya konan bir çözüm diğerine
de yardımcı olabilir.
BİREYSEL VE SOSYAL PROBLEMLER
Sosyal problem nedir? Sorusunu cevaplamadan önce bireysel problemler ve

sosyal problemler arasında bir ayrım yapmak gerekir. Mills, sosyolojik imge‐
lem sürecini bireysel problemler ile sosyal problemler arasında bir ayrım ya‐
parak, bağlantıların görülebilmesine olanak sağlamıştır. Mills, sosyolojik im‐
gelem kavramıyla, bireylerin ilk bakışta özel olarak algılanan sorunları ile
tarihsel perspektifle şekillenmiş sosyal ve kültürel yapılar arasındaki bağlantı‐
lar olduğunu savunur. Bireysel yaşamlar, aslında tarihi değişik yapılara sahip
sosyal hayatın bir yansımasıdır. Mills bireylerin kendi deneyimlerini, ancak
kendi tarihsel dönemleri içersinde değerlendirebildikleri durumda tam olarak
anlayabileceklerini ifade etmektedir. Böylece sosyolojik imgelem, sorunları
“tarihi ve biyografiyi ve toplum içinde bu ikisi arasındaki ilişkiyi kavramamı‐
zı” sağlayacaktır. Bireysel sorunlar; bireyin içinde yaşadığı çevresiyle ve baş‐
ka insanlarla olan ilişkilerinde yaşadığı sıkıntılardır. Toplumsal sorunlar ise;
bir bütün olarak tarihsel toplum ve toplumsal ve tarihsel hayatın daha büyük
yapılarını oluşturmak üzere iç içe girip birbirini etkileyen çeşitli çevreler ile
ilgili meselelerdir (Wallace ve Wolf, 2004: 125) Mills, iyi sosyolojik çalışmalar
yapabilmek için bu kavramlaştırdığı sosyolojik imgeleme sahip olmak gerek‐
tiğini savunmuştur.
Sosyolojik imgelem, sahibine daha geniş tarihsel tabloyu, çeşitli bireyle‐
rin içsel yaşamları ve dışsal kariyerleri için taşıdığı anlam açısından anlama
yetisi sağlar. Bireylere günlük yaşantılarının kargaşasında, toplumsal konum‐
ları hakkında yanlış bilinçlenmelerini dikkate alma olanağı sağlar… Böylece,
bireylerin kişisel zorlukları, açık sorunlar üzerinde odaklanır ve halkın kayıt‐
sızlığı, kamusal sorunlarla ilgilenmeye dönüştürülür” (Mills, 1959’dan akta‐
ran Poloma, 1993: 285) Giddens’ın yorumuyla sosyolojik imgelem: “Sosyolojik
olarak düşünmeyi öğrenmek – başka deyişle, daha geniş bir görüşle bakmak –
düş gücünün işlenmesidir. (...) Sosyolojik düş gücü bizden, her şeyden önce,
kendimizi gündelik yaşantılarımızın bildik sıradanlığından, yeni bir bakış ile
uzaklaştırarak düşünmeyi gerektirir. Bizim, yalnızca bireyi ilgilendirir görü‐
17
nen pek çok olayın gerçekte daha geniş sorunları yansıttığını görebilmemizi
sağlar” (Giddens,2000: 4‐5). Örnek olarak işsizlik konusu ele alındığında ilk
bakışta bireysel bir problem olarak görülebilir. İşsiz bir kişi bireysel sıkıntılara
ve zorluklara sahiptir. Bu kişinin işsizlik sorununun çözümü son durumunu
incelemeyi, hünerlerini gözden geçirmeyi, iş fırsatlarını değerlendirmeyi ve
başvurularda bulunmayı içerir. Bu kişinin işsizlik sorununun çözümü son
durumunu gözden geçirmeyi, hünerlerini yeniden değerlendirmeyi, iş fırsat‐
larını değerlendirmeyi ve başvurularda bulunmayı içerir. Yeni bir iş buldu‐
ğunda sorun ortadan kalkar. Ancak yüksek işsizlik oranlarına sahip devletler
ne yapar? Bu sadece bir kişiyi ilgilendirmez, binlerce milyonlarca kişiyi ilgi‐
lendirir. Böylece kişisel problemler kamu sorunlarına, sosyal problemlere
dönüşür. Bu sadece pek çok kişinin bu sorundan etkilenmesiyle sınırlı değil‐
dir; bazen sorunlar kamusal değerleri tehdit eder hale gelebilir. İşsizlik eko‐
nomik güven duygumuzu tehdit eder. Herkesin çok çalışarak başarılı olacağı
inancına meydan okur. İşsizlik bir işe sahip olmayanlara karşı toplumun yü‐
kümlülükleri hakkındaki soruları artırır (Leon‐Guerrero, 2005: 2). İşte sosyo‐
lojik imgelem, incelenilen konu her ne olursa olsun, kendi iç tutarlılığı dikkate
alınarak, konunun ait olduğu kültürün özelliklerini, zaman ve uzam göz
önüne alınarak, objektiflikle değerlendirme yoluyla, mikro ve makro düzeyle‐
rin de birlikte kullanımıyla karşımıza çıkacak olan tablonun gerçeğe en yakın
haline bakabilmemizi sağlamaktadır. Bu bağlamda sosyal problemlerin anali‐
zine katkıda bulunmaktadır.
SOSYAL PROBLEM NEDİR?
Sosyal problemlere ilgi duyan sosyologların öncelikle sosyal problemin ne

olduğu ve hangi ölçütlere göre bazı sosyal olguların sosyal problem olarak
tanımlandığının açıklaması gerekir. Ancak sosyologların hem fikir olduğu bir
sosyal problem tanımı vermek güç gözükmektedir. Bu nedenle birkaç farklı
tanıma yer verilecektir.
Sosyal problem, toplum tarafından yaratılan ve toplum tarafından çözü‐
len en azından etkisi hafifletilen bir koşuldur (Jamrozik; Nocella, 1998)
Etkili bir grup sosyal bir koşulu değerlerine tehdit olarak tanımladığında;
çok sayıda kişi bu koşuldan etkilendiğinde ve söz konusu koşul kolektif ey‐
lem tarafından düzeltilebileceği zaman bir sosyal problem var olur (Kelleher,
2004: 10).
Günlük yaşamda insanlar pek çok problemle karşılaşırlar ancak bunların
hepsini sosyolojik açıdan sosyal problem olarak tanımlamak doğru değildir.
Poplin (1978: 4) bir sosyal problemi, topluma veya toplumu oluşturan grup ve
kurumlara tehdit içeren bir davranış modeli olarak tanımlar. Örneğin deprem
ve kasırgalar sıklıkla yaşamı alt üst eder, düzenli sosyal davranış modellerini
18
parçalar ve bozar. Ancak deprem ve kasırgalar sosyal problem değildir. Çün‐
kü bir davranış modeli içermezler ve sosyal etkileşim sonucu ortaya çıkmaz‐
lar; insan davranışlarının değiştirilmesi yoluyla ortadan kaldırılamazlar. Bir
problemin sosyal problem olabilmesi için insanların müdahil olduğu bir dav‐
ranış modelini içermesi gerekir. Ancak deprem ve kasırga gibi doğal afetler
sosyal problemlere neden olabilirler. Örneğin ciddi bir depremin hemen ar‐
dından yağmalama oranları ve hırsızlık artabilir, çabuk zengin olmak için
fırsat arayışında olanlar güya zarar görmüş, acı çeken insanlara yardım etme
bahanesiyle afet bölgelerini istila edebilirler. Diğer taraftan suç açık bir sosyal
problemdir çünkü bir birey veya grup tarafından diğer birey ve grupların
haklarını tehdit eden ve ihlal eden ve sosyal düzeni bozan bir davranış mode‐
li içerir.
Pek çok kişi sosyal problemi, topluma zarar veren durumlar olarak dü‐
şünür ancak konu bu kadar basit değildir, böyle gündelik terimler olarak
“zarar” ve “toplum” kelimelerinin anlamları açık olmaktan uzaktır. Bazı in‐
sanların zararlı sosyal problemler olarak gördüğü durumlar toplumdaki di‐
ğerleri için yararlı olabilir (Coleman, 1998: 2). Örneğin hava kirliliğini düşüne‐
lim. Bir tarafta otomobil üreticileri otomobiller üzerindeki kirlenme karşıtı
düzenlemeye ihtiyaç duyan yasaların maliyetleri artırdığı, enflasyonu uyar‐
dığı için devletin serbest girişimciliği düzenlemesini bir sosyal problem ola‐
rak tartışabilir diğer tarafta kirlenen şehrin sakinleri, hükümetlerin zararlı
hava yayan otomobilleri yasaklamada başarısızlığının bir sosyal problem
olduğunu düşünebilir. Atıklar insanların sağlığı ve refahı için zararlar yarat‐
tığı için zehirli otomobil atıklarını devletin yasaklamamasını, başarısızlık ve
sosyal problem olarak görürler Bir insanın sosyal problemi diğer bir insanın
çözümüdür. Açıkçası bazı insanlar kendi çıkarlarına zararlı veya zararlı gö‐
rünen bazı şeyleri sosyal problem olarak tanımlar (Coleman, 1998: 2).
Manis’de sosyal problemi zarar bağlamında tanımlamıştır. O’na göre
sosyal problem, bilimsel araştırma tarafından ispatlanmış insan iyiliği için
zararlı olan değerler ve sosyal koşullardır (Manis, 1976: 25). Manis tanımla‐
masında sosyal probleme objektif bir yaklaşımla ampirik dünyada tehdit
edici ve zararlı koşullar üzerine odaklanır. Bu perspektiften sosyal problem‐
ler, bu koşullar hakkındaki sosyal ilgi ve halk farkındalığından bağımsız ola‐
rak var olur. Bunun anlamı halk ya da politikacılar bu koşulları problem ola‐
rak görmeseler bile sosyal bilimciler, sosyal problemleri ölçme ve belirleme
gücüne sahiptir.
Spector ve Kitsuse’nin (1977: 75) yapısalcı tanımlamasına göre, sosyal
problem, belli varsayılan durumlarla ilgili olarak istek ve şikâyetlerini bildi‐
ren birey veya grupların aktiviteleri olarak tanımlanır.
19
En yaygın kabul edilen tanımlardan birisi de Fuller ve Myers’in (1941:
320) tanımlamalarıdır: Belli bir koşulun çok sayıda kişi tarafından paylaşılan
normlardan bir sapma olarak tanımlanmasıdır. Böylece her sosyal problem
objektif bir durum (koşul) ve sübjektif bir tanımlamadan oluşur. Objektif
koşullar varlığı ve büyüklüğü tarafsız ve eğitimli gözlemciler tarafından
kontrol edilebilen, doğrulanabilen durumlardır. Örneğin doğum oranı, işsiz‐
lik vb. Sübjektif tanımlama belirli kişilerin bir durumu paylaşılan belirli de‐
ğerlere tehdit olarak görmesidir. Örneğin, bazı bireyler için düşükler sorun
olabilirken, bazıları için olmayabilir. Sonuçta bu tanımlama hem objektif hem
de sübjektif unsurlara sahiptir.
Loseke (1999: 5‐7), sosyal problemleri halk algılamalarına odaklı tanım‐
lama girişiminde, sosyal problemi tanımlamak için dört temel unsur olduğu‐
nu ifade etmektedir. Bunlar:
1. Sosyal problemler bazı şeylerin yanlış olduğunu göstermek için kullanılır.
Sosyal problemler olumsuz sosyal koşulları içeren oldukça kötü sorun alanla‐
rının adıdır. Örneğin iyi sağlık koşulları, refah, eşitlik, mutlu aileler popüler
anlayışta soysal problemler değildir. Sosyal problem terimi sorun (bela,
trouble) belirtmek için kullanılır.
2. Sosyal problemlerin ikinci bölümü kaba (harsh) ve istenmeyen, önem‐
senmeyen gibi görünür: Bir koşula sosyal problem statüsü verilmiş olması için o
koşulların yaygın olması yani birkaç kişiden daha fazlasının etkilenmesi, incinmesi
gerekir. Örneğin bir kişinin toplumda işsiz kalması sosyal bir problem değil‐
dir. Ancak bir toplumda çok sayıda işsiz varsa ancak o zaman işsizlik bir sos‐
yal problem haline gelir. Bazı koşulların sosyal problem olması için anlamlı
sayıda insanı etkilemesi gerekir.
3. Sosyal problemler tanımlaması bir miktar iyimserlik içerir. Sosyal problem‐
ler olarak adlandırılan koşullar değiştirilmesi mümkün düşünülen özellikleri
paylaşırlar. Bu sorunlar insanların neden olduğu düşünülen sorunlardır bu
nedenle insanlar tarafından değiştirilebilirler. Ölüm durumu ele alınırsa ke‐
sinlikle güç ve yaygın ama değiştirilemez bir durumdur. Bu nedenle ölüm
sosyal bir problem değildir. Deprem, fırtına gibi doğal afetler acaba sosyal
problem midir? Bunlar insanlar tarafından engellenemeyeceklerine göre sos‐
yal problemler değildir. Ancak bu afetler sonucu ortaya çıkabilecek, açlık,
yoksulluk, salgın hastalıklar birer sosyal problemdir. Sosyal problemler teri‐
mi, güç durumların insanlar tarafından belirlenmiş olduğuna inanıldığında
kullanılır.
4. Sosyal problemler tanımlamasının dördüncü parçası sosyal problem de‐
ğiştirilebileceğine inanılan koşulların adıdır. Bu oldukça mantıklıdır. Eğer bir
durum sorun ise ve sıklıkla ortaya çıkıyorsa yani yaygınsa ve değiştirilebile‐
cek bir durumsa o zaman değiştirilmelidir. Bir şeyin sosyal problem olduğu‐
20
nu söylemek onunla ilgili bir şey yapılması gerektiği konusunda duruş al‐
maktır.
Yapılan tanımlamaları sınıflandıracak olursak Objektif tanımlama
(Manis’in tanımlaması), yapısalcı tanımlama (Spector ve Kitsuse’nin), objektif
ve subjektif öğeler taşıyan karma tanımlama (Fuller’in tanımlaması) olmak
üzere temel olarak üç tip sosyal problem tanımıyla karşılaşılmaktadır.
SOSYAL PROBLEMLERLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
Sosyal problemler incelenirken sapan davranış, değer çatışması, sosyal çö‐

zülme, kurumsal kriz, sosyal patoloji vb kavramlara sıkça başvurulur. Bu
kavramların ne anlama geldiklerinin kısaca tanımlanması sosyal problemler
konusunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.
Sapan Davranış
Sapma; “doğru, gerekli veya iyi olandan sapma; normdan, normalden, kültü‐
rel açıdan kabul edilebilir olandan ayrılma” (Budak, 2000: 657) biçiminde tanımla‐
nırken, sosyal sapma ise; “bir toplumda, sosyal kabul görmüş ve yaşama tarzının
parçası olmuş değer hükümlerinden ve davranışlardan uzaklaşma” (Erkal, 1997:
256) olarak tarif edilebilir. Sapmayla ilgili literatür incelendiğinde objektif ve
sübjektif bir olgu olarak sapma olmak üzere iki farklı yaklaşım görülür:
Objektif bir olgu olarak sapmayı ele alanlar, incelenen toplumun normları‐
na, değerlerine, normal tanımlarına eğilir ve bunlardan sapan her tutum,
davranış ve düşünce sapma olarak değerlendirilir. Bu yaklaşım üç sayıltıya
dayanır: 1.Toplumlardaki normlar, değerler, normal tanımlamaları üzerin‐
de bir uzlaşma vardır. Bu uzlaşma sapmanın tanımlanmasını kolaylaştırır.
2. Sapma, kınama, dedikodu, yasal eylem veya tedavi gibi yaptırımları ha‐
rekete geçirir. 3. Sapmaya karşı gösterilen tepki toplumun ortak değer ve
normlarını, normal tanımlarını pekiştirir. Sübjektif bir sorunsal olarak
sapma, toplumda mevcut sosyal tanımların neler olduğunu, bu tanımla‐
rın/etiketlerin taraflar arasındaki etkileşimi nasıl etkilediğini sorgularlar.
Bu bağlamda, bir yanda etiketi yapıştıran kişinin bakış açısını hangi etken‐
lere göre o etiketi yapıştırmakta olduğunu incelerken, bir yandan da bir kez
etiketlenen kişinin toplumda nasıl görülmeye başlandığını, o kişiye diğerle‐
rinin nasıl davranmaya yöneldiklerini ve bu eylemlerinin sonuçlarının ne‐
ler olduğunu incelemeye alırlar. Ayrıca etiketlenen kişinin perspektif ve
tepkilerini incelerler (Rubington and Weinberg 1969’dan aktaran Çelebi,
1994: 188‐189).
21
Görüldüğü üzere objektif bir olgu olarak sapma ele alındığında sapan
davranış içerisindeki birey ve onun sosyo‐ekonomik koşulları göz önünde
tutulurken, subjektif bir olgu olarak sapmada ise daha çok sapan davranışın
ve sapan davranış içerisindeki bireyin etiketlenmesi süreci incelenmektedir.
Örneğin sosyal bir problem olarak alkolizm incelenirken birinci tanımlamayı
(objektif bir olgu olarak sapma) benimseyenler, alkoliklerin hangi sosyal
norm ve değerlere uymadıkları veya alkoliklerin çözülen ailelerden veya
olumsuz sosyo‐ekonomik çevrelerden gelip gelmediklerini araştırırken, ikinci
tanımlamayı (subjektif bir olgu olarak sapma) benimseyenler daha çok kimle‐
re alkolik etiketinin yapıştırıldığı, kimlerin bu etiketlemeyi yaptığı üzerinde
odaklanırlar.
Değer Çatışması
Değer, kişilerin düşünce, tutum ve davranışlarında birer ölçüt olarak orta‐
ya çıkan, sosyal yaşamın vazgeçilmez öğeleridir. Değer en basit tanımıyla top‐
lumda uygun olanı ve olmayanı gösteren fikirlerdir. Bir toplumun üyelerinin
ulaşmayı ve devam ettirmeyi uygun bulduğu şeylere işaret eder. Neyin iyi,
güzel ve doğru; neyin kötü, çirkin ve yanlış olduğunu gösteren ölçütlerdir.
Eşitlik, özgürlük, vatanseverlik birer değerdir. Değer çatışmasına geçmeden
değer kavramıyla yakından ilgili inanç ve tutum kavramlarını açıklamak fayda‐
lı olacaktır. İnanç bir düşünceye gönülden bağlı bulunma; birine duyulan gü‐
ven, inanma duygusudur. İnanç neyin doğru olduğunu gösteren fikirlerdir ve
kişiden kişiye, toplumdan topluma değişir. İnsanların başarı için eşit şanslara
sahip olması ve başarısız olanların isteksiz ve yeteneksiz oldukları düşünceleri
inançtır. Tutum ise bireye atfedilen bir nesneye ilişkin düşünce, duygu ve muh‐
temelen davranışlarını organize eden bir eğilime işaret etmek için kullanılır.
Örneğin alkol kullanmaktan nefret etmek, tek eşliliği benimsemek gibi. Bir
toplumda var olan değer, inanç ve tutumlar insanların toplumsal koşullara
ilişkin öznel tepkilerini gösterir. Değişen değer, inanç ve tutumlara bağlı olarak
nelerin sosyal problem olarak kabul edildiği de değişir.
Karmaşık, heterojen toplumlar, farklı değerlere sahip gruplardan oluşur.
Toplumun farklı kesimlerini oluşturan bu grupların değerleri zaman zaman
çatışabilir. Bazı değer yönelimleri tüm toplum tarafından paylaşılırken bazıla‐
rı paylaşılmaz o zaman da değer çatışmaları ortaya çıkar. Bazı sosyologlar,
sosyal problemlerin temelinde değerlerdeki farklılıkların yattığını ileri sürer.
Bireysel ve toplumsal düzeydeki çatışma, hızla değişen kültürde ve toplumda
değerler ve normlar seti birbiriyle rekabet ettiğinde ortaya çıkar. Örneğin
ailenin birincil olarak geçimini sağlaması gerekenin erkek olduğunu öğrene‐
rek toplumsallaşırız. Bu değer erkeğin kadından daha çok para kazanması
gerektiği inancına neden olur. Kadınlar erkek rolüne ilişkin bu tanımlamayı
22
kabul ettiği sürece cinsiyetçilik sosyal bir problem olarak tanımlanmaz. Ancak
günümüzde artan sayıda kadın, kadınların da ekonomik olarak başarılı ola‐
cağına inanmaktadır. Bu değer erkeklerin baskın olduğu iş piyasası düşünce‐
siyle çatışmaktadır. Bu değer çatışması noktasında sosyal bir problem olarak
cinsiyetçilik ortaya çıkmaktadır.
Çatışmacı yaklaşımı benimseyenlere göre toplum, problemleri, çatışan
gruplar arasındaki gücü eşitleyerek çözer. Güçteki eşitsizlik, sosyal problem‐
leri uzatır ve sürdürür, daha güçlü grup, daha az güçlü grubun sosyal duru‐
mundan yararlanır.
Sosyal Çözülme
Sosyal çözülme, toplumda var olan işbirliği, ortak değerler, inançlar bir‐
lik ve disiplinin çökmesidir. Toplumu ayakta tutan kuralların bağlayıcılığının
azalmasıdır. Temelde kötümser bir özellik taşır ve tehlikeli bir duruma işaret
eder (Kızılçelik; Erjem, 1992: 371). Bazı sosyologlar, sosyal problemlerin altın‐
da yatan neden olarak sosyal çözülmeyi yani geleneksel sosyal normların
bozulması ya da çürümesini görürler. Bu yaklaşım, toplumun göreli olarak
sabit, güçlü, iyi bütünleşmiş, her elemanın sistemin devamı için bir fonksiyo‐
na sahip olduğu varsayımına dayanır. Sosyal problemlerin çözümü de siste‐
min parçalarının daha iyi fonksiyon görmeleriyle sağlanır.
Toplumlar hızlı bir şekilde değişmektedir. Ancak toplumu oluşturan
tüm parçalar aynı hızda değişmez, bazıları hızlı değişime ayak uydururken
bazıları daha yavaş değişir. Buna bağlı olarak toplumu oluşturan parçalar
arasında koordinasyon yokluğu sosyal çözülmeye neden olarak sosyal prob‐
lemleri artırabilir (Poplin, 1978: 14). Yaşlılık sorunu ele alınacak olursa, gele‐
neksel toplumlarda yaşlılar çocukları ve torunlarıyla birlikte aynı çatı altında
yaşar ve ihtiyaçları aile içinde giderilirdi. Endüstrileşme ve hızlı kentleşme
toplum üzerinde önemli değişmelere neden olmuş, günümüz toplumlarında
geleneksel geniş aile yerini çekirdek aileye bırakmıştır. Böylece eskiden aile
içinde bakım, beslenme gibi ihtiyaçları karşılanan yaşlıların bakımı kentlerde
sosyal bir problem haline gelmiştir.
Kurumsal Krizler
Toplumsal kurum, bir toplumdaki insanların bir ya da daha fazla uzun
süreli temel gereksinmelerini karşılamalarına olanak sağlayan, davranış ve
uygulama biçimlerinin kalıcı örgütlülüğüdür (Ergil, 1984:193). Toplu olarak
değerlendirildiklerinde, kurumlar, kültür ve toplumun görece sabit yapısal
çerçeveleridir. Aile, eğitim, din, hukuk, ekonomik düzen ve yönetim gibi ör‐
gütlü sistemler, toplumsal kurumların en iyi örnekleridir. Bütün bunlar, bi‐
reylerin kişisel ve sosyal gereksinimlerini karşıladıkları, gerekli, uyumlu et‐
23
kinliklerin, karşılıklı ve ortaklaşa uygulamaların sistemli bir bütünlüğüdür
(Güçlü, 2005: 19)
Tüm toplumlar üyelerini toplumsallaştıran kurumlara sahiptir. Kurumlar
mal ve hizmetleri üretirler, kriz zamanları insanlara yardım ederler, sosyal
düzeni sağlarlar. Kurumlar işlevlerini uygun bir şekilde yerine getirmezlerse
sosyal problemler artabilir. Örneğin aile zıtlık ve tartışmaların önemli bir
miktarını üretir. Yeni neslin devamı, bakımı ve sosyalizasyonunu gerçekleş‐
tirdiği ve insanlara ihtiyaç duydukları birincil grup bağlarını sağladığı için
aile hayati öneme sahip bir kurumdur. Sosyal problem üzerine çalışanların
artan boşanma ve gayrimeşru doğumlar, ortaya çıkan yeni evlilik ve aile
formlarını dikkate alması gerekir. Eğer hem toplum hem de bireyin ihtiyaçla‐
rını karşılayan aile yaşamı ve evlilik modelleri geliştirilemez ve destek olun‐
mazsa toplumun devamı tehlikeye atılmış olur. (Poplin, 1978: 17).
SOSYAL PROBLEMLERE İLİŞKİN SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR
Sosyoloji ‐toplum ve sosyal davranışların bilimsel çalışması‐ olayları, düşün‐

celeri, inanışları düzenlemek için bir çerçeve sağlar. Sosyal problemleri an‐
lamlandırmak için ihtiyaç duyulan perspektif ve metodu sağlar. Sosyolojik
perspektifi kullanarak problemlerin çözümü için gerekli programları geliştiri‐
lebilir ve sonuçlar değerlendirilerek yürürlüğe konulabilir (Coleman, 1998:2).
Tablo 1: Sosyolojik Yaklaşımlar

Makro Düzey: Toplum ve Büyük gruplar
İşlevselci Yaklaşım Çatışmacı Yaklaşım
 Toplum paylaşılan değer ve normlar  Toplum güç, otorite ve baskı yoluyla
yoluyla bir arada tutulur. bir arada tutulur.
 Toplum, ortak yararlar için birlikte  Toplum, rekabet eden sosyal gruplar
çalışan pek çok kurumun müşterek çaba‐ arasındaki üstünlük mücadelesidir.
sıdır.  Sosyal problemlerin birincil nedeni
 Sosyal problemlerin birincil nedeni, bazı grupların diğerleri tarafından baskı‐
sıklıkla hızlı sosyal değişmeler sonucu lanması ve sömürülmesidir.
ortaya çıkan sosyal çözülmedir.
Mikro Düzey: Bireyler ve Küçük Gruplar
Etkileşimci Yaklaşım
Bireysel davranış öğrendiğimiz, paylaşılan anlamlar ve semboller üzerinde temellenir.
Öğrenme bireylerin diğer insan ve gruplarla etkileşimi esnasında oluşur.
Sosyal problemlerin birincil nedeni, kendi kendimizi ve sosyal durumumuzu tanım‐
lama yoludur.
Kaynak: Coleman, James William, Social Problems A Brief Introduction, Longman,1998, New
York, s.7
24
Sosyologlar sosyal problemlerin çözümü konusunda farklı yaklaşımlar
kullanırlar. Bu kitapta, sosyal problemleri açıklayabilmek için üç temel pers‐
pektiften yararlanılacaktır. Bu perspektiflerden ikisi makro perspektifler ola‐
rak nitelenebilecek olan işlevselci ve çatışmacı perspektif, üçüncüsü ise mikro
perspektif olan etkileşimci perspektiftir.
İşlevselci Yaklaşım
İşlevselcilik sosyolojinin ana geleneklerinden biri olarak adlandırılabilir.
İşlevselcilik, toplumu zaman içinde bir arada tutan sosyal yapı üzerine odak‐
lanan sosyolojiyi sosyal düzenin bilimi olarak görür. Toplum, değerleri (reka‐
bet, dürüstlük, başarı), statü durumlarını (mesleki statü, sınıf yapısı, toplum‐
sal cinsiyet rolleri), kurumları (aile ve evlilik, din, siyaset kurumu) içerir. Bu
öğelerin her biri bütünsel toplumun işleyişinin sürdürülmesinde önemli işlev‐
lere sahiptir (Parrillo; Stimson, 1995: 16).
İşlevselcilik bir toplumun bütün öğelerinin (kurumlar, roller, normlar gi‐
bi) bir amaca yöneldiği ve toplumun uzun dönemde varlığını koruyabilmesi
için tümünün vazgeçilmez olduğu öncülüne dayanır. İşlevselci perspektifi
savunan erken dönem sosyologların çoğu toplumu yaşayan bir organizma
gibi görürler. Nasıl yaşayan bir organizma olarak insanın kalp, beyin, karaci‐
ğer gibi çeşitli organları varsa ve insanın hayatını sürdürebilmesi için bu or‐
ganların işlevlerini yerine getirmesi gerekiyorsa toplumun da din, siyaset,
eğitim, sağlık gibi çeşitli işlevleri yerine getiren kurumları vardır. Bu kurum‐
ların aralarında sıkı bir ilişki ve etkileşim mevcuttur. Herhangi birinde mey‐
dana gelen bir değişme veya gelişme diğerlerini de etkilemektedir. Örneğin
ekonomi kurumunda meydana gelen bir değişme eğitim kurumuna yansıya‐
bilmektedir.
İşlevselcilik, bir toplumsal sistemin onu oluşturan bütün bileşenlerinin
bir ölçüde içsel tutarlılıkta işlediği işlevsel bir bütünlüğü olduğunu varsayar.
Ayrıca bütün kültürel ya da toplumsal olguların olumlu bir işlev taşıdığını ve
tümünün vazgeçilmez olduğunu öne sürer. Sistemin üyelerinin amaçladığı ve
onayladığı sonuçlar anlamındaki açık işlevlerle ne amaçlanan ne de onayla‐
nan gizli işlevler birbirinden ayırt edilir (Coleman, 1998: 8). Gizli işlevler sos‐
yal problemleri açıklamada oldukça önemlidir. Özellikle bir sosyal olay ya da
düzenlemenin neden olabileceği beklenmeyen sonuçları öngörmek ve açık‐
lamak açısından değerli açılımlar sağlayabilir.
Merton toplumsal sistemde yer alan bir unsurun “olumlu” işlevlerinin
yanı sıra “olumsuz” işlevlerinin de olabileceğini ileri sürer. Yani sistemin
ahenk ve bütünleşmesine katkıda bulunan işlevler olduğu gibi, bu ahenk ve
bütünleşmeyi azaltan, hatta yok eden işlevler de olabilir. Merton bu tür işlev‐
25
ler için disfonksiyon kavramını kullanır. Örneğin din kurumu, topluma bü‐
tünleşme yönünde katkıda bulunurken, çatışmalara da sebep olabilmektedir.
İşlevselcilere göre normlar ve değerler tutkal gibi grupları, kurumları ve
tüm toplumu bir arada tutar. Herkesin sıkı kapalı ilişkiler içinde olduğu kü‐
çük aşiret toplumlarında ortak ideallerin sürdürülmesi genellikle ufak güç‐
lüklere sahipken Fransız sosyologu Emile Durkheim’ın işaret ettiği gibi top‐
lumlar büyüdükçe ve daha karmaşık bir hale geldikçe normlar ve değerler
hakkında görüş birliklerini sürdürmek zorlaşır. Böylece çağdaş sosyal prob‐
lemlerin başlıca kaynağından biri olan sosyal uzlaşmanın zayıflaması ortaya
çıkar. İşlevselciler, sosyal kuralların davranışlarımız üzerindeki kontrol gü‐
cünü kaybettiği zaman insanların intihar, akıl hastalığı, ilaç bağımlılığı gibi
problemlere daha hassas hale geldiklerini gösteren düşündürücü kanıtlardan
bahsederler (Coleman, 1998:8).
İşlevselci düşüncedeki temel eksik geniş toplumu kapsamayan, lokal
olan uzlaşmadadır. Merton’un önerileri takip edildiğinde ve her örgüt veya
sosyal grubun yerine getirdikleri işlevlere bakıldığında her bir sosyal birliğin
tüm toplumun değil kendinin sahip olduğu belli ihtiyaçları karşıladığı görü‐
lür. Hükümet daireleri, aileler, arkadaş grupları ve birlikler veya profesyonel
gruplar her biri hayatta kalmak için özel bazı şeylere sahiptir. Bu özel ihtiyaç‐
lar sıklıkla birbiriyle çatışır (Parrillo; Stimson, 1995: 18).
İşlevselciler toplumda ve onun kurumlarındaki ahenk ve uyumun bozu‐
larak ortaya çıkan düzensizliklerin sosyal problemlerin nedeni olduğunu
düşünürler. Bu düzensizlikler toplumsal yapının çöktüğünü gösterir ki sosyal
yapıyı oluşturan çeşitli öğeler olması gerektiği gibi birbiriyle pürüzsüz bir
şekilde çalışamamaktadır. İşlevselciler sosyal düzensizlikler için birçok neden
ileri sürerler: Aile kurumundaki problemlerden dolayı genç insanlar yetersiz
sosyalleşebilirler veya toplum yeterli sosyal ve ekonomik fırsatları üyelerine
sağlamakta başarılı olmayabilir, böylece onları suça veya topluma zarar veren
başka davranışlara özendirebilir. Bazen bir toplumun çevresiyle ilişkileri,
yetersiz yiyecek, enerji, yapı malzemeleri veya başka kaynaklar olmadığı için
bozulmuş olabilir. Ancak, modern endüstriyel toplumlarda sosyal düzensiz‐
liklerin bir nedeni diğerlerini de teşvik eden hızlı sosyal değişmedir.
(Coleman, 1998: 8).
Modern çağda geçmişe kıyasla çok hızlı ve büyük değişmeler oldu. Dün‐
ya özellikle teknolojik alanda akıl almaz gelişmelere sahne oldu. William F.
Ogburn, 1950ʹlerde geliştirdiği ünlü ʺkültürel gecikmeʺ1 kuramında, kültürel
değişmenin yol açtığı toplumsal gerilimlerin kurumlar arası değişme ivmesi
1 Kültürel gecikme: bir toplumdaki maddi kültür öğelerinde meydana gelen değişim hızına,
manevi kültür öğelerinin ayak uyduramaması sonucu oluşan uyumsuzluk durumudur.
26
farklarından ileri geldiğini savunmuştur Toplumbilimciler genelde daha çok
teknolojideki yenilikler ve bunların getirdiği değişme hızına kimi toplumsal
kurumların ayak uyduramaması sonucu ortaya çıkan uyumsuzluk ve denge‐
sizlikler üstünde durmuşlardır. Örneğin cep telefonu (maddi kültür) hızla
yaygınlaşmaktadır ancak onu kullanma görgüsü (manevi kültür) aynı hızda
gelişmemektedir. Bunun sonucu olarak toplu mekânlarda yüksek sesle konu‐
şulmakta, okul, hastane, tiyatro, cami gibi yerlerde kapatmaya özen gösteril‐
memektedir.
Kültürel gecikme sosyal düzensizliklerin en başta gelen nedenlerinden
biridir. Örneğin 19. yy. da beslenme, halk sağlığı ve tıbbi teknolojide önemli
ilerlemeler oldu ve bu konulardaki artan bilgi tüm dünyaya yayılmaya başla‐
dı. Bu gelişmeye bağlı olarak bebek ve çocuk ölümleri azalarak, ortalama
yaşam süresi artış eğilimine girdi. Ancak aile ve aile planlamasına ilişkin ge‐
leneksel değerler yeterince hızlı değişmediği için dünya sosyal bir problem
olarak nüfus patlamasıyla karşı karşıya kaldı (Coleman, 1998: 8).
İşlevselcilik uzun zamandır sosyal problemlere standart teorik yaklaşım‐
lara sahip olmasına rağmen birçok eleştiriye uğramıştır. Bireyden daha çok
bütünsel topluma vurgu yapmaları ve değişmeyi yeterince açıklayamamaları
eleştirilmektedir. İşlevselciliği eleştirenler belli bir sosyal olgunun toplumun
tamamı için işlevsel olup olmadığını söylemenin imkânsız olduğunu iddia
ederler. Çünkü genellikle olguların farklı gruplara farklı etkileri olmaktadır.
Örneğin yasaya göre kamuya ait binalarda uyumak yasaktır. Bu rahatsız
edilmek istemeyen zengin insanlar için yarar sağlar fakat evsizleri incitir çün‐
kü onların başka gidecekleri yer yoktur.
İşlevselcilik, toplumun yapısındaki daha temel kusurlar olarak gördükle‐
ri bazı şeyleri görmezlikten gelirken bazen sosyal problemlerin suçunu birey‐
sel sapmalara ve geçici sosyal düzensizliklere atarlar. Eleştiriler, işlevselcileri
bir şeyi mevcut durumun (statüko) yararına çalıştığı zaman işlevsel olduğunu
söylemekle suçlarlar (Coleman, 1998:9).
Çatışmacı Yaklaşım
Yapısal toplumsal örgütlenmenin temelinde, değer ve kaynakların eşitsiz
bölüşümünden kaynaklanan bir yapısal çelişki ve çatışmanın bulunmasından
dolayı tüm ekonomik, toplumsal, siyasal kurum ve süreçlerin; kültürel, sanat‐
sal ve bilimsel etkinliklerin, o toplumda yaşayan sınıf ya da grupların karşı‐
lıklı anlaşma, uzlaşma veya yardımlaşmaları sonucu değil; taraflar arasında
değişik düzeylerde sürekli tekrarlanan çatışmaların sonucu oluşturulduğunu
savunan perspektiftir.
Yapısal uzmanlaşma ve farklılaşma toplumsal yasaları ve düzeni zayıf‐
latmıştır. Sadece birkaç yüzyıl önce pek çoğumuzun atalarının yaşadığı küçük
27
tarım toplumlarında sadece beş iş vardı: serf, toprak sahibi, esnaf, asker ve
papaz. Her biri sınırları oldukça kesin belirlenmiş hak ve ayrıcalıklara sahipti.
İnsanlar kim oldukları, neyi yapmalarına izin verildiğini bilirdi. Endüstrileş‐
me, bilimsel ve sosyal icatlar ve politik devrimler toplumu dönüştürdü. Bu
nedenle mesleklerin sayısını hesaplamak ve modern toplumda var olan ayrı
ayrı tüm alt grupları tanımlamak imkânsızdır. Bazıları aynı değerler ve amaç‐
lara ulaşmak için koalisyon kurabilirler ama pek çoğu ekonomik ve sosyal
fırsatlar için kendilerini rekabet ortamında bulurlar. Örneğin topraklarında
kalan çiftçiler çok önemli sosyal problemlere sahipler, topraklarını kaybeden‐
ler veya topraklarından kovulmuş olan eski çiftçiler de tehlikedeler ve kent‐
lerde iş bulamayabilirler. İnsanlar oldukça benzer geçmişlere (background)
sahiplerdir ama onların farklı statüleri onları toplumun yardımı ve desteği
için doğrudan rekabete iter (Parrillo; Stimson, 1995: 19).
Sosyal hayatın temel gerçeği toplumun yapılandırılmış olmasıdır ve böy‐
lece bazı bireylerin diğerlerinden daha fazla gücü ve ayrıcalığı vardır ve eşit
olmayan nadir ekonomik kaynakların ve ödüllerin dağıtımını ve bunlara bağ‐
lı olarak gücü kontrol eder. Avantajlarını sürdürebilmek ve bu avantajları
gelecek nesillere geçirebilmek için daha fazla denemeye sahip olacaktırlar.
Onların yapıyı eşitlemek için daha az teşebbüs şansları vardır. Çatışma teo‐
risyenleri için, eşit olmayan sosyal yapı değişene kadar suç, yoksulluk, kirli‐
lik, zayıf sağlık bakımı, ve ekonomik çöküntüler gibi problemleri sonlandıra‐
bilmek imkanlar dahilinde olmayacaktır ((Parrillo; Stimson, 1995:19).
Teorisyenler çatışmacı perspektifle çağdaş dünyayı incelediklerinde çok
farklı bir dünya görürler. İşlevselciler toplumu kamu yararını sağlamak ve
kendi kendini devam ettirmeye çalışan az ya da bütünleşmiş bir bütün olarak
görürler ancak çatışmacı teorisyenler refah, güç, prestij için mücadele eden
tüm sosyal grupların karmaşık bir koleksiyonu olarak görürler. İşlevselciler
toplumu bir arada tutmada paylaşılan değerler, tutumlar ve normların öne‐
mine vurgu yaparken çatışmacı teorisyenler sosyal düzenin daha çok gücün
kullanımı tarafından desteklenen yetki tarafından sürdürüldüğü konusunda
ısrar ederler. Örneğin işlevselciler, insanların çoğunun kurallara uymanın
doğru olduğunu düşündükleri için bu kurallara uyduklarına inanırlar. Diğer
taraftan çatışmacılar pek çok insanın hapse girmekten, tutuklanmaktan hatta
kurallara uymadığı takdirde öldürülmekten korktuğu için kurallara uyduğu‐
nu söylerler (Coleman, 1998: 9).
Topluma vurgu yapan işlevselci ve çatışmacı perspektifin tersine etkile‐
şimciler, aktif bireye vurgu yaparak bireyin toplum tarafından belirlendiği
görüşüne karşı çıkarlar. Kişiler karşılaştıkları nesnel gerçekliğin önceden ta‐
28
sarlanmış yorumunu kabul etmekten çok, nesneler dünyasına özel anlamlar
uygularlar ve toplumsal yapı kendinde bir gerçeklik değil, toplum üyelerinin
ortak eylemlerinin bir ürünüdür (Poloma, 1993: 236) ve ortak eylemler dil ve
jestler aracılığıyla taşınır.
Kendinden önce var olup onu etkileyen ve davranışlarına yön veren bir
çevre ile kuşatılmış bir birey görünümü yerine, gerçek tablo, süre giden etkin‐
likleri temelinde nesnelerini inşa eden birey söz konusudur. Birey farklı nes‐
neleri kendine göre konumlandırmakta, onlara anlam vermekte, eylemine
uygunluğunu sorgulamakta ve vardığı yargıya dayanarak karar vermektedir
(Blumer, 1969’dan aktaran Poloma, 1993: 226)
Etkileşimcilik, davranışlarımızı sahip olduğumuz düşünce ve inançları‐
mıza ve hayatımıza verdiğimiz anlama bağlı olarak açıklar. Bireysel davranış‐
ları açıklamak için etkileşimciler aktörlerin gözünden dünyaya bakmaya ve
onların kendilerini ve çevrelerini nasıl tanımladıklarını görmeye çabalarlar.
Kendi kendimize keşfettiğimiz bu koşulların anlaşılması durum tanımlaması
olarak bilinir ve diğerleriyle etkileşim sürecinde öğrenilir (Coleman, 1998: 11‐
12). Örneğin tekel bayi işleten birisi için içki almaya gelen sarhoş bir kişi müş‐
teri olarak görülebilecekken sokakta devriye gezen polis memuru için asayişi
bozabilecek, kavga çıkarabilecek bir vatandaş olarak görülebilir.
Başkalarıyla olan etkileşimlerimiz bize belli bir sosyal durumu nasıl ta‐
nımlayacağımızdan daha fazla şey öğretir ve hatta genelde dünyayı nasıl
tanımlayacağımızı öğretir. Bu etkileşimler ayrıca kim ve ne olduğumuzu inşa
eden düşüncelerin temelidir ve böyle kavrayışlar bize diğer insanlardan ne
bekleyeceğimizi ve belli sosyal bağlamlarda nasıl davranacağımızı söyler
(Coleman, 1998:11‐12). Son yıllarda sapmanın bir kaynağı olarak etiketleme
üzerinde çok fazla durulmaktadır. Çok basit bir şekilde, etiketleme teorisi,
toplum bir davranış modelini olumsuz olarak değerlendirdiği ve ona sapan
olarak etiket eklediği zaman insanların sapanlar haline geldiğini ileri sürer.
Bazen bu resmi bir temel üzerinde yapılır‐ “eğer eroin kullanırsanız siz bir
sapkınsınız” diyen kanunun kabulü örneğindeki gibi. Bazense etiketleme
süreci, tanıdıkların “senin davranışlarını anlamıyoruz, mental problemlere
sahip olmalısın” demesi örneğindeki gibi daha gayri resmi bir temelde ger‐
çekleşir. Etiketleme teorisi davranış modellerinin özünde onları kendi kendi‐
lerine sapkın yapan hiç bir şeyin olmadığını ileri sürer. Daha doğrusu sapan
davranış, toplumun bazı davranış tiplerini kabul edilebilir ve bazılarınıysa
kabul edilemez olarak nitelemesinin sonucu oluşur (Poplin, 1978: 11).
Etiketleme teorisi sıklıkla bireylerin davranışlarının onları bir “sapkın”,
“suçlu”, “çılgın” haline getirmediğini vurgular. Bunun yerine toplum tarafın‐
dan fark edilmek veya diğerleri tarafından sapkın olarak tanımlanmış olmak,
gönüllü olarak “normal” bir kişinin toplumun kendisini “sapan” olarak dü‐
29
şünmesine yol açacak değişme sürecini başlatabilir. Bu suçlu kariyeri uzun
sosyal süreçler yoluyla gelişir. Pek çok kişi gençken bazı kural ve kanunları
çiğner. Eğer yakalanır ve etiketlenme, teşhis edilme, ayrılma, tanınma ve vur‐
gulamanın resmi bir sürecinden geçilirse ciddi bir şeyler olmaya başlar. Eğer
etiketlenme deneyimi yeteri kadar güçlü olursa, kişi toplumun onun üzerinde
ısrar ettiği tanımı kabul edebilir. Toplumun tepkisi onların o tarz insanlar
olduğuna ikna edebilir. Bir öğrenci çeşitli nedenlere bağlı olarak (evdeki
problemler, bireysel sorunlar vb.) dikkatsiz veya dikkatini toplayamıyor ola‐
bilir. Eğer okul yönetimi bu öğrenciyi “kötü” öğrenci olarak tanımlar ve dik‐
kat çekerse, öğrencinin kendini okuldan ayrılmak için sadece yaşının büyü‐
mesini bekleyenʹ kötü çocuklardan biri olarak görmesine rehberlik edebilir.
Etiketleme teorisyenleri bu yüzden sapkınlar üzerinde değil, toplumun insan‐
ları sapkın yapma yolları üzerinde çalışırlar. Neden bazıları seçilirken diğer‐
leri seçilmiyor? Bir suçlu olarak tanınma yöntemini nasıl durdurabiliriz? Ya
da toplum bir insanın imajını zedelediğinde bunu nasıl çözebiliriz? (Parrillo;
Stimson, 1995: 21)
Bazı sosyologlar, sosyal olarak kabul edilmiş davranışlardan sapma dav‐
ranışını toplumun nasıl etiketlediğini incelerler. Örneğin kürtajın yasak oldu‐
ğu bir toplumda kürtaj olan bir kadın sapan ve suç işleyen biri olarak etiket‐
lenir. Etiketleme yaklaşımının odak noktası, sapan davranışın toplum için ya
işlevsel ya da disfonksiyonel olduğunu, belirli davranışları sosyal problem
yapan şeyin toplumun etiketlemesi olduğunu varsayar. Bu yaklaşıma göre
toplumlar değiştikçe hangi davranışların sapan davranış olduğu da değiş‐
mektedir. Buna bağlı olarak etiketler de zamanla değişir. Yukarıdaki örneğe
geri dönülecek olursa kürtajın zamanla yasal hale gelmesi o toplumda kürtaj
olan kadının sapkın ve suçlu olarak değil normal bir birey olarak algılanma‐
sını beraberinde getirir. Bir toplumda etiketler değiştiği için herhangi bir sos‐
yal durumun sosyal problem olarak algılanması da zamanla değişir.
Etkileşimlerden sosyal problemleri nasıl ortaya çıkarırız? Birincisi, alko‐
lizm veya gençlik suçları gibi sosyal problemler için bir etkileşimci problem
davranışının diğerlerinden öğrenildiğini tartışmalıdır. Bu perspektife göre hiç
kimse bir suçlu olarak doğmaz. Öğrenilen diğer roller gibi nasıl suçlu hale
geleceğini öğrenir. Bu perspektif çocuğun suç davranışını kimden ve nasıl
öğreneceği sorusuna cevap aramamasına karşın diğerleriyle etkileşim yoluyla
sapkın davranışın nasıl öğrenildiğini açıklamaya çalışır. İkinci olarak sosyal
problemler kendi kendine tanımlamalardan çıkar. Nesnel sosyal problemler
yoktur; onlar sadece tanımlandıkları veya etiketlendikleri gerçek haline gelir‐
ler. Bir sosyolog bu perspektifi kullanarak, kim ve neyin sapkın veya sosyal
bir problem olarak tanımlandığını ve problemi tanımlayanın kim ve hangi
grup olduğunu inceleyecektir (Leon‐Guerrero, 2005: 13).
30
SOSYAL PROBLEMLERİN GELECEĞİ
Sosyoloji toplumdaki gözlenebilir ve nesnel olguları konu edinen ve bu olgu‐

lar arasındaki nedensellik ilişkilerini genelleyerek, formüle ederek, geleceğe
ait tahminlerde bulunan bilim dalıdır. Bu nedenle sosyal problemler üzerinde
çalışan sosyologların görevlerinden birisi de sosyal problemin geleceğine
ilişkin tahminlerde bulunmaktır. Ancak bu tahminler çerçevesinde çözümler
üretilebilir.
Sosyolojik yönelim, sosyal problemlerin kaynağı ve onları besleyen sos‐
yal güçlerin anlaşılmasına ve problemlerin gelecekte topluma verebileceği en
bozucu zararın tahmin edilmesine yardım eder (Parrillo; Stimson, 1995: 21).
Örneğin, Almanya, Fransa, İsveç vb. gelişmiş ülkeler için nüfusun yaşlanması
önemli sosyal problemlerden biridir. Tıptaki ilerlemeler, teknolojik ve eko‐
nomik gelişmeler, bebek ve anne ölümlülüğünü düşürerek ortalama yaşam
süresini geçmişe oranla oldukça yükseltmiştir. Bu insanlık tarihi açısından
büyük bir başarı olmasına karşın yaşlı nüfusun artması, başta sosyal güven‐
lik, emeklilik, sağlık sigortaları alanlarında olmak üzere çeşitli yeni sosyal
sorunları da beraberinde getirmiştir. Buna bağlı olarak yaşlılık sorunuyla
ilgilenenlerin bu sorunlarla başa çıkabilmek için geleceğe yönelik öngörülerde
bulunarak, sorunun çözümüne katkıda bulunması gerekir. Yakın gelecekteki
yaşlı nüfusun sayısının ve yaratacağı sorunların boyutunun bilinmesi yaşlı
nüfus artışına bağlı oluşabilecek sosyal problemlerin çözümüne katkı sağla‐
yacaktır. Yapılan nüfus projeksiyonu sayesinde örneğin onlara sağlık hizmeti
sunacak kurumların organize edilmesi, sağlık hizmetlerinin maliyetlerinin ne
olacağının hesaplanabilmesi, yaşlılara bakım verecek kişi ve kurumlarının
oluşturulması mümkün olabilir.
Sosyal problemlerin geleceği hakkında kestirimlerde bulunmak çok kolay
değildir. Geçmişte tahmin edilememiş pek çok sorun günümüz toplumlarının
önemli sorunları haline gelebilir ya da ciddi sorunlar doğurabileceği düşünü‐
len durumlar sorun olmaktan çıkabilir. Bu nedenle sosyal problemlere ilişkin
alternatif gelecekler söz konusudur. Toplumlar sorunlarıyla ilgili alternatif
gelecek ve çözümlere sahiptir, yaptıkları seçimlere göre gelecekleri şekillenir.
Örneğin gelişmekte olan pek çok ülke ekonomi kurumuyla ilgili sorunların
(işsizlik, yoksulluk vb.) çözümünde ekonomik kalkınmayı ön planda tutarak
çevre kirliliği sorununu göz ardı etmiştir.
Parrillo ve arkadaşları (1995: 22) sosyal problemlerin geleceği üzerine ça‐
lışırken uyulması gereken kuralları aşağıdaki gibi sırlamışlardır:
 Geleceği her zaman öngöremeyiz ama onu kurabiliriz. Bugünün ka‐
rarları yarının gerçekleridir. Biz önceki neslin kararlarını yaşıyoruz.
 Bilmediğin şey seni incitebilir: Gizli etkiler. Sosyologların rollerin‐
den birisi de sosyal değişmenin olası tüm sonuçlarını ayırmaya çalışmaktır.
31
Bazı sosyal problemleri çözerken istenmeyen, beklenmeyen yan etkilerle kar‐
şılaşmak mümkündür. Merton’un açık ve gizli etkiler arasındaki ayrımı bek‐
lenmeyen sonuçlar için temel bir araçtır.
 Planla veya planlanmış ol: Sıklıkla resmi planlayıcıların tümü seçtikle‐
ri programlar nedeniyle toplumun uysal polisleridir ki düzenin ve statüko‐
nun devam etmesini sağlarlar. Sosyologların işlerinden birisi resmi planlayı‐
cıların yenilikçi alternatif çözümleri düşünmelerini sağlamak, onlara reaksi‐
yon göstermekten daha çok onları etkilemektir.
 Doğal karşılananı incele: Sosyal politikalar hakkındaki düşünmeleri‐
miz doğal karşılanan varsayımların sınırları içinde kalmaya eğilimlidir. Tüm
alternatiflere bakmak neredeyse imkânsızdır, biz sadece bizi rahatsız etmeyen
bugünkü doğru olan değer veya düşüncelere bakıyoruz.
 Alternatif gelecekleri incelemek için senaryolar hazırla: Günlük ya‐
şamda daima gayri resmi senaryolar kullanırız. Genellikle böyle başlar: “Keş‐
ke…” veya “Varsayalım ki ben…”, “Antalya’da yaşıyor olsam…”, “Ahmet’le
değil de Mehmet’le evlensem…”. Bizim yaptığımız şey, gelecekte oynamak
veya kaçınmak istediğimiz rollerimizi seçmemize imkân tanıması için alterna‐
tif geleceklerimizi farklı film senaryoları gibi yığmaktır. En ilginç olanları
kışkırtıcıdır, “beklenmeyen duygusal” tahmindir. Sosyologlar da büyük öl‐
çekli toplumsal alternatifler için senaryolar düzenlerler. Gelecekte uygulana‐
cak politikalara bağlı olarak sosyal problemlerin olumlu ya da olumsuz yön‐
de değişeceğine ilişkin senaryolar hazırlarlar.
SOSYAL PROBLEMLERİN ÇÖZÜMÜ
Sosyal problemlerin tanımlanması problemlerin çözümünde ilk adımdır. Sos‐

yal problemlerin tanımlanması göreli bir durum olduğu için (toplumsal değer
ve normlara bağlı olarak) öncelikle belli bir durum veya koşulun belli bir
toplumda sosyal problem olarak kabul edilmesi gerekir ki daha sonra prob‐
lemin geleceğine ilişkin öngörülerde bulunulabilsin ve bu öngörüler çerçeve‐
sinde çözüm önerileri getirebilsin. Sosyolojik imgelemin kullanımı ve daha
geniş sosyal, kültürel ve yapısal güçlerin rollerinin kabul edilmesi yoluyla
sosyal problemlere yönelen uygun yollar tespit edilebilir (Leon‐Guerrero,
2005: 14). Örneğin yoksulluk sorununu ele alalım. Bu sadece bireysel bir so‐
run değildir. Toplumda yoksulluk sadece bireysel nedenlerle artmaz. Soru‐
nun arka planı incelendiğinde belli ekonomik gerileme dönemlerinde, top‐
lumda yoksulluğun arttığı gözlenir. Yoksulluğun tek nedeni ekonomik değil‐
dir, bunun yanı sıra, göç, gelir dağılımındaki dengesizlik, eğitim düzeyinin
düşüklüğü, kalifiye olmayan işgücü, uygulanan ekonomik politika, sosyal
desteğin yokluğu yani daha geniş tarihsel, sosyo‐ekonomik ve kültürel yapı
yoksullukla yakından ilgilidir. İşte sosyolojik imgelem yoksulluk sorununun
32
arkasındaki bu sosyal gerçekliği görmemizi ve anlamamıza yardım eder. Öy‐
leyse çözüm bireysel olmaktan çok toplumsal ve yapısaldır. Bu nedenle, uy‐
gulanacak ekonomik politikaların gözden geçirilmesi, istihdam yaratıcı poli‐
tikalara ağırlık verilerek işsizliğin azaltılması ve toplumdaki bireylerin gelir
düzeylerinin artırılması, eğitim yoluyla bireylerin işe uygun niteliklerle dona‐
tılmalarını sağlayıcı eğitim programlarının hazırlanması, resmi ve gayri resmi
sosyal destek mekanizmalarının harekete geçirilmesi, göçün yarattığı sorunla‐
rın çözülmesi gibi daha çok uzun dönemli, yapısal çözümlere ihtiyaç vardır.
Yoksullara maddi ve manevi destek sadece geçici bir çözümdür. Uzun dö‐
nemde sorunun ortadan kalkmasını sağlamaz.
Sosyal problemlerin çözümünde sosyal politikaların oluşturulmasında
sosyal eylem oldukça önemlidir. Günümüzde medya gündemin ve sosyal
politikaların oluşmasında etkili bir kurumdur. Medya sayesinde pek çok so‐
run halkın gündemine taşınmakta ve geniş kitlelerin haberdar olması sağ‐
lanmaktadır. Bu sayede dikkati çeken sorunların çözümü gündeme gelmek‐
tedir. Örneğin Türkiye’de aile içi şiddet özellikle de kadına yönelik şiddetin
sık sık medyada gündeme gelmesi bu konunun sorun olarak tanımlanmasın‐
da önemli bir yere sahiptir. Sivil toplum kuruluşlarının da desteği ile medya
sorunun çözümüne ilişkin yasal düzenlemelerin (2001 yılında Medeni Ka‐
nunda yapılan değişiklikler) yapılmasına katkı sağlamıştır. Ancak yasal dü‐
zenleme sosyal eylemin belli bir kısmını oluşturur. Ayrıca yasal düzenleme‐
lerle uyumlu sosyal politikaların belirlenerek toplumda kadının statüsünün
yükselmesine katkı sağlayacak, eşitlikçi, kadını özgürleştiren değerlerin oluş‐
turulması gerekir. Sorunlar çok nedenli olduğu için çözümleri içeren eylem
planı da çok boyutlu düşünülmelidir.
33
KAYNAKÇA
Blumer, Herbert, Symbolic Interactionism: Perspektive and Method, Englewood

cliffs, N.J. :Prentice Hall, İnc., 1969
Budak, Selçuk, Psikoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2000
Coleman, James William, Social Problems A Brief Introduction, Longman, New York,
1998
Çelebi, Nilgün, “Sosyolojiden Psikiyatriye”, Kriz Dergisi 1994, 2 (1), 188‐192
Ergil, Doğu, Toplum ve İnsan, Turhan Kitabevi , Ankara, 1984
Erkal, Mustafa‐Burhan Baloğlu‐Filiz, Ansiklopedik Sosyoloji Sözlüğü, Der Yayınları,
İstanbul, 1997
Fuller, R; Myers, R; “The Naturel History of a Social Problems”, American
Sociological Review, Vol.6, No.3, 1941, p.320‐329
Giddens, Anthony, Sosyoloji, Çev. Hüseyin Özel, Cemal Güzel, Ayraç Yayınevi, An‐
kara, 2000
Glassman, R; Swatos;W; Denison, Barbara; Social Problems in Global Perspective,
University Press of America, Lanham, 2006
Güçlü, Sevinç, “Toplumsal Kurumlar”, Kurumlara Sosyolojik Bakış, Birey Kitabevi,
İstanbul, 2005
İçli, Tülin, http://.caginpolisi.com.tr/70/8‐9.htm 13.7.2008
Jamrozik, Adam; Nocella, Luısa, The Sociology of Social Problems Theoritical
Perspectives and Methods of Intervention, Cambridge University Press, 1998
Kelleher, Myles j, Social Problems in a Free Society Myth, Absurdities and Realities,
University Press Of America, Oxford, 2004
Kızılçelik, Sezgin ve Erjem, Jaşar, Açıklamalı Sosyoloji Terimler Sözlüğü, Göksu
Matbaası, Konya, 1992
Leon‐Guerrero, AnnaSocial Problems: community, policy, and social action,
Thousand Oaks : Pine Forge Press, 2005
Loseke, Donileen, Thinking About Social Problems, An Introduction to
Constructionist Perspectives, New York: Adline de Gruyter, 1999
Malcolm Spector and John I. Kitsuse, Constructing Social Problems, Menlo Park,
CA:Cummings, 1977
Manis, Jerome, Analyzing Social Problems New York : Praeger, 1976
Parrillo, Vincent N. John Stımson, Contemporary Social Problems, Boston : Allyn
And Bacon, 1995
Polama, Margaret, Contemporary Sociological Theory, Çeviren Hayriye Erbaş, Gün‐
doğan Yayınları, Ankara, 1993
Poplin, Dennis E., Social Problems, Scott, Foresman and Company, Glenview, Illinois,
1978
Rubington and Weinberg, Deviance Deviance: The Interactionist Perspective,
Macmillan, 1969
Wallace,A.Ruth, Wolf,Alison, Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Çev. Leyla Elburuz,
M.Rami Ayas, Punto Yayıncılık, İzmir, 2004
34
Bölüm 2
Sosyal Problem Boyutuyla Aile
Arş. Gör. Özge Zeybekoğlu
GİRİŞ
Toplumun en temel birimi olan aileyi tanımlamak çok kolay bir girişim değil‐
dir. Tarih boyunca toplumların geçirdiği değişimler eşliğinde aile kurumu da
yapısı, işlevleri, boyutları bakımından büyük dönüşümler yaşamıştır. Yapılan
her bir tanım, aile kurumunu farklı bir kategoriye sokmaktadır. Ailenin hangi
işlevleri yerine getirdiği, hangi işlevlerini diğer toplumsal kurumlara aktardı‐
ğı ve bu işlevler nedeniyle zaman içerisinde ortadan kalkıp kalkmayacağı
soruları aile sosyolojisi çalışmalarının merkezinde yer almaktadır. Ancak bu
bölümde genel olarak aile ile ilgili sosyal problemler üzerine odaklanılacaktır.
Toplumsal değişmenin hız kazandığı dünyamızda, bundan en fazla etki‐
lenen kurumlardan birisi de aile kurumudur. Bu değişim ve dönüşümler aile
kurumuyla ilgili birçok sosyal problemi beraberinde getirebilmektedir. Gü‐
nümüz toplumlarında hızla artan boşanma oranları ve bireyler üzerindeki
olumsuz etkileri göze çarpmaktadır. Özellikle boşanma sonucu ortaya çıkan
tek‐ebeveynli ailelerin, evlilik dışı doğumların ve yeni bir alternatif yaşam
biçimi olarak kabul edilen evlenmeden birlikte yaşayanların oranı her geçen
gün artmakta, parçalanmış ya da tamamlanmamış aile yapıları ortaya çık‐

E‐mail: ozgezeybekoglu@akdeniz.edu.tr
35
maktadır. Bununla birlikte, aile içi şiddet oranlarının artması, çocuğun ve
yaşlının istismarı, ailenin yoksullaşması ve aile planlaması konusundaki bil‐
gisizlik ve yetersizlikler aileyle ilgili sosyal problemlerin başında yer almak‐
tadır.
Sosyal problemlerin çözümü için atılması gereken ilk adım bu problemle‐
rin farkına varmaktır. Bu bölümde sosyal problemler konusunda farkındalık
yaratmak amacıyla toplumsal bir kurum olarak aileyi ve toplumların geçirdi‐
ği değişimler eşliğinde ortaya çıkan bazı aile türlerini kısaca tanımlayarak,
aile kurumuna ilişkin sosyolojik yaklaşımların genel görüşleri irdelenecek;
ardından da aileye ilişkin sosyal problemler ve bu problemlerin Türkiye ve
uluslar arası bağlamdaki yansımalarına değinilecektir.
TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK AİLE
Kurum, sosyal kişilerin temel ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla ortaya çıkmış,

süreklilik kazanmış, eşgüdümlenmiş oldukça onaylanmış ve yaygın sosyal
örüntü, rol ve ilişki yapısı olarak tanımlanmaktadır (Aydın, 2000: 14). Toplum
içerisinde her şeyin olduğu gibi kurumların da, bireylerin sosyal davranışla‐
rını kolaylaştırmak, kültürün devamlılığını sağlamak ve davranışları kontrol
etmek gibi belirli işlevleri mevcuttur.
Aile, biyolojik ilişki sonucu insan türünün devamını sağlayan, toplumsal‐
laşma sürecinin ilk ortaya çıktığı, karşılıklı ilişkilerin belli kurallara bağlandı‐
ğı, o güne dek toplumda oluşturulmuş maddi ve manevi zenginlikleri kuşak‐
tan kuşağa aktaran, biyolojik, psikolojik, ekonomik, toplumsal, hukuksal vb.
yönleri bulunan toplumsal bir kurumdur (Sayın, 1990: 2). Aile kurumu; eği‐
tim, ekonomi, siyaset, din, sağlık, hukuk ve boş zamanları değerlendirme
kurumlarıyla birlikte temel kurumlar arasında yer almaktadır. Bu kurumların
her birinin kendine özgü sosyal yapıları ve işlevleri mevcuttur. Bu kurumlar‐
dan herhangi birisinde meydana gelen bir değişme veya gelişme, diğer ku‐
rumları da etkisi altına almaktadır.
Aile toplumun temel yapı taşıdır. Her birey aile içinde doğar, büyür ve
ölür. Bireylerin sosyalleşmesi aile kurumu içerisinde gerçekleşmektedir. Top‐
lumsal yapıların değişimine paralel olarak aile kurumunun da yapısı ve işlev‐
leri değişim göstermektedir. Tüm toplumlarda yaşanmakta olan değişim sü‐
reci teknolojik ve ekonomik alanlarla sınırlı kalmamakta, sosyal ve kültürel
alanları da etkisi altına almaktadır. Bu değişimlerden en çok etkilenen aile
kurumunun, temel fonksiyonlarını yerine getirememesi ya da parçalanması
durumunda çeşitli sosyal problemler baş göstermektedir ki, kitabın bu bölü‐
münün ana konusu da bu sosyal problemlerdir.
Aile kurumunu geçirdiği sosyo‐ekonomik aşamalara göre sanayi öncesi
aile, sanayi ailesi ve sanayi ötesi toplum ailesi olarak üçe ayırabiliriz. Tarım
36
toplumu olarak da adlandırılan sanayi öncesi toplumda karşımıza çıkan gele‐
neksel geniş aile yapısında dikey ve yatay kuşaklar anne veya baba soy zinciri
doğrultusunda genişlemekte, çocuklar evlendikten sonra da eve yakınlıklarını
korumakta ve aile üyeleri zamanlarının büyük bir çoğunluğunu birlikte ge‐
çirmektedirler. Sanayi devrimiyle birlikte sanayi öncesi toplum yapısından
sanayi toplumuna geçilmiş, bu süreçle birlikte egemen olan aile yapısı da
dönüşüme uğramıştır. Sanayi toplumunun yapısına uygun olarak aile kuru‐
mu küçülmüş; anne, baba ve evlenmemiş çocuklardan oluşan çekirdek aile
yapısı ortaya çıkmıştır. Ailenin bazı işlevleri başka kurumlarca üstlenilmiş,
aile yapısında bir çözülme yaşanmıştır. Günümüzde ise sanayi ötesi toplum
yapısına geçişle birlikte çözülen, parçalanmış ve tamamlanmamış aile yapıları
yaygınlaşmaya başlamıştır.
Giddens (2000: 151), ailede ortaya çıkan değişimlerin en önemlilerini şu
şekilde sıralamaktadır:
1. Geniş aileler ve öteki aile gruplarının etkileri azalmaktadır;
2. Eşin özgürce seçilmesi yönünde genel bir eğilim bulunmaktadır;
3. Hem evliliğin başlatılması hem de aile içindeki kararların verilmesi
bakımından, kadın hakları daha çok tanınır olmuştur;
4. Akraba evlilikleri yaygınlığını yitirmektedir.
5. Daha yüksek cinsel özgürlük düzeyleri, oldukça kısıtlayıcı nitelikteki
toplumlarda gelişmektedir.
6. Çocuk haklarının genişletilmesi yönünde genel bir eğilim vardır.
Dünya üzerindeki tüm toplumların kendilerine özgü bir sosyal yapısı
olmasına karşın, toplumun çekirdeğini oluşturan aile yapısı, farklı toplumlar‐
da bile özdeş özellikler taşımaktadır. Yine de, her şeye makro ve mikro açı‐
lardan yeniden yaklaşılan ve yeniden tanımlanan günümüz koşullarında, aile
kavramı kimi toplumlarda yavaş yavaş önemini kaybeden, sembolik bir yapı
olarak sürerken, kimi toplumlarda da dünyaya bakış açısını belirleyen en
önemli özellik olarak karşımıza çıkabilmektedir (Öcel, 2002: 9). Aile kurumu‐
nun tanımlanması, türleri, işlevleri konusunda çok farklı görüşler olmakla
birlikte değişik yaklaşımlar aileyi, kendi bakış açıları çerçevesinde yorumla‐
makta ve değerlendirmektedirler.
AİLE TÜRLERİ
Geleneksel Geniş Aile

Özellikle sanayi öncesi toplumlarda ve kırsal yörelerde yaygın bir biçim‐
de görülen geniş aile yapısında, aile bağlarının güçlenmesi amacıyla çocuklar
evlendikten sonra bile eve yakınlıklarını korumakta, dikey ve yatay kuşaklar
boyunca yayılım göstermekte, aile grubu içerisinde yakın akrabalar da yer
37
almaktadırlar. Sanayi öncesi toplum yapısında diğer kurumların henüz yay‐
gınlaşmamış olması geleneksel geniş aileye birçok işlev yüklemiş; geniş aile,
hem üretim hem de tüketim birimi olarak karşımıza çıkmıştır. Aile içerisinde
yaşa ve cinsiyete bağlı olarak dağılım gösteren bir iş bölümü söz konusudur.
Geniş aile yapısı içerisinde, çocuğun içinde yaşadığı toplumun kültürünü
edinmesinin yanı sıra toplumsallaşması da sağlanmaktadır. Bunlara ek ola‐
rak, üreme yoluyla neslin devamını sağlaması, aile üyelerinin psikolojik tat‐
mini, boş zamanların değerlendirilmesi de geniş ailenin işlevleri arasında yer
almaktadır.
Çekirdek Aile
Anne, baba ve evlenmemiş çocuklardan oluşan ve özellikle sanayi dev‐
riminden sonraki kent toplumlarının aile yapısı olarak kabul edilen çekirdek
ailenin, hem işlevleri hem de üye sayıları geleneksel geniş aileye oranla daha
azdır. Çekirdek ailenin iki temel işlevi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi,
insan türünün devamını sağlamayı amaçlayan üreme işlevi ve çocuğun top‐
lumsallaştırılması; ikincisi, aile üyelerinin psikolojik doyumunu sağlamasıdır.
Geleneksel geniş aile yapısı içerisinde yer alan yakın akrabalar, çekirdek
aile yapısında yer almamakla birlikte, verilen kararlar üzerindeki etkileri de
azalmıştır. Çekirdek ailede eş seçimi, ikamet edilecek yer seçimi bireylerin
genellikle kendilerinin karar verdikleri konulardır. Doğurganlık eşler tarafın‐
dan bilinçli bir şekilde sınırlandırılmaktadır. Çekirdek ailedeki birincil ilişki‐
lerin yoğunluğu, sanayi toplumunun neden olduğu stres ortamını hafiflet‐
mektedir. Çekirdek aile yapısı içerisinde cinsiyet ayrımı gözetilmeksizin her
iki eş de çalışabilmektedir. Aileyle ilgili konularda ise tüm aile üyeleri birlikte
karar vermektedirler.
Günümüzde ise artık sanayi ötesi toplumlardan söz edilmekte ve bazı
sosyologlar, sanayi ötesi toplum yapısına uyum gösteren yeni aile türlerini
çözülen aile, parçalanmış aile ve tamamlanmamış aileler olarak ele almakta‐
dırlar.
Çözülen Aile
“Kültürel Gecikme” kuramı ile tanıdığımız William Ogburn’un ortaya
koyduğu aile türüdür. Çözülen aile, endüstrileşen modern toplumlarda aile‐
nin yok olduğunu savunan görüşün ileri sürdüğü bir kavramdır. Bu tip aile‐
nin tek fonksiyonu sadece karı‐koca ilişkilerinin çok zayıf bir şekilde düzen‐
lenmesidir (Sayın, 1990: 20).
38
Parçalanmış Aile
Çekirdek ailenin üyelerinin birisinin sonradan yok olması sonucunda or‐
taya çıkan bir aile tipidir (Sayın, 1990: 21).
Tamamlanmamış Aile
Çekirdek ailenin hiçbir zaman kurulmamış halidir. Tamamlanmamış aile
genellikle gayrimeşru çocuklarla annelerinden, parçalanmış aile ise dul eşlerle
çocuklarından meydana gelmektedir (Sayın, 1990: 21).
AİLE KURUMUNA İLİŞKİN KAVRAMSAL ÇERÇEVELER
Kavramsal çerçeve, insan doğası ve insan ilişkileri hakkında önemli varsa‐

yımları içeren belli bir konuda çalışırken kullanılan görüş açısıdır. Aile kuru‐
muyla ilgi kavramsal bir çerçeve, ailesel olayların isimlendirilmesine ve sınıf‐
landırılmasına, kavramsal merceklerimizin gözleme açtığı ailesel davranışla‐
rın dağılımını ve yayılma alanını açıklığa kavuşturmaya, belirtmeye olanak
vermektedir (Adak, 2005: 64). Aileye ilişkin sosyal problemlerin incelendiği
bu çalışmada işlevselci, çatışmacı ve etkileşimci yaklaşımlar irdelenecektir.
İşlevselci yaklaşım, aileyi toplum için belirli işlevleri yerine getiren top‐
lumsal bütünsel sistemin çok sayıdaki bileşenlerinden biri gibi dikkate almak‐
tadır. İşlevselci yaklaşıma göre en yalın ifade ailenin evrensel bir kurum ol‐
duğu ve bu nedenle de bazı evrensel fonksiyonları yerine getirmesi gerektiği
şeklindedir. Belli temel fonksiyonel öngereklilikler vardır ve eğer toplum
devam edecekse, bu gereksinimlerin karşılanması gerekmektedir. Aile kuru‐
mu bu fonksiyonları en iyi biçimde karşılamaktadır. Bu görüş, gelecekte, bu
fonksiyonların en azından birkaçının ya da tümünün diğer kurumlar tarafın‐
dan yerine getirilmesinin olası olduğunu da ifade etmektedir (Sayın, 1990:
29).
Günümüz toplumlarının aile yapısına baktığımızda, aile kurumunun iş‐
levlerinin büyük bir bölümünün diğer kurumlar tarafından üstlenildiği gö‐
rülmektedir. Sanayileşme süreciyle birlikte üretici konumdan çıkan aile, git‐
tikçe artan oranda tüketime yönelmektedir. Kadınların da çalışma yaşamına
katılımıyla birlikte, ailenin gelir düzeyi yükselmekte, bu da ailenin daha fazla
oranda tüketmesine ortam hazırlamaktadır. Ayrıca işlevselci yaklaşım, birçok
gereksinimi karşılıksız kalan kadınların aile üyeleri için duygusal destek sağ‐
lamalarının zorluğuna dikkat çekmektedirler. Duygusal destek olma işlevini
yerine getiremeyen aile yapılarında ise yüksek boşanma oranları şaşırtıcı ol‐
mamaktadır.
39
İşlevselciler, dünya genelinde boşanmaların, tek ebeveynli ailelerin, ev‐
lenmeden birlikte yaşayanların, evlilik dışı doğan çocuk sayısının artmasının
aile kurumunun geleceğini riske soktuğunu vurgulamaktadırlar.
İşlevselci yaklaşıma yöneltilen başlıca eleştirilerden birisi, toplumun ileri
sürüldüğü kadar uyumlu öğelerden oluşmadığı, toplumda uyumdan çok
çatışmanın yaygın olduğu ve bu bağlamda aile içi gerginliklere bağlı olarak
ortaya çıkan boşanma gibi sosyal sorunları işlevselcilerin yeterince açıklaya‐
madığıdır. Ayrıca toplumsal değişmeyi ihmal etmeleri de diğer bir eleştiri
konusudur.
İşlevselciliğe tepki olarak ortaya çıkan çatışmacı yaklaşım, çatışmanın in‐
san tabiatında ve toplumda kaçınılmaz ve doğal bir olgu olduğunu; toplum‐
ların bütün üyeleri için hiçbir zaman yeterli kaynakları olmadığını ve bu ne‐
denle de, bireylerin devamlı olarak kıt kaynaklar için rekabet ettiğini; çatış‐
manın toplum için yararlı olduğunu vurgulamaktadır.
Çatışmacı yaklaşım, toplumun dengeli, uyumlu ve bütünleşmiş işlevsel
bir bütün olduğu görüşüne karşıt olarak, toplumu oluşturan birim ve ögeler
arasında sürekli bir çatışma olduğunu kabul etmektedir. Bir toplumda, ailede
çatışma yoksa değişim de söz konusu olmayacaktır. Çatışma toplum açısın‐
dan olduğu kadar, aile açısından da kaçınılmaz bir durumdur. Yapılması
gereken, çatışmanın ortadan kaldırılmaya çalışılması değil, düzenlenmesidir.
Günümüz çatışma teorisyenleri dikkatleri aile içerisindeki güçlü akraba‐
lık ilişkilerine yöneltmektedir. İşe dönen kadınların bir ölçüde güç elde ettiği
görülmektedir. Marksist düşüncenin yandaşlarına göre, kadınlar farkında
oldukları baskıyı meydana çıkarmakta, baskıcı erkeklerle büyük bir kavga
içerisine girmektedirler. Bu mücadele hem evde hem de piyasada devam
etmekte ve birçok kadın için boşanma eşitsizlikten kurtaran kaçınılmaz bir
başarıyı temsil etmektedir. Ayrıca ev içerisindeki şiddetin bir kısmı değişen
kuvvetler dengesinden kaynaklanmakta, sosyal ve ekonomik egemenliğin
daha fazla devam etmemesi, kadına karşı güce başvurmakla sonuçlanmakta‐
dır (Parrillo vd., 1995: 314).
Çatışmanın parçalayıcılığı, Marx’ın aile ve kadın‐erkek ilişkilerindeki te‐
mel düşüncelerine başvuran Frederick Engels’in çalışmasında vurgulanmak‐
tadır. Engels, ekonomik determinizm ilkesini kullanarak, kapitalizmde bulu‐
nan baskı ve sömürünün ailede çoğaltıldığı göstermeye çalışmaktadır. Örne‐
ğin üretim anlamındaki ekonomiyi kontrol eden erkek, ailede kadın üzerinde
güce sahiptir ve üst statüden hoşlanmaktadır. Sermaye ve güce erişme imkânı
olmayan kadınlar ve çocuklar bu nedenle bağımlıdırlar. Çatışma teorisyenleri,
çoğu toplumda kadınların bağımlılığının ekonomik yapıdaki iş bölümünün
40
üretimi aracılığıyla düzenlendiğini vurgulamaktadırlar. Toplumsal cinsiyet
normları, ailede erkeğin gücünü ve otoritesini pekiştirmektedirler (Bidwell ve
Mey, 2000: 77).
Çatışma teorisyenleri, sınıf çatışmasının aile üzerindeki etkileri konusun‐
da da endişelenmektedirler. Yoksullar diğer sınıflara oranla boşanma, gayri
meşruluk ve aile istikrarsızlığının önemli ölçüde yüksek oranlarına sahiptir
ve çatışma teorisyenleri, bunların yoksulların üst sınıflar tarafından sömü‐
rülmesini belirlediğine atıfta bulunmaktadırlar. Örneğin birçok erkek, yoksul
yaşamın parasal baskıları ve yerel kamu okullarındaki düşük kalitenin temel
okuma, yazma ve matematiksel becerileri öğrenmelerini engellemeleri nede‐
niyle iyi işler elde edemezler. Bu erkekler, toplumun herkese sunduğunu
sandıkları yaşam standardını ailelerine sağlayamadıkları için kendilerini ba‐
şarısız görmeye başlarlar. Bu başarısızlık hissi, sırasıyla ailenin parçalanması,
alkolizm ve diğer aile bireylerine karşı şiddet gibi diğer problemlere öncülük
eder. Çatışma teorisyenlerinin çoğunluğunun gözünde, aile problemlerinin
çözümü, ailede ve toplumda daha fazla eşitlik sağlanmasıyla gelecektir. Ça‐
tışma teorisyenleri hükümetlerin, azınlıklar ve kadınlara karşı yapılan mesle‐
ki ayrımcılığı ortadan kaldırmaya yönelik etkin programlar için girişimde
bulunmalarını ve toplumdaki ekonomik eşitsizliklerin her düzeyini ve işsizli‐
ği azaltmak için ciddi şekilde çaba harcamalarını tavsiye etmektedirler
(Coleman, 1997: 85).
Etkileşimci yaklaşıma göre aile, etkileşim içindeki kişilerin birliğidir. Bi‐
rey, bireysel veya kolektif olarak, tanımlanmış olan, diğer aile üyelerinin rol
beklentilerini ve normları algılar, içinde belli sayıda rollerle belirlenmiş bir
konum işgal eder. Rol beklentilerine uygun olarak rolünü oynar (Özen, 1987:
272).
Etkileşimci yaklaşım, aile rollerinin yeniden yorumlanmasıyla ilgilen‐
mektedir. Günümüz toplumlarının değişen aile yapısında öncelikli olarak
evlilik kurumunun anlamı değişime uğramış ve duygusal gereksinimlerin
giderilmesinin önemi artmıştır. Evliliğin anlamındaki değişim beraberinde
boşanmanın da yeniden yorumlanmasına yol açmış ve boşanmanın, kişisel
bir başarısızlık olmadığı görüşü yaygınlık kazanmıştır. Artan boşanma oran‐
larıyla birlikte yeniden evlenmeler ve üvey aile rolleri de ortaya çıkmıştır.
Etkileşimci yaklaşım çocukluk döneminin anlamındaki değişim üzerinde
de durmakta, çocuk bakımının standartlarının, maliyetlerinin yükseldiğini ve
teknolojik gelişmeyle iç içe büyüyen küçük yaşta uzmanlaşmış çocukların
ortaya çıktığını vurgulamaktadırlar.
41
AİLEYE İLİŞKİN SOSYAL PROBLEMLER
Günümüz toplumlarında aileye ilişkin sosyal problemlerin her geçen gün

arttığı görülmektedir. Ancak bu bölümde sosyal problemlerin her birini de‐
rinlemesine ele almanın imkânsızlığı nedeniyle artan boşanma oranları, bo‐
şanmanın bireyler üzerindeki etkileri, özellikle boşanma sonucu ortaya çıkan
tek‐ebeveynli aileler, evlilik dışı doğumlar, aile içi şiddet ve istismar, hızla
artan yaşlı nüfusun istismarı, ailenin yoksullaşması ve aile planlaması konu‐
ları üzerinde durulacaktır.
Boşanma
Farklı ortamlarda yetişmiş, değişik kişiliklere sahip iki ayrı insan tarafın‐
dan kurulan aile, karşılanamayan beklentilerin, başarılı bir şekilde yürütüle‐
meyen ilişkilerin, duygusal rahatsızlıkların, gerilim ve çatışmaların kaynağı
olabilmektedir. Bu gibi durumlarda eşler birlikteliklerini sona erdirme kararı
almaktadırlar. Nedenleri, sonuçları, etkileri toplumdan topluma, zamandan
zamana ve kişiden kişiye değişiklik gösteren boşanma olgusu, aile ve evlilik
kadar eski olmasına rağmen, günümüzde hızla artan bir eğilim içinde olması,
boşanmanın günümüz sosyal problemleri içerisinde değerlendirilmesine yol
açmaktadır.
Hukuksal bir kavram olarak ele alındığında boşanma, basit anlamda evli‐
lik sözleşmesinin sona ermesidir. Ancak, ruhsal açıdan değerlendirildiğinde
aile birliğinin bozulması, ailenin bölünmesi ya da bütünüyle dağılmasına yol
açan ve bütün aile üyelerini hatta yakın çevredeki kişileri dahi sarsabilen
karmaşık bir olgudur. Bu süreçten en çok etkilenenler ise şüphesiz çocuklar‐
dır (Türkarslan, 2007: 100). Boşanma sonucu dağılan aileler nedeniyle çocuk‐
lar bilmedikleri yeni bir yaşama başlamanın korkusunu yaşamaktadırlar.
Yüksek Boşanma Oranlarında Payı Olan Faktörler

Yüksek boşanma oranlarıyla ilişkili olan sosyal faktörler incelendiğinde,
kadınların rollerindeki değişim kesin bir şekilde onaylanmaktadır. Geçmişte
kocalarının desteğine bağımlı olan kadınlar, evliliklerini bitirmekte tereddüt
edebilmekteydi ancak bugün birçok kadın kendini geçindirme kabiliyetine
sahiptir. Araştırmalar, yüksek statülü ve yüksek ücretli bir mesleğe sahip olan
kadınların daha fazla oranda boşandığını ve daha az oranda yeniden evlendi‐
ğini göstermektedir (Parrillo vd., 1995: 292). Kadın haklarının gelişmesi, eği‐
tim düzeyinin yükselmesi, kadının toplumsal yaşama olan katılımının artma‐
sı gibi tek başlarına olumlu sayılabilecek değişmeler boşanmaları kolaylaştırı‐
cı birer etken olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Ailenin yaşam düzeyinin yük‐
seldiği gözlenmekle birlikte ailede rol çatışmaları da oldukça artmıştır.
42
Bu yüzyılda boşanma oranlarında çarpıcı bir artış görülmüştür. 1920’de
Birleşik Devletler’de her yedi evlilikten biri boşanmayla sonuçlanmaktaydı.
50 yıl sonra bu oran her üç evlilikte bire ulaştı, günümüzde ise neredeyse her
iki evlilikten biri boşanmayla sonuçlanmaktadır (Coleman, 1997: 68). 1981
yılına kadar boşanma oranları zirveye ulaşmış ve dengeyi sağladıktan sonra
belli bir oranda düşüş meydana gelmiştir. Bu durum ilk evlilik yaşının yük‐
selmesinden, yalnız kalanların sayısındaki artıştan, yeniden evlenme oranla‐
rındaki düşüşten ve boşanma oranını yavaşlatan ekonomik durgunluklardan
kaynaklanmaktadır (Parrillo vd., 1995: 292).
Türkiye’de de boşanmalar gittikçe belirginleşen bir artış göstermektedir.
TUİK’in verilerine göre 1994 yılında Türkiye genelinde 28041 çift boşanırken,
bu rakam 2002 yılında 51096’ya ulaşmıştır. Bu sayı sekiz yıl içinde % 82’lik bir
artışı kanıtlamaktadır. Oysa 1986 ile 1995 yılları arasındaki boşanma artış hızı
ortalama % 50’ydi. Makasın gittikçe açılma eğiliminde olması aile parçalan‐
malarının önemli boyuta ulaştığının göstergesidir. İstatistiklere göre boşanma
artış hızı normal süreçlerde istikrarlı bir artış izlerken, siyasal ve ekonomik
çalkantılar döneminde anomik bir durumu göstermektedir. Türkiye ekonomi‐
sindeki olumsuzluklar, sadece işletmeleri değil, insanları da vurmuştur. Bo‐
şanma sayısının 2000 yılından sonra hızla artmasının temelinde ekonomik
nedenler yatmaktadır (Kurt, 2006: 535).
Günümüzün artan boşanma oranlarını açıklamaya çalışırken bireylerin
evliliğe yönelttikleri beklentilerindeki değişim dikkatleri çekmektedir. Kadın‐
ların çalışma yaşamına girmesiyle birlikte statüleri değişmiş, eşlerine bağımlı‐
lıkları azalmış ve kendine güvenen kadınların artan beklentilerinin evlilikle‐
rinde giderilememesi boşanma kararı almalarını kolaylaştırır olmuştur. Ka‐
dınlar ekonomik bakımdan bağımsız hale geldikçe, evlilik kurumu ekonomik
bir güvence olma özelliğini kaybetmeye başlamıştır. Modernleşme süreciyle
birlikte toplumun bireyler üzerindeki yoğun baskısının azalması; boşanmanın
ayıp, günah, kötü olduğuna yönelik kabullerin değişmeye başlaması eşlerin
boşanma kararı alma sürecini kolaylaştırmaktadır. Ayrıca ülkelerin boşanma
ile ilgili yasalarında yaptıkları değişiklikler de boşanma oranlarının yüksel‐
mesine neden olmaktadır.
Boşanmanın Yetişkinler Üzerindeki Etkileri

Boşanma, ailenin tüm bireylerini hem ekonomik hem de duygusal açıdan
olumsuz yönde etkilemektedir. Yapılan araştırmalar, ekonomik açıdan bakıl‐
dığında erkeklerin boşanma sonrası ekonomik durumlarını düzelttiklerini
ancak kadınların ve çocukların gelirlerinde ciddi anlamda bir düşüşün ya‐
şandığını ortaya koymaktadır. Eşinin desteğinden yoksun kalan anne, evin
yükünü tek başına taşımak zorunda kaldığından çocuklarıyla olan ilişkisini
43
sağlıklı yürütememeye başlamaktadır. Boşanma, kadınların ve çocukların
yoksulluğunu arttıran bir olgu olarak karşımıza çıkmakta, bireylerde ciddi
sağlık sorunlarına neden olabilmektedir. Şentürk (2008: 15), her şeyden önce
boşanan eşlerin mutlu bir evlilik sınavında başarısız olmuş olmanın psikoloji‐
sini yaşadıklarını ve boşandıktan sonraki ekonomik, sosyal ve duygusal ya‐
şama uyum sağlamakta zorlandıklarını belirtmektedir. Bu noktada kadın
daha dezavantajlı konumdadır. Özellikle ekonomik açıdan büyük bir sorunla
karşı karşıya kalan kadın, çevrenin olumsuz tutum ve davranışlarıyla da baş
etmek zorunda kalmaktadır.
Evlenmenin rol değişimini gerektirmesi gibi, boşanma da rollerde ve sta‐
tüde belirgin değişikliklere yol açmaktadır. Bu durumda bütün toplumsal
bağların yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Evliliğin aksine boşanma,
toplumsal normlarla belirlenmiş kurumsal bir geçiş değildir. Birey normatif
ipuçları olmadan ve dışarıdan pek yardım görmeden yeni rollerini kendisi
düzenlemek zorundadır. Çoğu zaman boşanmayla birlikte bir tür başarısızlık
duygusu da yaşanmaktadır (Onur, 2000: 153).
Boşanmış eşler üzerinde karşılaştırmalı olarak yapılan bir araştırma il‐
ginç bulgular vermektedir: Boşanmış erkeklerde evli erkeklere göre beş kat
yüksek oranda, boşanmış kadınlarda da evli kadınlara göre üç kat yüksek
oranda ruhsal bozukluk saptanıyor. Bu bulgular iki biçimde yorumlanabilir:
Ya mutsuz evlilikler eşlerde ruhsal uyumsuzluklara yol açıyor; ya da ruhsal
uyumu bozuk olanların evlilikleri kısa sürüyor. Belki de her iki yorumda da
gerçek payı vardır. Yani evliliğe adım atarken ruhsal dengeleri yerinde olma‐
yan eşler evliliği yürütemiyor, sorumluluğunu taşıyamıyor ve evlilikten daha
da örselenmiş olarak çıkıyorlar (Yörükoğlu, 2000: 108).
Bununla birlikte, aile içindeki şiddet, daha genel şiddet içeren davranış
kalıplarını da yansıtmaktadır. Eşlerini ve çocuklarını fiziksel olarak suistimal
eden pek çok koca, başka bağlamlarda da şiddet kullanmaktadır. Jeffrey
Fagan ile arkadaşları tarafından, kocalarından dayak yiyen kadınlar üzerine
yapılan ulusal çaptaki bir çalışma, bu kadınların kocalarının yarıdan fazlası‐
nın eşlerine olduğu kadar, başka insanlara karşı da şiddet kullandıklarını
göstermiştir. Bu erkeklerin % 80’inden fazlası, gerçekte en az bir kere ev içi
türden olmayan şiddet yüzünden tutuklanmıştır(Giddens, 2000: 174).
Boşanmanın Çocuklar Üzerindeki Etkileri

Boşanmanın en çok çocukları olumsuz yönde etkilediği herkes tarafından
kabul gören bir gerçektir. Anne babanın boşanması, çocuk için asla istenme‐
yecek bir durumdur ve ebeveynlerinin bir gün mutlaka bir araya gelecekleri‐
nin hayali ile yaşamaktadırlar.
44
Boşanmanın çocuklar üzerindeki en önemli etkisi hayat standartlarındaki
azalmadır. Çocuğun vesayetinin çoğunlukla anneye verilmesi sonucunda
çocuk da annesiyle birlikte aşağıya doğru toplumsal hareketliliği paylaşmak‐
tadır. Çocukların yaşadığı ekonomik sıkıntıya neden olan asıl faktör, sorum‐
suz babaların çocuklarını maddi açıdan desteklemelerindeki başarısızlıkla‐
rından kaynaklanmaktadır. Amerika’da Ulusal Çocuk Araştırmaları, bütün
çocukların neredeyse yarısının anne aile reisli hanelerde yaşadığını ve biyolo‐
jik babalarını son 12 ay süresince hiç görmediğini; altıda birinin ise sadece bir
ya da iki kez gördüğünü ortaya koymaktadır. Ayrılıkların artmasıyla birlikte,
ilişkinin süresi de azalmaktadır (Parrillo vd., 1995: 295).
Boşanma sonrasında çocuklarda bazı ortak tepkiler gözlenmektedir. An‐
ne babalarının boşanmasından kendilerini suçlama, devamlı olarak anne ba‐
banın yeniden bir araya geleceği hayali ile yaşama, kendilerini yalnız hisset‐
me, çok çabuk öfkelenme, korkma, okulla ilgili sorunlar yaşama, yeme bozuk‐
lukları, uyku sorunları ve fiziksel rahatsızlıklar çocukların verdiği değişik
tepkilerdir. Bütün bu davranışlar kısa vadede normal sayılabilirken, uzun
süre devam etmesi sorun yaratacaktır. Bu nedenle boşanma sonrasında anne
babaların, çocuklarının psikolojik durumunu izlemeleri ve gerektiğinde uz‐
man desteği almaları önerilmektedir.
Yörükoğlu (2000: 109), boşanmış aile çocuklarının boşanmadan sonraki
beş yıl boyunca izlendiğinde özellikle şu bulguların ortaya çıktığını belirt‐
mektedir: Okul yaşına gelmemiş çocuklar ile ergenlik çağındakilerin boşan‐
malardan daha olumsuz etkileniyorlar. Uzun süreli izleme araştırmalarından
çıkan önemli sonuç ise, boşanma sonrasında hem anne hem de baba ile dü‐
zenli olarak ilişki sürdürebilenlerde ileri yaşlarda ruhsal uyumsuzlukların
daha az görüldüğüdür.
Günümüzde ders kitapları, kadınları aile içinde ikincil konumda tanım‐
lamakla yetinmez, aynı zamanda anne baba ve çocuklardan oluşan çekirdek
aileyi yüceltir, çekirdek aile dışında yaşayan çocukları yok sayarken, anne‐
babası ayrılmış çocuklara karşı da ayrımcılık yapmaktadır (Gümüşoğlu, 2006:
80). Sınıf içerisinde boşanmış ailelerin çocuklarının kendilerini kötü hissetme‐
lerinin, okuldan uzaklaşmalarına ve okul ile ilgili problemler yaşamalarına
yol açtığı da görülmektedir.
Boşanmaya karar vermiş çiftlerin, kararın çocuklar üzerindeki etkisinin
neler olabileceğini düşünerek hareket etmeleri gerekmektedir. Boşanmaya
karar verdikten sonra ya da mahkeme süreci başladıktan sonra, çocuğun ya‐
şına göre, aile içerisinde hissettiği bu farklı durumun, uygun bir dille ve yaşı‐
na uygun bir şekilde anne‐baba tarafından çocuğa anlatılması gerekmektedir.
Yapılması gereken, çocuğa hem anne hem baba tarafından çok sevildiği ve
durum ne olursa olsun bundan sonra da sevilmeye devam edileceği mesajları
45
verildikten sonra durumun anlatılmaya başlanmasıdır. Çocuğun kaygılarını
azaltmak için sevgilerinin devam edeceğini ve çocuk kimde kalırsa kalsın
diğer ebeveyni görebileceği ve ilişkilerinin devam edeceğinin altı çizilmelidir.
Çocuğun ilerleyen dönemlerde de psikolojik durumu takip edilmeli, özellikle
gizli depresyon ve kaygı durumları göz önüne alınmalıdır (Türkarslan, 2007:
102).
280’i parçalanmış aile ve 280’i tüm aileye sahip olmak üzere toplam 560
çocuk üzerinde yapılan çalışmada, boşanma sonucu ailesi parçalanmış çocu‐
ğun, birtakım sosyal problemler yaşadığı ve yaşama ihtimali taşıdığı sonuçla‐
rı elde edilmiştir. Araştırmada, boşanma sonucu parçalanmış aile çocukları‐
nın, ölüm nedeniyle parçalanmış aile çocuklarından ve tüm aileye sahip ço‐
cuklardan daha fazla oranda eğitimde başarısız oldukları, düşük benlik say‐
gısına sahip oldukları, ruh sağlığı problemleri yaşadıkları, içine kapanık bir
kişilik geliştirdikleri, depresyonu deneyledikleri, suç ve şiddet gösterme eği‐
limi taşıdıkları, intiharı denedikleri veya düşündükleri, “anomi ve yabancı‐
laşma” yaşadıkları tespit edilmiştir (Şentürk, 2008: 14).
Tek‐Ebeveynli Aileler
Günümüz toplumlarında sıkça görülmeye başlanan tek ebeveynli aileler,
artan boşanma oranları, eşlerden birinin kaybı ve evlilik dışı doğumlar sonu‐
cu ortaya çıkmaktadır. Bu ailelerin büyük çoğunluğunda aile reisi, annelerdir.
Anneler, çocuklarının gelişimi için gerekli olan duygusal desteği sağlasalar
bile, ekonomik açıdan yetersiz kalabilmektedirler. Düşük eğitim düzeyine
sahip anneler, çalışma hayatında ya kabul görmemekte ya da çok düşük üc‐
retlerle çalıştırılmakta, bu da hem kendilerinin hem de bakmakla yükümlü
oldukları çocuklarının elverişsiz koşullarda, yetersiz ve dengesiz beslenerek,
yaşamlarını yoksulluk içinde geçirmelerine neden olmaktadır. Yavuzer (1999:
23) ölüm ve boşanma sonucu kalmayan baba‐çocuk ilişkisinin, çocuğun yaşa‐
nılanlara karşı ilgisizlik ve pasiflik, kişilik yapısı, ruh ve beden sağlığında bir
bozulma şeklinde sonuç verdiğini belirtmektedir.
Tek ebeveynli bir ailenin çocuk ve yetişkin açısından geliştirici ve eğitici
bir ortam yaratması mümkün gözükmemektedir. Tek bir ebeveynle yaşamak
zorunda kalmak, çocuğun ya anne ya da baba modeli ve deneyiminden yok‐
sun kalmasının yanında aile içinde farklı cinsiyetin yerine getirdiği psiko‐
sosyal desteğin ortadan kalkmasına da neden olmaktadır (Şentürk, 2008: 16).
Günümüz toplumlarında tek‐ebeveynli ailelerin yanı sıra evlilik dışı bir‐
likte yaşayanların sayısında da ciddi bir artış söz konusudur. Boşanma oran‐
larındaki artış, çiftlerin evlenme öncesi birliktelik süresinin artmasına neden
olmaktadır. Birlikte yaşamanın evliliğe oranla daha az maliyetli olması, bo‐
şanma korkusunu barındırmaması, yasal bir prosedürünün olmaması, özgür‐
46
lük hissini yaşatması, evlilik öncesi deneme süresi olarak görülmesi gibi avan‐
tajları nedeniyle evlilik öncesi birliktelik evliliğe alternatif olarak görülmekte
ve tercih edilmektedir.
2003 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması verilerine göre, Türkiye’de 18
yaşın altındaki çocukların % 92’si anne ve babası ile birlikte yaşamaktadır.
Anne ve babası ile birlikte yaşayan çocukların oranı artan yaşla birlikte azal‐
maktadır. Çocukların % 6’sı sadece bir ebeveyn (% 5’i annesi, % 1’i babası) ile
birlikte yaşamaktadır. Çocukların % 3’ü diğer ebeveynin ölmesi nedeniyle
sadece bir ebeveyn ile yaşamaktadır. Evlatlık olan çocukların oranı sadece %
2, öksüz olan çocukların oranı ise %3’tür (http://www.hips.hacettepe.edu.tr/
tnsa2003/data/turkce/bolum2.pdf / 28.11.2008).
Tek ebeveynli ailelerdeki artışı gösteren en yeni verilerden biri, İngilte‐
re’ye aittir. 2007 verilerine göre İngiltere’de yaşayan çocukların % 24’ü tek
ebeveyni ile yaşamaktadır ki bu oran 1970’lerdekinin üç katına karşılık gel‐
mektedir (www.statistics.gov.uk/29.04.2008).
Farklı ülkelerdeki sayısal veriler, yalnız anne ve çocuklardan veya yalnız
baba ve çocuklardan oluşan tek ebeveynli aile yapılarının, boşanma oranlarıy‐
la doğru orantılı bir şekilde arttığını göstermektedir.
Evlilik Dışı Doğumlar

Günümüzde boşanmalar, tek ebeveynli aileler ve yeniden evlenmelerin
yanında, evlenmeden birlikte yaşayanların ve evlilik dışı doğum oranlarının
da giderek arttığı gözlenmektedir. Bunun başlıca nedenleri, toplum içerisinde
cinsel yasakların azalması, gençler arasındaki cinsel faaliyetlerin giderek art‐
ması ve gebelikten korunma yöntemlerinin kullanılmamasıdır. Evlilik dışı bir
ilişki sonucu gebelik ortaya çıktığında, evlilik gerçekleşse bile uzun soluklu
olamamakta, erkeklerin çoğu evlilik bağlarını kısa sürede koparmakta, bunun
sonucunda da tek‐ebeveynli aileler ortaya çıkmaktadır. Evlenmeden çocuk
doğuran, hem çalışıp hem de çocuğuna bakan annelerin sayısı da her geçen
gün artmaktadır. Toplumların evlilik dışı doğumlara karşı gösterdiği tepki‐
lerde de bir yumuşama görülmektedir.
2006 Aile Yapısı Araştırması’na göre, Türkiye genelindeki bireylere ni‐
kahsız birlikte yaşayanlar ile ilgili görüşleri sorulduğunda 18‐24 yaş grubun‐
daki bireylerin % 59’u çevresinde nikahsız birlikte yaşayan çiftlerin bulunma‐
sının kendisini rahatsız edeceğini, % 23.9’u rahatsız etmeyeceğini belirtirken
bu oranlar 65 yaş ve üzerindeki bireylerde sırasıyla % 70.4 ve % 15.1’dir. Ay‐
rıca bireylerin % 69.2’si çevresinde evlilik dışı çocuk bulunmasının kendisini
rahatsız edeceğini belirtmiştir. Bu oran kentsel kesimde % 66.1 iken kırsal
kesimde % 74.5’tir (http://www.aile.gov.tr/tr/?Sayfa=Detay&Id=2006122862127 / 20.06.2007).
47
Birleşik Devletlerde evlilik dışı doğumların sayısında çarpıcı bir artış gö‐
rülmektedir. 1971’den bu yana oran, dörde katlanmıştır. Bugün üç çocuktan
birinden fazlası evlilik dışı doğmaktadır. 1971 yılıyla kıyaslandığında, 1971’de
bebeklerin % 8’i evli olmayan annelerden doğarken, 1990’ların ortalarına ka‐
dar bu oran % 34’e ulaşmıştır (Marsh, 2000: 529). Bunun yanı sıra, Amerikalı
gençler Avrupalı gençlerle aynı düzeyde cinsel aktiviteye sahipken, doğum
kontrolünü daha az kullanmaları nedeniyle doğum oranları daha yüksektir.
Buna rağmen, bu durum gençlere özgü bir problem değildir: 20 ile 24 yaş
arasındaki hamile bayanların % 60’ı hamileliklerinin planlı olmadığını belir‐
tirken, hamile bayanların % 77’sinin 40 yaş ve üzeri olduğu görülmektedir
(Coleman, 1997: 70–72).
Aile İçi Şiddet ve İstismar

Şiddet, bireyin ilişkilerinde diğer bireyi isteği dışında zor/güç kullanarak
kontrol altında tutmak amacı ile bilinçli olarak uyguladığı fiziksel ya da duy‐
gusal bir davranış biçimidir. Toplumsal cinsiyete dayalı şiddet, tüm dünyada
kadınların ikincil toplumsal statüsünden kaynaklanır ve genellikle “kadına
yönelik şiddet” olarak adlandırılır (Hablemitoğlu, 2004: 228). Yapılan çalışma‐
larda, eşler arası şiddetten bahsedilirken sadece erkekten kadına yönelen
şiddetin ele alınması tüm dünya genelinde şiddetin ağırlıklı olarak kadın
sorunu olduğunun önemli bir göstergesidir. Aile içi şiddette devamlılık eği‐
limi oldukça fazla olmakla birlikte şiddetin, genellikle sorun çözmenin etkili
bir aracı olarak görüldüğü kabul edilmektedir.
Aile içerisinde şiddet davranışı genelde beş alt grupta değerlendirilmek‐
tedir:
 Fiziksel Şiddet: Dövme, tokatlama, tekmeleme, yakma gibi eylemlerin
yer aldığı şiddet türüdür.
 Cinsel Şiddet: Seksüel motivasyona bağlı şiddet türüdür.
 Duygusal İstismar: Sevgi göstermeme, aşağılama, devamlı eleştirme,
kıskançlık, reddetme gibi eylemlerin yer aldığı şiddet türüdür.
 İhmal: Daha çok çocuklar ve yaşlıların maruz kaldığı istismar türüdür.
Kişinin sosyal ve maddi ihtiyaçlarını gidermeme, bunları sağlamada ihmal
göstermektir.
 Ekonomik İstismar: Ekonomik istismar özellikle yaşlıların maruz kal‐
dığı istismar türüdür. Kişinin parasını yönetmek, şahsa ait paraya veya ka‐
zanç sağlamasına izin vermemektir (Ünal, 2005: 78) .
Aile içinde yaşanan şiddet, genellikle erkekten kadına, ebeveynden çocu‐
ğa yönelmektedir. Avrupa Kadın Lobisi’nin açıklamalarına göre; aile içinde
şiddet uygulayanların % 95’i erkeklerdir. Şiddete maruz kalanların da %
98’ini kadın ve çocuklar oluşturmaktadır. Aile içi şiddetin yıllık maliyetinin
48
yaklaşık 150 milyon euroya ulaştığı tahmin edilmektedir (Hablemitoğlu, 2004:
232).
Eşler Arasındaki Şiddet

Şiddetin amacı, erkek egemen düzeni ayakta tutmak, itaat sağlamak, güç
dengesizliğini korumaktır. Bu fikri çok güzel ifade eden deyişleri Türkçe’de
bulmak mümkündür. “Kedinin bacağını ayırmak”, “kadının karnından sıpayı
sırtından sopayı eksik etmeyeceksin”, “kızını dövmeyen dizini döver” ilk
anda aklımıza gelenler. Özellikle ikincisi, kadın üzerinde baskı kurmanın en
etkin biçimini çok iyi ifade etmektedir. Gerçekten kadını sürekli gebe bırak‐
mak veya ona sürekli fiziksel şiddet uygulamak, istenilen sonuca götürecek
en etkili yol olarak görülmektedir (Arın, 1996: 306).
Avrupa Kadın Lobisi’nin 2003 yılına ilişkin verilerine göre, AB’de her beş
kadından en az biri eşinden şiddet görmektedir. İngiltere’de bu oran % 30’dur
ve haftada yaklaşık iki kadın partneri tarafından öldürülmektedir. Fransa’da
ise her yıl 25.000 kadın tecavüze uğramaktadır. İtalyan Ulusal İstatistik Ensti‐
tüsü’nün 1999 verilerine göre, kadınların % 50’si erkek şiddetiyle karşılaş‐
maktadır. ABD’de ise her 90 saniyede bir kadın tecavüze uğramaktadır. Bu
konuya dikkat çeken Le Monde Diplomatique başyazarı Ignacio Ramonet,
Avrupa’da kadınlara yönelik erkek şiddetinin olağanüstü boyutlara ulaştığını
belirterek, 2004 yılına ait daha da çarpıcı rakamlar vermektedir: Avrupa’da
şiddete maruz kalan kadınların oranı, ülkelere göre % 25 ile 50 arasında deği‐
şiyor. Portekizli kadınların % 52.8’i kocası veya partneri tarafından şiddete
uğruyor. Almanya’da her dört günde üç kadın (yılda yaklaşık 300 kadın),
İngiltere’de her üç günde bir kadın, Fransa’da her ay altı kadın erkek partneri
tarafından öldürülüyor (Yirmibeşoğlu, 2006: 37).
Kadına yönelik aile içi şiddet diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de
önemli bir sosyal problem olarak karşımıza çıkmaktadır. 1980’lerdeki kadın
hareketlerine kadar çalışılması neredeyse bir tabu olan aile içi şiddet, bu tarih‐
ten sonra Türkiye’deki araştırmacıların da ilgisini çekmiştir. Bu konuda farklı
kuruluşlarca yapılan araştırmalara göre Türkiye’de kadınların fiziksel şiddete
uğradıkları ortaya konulmuştur. Yapılan çalışmalarda Türk kadınlarının ko‐
caları tarafından dövüldüğü ve erkeğin gerektiğinde karısını dövmesi konu‐
sunda hakkının olduğuna inanıldığı saptanmıştır (Uğurlu ve Ulu, 2003: 54).
TNSA‐2003’de kadınların aile içi şiddet biçimlerinden özellikle fiziksel
şiddete ilişkin tutumlarını ne kadar içselleştirdiklerinin belirlenmesi amaç‐
lanmış, kadınların ekonomik ve cinsel nedenlere dayalı olarak kocanın karısı‐
nı dövmesini haklı bulup bulmadıklarına dair bir dizi soru sorulmuştur. Ka‐
dınlara, kadının yemeği yakması, kocasına karşılık vermesi, parayı lüzumsuz
yere harcaması, çocukların bakımını ihmal etmesi, cinsel münasebette bu‐
49
lunmayı istememesi gibi durumlar belirtilmiştir. Kadınların % 39’u, belirtilen
durumlardan en az bir tanesinin olması durumunu kocanın karısını dövmesi
için haklı bir neden olarak görmektedir. Cevaplayıcılar, daha çok kadının
kocasına karşılık vermesi (% 29), parayı lüzumsuz yere harcaması (% 27) ve
çocukların bakımını ihmal etmesi (% 23) durumunda kocanın karısını dövme‐
sini haklı bulma eğilimindedirler. Kadınların % 6’sı ise kadının yemeği yak‐
ması durumunda kocanın karısını dövmesini haklı bulmaktadırlar.
(http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/data/turkce/bolum3.pdf / 28.11.2008).
ABD’deki Cinsel Eşitlik Merkezi’nin 50 ülkede 140.000 kadınla yaptığı ve
bulguları medyaya yansıyan araştırmada ise Türkiye’ye ilişkin özel bilgilere
ulaşmak mümkündür. Bu araştırmaya göre Türkiye, kadınların dayak yediği
ülke sıralamasında % 58 oranıyla Bangladeş, Etiyopya, Hindistan ve Mısır’ı
geride bırakmaktadır (Vatandaş, 2003: 28).
Aile içinde şiddet uygulanıyorsa bunun değişmeyeceğinin bilincinde ol‐
mak gerekir. Şiddetin klasik bir döngüsü vardır ve kadınlar her defasında
onun tuzağına düşerler. Önce bir gerginlik yaşanır sonra gerginliğin yoğun‐
luğu artar ve şiddet patlak verir, sonra “balayı” dönemi başlar, erkek ağlar,
özür diler, yalvarır, çiçekler getirir, maddi durumuna göre mücevher alır ve
kadın, erkeğin tekrar şiddet uygulamayacağına inanır. Sonra gerginlik tekrar
yükselir ve şiddet bu kez daha yoğun uygulanır. Bu nedenle ilk şiddet uygu‐
lamasında hoşgörü göstermemek gerekir (Arın, 1996: 311).
Türk Ceza Kanunu’na göre kadına aile içinde şiddet uygulanması ile ilgi‐
li özel hükümler yoktur. Ceza Kanunu’nun 456 ve devamındaki genel hü‐
kümler uygulanır, ancak aile bireylerinin birbirlerine uyguladıkları şiddet
cezanın ağırlaştırılması nedenidir. Kadının sokaktaki şiddeti resmi makamla‐
ra anlatması, görece daha kolaydır ama aile içindeki şiddet konusunda şikâ‐
yetlerini tutanağa geçirtmesi oldukça zordur. Zordur, çünkü polis “karı‐koca
arasına girilmeyeceği” gibi yerleşmiş bir kanıya sahiptir. O nedenle polis,
kadının koca aleyhine yaptığı şikâyeti başından savmak için elinden geleni
yapar (Arın, 1996: 307).
Her tür sosyo‐ekonomik düzeydeki ailede, şiddet olgusuna rastlanmak‐
tadır. Ancak sosyo‐ekonomik düzeyi düşük olan kadınların çok daha fazla
oranda şiddet olgusuna maruz kaldığı ve eşlerin öğrenim durumu yükseldik‐
çe şiddet uygulama oranının düştüğü gözlenmektedir.
Çocuğa Yönelik Şiddet

Çocuğa yönelik şiddet olgusu her geçen gün artmakta ancak birçok ülke‐
de gizli bir problem olarak kalmaktadır. Aile içerisinde ya da kurumlarda
gerçekleşen çocuğa yönelik şiddet olgusu genellikle çocuk istismarı başlığı
altında incelenmektedir.
50
Çocuk istismarı, çok geniş anlamda, belli bir zaman dilimi içerisinde bir
yetişkin tarafından çocuğa o kültürde kabul edilemeyen bir davranışın uygu‐
lanmasıdır. Başka bir deyişle, çocuğun büyüme ve gelişimini olumsuz yönde
engelleyen her türlü davranış çocuk istismarıdır. Bu tip davranışların iki de‐
ğişkene bağlı olduğu görülmektedir. Birincisi zaman içerisinde değişiklikler
göstermesidir. Bundan 50 yıl önce normal kabul edilen bir davranışın bugün
olması gereken davranışın dışında kalması çocuk istismarında çok önemli bir
boyutu oluşturmaktadır. İkinci faktör ise bu davranışların kültürler arasında
farklılıklar göstermesi ve ülkeden ülkeye değişiklikler göstermesidir (Polat,
2007: 27).
Yapılan araştırmalar, babaların ebeveyn–çocuk ilişkisinde annelerden
daha fazla şiddete başvurduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca erkek çocuk, kız
çocuklardan daha çok şiddete maruz kalmaktadır. Birinci bulgu annelerin
çocuklarıyla daha fazla vakit geçirmesiyle ikincisi cinsiyet farklılığı perspekti‐
fi ile açıklanabilmektedir. Kozcu ve Zeytinoğlu (1991: 396) konuyu şöyle açık‐
lamaktadır: Fiziksel istismara uğrayan çocukların çoğunun erkek oldukları ve
istismar nedeni olarak sık sık çocuğun “itaatsizliğinin” gösterildiği doğrultu‐
sundadır. Bu iki bulgu Türkiye’de kız ve erkek çocukların toplumsallaşmasıy‐
la ilgili bazı olasılıklar çerçevesinde açıklanabilir. Türkiye’de kız çocuklarının
hemen her yaşta ve her türlü sosyal ilişkide saldırgan olmayan, yumuşak,
itaatli ve pasif davranmalarının beklendiği buna karşılık erkek çocuklara,
özellikle yaşları büyükse farklı tür ilişkilerde farklı beklentilerin yöneltilmek‐
te olduğu düşünülmemektedir. Bir başka deyişle, erkek çocuklardan yaşıt
ilişkilerinde atak, saldırgan ve aktif olmalarının beklendiği ancak ana‐babayla
ilişkilerinde bu tür davranışların onaylanmadığı söylenebilir. Yani erkek ço‐
cuklardan arkadaş dünyasında “erkek gibi” davranmaları beklenirken, yetiş‐
kinler arasında saygılı ve itaatkâr olmaları istenmektedir. Erkek çocukların
daha sık ve şiddetli bir biçimde cezalandırılmaları, bu çelişkili beklentilere
uymanın yarattığı davranış problemlerinden kaynaklanmaktadır.
Annelerinin maruz kaldığı şiddete tanıklık eden çocuklar, iki‐üç kat daha
fazla istismar riski altındadır. Küçük çocuklar çoğu zaman, fırlatılan veya
devrilen eşyalar sonucu yaralanmaktadırlar. Yapılan bir çalışma, 14 yaş üs‐
tündeki erkek çocukların % 62’sinin araya girip annelerini korumaya çalışır‐
ken yaralandığını ortaya koymuştur. Ayrıca eşlerinin şiddetine maruz kalan
kadınların çocuklarına daha sert cezalandırma metotları kullandıkları düşü‐
nülmektedir. Ailede yaşanan olaylardan, erkek çocuklar, erkeklerin kadınlara
istedikleri gibi davranmaya hakları olduğu; kızlar ise kadınların istismarcı
davranışlara katlanmaları gerektiği sonucunu çıkarmaktadırlar (Polat, 2007:
41).
51
Polat (2007: 42) aile içi şiddetin çocuklar üzerindeki en büyük etkisinin,
çocukların ailede işlerin böyle yürüdüğüne inanmaları olduğunu da vurgu‐
lamıştır. Bu çocukların, geleceğin şiddet kurbanları veya istismarcıları olma
ihtimalleri daha fazladır. Genç erkeklerin babalarını öldürme nedenlerinin
başında, babasının annesini dövmesi yer almaktadır. Şiddet içeren evlerde
büyüyen gençler, madde kullanımı, intihar ve evden kaçmalar açısından bü‐
yük risk altındadırlar.
Türkiye’de çocuk istismarını tetikleyen faktörlerin başında nüfus artışı,
göçler, sosyoekonomik durumun bozukluğu, dayağın günlük davranış içeri‐
sinde kabul gören bir davranış olması ve kapalı bir toplum olması gelmekte‐
dir. İç göç, bozuk gelir dağılımı, yetersiz eğitim, atıl işgücü ve işsizlik oranla‐
rındaki yükseklik, nüfusun büyük bir bölümünün halen kırsal kesimde istih‐
dam ediliyor olması gibi etmenler çocuk istismarına maruz kalan çocukların
sayısının artmasında başlıca nedenler arasında sayılmaktadır (Polat, 2007:
341).
Yaşlı İstismarı
Dünya genelinde yaşlı nüfusun, her geçen gün arttığı görülmektedir.
Tıbbi ve teknolojik gelişmeler, refah düzeyinin yükselmesi gibi nedenlerle
ortalama ömür uzamakta, toplam nüfus içinde yaşlı nüfusun oranı yüksel‐
mektedir. Özellikle gelişmiş ülkelerde bu durum daha belirgindir. Gelişmekte
olan ülkelerde ise toplam nüfus içinde yaşlı nüfusun oranı yükselirken yeni
ve değişik birçok problem ortaya çıkmakta, bu da yeni hizmet modellerinin
geliştirilmesini gerektirmektedir.
Hem ülkemizde hem de diğer birçok ülkede yaşlı nüfus artışı, toplumla‐
rın genel nüfus artış hızından yüksektir. Birleşmiş Milletler Örgütü verilerine
göre, 1950 yılında dünyada ortalama 200 milyon insan 60 yaş ve üstü grup‐
taydı. 1975 yılında bu sayı 350 milyon oldu. Yine Birleşmiş Milletler çalışma‐
larına göre, 2000 yılında 590 milyon, 2025 yılında 1.1 milyar civarına ulaşacak‐
tır. Bu veriler, 1975–2025 yılları arasında, 50 yıllık dönemde, dünyada 60 yaş
ve üstü gruptaki bireylerin oranında % 224 artış olacağını göstermektedir.
Aynı dönemde tüm dünya nüfusunun ise 4.1 milyardan 8.2 milyara yüksel‐
mesi beklenmektedir. Dünya nüfus artış hızı % 102’dir. Yaşlı nüfus artış hızı,
genel nüfus artışının iki katından fazladır (Sevil, 2005: 20). Her geçen gün
nüfusun hızlı bir şekilde yaşlanıyor olması, yaşlıların bakımı, istismarı vb.
sorunları gündeme getirmektedir.
İnsanlar yaşlandıkça yaşamlarında önemli değişiklikler meydana gel‐
mektedir. Yaşlanmanın beraberinde getirdiği fiziksel, psikolojik ve toplumsal
değişimler ile başa çıkabilmek için birtakım stratejilerin geliştirilmesi şarttır.
Yaşamın her döneminin olduğu gibi yaşlanma döneminin de kendine özgü
52
amaçları, sorunları ve çözümleri mevcuttur. Yaşlılık döneminde bireylerin
yaşamlarında meydana gelen değişimler, başta aileleri olmak üzere tüm top‐
lumu etkilemektedir. Bu dönemde ailede meydana gelen en önemli değişim,
eşlerin emekli olmalarından kaynaklanan gelirdeki düşüştür. Gelirin azalma‐
sı, ailenin yaşam standartlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Yaşlı nüfus
genelde tüketici durumda olmakta, üretime katkıları sınırlı bir düzeyde kal‐
maktadır. Yaşlı nüfus artışıyla birlikte, çalışan bir bireyin bakacağı tüketici
sayısı da artmakta, bu durum ailenin hem sosyo‐ekonomik durumunu hem
de aile içi ilişkileri derinden etkilemektedir. Yaşlanma süreciyle birlikte ortaya
çıkan gelir ve verim düşüklüğü, üretici durumdan tüketici konuma geçme
yaşlıyı bağımlı ve bakıma muhtaç kılmakta, bu da aile bireyleri arasındaki
ilişkilere gölge düşürebilmektedir.
Yaşlı nüfus her geçen gün artıyorken, bu yaşlılara yönelik geliştirilmesi
gereken hizmetlerin gerçekleştirilememesi yaşlı bireyleri bakıma muhtaç hale
getirmektedir. Sosyal bir probleme dönüşen bakıma muhtaçlık, aileyi ve top‐
lumu tehdit etmekte, yaşlı bireyin hem aile hem de kurumlar içerisinde
suistimal edilmesine yol açmaktadır. Yaşlısına bakmak, özellikle kadının
görevi olarak algılanmakta ve kadının yükünü daha da arttırmaktadır.
Yaşlının bakımı konusunda iki tür bakım sisteminden bahsetmek müm‐
kündür. Bunlardan ilki resmi bakım, ikincisi ise gayri resmi bakım sistemidir.
Yani yaşlıların bakımları ya resmi olarak kurumlar tarafından ya da gayri resmi
olarak aile ve akrabalar tarafından gerçekleştirilmektedir (Adak, 2003: 84).
2006 Aile Yapısı Araştırması’nda, Türkiye genelindeki hanelerin %
6’sının tek kişilik hane halkı, % 13’ünün geniş aile, % 80.7’sinin çekirdek aile
ve % 0.3’ünün diğer hane halklarından oluştuğu tespit edilmiştir. Hanesinde
sürekli bakıma muhtaç yaşlı bulunan hane oranı ise % 5.3’tür. Bu oran kırsal
kesimde % 8 iken, kentsel kesimde % 3.9’dur. Türkiye genelindeki 60 yaş ve
altındaki bireylere yaşlılıklarıyla ilgili yaşam tercihleri sorulduğunda ise %
55’i çocuklarının yanında kalmak istediğini, % 17.8’i evinde bakım hizmeti
almak istediğini ve % 9.3’ü huzurevine gitmek istediğini belirtmiştir. Huzu‐
revinde kalmayı tercih ettiğini belirtenlerin % 55.1’i çocuklarına yük olmak
istemeyeceklerini, % 15.6’sı çocuklarının onlarla birlikte yaşamak istemeyece‐
ğini ve % 11’i de huzurevinde imkanların daha rahat olacağını ifade etmişler‐
dir. Çocukları olmasına rağmen onlardan ayrı evde yaşayan 60 yaş ve üzerin‐
deki bireylerin % 28.7’si kendilerinin yaşadıkları çevreyi değiştirmek isteme‐
diklerini, % 25.3’ü kendilerine yetebildiklerini ve % 16.8’i çocuklarıyla kalmak
istemediklerini belirtmiştir. 60 yaş ve üzerindeki bireylerin kız çocukları tara‐
fından haftada bir ya da daha sık ziyaret edilme oranı % 46 iken, erkek çocuk‐
larında bu oran % 42.6’dır (http://www.aile.gov.tr/tr/?Sayfa=Detay&Id
=2006122862127 / 20.06.2007).
53
Son araştırmalar, yaşlı nüfus arttıkça kadın ve çocukların yanı sıra yaşlı
insanlara yönelik aile içi şiddetin de yaygınlaştığını ortaya çıkarmaktadır.
Yaşlılara yönelik şiddet, fiziksel, ekonomik ve duygusal istismar ile ihmal
şeklinde ortaya çıkmaktadır. ABD’de yaklaşık bir milyon yaşlı insanın, aile
bireyleri veya bakıcılarından dayak yediği, kötü davranış gördüğü açıklan‐
mıştır. Her yıl 2000 anne‐baba kendi çocukları tarafından öldürülmektedir.
Buna ek olarak 65 yaşın üzerinde yaklaşık yarım milyon Amerikalı, ailesinin
daha genç yaştaki üyelerinden çeşitli saldırılar gördükleri tespit edilmiştir
(Uçar, 2003: 99).
Cinsel İstismar
Cinsel istismar, en genel tanımıyla, farklı gelişimsel aşamalara ait insan‐
lar arasında, daha üst gelişimsel aşamada olanın cinsel tatmini için yaptığı her
türlü faaliyettir. Cinsel istismar konusunun tabu olarak kabul edildiği, olayla‐
ra maruz kalanların başvuru yapmakta zorlandığı ve yaşadıkları olayları
büyük oranda gizledikleri bilinmektedir. Cinsel istismarın yaşandığı ailelerde
çoğunlukla anne‐baba arasında evlilik çatışmaları ve cinsel yönden uyumsuz‐
luk yaşandığı görülmektedir. Ayrıca annenin bağımlı, güçsüz, yetersiz olma‐
sı; ailede alkol, madde bağımlılığı, psikolojik sorunlar olması; ailenin sosyo‐
ekonomik düzeyinin düşük olması gibi nedenler aile içerisinde cinsel istisma‐
rı hazırlayan faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır.
İnsanlık tarihine bakıldığında, gelişmişlik düzeyinden ve sosyal yapısın‐
dan bağımsız olarak, yakın akrabalarla cinsel ilişki kurma (ensest) ya da ev‐
lenme yasağının, tüm toplumlar tarafından benimsenmiş “değişmez” bir ku‐
ral konumunda olduğu görülmektedir. Bazı uygulama farklılıklarına rastlan‐
sa da, hiçbir toplumun bireylerine sınırsız bir cinsel ilişki ve evlenme olanağı
tanımadığı açıktır (Yirmibeşoğlu, 2006: 91).
Çocuklara yönelik aile içi veya aile dışı cinsel istismar 1970’lerin sonunda
sosyal bir problem olarak görülmeye başlandığında cinsel istismara neden
olan etkenler ve etkilerini ele alan çok önemli çalışmalar yapılmıştır. Bu ça‐
lışmalara sosyolojik açıdan bakıldığında cinsel şiddet içeren eylemlerin top‐
lumsal ve karmaşık bir yapısı olduğu ortaya çıkmıştır. Psikolojik açıdan ba‐
kıldığında da, cinsel istismara uğrayan çocukların farklı gelişimsel dönemler‐
de ciddi boyutlarda ruhsal sorunlar yaşadıkları bulunmuştur. Ayrıca çocuk‐
luk döneminde yaşanan cinsel şiddetin yetişkinlikte cinsel saldırganlığa yol
açabileceğine dair bulgular, yani şiddetin şiddeti doğurduğu gerçeği, günü‐
müze kadar yapılan araştırmalardan çıkarılacak en çarpıcı sonuçtur. Dünyada
çocuk cinsel istismarı kaygı verici boyutlarda artarak çözümlenmesi gereken
acil bir sorun olarak önemini hala sürdürmektedir (Z‐Page, 2004: 104).
54
Uluslararası Çocuk İstismarı ve İhmalini Önleme Derneği, çocuk cinsel
istismarını, ‘rıza yaşının altında bulunan bir çocuğun cinsel açıdan olgun bir
yetişkinin cinsel doyumuna yol açacak bir edim içinde yer alması ya da bu
duruma göz yumulması’ şeklinde genişleterek tanımlamıştır (Z‐Page, 2004:
105). Aile içi cinsel istismara uğrayan çocukların yaşlarının 5 ile 7 arasında,
aile dışı istismara uğrayan çocukların yaşlarının 7 ile 10 arasında olduğu; kız
çocuklarının erkek çocuklara göre cinsel istismara daha fazla maruz kaldıkları
ve özellikle erkek çocuklarının kız çocuklarına göre daha küçük yaşlarda
istismar edildiği bulunmuştur. Türkiye’de aile içi cinsel istismarın kızlarda 6
yaşın altında başladığı, istismarın 4 ile 6 yıl sürdüğü ve çoğunun şiddete ma‐
ruz kaldığı belirtilmiştir. Türkiye’de aile içi cinsel istismara maruz kalan ço‐
cukların çoğunluğunun Marmara ve Karadeniz Bölgeleri’nde yaşadığı tespit
edilmiştir (Z‐Page, 2004: 106).
Çocukluklarında cinsel istismara uğrayanların arasında erkeklerin varlığı
bilinmekle beraber, kurbanların % 90’ının kadın olduğu ileri sürülmektedir.
Çocukların cinsel istismarı çok yaygın ve ciddi bir sorundur. Yaş, cinsiyet,
sosyo‐ekonomik sınıf ve coğrafi bölge farkı gözetmeksizin herkesi etkileyebi‐
lir. NCCAN‐İngiltere (Ulusal Çocuk İstismar ve İhmali Merkezi) çocuk kur‐
ban sayısını yılda 200.000’den fazla olarak tahmin etmektedir. ABD’de yapı‐
lan bir çalışmanın verilerine göre çocukların yaklaşık % 1’i istismara, % 1.5’i
ihmale uğramaktadır ve bu oranların büyük olasılıkla buzdağının sadece
görülebilen kısmı olduğu düşünülmektedir. Çocuğun yaşı ne kadar küçükse
istismar olasılığı o kadar fazladır. Kız çocuklar istismarla erkeklerden biraz
daha fazla karşılaşmaktadırlar (% 52’ye % 48). Cinsel istismar kızlarda üç kat
fazla görülmektedir. Cinsel istismar vakalarında istismarın yüksek oranda
aile bireyleri veya akrabalar tarafından gerçekleştirildiği bilinmektedir. (Polat,
2007: 374).
Cinsel amaçlı çocuk ticareti Batı Avrupa’da önemli ve artmakta olan bir
problemdir. Bölge ülkeleri, önemli transit ve varış merkezleridir. Çocuk tica‐
reti çoğu ülke için bir sorun olsa da Hollanda, Belçika, Almanya, Avusturya,
İsviçre, İtalya, İspanya ve İngiltere çocukların gönderildiği başlıca ülkeler
olarak kabul edilmektedir. Danimarka da çocuk ticaretinde bir artış tespit
etmiştir. Finlandiya, Estonya ve Rusya’dan cinsel amaçlı çocuk ticareti yapıl‐
dığını bildirmektedir. Söz konusu ticarete alet olan çocuklar, dünyanın pek
çok bölümünden getirilmektedir. Yüksek ücret ve yüksek yaşam standartları
vaatlerinin büyüsüne kapılan bu çocuklar kendilerini, ülkeye getirildikleri
kişiler tarafından, çoğunlukla organize suçun bir bölümü olarak, bir fahişelik
hayatına zorlanmış olarak bulmaktadırlar. Arnavutluk, Güneydoğu Asya,
Latin Amerika ve Nijerya’dan getirilen kızlar en önemli grubu oluşturmakta‐
dırlar. İtalya ve Hollanda bu grubun özellikle göze çarptığı iki ülkedir. Ticare‐
55
ti yapılan Nijerya, Arnavutluk ve Asyalı çocukların sayısı önemli düzeyde ise
de Orta ve Doğu Avrupa ve Bağımsızlığını Yeni Kazanmış Devletler, artık,
ticareti yapılan kadın ve çocukların büyük bir çoğunluğunun getirildiği dev‐
letleri oluşturmaktadır. Rahatlıkla elde edilebilen turist vizeleri ile Batı Avru‐
pa’ya girişin kolay olması ve Avrupa Birliği ülkelerinde serbest hareket ede‐
bilme kadınların ve çocukların bölgedeki birçok yere ticaretine olanak ver‐
mektedir (Polat, 2007: 381).
Çocuk istismarı tüm dünya genelinde her geçen gün farklı şekillerde or‐
taya çıkan ve yaygınlaşan bir sosyal problem olarak karşımıza çıkmaktadır.
Çocuk ticareti, çocuk fahişeliği ve çocuk pornosunun giderek yaygınlık ka‐
zanması ülkeleri önlemler almaya ve yasal düzenlemeler yapmaya yönelt‐
mektedir.
Ailenin Yoksullaşması
1995 yılında gerçekleştirilen “Dünya Toplumsal Kalkınma Zirvesi”nin
temel konusu yoksulluğun giderilmesi olmuş ve yoksullukla mücadele, “in‐
sanlığın ahlaki, sosyal, politik ve ekonomik zorunluluğu” olarak belirtilmiştir.
“Bireylerin veya ailelerin temel ihtiyaçlarının sahip oldukları imkânları aşma‐
sı sebebiyle fiziki mal veya hizmet ihtiyaçlarını karşılamada yetersiz kalması”
durumu yoksulluk olarak adlandırılmaktadır. “Bir birey ya da ailenin bağım‐
sız varlığını sürdürebilmesi için zorunlu olan en az ölçüde bile yiyecek, giysi
ve barınma araçlarının sağlanması durumu” da yoksulluk düzeyi olarak ta‐
nımlanmaktadır (Akbal, 2004: 37).
Hızlı sosyal, ekonomik ve yapısal değişimler tüm toplumsal kurumlarla
birlikte aileyi de derinden etkilemektedir. Aile kurumunun en temel fonksi‐
yonlarından biri olan ekonomik fonksiyonu da değişimlerden payını almak‐
tadır. Yaşanılan ekonomik krizler, gelir dağılımındaki eşitsizlikler, yoksullu‐
ğun derinleşmesi aile kurumunu olumsuz etkilemektedir. Ailenin yoksullaş‐
ması aile içi rolleri, ailenin toplumsal konumunu, aile bütçesini, iş gücüne
katılım biçimlerini, ailenin toplumsal çevresiyle ilişkilerini olumsuz yönde
etkilemekte, eşler arasındaki uyum bozulmaya başlamakta ve aile içi şiddet,
boşanma, parçalanmış aileler, intiharlar, suça eğilim, eğitimden uzaklaşma,
kötü ortamlarda yaşama, yetersiz ve dengesiz beslenme, yabancılaşma gibi
toplumsal sorunlara neden olmaktadır. Yoksulluk, aile bireyleri içerisinde
özellikle kadınları, çocukları ve yaşlıları olumsuz yönde etkilemektedir. Bu
sorunların her biri aile bireylerini derinden etkilemekte ve özellikle de çocuk‐
ların bireysel ve toplumsal gelişimlerini tamamlayamamalarına neden ola‐
bilmektedir. Sosyoekonomik yetersizliklerden kaynaklanan beslenme bozuk‐
lukları, bulaşıcı hastalıkların sıklığı, çevre kirliliği gibi faktörler bebek ve ço‐
cuklarda önemli hastalıklara hatta ölümlere yol açabilmektedir.
56
Yoksulluk ve yeterli beslenememenin davranışlara yansıyan boyutları da
oldukça önemlidir. Araştırma sonuçları, yoksul aile çocuklarında öfke, huzur‐
suzluk, saldırganlık, dikkat eksikliği, hiperaktivite gibi davranış bozuklukla‐
rına daha sık rastlanıldığını göstermektedir. Yoksul aile çocukları arasında
depresyon ve intihar girişiminin de daha fazla olduğu tespit edilmiştir (Şen,
2004: 163). Ayrıca yoksul ailelerin çocuklarının, özgüven sorunu yaşadıkları,
aşağılık duygusu geliştirdikleri, suça yönelme eğilimlerinin arttığı, okula
ilgilerinin ve okul başarılarının düşük olması nedeniyle gelecekte de iyi bir
mesleğe sahip olma ihtimallerinin zayıf olduğu, ihmal ve istismarla iç içe
yaşadıkları görülmektedir.
Aileleri yoksulluğa iten başlıca nedenler arasında ise aile fert sayısı, eği‐
tim, gelir dağılımındaki adaletsizlik, göç, işsizlik, alkol ve madde bağımlılığı
gibi kötü alışkanlıkların etkisi görülmektedir. Ülkemizde aileler sosyal güven‐
lik, istihdam, gelir dağılımı, tüketim alışkanlıkları, birikim, yatırım, borçlan‐
ma gibi konularda büyük ölçüde sorun yaşamaktadırlar. Ülkemizde bireyle‐
rin sosyal refahlarını sağlamak amacıyla gerekli sosyal yardım ve sosyal hiz‐
met sistemi kurulmuş olmakla birlikte artan kentleşme ve göç olgusu ile aile
yapısındaki hızlı değişimler, ekonomik krizler sonucu gelir dağılımındaki
artan adaletsizlikler ve işsizlik gibi nedenlerle sosyal hizmet ve yardımlara
duyulan gereksinim her geçen gün biraz daha artmaktadır. Sosyal güvenlik
anlayışı içerisinde ailenin desteklenmesi ve korunması anlayışı günümüz
dünyasında yaygınlaşmakta, ekonomik gelişme sağlanırken ailenin göz ardı
edilmemesi gerektiği vurgulanmaktadır. Yoksulluk sorununun çözümünde
kısa süreli ve geçici önlemler yerine, kalıcı ve uzun süreli çözümler getirilme‐
si, özellikle de yoksullara eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik hizmetlerinin gö‐
türülmesine yönelik çabaların arttırılması ve yeni iş imkânlarının geliştirilme‐
si doğrultusunda çalışmalar yapılmalıdır.
TÜİK tarafından yapılan “2006 Yoksulluk Çalışması” sonuçlarına göre
Türkiye’de yoksulluk oranı % 17.81’dir. 2006 yılında ülkemizdeki bireylerin
yaklaşık % 0.74’ü sadece gıda harcamalarını içeren açlık sınırının, % 17.81’i ise
gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırının altında yaşadığı tespit
edilmiştir. Yine 2006 yılı verilerine göre, 4 kişilik bir hanenin aylık açlık sınırı
205 YTL iken, aylık yoksulluk sınırı 549 YTL’dir. Hane halkı büyüklüğü 3
veya 4 kişiden oluşan hanelerde bulunan fertlerin yoksulluk oranı % 8.49
iken, 7 ve daha fazla olan hanelerde fertlerin yoksulluk oranı % 42.98 olarak
hesaplanmış, hanehalkı büyüklüğü arttıkça yoksulluk riskinin arttığı ortaya
konmuştur. Hanehalkı türüne göre çocuklu çekirdek ailede bulunan fertlerin
yoksulluk oranı % 17.41 iken, çocuksuz çekirdek ailelerde bu oran % 10.14’e
düşmektedir. Ataerkil veya geniş ailelerdeki fertler için yoksulluk oranı ise %
20.24 olarak tahmin edilmektedir (http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri
. do?id=626 / 05.06.2008).
57
Aile Planlaması
Aile planlaması, özellikle annelerin ve çocukların daha sağlıklı olabilme‐
leri için alınan önlemleri içeren bir sağlık hizmetidir. Aile planlaması, bireyle‐
rin ya da eşlerinin istenmeyen gebeliklerden sakınmalarına; iki doğum ara‐
sındaki arayı düzenlemelerine; yaşlarını ve sosyo‐ekonomik durumlarını göz
önüne alarak ne zaman ve ne kadar çocuk sahibi olacaklarına karar vermele‐
rine; çocuğu olmayan ailelerin çocuk sahibi olma isteklerini gerçekleştirmele‐
rine yardım eden uygulamaların tümüdür (Adak, 2002: 174).
Aile planlaması konusunda, toplumun bu konudaki bilgi ve uygulamala‐
rının öğrenilmesi oldukça önemlidir. Bu konuda toplumu üç grupta toplamak
mümkündür.
1. Gebeliği önleyici metodları bilen ve uygulayanlar
2. Gebeliği önleyici metodları bilen ancak uygulamayanlar
3. Bu konuda hiçbir bilgisi olmayanlar.
Birinci grubu oluşturanlar aile planlamasına inanmış, sosyal ve kültürel
seviyesi yüksek ailelerdir. Bu grup, hizmetin aile için olan önemini kavramış
olduğundan bu konudaki bilgilerini devamlı olarak tazelemektedirler. Bu
nedenle, aile planlamasında yoğun olarak ikinci ve üçüncü gruplara hizmet
verilmesi gerekmektedir (Durmaz, 1991: 329). Özellikle gelişmekte olan ülke‐
lerin sağlık sorunlarının başında anne ve çocuk ölümleri gelmektedir. İyi ve
etkin bir aile planlaması uygulamasıyla doğurganlık oranlarının düşürülmesi,
anne ve çocuk ölümlerinin azaltılması mümkündür. Aile planlaması nüfusun
niteliğinin iyileştirilmesini, sağlıklı nesillerin yetiştirilmesini ve toplumların
refah düzeyinin yükseltilmesini sağlamaktadır.
Aşırı doğurganlık aile için birçok yönden yıkımdır: Çok çocuklu aile ya
yoksul ya da yoksullaşan ailedir. Bu ailede bebeklerin ortalama doğum ağır‐
lıkları düşüktür; hastalık ve ölüm oranı yüksektir. Kalabalık yoksul ailede
anne ölüm oranı da çok yüksektir. Türkiye’de yılda doğuma bağlı nedenlerle
her yüz bin doğumda 180–200 anne ölmektedir. Bu, her yıl iki binden çok
annenin ölmesi yani iki bin evin ve binlerce çocuğun annesiz kalması demek‐
tir. Türkiye’de her yıl en az üç yüz bin annenin düşük girişiminde bulunduğu
ve üçte ikisinin de başardığı tespit edilmektedir (Yörükoğlu, 2000: 263).
Günümüzde üreme çağındaki dünya kadınlarının % 45ʹi korunma yön‐
temi uygulamaktadır. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre korunma yöntemi
kullanımı Doğu Asya ülkelerinde % 69 iken Afrikaʹda bu oran % 11’dir. Steri‐
lizasyon (kadında tüplerin, erkekte kanalların bağlanması) ve spiral, geliş‐
mekte olan ülkelerde en sık kullanılan korunma yöntemiyken, gelişmiş ülke‐
lerde doğum kontrol hapları ve prezervatif tercih edilmektedir. Doğum kont‐
rol hapı kullanım oranı konusunda da ülkeler arasında önemli farklılıklar
gözlenmektedir. Üreme çağındaki dünya kadınlarının yalnızca % 15ʹi doğum
58
kontrol hapı kullanırken, kullanan kadınların yarısından fazlası Amerika
Birleşik Devletleri, Brezilya, Fransa ve Almanyaʹda yaşamaktadır. Tıbbi açı‐
dan en az gelişmiş olan ülkeler aynı zamanda aile planlaması kullanım oranı
açısından en geride kalan ülkelerdir. Günümüzde dünya nüfusunun % 75ʹi
gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde yaşamakta ve tüm doğumların %
85ʹi, tüm anne ölümlerinin % 99ʹu, tüm bebek ve çocuk ölümlerinin % 95ʹi bu
bölgelerde yaşanmaktadır. Ölüm oranlarının bu kadar yüksek olmasının ne‐
deni bu ülkelerde tıbbi yardımın yetersiz olmasıdır. Ülke ne kadar gelişmiş
olursa olsun bazı normal dışı durumların ortaya çıkması engellenememekte‐
dir. Yukarıdaki veriler özellikle gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde aile
planlaması hizmetlerine verilmesi gereken önemi göstermektedir. Unutul‐
maması gereken, aile planlaması yöntemi kullanıp kullanmamanın iki nedene
bağlı olabileceğidir: Birinci neden, olanak olmadığından veya yöntemler ko‐
nusunda bilgi sahibi olunmadığından kullanmamak, ikinci neden ise ihmal
nedeniyle kullanmamaktır (http://www.aileplanlama.com/veriler.html /
04.02.2008).
2003 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması’nda (TNSA‐2003) görüşme ya‐
pılan kadınların neredeyse tamamı en az bir modern yöntem bildiklerini ifade
etmişlerdir. Evlenmiş kadınlar arasında modern gebeliği önleyici yöntemler‐
den en fazla bilinenleri RİA (% 98), hap (% 98), kondom (% 90), tüp ligasyonu
(% 90) ve enjeksiyon (% 82) yöntemleri iken, en az bilinen modern yöntemler
kadın kondomu (% 14) ve acil korunma hapıdır (% 16). Benzer şekilde, evli
kadınlar arasında gebeliği önleyici modern yöntemlerden en fazla bilinenleri
RİA (% 98), hap (% 98), kondom (% 90), tüp ligasyonu (% 90) ve enjeksiyon (%
83) yöntemleri iken, en az bilinen modern yöntemler kadın kondomu (% 13)
ve acil korunma hapıdır (% 16). Geleneksel yöntemler arasında en fazla bili‐
nen yöntem ise geri çekmedir (hem evlenmiş hem de evli kadınlarda % 94)
(http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/data/turkce/bolum5.pdf / 28.11.2008).
Günümüzde aile planlaması konusundaki çalışmalar her geçen gün de‐
ğişmektedir. Ailelerin istedikleri en uygun zamanda bakabilecekleri sayıda
çocuk sahibi olmaları için yeni yeni seçenekler sunulmaktadır. Bu yeni seçe‐
nekler arasında ilaçla kürtaj, ilaçla gebeliği sonlandırma, kadınlar için prezer‐
vatif, doğum kontrol aşısı ve erkeklere uygulanan doğum kontrol iğnesi ile
doğum kontrol hapı sayılabilmektedir.
Türkiye’de Aile Planlaması Yasası için ortam 1963 yılında uygulamaya
konulan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı tarafından hazırlanmıştı. Buna kar‐
şın, yasa ancak 1965 yılında kabul edilebildi. Yasanın mantığı, bütünüyle,
gönüllülük ilkesine dayalıydı. Ancak, gebeliğin önlenmesi konusundaki bilgi‐
lerin yayılması ve öğretilmesi sorumluluğu, devlete verilmişti (Kongar, 2003:
598). Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin çoğunda yasa dışı ve sağlıksız
59
koşullarda düşükler doğum kontrol yöntemi olarak kullanılmaktadır. Aile
planlaması yöntemlerinin yeterince bilinmemesi isteyerek yapılan düşük
oranlarını arttırırken, kadın sağlığını da olumsuz yönde etkilemektedir
(Adak, 2002: 175).
TÜRKİYE’ DE AİLE
Aile İle İlgili Sosyal Problemlere İlişkin Yapılmış Araştırmalar:

Türkiye
1989 yılında kurulan Aile Araştırma Kurumu, 13 Kasım 2004 tarihinde
5256 sayılı yasa ile Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü
olarak yeniden yapılandırılmıştır. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar
Genel Müdürlüğünün amacı, ülkemizdeki sosyal sorunların tespiti ve çözü‐
mü ile Türk ailesinin bütünlüğünün korunması, güçlendirilmesi ve sosyal
refahının arttırılmasına yönelik ulusal ve uluslararası bilimsel araştırmalar
yapmak veya yaptırmak, projeler geliştirmek, desteklemek, bunların uygula‐
maya konulmasını sağlamak ve aileye yönelik millî bir politikanın oluşmasına
yardımcı olmaktır. Ülkemizde aileye ilişkin sosyal problemler ile ilgili yapıl‐
mış araştırmalara şu örnekleri verebiliriz.
1991: Kadının Ülke Ekonomisindeki Yeri, Sosyo‐Kültürel Değişme Süre‐
cinde Türk Ailesi, Bağımsız İşyeri Sahibi Kadınların Aile ve İş İlişkileri
1992: Çalışan Kadınların Çocuk Bakımı ve Eğitim Problemi: (Tıp Alanın‐
da Çalışan Kadınlar)
1993: Yurtdışına İşgücü Göçü ve Parçalanmış Aileleri
1994: Aile İçi Şiddetin Sebep ve Sonuçları
1997: Aile İçinde ve Toplumsal Alanda Şiddet
1998: Boşanma Sebepleri
2002: Türkiye’de Madde Kullanımı Profili
2006: Aile Yapısı Araştırması
T.C. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ve T.C.
Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu’nun işbirliği içerisinde gerçekleştirdiği
2006 Aile Yapısı Araştırması, Türkiye’deki ailelerin yapısına, yaşam tarzları‐
na, tutum ve davranışlarına yönelik bilgi edinerek, aile yapısına ilişkin sorun‐
ları ve bu sorunlara yönelik çözüm yollarını belirlemek amacını taşımaktadır.
Bu araştırma, hane halkı özellikleri, evlilik, çocuğa bakış, aile, akrabalık ve
komşuluk ilişkileri, sosyal tutum, davranış ve beklentiler, yaşlılık alt başlıkla‐
rından oluşmaktadır. Bu araştırmada ortaya çıkan bazı sonuçlar, uygun konu
başlıkları altında irdelendiği için burada tekrar değinilmeyecektir.
60
ULUSLARARASI BAĞLAMDA AİLE
Aile yaşamı bütün dünyada sürekli bir değişim içerisindedir. Gelişmekte olan
ülkeler, kentleşme ve sanayileşmenin modernleşmiş güçleri tarafından hırpa‐
lanmaktadır. Böylece, toplumlarda akrabalık ilişkilerinde zayıflama eğilimi
ortaya çıkmakta ve bireyler seçimlerinde özgür olmaktadırlar. Yaygın gebelik
önleyici teknikler, aile büyüklüğünü azaltmakta, az sayıda çocuğun arzu
edildiği endüstrileşmiş ekonomilere cevap vermektedir. Ancak bu model tek
örnek değildir. Örneğin Gana’daki aileler, Afrika’daki diğer birçok ülkede
olduğu gibi, hala altı çocuk ortalamasına sahiptir. Ailelerdeki çocuk sayısını
azaltmanın anahtar faktörü, kadınlara verilen yaşamları üzerindeki kontrol
derecesi ve kadınlara dayatılan seçeneklerdir. Orta Doğu’daki Müslüman
ülkeler gibi, dünyanın birçok yerinde kadınlar hala erkeklerin hâkimiyeti
altında ve onların malı gibi görülmektedirler (Parrillo vd., 1995: 309).
Britanya ve Amerika’daki yakın dönem sosyolojik araştırmaların çoğu,
bir kurum olarak evliliğin çökmek üzere olduğuna dair giderek artan korku‐
lar üzerinde durmuştur. Bu korkuların iki kökeni vardır; birincisi, evlilikler‐
deki bozulma ve bunun ardından gelen boşanma, ikincisi, evliliğin moda
olmaktan çıkması ve artık daha fazla sayıda insanın evlenmeden bir arada
yaşaması, hatta çocuk yapmasıyla ilgilidir (Marshall, 1999: 223). Ailedeki de‐
ğişimlere rağmen Amerikalıların büyük çoğunluğu evlenmekte ve ebeveyn
olmaktadır. Kadınların bir kısmı, geçmişe oranla evlenmek için biraz daha
fazla beklemektedirler. Ancak her yıl milyonlarca çift evlenmektedir (1990
yılında 2.4 milyon evlilik). % 95’ten fazlası hayatlarında en az bir kez evlen‐
mektedir. Birleşik Devletler dünyada en yüksek evlenme oranlarına sahip
ülkelerden biridir. 1970’den sonra evlilik dışı birlikte yaşayan çiftlerin sayısı
altı kat artmıştır. Birlikte yaşayanların % 60’ı 35 yaşın altında, % 58’i hiç ev‐
lenmemiş, üçte biri boşanmış, % 4’ü dul ve kalanlar ise evli ancak kendi eşleri
dışında biriyle beraber yaşamaktadırlar (Gelles ve Levine, 1995: 378‐381).
Son yıllarda Avrupa ve Amerika’da aileye ilişkin diğer bir eğilim de tek
ebeveynli ailelerdeki artıştır. Amerika’da 1960 yılında çocukların % 88’i anne
ve babasıyla birlikte yaşarken bu oran 1994’te % 69’a düşmüştür. Bu düşüşte
boşanmalar rol oynasa da evlilik dışı çocuk yetiştirme nedeniyle artan tek
ebeveynli ailelerin artışı da önemli bir nedendir. 1960’da evlilik dışı olan ço‐
cuk oranı % 5 iken, bu oran % 31’e yükselmiştir. Bunların bir kısmı evlenme‐
den birlikte yaşayan çiftlerin çocukları olmakla birlikte büyük çoğunluğu tek
ebeveynlerdir. Evlilik dışı doğumlar ve boşanmadan dolayı artan tek ebe‐
veynlikte artış Amerikalıların evliliğe olan güvenlerini kaybetmelerinden
kaynaklanıyor olabilir (Furstenberg, 1996’dan aktaran Adak, 2005: 83).
Dünya genelindeki toplumlar incelendiğinde ise, İsveç’te kadın‐erkek
arasındaki eşitliğin en üst düzeye eriştiği tahmin edilmektedir. Kadınlar, iş‐
61
gücüne en yüksek katılım oranına sahiptir: küçük çocuklu bütün annelerin %
85’i çalışmakta ve erkeklerin gelirinin % 90’ını kazanmaktadırlar. Diğer ülke‐
lere oranla daha fazla erkek, yeni doğmuş çocuklarına bakmak için babalık
izinlerini almaktadırlar. Ayrıca İsveç, endüstrileşmiş dünyada en düşük ev‐
lenme oranlarına ve en yüksek birlikte yaşama oranlarına sahiptir. Kadınların
sadece % 2’sinin önceden birlikte yaşamadan evlendikleri tahmin edilmekte‐
dir. Birlikte yaşama ve boşanmanın yüksek oranlarına karşın Papalık aile
yaşamına bağlılığı İsveç’te güçlü bulmaktadır. Bireylerin çoğu, çift olarak
yaşamayı ve çocuk sahibi olmayı arzu etmektedir (Parrillo vd., 1995: 311).
Boşanma oranlarının hızla yükseldiği bir başka ülke de Rusya’dır. Bu, genel
olarak Rus toplumunun dağılmasının bir sonucudur. Komünizmin çöküşü,
içki içme alışkanlığı, yoksulluk, umutsuzluk, düzensizlik, suç ve ailenin par‐
çalanması birçok çifti ayırmıştır (Glassman vd., 2004: 90–91).
SONUÇ VE ÖNERİLER
Değişen toplumsal koşullara bağlı olarak aile kurumunun da yapısı, işlevleri

ve boyutları toplumun temel ihtiyaçları doğrultusunda hızlı bir değişim süre‐
cinden geçmektedir. Günümüz toplumlarında baş gösteren sosyal problemle‐
rin büyük çoğunluğunun aile kurumu içerisinde ortaya çıkması, yaşanan
toplumsal değişimlerin aileyi büyük oranda etkisi altına aldığının kanıtıdır.
Temel işlevlerini yerine getirmeye devam eden aile, bazı sosyologların ortaya
attığı gibi yok olmamıştır.
Ailenin toplumun temel yapı taşı olması nedeniyle aile yapısında ortaya
çıkan önemli değişimler toplum içerisinde ciddi sorunlara yol açabilmektedir.
Aile içerisinde yaşanan değişimlerin başında ailesel rollerin değişimi, kadının
işgücüne katılımının artışı, boşanma oranlarının ve bunun sonucunda ortaya
çıkan tek‐ebeveynli ailelerin sayısının artışı gelmektedir. Ayrıca yeni bir al‐
ternatif yaşam biçimi olarak görülen birlikte yaşayanların, evlilik dışı doğum‐
ların, aile içinde özellikle kadınlara, çocuklara ve yaşlılara yönelik şiddet ve
istismar olaylarının çarpıcı oranlarda arttığı ve ailelerin her geçen gün biraz
daha yoksullaştığı görülmektedir.
Türkiye’de aileler giderek çekirdekleşmekte, aile planlamasının verdiği
imkânla çocuk sayısı azalmakta, aile büyüklüğü küçülmektedir. Bireylerin
evlenmeyi tercih ettikleri yaş aralığı da yükselmektedir. Son zamanlarda yal‐
nız yaşamak, evlenmemek, evliliği sürekli ertelemek gibi eğilimlere ülkemiz‐
de de rastlanmaktadır. Dünyadaki birçok topluma paralel olarak aile yapısın‐
daki değişimler Türk aile yapısında da görülmektedir.
Daha öncede belirtildiği gibi, her hangi bir sosyal problemi çözmek için
ilk yapılması gereken, onun farkına varmaktır. Sağlıklı bir topluma ulaşmanın
yolu, sağlıklı ailelerden geçtiği için aileye ilişkin sosyal problemlerin farkına
62
varmak ve gerekli önlemleri almak daha büyük sosyal problemlerin önüne
geçmek açısından oldukça önemlidir. Aileye ilişkin sosyal problemlerin en
asgari düzeye indirilebilmesi için hükümetlerin ciddi anlamda önlemler al‐
ması gerekmektedir. Toplumsal bir kurum olarak ailenin korunmasına ilişkin
yasal düzenlemelere gidilmesi ve bu düzenlemelerin toplumsal değişimlerin
paralelinde güncellenmesi gerekliliği ortadadır. Özellikle aile içi şiddet ve
istismar konularında, aileyi daha etkili bir şekilde korumak amacıyla hukuk‐
sal perspektifin güçlendirilmesi gerekmektedir. Ayrıca aileye ilişkin yapılan
bilimsel çalışmalar güncellenmeli ve bu güncellemeler doğrultusunda çözüm
önerileri yeniden üretilmelidir
63
KAYNAKÇA
Adak, Nurşen, Sağlık Sosyolojisi Kadın ve Kentleşme, Birey Yayıncılık, İstanbul,

2002
Adak, Nurşen, “Toplumun Temel Yapı Taşı: Aile”, Kurumlara Sosyolojik Bakış,
Editör, Sevinç Güçlü, Birey Yayıncılık, İstanbul, 2005, s. 49–91
Adak, Nurşen, “Yaşlıların Gayri Resmi Bakıcıları Kadınlar”, Aile ve Toplum, Sayı. 6,
Cilt. 2, Yıl, 5, Ekim‐Aralık 2003, s.81‐89
Akbal, İsmail, “Demokrasi Açısından Yoksulluğun Değerlendirilmesi”. IV. Aile Şura‐
sı “Aile Yoksulluk” Bildirileri 18–20 Mayıs 2004, Editör, Rahime Beder Şen, T.C.
Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2004, s. 37–48
Arın, Canan, “Kadına Yönelik Şiddet”, Cogito, Yapı Kredi Yayınları, Sayı: 6–7, 1996, s.
305–312
Aydın, Mustafa, Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yayınları, Ankara, 2000
Bidwell, Lee D. Millar; Mey, Brenda J. Vander, Sociology of the Family: Investigating
Family Issues, Allyn and Bacon, 2000
Coleman, James William, Social Problems: A Brief Introduction, Longman, New
York, 1997
Durmaz, Baki, “Aile Planlaması ve Toplum”, Aile Yazıları 6 Nüfus ve Aile Planlama‐
sı, Derleyenler, Beylü Dikeçligil, Ahmet Çiğdem ve Belma Tokuroğlu, T.C. Baş‐
bakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, s. 321–330
Gelles, Richard J.; Levine, Ann, Sociology: An Introduction, Mc Graw‐Hill, New York,
1995
Giddens, Anthony, Sosyoloji, Ayraç Yayınevi, Ankara, 2000
Glassman, Ronald M.; Swatos, William H.; Denison, Barbara J., Social Problems In
Global Perspective, University Press of America, 2004
Gümüşoğlu, Firdevs, “Ders Kitaplarında Toplumsal Cinsiyet”, Kadın Çalışmaları
Dergisi, Editör Lütfi Sunar, Cilt. 1, Sayı. 1, Yıl, 1, Ocak‐Nisan 2006, s. 74–81
Hablemitoğlu, Şengül, Toplum Cinsiyet Yazıları Kadınlara Dair Birkaç Söz, Toplum‐
sal Dönüşüm Yayınları, 2004, İstanbul
Kongar, Emre, 21. Yüzyılda Türkiye: 2000’ li Yıllarda Türkiye’ nin Toplumsal Yapısı,
Remzi Kitabevi, İstanbul, 2003
Kurt, Abdurrahman, “ Dünden Bugüne Türk Ailesi”, Dünden Bugüne Türkiye’ nin
Toplumsal Yapısı, Editör, Memet Zincirkıran, Nova Basın Yayın, Ankara, 2006
Marsh, Ian, Sociology: Making Sense of Society, Prentice Hall, Harlow, 2000
Marshall, Gordon, Sosyoloji Sözlüğü, Çevirenler, Osman Akınhay, Derya Kömürcü,
Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1999
Onur, Bekir, Gelişim Psikolojisi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2000
Öcel, Nilüfer, İletişim ve Çocuk İletişim Ortamlarında Çocuk Reklâm ve Etkileşimi,
İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları, İstanbul, 2002
Özen, Sevinç, “Aile Kurumuna Sosyolojik Yaklaşımlar”, Seminer Dergisi, Sayı.5, 1987,
s. 267–281
Parillo, Vincent; Stimson, John&Ardyth, Contemporary Social Problems, Allyn and
Bacon, Boston, 1995
64
Polat, Oğuz, Tüm Boyutlarıyla Çocuk İstismarı Tanımlar 1, Seçkin Yayıncılık, Anka‐
ra, 2007.
Sayın, Önal, Aile Sosyolojisi Ailenin Toplumdaki Yeri, Ege Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları No: 57, Bornova İzmir, 1990
Sevil, Hüseyin Tekin, Yaşlılığın Sosyal Anatomisi, Sabev Yayınları, Ankara, Mart
2005
Şen, Rahime Beder, “Aile Yoksulluğunun Çocuklar Üzerine Etkileri”, IV. Aile Şurası
“Aile Yoksulluk” Bildirileri 18–20 Mayıs 2004, Editör, Rahime Beder Şen, T.C.
Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2004, s. 157–
166
Şentürk, Ünal, “Aile Kurumuna Yönelik Güncel Riskler”, Aile ve Toplum, Sayı. 14,
Cilt. 4, Yıl, 10, Nisan‐Mayıs‐Haziran 2008, s. 7‐31
Türkarslan, Nesrin, “Boşanmanın Çocuklar Üzerine Olumsuz Etkileri ve Bunlarla
Başetme Yolları”, Aile ve Toplum, Sayı. 11, Cilt. 3, Yıl, 9, Mart 2007, s. 99–108
Uçar, Mehmet Ali, Aile İçi Şiddet ve Aile Koruma Yasası, Yetkin Yayınları, Ankara,
2003.
Uğurlu, Nuray Sakallı; Ulu, Sinan, “Evlilikte Kadına Yönelik Şiddete İlişkin Tutumlar:
Çelişik Duygulu Cinsiyetçilik, Yaş, Eğitim ve Gelir Düzeyinin Etkileri”, Türk
Psikoloji Yazıları, Cilt.6, Sayı.11–12, Yıl, Haziran‐Aralık 2003, s.53–65
Ünal, Gülseren, “Aile İçi Şiddet”, Aile ve Toplum, Sayı. 8, Cilt. 2, Yıl, 7, Mart 2005, s.
77–84
Vatandaş, Celalettin, Aile ve Şiddet: Türkiye’ de Eşler Arası Şiddet, Afyon Kocatepe
Üniversitesi Yayınları, Afyon, 2003
Yavuzer, Haluk, Ana‐Baba‐Çocuk, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1999.
Yirmibeşoğlu, Vildan, Toprağa Düşen Sevdalar, Mega Basım, İstanbul, 2006
Yörükoğlu, Atalay, Değişen Toplumda Aile ve Çocuk, Özgür Yayınları, İstanbul,
2000
Zeytinoğlu, Sezen; Kozcu, Şeyda, “Fiziksel Çocuk İstismarı Konusnda Bir Araştırma”,
Aile Yazıları 3, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara, 1991
Z‐Page, Ayten, “Çocuk Cinsel İstismarı: Cinsel İstismara Neden Olan Etkenler ve
Cinsel İstismarın Çocuklar Üzerindeki Etkileri”, Türk Psikoloji Yazıları, Cilt.7,
Sayı.13, Yıl, Haziran 2004, s.103–113
http://www.aile.gov.tr/tr/?Sayfa=Detay&Id=2006122862127 / 20.06.2007
http://www.aileplanlama.com/veriler.html / 04.02.2008
http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/data/turkce/bolum2.pdf / 28.11.2008
http://www.statistics.gov.uk / 29.04.2008
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=626 / 05.06.2008
65
66
Bölüm 3
Küresel Problem: Eğitim
Akif Öztürk
Elif Akdoğanoğlu
GİRİŞ
İnsanlık, varoluşundan bu yana bildiklerini nesilden nesle aktarma yoluyla

öğretme çabası içinde olmuştur. İlk başlarda bu çaba, doğaya karşı verilen
mücadele içinde elde edilen bilgileri aktarma yoluyla, beslenme ve barınma
gibi yaşamsal konulara dayanmaktaydı. Daha sonraları ise insanlar, yaşamla‐
rını devam ettirebilmek için alet yapımında bulunmuş, toprağı işlemeyi öğ‐
renmiş, bütün bunların aktarımı ise kültürün de gelişmesini sağlamıştır. Böy‐
le bir mücadele içinde elde edilen bilgilerin unutulmaması ve nesilden nesle
aktarılması gerekliliği, bugünkü anlamda bireylerin davranışlarında istendik
değişme yaratmayı amaçlayan eğitim ve okullaşmanın başlangıç noktası ola‐
rak kabul edilebilir.
Eğitim, “bir toplumun teknoloji‐ideoloji dengesini bireye aktarma yo‐
lu”dur. Buna göre toplumda iki tür çelişki vardır: İnsan‐Doğa çelişkisi ve
Doğa‐Doğa çelişkisi. İnsan‐Doğa çelişkisi karşısında insan, doğayla mücadele
edebilmek ve ona hâkim olmak için araç üretmektedir, yani teknoloji; İnsan‐

Akdeniz Üniversitesi, Fen‐Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü
E‐mail: akifozturk83@gmail.com

Akdeniz Üniversitesi, Fen‐Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü
E‐mail: elifakdoganoglu@hotmail.com
67
İnsan çelişkisinden ise ideoloji ortaya çıkmaktadır. Bir toplumda ideoloji ve
teknolojinin denge durumunda olmasında ise toplumsal değişme kararlı bir
nitelik taşır. Toplumsal yapının kendini koruma, sürekliliğini sağlama ise bu
ideoloji ve teknolojinin eğitim yoluyla bireylere aktarılması süreciyle gerçek‐
leştirilir (Kongar, 1989’dan aktaran Fırat, 2008: 20). Eğitim, geçmişten bugüne
toplumlarda ideoloji‐teknoloji yapısının gelişmişlik düzeyine ve döneme ait
olan toplumsal değerlere göre farklı formlarda, kültürün bireylere aktarılması
aracılığıyla yerine getirilen toplumsallaştırma sürecidir.
Günümüzde ise eğitime, toplumların yaşamında geçmiş yüzyıllarda ol‐
duğundan çok daha fazla anlam yüklenmektedir. İnsanlar eğitimi, toplumsal
bir kurum olarak yoksulluk, suç gibi çeşitli sosyal problemleri çözmeye yara‐
yan, dengeleyici bir unsur olarak görme eğilimindedir. Çünkü toplumların
eğitim vasıtasıyla istediği niteliklere sahip bireyler yaratarak topluma kazan‐
dırması amacının yanı sıra eğitim, gerekleri yerine getirildiği takdirde top‐
lumsal hareketliliği sağlayan bir kurum olarak görülmektedir. Dahası, her‐
hangi bir insanın eğitim aracılığıyla istediği kişi olabileceği, istediği konuma
yükselebileceği ve başarıyı bu yolla elde edebileceğine dair yaygın bir anlayış
hâkimdir.
Hemen hemen her toplumda, güç koşullar altında yaşanan çocukluk ve
gençlik yıllarından sonra eğitim süreçlerini tamamlayarak toplumun başarılı
bir üyesi haline gelen ve rol model olarak örnek gösterilen bireylere rastlarız.
Eğitim, kişisel ve bireysel konumla ilgili kazanç için hizmet ederek, gösterdik‐
leri başarının en önemli bölümü olarak sunulmaktadır (Leon‐Guerro, 2005:
87). Eğitime atfedilen böyle bir değere rağmen aynı zamanda ona belirli yön‐
lerden eksiklikler de yüklenmektedir ve eğitim sistemleri birçok açıdan sivil
toplum kuruluşları, aileler, öğretmenler ve öğrenciler tarafından olduğu ka‐
dar liberaller, muhafazakârlar ve radikaller tarafından da eleştirilmektedir.
Bazıları, eğitimin toplumsal hareketliliği sağlaması ve eşitsizlikleri azaltması
işlevlerinin aksine, eğitimi eşitsizliği süreklileştirdiği yönünde eleştirir
(Parillo v.d., 1996: 323).
Eğitim kurumunda ortaya çıkan problemleri incelemek amacıyla bu bö‐
lümde, öncelikle eğitimin sosyo‐tarihsel süreç içinde geçirdiği dönüşüm ve
modern eğitim sisteminin Türkiye’deki gelişimi genel olarak aktarılacak, da‐
ha sonra eğitim kurumlarında gözlenen problemler ayrıntılı olarak incelene‐
cektir. Temel sosyolojik perspektifler bağlamında eğitimle ilgili problemlerin
nasıl ele alındığı aktarılacak ve son bölümde ise büyük ölçüde evrensel olarak
gözlemlenen söz konusu problemlere çözüm önerileri getirilecektir.
68
SOSYO TARİHSEL SÜREÇ İÇİNDE EĞİTİM
Toplumsal bir kurum olan eğitim, ilkçağlardan bu yana en önemli işlevi ola‐
rak toplumu oluşturan bireylere ve yeni kuşaklara, varlıklarının sürekliliğini
sağlama amacıyla üretim teknolojisini ve bu çerçevede oluşturulan değerleri
aktarma işleviyle ortaya çıkmıştır. “İçinde geliştiği toplumsal formdan, top‐
lumsal ihtiyaç ve beklentiler ile toplumsal formun şekillendirdiği insan algı‐
sından etkilenen” eğitim (Fırat, 2008: 27), 18. yüzyıl öncesinde, geleneksel
yaklaşımlarla ve dönemin değerlerinin bireylere aktarılması yoluyla gerçek‐
leştirilmekteydi.
Bugün anladığımız şekilde planlı ve programlı eğitsel etkinliklerin izlek‐
lerini taşıyan okullaşmanın ise İÖ 4‐5 binli yıllarda yazıyı bulan Sümerlerde
başladığı sanılmaktadır. Yazı yazmanın öğretilmesi, günlük yaşamın sürdü‐
rülmesi ve tapınaklara giren‐çıkan malların listesinin tutulabilmesi için gerek‐
li bilgiler, Sümer tapınaklarında çocuklara anlatılmasıyla başlamıştır. İlk‐
çağ’da Sümerlerde ve daha sonraki toplumlarda, genellikle dinsel inançlara
değil de ahlak ve iyi insan olma öğretilerine önem verildiği bilinmektedir.
Çok tanrılı bir din anlayışına sahip olan Doğu, tanrılarla uğraşıp erdemle
ilgili düşünce üretirken, Batı’ya ait düşünce yapısı ise eski Yunan’da oluşma‐
ya başlamıştır. Eski Yunan’da krallık döneminde, eğitimin halk arasında ça‐
lışkanlığı artırıcı özelliği yanında seçkinlerin güçlendirilmesine yönelik oldu‐
ğu görülür. Kent devleti döneminde ise Isparta’da devlete hizmet edecek,
bedence kuvvetli askerler yetiştirmek istenirken Atina’da seçkinlerin kişisel
özellikleri ve özgürlükler üzerinde durulmakta, eğitimde estetiğe ve duyguya
önem verilmektedir (Okçabol, 2005: 10).
Bu dönemde mevcut sosyal yapılanmaya uygun olarak Asiller ve Köylü‐
ler eğitimi olmak üzere eğitimde ikili bir ayrım göze çarpar. Eğitim, güç, be‐
ceriklilik ve onur gibi unsurları içermektedir fakat bunlar, yalnızca asillerin
eğitimi için geçerli ideallerdir. Köylülerin eğitiminde ise asillerin egemen
olacağı bir görüş içinde haklılık ve çalışkanlık ilkeleri temel olarak alınmıştır.
MS 476’ya kadar hüküm süren Romalılarda ise eğitimin merkezine kutsal
bir varlık olarak kabul edilen aile yerleştirilmekteydi. İyi bir vatandaş yetiş‐
tirmeyi amaçlayan eğitimde bu görev aileye yüklenmişti. Erkek çocuklar an‐
nenin bakımına ihtiyaç duymadığı andan itibaren babaların bir çırağı gibi
yanından ayrılmazken, kızlar ise annelerinin yanında ev işlerini öğrenmek‐
teydiler. Daha sonra ise çocuklar bir ustanın (yargıç, asker) yanına verilmek‐
teydi (Erdoğan, 2002: 40).
Ortaçağ’da ise ortaya çıkması ve güçlenmesiyle beraber Hıristiyanlık, Es‐
ki Yunan kültürüne karşı çıkmaya ve eğitimi de etkilemeye başlamıştır. Yak‐
laşık bin yıl süren bu dönemde bilginin kilise egemenliğinde din süzgecinden
geçirildiği, skolâstik bir eğitim anlayışı karşımıza çıkar. Burada söz konusu
69
olan, bugünkü modern anlamda bir araştırma yapmak, yani bilinmeyen bir
veriyi keşfetmek değil, geleneksel olarak sürdürülen ve kabul edilenleri öğ‐
rencilere dayatmak, benimsetmek ve kabullendirmektir. Bu çağa damgasını
vuran eğitim sistemlerinden diğerleri ise Şövalye eğitimi ve meslek korporas‐
yonlarında sunulan eğitimdir (Erdoğan, 2002: 41).
Rönesans dönemiyle beraber eğitimcilerin amacı, insanları cehalet ve ba‐
tıl inançların boyunduruğundan kurtararak onları düşünce özgürlüğüne ulaş‐
tırmak ve aynı zamanda da kilisenin egemenliğinden kurtarmaktı (Fırat, 2008:
58). Bu dönemde her yönlü gelişmiş insanın yetiştirilmesi amacıyla çok yönlü,
yaratıcı bir düşünceyi merkeze alan eğitim anlayışı ortaya çıktı, fakat aynı
zamanda bu anlayış, aristokratik bir karakter de kazandı (Erdoğan, 2002: 42).
Eğitimde skolâstik yöntem reddedilerek bilimsel verilere dayalı düşünce tar‐
zına geçilmeye başlandı, fakat halk eğitiminden çok seçkinlerin eğitimi ön
plandaydı.
Din adamlarının tersine, çocukların kötülüklerle doğmadıklarını belirten
Aydınlanma dönemi düşünürü Jean Jack Rousseau’ya göre eğitimin amacı
çocuğun kafasını doldurmak değil, onu, doğru ve aydın düşünceli kılmaktır
(Okçabol, 2005: 19). Bu dönemde de çeşitli düşünürlerce ahlak öğretimi ve iyi
bireyler yetiştirme amacına yönelik düşünceler geliştirilmiştir. Eğitimle birey‐
lere sunulan bilginin toplumsal, ekonomik ve siyasal sorunlarla baş etmeye
yarayacak nitelikte olması gerekliliğine değinilmiş ve zorunlu öğretim uygu‐
lamalarıyla eğitim üzerindeki devlet kontrolünün artışı, bu dönemde görül‐
meye başlanmıştır.
Endüstri devrimi sırasında, eğitilmiş insan gücüne duyulan gereksinimin
artması, hem devletin eğitime el atmasına hem de Alman, Fransız ve İngiliz
eğitimcileri ve felsefecilerinin katkılarıyla eğitimin her yönüyle gelişmesine
yol açmış, özellikle Fransızların katkısıyla eğitim ulusal bir nitelik kazanmaya
başlamıştır (Okçabol, 2005: 21).
Endüstri devrimi sonrasında ise kapitalizmin ekonomik bir sistem olarak
dünyaya hâkim olmasıyla, bireylerin toplumsal işbölümünün farklı konumla‐
rı için seçimi ve yerleştirilmesi eğitim sistemlerinin en önemli işlevi haline
geldi. Ancak toplumun yeniden üretimini üstlenen bireylere mesleki donanı‐
mın eğitim yoluyla kazandırılması, tarafsız ve bütün vatandaşların eşit bir
biçimde yararlandığı bir durum değildir. Zaten eşitsiz olan toplumsal işbö‐
lümü, eğitim kurumlarıyla yeniden üretilmektedir. Bu ideolojik yeniden üre‐
tim, ekonomik düzenin ve bölüşüm ilişkilerinin yeniden üretimiyle ve çeşitli
problemlerle çoğu zaman iç içe geçmiştir (Gök, 1999: 1‐8).
70
Türkiye’de Modern Eğitim Sisteminin Gelişmesi
Buraya kadar antik çağdan yirminci yüzyılın başlarına kadar eğitim ve
öğretimde Batı uygarlığında gerçekleşen yaklaşımlar genel olarak özetlenme‐
ye çalışıldı. Bu bölümde ise Türkiye’de, özellikle Cumhuriyet sonrası yaşanan
dönemde eğitimle ilgili olarak görülen yaklaşımlar özetlenerek bir sonraki
bölümde, günümüzde yaşanan çağdaş eğitim problemleri ele alınacaktır.
Türklere özgü olarak, Selçuklular ve Osmanlı dönemlerinde karşımıza
çıkan başlıca eğitim kurumları arasında dini, felsefi ve edebi eğitim veren
Medreseler; medreseler dışında ilköğretim düzeyinde eğitim veren Sıbyan
Mektebi; Selçuklu Dönemi’nden Osmanlılara kadar devam eden, usta, kalfa
ve çıraklara mesleğe yönelik eğitim verilen Ahilik; elit bir eğitim kurumu
olarak devlet kadrolarında görev alacak bireylerin yetiştirilmesinin amaçlan‐
dığı Enderun Okulları ve Askeri Deniz Okulu, Askeri Kara Okulu ile
Tıphane‐i Amire gibi Batı’dan esinlenerek oluşturulan askeri okullar sayılabi‐
lir.
İlk üniversite olarak 1870 yılında Darülfünun ve Osmanlının son dönem‐
lerinde Darülfünun’un dışında Baytar Okulu, Ziraat Okulları, Mühendislik
Okulları ile güzel sanatlar, mimarlık ve ticaret alanlarında çeşitli yüksek öğre‐
tim okulları açılmıştır. Osmanlı’nın bu dönemlerini Türk Milli Eğitim siste‐
minin temellerinin atıldığı yıllar olarak görmek mümkündür (Erdoğan, 2002:
5).
Bugünkü eğitim sisteminin temelleri, 1920’lerin başında Cumhuriyet’in
kuruluşuyla atılmıştır. Bu dönemde gerek yeni kurulan devletin yapılandı‐
rılmasında, gerekse toplumsal ilişkilerin şekillenmesinde burjuva sosyo‐
ekonomik yapısı ve kapitalizmin gelişmesi için gerekli adımlar atılmıştır. Yeni
kurulan devletle beraber temel toplumsal kurumlar olarak siyaset, hukuk,
eğitim gibi alanlar da dönüştürülmüş ve eğitime, yeni toplumu yaratmak ve
yaratılan yeni toplumun ihtiyaç ve değerlerine uygun bireyler yetiştirmek için
merkezi bir rol yüklenmiştir. Bu dönem, Cumhuriyet Halk Partisi’nin tek
parti olarak yönetimde olduğu ve Atatürkçü modernleşme (Batılılaşma) prog‐
ramının toplumsal yaşamın her alanında uygulandığı dönemdir. Eğitimden,
bir yandan yeni topluma uygun ve rejimi güçlendirecek bireyler yetiştirmesi
beklenirken, diğer yandan özellikle kapitalizmin güçlenmesiyle, ekonomik
amaçlara hizmet edecek insan gücü yetiştirmek, eğitimin temel işlevi haline
gelmiştir (Gök, 1999: 1‐8).
Bu dönemde en önemli değişim, eğitimin laik bir düzende gerçekleştiril‐
mesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren
yaygın eğitim ve yetişkin eğitimine yönelik çalışmalar yapılmıştır. O dönem
için % 10 olan okuma‐yazma oranını artırma, bireyleri yeni kurulan devlet
düzenine uygun bireyler haline getirme ve eğitim ve öğretimde ulusal an‐
71
lamda bir bütünlük sağlama çabaları, dönemin önemli çalışmaları arasında‐
dır.
İkinci Dünya Savaşı’nın yaşandığı 1939‐45 yıllarında ise özellikle teknik
eğitimdeki gelişmeler ön plana çıkmaktadır. Bu dönemde görülen en büyük
başarı, köylerde eğitimin sınırlı olması nedeniyle kurulan Köy Enstitüleri’dir.
Hem kırsal alana eğitimi götürmek hem de eğitim yoluyla köyü ekonomik ve
toplumsal olarak kalkındırmak amacıyla kurulmuştur. Enstitüler ve mesleki
eğitimdeki gelişmeler yanında, kültürel yaşamdaki gelişmeler, halkevlerinin
yaygınlaşması ve yükseköğretimdeki gelişmeler, bu dönemin önde gelen
eğitimle ilgili çalışmalarıdır.
1950’li yıllarda ise Türk Eğitim Sistemi’nde Amerikan modelinin etkileri
görülmeye başlanmıştır. Bu etkiler arasında çok amaçlı okul deneyimleri,
rehberlik ve araştırma merkezlerinin açılması ile ortaöğretimi tek kanallı hale
getirme çabalarını sayabiliriz (Ergün, 1999’dan aktaran Erdoğan, 2002: 7).
1960’lı yıllarla birlikte eğitimde nitelikli işgücüne duyulan ihtiyaçlar doğ‐
rultusunda planlamalar yapılmaya başlandı; ilköğretimin kız erkek bütün
öğrenciler için zorunlu ve eğitim ihtiyaçlarını karşılamanın devletin başta
gelen sorumluluklarından olduğu yasalarla güvence altına alındı. Bunun
dışında üniversitelere bilimsel ve idari özerklik kazandırıldı fakat 1971 askeri
müdahalesi sonrasında yapılan anayasa değişikliği ile özerklik kaldırıldı ve
üniversiteler, devletin yürütme organına bağlandı.
24 Ocak 1980 kararları ve 12 Eylül 1980 askeri müdahalesi sonrası hakim
olan sosyal, ekonomik ve kültürel yeniden yapılanma anlayışı, eğitimin ilko‐
kuldan başlayarak her kademesini derinden etkilemiştir. Kamu hizmeti ola‐
rak sunulan, ancak Cumhuriyet’in kuruluşundan bu yana ana çizgileriyle
seçkinci olan eğitimde 1980’ler sonrası, özellikle devlet okullarının kalitesinin
hızla düşmesiyle eşitsizlik, yetersizlik ve ayrımcılıkların boyutu derinleşmiş‐
tir. Bununla ilgili olarak eğitimde özelleşme faaliyetleri başlamış ve yoğun
olarak devam etmektedir (Gök, 1999: 1‐8).
Türk Eğitim Sistemi, bugünkü haliyle sistem olma özelliğini büyük ölçü‐
de kaybetmektedir. Çünkü eğitim sistemi, ilköğretimde eski Sovyet Bloğu
ülkeleri ile bazı İskandinav ülkelerinin, ortaöğretimde ağırlıklı olarak Fran‐
sa’nın, yükseköğretimde ABD’nin modellerinin örnek alınmasıyla oluşturul‐
muştur. Farklı temellere dayalı parçalardan oluşturulan ve sistem olma özel‐
liğini tam olarak taşımayan bugünkü eğitim yapısının sağlıklı işleme ihtimali
bulunmamaktadır (Ergün, 1999’dan aktaran Erdoğan, 2002: 8).
72
EĞİTİM ALANINDA ORTAYA ÇIKAN PROBLEMLER
Yaklaşık 20 milyon öğrencisi ve 680 bin öğretmen ve öğretim elemanıyla (Mil‐

li Eğitim Bakanlığı İstatistikleri, 2006‐2007) büyük bir sistem olan Türk Eğitim
Sistemi’nin öteden beri süregelen ve bir türlü çözümlenemeyen çeşitli sorun‐
ları vardı. Bunlara bir de yirminci yüzyılda bilim ve teknolojide yaşanan hızlı
değişim ve dönüşümler sonucu ortaya çıkan yeni gereksinmeler ve küresel‐
leşme olgusu eklenince, sistem daha etkisiz ve verimsiz bir hale gelmiş oldu.
Bu bölümde eğitim sisteminin nicel ve nitel sorunlarıyla ilgili bir takım verile‐
ri incelemek faydalı olacaktır.
Türkiye’de eğitim‐öğretim süreci, okulöncesi, ilk, orta ve yükseköğre‐
timden oluşan örgün eğitim kurumlarıyla yaygın eğitim kurumlarında ger‐
çekleşmektedir. Türkiye’de okullaşma oranlarına bakıldığında her ne kadar
Doğu illeri, kırsal kesim ve kadınlarda % 100 gerçekleşmeyen ilköğretim dü‐
zeyinde önemli bir farklılık görülmese de ortaöğretim ve yükseköğretimde
okullaşma oranları, aşağıdaki tabloda da gösterildiği gibi gelişmiş AB ülkele‐
rine göre oldukça düşüktür.
Tablo 1: Eğitim Düzeyine Göre Brüt Okullaşma Oranları 1996
ÜLKELER İlköğretim Ortaöğretim Yükseköğretim

Almanya 104 104 47
Avusturya 100 103 48
Belçika 103 146 56
Danimarka 101 121 48
Finlandiya 99 118 74
Fransa 105 111 51
Hollanda 108 132 47
İngiltere 116 129 52
İrlanda 104 118 41
İspanya 109 120 51
İsveç 107 140 50
İtalya 101 95 47
Lüksemburg 99 88 10
Portekiz 128 111 39
Yunanistan 93 95 47
TOPLAM ORTALAMA 105,1 115,4 47,2
TÜRKİYE 97 53 19
Kaynak: DİE 2004.
73
Görüldüğü gibi, 1996 yılı itibarıyla gelişmiş AB ülkelerinde ortalama brüt
okullaşma oranlarının ilköğretimde % 105,1, ortaöğretimde % 115,4 ve yük‐
seköğretimde % 47,2 iken; Türkiye’de ise ilköğretimde % 97, ortaöğretimde %
53 ve yükseköğretimde % 19 olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum, Türkiye’nin
kendi iç hedeflerine ulaşma yolunda olumsuz bir etken olarak karşımıza çık‐
makta ve ayrıca küresel dünyada geri kalmasına yol açmaktadır.
Okullaşma düzeyi ile birlikte artan nitelikli işgücü, üretimde verimliliği
arttırırken, teknolojik gelişmelerle açılan yeni iş alanlarına işgücü transferini
de kolaylaştırmaktadır. Eğitimden yararlanamayan nüfusun “kronik işsiz”
kategorisi içinde ekonomiye yük olduğu kadar, sosyal sorunlara da neden
olabileceği gerçeği içinde okullaşma düzeylerinin ve okullaşma oranlarının
yükseltilmesi gerekmektedir (Adak, 2005: 97‐108).
Tablo 2: Yerleşim Birimlerine Göre Eğitim Durumu (Türkiye) 2000
Eğitim Durumu İl İlçe Bucak ve Toplam

Merkezleri Merkezleri Köyler
Okuma‐yazma bilmeyen 2248990 1511550 3829117 7589657
Bir okul bitirmeyen 5325198 2794105 4767028 12886331
İlkokul 9165980 4297795 8703052 22166827
İlköğretim 832761 435791 450927 1719479
Ortaokul 2150184 995834 1015780 4161798
Ortaokul dengi meslek okulu 77616 36708 31908 146232
Lise 3598161 1375184 1123317 6096662
Lise dengi meslek okulu 1076278 457766 382801 1916845
Yükseköğretim 2096791 578365 476808 3151964
Mezuniyeti bilinmeyen 6356 5862 1025 13243
Okuma‐yazma durumu bilinmeyen 3917 5162 1126 10205
Toplam 26.571.959 12.483.098 20.329.811 59.384.868
Kaynak: DİE 2000, Genel Nüfus Sayımı’ndan aktaran Adak, 2005.
2000 yılı itibariyle Türkiye’de nüfusun eğitim durumuna, yukarda veri‐

len Tablo 2 aracılığıyla bakılacak olursa, okuma‐yazma bilmeyen nüfusun
yoğun olarak bucak ve köylerde, herhangi bir yükseköğretim kurumundan
mezun olanların ise yoğun olarak kentsel alanlarda görüldüğü söylenebilir.
Okuma‐yazma bilmeyen nüfusun yaklaşık yarısı bucak ve köylerde, yaklaşık
% 30’luk dilimi ise il merkezlerinde yaşamaktadır. Yükseköğretim mezunları‐
nın % 66’sı il merkezlerinde yaşarken, bu oran bucak ve köylerde ise % 15’e
gerilemektedir. Adak’a göre (2005) bunda, üniversitelerin kent merkezlerinde
olmasının payı büyüktür.
1980’li yıllardan sonra kentlere olan göçün artması sonucu kentlerde eği‐
tim için duyulan gereksinim de artış göstermiştir. Eskiden kırsal kesimde
bulunan okullar da eğitim yükünü paylaşıma katılırken, kentlere doğru yaşa‐
74
nan hızlı göç nedeniyle kırsal bölgelerdeki çocukların eğitimi de kent okulları
tarafından karşılanmaya başlamıştır (Erdoğan, 2002: 27). Bu gelişmeler, bir
dersliğe düşen öğrenci sayısını artırmakla beraber yeni dersliklere gereksinim
duyularak kaynakları yetersiz hale getirmiştir. Kaynakların yetersizliği Tür‐
kiye eğitiminin önemli bir sorunudur. Bunun sebep olduğu kalabalık sınıflar;
ikili, üçlü öğretim ve birleştirilmiş sınıflarda öğretim, genel eğitimin niteliğini
olumsuz yönde etkilemektedir. Buna ek olarak, öğretmen başına düşen öğ‐
renci sayısına bakıldığında özellikle bölgeler arasında görülen farklılık, örne‐
ğin Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bu sayının diğer bölgelerden fazla ol‐
ması, eğitim sisteminin önemli çelişkilerindendir. Eğitim sisteminde ortaya
çıkan bu eşitsizliklere ilerleyen bölümlerde ayrıntılı olarak yer verilecektir.
Eğitimin nitel sorunları incelendiğinde karşılaşılan en önemli problem,
okullardaki başarı oranlarının düşük olmasıdır. 2002 yılında ÖSS’ye girenle‐
rin % 30,5’i taban puan olan 105 puanın üzerine çıkamamıştır ve yine aynı yıl
9 bin aday sıfır puan almıştır (Erdoğan, 2002: 31). Ayrıca 1960’lardan beri
üniversitelerin kontenjan artışlarının lise mezunlarının artışını karşılayama‐
ması, yüz binlerce öğrencinin üniversite önünde yığılmasına sebep olmakta‐
dır. Teknik ve mesleki liseler dışındaki öğrencilerin, ortaöğretimden mezun
olduklarında herhangi bir meslekleri olmadığı ve üniversitelerin bireylere
meslek kazandırma işlevi de göz önünde bulundurulduğunda sorunun önemi
daha da çarpıcı olmaktadır. Bunun sonucunda çoğu genç “niteliksiz” bir ko‐
numda kalmakta ve aynı zamanda üniversiteler de bir “kitle eğitim aracı”
haline dönüştürülerek bilimin ilerlemesini başarısızlığa uğratmaktadır.
Geçmişte ilkokul mezunlarını Anadolu liseleri sınavlarına ve lise mezun‐
larını da ÖSS ve ÖYS sınavlarına hazırlamak amacıyla açılan özel dershane‐
ler, bugün sistemin ayrılmaz bir parçası olmuş gibidir (Okçabol, 2005: 260).
Öğrencilerin sınavlarda başarılı olmaları ya da öğrenimleri sırasında yardımcı
olması için, sistemin büyük ölçüde denetimi dışında kalan özel dershanelere
gitmeleri kaçınılmaz bir durum haline gelmiştir. Ortaöğretimin başka eğitim
kurumlarıyla güçlendirilmesi gerekliliği, eğitim sisteminin nitelik olarak ye‐
tersiz olduğunu gösteren kanıtlardan biridir.
Eğitim Kademelerine Göre Eğitim Sistemi Sorunları

Eğitimin her kademesinde ortak bir biçimde görülen problemleri genel
olarak açıkladıktan sonra okulöncesi, ilk, orta ve yükseköğretimden oluşan
örgün eğitim kurumlarında ortaya çıkan problemleri ayrı bir biçimde ele al‐
makta fayda var.
Çağlar’a göre okulöncesi eğitim, Türkiye’de uzun yıllar “çocuk bakıcılı‐
ğı” ve çalışan annelerin çocuklarını verdikleri “yuva”lar olarak algılanmıştır
(Çağlar, 1999: 125‐144). Fakat konuyla ilgili yapılan bilimsel araştırmalar,
75
çocuğun kişilik özelliklerinin büyük bir kısmının ilköğretim çağından önce
geliştiğini ve okulöncesi eğitim almış çocukların, bu tür bir eğitim almamış
çocuklara oranla eğitim süreçlerinde daha başarılı olduklarını kanıtlamakta‐
dır. Okulöncesi eğitim, çevresini merak eden, öğrenmeye ve düşünmeye gü‐
dülenmiş çocuğun bu özelliklerini yönetme, teşvik etme ve geliştirme gibi çok
önemli bir görevi üstlenmiştir (Senemoğlu, 1994: 21‐30). Türkiye’de ise oku‐
löncesi eğitim çağında olanların ancak yüzde 7,6’sına bu tür bir hizmet veril‐
mesi, bir sonraki bölümde ayrıntılı olarak ele alınacak olan eğitimde fırsatlara
ulaşmadaki eşitsizliğin daha ilk basamakta başladığını göstermektedir. Ço‐
cukların yüzde 92,4’ü, eğitim sürecine yüzde 7,6’ya göre birkaç adım geriden
başlamaktadır. Buna ek olarak okulöncesi eğitim kurumlarında çalışan eği‐
timcilerin sayıları az olduğu gibi, öğrenim düzeyleri de yetersizdir (Okçabol,
2005: 219).
İlköğretim kademesinde, 1997 yılında ortaokulların ortaöğretimden ayrı‐
lıp ilköğretimle bütünleştirilmesiyle zorunlu eğitimin süresi 5 yıldan 8 yıla
çıkarılmıştır. Aslında temel eğitim için 8 yıllık bir sürenin de az olduğu açıkça
bellidir. Örneğin Avrupa Birliği ülkeleri olan Yunanistan, Fransa ve Dani‐
marka’da zorunlu temel eğitimin süresi 9 yıl, diğer ülkelerde ise 10‐12 yıl
arasında değişmektedir.
Eğitimin bu kademesinde ortaya çıkan en önemli sorunlar arasında öğ‐
retmen sayısında ve niteliğindeki yetersizlikler, derslik ve okul sayısının ihti‐
yacı karşılamadan uzak olması gösterilebilir. Yeterli sayıda öğretmen ve ders‐
lik bulunmayışı, kentlerde “ikili öğretim”, kırsal kesimde ise hiç de verimli
olmayan, eğitimde niteliği düşüren ve çağ dışı olarak kabul edebileceğimiz
“birleştirilmiş sınıflar” uygulamasını getirmiştir (Gedikoğlu, 2005: 66‐80).
Genel amacı öğrencilerin ilgi alanları ve yetenekleri doğrultusunda
mesleğe, iş hayatına ve yükseköğretime hazırlamak olan ortaöğretim kurum‐
ları, Türkiye’de ilköğretime dayalı üç yıllık öğrenim veren genel liseler ile
teknik ve meslek liselerini kapsamaktadır. Sistemin en karmaşık yanlarından
biri olan ortaöğretimde okullaşma oranları, daha önceki bölümde verilen
Tablo 1’de de görebileceğimiz gibi, ilköğretimle kıyaslandığında oldukça
düşüktür. DİE’nin Nüfus ve Kalkınma Göstergeleri’ne göre 2006 yılında il‐
köğretim düzeyinde net okullaşma oranı yüzde 90.13 iken ortaöğretim düze‐
yinde bu oran yüzde 56.51’dir. Bunun dışında ortaöğretimde eğitim sistemi‐
mizin genel sorunlarının (öğretmen, finansman, altyapı eksiklikleri, ölçme
değerlendirme, vb.) tümünü görmek olasıdır. Genellikle kent merkezlerinden
gecekondu bölgelerine doğru ve batıdan doğuya gidildikçe okulların, başta
öğretmen olmak üzere çeşitli altyapı eksikleri ortaya çıkmaktadır.
Ulusların geleceğini belirleyen belli başlı kurumlar arasında yer alan
yükseköğretim kurumları, ülkelerin kalkınması ve gelişmesi için gerekli olan
76
bilginin üretildiği, yayıldığı ve insan kaynaklarının yetiştirildiği kurumlardır.
Ayrıca bu kurumların demokrasi eğitiminin en üst düzeyde verildiği kurum‐
lar olması gerekliliğinden yola çıkarak çağdaş üniversitelerin olmazsa olmaz
koşulunun “bilim ilkesi” ve demokrasi ilkesi” olduğu söylenebilir (Arslan,
2005: 23‐49). Demokrasi, bilimselliğin ön koşulu olduğundan bu iki ilke birbi‐
rinden ayrı düşünülemez.
Yükseköğretim kurumları, eğitim‐öğretim süreci içinde bireyler olarak
öğrenciler üzerinde etki oluşturdukça, toplumsal değişim yaşanmasını da
sağlarlar (Bowen, 1980’den aktaran Gedikoğlu, 2005: 66‐80). Öğrencilerin
davranış, tutum ve değer yargıları değiştikçe toplum da bir değişim süreci
yaşamaktadır. Bu anlamda içinde bulunduğumuz küreselleşme çağında üni‐
versitelere diğer eğitim kurumlarından daha farklı görev ve sorumluluklar
düşmektedir. Bu gelişmelerin etkisinde son yıllarda, dünya genelinde üniver‐
siteler arası iletişim artmakta ve öğrenci değişim programları uygulanmakta‐
dır. Buna rağmen yükseköğretim kademesinde varlığını devam ettiren sorun‐
ları şu şekilde sıralayabiliriz:
1. Gerekli sayıda ve nitelikte öğretim elemanı ve belli standartlarda altya‐
pı sağlanmadan açılan üniversitelerde kitle halinde eğitim‐öğretim yapılmak‐
ta ve eğitimin kalitesine gereken önem verilmemektedir.
2. Yükseköğretimde birkaç üniversite dışında, gelişmiş ülkelerdeki üni‐
versiteler gibi ileri düzeyde bilgi ve teknoloji üretecek alt yapının ve kadrola‐
rın varlığından söz etmek güçtür.
3. Araştırmalar ve üstün nitelikli insan gücü yetiştirebilmek için gerekli
olan kaynak üniversitelere sağlanamamış, kütüphane ve laboratuar olanakları
iyileştirilememiştir.
4. Birçok gelişmiş ülkedeki üniversiteler için, demokrasi adına vazgeçil‐
mez değerler olarak kabul edilen akademik özgürlük ve kurumsal özerklik
konularında Türkiye’de önemli eksiklikler hala varlığını sürdürmektedir.
5. Tablo 1’de görüldüğü gibi Türkiye’de yükseköğretim kurumları da
okullaşmanın düşük oranda görüldüğü eğitim kademelerinden biridir
(Gedikoğlu, 2005: 66‐80).
Eğitimin Finansmanı
Eğitimin finansmanı, genel anlamda eğitim için fon sağlamak ve sağla‐
nan bu fonları en etkin biçimde kullanmaktır. Kuşkusuz bu durum, eğitimin
tüm boyutlarını etkileyen ve diğer çalışma alanlarıyla iç içe olan bir çabayı
kapsar. Bu nedenle eğitimin finansmanı, eğitim sektörünün mevcut sorunla‐
rının temel nedenlerinden birisi olduğu gibi, öngörülen hedeflerin gerçekleş‐
me olanaklarını da sınırlayan bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır.
77
Eğitimde kullanılan finansman modeli, eğitim olanaklarının ne ölçüde
sunulabildiği ve eğitim için ayrılan kaynakların etkin ve eşitlikçi dağıtılması
yönünde değerlendirilir. Devletin eğitim harcaması, sabit sermaye yatırımı ve
işletme giderlerinin karşılanmasıyla sınırlı olmayıp; öğrenci ve ailelere kredi,
vergi indirimi, yardım gibi katkılar ve öğrenciler için barınma harcamalarını
da içermektedir. Eğitimin uluslararası finansmanı ise uluslararası finans ku‐
ruluşları (Dünya Bankası, BM Kalkınma Programı ile ABD gibi) ve gelişmiş
ülke hükümetlerince verilen kredilerden oluşmaktadır. Bu yöntem, devletin
dış borç yükünü artırması ve geleceğe yönelik yük getirici özelliği ve amaç
dışı kullanımı nedeniyle beklenen yararı sağlayamamaktadır (Koç, 2007: 39‐
50).
Günümüzde eğitim harcamaları sadece bir sosyal yatırım değil, fiziki
sermaye yatırımı gibi milli gelirin büyümesine katkıda bulunan bir sosyal
sermaye yatırımı olarak görülmektedir. Buna göre eğitime, en azından top‐
lumdaki bireylerin taleplerini tam olarak karşılayacak düzeyde kaynak ayrı‐
lamıyorsa, bir finansman sorunu vardır diyebiliriz.
İlköğretimden yükseköğretime kadar tüm kademelerde eğitimin finans‐
manı, dünyada ve Türkiye’de önemli bir tartışma konusunu oluşturur. Eğiti‐
min finansmanında ortaya çıkan sorunların nedenlerini, içsel ve dışsal neden‐
ler olarak ikiye ayırabiliriz (Erdem, 1998: 173).
İçsel nedenler;
1. Eğitim maliyetlerinde meydana gelen artışlar,
2. Öğretim kadrosunun verimliliğinin değişmemesi veya çok yetersiz
kalması,
3. Okul başarısızlıklarının getirdiği finansman kayıpları,
4. Eğitim sistemlerine eskiye göre daha çok sayıda burs girmesi ve burs‐
larda meydana gelen artışlar,
5. Finansman kaynaklarının bileşimi ve kullanımında ortaya çıkan yeter‐
sizlikler (kötü bir bütçe yönetimi).
Dışsal nedenler;
1. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde hızlı nüfus artışı, gelişmiş ülkelerde
eğitime olan talebin şekil değiştirmesi (bilgisayarın günlük yaşama girmesi,
daha nitelikli ve yeni teknolojileri de içeren eğitim talebi gibi),
2. Dış borçların artması, dış ödemeler dengelerinin açık vermesi,
3. Kamunun çevre sorunları, büyük altyapı projeleri gibi kamu finansma‐
nıyla desteklenen hizmetlere daha fazla kaynak ayırması ve benzeri kolektif
ihtiyaçların bütçelerden pay almaya başlaması,
78
4. Kamunun gelir kaynaklarının artırılmasına yönelik faaliyetlerin yeter‐
sizliği,
5. İşsizlik ve istihdam şartlarında meydana gelen değişmeler ve yeniden
eğitim ihtiyaçları.
1980’li yıllarda eğitime ayrılan kaynaklar, ülkelerin GSMH’lerinin orta‐
lama olarak % 10’una varan bir bölümünü oluşturmakta iken, 1992 hesapla‐
malarında tüm eğitim kademeleri için ABD’de % 7, Federal Almanya’da %
4,9, Danimarka’da % 6,7, Finlandiya’da % 7,9, Fransa’da % 5,9, İspanya’da %
5,2, İsveç’te % 6,8, Japonya’da % 4,8, Kanada’da % 7,4 ve Türkiye’de 2002 yılı
itibariyle % 2,65’dir (MEB 2001’den aktaran Koç, 2007: 39‐50). Burada da gö‐
rüldüğü gibi Türkiye’de eğitime ayrılan kaynağın GSMH’ye oranı, gelişmiş
ülkelerin oldukça gerisindedir.
ABD, İngiltere, Fransa, Japonya ve Danimarka gibi ülkelerin hiçbirinde
eğitim, tek kaynaktan sağlanmaz. Eğitim harcamalarına merkezi hükümetten
ve yerel hükümetten değişik oranlarda katkı sağlanmaktadır. Ayrıca bu ülke‐
lerin hepsinde paralı okulların sistem içinde önemli bir yeri vardır. Paralı
okullar devlet tarafından denetlenmekle beraber devletten belirli ölçüde yar‐
dım almaktadır (Erdoğan, 2003: 192).
Türkiye’de ise eğitimin finansmanı büyük ölçüde kamu kaynaklıdır. Eği‐
timin her kademesinde özel kurumlar bulunmakla birlikte bunların oranı çok
düşüktür. Başta nüfus artışına bağlı eğitim talebi, sabit sermaye yatırımlarının
sınırlılığı ve öğretmen yetiştirme sistemine bağlı tıkanıklıklar, eğitim sistemi‐
ni sürdürülemez hale getirmiştir. Devlet finansmanına dayanan eğitimin bu
durumu, ödenek yetersizliği ile açıklanmaya çalışılmaktadır.
Bu durum, eğitim kurumlarını kendi başlarının çaresine bakmaya itmiş‐
tir. Görünürde ise “parasız” olan eğitimin, bazı kademe ve ortamlarda özel
finansman ile ayakta durduğunu göstermektedir. Eğitim sisteminin hızla
gelişen ekonominin nitelikli insan gücü gereksinimini karşılaması, sosyal ve
hukuk devleti gereklerine uygun yeni finansal yaklaşımları zorunlu kılmak‐
tadır (Koç, 2007: 39‐50).
Eğitimde Fırsat Eşit(siz)liği

Modern toplumun ekonomik işleyişi, bireyciliğe ve yarışmacı bir ortam‐
da daha yeteneklilerin öne geçmesine olanak sağlayan koşulların oluşturul‐
masına dayanır. Bu, özünde eşitsizliği içeren bir işleyiştir. Modern toplumda
eğitim sistemi de bir yandan bireyciliğe ve bireysel yeteneklerin farklılığına
dayanan yarışmacı değerleri bireylere kazandırmakta, diğer yandan sistemin
kendi içinde taşıdığı eşitsizlikler yoluyla toplumsal sınıflar/kesimler arasın‐
daki eşitsizlikleri yeniden üreten bir mekanizma oluşturmaktadır (Ünal v.d.,
1999: 39‐72).
79
Eğitim, sosyal ve ekonomik alanda eşitsizlikleri azaltma potansiyeli taşı‐
makla birlikte gerekli önlemler alınmadığı takdirde, var olan eşitsizlikleri
daha da artırarak ileriye taşıma potansiyeline de sahiptir. Eğitime erişebilirliği
yansıtan okullaşma oranları, eğitimde var olan eşitsizliklerin en görünür hale
geldiği alanlardan biri olarak da karşımıza çıkar. Bireylere eşit eğitim şansının
sağlanması denilince, kaynaklara ulaşabilme ya da onlardan yararlanma im‐
kânının verilmesi akla gelmektedir. Devletin eğitim açısından sunduğu im‐
kânlardan her birey eşit olarak yararlandığında, fırsat eşitliği belli bir oranda
sağlanmış olmaktadır. Bu sunulan imkânlardan yararlanılamaması durumu
ise eğitimde fırsat eşitsizliğine yol açmaktadır. Eğitimde fırsat eşitliğinin sağ‐
lanabilmesi için bireye, bunun gereği olan maddi imkânların sunulması ge‐
rekmektedir, aksi takdirde hukuksal olan eşitlik fiili eşitliğe dönüşmez (Kaya
v.d., 2004)
Eğitimde fırsat eşitliği tartışmaları koşullardan sonuçlara yönelen bir eşit‐
lik anlayışı temelinde ilerlemiştir. Ancak bu konuda yapılan araştırmalar,
eğitim hakkından eşitçe yararlanabilme konusunda belirli ölçüde bir başarı
sağlansa da bunun eğitimsel kazanımları ya da sonuçları eşitlemede yeterli
olmadığını ortaya koymuştur (Ünal v.d., 1999: 39‐72).
Toplumun temel kurumu olan aile, çocuğun eğitim olanaklarından yarar‐
lanmasını etkilemektedir. Bununla birlikte ailenin içinde yer almış olduğu
toplum ve toplumsal etkenler de (kır‐kent yerleşimi, ekonomik olanaklar,
eğitim hizmetlerinin yeterliliği ve dağılımı, kültürel değerler) ailenin eğitim
anlayışını etkilemektedir (Güçlü, 2005: 300). Buna göre aynı eğitimi almış
bireylerin ekonomik, coğrafi ve sosyal faktörlere göre farklılıkları, eğitimin
getirilerinin de farklılaşmasına yol açabilir.
Sosyal sınıf değişkeni ve okullardaki başarı olgusunu ele alan birçok
araştırmada, varlıklı ailelerden gelen bireylerin eğitim sürecinde daha başarılı
olduğu gözlenmektedir. Coleman ve Cressey’e göre (1999) öncelikle bunun
nedeni, varlıklı ailelerin çocuklarıyla yoksul ailelerin çocuklarının farklı ev
ortamlarından gelmesinde aranmalıdır. Buna göre varlıklı ailelerin çocukları,
yoksul ailelerin çocuklarına göre daha çok kitap ya da gazete bulunan ve
başarının daha yoğun olarak vurgulandığı evlerden gelmektedir. Ayrıca bu
çocuklar, diğerlerine göre aileleriyle daha fazla ilişki kurmakta, eğitimsel
destek ve rehberlik sağlamaktadır. Yine ailenin gelir durumuna bağlı olarak,
öğrenmeye doğrudan etkisi olan sağlık faktörü de okullardaki başarı duru‐
muyla ilişkilendirilebilir.
Aile geliri, bir kimsenin alacağı eğitimin sadece miktarını değil, aynı za‐
manda çeşidini de belirlemektedir. Yüksek gelirli ailelerin, çocuklarına daha
fazla eğitim verme olanakları olduğundan bu durumdaki çocukların, hazır‐
80
lanması uzun yılları alan ve daha pahalı okulları gerektiren mesleklere yö‐
nelmeleri daha fazla olanaklıdır (Tezcan, 1997: 99).
1980’li yıllardan itibaren Türkiye’de serbest piyasa ekonomisinin hâkim
kılınmasıyla eğitim de ticari bir hizmet alanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu
doğrultuda aileler, çocuklarının eğitimi için daha fazla ekonomik kaynak
ayırmak zorunda kalmışlardır. Yukarıda da belirtildiği üzere eğitimin niteli‐
ğinin düşük olması sonucu dershaneler ortaya çıkmış ve ülke çapında yaygın‐
laşmıştır. Bunun dışında eğitimin her kademesinde değişik oranlarda öğren‐
ciden talep edilen “katkı payı” uygulamaları, ailelerin çocuklarının eğitimi
için ayırdıkları ekonomik kaynakların yalnızca bir yönünü göstermektedir.
Bilindiği üzere Türkiye’de üst sosyal sınıfların yerleşim alanlarından alt
sosyal sınıfların yerleşim alanlarına doğru gidildikçe, eğitim imkânları ve
eğitimin kalitesi açısından önemli bir eşitsizlik söz konusudur. Bu farklılığa
aynı zamanda bölgeler arasında ve gelişmişlik durumlarına göre iller arasın‐
da da rastlanılmaktadır. Örneğin Türkiye’nin Doğu illeri ve özellikle Güney‐
doğu Anadolu Bölgesi, eğitim olanakları, kaynakları, kısaca eğitimsel altyapı
bakımından diğer illerin ya da bölgelerin oldukça gerisindedir.
Sosyal sınıflar ve onların yerleşim bölgeleri ile ilişkilendirilebilecek bu
olgu, ABD gibi gelişmiş ülkelerin de eğitimle ilgili yaşadıkları ortak bir soru‐
nu oluşturmaktadır. Örneğin ABD’de eğitim aracılığıyla başarıyı yakalamış
bazı bireyler olmasına rağmen, eğitimdeki başarıda aile ya da ırk etkenleri,
önemli ölçüde belirleyicidir (Parillo v.d., 1996: 327).
Eğitimde cinsiyetle ilgili veriler incelendiğinde ise eğitim olanaklarından
yararlanma durumunun, zorunlu eğitim kademelerinden üst eğitim kademe‐
lerine doğru gidildikçe erkeklerin lehine olduğu gerçeğiyle karşı karşıya kalı‐
nır. Türkiye’de 6 ve daha yukarı yaşta okuma‐yazma bilen bireylerin oranı,
yüzde 87’dir. Okuma yazma bilen nüfusun yüzde 54’ünü erkek nüfus, yüzde
46’sını ise kadın nüfus oluşturmaktadır. Özellikle kırsal kesimde kız çocukla‐
rının okula gönderilmemesi, bu kesimde kadın nüfusun eğitim durumunun
erkeklere göre düşük olmasına neden olmaktadır (Adak, 2005: 97‐108). Bölge‐
ler arası eşitsizlik de ele alınarak durum bir tablo yardımıyla gösterilecek
olursa bu ayrım daha da belirginleşir.
81
Tablo 3: Ortaöğretimdeki Erkek ve Kız Öğrenci Oranları
Bölgeler Erkek Öğrenci Kız Öğrenci
Oranı (%) Oranı (%)
Marmara 52 48
Ege 50 50
Akdeniz 54 46
İç Anadolu 53 47
Karadeniz 55 45
Doğu Anadolu 64 36
Güneydoğu Anadolu 69 31
Kaynak: MEB, 2002.
Kurumsal olan her şeyde olduğu gibi, eğitim kurumlarında da cinsiyetçi‐

lik olgusu içselleştirilmiş bir biçimde karşımıza çıkar. Yukarıda görüldüğü
üzere okullaşma oranlarına etki eden bu olgu, aynı zamanda eğitim sürecine
katılan kadınlar için de devam etmektedir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülke‐
lerde görülen bir sorun olarak bu durum, örneğin üniversitede kadınların
“eril zekâ gerektiren prestijli bölümlerin” (Yamaner, 2004: 310) dışında yer
almasına yol açar. Örneğin ABD’de kadınlara ve erkeklere eğitimde fırsat
eşitliği olanakları, büyük ölçüde sağlanmış olsa da cinsiyetçiliğin kurnaz bi‐
çimleri hala varlığını sürdürmektedir. Öğretmenlerin davranış ve eğilimleri,
kız öğrencilerin fen ya da matematik gibi eril ilgilere yönelmelerinde hevesle‐
rini kıracak biçimde ortaya çıkar. Yapılan araştırmalar da öğretmenlerin, kız
öğrencilerden ziyade erkek öğrencilere odaklandığını göstermekte ve böylece
öğretmen beklentileri, geleneksel cinsiyet rollerini güçlendirici etkiye sahip
bir biçimde karşımıza çıkmaktadır (Coleman, 1999: 99).
Bütün bu ekonomik, coğrafi ve sosyal değişkenlerin yarattığı olumsuz
sonuçlara ek olarak, eğitimde özelleştirme politikaları da eğitimde görülen
eşitsizliğe etkide bulunmaktadır. Eğitimde özelleştirme, kamu örgütleri tara‐
fından sunulan eğitim hizmetlerinin, özel sermaye tarafından kurulan örgüt‐
lerce, belirli bir ücret karşılığında sunulması anlamına gelmektedir. Ünal ve
Özsoy’a göre (1999) tüm ekonomik faaliyet alanlarında neoliberal politikala‐
rın bir uzantısı olarak işletilen özelleştirme süreci, eğitim açısından çok ciddi
sorunlar yaratmaktadır. Bu süreç, eğitim hizmetlerinden yararlanabilme ko‐
nusunda çeşitli kesimlerin önünde var olan engelleri daha da artırarak (eğiti‐
min neden olduğu bireysel getirilerden yoksun bırakarak), gelir ve servet
dağılımındaki eşitsizliği yeniden üretmekte ve bu nedenle hem genel anlam‐
da toplumsal eşitsizlikleri hem de bu yolla eğitimsel eşitsizlikleri derinleştir‐
mektedir.
82
Kısaca, “eğitimde eşitlik” kavramı çoğu durumda geçersiz ve aldatıcıdır.
Bu kavram, belki eşitlerin eşitliğini anlatabilir. Önceki eğitim yaşantısında
yeterli eğitim olanaklarından yoksun bırakılan bir çocuğa, örneğin üst derece‐
li okullara giriş sınavında “fırsat eşitliği” tanımak, en büyük eşitsizliklerden
biridir (Altunya, 1999: 79‐89). Eğitimsel eşitliğin, gerçek anlamıyla toplumsal
tabakalaşmanın olmadığı bir toplumda olası görünmesi, bireyler arasındaki
yetenek ve beceri farklılıklarının bir ayrıcalık, bir üstünlük konusu olmaktan
çok, toplumun ortak zenginlik kaynağı olarak tanımlanmasına dayanır (Ünal
v.d., 1999: 39‐72).
Okullarda Görülen Şiddet

Bugün gelinen noktada, okullarda yalnızca akademik anlamda eğitim ve
öğretim etkinliklerinin gerçekleştirilmesi yeterli görülmemektedir. Aynı za‐
manda okul ortamının tehlikeden uzak ve güvenli olması da önemli bir vur‐
gudur ve bu anlamda, eğitimde evrensel olarak karşımıza çıkan sosyal prob‐
lemlerden biri de okullarda giderek artış gösteren şiddet olaylarıdır.
Okulda şiddet kavramı, okul üzerinde olumsuz, istenmeyen sonuçlar
üreten, öğrencilerin öğrenme süreçlerine zarar veren, onların gelişimlerini
engelleyen saldırgan ve suç benzeri davranışları tanımlayan bir anlamda kul‐
lanılmaktadır (Furlong v.d., 2002’den aktaran Kızmaz, 2006: 47‐70). Son dö‐
nemlerde medyadaki görünürlük düzeyi giderek artan okullardaki şiddet
olayları, kaygı verici bir aşamaya gelmiştir. Türkiye’de okullarda yaşanan
şiddet olgusuna medyada geniş yer verilmesi bağlamında, 1990’lı yıllara ka‐
dar okul çalışanlarının öğrencilere uyguladığı şiddet; 1990’lı yıllardan sonra
ise öğrenciler arasında uygulanan ya da öğrencilerin okul çalışanlarına uygu‐
ladıkları şiddet olarak iki dönemden söz etmek mümkündür (Balkıs v.d.,
2005: 81‐97).
Okullarda şiddet olgusu, yalnızca Türkiye’ye özgü bir sorun olmamakla
beraber, farklı yapı ve içeriklerde görülse de Birleşik Devletler başta olmak
üzere, gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerin ortak sorunlarından biridir.
2001 yılında ABD’de Hastalık Kontrol Merkezleri tarafından yapılan Ulusal
Okul Tabanlı Gençlikte Risk Davranışları Araştırma’sında, bütün ulus kap‐
samındaki öğrencilerin yüzde 7’sinin, okulda ya da okul yolunda kendilerini
emniyetsiz hissettikleri için bir günden fazla okula gitmedikleri belirtilmekte‐
dir (Grunbaum v.d., 2002’den aktaran Leon‐Guerrero, 2005: 100).
Eğitim‐öğretim kurumları bugün, eskiden olduğundan çok farklı bir du‐
rumdadır. Bundan 50‐60 yıl öncesinde okullarda çıkan disiplin problemleri,
koridorlarda koşma, yüksek sesle konuşma ya da sakız çiğneme gibi sorun‐
lardı, günümüzde işlenen suçlar ise fiziksel ya da sözel şiddet ve bazı okul‐
83
larda uyuşturucu kullanımı, hırsızlık, tecavüz ya da cinayet olabilmektedir
(Johnson, 1995: 1).
Türkiye’de okullardaki şiddet olaylarındaki artışın boyutunu gözler
önüne sermeye yardımcı olabilecek bir araştırma olarak Özcebe ve diğerleri‐
nin, Ankara’daki üç liseye devam eden 400 birinci sınıf öğrencisinin, şiddet
davranışlarını saptama amacıyla gerçekleştirdikleri araştırmalarının bulgula‐
rına göz atmakta fayda var. Bulgulara göre şiddete maruz kalan öğrenci oranı
% 16,1, şiddet uygulayan öğrenci oranı ise % 8,8’dir. % 20,6’lık bir dilim ise
hem şiddete maruz kaldığını hem de şiddet uyguladığını belirtmiştir. Son üç
ay içerisinde herhangi bir nedenden dolayı şiddet olayı ile karşılaşma oranı %
45,5’dir ve buna ek olarak şiddet uygulayan öğrencilerin % 49,2’si, şiddete
maruz kalanların ise % 42’si ise şiddet olayının gerçekleşme yeri olarak okulu
göstermiştir (Özcebe v.d., 2005’den aktaran Kızmaz, 2006: 47‐70).
Okulda görülen şiddet davranışları, fiziksel yaralama, psikolojik baskı ve
mülke zarar verme gibi birçok kasıtlı yapılan davranışı kapsamaktadır. Bu
olaylar, cinayet, silah kullanma, cinsel taciz, sözlü veya fiziksel taciz, zorbalık,
sözlü tehdit ve gözdağı verme gibi sıklık ve şiddet bakımından değişen dav‐
ranışları da kapsayabilir. Konuyla ilgili literatür incelendiğinde okulda şidde‐
ti etkileyen faktörlerin kişilik bozukluğu, dürtüsellik ve hiperaktivite, psiki‐
yatrik rahatsızlıklar, saldırganlık ve madde kullanımını kapsayan kişisel fak‐
törler; aile içi şiddet, çocuk istismarı ve reddi, ailenin madde kullanımı, etkili
olmayan çocuk yetiştirme tarzları, evlilik çatışmaları ve aile içi bağların zayıf
olmasını kapsayan ailesel faktörler; anti sosyal arkadaş grubu, düşük okul
bağlılığı, akademik başarısızlık, büyük okul, çete grupları, izolasyon, akran
reddi ve zorbalığını kapsayan akran grubu ve okul faktörü; güç, medyadaki
şiddet görüntüleri, silaha kolay ulaşma, cinsiyet rolüne yönelik önyargılar ve
kültürel normları kapsayan sosyal ve çevresel‐durumsal faktörler olmak üze‐
re beş ana kategoride toplandığı görülmektedir (Balkıs v.d., 2005: 81‐97).
Tezcan’a göre ise Türkiye’de okullarda görülen şiddet olaylarının önce‐
likli nedenleri arasında kız arkadaş sorunu, katı öğretmen davranışları, med‐
yanın etkisi, yoksulluk, boş zaman değerlendirme olanaklarının yetersizliği,
polis muhbirliği, nedensiz şiddet olayları ve disipline yönelik olaylar yer al‐
maktadır (Tezcan, 1996: 105‐108).
Günümüzde çocuklar, aileden, geniş aile üyelerinden ve diğer yetişkin‐
lerden büyük ölçüde soyutlanmış durumdadırlar. İşyerlerinin evsel alanın
dışına çıkmasıyla beraber çocuklar, çalışan yetişkinleri fazla görememektedir.
Bunun dışında aile yaşamını olumsuz etkileyen boşanma, istismar, yoksulluk,
uyuşturucu kullanımı ve diğer etkiler, ailenin parçalanmasına yol açar. Aynı
zamanda bu soyutlanma, parçalanma ve istismar, sosyalizasyon yoksunluğu‐
nu da beraberinde getirmektedir. Gençleri toplumsal normlara göre sosyalleş‐
84
tiren aile, komşuluk ve toplum dinamikleri, çoğunlukla yok olmuş durumda‐
dır ve hiç kimse çocuklara, bir örnek ya da ahlaki kurallar, yaşamsal kalıplar
gibi dolaylı yöntemler aracılığıyla bir çatışmayı, yapıcı bir biçimde idare et‐
melerini öğretmez.
Buna ek olarak bazı topluluklar, çatışmaları çözüme kavuşturmak için
şiddeti bir yöntem olarak benimsemektedir. Alt sosyal bölgelerde yaşayan
çocuklar, çevrelerinde sapkın, suçlu ya da sabıkalı ergen ve yetişkinlerin ol‐
duğu bir ortamda büyümektedir. Bunun gibi etkenler, gençlerin herhangi bir
çatışma ile karşı karşıya kaldıklarında doğrudan şiddete başvurmalarına se‐
bep oluşturabilir (Johnson, 1995: 3).
Okullardaki şiddete yönelik tutumlar ve algılanan şiddet kaynakları ara‐
sındaki ilişkiyi inceleyen Balkıs ve diğerleri (2005), bulgularıyla şiddete yöne‐
lik eğilimlerin medyadaki şiddet görüntülerini izleme ile ilişkili olduğunu
göstermektedir. Sosyal Öğrenme Kuramı perspektifine göre saldırganlık dav‐
ranışı ile saldırgan modeli gözleme arasında ilişki olduğu çeşitli araştırmalar‐
la da desteklenmektedir. Bu bulgu medyanın şiddet içerikli görüntü ve prog‐
ramlarının, öğrencilerin şiddete yönelik eğilimlerini artırdığını göstermesi
bakımından önemlidir. Öğrenciler şiddet içeren programlardan etkilenmekte,
modelin gösterdiği şiddetin normalleştirilmesi ve ödüllendirilmesi duru‐
munda, birey tarafından şiddet içeren davranışların yapılma sıklığı artmakta‐
dır (Thomas, 1995’den aktaran Balkıs v.d., 2005: 81‐97)
Okullarda şiddetin engellenmesine yönelik etkili bir yaklaşımın gerçek‐
leştirilmesi, ebeveynleri, çocukları, okul personellerini, medyayı, sivil kuru‐
luşları ve emniyet birimi gibi çok sayıda unsuru içermelidir. Şiddet davranı‐
şının temelinde bireyin geçmiş yaşam deneyiminin etkili olmasının yanı sıra
okul ortamının da etkili olduğu gerçeği kabul edilerek, bireyi şiddete baş‐
vurmaya yönlendiren, okulla ilgili olumsuzlukların giderilmesi yönünde çaba
gösterilmelidir.
Engellilerin Eğitimi
Türkiyeʹde engellilerin toplumla bütünleşmeyle ilgili olarak yoğun so‐
runlar yaşadıkları bilinmektedir. Bu sorunların, engelli bireylerin içinde ya‐
şadıkları toplumla işlevsel bir bütünlük içinde yaşamalarını güçleştirmesinin
yanı sıra sürekli sorunlarla boğuşan ve bunlara anlamlı çözümler üretemeyen
bireyler, kendilerini mutsuz hissedeceklerdir. Bu da temel bir insan hakkı
olan bireyin kendisini gerçekleştirme hakkını ortadan kaldıran düşük yaşam
kalitesi anlamına gelmektedir.
Karataş’a göre (2002), engellilerin toplumla bütünleşmesinin önündeki en
önemli engellerden biri, eğitim konusunda karşılaştıkları sorunlardır. Tüm
ülkelerde eğitim sistemi, öncelikle, nüfusun engelli olmayan kesimi için plan‐
85
lanıp uygulanmaktadır. Böylece daha en baştan eğitim sistemi, engellileri
dışlayan bir anlayışa sahip olmakta; daha sonra da engellileri eğitim sistemiy‐
le bütünleştirecek çeşitli programlar geliştirilmeye çalışılmaktadır. Aslında
bilinçli ya da bilinçsiz gelişen bu dışlayıcı tavır, diğer konular için de söylene‐
bilir. Bir yandan çeşitli konularda engellileri dışlayan süreç devam ederken,
bir yandan da onları toplumla bütünleştirme çabası, ne yazık ki birbiriyle
çelişen iki süreç olduğu için çok da başarılı olmamaktadır. Engellilerin eğitimi
ile ilgili programların farklı oluşu, bu ayrımın nedeni olarak gösterilir.
Engellilerin eğitim sisteminin dışında bırakılarak eğitilmemesi sorunu,
diğer sorunları da beraberinde getirmektedir ve bu yüzden engellilerin eğitim
sorunları, gerekli önem ve ağırlık verilmesi gereken sorunlardan biri olarak
karşımıza çıkar. Türkiye’de engellilerin % 97ʹsinin, eğitim olanaklarından
yoksun kaldığı ileri sürülmektedir (İçli v.d., 2001’den aktaran Karataş, 2002:
43‐55). Sorunun Türkiye’deki boyutu hakkında fikir veren bu oranla, engelli‐
lerin sorunlarını çözmek, onların toplumla bütünleşmesini sağlamak olanaklı
değildir.
EĞİTİMLE İLGİLİ PROBLEMLERE SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR
Sosyolojik açıdan eğitimle ilgili problemleri inceleyen düşünürler, konuyu

çeşitli sosyolojik yaklaşımlar açısından ele almışlardır. Burada yer verilecek
olan yaklaşımlar, sırasıyla işlevselci yaklaşım, çatışmacı yaklaşım, etkileşimci‐
lik ve son olarak da feminist yaklaşımdır.
Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin tümü, toplumların refahı için eği‐
timin, kritik bir öneme sahip olduğu üzerinde durmaktadır. Okulların, kültü‐
rü bir nesilden diğerine aktarma ve genç insanlara teknolojik olarak gelişmiş
toplumda gerekli olan bilgi ve yetenekleri kazandırma olmak üzere çifte so‐
rumluluğu vardır. İşlevselciler, eğitim sorunlarını okulların çok sayıda insana
çok fazla donanımı eşzamanlı olarak vermeye çalışmasından dolayı sistemin
bir getirisi olarak görmektedir (Coleman, 1998: 90).
Temelde toplumu denge durumundaki bir sistem olarak ele alan işlevsel‐
cilik, eğitim sosyolojisinde klasik yaklaşım olarak tabir edilmektedir. 1970’lere
kadar eğitime ilişkin tek başına etkili olan kuramsal yaklaşımlar söz konusu‐
dur. İşlevselcilik, eğitim kurumlarının toplumdaki rolünü açıklamaya çalışır.
Eğitimin ekonomi, aile, toplumsal sınıf, toplumsal hareketlilik ve siyasal dü‐
zenle olan ilişkilerini kurar; rol kuramından hareketle öğrenci‐öğretmen etki‐
leşimini ele alır. İşlevselci kuramda toplumsal kurumlar, sistemdeki sorun
çözme mekanizmalarıdır. Bu perspektife göre insanlar, sosyalizasyon süreçle‐
86
rinde kültürel norm ve değerleri içselleştirir, rol beklentilerini yerine getirir ve
böylece toplumsal düzen sağlanmış olur (Tezcan, 2005: 12).
İşlevselcilere göre çağdaş toplumda eğitimin iki temel fonksiyonu vardır.
İlk olarak eğitim zor konumlara gelmede en yetenekli ve azimli kişileri seçen
bir araçtır. Bu yönüyle okullar fırsat eşitliğinin gerçekleşmesine yardımcı olur.
İkinci olarak da okullar çağın gerektirdiği bilgi ve yetenekleri, normları öğre‐
tir.
Eğitim, dezavantajlı geçmişe sahip yetenekli öğrencilerin sosyal hareket‐
liliği için önemli bir yol haline gelmiştir. Endüstriyel toplumların daha da
gelişmesiyle ve eğitimin neredeyse evrensel bir niteliğe sahip olmasıyla birlik‐
te okullar, önemi gittikçe artan, değerleri ve tutumları becerileri doğrultusun‐
da yaymayı içeren bir rol üstlenmiştir.
İşlevselciler, okullara birbiriyle çelişen çok sayıda görev verildiğine ve
okulların bu görevlerin hiçbirini çok iyi bir biçimde yerine getiremediğine,
bunun sonucu olarak da diğer hedefleriyle çatışan bir hedefe ulaşmak için
çaba sarf ettiklerine inanmaktadır. Örnek olarak gençlerin yeteneklerine ya da
uyuşturucuya yönelik eğitimlere ayrılan zaman, okulların akademik eğitimle‐
rine gölge düşürebilmekte ve dezavantajlı öğrencilerin daha yetenekli öğren‐
cilerden düşük notlar alarak cesaretlerinin kırılmaması adına müfredat prog‐
ramlarını hafifletme çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Aynı zamanda bu
kurama bağlı teorisyenler, birçok okulun zayıf yönetimlerle ebeveynlerin ve
toplumun yeteri derecede ilgili olmaması nedeniyle düzensiz, karmakarışık
bir hale geldiğinden yakınmaktadırlar.
Eğitim kurumunun açık ve gizli fonksiyonları vardır. Açık fonksiyonlar,
kurum içinde planlanmış hedeflerin ya da eylemlerin sonuçlarıdır. Bundan
hareketle eğitimin temel açık fonksiyonunun eğitme eylemi olması şaşırtıcı
değildir. Eğitmeyle beraber, kişisel gelişim, doğru toplumsallaşma ve istih‐
damı içeren diğer açık fonksiyonlar yer alır. Eğitim sistemimiz, her birimizin
topluma katkıda bulunan bireyler olmamız için bizi uygun bir şekilde top‐
lumsallaştırır ve yeterli derecede eğitir (Guerrero‐Leon, 2005: 90).
Eğitimin gizli ya da planlanmamış sonuçları daha az belirgindir. Plan‐
lanmamış fonksiyonlarından biri, eğitimin toplumsal bir çocuk bakıcılığı gö‐
revi görmesidir. Başka hiçbir kurum, bir çocuğun hayatındaki saatleri, ayları,
hatta yılları böylesine tekeline aldığını iddia edemez. Anaokulundan liseye
kadar ebeveynler; öğretmenlere idarecilere ve danışmanlara sadece çocukla‐
rının eğitimi için değil, aynı zamanda gözetim‐denetim, toplumsallaştırma ve
disiplin konularında da güvenebilmektedir. Eğitim bunun yanında, benzer
geçmişlere sahip insanlar arasındaki sosyal ağları tespit eder ve bu ağların
korunmasını sağlar. Temel işlevlerinin yanı sıra, eğitim sistemi öğrencilere
aile problemleri, duygusal ihtiyaçları veya fiziksel meydan okumalar konu‐
87
sunda destek sağlamaktadır. Ayrıca okullar ebeveynler için yetişkin eğitimi
hizmetini de sunmaktadır (Guerrero‐Leon, 2005: 90). İşlevselciler, aynı za‐
manda eğitimin birçok genç insanı işgücü piyasasından uzakta tutarak işsizli‐
ği azaltan önemli bir gizli fonksiyonu olduğunu söylemektedir. Sonunda,
geleneksel aile biriminin daha değişken hale gelmesiyle birlikte, eğitim kuru‐
luşları çocuk suçluluğunu önleme programları başlatmayı ve öğrencilerin
sosyal ve psikolojik ihtiyaçlarıyla ilgilenmeyi teklif etmiştir (Coleman, 1998:
90‐91).
Çatışmacı yaklaşım, çağdaş toplumda eğitimin rolüne eleştirel bir açıdan
bakar ve sistemdeki dengesizliklerin, karşıtlıkların kaynaklarını bulmaya
çalışır. Çatışmacılar, mikro düzeyde etkileşimden çok, makro yapısal etmen‐
ler üzerinde dururlar, sistem modelini kullanırlar, eğitimin geniş toplumla
olan ilişkileriyle ilgilenirler. Çatışmacılara göre toplumu oluşturan çeşitli
gruplar arasında bütünleşmeden çok, karşıt çıkarlara dayalı temel bir çatışma
vardır ve çatışma, toplumsal değişmenin itici gücü olarak görülmektedir.
Çatışmacılara göre eğitimin temel amacı mesleğe yönelik bilişsel becerilerin
öğretilmesinden çok, uygun değerlerin benimsetilmesi yoluyla mevcut düze‐
nin desteklenmesidir (Tezcan, 2005: 23‐24).
Çatışmacılar, akademik başarı konusunda, öğrenci başarısının okul dışı
ailesel ve daha geniş toplumsal etmenler tarafından belirlendiğini, hatta oku‐
lun öğrencilerin yaratıcı potansiyelini geliştirmek yerine, bu potansiyeli baskı
altına alıp körelten bir kurum olduğunu savunmaktadır. (Tezcan, 2005: 49)
Çatışmacılar eğitim sisteminin hedefleri arasında eşit fırsatlar sağlama ve
yoksullara dair yukarı doğru sosyal hareketliliği teşvik etmenin bulunduğu
kanısında değildir. Onlara göre okullar toplumdaki adaletsizliği yansıtır,
böylece yönetici ve ayrıcalıklı sınıfın yararına olacak biçimde sosyal ve eko‐
nomik farklılıkların sürdürülmesine yardım eder. Okullardaki sınıfsal eğilim‐
ler ve okul çevresi boyunca yer alan sosyo‐ekonomik farklılıklar, çatışmacı
yaklaşımın başlıca kaygısıdır. Okulların daha ziyade bunun tam tersi biçimde
düzenlendiğini savunmaktadırlar (Coleman, 1998: 91)
Çatışmacı teorisyenler eğitimi eşitleyici bir kurum olarak görmezler; da‐
ha ziyade eğitimi, zenginle yoksulu böldüğünden hareketle “bölücü” olarak
görürler. Sosyal ve ekonomik eşitsizliklere odaklanarak daha özel biçimde,
eğitim sisteminin toplumsal sistemdeki eşitsizlikleri nasıl süreklileştirdiği ile
ilgilenmiştir.
Çatışmacı teorisyenler eğitimin sosyalizasyon fonksiyonunun bir ölçüde
bürokratik sistemin aşılanması görevini gördüğünü vurgulamaktadır. Anao‐
kullarına kadar erken bir dönemde çocuklara her şeyi paylaşmak, adil şekilde
88
oyun oynamak ve aldıkları şeyleri yerine koymak gibi yetişkin hayatına ait
resmi kurallar öğretilmektedir. Öğretmenleri tarafından dikkatle denetlenen
ve eğitilen öğrencilerin tüm günleri planlanmış durumdadır; uyumlu davra‐
nışları ödüllendirilmekte, bireysellikleri ise uygun bulunmayarak bireyselliğe
ilişkin cesaretleri kırılmaktadır. Bu şekilde resmileştirilmiş ve memurlaştırıl‐
mış olan çocuk, toplumun taleplerini karşılamak için yeterli derecede hazır‐
lanmış ve yetişkin bürokratik sistemi tarafından baskı altında tutularak sınır‐
landırılmıştır.
Eğitim sistemi aynı zamanda sınıfsal ve ekonomik eşitsizlikleri sürdür‐
mekte, zengin ile yoksul arasındaki ayrımı gidermek adına çaba sarf etmek
bir yana, özel okullar vasıtasıyla bu ayrımı daha da derinleştirmektedir
(Guerrero‐Leon, 2005: 92)
Okullar, kuramsal olarak, daha yüksek eğitsel bilgi ve beceri elde etmek
için her bir çocuğu temel yetenekleri doğrultusunda elemekte ve seçmektedir.
Uygulamada ise bireylerin eğitimsel başarısı sosyal sınıf geçmişleriyle yakın‐
dan ilişkilidir. Birçok araştırma sonucu, sosyo‐ekonomik geçmiş ile eğitimsel
performans arasında; yetenekle eğitimsel performans arasında olduğu kadar
güçlü korelasyonlar bulunduğunu göstermiştir. Eğitim düzeyindeki farklılık‐
larda birçok faktör etkili olmakta, fakat bu faktörlere, sanılanın aksine yete‐
nekler dâhil olmamaktadır. Mesleki fırsatlar ve ekonomik gelirler de çok bü‐
yük oranda eğitimsel başarıya bağlıdır. Okullar da yeni neslin sosyal tabaka‐
larının ebeveynlerinkiyle aynı kalmasını sağlama eğilimindedir (Parillo, v.d.,
1996: 345).
Çatışmacı teorisyenler bugün birçok yoksul çocuğun ailelerine destek
olmak için okulu bıraktığı gerçeğine vurgu yapmaktadır. Üstelik pahalı özel
okullar üst sosyal sınıflardaki çocuklara daha yüksek kalitede eğitim sunmak‐
ta, oysa devlet okulları kadro ve kaynak yetersizliği ile yoksul sınıflardaki
çocuklara eğitim hizmeti vermekte ve devlet okulları bu yetersizliklerinin
sonucu olarak giderek artan oranda kötüleşmektedir. Çatışmacıların genel
savı, eğitim sistemindeki sosyal ve kültürel eğilimlerin tesadüfî olmadığı,
daha ziyade toplumsal sistemin gücünü yansıtma aracı olduğudur. Çatışma‐
cılar aynı zamanda okulların, kültürel olarak egemen bir grubun diğerleri
üzerinde baskı aracı olarak kullanılan güçlü bir sosyalizasyon aracı olduğunu
düşünür. Çatışmacı perspektife göre bu durumu değiştirmenin en iyi ve belki
de tek yolu, yoksulların ve azınlıkların kendilerini organize etmesi, eğitim
sisteminin yeniden biçimlendirilerek herkese eşit fırsatlar sunmasını sağla‐
mak, fakat öğrencilere herhangi bir gruba ait hiçbir kültürel değer ve inançları
öğretmemektir (Coleman, 1998: 91).
Çatışmacı teorisyenlere göre günümüzde hâkim olan toplumsal sistem,
okulları ekonomik olarak dışlamış durumdadır, yönetimler düşük gelirli ke‐
89
simleri toplumun en alt tabakasında kalmaya zorlamaktadır. Zengin ve güçlü
olanlar eğitim sisteminden en iyi şekilde yararlanabilmekte ve sahip oldukları
olanakları olumsuz yönde etkileyebilecek değişimlere karşı koymaktadırlar.
Kaynaklara sahip olmanın yanında, zengin ve güçlü sınıf, coğrafi olarak ha‐
reketliliğe sahip olabilmekte ve çocuklarını istedikleri özel okula gönderebil‐
mekte ve böylece hoşlanmadıkları okul sistemlerinden kurtulabilmektedirler.
Yukarıda sözü geçen birçok nedenden ötürü çatışmacı teorisyenlerin ço‐
ğu eğitim sistemindeki eşitsizliklerin yok edilmesi yoluyla toplumun kendini
değiştirebileceğine, işlevselcilerin savunduğunun aksine eğitimin toplumsal
sistemde eşitliği sağlama adına herhangi bir etkisinin bulunmadığına inan‐
maktadır.
Marx ve Engels, üretici eğitimi savunmuşlardır, buna göre eğitim, üretici
iş ile birleştirilmiştir. Böylece salt kuramsal olan ve ezbere dayalı öğretimin
karşıtı bir görüş savunulmuştur. Marx ve Engels’e göre bedensel iş ile zihinsel
iş arasındaki ayrım da bu şekilde ortadan kaldırılmış olacaktır. Bu yolla şu iki
amaç gerçekleşmiş olacaktır; birincisi zihinsel çalışma ile bedensel çalışma
arasındaki ikilik ve karşıtlık kaldırılmış olacak, ikinci olarak ise insanın çok
yönlü gelişimi sağlanmış olacaktır. (Tezcan, 2005: 25).
Althusser, gelişmiş kapitalist sistemlerde devletin temel ideolojik aygıtı‐
nın eğitim olduğunu söyler, çünkü eğitim çocuğu en uygun olduğu zayıf
çağında ve zorunlu olarak ele geçirir ve etkiler. Çocuğa, gelecekteki mesleği
için gerekli beceri ve teknikleri öğretir, aynı zamanda gelecekteki ekonomik
rolüne uyan iyi davranış kurallarını aktarır; işçilere tevazu, boyun eğme, hak‐
kına‐durumuna razı olma; baskı ve sömürünün aracı rol üstlenecek olanlara
ise, kuşkuculuk, yırtıcılık, kin, hile öğretilir. (Tezcan, 2005: 28).
Bu yaklaşım, her olayın tekil, biricik, bireysel gerçekliği içinde anlaşılma‐
sı ve değerlendirilmesi düşüncesi temelinde şekillenmektedir. Dilthey ve
Weber, dışsal gözlem yöntemlerine ağırlık veren pozitivist yaklaşımların ter‐
sine, insanların anlama yoluyla incelenebileceğini iddia eder. Yorumcu yakla‐
şım, diğer yaklaşımlardan farklı olarak sınıfta ve okul içinde gerçekleşen mik‐
ro toplumsal süreçlerle ilgilenmektedir. Görüngübilim (Fenomenoloji), Etkile‐
şimcilik ve Etnometodoloji’den etkilenen yorumcu teorisyenler, sınıf içi etki‐
leşim, öğretmen ve öğrencilerin durum tanımlamaları ve eğitim sürecinde
dilin rolü gibi konuları ele almaktadır. Yorumcu teorisyenler, insan davranı‐
şını, doğadaki olaylar gibi yasalarca yönetilen ya da neden olunan davranışlar
olarak görmek istemez, insanların kendi etkinlikleri için sahip oldukları amaç
ve nedenleri kavramak gerektiğini savunurlar (Tezcan, 2005: 51).
90
Sembolik etkileşimciler dış güçler yerine insanların yaratıcı, aktif olduk‐
larını kabul ederler; yapılardan çok, yorumlama gereksinimi süreçleriyle ilgi‐
lenirler; doğrudan gözlem ve süreçlerin betimlenmesiyle, eğitimin içeriği ve
geliştirilmesiyle, öğrenci öğretmen etkileşimi ve öğretmenlerce kullanılan
kavramlarla ilgilenirler.
Okul içinde sosyal sınıf ve eğitim eşitsizliği konusunu ele alırlar. Örgün
ve doğal eğitimin bu konudaki etkilerini araştırmışlardır. Öğrencilerin men‐
sup oldukları aile kökenlerinin farklılıklarının etkileri, okul içinde eğitsel
süreçleri şiddetlendirdiğini ve değiştirdiğini göstermişlerdir. Temel ilgileri,
aktörlerin durum tanımlamalarını ortaya çıkarmaktır. Özellikle aktörlerin
benlik tanımlamaları, hedefleri, başkalarını tipleştirmeleri ve kendilerini ger‐
çek saydıkları varsayımlarını araştırmaya çalışmışlardır. Öğretmenler ve öğ‐
rencilerin etkileşimi, hem tartışma süreci olarak, hem de başvurulan stratejiler
dizisi olarak kavramlaştırılırlar. Böylece bu yaklaşım, kişisel yaratıcılık ve
özgürlüğü tanır. (Guerrero‐Leon, 2005: 93).
Öğretmenler, davranış özgürlüklerinin sınırlı olduğu bir sistem içinde
etkinlik gösterirler. Deneyim yoluyla gelişirler, oldukça istikrarlı rol kavram‐
ları vardır. Öğrencilerin niteliği ve nasıl öğrendiği hakkında görüşlere sahip‐
tirler. Bunlar öğretmenin benlik kavramını oluşturur. Öğretmenler aynı za‐
manda öğrencilerin bilgi ve beklentilerine sahiptirler. Bunların bazıları yaş,
cinsiyet, ırk, aile durumu, okuldaki gidişat gibi kalıp yargılardan çıkarılır.
Bunlar öğretmenlerin öğrencileri hakkında önceden sahip olduğu beklenti‐
lerdir. Öğretmenler aynı zamanda sınıfta öğrencilerin davranışlarını gözlem‐
leyerek ve yorumlayarak da bilgi edinir. Öğretmenlerin öğrenciler hakkındaki
bilgileri benlik kavramlarıyla birleşerek kurallar, örgüt ve sınıf içeriğine yan‐
sır, genelleşir. Öğrencilerin de kendi benlik kavramları ve öğretmenleri hak‐
kında kendi bilgileri vardır. Bu öğeler birleşerek öğrencilerin, öğretmenlerinin
talep ve beklentilerine yanıtlarını oluşturur. Öğretmenler de bu çeşitli yanıtla‐
rı yorumlar ve öğrencileri hakkında deneyimsel bilgilerini geliştirirler. Bu
yeni bilgiler, öğrenciler hakkındaki talep ve beklentilerin değişmesine yol
açabilir ve aynı zamanda öğretmenlerin benlik kavramlarında da değişiklik
yaratabilir. Böylece, öğretmenlerin öğrenciler hakkındaki bilgileri genişlediği
gibi, öğrencilerin de öğretmenleri hakkındaki bilgileri gelişir. Bu yolla artan
bilgi, öğretmenlerinin yeni talep ve beklentilerine öğrencilerin yanıtlarını
değiştirmelerine yol açar (Tezcan, 2005: 62‐63).
Etkileşimci perspektif, öğrenciler ve öğretmenler arasındaki gündelik et‐
kileşimin sınıf içindeki ve eğitim sistemindeki eşitsizlikleri desteklediğini
savunmaktadır. Bu mikro perspektife göre, sosyologlar sınıf içi etkileşim ve
etkinliklerin aynı anda hem mükemmel öğrenciyi, hem de iyi olmayan öğren‐
cileri nasıl yarattığına odaklanmalıdır, sınıf etkileşiminin hangi yollarla bu
91
kadar çeşitli niteliklere sahip öğrencileri yaratmakta ve eğitmekte olduğuna
bakmalıdır.
Yeni eğitim sosyolojisi akımının önde gelen isimleri Pierre Bourdieu, Ba‐
sil Bernstein ve Michael Young’dır. İngiltere’de ortaya çıkan bu akıma göre
eğitim sosyolojisi, bilgi sosyolojisinin bir parçası olarak görülmüştür. Önemli
sorun alanları olarak, bilgiye nasıl ulaşılacağı, bilginin okullarda ya da sınıfta
nasıl aktarılacağı ele alınmıştır (Tezcan, 2005: 65).
Feminist Yaklaşım
Feminizmin eğitim sosyolojisine etkisi, eğitimdeki cinsel eşitsizliklere
vurgu yapmasından ileri gelmektedir. Feministler, eğitimde cinsel farklılaşma
konusunda araştırma ve gözlemler yapmışlardır.
Feminizm, fonksiyonalizm ya da Marksizm gibi doğrudan bir toplumsal
kuram değildir, analitik bir yaklaşımdır. Temel konu, kadının toplumdaki
konumunun araştırılması ve açıklanmasına ilişkindir. Özellikle kadınların
erkekler yanında ikincil kalışları ve erkeklerce ezilmeleri gibi konularla ilgili‐
dirler (Tezcan, 2005: 73).
Feminist perspektifte eşitsizlikler sadece sosyal sınıfa değil, aynı zaman‐
da cinsiyete de dayanmaktadır. Araştırmalar göstermektedir ki; erkeklere ve
sınıfta, okul bahçesinde ve koridorlardaki etkinliklerine ayrıcalık tanınması
ile okullardaki cinsiyet ilişkilerinin sürekli yenilenmesi söz konusudur
(Guerrero‐Leon, 2005: 91).
Cinsiyetçi önyargılar ve cinsiyet stereotipileri, kızları eğitimsel tecrübele‐
rinden erkenden soğutmakta ve eğitimin dışında bırakmaktadır. Erkekler
eğitim sistemi içinde onaylanan bir statüye sahiptir, özellikle de öğretmenle‐
riyle olan etkileşimleri teşvik edilir. Sınıf içinde kızlar görünmez, çoğunlukla
ikinci sınıf eğitimsel vatandaş gibi davranırlar. Cinsiyet ve eğitim ilişkisi üze‐
rine yapılan araştırmalarda, öğretmenlerin erkeklere karşı daha duyarlı oldu‐
ğu ve erkekleri daha etkin bir biçimde eğittikleri görünmektedir. Bundan öte,
kızlar erkeklere nazaran, olumlu ve olumsuz tepkileri iki kat daha fazla gör‐
mektedir.
Kişilerarası ilişkilerdeki yapısal etmenler aynı zamanda üniversitelerde
cinsiyet eşitsizliğinin yaratılması ve sürdürülmesinde rol oynamaktadır. Er‐
kekler ve kadınlar üniversiteyi farklı biçimlerde pratik etmekte ve önemli
derecede farklı sonuçlar elde etmektedirler. Üniversite okuyan kızlar, duygu‐
sal ilişkilerinde, akranlarıyla olan ilişkilerde ve etkinliklerinde erkek egemen‐
liğe tabi konumdadır (Guerrero‐Leon: 2005, 92)
Cinsel rol kalıpları kadın yeteneklerinin gelişmesini olumsuz yönde etki‐
lemiştir. Bu etki, kadınları kamusal yaşam alanlarından sınırlamıştır. Cinsel
rollere ilişkin kalıp yargılar, biyolojik ayrılıklardan hareket etmektedir. Bu
92
durum, psikolojik ve toplumsal ayrılıklara yol açmıştır. Cinsel rol eğitimi
ailede ilk çocukluk yıllarında verilmektedir. Kız çocuklarda girişkenlik, ba‐
ğımsızlık, özgüven, nesnellik gibi özellikler köreltilmektedir. Öte yandan,
feministlere göre, örgün eğitim kurumları da bu tutumu desteklemektedir.
Okul çağı öncesinde öğrenilmiş ve benimsenmiş olan cinsel rol kalıpları, ör‐
gün eğitim sistemi çerçevesinde desteklenmekte ve güçlendirilmektedir. Eği‐
tim sistemi, bir yandan öğretmen tutumları, program yaklaşımları gibi yol‐
lardan yerleşik cinsel rol kalıp yargılarının yansıtılıp aktarılmasına yardım
etmekte; öte yandan türü, süresi ve özü açısından kızlara uygun sayılan alan‐
ları ayırarak ekonomik yaşama eşitçe ve etkinlikle katılmalarını engellemek‐
tedir. Daha ilkokullarda başlayan ders ayrımlarından, orta öğrenimdeki mes‐
leki ve akademik tür ve kol ayrımlarına ve nihayet yüksek öğrenimdeki alan
farklarına kadar tüm yapısal özellikler kız öğrencileri geleneksel rollerine ya
da bu rollerin ekonomik yaşamdaki uzantısı olan mesleklere hazırlamayı
güvenceye bağlamaktadır (Tezcan, 2005: 73‐74).
Okullar, hangi düzeyde olursa olsun, çocuklar aracılığıyla kadınlar ve
erkekler hakkındaki kalıp yargıların taşıyıcılarıdır. Var olan toplumsal güç
ilişkileri içinde kadınlar çoğunlukla bu ilişkilerin alt bölümünde yer alırlar.
Buna ek olarak, eğitim geleneksel cinsiyetçi kalıp yargıların yeniden üretilme‐
sinin yanı sıra, kadınların kendi güçlerini fark etmeleri ve kendilerini güçsüz‐
leştiren mekanizmaları fark edip dönüştürebilmeleri için ortam yaratma po‐
tansiyelini de içinde barındırır.
SONUÇ: EĞİTİMİ GELİŞTİRMEYE YÖNELİK ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Türkiye, 1980’li yıllardan sonra her anlamda hız kazanan bir değişim süreci
yaşamaktadır. Sosyo‐ekonomik ve politik açıdan gerçekleşmekte olan deği‐
şimlerde başarılı olabilmesi için eğitim düzeyi yüksek bir insan gücü potansi‐
yeline sahip olması gerekmektedir. Toplumun eğitim düzeyinin yükselmesi‐
nin yolu da eğitim sisteminin geliştirilmesinden geçmektedir (Erdoğan, 2002:
127). Türk eğitim sistemini geliştirme çabalarına rağmen istenen sonuca ulaş‐
tırılamaması göz önüne alındığında, eğitim sistemini geliştirmek adına klasik
yöntem ve modellerin dışına çıkmak gerektiği düşünülebilir.
Eğitim sisteminde var olan sorunlar kısaca ele alındığında, karşımıza çı‐
kan tablo şudur: Üniversiteler ortaöğretimden, ortaöğretim de ilköğretimden
gelen öğrencilerden memnun değildir. Genel bütçeden eğitime ayrılan pay
düşük yeterliliktedir. Ders araç ve gereçleri ya yetersizdir ya da etkin bir bi‐
çimde kullanılamamaktadır. Öğretim kadrosu, işinden ve sistemden memnun
değildir. Öğretmen de öğrenci de eğitimin niteliğinin düşük ve ezbere dayalı
olduğunu söylemektedir. Laik, bilimsel ve demokratik görüş ve tutumda
öğrenci yetiştirilememektedir. Dolayısıyla mevcut eğitim sistemi yasal amaç‐
93
larına ulaşamamakta ve sistemin yeniden yapılandırılması zorunlu hale gel‐
mektedir(Okçabol, 2005: 303).
Bu yeniden yapılandırma sürecinde dikkat edilmesi gereken noktalardan
ilki, yeniden yapılandırmanın sistemin eğitsel gereksinimlerini karşılayabile‐
cek nitelikte ve sistemde var olan olumsuzlukları gidermeye yönelik olması
gerekliliğidir; ikincisi ise söz konusu yapılanmanın, çağın gereklerine ve de‐
ğişimlerine ayak uydurabilecek esneklikte olma özelliğini taşıması gereklili‐
ğidir (Okçabol, 2005: 304). Bununla birlikte yerinden yönetimde, eğitim için
kullanılmak üzere yerel düzeyde kaynak ayrılmalıdır (Erdoğan, 2002: 130).
Buradan hareketle, eğitimi yeniden yapılandırma sürecinde, eğitim sistemin‐
de rolü olan bireylerin ve toplumun beklenti ve isteklerine göre hareket edil‐
mesi gereği ortaya çıkar.
Eğitim sistemini iyileştirmeye dair ortaya atılan önerilerden ilki yerinden
yönetim adı ile anılan bir modeldir. Eğitim sisteminin ulusal ilkelere bağlı
kalınması koşuluyla eğitim programları, öğretmen alımları gibi eğitsel konu‐
larda yerel yönetimlerin yetkili olacağı bir biçimde yeniden yapılandırılması‐
nı içermektedir. Yerinden yönetim, demokrasinin bütünüyle işlediği, öğrenim
ve gelir düzeyi dünya ortalamasının üstünde olan ülkelerde ve ayrılıkçı akım‐
ların olmadığı bölgelerde uygulanabilir görünmektedir.
Eğitim sistemini iyileştirmeye yönelik bir başka seçenek, eğitim sistemini
ülkedeki kültürel zenginlikleri koruyup yeşertebilecek, öğretim birliğini ve
toplumsal barışı sürdürecek, bireyin kendini gerçekleştirmesine olanak vere‐
cek olan bilimsel ve demokratik eğitim niteliğinde oluşturma yaklaşımıdır.
Eğitimin bilimsel ve demokratik özellikte yapılanması, eğitim sisteminin tüm
öğeleri bazında yapılması gereken değişikliklerle mümkün olacaktır
(Okçabol, 2005: 318).
Yeniden yapılandırma için, öncelikle Milli Eğitim Temel Kanunu’nda yer
alan temel ilkeler, demokratiklik, insan hakları, çevre koruma, öğrenme hak‐
kı, fırsat ve imkân eşitliği, bilimsellik gibi yeni ilkeler de eklenerek güncelleş‐
tirilmelidir ve bu temel ilkeler kâğıt üzerinde kalmayıp yaşama geçirilmelidir
(Okçabol, 2005: 319).
Bilimsel ve demokratik eğitim sisteminin gerçekleştirilmesi için ortaya
konacak olan yeni yapılanmada örgün eğitimde de değişiklikler yapılması
gerekmektedir. Bunlardan ilki zorunlu eğitim kalitesinin toplumun her kesi‐
minden olan vatandaşlarına eşit, adil ve bilimsel biçimde sunulmasıdır. Zo‐
runlu eğitim kalitesinden sonra, ders programları ve ders araç‐gereçleri konu‐
sunda da yenilikler getirilmelidir. Öğretmen yetiştirme konusunda da deği‐
şikliklere gidilmesi gerekmektedir, öğretmen eğitiminde, öğrenci odaklı, öğ‐
renmeyi öğretecek ve eğitim araç‐gereçlerini ve teknolojilerini kullanabilecek
94
donanıma sahip biçimde yetiştirilmeleri gerekmektedir (Okçabol, 2005: 333‐
337).
Örgün eğitimde olduğu kadar, yaygın eğitimde de bilimsel ve demokra‐
tik niteliklere ulaşmak adına birtakım değişikliklerin yapılması ve uygulama‐
ya konması gereklidir. Yaygın eğitim kurumları yetişkinlerin öğrenme, bu‐
luşma, dayanışma merkezlerine dönüştürülmelidir (Okçabol, 2005: 343‐344).
Sürekli artan ölçüde gelişen ve değişen dünyaya mevcut toplumların varlıkla‐
rını sürdürebilmeleri için bu hızla değişen dünyaya ayak uydurmaları zorun‐
lu hale gelmiştir. Dünyanın ve buna bağlı olarak toplumların değişip gelişme
süreçlerinin son yıllarda kazandığı hız sonucunda, eğitimde de gerçekleştiri‐
lecek yapılanmaların sadece ileriye yönelik uygulama alanı bulması yeterli
olmayacaktır, bu nedenle yetişkin eğitimi içinde bulunduğumuz çağda ciddi
bir öneme sahip olmuştur. Eğitimin hedef kitlesine bu anlamda yetişkinler de
dâhil olmalıdır. Böylece eğitimde gerçekleştirilmiş olan değişikliklerin, deği‐
şikliklerden itibaren eğitim alan nesillerin ötesinde, önceki nesle de ulaşabil‐
mesi sağlanmış olur.
Eğitimin yeniden yapılanması sürecinde, mutlak surette gerçekleştirilme‐
si gereken bir diğer konu, eğitime ayrılan maddi kaynakların arttırılmasıdır.
Özel fonlar, bağışlar, vakıf ve dernekler aracılığıyla kaynak artırımı yapılır‐
ken bir yandan da bu kaynakların eğitimi geliştirmeye kullanılıp kullanılma‐
dığı da denetlenmelidir. Maddi kaynak artırımının yanı sıra, eğitim kurumla‐
rının fiziksel olanakları da eğitim için yeterli düzeye getirilmelidir.
Eğitimin geliştirilmesi ve yeniden yapılandırılmasında yüksek öğretime
girişte uygulanan sınav ve prosedürlerin de değiştirilmesi gerekliliği ortaya
çıkmaktadır. Eğitim kademeleri arasındaki sınırlar kaldırılmalı, bu bağlamda
özellikle liseler ve üniversiteler arasında, birbirlerine destek ve geribildirimler
sağlayabilecek nitelikte ilişkiler kurulmalıdır (Erdoğan, 2002: 134). Öğrenciler
lise boyunca yılda birkaç kez yetenek ve ilgi alanları doğrultusunda sınava
tabi tutulabilir ve bu şekilde üniversite eğitimi almaya hak kazanma sürecin‐
de rastlantının rolü önemli ölçüde azaltılabilir, öğrenci ilgi duyduğu ya da
yetenekli olduğu alanlarda yüksek öğrenim alarak bireysel anlamda başarıyı
kazanabilir.
Küreselleşme sürecinin son yıllarda şiddetli bir biçimde yaşanması ile
birlikte, eğitim ulusal değerlerin yanında evrensel değerleri de kazandıracak
bir niteliğe sahip olmalıdır (Erdoğan, 2002: 136). Fakat bu ifadeden, eğitimin
devletin politik sisteminden ayrılması gerektiği düşüncesi anlaşılmamalıdır.
Devlet, kendi varlığını devam ettirebilmek için eğitim aracılığıyla politik sis‐
temini ve ideolojisini yeni nesillere aktarmak durumundadır ve bu aktarma
işlevinden vazgeçmemelidir.
95
Türk eğitim sisteminin sorunlarına yönelik çözüm önerilerine ve model‐
lere genel olarak bakıldığında, görüldüğü gibi, sistemin birçok kolunda yeni
yaklaşımlar benimsenmeli, hatta sistemin bütününe yönelik yeni biçimlerin
ortaya konarak işlerlik kazandırılması gerekmektedir.
96
KAYNAKÇA
Adak, Nurşen, 2005, ”Kırsal/Kentsel Kesimde Eğitim ve İstihdam”, Akademik Araş‐

tırmalar Dergisi, Sayı 24, 97‐108.
Altunya, Niyazi, 1999, “Eğitim Hakkı”, içinde: 75 Yılda Eğitim, Ed. Fatma Gök, Tarih
Vakfı Yayınları, s.79‐89.
Arslan, Mehmet, 2005, “Cumhuriyet Dönemi Üniversite Reformları Bağlamında Üni‐
versitelerimizde Demokratiklik Tartışmaları”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilim‐
ler Enstitüsü Dergisi, Sayı 18, s.23‐49.
Balkıs, Murat, Erdinç Duru ve Mustafa Buluş, 2005, “Şiddete Yönelik Tutumların
Özyeterlik, Medya, Şiddete Yönelik İnanç, Arkadaş Grubu ve Okula Bağlılık
Duygusuyla İlişkisi”, Ege Eğitim Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, s.81‐97.
Coleman, James William ve Donald R. Cressey, 1999, Social Problems, Addison‐
Wesley Educational Publishers, USA.
Coleman, James William, 1999, Social Problems: A Brief Introduction, Addison‐
Wesley Educational Publishers Inc., USA.
Çağlar, Adil, 1999, “75. Yılında Cumhuriyet’in İlköğretim Birikimi”, içinde: 75 Yılda
Eğitim, Ed. Fatma Gök, Tarih Vakfı Yayınları, s.125‐144.
Erdem, Ali Rıza, 1998, 21. Yüzyıla Girerken Nasıl Bir İnsan Modeli Yetiştirelim, Anı
Yayıncılık, Ankara.
Erdoğan, İrfan, 2002, Yeni Bir Binyıla Doğru Türk Eğitim Sistemi: Sorunlar ve Çö‐
zümler, Sistem Yayıncılık, İstanbul.
Erdoğan, İrfan, 2003, Karşılaştırmalı Eğitim: Çağdaş Eğitim Sistemleri, 5. Basım,
Sistem Yayıncılık, İstanbul.
Fırat, Mustafa, 2008, Emperyalizm Kıskacında Türk Eğitim Sistemi, IQ Kültür Sanat
Yayıncılık, İstanbul.
Gedikoğlu, Tokay, 2005, “Avrupa Birliği Sürecinde Türk Eğitim Sistemi: Sorunlar ve
Çözüm Önerileri”, Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1,
s.66‐80.
Gök, Fatma, 1999, “75 Yılda İnsan Yetiştirme: Eğitim ve Devlet”, içinde: 75 Yılda Eği‐
tim, Ed. Fatma Gök, Tarih Vakfı Yayınları, s.1‐8.
Güçlü, Sevinç, 2005, “Eğitim Kurumu”, içinde: Kurumlara Sosyolojik Bakış, Ed. Se‐
vinç Güçlü, Birey Yayıncılık, İstanbul.
Johnson, David W., 1995, Reducing School Violence Through Conflict Resolution,
Association for Supervision & Curriculum Development, USA.
Karataş, Kasım, 2002, “Engellilerin Toplumla Bütünleşme Sorunları: Bir Sosyal Politika
Yaklaşımı”, Ufkun Ötesi Bilim Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, s.43‐55.
http://www.sosyalhizmetuzmani.org/engellitoplum.htm 19.12.2008
Kaya, Ahmet ve Mualla Bilgin Aksu, 2004, “Fırsat ve Olanak Eşitliğinin Sağlanmasın‐
da Bir Adım Olarak Taşımalı Eğitim: Bir Örnek Olay Çalışması”, XIII. Ulusal Eği‐
tim Bilimleri Kurultayı, 6‐9 Temmuz 2004 İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi,
Malatya. http://pegem.net/dosyalar/dokuman/394.pdf 03.12.2008
Kızmaz, Zahir, 2006, “Okullardaki Şiddet Davranışının Kaynakları Üzerine Kuramsal
Bir Yaklaşım”, C. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt. 30, No.1, s.47‐70.
97
Koç, Hakan, 2007, “Eğitim Sisteminin Finansmanı”, Gazi Üniversitesi Endüstriyel
Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 20, s.39‐50.
Leon‐Guerro, Anna, 2005, Social Problems: Community, Policy, and Social Action,
Pine Forge Press, USA.
Okçabol, Rıfat, 2005, Türkiye Eğitim Sistemi, Ütopya Yayınevi, Ankara.
Parillo, Vincent N., John Stimson, Ardyth Stimson, 1996, Contemporary Social
Problems, Allyn and Bacon, USA.
Senemoğlu, Nuray, 1994, “Okulöncesi Eğitim Programı Hangi Yeterlikleri Kazandır‐
malıdır?”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 10, s.21‐30.
Tezcan, Mahmut, 1997, Eğitim Sosyolojisi, Ankara.
Tezcan, Mahmut, 2005, Sosyolojik Kuramlarda Eğitim, Anı Yayıncılık, Ankara.
Ünal, Işıl L. ve Seçkin Özsoy, 1999, “Modern Türkiye’nin Sisyphos Miti: Eğitimde
Fırsat Eşitliği”, içinde: 75 Yılda Eğitim, Ed. Fatma Gök, Tarih Vakfı Yayınları,
s.39‐72.
Yamaner, Güzin, 2004, “Üniversitenin Cinsiyetçi Pamuk Elleri Ötekinin Cebinde”,
içinde: Kadın Çalışmalarında Disiplinlerarası Buluşma: 1‐4 Mart 2004 Sempoz‐
yum Bildiri Metinleri, Ed. Ayşegül Güçhan, Yeditepe Üniversitesi Güzel Sanat‐
lar Fakültesi, Cilt 3, s.309‐316.
98
Bölüm 4
Sağlıkta Sosyal Problemler
Doç. Dr. Nurşen Adak
GİRİŞ
İnsanların yaşamlarında en çok değer verdikleri şeylerden birisi sağlıktır.

Çağımızda sağlıklı olabilmek sosyal, ekonomik, psikolojik pek çok değişkenle
yakından ilgilidir. Bu nedenle Dünya Sağlık Örgütü sağlığı “yalnızca hastalık‐
ların olmayışı değil; fiziksel, mental ve sosyal yönden tam iyilik halidir” şek‐
linde tanımlamaktadır.
Son iki yüzyılda sağlık alanında devrimsel nitelikte önemli gelişmeler
olmasına karşın toplumlar hala sağlıkta eşitsizlikler, sağlığın finansmanı,
personel sorunları, hizmetlerin kalitesizliği gibi sağlıkla ilgili sosyal problem‐
lerle baş etmek zorundadır. Ayrıca yeni yüzyıl beraberinde AİDS gibi hasta‐
lıkları da getirmekle kalmamış, ötenazi gibi konuları da sağlık çalışanlarının
gündemine taşımıştır.
Günümüzde “sağlık” birçok etmenin oluşturduğu ve tanımlanması gide‐
rek zorlaşan bir kavram haline gelmiştir. Özellikle yüzyılın sonlarına doğru
sağlık artık ekonomik, politik ve toplumsal bir olgu olarak ön plana çıkmak‐
tadır. Üstelik başlangıçta sadece gelişmemiş kabul edilen ülkelerde sorun
olarak ortaya çıkarken, bugün artık bütün ülkelerde sağlık, çözülmesi öncelik

E mail: nadak@akdeniz.edu.tr
99
kazanan sosyal bir problem haline gelmiştir. Bu çalışmada sosyal bir problem
olarak sağlık ele alınacaktır.
SAĞLIK VE HASTALIK KAVRAMLARI
Sağlık ve hastalığın algılanması her toplumun kültürünün bir parçasıdır. Top‐

lumun “sağlık” ve “hastalık” hakkındaki değer yargıları, vaziyet alış ve
inançları, kültürün özelliklerini yansıtır. Kültürler arasındaki farklılıklar do‐
layısıyla, sağlık‐hastalık sisteminde bir görelilik sorunu bulunmaktadır.
Naidoo ve Wills (2000:5‐6), sağlığın çevresel, toplumsal ve bireysel olmak
üzere üç boyutu olduğuna işaret etmektedirler:
Çevresel Sağlık: İnsanların yaşadığı fiziksel çevreyi ifade eder ve ev, ula‐
şım, hijyen, saf su imkânı ve kirliliği içermektedir
Toplumsal Sağlık: Sağlık ile bir toplumun nasıl yapılandığı arasındaki
bağdır ve barınma, barış, yiyecek, gelir gibi basit alt yapıları ve toplum için‐
deki bütünleşme veya bölünmenin derecelerini içerir.
Bireysel sağlık: Sağlığın bireysel boyutunu ise altı düzeyde ele alırlar.
1. Fiziksel Sağlık: Vücutla ilgilidir ( örn; fitness‐zindelik, hasta olmama).
2. Zihinsel Sağlık: Olumlu düşünce yapısı ve kişinin kendi değerine inancı
(örn; kendini iyi hissetme, sorunlarla başa çıkabilme).
3. Duygusal Sağlık: duyguları ifade etme yeteneği ve ilişki kurup, sürdü‐
rebilme yeteneği (örn; sevildiğini hissetme).
4. Sosyal Sağlık: Aile ve arkadaşlardan destek görme duygusu (örn; konu‐
şacak arkadaşların olması, diğer insanlarla aktivitede bulunmak).
5. Ruhsal Sağlık: Ahlâki ve/veya dini prensipleri ya da inançları uygula‐
maya koyma ve kabul etme yetisi.
6. Cinsel Sağlık: Kişinin cinselliğini tatmin edici biçimde ifade etmeyi ba‐
şarma yetisi ve bunu kabul etmesi.
Sağlık, gerçekten, birbirine dayalı fiziksel, ruhsal, kültürel ve toplumsal
yönleri olan çok boyutlu bir olgudur. Sağlık ve hastalığın tek boyutlu bir sü‐
rekliliğin zıt uçları şeklindeki yaygın tasviri tamamen yanlışa götürücüdür.
Fiziksel hastalık, pozitif ruhsal tavır ve toplumsal destekle dengelenebilir. Öte
yandan duygusal sorunlar ya da toplumdan yalıtılma durumu, insanı fiziksel
denkliğine rağmen eksiklik duygusuna sürükleyebilir. Sağlığın bu çok boyut‐
lu görünümü genellikle birbirini etkileyerek, sağlıklı olmaya dair en güçlü
duygu, onlar yeterince dengelendiği ve bütünleştiği zaman ortaya çıkacaktır
(Kızılçelik, 1996: 80).
Dünya Sağlık Örgütü sağlığı, yalnızca hastalıkların olmayışı değil; fizik‐
sel, mental ve sosyal yönden tam iyilik halidir şeklinde tanımlamaktadır. Bu
yaklaşım; sağlık tanımını profesyonel sağlıkçıların belirleyici olduğu alandan
çıkaran ve onu bilimsel disiplinlerin daha geniş çerçevede etkileştikleri, daha
100
dinamik ve kapsamlı düzeye yönelten bir potansiyele de sahiptir. Özellikle
sosyal iyilik hali vurgusunun toplumsal ve politik ilişkileri sağlık kavramı
içine çeken güçlü bir yönü bulunmaktadır (Belek vd., 1998: 26).
İnsanların kendi sağlıklarını nasıl algıladıkları ve tanımladıkları sosyo‐
lojik açıdan oldukça anlamlıdır. Sağlık ve hastalığa yüklenen anlam toplum‐
dan topluma farklılık göstermektedir. Yapılan çalışmalar, bazen bir toplum‐
da, ileri derecede hasta olan birinin dahi sağlıklı olarak kabul edilebileceği
gibi bazen de hasta olmayanlara bile hasta denilebileceğini ortaya koymakta‐
dır. Sağlık, bazılarına göre hastalığın olmaması hali olabildiği gibi, güçlülük
ve zayıflık olarak da algılanabilmektedir. Bunların dışında bireylerin bir kıs‐
mı sağlığı işlevsel olarak tam olma, günlük işlerinin üstesinden gelebilme ve
zindelik olarak da değerlendirmektedir.
Sağlık kavramının tanımlanması gibi hastalık kavramının tanımlanması
da çeşitli güçlüklere sahiptir. Modern tıbbın ortaya çıkışına kadar hastalık;
ruhsal ve mekanik güçlerin bir ürünü olarak düşünülmüştür. Hastalık, vücu‐
du meydana getiren öğelerdeki dengesizlikten ya da kişilerin günahkâr dav‐
ranışlarından ötürü Tanrının kendilerine verdiği ceza şeklinde ele alınmıştır.
Örneğin 14. ve 15. yüzyıllarda Avrupa’da “kara ölüm” olarak adlandırılan ve
milyonlarca kişinin ölümüne neden olan veba hastalığı günahların bedeli
olarak değerlendirilmiştir (Çınarlı, 2008: 10).
Illich’e göre (1995: 41) tıbbın bir kişinin şikayetini meşru bir hastalık ola‐
rak etiketlemeye, bir diğerini herhangi bir rahatsızlıktan şikayetçi olmasa da
hasta olarak ilan etmeye; bir başkasının acısının, maluliyetinin, hatta ölümü‐
nün toplumca reddetmeye yetkisi vardır. Kimi ağrıları “salt öznel”, kimi ra‐
hatsızlıkları hastalık taslama ve kimi ölümleri ise intihar olarak damgalayan
tıptır.
Günümüzde hastalık genellikle bir insanın başına gelen, kendisinin dı‐
şında gelişen ve bu yüzden insanın kendisinin sorumlu tutulamayacağı ayrı
bir şey olarak değerlendirilmektedir. Toplumların sosyal, kültürel ve ekono‐
mik dönüşüm ve başkalaşımları, hem bireylerin yakalandıkları hastalıkların
hem de tıbbın ve bireylerin hastalığa ilişkin yaklaşımlarını etkilemektedir. Bu
nedenle hastalığı açıklamada biyo‐medikal ve biyo‐kültürel model olmak
üzere iki farklı hastalık (disease‐illness) kavramına değinmek gerekmektedir
(Nazlı, 2008: 6).
1) Biyo‐medikal anlamda hastalık (disease): Doktorun bakış açısından veya
nesnel anlamda hastalık. Bu anlamıyla hastalık, belirli işaret ve semptomlarla
kendisini gösteren patolojik bir anormalliği ifade eder.
2) Biyo‐kültürel içerikli bir kavram olarak birey açısından hastalık (illness): Sağ‐
lıksızlığın veya patolojik sürecin sonuçlarının öznel deneyim içinde bireyce
algılanması, bireyin acı rahatsızlık vb. duyma durumu (Oskay, 1993: 97). Bu
101
anlamıyla hastalık (illness) hekimlerin semptom dediği göstergelerin içinde
gizil olarak bulunan ve bireyin bedenini etkileyen acı, ağrı ve duyumlar ile
bunlara eşlik eden bireyin hastalığı deneyimleme sürecindeki algılama, yo‐
rumlama‐hastalığa yanıtları ile diğer yakınlarıyla olan ilişkilerini etkileme
durumunun, sosyo‐kültürel bir bağlam içinde dikkate alınması durumudur
(Nazlı, 2008: 8).
Bilim adamlarının yanı sıra çeşitli araştırmalarla sıradan insanların sağlık
ve hastalığı nasıl tanımladıkları ve algıladıkları saptanmaya çalışılmıştır. Bu
araştırmaların çoğunda, hastalıkların dışsal (external) bir faktör olduğu, belli
bir yaşam şeklinin, özellikle kentsel hayatın, bir ürünü olduğu söylenmiştir.
Bu anlamda hastalık, mikropların yarattığı ya da bir kaza sonucunda ortaya
çıkan bir durum ya da kanser gibi hastalık ya da zihinsel bir rahatsızlık şek‐
linde anlaşılmıştır. Diğer yandan, sıradan kişilerce, hastalık içsel (internal) bir
olgu olarak da düşünülmüştür (Scambler, 1991: 33). Bu anlamda, herhangi bir
hastalığın olmaması yani bir dengenin olması durumu anlaşılmaktadır.
Psikolojik, fiziksel, mental pek çok yönü olan sağlık ve hastalık kavramı
bireysel, psikolojik faktörler tarafından etkilendiği gibi sosyal faktörler tara‐
fından da belirlenir. Sosyo kültürel faktörler pek çok sağlık problemine neden
olabilir. Örneğin gelişmiş, modern toplumlarda çok az insan verem, tifo, kole‐
ra gibi bulaşıcı hastalıklardan ölürken, azgelişmiş toplumlarda bu hastalıkla‐
ra bağlı ölümler oldukça fazladır. Yine fazla yeme, egzersiz ve spor yapma‐
ma, uzun süre televizyon ve bilgisayar başında kalmaya bağlı olarak obezite,
kalp damar hastalıklarına endüstri sonrası toplumlarda sosyal bir problem
haline gelirken teknolojinin yeterince gelişmediği toplumlarda bu hastalıklara
sık rastlanmaz. Ayrıca sağlık hizmetlerinin bir hak olarak toplumun tüm fert‐
lerine sunulduğu toplumlarda sağlık hizmetlerine ulaşma önemli bir sorun
değilken, nüfusun bir kısmının sağlık güvencesinden yoksun olduğu toplum‐
larda sağlık ve hastalık sosyal bir problem haline gelmektedir.
SAĞLIKLA İLGİLİ PROBLEMLERE SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR
Sosyolojik çalışmalarda teorik yaklaşımın önemi büyüktür. Çünkü teori, de‐

neye imkân veren bir alanda araştırmanın düşünsel bir temele oturmasını
sağlamakta, ona düşünsel bir derinlik ve zenginlik kazandırmaktadır. Teorik
çalışmalar pratik ve faydalı olmadığı için, sağlıkla ilgili yayınlar genellikle
teorileri geliştiren çalışmalar değil, uygulamaya yönelik çalışmalardır. Hâl‐
buki teoriler araştırma, planlama ve uygulamanın kalbidir.
Sağlık ve hastalığın karmaşıklığı nedeniyle, bu konuda yeterli bir pers‐
pektif geliştirmek için farklı kuram ve metodolojilere ihtiyaç duyulmaktadır.
Bu nedenle çalışmada çeşitli sosyolojik ekollerin sosyal bir problem olarak
sağlık ve hastalığa bakış açıları incelenecektir.
102
İşlevselciliğe göre toplumda her parçanın bir işlevi vardır ve diğer parça‐
larla uyum içinde bu işlevler yerine getirilmektedir. Toplumda düzen ve de‐
vamlılık buna bağlıdır. Toplum aynen vücudun yaptığı gibi bireyleri tarafın‐
dan paylaşıldığı düşünülen değerler ve normlar açısından bir denge durumu
oluşturur. İşlevselselcilere göre sağlık, sadece dengeli bir durumu değil, bi‐
reylerin neşeli ve eğlenceli oldukları bir durumu da vurgulamaktadır
(Scambler, 1991: 34). Ayrıca günlük sıradan rol ve sorumluluklarının üstesin‐
den gelmek sağlıklı olmanın göstergesidir. Hastalık ise bireyi sosyal işlevle‐
rinden uzaklaştırdığı için sosyal düzen ve dengeyi bozduğu için istenmeyen
bir durumdur. Bir kişinin hasta olarak kabul edilmesi, onun hastalığından
dolayı sosyal görevlerini yerine getiremeyeceği anlamını taşır.
İşlevselcilere göre hastalık, bireyin toplumun devamı için gerekli işlevle‐
rini yerine getirmesine engel olduğu için istenmeyen bir durumdur. Bireyle‐
rin sorumluluklarından kaçmalarını önlemede sosyal kontrol ajanları olarak
doktorlar onları denetleme yetkisine sahiptir. Parsons, genel olarak, toplu‐
mun, hem hekimlere hem de hastalara belirli bir rolü önsel olarak biçtiğini ve
bireylerin hastanelerde sadece bu tür rolleri oynadıklarını belirtmiştir.
Parsons, hastalığı, insanın kişiler arası sorumluluk duygusu ve rol sorumlu‐
luklarından kaçmak için meşru bir neden sağladığı için tehlike olarak gör‐
mektedir (Hart, 1992: 96). Kısacası, bireylerin toplumda yerine getirmeleri
gereken sorumluluklarından kaçmalarını ve hastalığın sosyal olarak bulaşma‐
sını engellemek için bireyin hasta statüsü ve rolünün sosyal kontrol sistemi
içerisinde doktorlar tarafından resmi olarak belgelendirilmesi gerekmektedir
(Adak, 2002: 34).
İşlevselci görüşe göre sağlık bakımıyla ilgili problemler, hızlı sosyal de‐
ğişme ve değişen kamusal eğilimlerin sonucu ortaya çıkar. Sağlık teknoloji‐
sindeki gelişmeler tıbbi pratiğin uygulama alanını aile hekimliğinden alıp,
uzmanlara ve büyük hastanelere vermiştir. Hastane temelli sağlık sistemi,
hastalara yüksek maliyetler yüklemesine karşın, doktorlar, hastaneler, ilaç
şirketleri için oldukça işlevseldir. Örneğin serbest girişimci ve ücretli Ameri‐
kan sağlık sistemi, bütün olarak sosyal sistem içinde etkili ve düzgün biçimde
işlemeyen bir sağlık endüstrisinin düzensiz ve planlanmamış hızla büyüme‐
sini desteklemektedir (Parrillo ve Stimson, 1995: 405).
Sağlık hizmetlerinde maliyetlerin artışı hekimler veya ilaç sektörünün ka‐
rını artırdığı için işlevseldir. Ancak sağlık hizmetlerinin maliyetinin artması
sağlık hizmetlerinin nitelik ve niceliğini arttırmadığı için de disfonksiyoneldir.
Ayrıca sağlık hizmetlerinin her kesime ve her bölgeye eşit olarak ulaştırılama‐
ması, doktor başına düşen hasta sayısının kır‐kent veya bölgeler arası farklılık‐
lara sahip olması da sağlık sisteminin disfonksiyonlarıdır.
103
Sağlık ve hastalık kavramlarını açıklayan pek çok bilim adamı iki şeyi
gözden kaçırmaktadır: güç ve daha geniş sosyal bağlam (Aggleton, 1990: 112).
Sağlık ve hastalık nüfusun tamamına nadir olarak eşit bir şekilde dağıtılmak‐
tadır. Toplumda bazı gruplar diğerlerine göre daha ayrıcalıklı ve buna bağlı
olarak da daha sağlıklıdır. Bu eşitsizlik, sağlığın sosyal belirleyicilerinin öne‐
mini artırmaktadır. Bebek ölüm oranı, anne ölüm oranı gibi sağlık göstergele‐
ri sosyal sınıflar açısından önemli farklılıklara sahiptir.
Çatışmacı yaklaşım, sağlık bakım sistemi etrafında çevrelenen sorunları,
zengin ve güçlü kesimin egemenliğinin bir sonucu olarak görmektedir. İnsan
neden hekimlerin ofislerini ya da üst nitelikteki sağlık tesislerini, kırsal alan‐
lar ya da getto bölgelerinde değil de oransız bir biçimde, varlıklı ve etkili
kentsel alanlar ve banliyöler üzerinde kurduklarını değerlendirebilir çünkü
onlar gelirlerini maksimize etmeyi isterler. Ayrıca, düşük gelirli insanlar ara‐
sında ortalama yaşam beklentileri düşük olmasına karşın çocuk ölüm oranları
ve hastalıklar daha fazladır ve varlıklı insanlara göre sağlık hizmetlerine eri‐
şimleri daha güçtür (Parrillo ve Stimson, 1995: 406). Sonuçta sağlık ve hastalı‐
ğı belirleyen etkenler bireysel olmanın ötesinde toplumsal ve yapısaldır.
Marxist bakış açısından sağlık ve hastalık genel ekonomik sistemden ba‐
ğımsız olarak ele alınıp incelenemez. Ekonomik sistem bireylerin sağlıkları
üzerinde oldukça etkilidir.
Doyal ve Pennell sağlığın ekonomik ve politik belirleyicileri analizinde,
direk veya indirek olarak kapitalizmin hastalığın bir nedeni olduğunu gös‐
termektedir. Çalışmada ayrıca kapitalizmin insan sağlığı üzerinde yarattığı
yabancılaşma tartışılmaktadır. Bireyi ve ilgilerini dışlayan iş, hoşnutsuzluk,
genel duyumsamazlık yaratmakta, bireyin mental sağlığını bozarak hasta‐
lanmasına yol açmaktadır. Buna ek olarak kapitalizm hem ev işlerini yerine
getirecek hem de çalışacak kadınlara ihtiyaç duymaktadır. Bu da kadınlar
üzerinde yüksek anksiyete ve depresyondan, evde kaza ve incinmelere varan
bir stres seti yaratmaktadır (Aggleton, 1990: 116).
İkinci Marxist yapısalcı anlayış son zamanlarda feminist sosyologlar tara‐
fından geliştirilmiştir. Analiz, kadının sağlık yaşamını, erkeğin gücü ve ataer‐
killiğinin belirlediği üzerinde odaklanmakta ve ataerkil, erkek egemen düze‐
nin kadının sağlığını geliştirmesi ve sürdürmesine engel olduğunu savun‐
maktadır.
Etkileşimci teorisyenler, sağlık bakım hizmetindeki problemlere odak‐
landıkları gibi, insanların hastalık sosyal gerçekliğini tanımlama, değiştirme
ve ifade etme araçları üzerine de yoğunlaşırlar. Bir insanın hasta ya da sağlık‐
104
lı görülüp görülmemesi, başkalarının onu ne olarak tanımladığına ve kişinin
kendi kavramasına bağlıdır (Parrillo ve Stimson, 1995: 407).
Etkileşimci yaklaşım içerisinde yer alan Goffman, hastalığın sosyal olarak
inşa edildiğine işaret etmektedir. O’na göre hastalık, sosyal bir durum olarak
bireyin toplumsallaşma sürecinde edindiği algıları yansıtmaktadır (Kurtz ve
Chalfant, 1991: 69). Bu anlamda hasta olma toplumsal bir süreçtir ve bu süreç
hasta kişiyi ve diğer kişileri, aralarındaki etkileşimin ve bu etkileşimi yönlen‐
diren değer ve normları veya tüm toplumsal‐kültürel öğeleri içerir. Her kül‐
türel yapılanmayla göreli olan bu sürecin içerdiği etkileşimler doğrultusunda
hangi semptomların anormal olduğu belirlendiği gibi, fiziksel, ruhsal, duygu‐
sal düzeylerde beliren değişimlerinde, hem hasta kişi ve hem de çevresindeki‐
lerin kabullenebileceği bir belirti kalıbı içinde bilinçlenmesi sağlanmış olur
(Oskay, 1993: 105).
Hastaneyi total bir kurum olarak tasvir eden Goffman gibi sembolik etki‐
leşimciler bürokratik bir kurum olarak hastaneyi eleştirmişlerdir. Goffman,
çok sayıda insanın toplumun geri kalanından koparıldığı ve hep birlikte, ka‐
palı ve biçimsel olarak yönetilen bir hayata yönlendirildikleri yer olan total
bir kurumda kalma süresinin uzun olmasını zarar verici bulmaktadır. Bireyler
geçmiş yaşantılarından, özgür iradelerine bağlı rollerinden vazgeçmeli ve bir
tutuklu gibi bütün fiziksel ihtiyaçları için tamamen kuruma bağlı kalmalıdır.
Personel, normal davranışları önemsemeyerek fakat herhangi bir anormal
davranışı kayıt altına alarak, hastalara kurumsal beklentiler doğrultusunda
davranmaya eğilimlidir. Sisteme meydan okuyan herhangi biri, problem ola‐
rak görülmektedir, kimi edilgen bir biçimde kurallara uymaya hala devam
ederken, kimi de bırakmaya yönelmektedir (Parrillo ve Stimson, 1995:407).
Çağdaş hastane eleştirisinin bir özelliği, saygınlığı azalan bir kurum ola‐
rak radikal hastane eleştirisi ile pahalı ve etkisiz bir tıbbi bakım sistemi olarak
tekelci hastane eleştirisi arasındaki yakınlaşmadır. Bu nedenle, hastane eleşti‐
risi akıl hastalığı ve akıl hastaneleri konusundaki tecritten‐vazgeçme tartış‐
masıyla paralel gider. Bu tartışmalar en iyisinden hastane üzerinde tıbbi ba‐
kımın odak noktası olarak daha az vurguya yer verilen bir duruma yol açsa
da, hastane lâik kültürün arketip bir kurumu olarak kalır. Okul ve cezaevinin
yanı sıra hastane de teknik tıp alanı olarak “disipline edici toplum”un bir
özelliğini oluşturur. Tıp bir ölçüde sapmayı tanımlayan bir bilgi sistemi ola‐
rak dinin yerini almışsa, şu iddiada bulunulabilir: hastane büyük ölçüde in‐
san davranışının yeniden yoruma tâbi tutulduğu arketip bir kurum haline
gelmektedir. Onaylanmayan davranışa, ceza gerektiren suç, bedel ödeyecek
mağdurlaştırma ya da sabır ve lütuf gerektiren bir günah olmaktan daha çok,
gittikçe daha fazla tedavi gerektiren rahatsızlık anlamı yüklenmektedir
(Turner, 1995: 154).
105
Tablo 1: Sosyolojik Yaklaşımların Özeti: Sağlık ve Tıp
İşlevsel Yaklaşım Çatışmacı/Feminist Etkileşimci

Yaklaşım Yaklaşım
Sağlık ve Hastalık sosyal Sağlık ve hastalık model‐ Paylaşılan sosyal
tıpla ilgili düzeni tehdit leri ırk, cinsiyet üzerinde değerler veya ta‐
sosyal prob‐ etmesine karşın temellenen sistematik nımlara bağlı ola‐
lemlerin toplumda yasal bir eşitsizlikleri ve ayrıca rak hastalık onayı
açıklaması yere sahiptir. Bu değerler, ilgiler ve güç nasıl yaratılır ve
perspektif ayrıca üzerindeki farklıları yan‐ desteklenir.
tıp sektörünün sıtır. Bu perspektifteki
fonksiyon ve Çatışmacı teorisyenler tıp teorisyenler sosyal,
disfonksiyonlarını endüstrisinin gücü ve kültürel ve politik
vurgular. onun sonuçlarını inceler‐ anlamların bizim
ler. tanımımızı ve
Feminist teorisyenler sağlık ve hastalığa
tıbbın kadın üzerindeki cevabımızı nasıl
kontrolünü özellikle etkilediğini vurgu‐
kadın üreme sistemiyle larlar.
bağlantılı normal kadın
tecrübelerini inceler.
Sağlık ve Toplumumuzda Tıp hastalar üzerinde Toplumumuzda
tıpla ilgili hastalığın rolü nasıl kontrol uygular? hasta olmanın ne
sorulan soru‐ nedir? Herkes sağlık sistem olduğunu kim
lar Tıp sektörünün tarafından adil ve eşit bir veya ne tanımlar?
fonksiyon ve şekilde tedavi edilir mi? İnanç ve davranış‐
disfonksiyonları larımız hastalık
nelerdir? (disease) ve kendi‐
ni rahatsız hisset‐
me (illness) tanım‐
larını nasıl şekil‐
lendirir?
Kaynak: Leon‐Guerrero, Anna, Social Problems: community, policy, and social action,
Thousand Oaks : Pine Forge Press, 2005, 162
Etkileşimciler insanların sağlıksız alışkanlıklar ve yaşam stillerini nasıl

geliştirdikleri ile de yakından ilgilidirler. Egzersiz, diyet, sigara ve alkol kul‐
lanma ile ilgili tutumlar kültürel tutumlarımızı yansıtır ve birincil gruplardan
öğrenilir. Sosyal psikologlar sağlıklı olmayan davranışın sıklıkla medya, iş,
hatta hükümet tarafından teşvik edildiğine dikkat çeker. İşe yaramaz (junk)
yiyecekler, alkol, sigara gibi şeyleri satmak için pahalı reklam kampanyaları‐
nın düzenlenmesi bunun en güzel örnekleridir. Ayrıca ekonomik sistemin
106
rekabete dayanan baskısı stres ve gerilimden kaynaklanan çok sayıda sağlık
probleminde ana faktördür (Coleman, 1998: 245).
Yukarıda kısaca tanıtılan işlevselci, çatışmacı ve etkileşimci yaklaşımın
sağlık ile ilgili sosyal problemleri ele alışı tablo 1’de özetlenmektedir.
BİR PROBLEM ALANI OLARAK

SAĞLIĞIN SOSYAL ORGANİZASYONU
Kişilerin ve toplumların sağlıklarını korumak, hastalandıklarında tedavilerini

yapmak, tam olarak iyileşmeyip sakat kalanların başkalarına bağımlı olma‐
dan yaşayabilmelerini sağlamak ve toplumun sağlık düzeyini yükseltmek için
yapılan planlı çalışmaların tümüne “sağlık hizmetleri” denir. Sağlık hizmetle‐
rinin üç boyutu vardır: Korunma, tedavi ve rehabilitasyon (Öztek, 2001: 295).
Toplumun tüm kesimlerine sağlık hizmetlerini eşit olarak, en akılcı ve iyi
şekilde ulaştırabilmek sağlık hizmetlerinin iyi organize edilmesi ile yakından
ilgilidir. Her toplum kendi sosyo‐ekonomik koşullarına göre sağlık hizmetle‐
rini farklı farklı şekillerde organize eder.
Sağlık hizmetlerinin üretim ve sunumu üç kümede toplanabilir:
a) Bireysel üretim ve sunum (örneğin muayenehanesinde hizmet sunan
hekim, diş hekimi), b) Özel sağlık kuruluşu (hastane, dispanser, poliklinik,
tanı laboratuarı vb.) Bu küme de kendi içinde ikiye ayrılabilir: Doğrudan kar
amacıyla kurulmuş özel girişimler ve birincil amacı kar olmayan vakıf vb.
tarafından kurulmuş sağlık hizmeti birimleri, c) kamusal sağlık kuruluşu
(kamu kesimi içinde yer alan hastane, dispanser, poliklinik vb.) (Şenatalar,
2003: 27). Her ülke bu üç sağlık hizmeti üretim ve sunum şeklinden kendi
sosyo‐ekonomik koşullarına uyanı seçer.
Dünyada Sağlık Hizmetlerinin Organizasyonu ve Sorunlar

Dünyada tüm ülkeler değişen koşullara uyum gösterebilmek ve vatan‐
daşlarına sosyal bir sektör olarak, sağlık hizmetlerinde en iyiyi sağlayabilmek
için, sağlık sistemlerini gözden geçirmektedirler. Dünyada ve Türkiye’de
halkın hizmetlerden beklentisi artarken, maliyetler de hızla yükselmektedir.
Böylece hem ülkeler hem de ülke içindeki bölgeler arasındaki sağlık hizmet
farklılıkları giderek büyümektedir. Öte yandan, sağlık hizmetlerini sunanla‐
rın geleneksel rolü değişmekte ve kamu ve özel sektörün sağlık hizmetlerini
sunma kapasiteleri zorlanmaktadır (Kaya, 2001: 38‐39). Burada kısaca sağlık
hizmetlerinin sunumu ve sorunlarına ilişkin örnekler verilecektir.
Amerikan sağlık sistemi diğer endüstrileşmiş ülkelerin aksine, devletin
çok az müdahalesiyle, girişimci, serbest piyasa esasına dayanmaktadır. Sağlık
hizmetlerinin çoğunluğu özel sektörün elinde olup toplumun ancak %86’sını
kapsamaktadır. %14’ünün hiçbir sigortası yoktur. Sağlık Sektöründeki temel
107
ilke toplumun hekimi seçme ve hekimin de hastasını seçme özgürlüğüdür.
Sağlığı dört farklı grup finanse eder:
1. Kar amaçlı özel sigorta şirketleri
2. Mavi Haç ve Mavi Kalkan (Blue Cross and Blue Shield) adlı kar amacı
gütmeyen özel sigorta şirketleri
3. Bağımsız sigorta planları HMO’larda (Health Maintenance
Organization) anlaşmalı ve kadrolu hekimlerce hizmet verilir. PPO (Preffered
Provider Organization) Bu sigortaya sahip olanlar PPO hekimlerine başvurur‐
larsa para ödemezler PPO dışı hekimlerde ise %10‐20’sini öderler. PPO’lar
HMO’lara nazaran hekim seçiminde daha özgür bırakırlar.
4. Kamu sağlığı sigortaları. Tıbbi Bakım (Medicare) sigortası. ABD’de 65
yaş üstü herkes bu sisteme otomatik girer. Çoğu ilaç ve hekim masraflarında
katkı payı vardır. Tıbbi yardım (medicaid) sigortası yıllık geliri belli bir raka‐
mın altında olanları kapsar (Pekcan, 2001: 840).
ABD’de sağlık hizmetlerinin özel sektör tarafından yerine getirilmesi,
sağlığı parası olanın satın alabildiği bir hizmet durumuna getirmekte, hasta‐
neler ve sağlık çalışanları rekabet koşulları altında yoğun baskı ve stres yaşa‐
maktadır. Hastaneler karlarını artırmak için çalışanların ücretlerini düşük
tutmakta, düşük verimliliğe sahip personel kolaylıkla işten çıkarılabilmekte‐
dir. Amerikan sağlık sisteminin sorunlarından birisi de sağlık harcamalarının
yüksekliğidir. Harcadığı parayla kıyaslandığında diğer Batılı ülkelerden sağ‐
lık düzeyi göstergeleri daha düşüktür.
İngiltere’de toplumun neredeyse tamamını kapsayan ücretsiz sağlık yar‐
dımlarını içeren ve bu konuda birçok ülkeye örnek olan Ulusal Sağlık Servisi
(National Health Service NHS) uygulaması bulunmaktadır. Bu sistem kapsa‐
mında İngiltere’de nüfusun neredeyse tamamının (%97) kamu sağlık güven‐
cesine kavuşturulduğu görülmektedir. İngiltere’de uygulanan yöntem ayrım
gözetilmeksizin tüm topluma yönelik olması bakımından ideal sosyal güven‐
lik düşüncesine uygun düşmektedir. İngiltere’de temel sağlık hizmeti NHS
tarafından verilmektedir. Özel sigortalar sadece tamamlayıcı bir rol üstlen‐
mektedir. İngiltere’de sağlık hizmetleri birinci basamak, ikinci basamak,
üçüncü basamak olmak üzere toplam üç basamaklı sevk zinciri içinde sunul‐
maktadır. Hastaların ücret ödemeden sağlık hizmetlerinden yararlanabilme‐
leri için bu sevk zincirine uygun hareket etmeleri gerekmektedir (Oral, 2002:
74).
Küba’da sağlık sistemi tüm ülkede tek tiptir. 3 hiyerarşik yönetim ve
hizmet düzeyi vardır: 1. Merkezde Sağlık Bakanlığı politika ve normları belir‐
ler, araştırmaları yürütür, bilgi toplar, dağıtır. 2. İl düzeyinde sevk ve destek
hizmeti sunar. Hastaneler, eğitim kurumları, kan bankaları, kütüphaneler, vs.
3. Yerel düzey, kır sağlık evlerinde ve hastanelerde ve kent polikliniklerinde
108
birinci basamak hizmet sunar ve doğumevlerini de yönetir. Tıpta ileri tekno‐
loji kullanımını savunan Küba’lılar bunun getirebileceği tıpta yabancılaşma
tehlikesinin aile hekimliği sistemi ile çözülebileceğini söylemektedirler (Pek‐
can, 2001: 841).
Japon anayasasına göre devlet, halkın sağlık ve refahını geliştirmekle yü‐
kümlüdür. Sağlık göstergeleri açısından son derece ileri konumda olan Ja‐
ponya’da koruyucu sağlık hizmetleri ile tedavi edici sağlık hizmetler birbi‐
rinden ayrılmıştır. Tedavi hizmetleri, çoğu özel sektöre ait olan hastane ve
kliniklerde verilirken, koruyucu hizmetler doğrudan veya dolaylı olarak dev‐
let tarafından verilir. Sistemde sevk zinciri yoktur. Kişiler doğrudan uzman
ya da pratisyen doktora başvurabilirler. Japonya sağlık sisteminin en önemli
eksikliği “çağdaş sağlık hizmetleri” kavramının temel niteliği olan bu iki hiz‐
metin bir bütün olarak sunulması ilkesinden uzaklaşılmış olmasıdır. Japon‐
ya’da yaşlanan nüfusun sağlık harcamalarının artması diğer önemli bir so‐
rundur. Ancak tüm nüfusun sigorta kapsamına alınmış olması, sigortalıların
devlet tarafından yönetilip denetlenmesi, sigorta kapsamlarının benzer olma‐
sı ve sigorta kuruluşları ile tedavi hizmetleri sunan özel hastanelerin karsız
çalışmaları sistemin olumlu taraflarıdır (Müftüoğlu vd., 2001: 1246).
Türkiye’de Sağlık Hizmetlerinin Organizasyonu ve Sorunlar

Türkiye’de sağlık hizmetleri, Sağlık Bakanlığı, SSK, tıp fakülteleri, askeri
hastaneler, özel poliklinik ve tanı merkezleri, hastaneler olmak üzere özerk
bir dizi kuruluş tarafından halka ulaştırılmaktadır. Sağlık sektörünün yöne‐
tim ve entegrasyonunu Sağlık Bakanlığı sağlamaktadır. Ancak hem kamu
hem de özel sektörden farklı özellik ve amaçlara sahip bir dizi kuruluşu ve‐
rimli, eşit ve hakkaniyet temelli hizmet verecek şekilde organize etmek ol‐
dukça güçtür. Sağlık Bakanlığı politika geliştirme ve sektöre yön vermekte
yetersiz kalmaktadır.
Bakanlık SSK, üniversite hastaneleri, kurum hastaneleri ve özel hastaneler

arasında etkili bir koordinasyon olmadığından, hizmet ve yatırım planla‐
maları toplumsal ihtiyaçlara paralel olarak yapılamamaktadır. Sağlık yatı‐
rım ve planlamalarında demografik ve epidemiyolojik özellikler göz ardı
edilmektedir. Hizmetlerin yapılandırılması yönündeki “birinci basamak”,
yeterince güçlü olmadığından temel sağlık hizmetlerinin verilmesinde arzu
edilen düzeye henüz ulaşılamamıştır. Sağlık ocaklarımız yapılanmasını kır‐
sal alanda büyük ölçüde tamamlamıştır. Ancak hekimlerin bu alanda hiz‐
met vermek üzere yetiştirilmemiş ve yönlendirilmemiş olması ayrıca sağlık
ocağı işletmesinin kurumsallaşmamış olması, etkili bir hizmet sunumuna
109
engel oluşturmaktadır. Kentsel alanlarda özellikle de büyük şehirlerde sağ‐
lık ocağı alt yapısı yetersizdir (Sağlıkta Dönüşüm, 2003: 14‐15).
Sağlık hizmetlerinin organizasyonundaki eksiklik ve aksaklıklar hizmet‐

lerin halka ulaştırılmasında çeşitli sorunlara neden olmaktadır. Öztek
(http://www.ebto.org.tr) Türkiye’de sağlık hizmetlerinin örgütlenmesine iliş‐
kin sorunlarını dört maddede toplamaktadır:
1. Sistem karmaşası ve hizmetlerde ikilemler: Sağlıkta birbirinin alterna‐
tifi olarak görülen yatay ve dikey örgütlenmeye uygun sağlık programları
ülke genelinde hizmet vermeye devam etmektedir. Aynı sağlık hizmetleri,
aynı topluma (aynı ailelere), çok çeşitli kurum ve kuruluşa bağlı birimler tara‐
fından verilmektedir. Örneğin, aşılama hizmetleri aynı kişilere sağlık ocağı,
ana ve çocuk sağlığı merkezi, hastaneler, kurum hekimlikleri, özel hekimler
tarafından verilmektedir. Bu da hizmetlerde ikilemlere, lojistik planlamalarda
güçlüklere ve istatistiksel değerlendirmelerde sorunlara neden olmaktadır.
2. Merkeziyetçilik: Ülkenin dört bir yanına dağılmış olan binlerce sağlık
kuruluşu ve sayıları 300.000ʹe yakın personel Sağlık Bakanlığı merkez örgütü
tarafından Ankaraʹdan yönetilmeye çalışılmaktadır. Taşra örgütüne devredi‐
len yetkiler sınırlıdır. Bu hantal yapı içinde hizmetlerin yürütülmesi ve geliş‐
tirilmesi güçtür.
3. Bakanlık merkezinin örgütlenmesi: Sağlık Bakanlığı Ana hizmet bi‐
rimlerinin oluşturulmasında belli bir sistematik olmadığı için bazı birimler
hizmetlere göre (Tedavi Hizmetleri Gn. Md. gibi), bazıları ise hastalıklara
göre (Sıtma Savaş D. Bşk. gibi) örgütlenmiş bulunmaktadır. Bu nedenle, bi‐
rimler arasında görev çakışmaları olmaktadır; Bazı birimlerin iş yükleri altın‐
dan kalkılamayacak derecede fazladır. Buralardaki üst düzey yetkililer ve
uzmanlar, yoğun bürokratik işleri nedeniyle düşünme ve planlama konuları‐
na yeterince zaman ayıramamaktadır.
4. Taşranın örgütlenmesi: İl sağlık müdürlüklerinin yapısı da Bakanlık
gibi karmaşık ve hantal görünümdedir. Şube müdürlüklerinin yapılanması
uygun değildir; Gereğinden fazla personel vardır; Valiler ve kaymakamlar
sağlık hizmetlerine gereğinden fazla müdahale edebilmektedirler. Kararlar
merkez düzeyde alındığı için, hizmetler bütün illerde standart biçimde yürü‐
tülmeye çalışılmaktadır, iller arasındaki coğrafik, kültürel ve ekonomik farklı‐
lıklar yeterince dikkate alınmamaktadır.
Yukarıdaki paragraflardan anlaşılacağı üzere Türkiye’de sosyal problem
alanlarından birisi de sağlıktır.
Artan Sağlık Harcamaları

Sağlık hizmetlerinin finansmanı, kamu kaynaklarından karşılama ve
hizmeti talep eden kişiler tarafından karşılanması olmak üzere iki şekilde
110
gerçekleşir. Türkiye bu iki ucun arasında karma bir yapıya sahiptir. Hem
devlet hem de vatandaşlar bütçelerinden sağlık ile ilgili harcamalar yaparlar.
Sağlık hizmetlerinin finansmanı ister kamu isterse de vatandaşlar tara‐
fından karşılansın değerlendirmede öncelikle rol oynayacak iki ölçüt vardır:
Kaynak kullanımında etkinlik ve hakkaniyet. Etkinlik iki düzeyde düşünü‐
lür: a) Belirli bir sağlık hizmetinin en az kaynak kullanımı ile gerçekleştirilme‐
si (teknik etkinlik) ve b) üretilen sağlık hizmetlerinin toplumun refahına en
büyük katkıyı sağlayacak biçimde belirlenmesi. Birinci konu belirli hizmetle‐
rin nasıl üretileceğine ilişkindir, ikinci konu ise hangi hizmetlerin üretileceği‐
ne ilişkindir. Sağlık hizmetlerine ayrılan toplam kaynak ne olursa olsun, bu
kaynak kullanılırken hangi hizmete ne kadar kaynak ayrılacağı ve belirli bir
hizmete ayrılan kaynağın nasıl kullanılacağı soruları son derece önemlidir
(Şenatalar, 2003: 27‐28). Sağlık hizmetleri konusunda etkinlik ve hakkaniyeti
sağlamak ülkelerin önemli sosyal problemlerindendir.
Sağlık hizmetlerinin değişik tiplerinin gelir düzeyi ile çok kuvvetli bir
korelasyon içinde olduğu bilinmektedir. Gelir düzeyi deyimi ile burada hem
kişisel gelir düzeyi hem de ülkenin ekonomik kalkınmışlığı birlikte kastedil‐
mektedir. Bunlar arttıkça sağlık harcamalarının da arttığı görülmektedir.
Yüksek gelir, sağlık hizmetleri için harcanan paranın miktarındaki artışı ve
tüm harcamalar arasında sağlık için yapılan harcamaların oranındaki artışı
beraberinde getirir. Ayrıca ülkelerin gelir düzeyi arttıkça sağlık için harcama
yapmaya gönüllü kişilerin oranı da artış göstermektedir. Başka bir deyişle
gelir arttıkça sağlık hizmetine olan harcama isteği artmaktadır (Sur ve Şahin,
http://www.merih.net/m1/whaysur28.htm 8,3,2009).
Sağlık harcamalarını ölçmede kullanılan çeşitli ölçütler vardır. Bunlardan
bazıları: a) Bir toplumda yapılan yıllık toplam sağlık harcaması, b) Toplam
sağlık harcamasında kamusal ve özel harcamaların payı, c) Kişi başına sağlık
harcaması, d) Toplam sağlık harcamasının GSYİH’ye (gayrısafi yurtiçi hasıla‐
ya) oranı, e) Kamusal sağlık harcamasının GSYİH’ye oranı, f) Kamusal sağlık
harcamasının toplam kamu harcamasına (bütçeye) oranı.
2000 yılı Sağlık Bakanlığı verilerine göre Türkiye’nin Toplam Sağlık Har‐
caması 8.248,0 trilyon olarak gerçekleşmiştir (Hamzaoğlu ve Özcan, 2005: 97).
Toplam Sağlık Harcamasının seçilmiş bazı sosyo‐demografik özellikler itiba‐
riyle yüzde dağılımı incelendiğinde cinsiyete göre TSH’nın dağılımı erkek
nüfusta %42,76 ve kadın nüfusta %57,23 olarak gerçekleşmiştir. Yıllık kişi başı
gelir dilimlerine göre sağlık harcamalarına bakıldığında, nüfusun %22,65’lik
bir kısmını oluşturan birinci gelir dilimi sağlık harcamasının %15,13’ünü;
%14,46’sını oluşturan besinci gelir grubu ise %23,23’ünü gerçekleştirmiştir.
Yaş gruplarına göre, yapılan sağlık harcamalarına bakıldığında, nüfusun
%29,98’lik kısmını oluşturan 0‐14 yas grubu sağlık harcamasının %23,41’ini;
111
%49,87’sini oluşturan 15‐44 yas grubu %36,36’sını ve %8,19’unu oluşturan 60
yas üstü nüfus ise %20,37’sini gerçekleştirmiştir. Bölgelere göre sağlık harca‐
maları ve nüfus dağılımı incelendiğinde, nüfusun %38,83’ünün yasadığı Batı
bölgesinde sağlık harcamasının %32,77’si, %18,81’inin yasadığı Doğu bölge‐
sinde ise %13,18’i gerçekleşmiştir (http://www.tusak.saglik.gov.tr/pdf/kitaplar/
USHHaneHalkiSaglikHarcamalari.pdf 8.3.2009).
Tablo 2: Sosyo‐Demografik Özelliklere Göre

Türkiye Toplam Sağlık Harcaması ve Nüfus Oranları, (%) 2000
Toplam Sağlık Harcaması Nüfus

Cinsiyet
Erkek 42,76 50,51
Kadın 57,23 49,49
Kişi Başı Gelir Dilimleri
0‐ 250.000.000 15,13 22,65
250.000.000‐688.000.000 16,85 22,67
688.000.000‐ 18,80 18,96
1.200.000.000
1.200.000.000‐ 25,99 21,27
2.250.000.000
2.250.000.000ʹden fazla 23,23 14,46
Yaş Grupları
0‐4 11,58 10,61
5‐14 11,83 19,37
15‐44 36,36 49,87
45‐59 19,86 11,97
60‐69 10,33 5,05
70‐79 7,47 2,43
80+ 2,57 0,71
Bölge
Batı 32,77 38,83
Güney 12,34 12,85
Orta 21,97 17,94
Kuzey 10,09 11,58
Doğu 13,18 18,81
s.d.k. 9,65 ‐
Kaynak: http://www.tusak.saglik.gov.tr/pdf/kitaplar/USHHaneHalkiSaglikHarcamalari.pdf
8.3.2009
Bölgeler itibariyle kamu sağlık harcamalarının en yüksek olduğu yer Batı

bölgesi (%72,44), en düşük olduğu yer Güney bölgesi (%56,19); özel sektör
112
sağlık harcamalarının en yüksek olduğu yer Güney bölgesi (%43,81) ve en
düşük olduğu yer Batı bölgesi (%27,56) olarak görülmektedir.
(http://www.tusak.saglik.gov.tr 8.3.2009) .
Türkiye’de toplam sağlık harcamalarının GSYİH’ya oranı 2003 yılsonu
itibarıyla %7’ye çıkmıştır. Bu oran, ABD’de % 15, İngiltere’de % 7,7, Fransa’da
% 10,1’dir. Türkiye’nin sağlık harcamasının GSYİH’ya oranı, gelişmiş batı
ülkelerinin oranlarının altında kalmaktadır. OECD ülkeleri ile AB üyesi ülke‐
lerinin toplam sağlık harcamalarının GSYİH’ya oranı 1999 yılında % 7,9 iken
2003 yılında % 8,5 oranında bir artış göstererek % 8,6’ya çıkmıştır. Türkiye’nin
sağlık harcamalarının bu dönemdeki artış oranı genel oranın yaklaşık bir
puan üstünde olmuş ve % 6,4’den % 7’ye çıkmıştır (Taş, 2006: 151). Bu yeter‐
siz bütçe ile yeterli ve kaliteli sağlık hizmeti sağlanması güç görünmektedir.
Kamu Sağlık Harcamaların Gayrisafi Yurtiçi Hasılaya oranı 2002 yılı veri‐
lerine göre ABD’de 6,6, Almanya’da 8,6, Norveç’de 8,0, Kore’de 2,6, Yunanis‐
tan’da 5.0 ve Türkiye’de 4.3 olarak gerçekleşmiştir (Hamzaoğlu ve Özcan,
2005: 101).
Türkiye özel sektör sağlık harcamalarının GSYİH’ya oranı açısından
OECD ve AB üyesi ülkeler içinde ülke ortalamalarına eşit bir düzeyde hatta
biraz üzerinde bir orana sahip iken, kamu harcamalarında ise ülke ortalama‐
larının yaklaşık 1,5‐2 puan arasında daha düşük bir düzeye sahip görünmek‐
tedir (Taş, 2006: 151). Sağlık Bakanlığı Bütçesinin genel bütçeye oranı 2005 yılı
itibariyle %3.55 olarak gerçekleşmiştir (http://www.saglik.gov.tr 27.3.2009).
2002 yılı itibariyle Türkiye’de kişi başına sağlık harcaması 420 dolar iken,
OECD ülkeler ortalaması 1.814, İsviçre’de 3.446 dolar, Amerika’da 5.274 do‐
lar, Almanya’da 2.817, Japonya’da 2.133, Yunanistan’da 1.814, Kore’de 982
dolardır (Hamzaoğlu ve Özcan, 2005: 102).
Türkiye’de sağlığın finansmanı değerlendirildiğinde, gelişmiş ülkelerden
farklı olarak Türkiye’de sağlık finansmanında önemli bir yer tutan kamu fi‐
nansmanı karmaşık ve kontrolsüz bir şekilde olduğundan, bütçe üzerindeki
yükü dolaylı olarak artırmıştır. Diğer taraftan sağlık harcamalarının
GSMH’dan gerekli ölçüde pay alması da sağlanamamıştır. Başka bir ifadeyle
Türkiye’de sağlık finansmanı ve hizmetini ağırlıklı bir biçimde devlet yük‐
lenmiştir. Devlet bir taraftan ağırlıklı olarak sağlığı finanse ederken diğer
taraftan da hizmet sunumunu gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Devlet dolaylı
olarak tahmin edilenin çok üstünde kaynağı bu sektöre aktarmaktadır. Sektö‐
rün karmaşık yapısı ve yönetiminden dolayı bu kaynakların kullanımı kont‐
rol edilememekte ve kaynak ihtiyacı sürekli artmaktadır. Artan ihtiyaçlar da
sürekli açık veren bütçeden karşılanmaya çalışılmaktadır (Sağlıkta Dönüşüm,
2003: 17).
113
Sosyal Güvenceden Yoksunluk
Sosyal güvenlik; bir dizi kamu önlemi ile hastalık, doğum, iş kazası, işsiz‐
lik, iş göremezlik, yaşlılık, ölüm gibi nedenlerle ortaya çıkabilecek ekonomik
ve sosyal rahatsızlıklara karşı, toplumun kendini korumasıdır (Güvercin,
2004: 89).Günümüzde sosyal güvenlik kavramı klasik önlemler dışında daha
kapsamlı bir yapı kazanmıştır. Bu anlamda sosyal güvenlik; ekonomik, sosyal
ve fizyolojik risklerin dışında; ayrıca aile, konut, kentleşme, eğitim, meslek
seçmede yardım, yönetime katılma, istihdam, verimliliğin arttırılması, sağlık
ve hijyen politikalarına ilişkin önlemleri de içermektedir. Bu tanım risklere
karşı alınacak önlemlerin yanısıra, mevcut refah düzeyinin sadece sürdürül‐
mesine değil, daha çok yükseltilmesine de anlamlı bir vurgu yapmaktadır
(Güzel,
http://www.kristalis.org.tr/aa_dokuman/Sosyal_Guvenlik_Reformu_Aliguzel.
pdf 29,3,2009).
Tablo 3: Türkiye’de Nüfusun Sosyal Güvenlik Kuruluşlarına

Göre Dağılımı (2004)
Sosyal güvenlik kuruluşu Sayı Genel Nüfusa Oranı (%)

SSK 37.845.477 52.72
a) 506 S. Yasaya Göre 36.348.208 50.63
b) Tarım Sigortalısı 902.389 1.26
c) İsteğe Bağlı Sigorta 327.962 0.46
d) Topluluk Sigortası 47.918 0.47
e) Çırak Sayısı 219.000 0.31
BAĞ‐KUR 16.233.984 22.61
a) 1479 S. Yasaya Göre 12.013.432 16.73
b) Tarım Sigortalısı 4.220.552 5.88
EMEKLİ SANDIĞI 10.528.010 14.67
DİĞER 301.441 0.42
Toplam 64.908.912 90.42
Kaynak: SSK (2005), “SSK İstatistik Yıllığı, 2004” ve Türkiye Sağlık İstatistikleri Yayına Hazır‐
layanlar Dr. Onur Hamzaoğlu Dr. Umut Özcan Türk Tabibler Birliği Yay. Ankara, 2005
Türkiye’de nüfusun büyük bir çoğunluğu (%90,42) sosyal güvenlik şem‐

siyesi altında olmasına karşın yaklaşık %10’luk bir bölüm sosyal güvenceden
yoksundur. Özellikle kırsal bölgelerde yaşayanlar bu anlamda dezavantajlara
sahiptir.
Sağlık bakımına ve hizmetlere ulaşmak için bireylere daha fazla özel har‐
cama yolu açan ve ek sorumluluklar yükleyen düzenlemeler toplumda
varolan sağlık alanındaki eşitsizlikleri pekiştirecek ve yeni eşitsizliklerin orta‐
ya çıkmasına neden olacaktır. Özel harcamalar toplumda bölünme yaratırken,
114
sosyal adalet, sosyal dayanışma ve dolayısıyla sosyal koruma değerlerinin
zayıflamasına yol açacaktır. Yüksek gelir gruplarının daha iyi, kaliteli, güven‐
li sağlık hizmetinden daha kolay ve hızlı yararlanmasının, diğer ekonomik ve
sosyal gruplar için anlamı iyi olmayan, kalitesiz ve dar kapsamlı sağlık hiz‐
metinden yararlanmak anlamına geleceği unutulmamalıdır (Kayar, 2004: 12).
Sağlık Personeli ve Dağılımı

Sağlık hizmetlerinin yerine getirilmesi bir takım kaynaklarla mümkün‐
dür. Bu kaynaklar, sağlık personeli, sağlık kuruluşları, ilaç sanayi ve finans‐
man olarak özetlenebilir. Kuşkusuz fiziki koşullar çok önemli fakat bunları
kullanacak personel de en az onun kadar önemlidir. Sağlık hizmetlerinin ye‐
rine getirilmesinde sağlıktaki insan gücünün nicel özelliklerinin bilinmesi,
özellikle sağlık hizmetlerinin ve insan gücü üretim kaynaklarının belirlenme‐
si, ulusal ve uluslar arası karşılaştırmaların yapılabilmesi açısından değer
taşımaktadır.
2001 yılı verilerine göre 100.000 nüfusa düşen hekim sayısı Finlandiya’da
311, Almanya’da 363, Yunanistan’da 438, Bulgaristan’da 344, Romanya’da
189’dur (Kılıç, 2007: 503). Türkiye’de ise 2006 yılı verilerine göre ise aynı oran
637’dir.
Tablo 4: Sağlık Personeli Başına Düşen Kişi Sayısı 1928‐2006

Yıl Hekim Diş hekimi Hemşire Sağlık Ebe Eczacı
memuru
1928 12.841 ‐ 106.485 13.072 36.719 108.148
1950 6.890 ‐ 28.859 5.178 16.192 160.054
1960 2.799 19.718 11.366 7.071 8.799 19.563
1970 2.228 10.885 4.016 3.548 3.120 11.731
1980 1.631 6.279 1.653 3.810 2.798 3.685
1990 1.109 5.341 1.248 2.606 1.846 3.556
2000 792 4.213 942 1.449 1.621 2.898
2006 637 4.007 836 1.079 1.685 2.965
Kaynak. http://tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=6&ust_id=1 8.3.2009
Yıllar itibariyle sağlık personeli sayısında önemli artışlar sağlanmıştır.

1950’de hekim başına düşen hasta sayısı 6.890 iken 2006’da 637’ye düşmüştür.
Benzer artış diş hekimi, hemşire, ebe ve diğer sağlık personeli sayısında da
görülmüştür. Fakat artışlar eşit olarak yurt sathına dağılmamıştır. Sağlık ke‐
siminde insan kaynaklarının dağılımı açısından, hem iller hem de kırsal‐
kentsel kesimler arasında ciddi dengesizlikler vardır. Batı ve gelişmiş bölgele‐
rimizin kent merkezlerinde sağlık personeli sayısında bir yığılma varken,
115
doğu ve kırsal bölgelere gidildikçe sağlık personeli yetersiz kalmaktadır. Sağ‐
lık personelinin yurt genelinde dengesiz dağılımı önemli bir sosyal problem
olarak ortaya çıkmaktadır.
Tablo 5: Bölgelere Göre Sağlık Personeli Verileri

Bölgeler 2004 de Sağlık Ocağı Sağlık Evi
Bir ebeye düşen nüfus Dr Yok Ebe Yok
(%) (%)
Marmara 5408 12 65
Ege 2080 19 60
Akdeniz 2305 14 53
İç Anadolu 3699 28 72
Karadeniz 2713 27 58
Doğu Anadolu 3107 38 83
G.Doğu Anadolu 5167 22 72
TÜRKİYE 3278 22 66
Kaynak: Sağlık Bakanlığı TSH Gen Müd. Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Çalışma
Yıllığı‐2004. Yay.No:684, Ankara, 2005, s:27‐29. ve TTB. Yeni Bin Yılın Başında Türkiye Sağlık
Sektörünün Durumu, 2002.
Türkiye’de sağlıkla ilgili sosyal problemlerden birisi de sağlık personeli‐

nin coğrafi olarak tüm bölgelere eşit olarak dağılmamasıdır. Türkiye’de hiç
doktoru olmayan 1353 sağlık ocağı vardır. Bu durum %38 oranı ile en kötü
Doğu Anadolu’da ve %28 ile İç Anadolu’dadır. Bu bölgelerde özellikle ebesi
bulunmayan sağlık evi oranı ise %80’lere kadar çıkmaktadır (Bkz. Tablo 5).
Köy Sağlık Evlerindeki ebe dağılımı ise daha da kötüdür. Doğu Anadolu’daki
köy sağlık evlerinin %83’ünde ebe yoktur (Kılıç, 2007:505).
SAĞLIKTA EŞİTSİZLİKLER
Ülkelerin gelişmişlik düzeyiyle bağlantılı farklılıklar göstermekle birlikte

sağlık hizmetleri iyilik haliyle beraber özünde sorunları da içerir. Gelişen
olanaklar ve tıp teknolojisindeki yeniliklerle birlikte bireylerin sağlık hizmet‐
lerinden beklentileri de yükselmiştir. Bu nedenle, tüm dünyada ülkelerin
ihtiyaç ve imkânlarıyla bağlantılı olarak hükümetler hizmet sunumu ve sağlık
verilerinin iyileştirilmesi için sürekli bir çaba içerisine girmişlerdir (Şahin ve
Şahin, 2004: 5).
Bir toplumda mülkiyetin, gelirin, eğitimin, sosyal ayrıcalığın eşitsizliği
kadar, sağlıkta eşitsizlikler de üzerinde önemle durulması gereken sosyal
problemlerden birisidir. Sağlıkla ilgili sorunlardan birisi eşitsizliktir. Belek’e
göre (1998: 102) sağlıkta eşitsizlik olgusu; “doğal değil, toplumsal nedenler‐
116
den kaynaklanan; doğal nedenlerin ise ancak toplumsal nedenlerden kaynaklı
etki gösterdikleri; önlenebilir, önlenebilir olduğu için de kabul edilemez nite‐
likte olan; bireysel değil toplumsal bir bağlam içinde saptanması, ele alınması,
incelenmesi, savaşılması gereken; bu nedenle de bütün bu süreçte ekonomi,
sosyoloji, siyaset gibi sağlık dışı disiplinlerin de etkinliğinin gerektiği; sadece
politik, ekonomik ve toplumsal değil, aynı zamanda etik bir sorun olarak
algılanması gereken; toplumsal gruplar/sınıflar arasındaki farklılıklardır”
(Nalçacı vd., 2006: 260) şeklinde tanımlanabilir.
Tablo 6: Bölgesel Özetler

Kaba Kaba Yaşam Toplam Kentli Kentsel
Ölüm Doğum Beklentisi Doğurganlık Nüfus Nüfusun
Hızı(%) Hızı(%) Oranı %si Ortalama
Yıllık
Artış
Hızı (%)
2002 2002 2002 2002 2002 1990‐2002
Sahra 18 41 46 5,5 35 4,6
Güneyi Afrika
Orta Doğu ve 6 27 67 3,5 57 3,0
Kuzey Afrika
Güney Asya 9 26 63 3,4 28 3,0
Doğu Asya 7 17 69 2,0 40 3,5
ve Pasifik
Latin Amerika 6 22 70 2,6 76 2,2
ve Karayipler
DAÜ/BDT ve 11 13 69 1,7 64 0,3
Baltık
Devletleri
Sanayileşmiş 9 12 78 1,7 78 0,8
Ülkeler
Gelişmekte 9 24 62 3,0 41 3,2
Olan Ülkeler
Az gelişmiş 15 39 49 5,2 27 4,7
Ülkeler
Dünya 9 22 63 2,8 48 2,4
Kaynak: http://www.unicef.org/turkey/pdf/_dcd04g6.pdf 19.3.2009
Sağlıkta eşitlik; herkesi aynı seviye ve kalitede sağlık düzeyine ulaştıra‐

cak şekilde sağlık farklılıklarının azaltmak değil, önlenebilir ve haksız neden‐
117
lerden kaynaklanan eşitsizlikleri azaltmak veya ortadan kaldırmaktır. Sağlık
hizmetlerinde eşitlik hedefi, tüm bölgeler ve/veya sosyal grupların sağlık
düzeyini aynı seviyeye ulaştırmak ya da en azından sağlık düzeyi farklarını
büyük ölçüde azaltmaktır (Çelik, 2004: 4).
Sağlık göstergeleri değerlendirildiğinde hem dünyada bölgeler arasında
hem de aynı bölgedeki farklı coğrafyalar arasında sağlıkta eşitliğin tam olarak
sağlanamadığı ve giderek eşitsizliğin arttığı gözlenmektedir. Tablo 6 incelen‐
diğinde, Sahra Güneyi Afrika’da toplam doğurganlık oranı 5,5 iken
DAÜ/BDT ve Baltık Devletleri’nde ve Sanayileşmiş ülkelerde 1,7’dir. Yaşam
beklentisi Sahra Güneyi Afrika’da 46 iken Sanayileşmiş ülkelerde 78’dir. Sağ‐
lıkla yakından ilgili önemli bir değişkende kentli nüfustur. Sanayileşmiş ülke‐
lerde nüfusun %78’i kentli nüfus iken Az gelişmiş Ülkelerde bu oran %27’dir.
Dünya Çocuklarının Durumu 2005 raporuna göre düşük doğum ağırlıklı
bebeklerin yüzdesi Yemen’de %32, Sudan’da %31, Bangladeş’te %30, ve İs‐
veç’te %4’tür. 5 yaş altı ileri derecede düşük kilolu çocuk yüzdesi Sahra Gü‐
neyi ve Pasifik Ülkelerinde %8, Orta Doğu ve Kuzey Afrika Ülkelerinde %2,
Güney Asya’da %16, Doğu Asya ve Pasifik’te %3, Latin Amerika ve
Karayipler’de %1, Orta ve Doğu Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğunda
%1’dir (http://www.unicef.org/turkey/pdf/_sum05.pdf 4.6.2009, s.16). Tüm
Dünyada ortalama yaşam beklentisi son 30 yıl içinde 7 yıl artarak 56’dan 63’e
çıkmıştır. Ancak Afrika’da yaşam beklentisinin 1970 yılından bu yana azaldı‐
ğı ülke sayısı ise 18’dir. 2003 yılında Japonya’da doğan bir çocuğun yaşam
beklentisi 82 yıl iken, 2003’te Zambiya’da doğan çocuğun yaşam beklentisi
33’tür (http://www.unicef.org/turkey/pdf/_sum05.pdf 4.6.2009).
Sağlıkta eşitsizlikler dünya genelinde bölgesel eşitsizlikler olabileceği gi‐
bi aynı bölge veya ülkede farklı coğrafyalarda da görülebilir. Örneğin Türki‐
ye’de Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgelerinde doğurganlık hızları ve
anne ölüm oranları diğer bölgelere oranla daha yüksektir. (Bkz tablo 7‐8)
2008 yılı bebek ölüm hızının %017,5 (http://www.tuik.gov.tr 4.6.2009). ol‐
duğu Türkiye’de, 2005 yılı Ulusal Anne Ölümleri Çalışmasına göre anne ölüm
oranı, 100,000 canlı doğumda 28,5’dir. Ancak bölgeler arası farklılıklar mev‐
cuttur. En düşük düzey Batı Anadolu (100,000 canlı doğumda 7.4), en yüksek
düzey ise Doğu Karadeniz ve Kuzeydoğu Anadolu (100,000 canlı doğumda
68.3) bölgelerindedir. Anne ölüm oranı kentsel alanlar için 20.7, kırsal alanlar
için ise 100,000 canlı doğumda 40.3 olarak hesaplanmıştır
(http://www.hips.hacettepe.edu.tr/uaop_ankara/ozet_rapor.pdf 4.6.2009 s. 6).
118
Tablo 7:Türkiye’de NUTS 1 Bölgelerine Göre Anne Ölüm Hızları (2005)
(Nuts 1 bölgeleri) Anne ölüm oranı

(yüz bin canlı doğumda)
İstanbul 11
Batı Marmara 42.1
Ege 31.5
Doğu Marmara 21.7
Batı Anadolu 7.4
Akdeniz 25.1
Orta Anadolu 11.9
Batı Karadeniz 26.8
Doğu Karadeniz 68.3
Kuzey Doğu Anadolu 68.3
Ortadoğu Anadolu 36.9
Güneydoğu Anadolu 38.9
Kaynak: Ulusal Anne Ölümleri Çalışması 2005
http://www.hips.hacettepe.edu.tr/uaop_ankara/ozet_rapor.pdf 4.6.2009
Yıllar itibariyle genel olarak doğurganlık hızlarında bir düşüş gözlenme‐

sine karşılık bölgeler arası farklılıklar devam etmektedir. Beş demografik
bölgenin üçünde, Batı, Orta ve Kuzey Anadolu bölgelerinde toplam doğur‐
ganlık hızı, yenilenme düzeyi olarak bilinen 2.1 seviyesindeki toplam doğur‐
ganlık hızının altındadır. Güney Anadolu’da da toplam doğurganlık hızı
yenilenme düzeyine yakın iken, Doğu Anadolu’da Türkiye ortalamasının
1980’li yıllardaki düzeyinde bulunmaktadır (kadın başına 3.65 canlı doğum).
Batı ve Orta Anadolu ile Doğu Anadolu arasında yaklaşık iki kat farklılık
bulunmaktadır. Alt bölgelerden İstanbul ilinde de doğurganlık yenilenme
düzeyinin altında iken (1.83), GAP bölgesinde doğurganlık, Doğu Anadolu
bölgesinin ortalamasından daha yüksek bir düzeydedir (4.19) (TNSA, 2003:
22).
119
Tablo 8: Yerleşim Yeri ve Bölgelere Göre Toplam Doğurganlık Hızları
TNSA‐1993 TNSA‐1998 TNSA‐2003

Yerleşim yeri
Kent 2.37 2.39 2.06
Kır 3.10 3.08 2.65
Bölge
Batı 2.03 2.03 1.88
Güney 2.37 2.55 2.30
Orta 2.44 2.56 1.86
Kuzey 3.15 2.68 1.94
Doğu 4.40 4.19 3.65
İstanbul ‐ ‐ 1.83
GAP ‐ ‐ 4.19
Toplam 2.65 2.61 2.23
Kaynak: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması,
2003 Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile
Planlaması Genel Müdürlüğü, Devlet Planlama Teşkilatı ve Avrupa Birliği, Ankara, Türkiye
Sonuç olarak, farklı kurumlar tarafından anne ve çocuklara ait yukarıda

sunulan istatistikler, hem dünya genelinde hem de bölgeler arası sağlık eşit‐
sizlikleri açıklıkla ortaya koymaktadır. Anne ölüm oranı, bebek ölüm oranı,
ortalama yaşam beklentisi vb. sağlık göstergeleri ülkeler arası önemli farklı‐
lıklara sahiptir. Söz konusu göstergeler Türkiye’de coğrafi bölgeler arasında
da benzer farklılıkları ortaya koymaktadır.
120
Dünya Sağlık Raporu 2005 (Özet)
Küresel olarak, 5 yaş altı çocuk ölüm hızları 20. yüzyılın son kısmı bo‐
yunca düşmüştür; 1970’te 1000 canlı doğumda 146 iken, 2003’te 79’a gerile‐
miştir. Milenyumun başlangıcına doğru, her nasılsa, bu tümden azalma eği‐
limi dünyanın bazı bölgelerinde yavaşlama işaretleri göstermeye başlamıştır.
İlerlemeler Amerika, Güney Doğu Asya ve Avrupa bölgelerinde devam etti
ya da hız kazandı, ama Afrika, Doğu Akdeniz ve Batı Pasifik bölgelerinde
ilerlemede yavaşlama yaşandı. 1970 ila 1990 arasında her on yılda %20 azalan
5 yaş altı ölüm hızı, 1990 ila 2000 arasında sadece %12 düşmüştür. En yüksek
seviye ile başlayan Afrika bölgesi 1980 ila 2000 arasında her on yılda %5 ile en
düşük azalmayı göstermiş ve en dikkat çeken azalmanın görüldüğü bölge
olmuştur.
Sonuç olarak, bölgeler arası farklılıklar büyümektedir. 5 yaş altı ölüm hızı
Afrika bölgesinde Avrupa bölgesine göre, 1980’de 4.3, 1990’da 5.4 daha yük‐
sek iken bugün 7 kez daha fazladır. Çocuk ölümlerinin %50’den fazlası sadece
6 ülkede yoğunlaşmıştır; Çin, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Etyopya,
Hindistan, Nijerya ve Pakistan.
Dünyada 300 milyondan fazla kadın halihazırda hamilelik veya doğum
süreçleri ile gelen uzun ya da kısa süreli hastalıklarla uğraşmaktadır. 68.000
güvenli olmayan düşük nedenine bağlanabilecek ölüm dahil, yıllık 529.000
anne ölümü yenidoğan ve çocuk ölümlerinden daha bile eşitsiz bir dağılım
göstermektedir. Bunların sadece %1’i zengin ülkelerde görülmektedir. Anne
ölümleri yaşamboyu anne ölümü riskinin, 2800’de 1 olduğu zengin ülkelere
karşın 16’da 1 olduğu Sahra‐altı Afrika’da açık farkla en yüksektir.1 1990’larda
donanımlı bir görevli tarafından asiste edilen doğumların oranı %24’e,
sezeryan seksiyoların oranı üç katına ve doğum öncesi bakım alma oranı
%21’e kadar yükselmiştir. 1990’lar süresince Sahra‐altı Afrika hariç tüm böl‐
gelerde hamilelik ve doğum esnasında hizmet alımında artış gösteren indika‐
törler dizisi ile desteklenen bir ilerleme duygusu vardır. Fakat fotoğrafın bü‐
tünü özel bir gelişme göstermemekte, birçok ülkedeki annelerin ve yenidoğan
bebeklerinin kaderi hakkında güvenilir bilginin eksikliği kötü durumda kal‐
maktadır.
Değişen ama büyük bir oranda anne ve çocuk, aynı ülkede diğerlerinin
yararlandığı sağlık faydalarından dışlanmış olarak kalmaktadır. Dışlanma
sosyoekonomik eşitsizliklerle ilgilidir. Sağlık hizmetlerine erişimin dışında
kalma hali fakir ülkelerde olağandır. 2000 yılında 5 yaş altı çocuk ölümlerinin
tümünün %90’ının görüldüğü 42 ülkede, pnömonisi olan çocukların %60’ı
ihtiyacı olan antibiyotiği alamamış, sıtması olan çocukların %70’i tedavi al‐
mayı başaramamıştır. Bağışıklama kapsamı, DSÖ Avrupa, Amerika ve Batı
121
Pasifik bölgelerinde yükselme eğilimini 1990’lar süresince devam ettirmiş,
fakat diğer bölgelerde %50 seviye kaybederek %70’e gerilemiştir.
Dışlanmanın genişlik ve derinliği ülke içerisinde bölgeden bölgeye değiş‐
tiği gibi, ülkeler arasında da farklılık gösterir. Bazı ülkeler marjinal dışlanma
modeli gösterirler. Nüfusun çoğunluğu hizmet ağlarına erişimin tadını çı‐
karmaktadır, fakat önemli gruplar dışlanmış kalmaktadır. Diğer ülkeler, sık‐
lıkla en fakir olanları, kitlesel mahrumiyet modeli gösterirler. Ezici bir çoğun‐
luk dışlanmışken, sadece küçük bir azınlık, genellikle kentli zenginler, man‐
tıklı bir erişime sahiptir. Bu ülkeler düşük yoğunlukta, zayıf ve kırılgan sağlık
sistemlerine sahiptirler. Sağlık faydalarının alınmasına birçok diğer engel
daha vardır. Hizmet kullanımı kadınların karar verme gücündeki eksiklik,
kadının sağlığına verilen düşük değer ve aile üyelerinin olumsuz veya yargı‐
layıcı tutumları nedenleri ile sıklıkla engellenmektedir. Cinsiyet böylece sık
görülen bir dışlanma kaynağı olarak belirmektedir. Bu gibi engellerle hizmet
almaları önlenip sağlık hizmeti faydalarından dışlanan insanlar aynı zaman‐
da genellikle elektrik, su kanalizasyon, eğitim veya bilgiye ulaşım gibi diğer
hizmetlerinde dışında kalmaktadırlar.
Kaynak: Dünya Sağlık Raporu 2005, T.C. Sağlık Bakanlığı, Refik Saydam Hıfzısıhha Merke‐
zi Başkanlığı, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Dünya Sağlık Örgütü, İngilizce aslından özetleyip
çeviren; Uzm. Dr. A.Refik İmamecioğlu, 22 Ağustos 2006
YARDIMLI İNTİHAR VE ÖTENAZİ
“İyi ölüm” anlamına gelen ötenazi konusundaki uygulama ve tartışmaların

geçmişi eski Yunan ve Roma uygarlıklarına kadar dayanmakla birlikte son
yıllarda tartışmaların arttığı görülmektedir. Ötenazi tartışmalarının geçmişi
çok eski olmakla birlikte ortalama insan ömrünün uzaması ile kronik hastalık‐
ların önem kazanması terminal vakalarda yaşam desteği sağlayıcı teknolojile‐
rin gelişmiş olması daha da önemlisi birey haklarının giderek daha önem
kazanıyor olması son on yılda ötenazi tartışmalarının sürekli gündemde ol‐
ması sonucunu doğurmuştur. Halen Hollanda, Avusturalya ve ABD’nin
Oregon eyaletinde yasal olan ötenazinin değişik türleri konusunda hekimle‐
rin ve kamuoyunun çok değişken bir yaklaşım içerisinde olduğu dikkati çek‐
mektedir. Yasal olmasa bile özellikle pasif ötenazinin sıkça yapıldığı bilin‐
mektedir (Haris, 1996’dan aktaran Sur vd. 2000: 6).
Ötenaziden tamamen farklı bir kavram olarak hekim yardımlı intihar is‐
temi de ötenazi kavramı içerisinde tartışılmaktadır. Ancak ötenazi ve türleri
ile ilgili olarak kabul edilen kavramların sınırlarını tam olarak çizebilen, kesin
bir tanımını yapabilmek güç gözükmektedir. Örneğin aktif ötenazi denildi‐
122
ğinde bundan tam olarak ne anlaşıldığı, hangi koşulları içermesi gerektiği, ne
tür işlemlere özgü düşünüldüğü gibi açıklama ve netlik isteyen konular ol‐
dukça geniş ve yoruma açıktır.
Ötenazi aktif, pasif ve dolaylı ötenazi olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Pa‐
sif ötenazinin ve dolaylı ötenazinin pratikte uygulandığı görülmektedir. Pasif
ötenazi hastalığın son aşamasında olan ve ölümü beklenen hasta için uygula‐
nır. Hekim, hastaya asgari müdahaleyi yapar; ancak yaşamını uzatacak yo‐
ğun bir tıbbi müdahalede bulunmaz. Dolaylı ötenazide, dayanılmaz bir ıstı‐
rap içindeki hastaya, yan etkisi hastanın erken ölümü olması beklense de
yüksek dozda ağrı kesici verilmesi söz konusudur (Rosenau, 2008’den akta‐
ran Özcan ve Çağlar, 2007:3). Yardımlı intihar ise hastanın intiharını kolaylaş‐
tırmak için hekimin gerekli olan ilaç ve imkânları sağlaması anlamına gel‐
mektedir. Bir kimsenin başka birini intihara özendirme, yardım etme, bilgi
verme, tavsiye etme veya araç temin etme suretiyle yönlendirmesidir.
Türkiye’de yardımlı intihar ve ötenazi konusunda sınırlı sayıda çalışma
bulunmakta bu çalışmalar da daha çok hekim ve hemşire gibi sağlık persone‐
linin konuya ilişkin düşüncelerini ölçmeye ilişkin araştırmalardır. Örneğin,
Özkara vd. (2002: 210) tarafından Ankara’da hekimlere yönelik gerçekleştiri‐
len araştırma sonuçlarına göre hekimlerin %48ʹi ötenazi uygulamasına karşı
olmadıklarını belirtirken %52ʹsi çeşitli gerekçelerle ötenazi uygulamasına
karşı olduklarını belirtmiştir. Karşı olanların %60ʹı ʺistismar edileceğiʺ gerek‐
çesini öne sürmüştür.
Ankara’da yapılan başka bir çalışmaya katılan hekimlerin %20.5’i pasif
ötenaziyi, %7.2’si hekim yardımlı intiharı ve %6’sı gönüllü aktif ötenaziyi
onayladıklarını belirtmektedirler (Çalışkan vd. 2003: 97).
İzmir’de Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Hemşirelik Yüksek Okulu öğ‐
rencileri ile yapılan diğer bir çalışmada Tıp öğrencilerinin % 59.4ʹü ve hemşire
öğrencilerin % 51.3ʹü ötenazinin uygulanabilmesi gerektiğini belirtmişlerdir
(Mandıracıoğlu ve Özsoy, 1995: 307).
İstanbul’da çeşitli hastanelerde görev yapan bir grup hekim ile aynı has‐
tanelerin polikliniklerine başvuran bir grup hasta arasında yapılan başka bir
araştırmada aktif gönüllü ötenazi ve pasif gönüllü olmayan ötenazi konusun‐
daki tutumlar incelenmiştir. Aktif gönüllü ötenaziye taraftar olma oranı he‐
kimlerde %14.2 hastalarda %39.7 olup aradaki fark istatistiksel olarak önemli
bulunmuştur. Pasif gönüllü olmayan ötenaziye taraftar olma oranı ise hekim‐
ler arasında %45.5 hastalar arasında %56.7 olup iki grup arasında istatistiksel
olarak önemli farklılık bulunmaktadır. Ötenazinin herhangi bir şekline karşı
olduğunu belirten hastaların karşı olmalarının başlıca gerekçeleri sırasıyla
“dini inançlar nedeniyle” (%41.5) “yeni bir tedavi yöntemi bulunur umuduy‐
123
la” (%29.7) “ölüm korkusu nedeniyle” (%11.3) şeklinde sıralanmaktadır (Sur
vd. 2000:1‐6).
ABD’de yapılan çalışmada hekimlerin %51’i pasif ötenazi, %16’sı gönüllü
aktif ötenazi isteğini uygulayabileceğini belirtmiştir (Caralis ve Hammond
1992’den aktaran Çalışkan vd. 2003: 97). Amerika’da yetişkinlere yönelik yo‐
ğun bakım ünitesinde çalışan hemşireler üzerine yapılmış bir çalışmada hem‐
şirelerin %17’si hasta veya ailelerinin ötenazi veya yardımlı intihar talebiyle
karşılaştıklarını ifade etmişler, %4’ü hastaların ölümlerini hızlandırdıklarını
belirtmiştir (David, 1996: 1374). Ötenazi’nin serbest olduğu Hollanda’da 1
ocak‐30 nisan 1998 tarihleri arasında gerçekleşen tüm ölümleri kapsayan bir
araştırmada ölümlerin % 1,3’ünün ötenazi ve hekim yardımlı intihar sonucu
olduğu tahmin edilmiştir. Ayrıca o dönem içerisindeki tüm ölümlerin
%3,2’sinde hekim hastanın kesin isteği olmaksızın öldürücü doz ilaç vererek
hastanın yaşamına sonlandırmıştır. (Deliens vd. 2001: 443).
Yukarıda sunulan çeşitli ülkelere ait araştırmalardan hareketle sağlık ça‐
lışanlarının intihara yardım talebiyle karşılaştıklarını ve belli oranda ötenazi
konusunda “taraftar” tutum içerisinde olduklarını belirtmek mümkün gö‐
zükmektedir. Daha sıklıkla da pasif ötenazi taleplerinin sıkça yerine getiril‐
diğini gözlenmektedir. Ancak, ötenazi konusundaki tutum ve uygulamalar
karşılaşılan vakanın durumuna, toplumların kültürel özelliklerine eldeki tıbbi
olanakların ve yasal durumun yeterliliğine, bireylerin dinsel inançlarına ve
sürekli değişmekte olan etik değerlere göre önemli değişiklikler göstermekte‐
dir (Sur vd. 2000: 7). Bunlara bağlı olarak kimi toplumlarda sosyal bir prob‐
lem olarak görülen ve ötenaziye yardım edenler ceza yaptırımlarıyla karşıla‐
şırken kimi toplumlarda belli koşullarda ötenazi yasal kabul edilmektedir.
AIDS
Edinilmiş Bağışıklık Yetmezliği Sendromu (Acquired Immune Deficiency

Syndrome, ) ya da yaygın bilinen kısaltması ile sağlıkla ilgili sosyal problemle‐
rin başında gelmektedir. Bunun en önemli nedeni bulaşıcı olmakla birlikte
henüz tam olarak tedavisinin bilinmemesinden kaynaklanmaktadır. HIV
(Human Immunodeficiency Virüs) yani İnsanların Bağışıklık Sisteminin
Çökmesine Neden Olan Virüs bağışıklık sisteminin çökmesine neden olarak
ölüme yol açmaktadır.
HIV taşıyıcı insanlar, herhangi bir fiziksel belirti göstermeyebilir ancak
buna rağmen diğer insanlara virüsü yaymaya devam edebilirler. Virüsün
bulaşması, HIV virüsü taşıyan birinin kanı, spermi ya da vajinal salgılarının
başka bir vücuda transferi sonucunda ortaya çıkar. Ağız içi yaralara bağlı
olarak, oral, anal ya da vajinal birleşmeleri içeren cinsel aktiviteler; deri altı
kullanılan şırıngaların paylaşımı; ya da gebelik ve annenin bebeğe süt emzir‐
124
mesi virüsün diğer insanlara bulaştırılması olarak bilinmektedir. Tokalaşma,
sarılma, hapşırma, öksürme, mutfak eşyaları, yatak, tuvaletin paylaşılması ya
da diğer gelişigüzel temaslar ise virüsün bulaşmasına yol açmaz (Parrillo ve
Stimson, 1995: 400).
AIDS ve Damgalanma
HIV/AIDS sadece tıbbi bir hastalık değil, aynı zamanda ekonomik, kültü‐
rel, psikolojik ve sosyal boyutları da olan bir sorundur (Duyan, 2001: 3). Birey
ya da toplum; kendisini rahatsız eden, korkutan bir durumla karşılaştığında
sıklıkla onu dışlayıp uzaklaştırma yolunu seçer. Bu süreç bazı hastalıklara
vurulmuş stigmaya (damgalama) katkıda bulunmakta ve bu stigma zaman
zaman hastalığın kendisi kadar tehlike yaratmaktadır. Damgalama kuramının
öncüsü Amerikalı sosyolog Goffman stigmayı, “damgalanan bireye daha az
değer verme davranışı, bu etiketi taşıyan insanların daha az istenebilir ve
neredeyse insan gibi algılanmaması” olarak tarif etmiştir (Oran ve Şenuzun,
2008: 3). Kamusal bir sağlık sorunu olarak ’in, önceden görülemeyen, paniğe
yol açan, toplumsal çatlaklar, eşitsizlikler ve toplum içindeki marjinal hale
gelmiş gruplara karşı ayrımcılık ve damgalanmalarını sergileyen bir olgu
olduğu iddia edilebilir (Turner, 1996: 14).
Bir zamanlar tedavisinde yüz güldürücü sonuçların alınamadığı hastalık‐
lar (tüberküloz, sifiliz gibi) üzerindeki damgalamanın şiddetinin, etkili tedavi
yöntemleri bulundukça azaldığı görülmektedir. HIV/ʹin sosyal yapısı onu
modern tarihin en damgalayıcı tıbbi konularından biri durumuna getirmiştir.
Bunun en önemli nedenleri ise ilk vakasının rapor edilmesinden bu yana
hastalık etkeninin hızla yayılması, yol açtığı kayıpların fazla olması, etkili bir
tedavi/aşının henüz bulunamamış olmasıdır. Yaşanan süreçte hastalığa karşı
toplum ve bireylerce gerçek ve gerçek olmayan korkular sonucunda sosyal
önyargılar gelişmiş, bu durum hastaların; korku, sessizlik, şiddet, inkar,
stigma gibi olumsuz tutumlara maruz kalmasına neden olmuştur (Oran ve
Şenuzun, 2008: 4).
HIV/’e ilişkin damgalamaya katkı veren etkenler kültürlere ve toplum‐
dan topluma farklılık gösterse de damgalama ve ayrımcılık hemen hemen her
toplumda gözlenen bir olgudur. Pek çok toplumda HIV/AİDS’e yönelik dam‐
galama ve ayrımcılıkta AİDS’in ölümcül bir hastalık olması, hastalıkla ilgili
(korunma, tedavi, bulaşma yolları vb.) yeterli ve doğru bilgiye sahip olmama,
toplumda salgından en fazla etkilenen gruplara (uyuşturucu bağımlıları, ho‐
moseksüeller, dövme yaptıranlar, Afrika kökenli bireyler vb. ) ilişkin mevcut
önyargılar ve sorumsuz ve taraflı medya yayınları önemli rol oynamaktadır.
HIV/’li bireylere yönelik damgalama ve ayrımcılık hayatın pek çok ala‐
nında ortaya çıkabilmektedir:
125
a. Toplumsal alanda: Gruptan dışlanma, aşağılanma, hakaret görme
şeklinde ortaya çıkmaktadır.
b. Ailede, eş ve diğer aile bireyleriyle ilişkilerin bozulması ve dışlanma
meydana gelebilmektedir.
c. Eğitimde, öğretmen, öğrenci ve veliler diğer çocuklara bulaşabileceği
gerekçesiyle AİDS/HİV enfeksiyonlu öğrencileri ve öğretmenleri okulda iste‐
meyebilmekteler.
d. İşyerinde, hem işe alınma hem de mevcut devam edilen işle ilgili ola‐
rak ayrımcılık ortaya çıkabilmektedir. İşe almadan önce HIV testi istemek,
pozitif olanları işe almamak, iş yerinde taciz etmek ve istifa etmeleri için baskı
yapmak şeklinde olabilir.
e. Hizmet alımında, hastanelerde sağlık personeli AİDS hastalarına
hizmet verme konusunda çekincelere sahiptir. Karakol, adliye gibi farklı hiz‐
met kurumları da benzer tepkilere sahiptir.
AİDS ayrıca insan hakları yasasına ve insan özgürlüklerine temel bir teh‐
dittir, çünkü devlet müdahalesiyle hastalığı denetleme ile yurttaşların özel
olarak kendi cinsel tercihlerini belirleme hakkı arasında bir çatışma söz konu‐
sudur. toplumun ekonomik ve siyasal kaynakları için bir tehlike oluşturur‐
ken, birçok sosyolog kamunun tepkisinin çoğu kez gey topluluğu hakkındaki
efsanelerce güdülendirilen panik olduğuna inanmaktadır (Turner, 1996: 14).
Dünyada ve Türkiye’de AİDS

Dünyada ilk HIV/ vakası 1981 yılında saptanmış ve halen yaklaşık HIV
ile enfekte olmuş 39.5 milyon erişkin ve çocuğun yüzde 95ʹi gelişmekte olan
ülkelerde yaşamaktadır. Sağlık Bakanlığı verilerine göre dünyada her gün 11
bin yeni HIV enfeksiyonu meydana gelmekte, etkilenen bu kişilerin çoğunlu‐
ğunu ise en üretici çağlarında olan 25 yaş altındaki gençler oluşturmaktadır
(http://www.saglik.gov.tr 22.12.2008).
HIV hastalarında alkol ve/veya madde kullanımı komorbiditesi yüksek
bir oranda görülmekte olup, hayat kalitesini olumsuz etkilemekte,
antiretroviral tedaviye uyumu bozmaktadır. Tedaviye uyumu arttırmak için
yakın hasta takibi, etkili bir tedavi rejimi, uyumlu bir tedavi ekibi, eğitimli ve
motive hasta gereklidir. Tedaviye aile ve çevrenin de destek vermesi sağlan‐
maya çalışılmalıdır (Bakım vd. 2006: 96).
Türkiye’de ilk HIV pozitif vaka 1985 yılında görülmüş, o tarihten 2006 yı‐
lının ilk altı ayına kadar vaka sayısı 2412 ye ulaşmıştır. En fazla vaka ve taşı‐
yıcı 30‐34 arası yaş grubunda bulunurken, bulaşma yollarının başında hetero‐
seksüel cinsel ilişki gelmektedir. En fazla hasta ve taşıyıcı, sırasıyla İstanbul,
İzmir ve Ankaraʹda yaşıyor.
126
Tablo 9: Türkiyeʹdeki AİDS Vakalarının Yaş Grupları ve
Cinsiyete Göre Dağılımı
Yaş Grupları Toplam Erkek Kadın

0 13 4 17
1‐4 5 11 16
5‐9 3 8 11
10 ‐ 12 3 2 5
13 ‐ 14 1 1 2
15 ‐ 19 23 36 59
20 ‐24 142 163 305
25 ‐ 29 227 127 354
30 ‐ 34 298 99 397
35 ‐ 39 251 51 302
40 ‐ 49 279 68 347
50 ‐ 59 148 60 208
60 + 69 25 94
Bilinmeyen 200 95 295
Toplam 1662 750 2412
Kaynak:
http://www.saglik.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF71BE64510F6C8BC9896F9EC5
A003E1BC 22.12.2008
Vakalar çok değişik meslek gruplarına sahiptir. İşçiler yanında üniversite

mezunu hastalar da mevcuttur. Bu, hastalığın sadece belli kesimin hastalığı
olmadığını işaret etmektedir. ’in bulaşma yollarından birisi de cinsel yolla
bulaşmadır. Bu nedenle en çok cinsel yönden aktif yaş grubunda (15‐49 yaş)
görülmektedir. Turizm sektöründeki gelişmeler nedeniyle her yıl Türkiye’ye
daha çok turist gelmektedir. Özellikle HIV/ prevalansının yüksek olduğu
ülkelerden gelen turistlerde hastalık olma riski ve cinsel yoldan bulaşan has‐
talıklar konusunda toplumun yeterince bilgi sahibi olmaması nedeniyle ko‐
runmasız cinsel ilişkinin yaygın olması vaka sayısında artışa neden olmakta‐
dır (Ünal ve Güven, 2001: 981).
127
Tablo 10: Bulaşma Yollarına Göre Vaka ve
Taşıyıcılarının Dağılımı
Olası Bulaşma Yolu Erkek Kadın Toplam
Homo/biseksüel cinsel ilişki 197 ‐ 197
Madde Bağımlılığı 108 9 117
Homo/biseksüel
5 ‐ 5
iliş.‐mad. bağ
Hemofili hastalığı 10 ‐ 10
Transfüzyon yapılması 26 17 43
Heteroseksüel cins. iliş. 725 554 1279
Enfekte anne bebeği 21 20 41
Nozokomnial bulaşma 8 3 11
Bilinmeyenler 562 147 709
Kaynak:
http://www.saglik.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF71BE64510F6C8BC9896F9EC5
A003E1BC 22.12.2008
Ayrıca HIV/’in direkt ve indirekt etkileri vardır. Sahra‐altı Afrika’da

enfekte olan kadın ve çocukların sağlığını direkt olarak etkilemektedir. HIV/,
dünyanın bu kısmında ülkeler arasında belirgin farklılıklar olmakla beraber,
1990’da 5 yaş altı ölümlerin %2’si civarına sebep iken, 10 yıl sonra bu %6.5’a
yükselmiştir. HIV prevalans oranları durgunluk ve geri dönüş içinde olan
ülkelerde diğerlerine nazaran çok daha yüksektir. HIV/ aynı zamanda ana
çocuk sağlığını daha dolaylı bir şekilde etkiler. HIV/, kırılgan sağlık sistemleri
üzerinde ek bir zorlama yaratmaktadır. Bu altyapı, ekipman, ilaç ve insan
kaynaklarına daha fazla harcama anlamına gelmektedir. Fonlamada artışların
takip etmediği yerlerde, anne ve çocuk sağlığı hizmetleri kendi kısıtlı kaynak
ve personelini paylaşmak zorunda kalmaktadır. Sağlık çalışanlarının kendile‐
ri hastalığa yakalandıklarında işgücü sorun olmaktadır (Dünya Sağlık Raporu
2005, 2006: 16‐17).
YAŞAMIN MEDİKALİZASYONU
Tıpla ilgili işletmelerin uygulamalarının insanların hayatlarını aşırı kontrol

etmesi ve toplumun tıbbi bakıma bağımlı hale gelmesi sonucu modern çağda
sosyal yaşamın aşırı medikalleşmesi (tıbbileşmesi) eleştirilen önemli sosyal
sorunlardan biridir. Medikalizasyon yaşamın tıbbileştirilmesi olarak ifade
edilebilir. Günlük yaşam ile ilgili pek çok konu (çocukların yaramazlıkları,
aile eğitimi ve sorumlulukları vs) birer davranış bozukluğu, birer hastalık gibi
ele alınmaya başlar. Nedenler biyolojiye indirgenir ve “kaçınılamayan biyolo‐
jik kader” ile birey ve toplum sorumluluklarından arındırılır, tıp sosyal olanı
128
kuşatmaya başlar. Kültür değer yargıları ile birlikte paranteze alınır ve tüm
bunlarla birlikte çok boyutlu, çok katmanlı yaşantı, kendi doğal bağlamından
koparılarak tek boyutlu bir düzleme çekilir, medikalize edilir (Uncu ve Ak‐
man, 2004: 77).
Medikalizasyon kavramı incelenirken ilk akla gelen isimlerden birisi de
Foucault’dur. Foucault’ya göre, Batılı tarih (devlet, polis gücü, mesleki birlik‐
ler ve sosyal hizmet uzmanlar tarafından) giderek bir düzene sokuldu; (bili‐
min her günkü yaşama uygulanmasıyla) giderek daha fazla aklın standartla‐
rının egemenliğine girdi. Giderek daha fazla tekbiçimli ve standart hale geldi,
çünkü bizler (esasen tıp tarafından tanımlandığı şekliyle) ‘normal’den olduk‐
ça uzak olan düşünceler ve yaşam biçimlerini hoş göremeyiz ve hoş görmeye‐
ceğiz. Bu standartlaşmanın en küçük birimi, devlet aygıtı ve onun yerel birim‐
leri aracılığıyla sağlanır. Bu düzenleme ilkesini panoptisizm, onun yarattığı
toplumu ise tecrit edici olarak adlandırır. Özetle, tıp insanların tıp rejimleri
aracılığıyla ahlâki bir düzenlemeye tâbi tutulduğu geniş bir sistemin bir parçasını
oluşturur. Böyle bir sosyoloji insan duygu ve coşkularının kabul edilebilir
‘normal coşku’ ölçütüne yerleştiren tıp aracılığıyla normalleştirmeye nasıl tâbi
kılındığını anlamaya çalışır. Foucault için, yaşamın kendisi artık tıbbın işgali
altındadır; sonuç, toplumun siyasal tarihinde yeni bir evredir, yani ‘insan
bedeninin anatomik–politikası’ ve ‘nüfusun biyo‐politiği’ evresidir (Turner,
1995: 20).
Ivan Illich, aşırı medikalleştirildiğimizi, bu yolla hastalık ve ölüme ilişkin
haklarımızdan mahrum bırakıldığımızı iddia eder. Tıp mesleği bilgilenmeyi
ve uzmanlığı güçleştirerek insan idrakinin ötesine taşımıştır; günümüzde
doktorlar yalnızca hastalığı neyin meydana getirdiğini, hangi ilaçların kulla‐
nılacağını, birinin ne zaman hastaneye yatacağını ve ne zaman taburcu edile‐
ceğini belirlemektedir. Bunun doğal bir sonucu olarak, kişiselleştirilmiş evde
bakımın yerini pahalı kurumsal bakım almıştır. Evde doğumda, nekahet sü‐
reci ciddi hastalıklara ya da ölüme neden olduğundan, herhangi birinin sıcak
ve rahat evinde iyileşme fikri artık birçok insan tarafından doğru görülme‐
mektedir (Parrillo ve Stimson, 1995: 387).
SONUÇ VE ÖNERİLER
Sağlık ve hastalıkla ilgili inanç ve tutumlar, sosyal bir sistem olan toplumun
dini inançları, sosyal, siyasal kontrol sistemleri ile sosyal kurumları birbirleri‐
ni bir bütün olarak tamamlayacak şekilde gelişmektedir. Bu nedenle bireyle‐
rin sağlıklarını geliştirmek, onları çevreleyen sosyo‐kültürel ortam ve yaşa‐
dıkları sosyal sistem içinde değerlendirecek programlarla mümkündür.
Sağlık hizmetlerinin değişik sunumlarına karşın dünya genelinde hemen
hemen pek çok toplumda sağlıkla ilgili sosyal problemler mevcuttur. Sağlık
129
hizmetlerinin verimsizliği, eşitsizlik, sağlık harcamaları, sağlıkta çalışan insan
gücünün nitelik ve niceliği, sosyal güvence ve sağlık sigortasından yoksun‐
luk, farklı sosyal kesimlerin sağlık hizmetlerine ulaşımı sağlık hizmetleriyle
ilgili sosyal problemlerden bazılarıdır.
Türkiye’nin sağlık sorunlarının çözülebilmesi için iki önemli düşünsel
yenilenmenin gerekli olduğu söylenebilir. İlki “hastalık” olgusunun sadece
hastalanan bireyin özel bir sorunu gibi algılamaktan vazgeçilmesi; hatalığın
toplumsal, ekonomik, kültürel ve siyasal boyutlarının yaygın olarak görülme‐
sidir. İkincisi ise, sağlık sorunları ile ilgili her birimin ülkemizde son 15‐20
yıldır hakim olan neo‐liberal anlayışların bir bireyin hayatını derinden etkile‐
yecek yansımalarına eleştirel bir tavır takınmasıdır ya da böyle bir tavrın
takınılabilmesi için gerekli olan toplumsal politikaların sunulmasıdır
(Cirhinlioğlu, 2001: 147).
Türkiye’de sağlık personelinin yurt geneline eşit olarak dağıtılmaması
önemli bir sosyal problemdir. Öncelikle bu dağılım bölgelerarasında eşit ola‐
rak düzenlenmelidir. Sağlık hizmetlerinin iyi organize edilebilmesi için kar‐
maşık örgütlenme şeması yerine daha sistematik bir modele geçilmelidir.
Sağlığın finansman sorununu çözebilmek için yeni kaynaklar araştırılmalıdır.
Ayrıca hastanelere olan aşırı talebin birinci basamak sağlık hizmetleri kade‐
mesinde önlenebilmesi amacıyla sağlık sevk zinciri sağlık ocağı basamağın‐
dan itibaren organize edilmelidir. Birinci basamak sağlık hizmetleri ile koru‐
yucu sağlık hizmetleri sunumunda etkinliği, yaygınlığı ve sürekliliği sağlaya‐
cak bir model geliştirilmeli ve bu çerçevede ihtiyaç duyulan kurumsal düzen‐
lemeler yapılmalıdır.
Tüm dünyada ve Türkiye’de sağlıkla ilgili sorunların başında sağlıkta
eşitsizlikler gelmektedir. Sağlık bakımına en çok ihtiyaç duyan, hastalık ve
ölümlülük riski yüksek olan yoksul insanlar sağlık hizmetlerinden daha az
yararlanırken, maddi durumu iyi, sağlık bakımına daha az ihtiyaç duyanlar
daha fazla kaynaktan yararlanmaktadır. Sağlıkta eşitsizlik sorunu yerel oldu‐
ğu kadar aynı zamanda globaldir. Dünya genelindeki bölgesel istatistikler ve
bölgeler arası karşılaştırmalar ortalama yaşam süresi, anne ve bebek ölüm
oranları vb. sağlık göstergelerinde bu eşitsizlikleri açıklıkla gözler önüne ser‐
mektedir. Bu nedenle üretilen çözümlerin de hem yerel düzeydeki eşitsizlik‐
leri hem de global düzeydeki eşitsizlikleri ortadan kaldırmaya yönelik olması
gerekmektedir.
Çağın vebası olarak nitelenen de önemli sosyal problemlerdendir. Özel‐
likle hastanın sosyal dünyadan izole olmasına neden olan damgalanma
önemli sorunlardandır. Hastalık hakkında bilgi birikimin artması, insanların
bilinçlenmesi yol açarak hastalık ve hastaya ilişkin tutum ve davranışların
değişmesine yol açacaktır.
130
KAYNAKÇA
Adak, Özçelik Nurşen, Sağlık Sosyolojisi Kentleşme ve Kadın, Birey Yayıncılık,

İstanbul, 2002
Aggleton, Peter, Health, Routledge, London, 1990
Bakım, Bahadır; Karamustafalıoğlu, Oğuz; Öğütcen, Özgür; Yumrukçal, Hüseyin,
“HIV Enfeksiyonunda Alkol‐Madde Kullanım Bozuklukları”, Bağımlılık Dergi‐
si, 2006, Cilt: 7, Sayı: 2, s.91‐97
Belek, İ; Nalçacı, E; Onuroğulları, H; Ardıç, F, Türkiye İçin Sağlık Tezi, İstanbul,
Sorun Yayınları, 1998
Caralis PV, Hammond JS. Attitudes of Medical students, housestaff, and Faculty
Physicians toward Euthanasia and Termination of Life‐sustaining Treatment,
Critical Care Medicine 1992; 20(5): 683‐90.
Cirhinlioğlu, Zafer, Sağlık Sosyolojisi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2001
Coleman, James William, Social Problems A Brief Introduction, Longman, New York,
1998,
Çalışkan, Deniz; Özdemir, Oya; Akdur, Recep, “Abidinpaşa Sağlık Grup Başkanlığı
Bölgesinde Çalışan Hekimlerin Ötanazi Konusunda Bilgi Tutum Davranışları İle
İlgili Bir Çalışma”, Türkiye Klinikleri Tıp Etiği‐Hukuku‐Tarihi, 11(2):91‐101
Ankara 2003
Çınarlı, İnci, Sağlık İletişimi ve Medya, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2008
David, A, “The Role Of Critical Care Nurses In Euthanasıa and Assisted Suicide”, The
New Englan Journal Of Medicine, Vol. 334 No. 21, 1996, 1374‐1379
Deliens L, Mortier F, Bilsen J, Cosyns M, Vander Stichele R, Vanoverloop J, Ingels K,
Bernheim J. [Euthanasia and other medical decisions concerning the end of life in
Belgium: epidemiologic studies] Rev Med Liege. 2001 Jun;56(6):443‐52.
Duyan, Veli, “HIV/’e İlişkin Damgalanma ve Sosyal Destek”, Sağlık ve Toplum, 2001,
1(11):3‐11
Dünya Sağlık Raporu 2005, T.C. Sağlık Bakanlığı, Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi
Başkanlığı, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Dünya Sağlık Örgütü, İngilizce as‐
lından özetleyip çeviren; Uzm.Dr:A.Refik İmamecioğlu, 22 Ağustos 2006
Güvercin, Cemal Hüseyin, “Sosyal Güvenlik Kavramı ve Türkiye’de Sosyal Güvenli‐
ğin Tarihçesi”, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, Cilt 57, Sayı 2,
2004, s. 89‐95
Güzel, Ali, “Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Öngörülen Reform Mevcut Sorunlara
Çözüm mü? http://www.kristalis.org.tr/aa_dokuman/Sosyal_Guvenlik Reformu
Aliguzel.pdf 29,3,2009
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırma‐
sı, 2003 Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı Ana
Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Devlet Planlama Teşkilatı ve
Avrupa Birliği, Ankara, Türkiye.
Harris J. Euthanasia and the value of life. J Keown (ed.) Euthanasia Examined: Ethical
Clinical and Legal Perspectives, Cambridge University Press 1996
Hart, Nicky, The Sociology of Health and Medicine, The Alden Press, Oxford, 1992
131
Illich, İvan, Sağlığın Gaspı, Çeviren: Süha Sertabiboğlu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,
1995
Kaya, Mehmet, “Türk Tıbbı Dünya Tıbbının Neresinde”, Yeni Türkiye, Mayıs‐
Haziran 2001, yıl.7, sayı.39, Sağlık özel sayısı, s.24‐46,
Kayar, Recep, “Taslak Metne İlişkin Eleştiriler: “Sosyal Güvenlik Sisteminde Reform
Önerisi”, Petrol‐İş Sendikal Notlar‐Eylül 2004, S.12 http://sosyalpolitika.
googlepages.com/ssgss.pdf 30,3,2009
Kılıç, Bülent, “Türkiye için Sağlık İnsangücü Planlaması ve İstihdam Politikaları”,
TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007: 6(6), s. 501‐514
Kılıç, Bülent, “Türkiye için Sağlık İnsangücü Planlaması ve İstihdam Politikaları”,
TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007: 6(6), s. 501‐514
Kızılçelik, Sezgin, Türkiye’nin Sağlık Sistemi: Bir Medikal Sosyoloji Denemesi,
Saray Kitabevi, İzmir, 1996
Kurtz and Chalfant, The Sociology of Medicine and İllness, Allyn and Bacon, 1991
Leon‐Guerrero, Anna, Social Problems: community, policy, and social action,
Thousand Oaks : Pine Forge Press, 2005
Mandıracıoğlu, Aliye; Özsoy, Süheyla, “ Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Hemşirelik
Yüksekokulu Son Sınıf Öğrencilerinin Ötenazi Konusuna Yaklaşımları”, Kriz
Dergisi, 3(1‐2) 270‐273
Müftüoğlu, Osman; Göka,Erol; Özbek, Meltem; Kut, Altuğ; Şapçı, Hasan; Cebeci;
Sevsen, “Sağlık Sistemimizin Değişim Zorunluluğu ve Metropol Kentler İçin Yeni
Bir Model Önerisi’, Yeni Türkiye, Mayıs‐Haziran 2001, yıl. 7, Sayı.39, s. 1240‐1265
Naidoo, Jeannie ve Wills, Jane, Health Promotion: Foundations for practice, 2. baskı,
London: Balliére Tindall, 2000, pp.5‐6
Nazlı, Aylin, Hastalık ve Hasta Bedenin Sosyal İnşası: Meme Kanseri Örneği, Güven
Kitabevi, İzmir, 2008
Oral, İlhan, “ABD ve İngiltere Kamu Sağlık Sigortası Programları Üzerine Karşılaştır‐
malı Bir Değerlendirme”, Sosyal Bilimler Dergisi 2002‐2003, cilt 2 sayı 2, 61‐78
Oran , N. T., Şenuzun, F., Toplumda Kırılması Gereken Bir Zincir: HIV/ Stigması ve
Baş Etme Stratejileri. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 2008, 5:1. Erişim:
http://www.insanbilimleri.com 23.12.2008
Oskay, Ülgen, “Medikal Sosyolojide Bazı Kavramsal Açıklamalar”, Sosyoloji Dergisi,
İzmir, E. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayını, Sayı: 4, 1993
Özcan, Burcu & Özel, Çağlar, Kişilik Hakları ‐ Hasta Hakları Bağlamında Tıbbi Müda‐
hale Dolayısıyla Çıkan Hukuki İlişkide Hekimin Hastayı Aydınlatma Yükümlü‐
lüğü ve Aydınlatılmış Rızaya İlişkin Bazı Değerlendirmeler”, Hacettepe Sağlık
İdaresi Dergisi, Cilt:10, Sayı:1 (2007), 50‐73
Özkara, Erdem; Özdemir, Çağlar; Hancı, Hamit; Dalgıç, Mustafa; Civaner, Murat;
Yağmur, Fatih, “Ankara’da Çalışan Hekimlerin Ötanaziye Yaklaşımı”, Türkiye
Klinikleri Tıp Etiği‐Hukuku‐Tarihi, 2002, 11 (2): 91‐101
Öztek, Zafer, http://www.ebto.org.tr/index.php?option=comcontent&task=view&id
=158&Itemid=78 17.6.2008
Parrillo, Vincent N. & John Stımson, Contemporary Social Problems, Boston : Allyn
And Bacon, 1995
132
Pekcan, Hikmet; Uğurluoğlu, Özgür, “Birinci Basamak Tedavi Hizmetleri, Aile He‐
kimliği”, Yeni Türkiye, Mayıs‐Haziran 2001, yıl. 7, Sayı.39, s.817‐844
Rosenau, H. (2008), “Aktif Ötenazi”, Türk‐ Alman Tıp Ceza Hukuku Sempozyumu,
Ankara, 28 Şubat‐01 Mart 2008 (Çev. Erdağ, A.). 1,2).
Sağlık Bakanlığı TSH Gen. Müd. Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Çalışma
Yıllığı‐2004. Yay.No:684, Ankara, 2005
Sağlıkta Dönüşüm T. C. Sağlık Bakanlığı, Ankara 2003,
Scambler, Graham, (1991), “Health and Illness Behaviour”, Sociology As Applied To
Medicine, Edited by Graham Scambler, Kent, Bailliere Tindal, 1991
Scambler, Graham, Sociology As Aplied To Medicine, Bailliere Tindall, Kent, 1991,
SSK (2005), “SSK İstatistik Yıllığı, 2004”.
Sur H, Söylemez D, Güler B, Güngörür B, Ünsalar K, Ustaoğlu M, Erdim R, Hayran O.
“Hekim ve Hastaların Ötenazi Konusundaki Tutumları”, I. Ulusal Sağlık İdaresi
Kongresi, 20‐21 Mayıs 2000, Hacettepe, Ankara
Sur, Haydar ve Şahin, Tahir Kemal, “Sağlık Hizmetlerinin Örgütlenmesinde Bilinmesi
Gereken Bazı Kavram ve Yaklaşımlar” http://www.merih.net/m1/whaysur28.
htm 8,3,2009
Şenatalar, Burhan, “Sağlık Ekonomisine Genel Bir Bakış”, C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi
25 (4), 2003 Özel Eki, 25‐30,
Taş, Cesurhan, “Kamu Sağlık Harcamalarının Durumu, Sorunları, ve Denetimi”, Türk
İdare Dergisi Yıl : 2006 Sayı : 452 Dönem : Eylül, s. 145‐152
TTB. Yeni Bin Yılın Başında Türkiye Sağlık Sektörünün Durumu, 2002, Ankara, 2002
Turner, Bryan S. Medical Power and Social Knowledge, Sage Publications, London,
1995
Türkiye Sağlık İstatistikleri 2006 Yayına Hazırlayanlar Dr. Onur Hamzaoğlu ve Dr.
Umut Özcan, Türk Tabipleri Birliği Yayınları, 2005
Türkiye Ulusal Sağlık Hesapları Hane Halkı Sağlık Harcamaları 2002‐2003 Sağlık
Bakanlığı RSHMB, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Ankara 2006,
http://www.tusak.saglik.gov.tr/pdf/kitaplar/USHHaneHalkiSaglikHarcamalari.p
df 8.3.2009
Uncu, Yeşim; Akman, “Mehmet, Sağlığa Biyopsikososyal Yaklaşım”, Aile Doktorları
İçin Kurs Notları, T.C. Sağlık Bakanlığı, Ankara, 2004
Ünal, Serhat; Güven, Gülay Sain, “HIV/; Dünyada ve Türkiye’de Son Durum”, Yeni
Türkiye, Temmuz‐Ağustos 2001, Yıl.7 Sayı, 39, 975‐ 982
http://tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=6&ust_id=1 8.3.2009
http://www.hips.hacettepe.edu.tr/uaop_ankara/ozet_rapor.pdf 4.6.2009
http://www.saglik.gov.tr 22.12.2008
http://www.saglik.gov.tr/istatistikler/temel2005/tablo‐2‐3‐4.htm 27.3.2009
http://www.saglik.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF71BE64510F6C8BC9
896F9EC5A003E1BC 22.12.2008
http://www.tusak.saglik.gov.tr/pdf/kitaplar/USHHaneHalkiSaglikHarcamalari.pdf
8.3.2009
133
Bölüm 5
Cinsiyet Eşitsizliği Sorunu
Arş Gör. Meral Timurturkan*
GİRİŞ
Kadının tarihi, eşitsizlikler üzerine kurulan bir tarihtir. Bu tarih buyunca dişi‐
lik ve erillik gibi zıt karşıtlıklar yaratılarak, kadının cinsiyetine olumsuz an‐
lamlar yüklenmiştir. Bu anlamların izlerine gerek mitolojik öykülerde gerekse
ünlü filozofların düşüncelerinde rastlamak mümkündür.
Kadının cinsiyetine ilişkin olumsuz düşünceler Antik yunandan günü‐
müze kadar uzanır. Antik yunanda erkeklik, etkin belirlenmiş formla, kadın‐
lık da edilgen, belirlenmemiş maddeyle tanımlanır. Bu anlayış yunanlıların
üremeye ilişkin düşüncesiyle daha da pekişir. Bu düşünceye göre baba, temel
üretici ve üreme gücünün temelidir. “Anne ise belirlenmemiş ve sadece belir‐
lenmiş olan babanın gücünü kabullenen, onun ürünü olan şey, besleyendir”
(LLOYD, 1996: 24). Böylelikle erkek asıl doğurganlığın ve üretkenliğin kayna‐
ğı olarak görülmekte, kadın ise erkeğin gücü iktidarı üzerinden tanımlanmak‐
tadır. Benzer fikri Aristo da benimseyerek kadın ve erkek bedeninin birbirin‐
den farklı olduğu ve bu farkın doğal eşitsizliği beraberinde getirdiğini söyle‐
mektedir.
*
E‐mail: meralgulkaya@akdeniz.edu.tr
135
Aristo’ya göre kadın ve erkek bedeni birbirinden farklıdır. Kadın bedeni
maddeye erkek bedeni ise forma karşılık gelir. Forma tekabül eden erkek,
kendi formunu kadına dayatır. Bu dayatma formun maddenin üzerindeki
tahakkümü çerçevesinde sürer. Her türlü güç ve iktidarın sahibi olan erkek
kadının hem bedenini hem ruhunu yönetir. Çünkü Aristo’ya göre yönetim
becerisine doğuştan sahip olan erkek, karısını bir devlet adamı gibi, çocukla‐
rını da bir kral gibi yönetir. Her ne kadar devlet yönetiminde yönetilen ve
yönetenin yer değiştirmesi söz konusu olsa da, erkek ile kadın arasındaki
yöneten‐yönetilen ilişkisi süreklidir. Aristo’ya göre “bir erkeğin huyu ve cesareti
bir kadınınkinden farklıdır. Eğer bir erkek cesur bir kadından daha cesur değilse kor‐
kak olduğu kabul edilir. Erkeğin ev idaresi kadınınkinden farklıdır; erkeğin görevi
getirmek, kadınınki korumaktır” (Rosen ve Wolf, 2006, 58–59). Yine Descartes’in
bedenle aklı birbirinden ayırarak aklı egemen konuma getirmesi, erkeğin
akılla, kültürle, kadının ise doğayla, bedenle özdeşleştirilmesini beraberinde
getirdi. Bu düşünce de erkeği, akıl sahibi olarak kadından üstün görmektedir
(Çabuklu, 2006: 42).
Ataerkil düşünce yapısının en derin izlerini taşıyan Aristo’dan günümü‐
ze kadının yazgısı değişmemiştir. Kadının kaderi erkeğin tahakkümü altında
varlığını sürdürmek olmuştur. Reed’e (1981: 171) göre erkeklerin bedensel
gücü kadınlardan üstün görülüp, “erkeklik” ve “dişilik”e karşı yapay bir tavra
girilmiştir. Bu tavır erkeğin gücünü ve iktidarını pekiştirmektedir. Kadın
erkek ilişkilerinde erkeğin üstünlüğünü hemen hemen her toplumda görmek
mümkündür. Kadının yazgısı toplumsal olarak kurumsallaşmış cinsiyetinde
yatmaktadır. Bu yazgı onu erkekten aşağı kılarak, kamusal alandan dışlayıp,
özel alana hapsetmektedir. Böylelikle toplumsal cinsiyet eşitsizliği pekiştiril‐
mektedir.
Cinsiyet eşitsizliği küresel bir sorundur. Hemen hemen her toplumda bu
eşitsizliğe çeşitli boyutlarıyla rastlamak mümkündür. Fakat günümüz top‐
lumlarında, gelişmiş bölgeler cinsiyet eşitsizliği konusunda ciddi adımlar
atmış, belli politikalarla bu sorunu azaltmaya çalışmıştır. Gelişmemiş bölge‐
lerde ise bu konu hala çözüm bekleyen, önüne geçilmesi gerek bir sorun ola‐
rak gündemdeki yerini korumaktadır. Birçok ülkede kadına yönelik gelenek‐
sel bakış açısının, dinin, kültürel değerlerin etkisi sorunun bir sosyal problem
olarak ele alınması ve soruna çözüm üretilmesini engellemektedir.
136
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
“Toplumsal Cinsiyet” ve “Cinsiyet” Kavramı

Toplumsal cinsiyet (gender), kadın ve erkekler için toplumsal olarak oluştu‐
rulmuş roller ve öğrenilmiş davranış ve beklentilere işaret etmek için kullanı‐
lan bir kavramdır (Ecevit, 2003: 83). Cinsiyet (sex) ise kadın ve erkeğin biyolo‐
jik farklılıklarını ifade eder. Bu sözcük Latincedeki Sexus’dan türetilmiştir ve
Segmient’in (bölüm, parça) kökü sec, seco ile ilgilidir. Gramatik olarak sözcük
eril ya da dişil sözcükleriyle birlikte kullanılmak zorundadır (İllich, 1996: 26).
Cinsiyet kavramı kısacası kişinin kadın ya da erkek olarak gösterdiği genetik,
fizyolojik ve biyolojik özellikleri göstermek için kullanılır. Simone de
Beauvoir’a toplumsal cinsiyetin, cinsiyetten farklılığını “İkinci Cins” (The Second
Sex) adlı çalışmasında kadın olarak doğulmaz, kadın olunur diyerek özetle‐
yip, kadın ve erkek arasındaki fiziksel farklılıkların ancak toplumsal düzlem‐
de anlam kazandığını ifade etmektedir. Düşünüre göre Kadın ve erkek ara‐
sındaki farklılıklar, biyolojik özelliklerle açıklanabilir ama belirlenemez
(Humm, 2002: 66). Toplumsal cinsiyet bir yandan kadınlık kimliğini inşa
ederken öte yandan da erkeklik kimliğini de inşa eder. “Kadınlık” nasıl bir
toplumda biyolojik cinsiyetin ötesinde çok farklı anlamları ifade etmekse,
“erkeklik” de aynı düzlemde belirli anlamlar taşır. “Erkeklik”, bir biyolojik cin‐
siyet olarak erkeğin nasıl düşünüp, duyup, davranacağını belirleyen, ondan
salt erkek olduğu için beklenen rolleri tutum alışları içeren pratikler toplamı‐
dır” (Atay, 2004: 14). Atay’a göre “erkeklik” kadın kimliğinden farklı olarak,
bir iktidar pratiği olarak kurumsallaşır ve bu kurumsallaşma sürecinde “ka‐
dınlık” iktidarın nesnesine dönüşür.
Connell de “dişilik” ve “erkeklik” gibi ayrımların tamamıyla üreme siste‐
minde ortaya çıkan biyolojik kategoriler olduğunu belirtmektedir. Bu biyolo‐
jik kategoriler sadece insanlarda değil aynı zamanda, hayvanlar ve bitki türle‐
rinin birçoğunda gözlenmektedir (Connell, 1998: 100). Connell’e göre üreme
ikiliği, gündelik yaşamda toplumsal cinsiyet ve cinselliğin mutlak temeli ol‐
duğu kabul ediliyor. Bütün kültürler için bunun doğru olduğu söylenmese
de, Batı kültüründe toplumsal cinsiyet ilişkilerinin biyolojik bir temele dayan‐
dırılarak açıklanması yaygın bir gelenektir. Bu biyolojik temelli açıklamalar
kadın ve erkeğin doğasının birbirinden farklı olduğu savına dayanan cinsel
politikalarda da kendini gösterir. Bu biyolojizmin ağırlığı psikanalitik ve fe‐
minist açıklamalarda kendini göstermektedir. “Kadınlık” ve “erkeklik” gibi
biyolojik kategorileri yani bedene ait biyolojik özellikleri bütün toplumsal
ilişkilerin temeli olarak görmek yanlıştır. Connell’e göre toplumsal pratik ve
biyoloji arasında güçlü bir bağ olduğu yadsınmaz bir gerçektir. Fakat bu ba‐
ğın niteliği doğal farklılık teorisyenlerinin savunduğundan farklıdır.
137
Judith Butler ise toplumsal cinsiyetin kadını tanımlamada önemli bir unsur
olduğunu savunarak, toplumsal cinsiyetin dışında bir cinsiyet kavramı olmadı‐
ğını, yalnız toplumsal cinsiyet olduğunu öne sürmektedir. Butler, ‘kadın’ kate‐
gorisini feminist kuramcılar için temel bir sorun olarak belirler. Kadın olmak
farklı kültürlerde farklı anlamlara gelir (Schroeder, 2007: 72). Butler’e göre
cinsiyet inşa edilmiş ve varlığımıza işlenmiş bir kurgudur. “Cinsiyetli olmak bir
dizi toplumsal düzenlemeye tabi olmaktır. Bu düzenlemeleri yöneten yasa hem insa‐
nın cinsiyetini, toplumsal cinsiyetini ve hazlarını biçimlendiren bir ilke gibi hem de
kişinin kendisini yorumlamasının ilkesi gibi işler” (Direk, 2007: 24).
Foucault da cinsiyet kavramını iktidar ilişkilerine göre tanımlar. Ona gö‐
re cinsiyet, yapay ve kurgusal olanı bir arada taşır. Bedenlerimiz söylem ve
iktidar ilişkileri bağlamında cinsiyetli bedenlere dönüşür (Direk, 2007: 71). Bu
düşünce cinsiyetin verili bir özellik olmadığı yapay bir kategori olarak sunul‐
duğunu savunur. Bedenlerimizin cinsiyetli bedenlere dönüşmesi, biyolojik
özelliklerin çok ötesinde söylem tarafından belirlenen özelliklerden kaynak‐
lanmaktadır.
Toplumsal cinsiyet, “kadınlık” “erkeklik” gibi kimlikleri inşa ederken kadın
ve erkeğe özgü rolleri de beraberinde getirmektedir. Kadınlık ve erkeklik
kalıpları, bizi basitçe birbirimizden farklılaştırmakla kalmaz, aynı zamanda
toplumsal kaynaklara erişimimizi de büyük ölçüde etkiler. Yani, kaynakların
bölümünde cinsiyet, önemli bir faktördür (Sabcar, vd., 2006: 12).
Cinsiyet Rolleri
Kadın ve erkeklerin sosyalizasyon süreci birbirinden farklı şekilde ger‐
çekleşir. Bu süreçte cinsiyet rollerine ilişkin kadın ve erkekten beklentiler olur.
Cinsiyet rolleri kavramından; bir kültürde kadın ve erkeklerin cinsiyetlerine
uygun sayılan davranış beklentilerini anlıyoruz. Bir başka ifade ile “her toplu‐
mun “kadına özgü” veya “erkeğe özgü” özellikler olarak tanımladıkları kalıp yargıları
vardır. Cinsiyet rolleri, kişilerin bilinçli veya bilinçsiz olarak kendilerini belirli bek‐
lentilere cevap verecek şekilde ayarlamalarına yol açar, belirli baskı yaratır”
(Kandiyoti, 1982: 320). Connell’e (1998: 78) göre toplumsal cinsiyet uyarlamala‐
rının çoğu farklı tipte olmaktadır. Bu uyarlamaların ana fikri ise erkek ve
kadın olmanın anlamı, kişinin cinsiyetiyle belirlenen genel bir rolün canlandı‐
rılmasıdır. Buna bağlı olarak iki cinsiyet rolü gelişir; bunlar “erkek rolü” ve
“kadın rolü”dür. Bu roller daha çok eril rol ve dişil rol diye de kullanılmakta‐
dır.
Coleman ve Cressey’e (1999: 318) göre kültürel yaşamımız için gerekli
olan şeyleri ‐gelenekleri, alışkanlıkları, değerleri, nasıl konuşacağımızı ve
düşüneceğimizi‐ toplumsallaşma süreci içinde öğreniriz. Toplumsal cinsiyet
de bu sürecin bir parçasıdır; üyesi olduğumuz cinsiyetten beklenilen tutum
138
ve davranışlar bu dönemde şekillenir. Cinsiyetle ilgili basmakalıp uygulama‐
lar çocuğun doğumuyla başlar: Erkek çocuklar mavi, kız çocuklar ise pembe
battaniyeye sarılır. Cinsiyetler arası farklılıklar yatak odalarının dekorasyo‐
nunda ve oyuncaklarda da kendini gösterir. Kadın, yaşadığı sosyalizasyon
süreci boyunca, toplumsal cinsiyet rollerine ait kavramlaştırmalarının (anne‐
lik, kadınlık, kendine eşine ve çocuklarına adama‐erkeklik, aileyi geçindirip
koruma) etkisinde kalır. Aile, okul, geniş sosyal çevre ve kitle haberleşme
araçları toplumsal cinsiyet rollerini aşılar. Toplumsal cinsiyet rollerinin kaza‐
nıldığı en önemli yer ailedir. Kadının eve bağlılık ve annelik, erkek için ev
reisliği ve erkek olarak evin diğer üyelerinden “sorumlu” olma anlayışı, aile
içinde kazanılır. Yaşam boyu bu roller kendilerine benimsetilir ve roller hatır‐
latılır (Ecevit, 1993, Aktaran: Ersöz, 1999: 29).
Toplumsallaşma sürecinde kadına yüklenen cinsiyetçi roller, kadının
meslek seçimine, sosyal ilişkilerde güç dengelerine, işvereninin tutumuna,
aile içi otorite ilişkilerine, kadının evlilikteki statüsüne vb. etkenlere yansır.
Kadının cinsiyetine ilişkin olumsuz kalıp yargıları sosyal yaşamda ayrımcılık‐
la somutlaşır. Bu da kadının ekonomik, sosyal ve politik olarak erkekten daha
aşağı konumda olmasına yol açar.
Ataerkillik (patriarka)
Kadının konumunu ve yaşamın her alanında uğradığı ayrımcılığı anla‐
mak için ataerkillik kavramının da üzerinde durmak gerekmektedir. Ataerkil‐
lik kavramı erkek otoritesine dayanan sosyal örgütlenmeye işaret eder. Daha
açık bir ifade ile babanın otoritesine, iktidarına dayanan bir yönetim, bir ta‐
hakküm ilişkisidir. Kavram feministler tarafından erkeklerin kadınlar üzerin‐
deki her tür fizikisel, politik ve ideolojik hâkimiyetini anlatmak için kullanıl‐
mıştır. Kavram özelde egemen toplumlarda kadınları baskı altında tutan ve
güçsüz kılan sosyal politik yapılar, kültürel kurumlar ve güçleri ifade eder
(Slattery, 2007: 139). Türkçe sözlük ise ataerkillik kavramını “soyda temel olarak
babayı alan ve ailede çocukları baba soyuna mal eden topluluk durumu, pederşahilik”
olarak tanımlar (Kızılkaya, 2004: 18). Babanın otoritesine dayanan ataerkillik
bütün toplumsal ilişkilerin içine sızarak erkek egemenliğini ön planda tut‐
maktadır.
TEORİK YAKLAŞIMLAR
İşlevselciler çağdaş cinsiyet rollerini tarihsel değişimler bağlamında tar‐
tışmaktadır. Geleneksel olarak cinsiyet rolleri cinsler arasındaki biyolojik
farklılıktan kaynaklanmaktadır. Farklılık kadın ve erkek rollerini ayrıştırır,
kadının ilk görevi çocuk büyütmek, erkeğin ise ekonomik olarak gelir sağla‐
139
maktır. Bu rollerdeki farklılık endüstri devriminin ortaya çıkmasıyla değişir.
Bu süreçte doğum kontrol yöntemi gelişmiş, çocuk ölüm oranları azalmış,
böylelikle kadınlar sadece çocuk bakımından sorumlu olmaktan çıkmıştır.
Erkeğin iş tipleri ve çalışma alanı değiştiği gibi kadınınki de değişmeye baş‐
lamıştır (Coleman, 1998: 205).
Cinsiyet rollerine ilişkin görüşleriyle işlevselci yaklaşım içinde en çok tar‐
tışılan ve eleştirilen düşünürlerden biri olan Talcott Parsons, toplumdaki iliş‐
kileri, anlamsal ilişkiler ve araçsal ilişkiler diye ikiye ayırarak bu rolleri cinsi‐
yet rollerinin temeline indirger. Düşünüre göre modern toplumda anlamlı ve
araçsal roller olmak üzere iki tür ilişki mevcuttur. Kadın toplum içinde an‐
lamlı rolleri yerine getirirken, erkeklerde araçsal rolleri yerine getirir. Araçsal
liderlik rolünün, aile şöhretinin ve gelirinin dayandığı eş‐baba’ya verilmesi
gerekirken, bunun gibi babanın, meslek sorumlulukları yüzünden, çocukların
toplumsallaştırılmasında anlamlı liderlik rolünün anne tarafından yürütül‐
mesi gerekir (Parsons, 1959: 422–423, Aktaran: Wolf&Wallace, 2004: 38). An‐
lamlı rollerden anlaşılması gereken, çocuk doğurma, çocuğun bakımı, bes‐
lenmesi ve ev işleridir. Araçsal rol ise erkeğin dışarıda çalışması ve para ka‐
zanmasıdır. Eğer kadın ev dışında çalışmaya başlar ve statüsü kocasından
yükselirse bu durum evliliği tehdit etmeye başlar. İşlevselcilere göre böyle bir
durum karşısında eşler arası rekabet artacaktır.
Feministlere göre, Parsons’ın ailedeki bu iş bölümünün pozitif işlevleri
ile ilgili ifadeleri, mevcut sistemin devam ettirilmesini haklı çıkarma çabasın‐
dadır. Feministler, Parsons’un cinsiyeti toplumsallaştırma kuramını, her iki
cins için de baskıcı diye eleştirirler (Wolf ve Wallace, 2004: 38).
Kısacası Parsons kadını geleneksel rolleri çerçevesinde ele alır. Statüsünü
kocasına göre belirler. Ona göre kadının görevi sadece ev işleri ve annelik
rolüdür. Parsons’ın kuramında rol ayırımlaşması belirgin bir şekilde yer al‐
maktadır.
Feminist Yaklaşım
Feminizm genel olarak kadınlar ve erkekler arasında süregelen ayrımcı‐
lığa karşı çıkarak, iki cins arasında siyasal, ekonomik ve toplumsal eşitliği
savunan görüştür (İmançer, 2002: 151). Hartmann’a (2006: 4) göre Feminist
yaklaşım “kadınlarla erkeklerin cinsel eşitsizliğinin, erkeklerin kadınlar üzerindeki
egemenliğinin sebeplerine yönelmiştir”. Feminist kuramın başlıca odağını ya da
konusunu cinsiyet teşkil etmektedir. Feminist Bilinç ise kadınların ezilen bir
gruba mensup olduklarının ve dolayısıyla haksızlığa uğramış olduklarının
farkına varmalarını ve bu haksızlığın doğal değil de toplumsal/kültürel bir
olgu olduğunu kavramalarını içerir (Berktay, 2004: 4). Feminist yaklaşım
kendi içinde çeşitli kollara ayırarak, kadın soruna ilişkin farklı açılımlar ge‐
140
tirmektedir. Bunların başında Liberal feminizm, Radikal feminizm, Sosyalist
feminizm, Marksist feminizm gelmektedir.
Tarihsel olarak feminist hareketin öncülerinden olan Liberal feminist an‐
layış, kadının özel alan ile sınırlı kalmasına karşı çıkarak, birey olarak kendini
geliştirecek potansiyele sahip olması gerektiğini savunmaktadır. Bu anlayış
erkeklerin sahip olduğu sosyal, ekonomik ve siyasal ayrıcalıkların ortadan
kalkması gerektiğini savunarak, erkeklerin sahip olduğu haklara kadınların
da sahip olması gerektiğini savunmaktadır. Liberal feministlerin en önemli
savunucularına baktığımızda ise; Wollstonecraft, Wright ve Grimke görmek‐
teyiz. Wollstonecraf’ın savunduğu temel düşünceye göre kadınlar gerçek
anlamda bir eğitime sahip olup, eleştirel düşüncelerini geliştirirlerse, kendi
durumu hakkında net ve akılcı düşünebilecek, köle olmaktan kurtulabilecek‐
tir (Donovan, 2007: 32). Wright’e göre ise kadınların bağımlılığının ardında
din önemli bir yer tutar. Kadınların bağımlı olmalarının toplum için faydalı
olduğu görüşünü de eleştirerek, kadını itaat kılan, bağımlılıklarını destekle‐
yen bu görüşün olduğunu savunur. Grimke de, Wollstonecraft ve Wright gibi
kadının kurtuluşu için eleştirel düşünmenin faydasına inanmıştır. Grimke,
kadınlık sorununu kadınların dış görünüşleriyle birlikte eleştirir. Birçok ka‐
dının giyimindeki hafif meşrepliğin, onların ahlaklı ve erdemli varlıklar ola‐
rak ciddiye alınmasını engellediğini belirtir. Grimke, kadınların özel alana ait
oldukları ve kamusal sorunlarla ilgili akılcı düşünmelerinin uygunsuz olduğu
fikrine karşı çıkarak, kadınları ve erkekleri, kamusal ve özel alana yerleştir‐
menin geleneklerin keyfiliği ile ilgili olduğunu savunur (Danovan, 2007: 35–
38).
Marksist feministlere göre kadınlar toplumda temel üretici ama ikincil
tüketicilerdir. Kadınlar aile içi ve çevresinin kullanım değerinin üretiminden
sorumlu olan temel sosyal sınıftır. Dolayısıyla kadının ezilmesi toplumun
sınıflara bölünmesi, özel mülkiyetin gelişmesinden ileri gelir. Kadının özgür‐
leşmesi çocukların bakımı dâhil olmak üzere, tüm ev işlerinden kurtulmasın‐
da yatar. Bu ise ev işlerinin sosyalleşmesinden geçer (Işık, 1998: 43).
Radikal feminist yaklaşım ise kadının ezilmesinin kaynağının, ekonomik
sistem olmadığını, toplumsal cinsiyet olduğunu öne sürerek Marksist yakla‐
şımdan ayrılır. Yani eşitsizliğin temeli kapitalizm olmayıp, ataerkilliktir. Ra‐
dikal feministlerden olan Firestone’a göre, kadınların erkekler tarafından
baskı görmesi, kadının bir nesne olarak düşünülmesi ve bu şekilde davranıl‐
ması, kadın ile erkek arasındaki biyolojik farktan kaynaklanmaktadır (Işık,
1998: 47). Kadının ataerkil ilişkiden kurtuluşunu sadece ekonomik koşullar ve
yapıda meydana gelecek değişikliklerde görmeyen radikal feminizm, kamu‐
sal alan ile bireysel alanı birleştirmeye çalışır. Bu çalışmalarda da dil ve ataer‐
141
killik arasında ilişki kurulur. Kadın kültürü içinde kadınların kendi dil form‐
larını ve anlamlandırmalarını kurmaları gereğine dikkat çekilir.
Sosyalist feministler, kadının ezilmesini, ataerkil ilişkiler ve kapitalizmin
bir özelliği olarak birlikte tartışırlar. Kadınların ezilmesinin nedeni ataerkillik,
ataerkil aile ve hatta ataerkil kapitalist düzendir. Sosyalist feministler kadının
biyolojisinin rolünü, var olduğu tarihsel koşullar ve toplumsal durumlar için‐
de değerlendirirler. Refah devletinin olumsuz yanlarını eleştirirken; sağlık,
konut, eğitim, iş güvenliği, çocuk bakımı hizmetleri gibi alanların kadın lehi‐
ne iyileştirilmesini talep ederler (Kara, 2006: 8).
Çatışma teorisyenlerine göre baskı ve sömürü evrensel bir problem oldu‐
ğundan kadınlara karşı uygulanan önyargı ve ayırımcılığa da şaşırmamak
gerekir. Erkekler kendi güç ve otoritelerini kurumsallaştırarak, kadınları aşağı
konuma iterler. Erkekler toplumda hem otorite hem de ekonomik bakımdan
kadından üstündür. Erkekler sahip oldukları bu avantajları kadınların aley‐
hine kullanmakta, onlara düşük ücret vererek, dışlayarak, onları ekonomik ve
politik güçten uzaklaştırarak üstünlüklerini kurumsallaştırmaktadır. Erkekler
sadece ekonomik alanda kadını sömürmekle kalmazlar aynı zamanda aile içi
rollerinden de bir sömürü sağlarlar. “İyi kadın” kurallara uyan, kocasına
hizmet eden kadındır (Coleman, 1998: 206).
Çatışmacı yaklaşımın önde gelen temsilcilerinden olan Marx kadın soru‐
nunu ekonomik yapıya bağlar. Marksist analizde kadın sorunu üç temel şekle
dayanır. Bu üç temel dayanağın hepsi de kadınların ezilmesini, üretimle olan
ilişkisi bağlamında ele alır. Kadınlar işçi sınıfının bir kesimi olarak tanımlanır,
kadınların erkeklerle ilişkisi, işçilerin sermaye ile ilişkisi bağlamında ele alı‐
nır. Birinci temel dayanağı savunan Kautsky ve Lenin dâhil olmak üzere er‐
ken dönem Marksistler’e göre, kapitalizm bütün kadınları ücretli işgücüne
katmış ve bu süreçte cinsiyete dayalı işbölümünü yok etmiştir. İkinci olarak,
çağdaş Marksistler kadınları kapitalizmde, gündelik hayatın analizine dâhil
etmişlerdir. Hayatımızın her yönü kapitalist üretim sistemi içinde şekillen‐
mekte ve yeniden üretilmektedir. Üçüncüsü ise Marksistler, ev işine ve ev
işinin sermayeyle ilişkisine odaklanmışlardır (Hartmann, 2006: 5).
Birinci grup içinde yer alan Engels’e göre kapitalist toplumda, kadın er‐
kekten daha aşağı konumdadır. Bunun nedeni ise özel mülkiyet ve kapitalist
üretimin doğasında olan sömürü ilişkisidir. Engels kadınların kontrol altına
alınmasını, kadınların ezilmişliğini kapitalist sisteme bağlayarak, sanayileş‐
menin erkeği evin dışarısına ittiğini, çocukları esir aldığını ve kadınları eko‐
nomik açıdan erkeğe bağımlı hale getirdiğini savunmuştur (Parrillo, vd.,
142
1996: 314). Düşünüre göre kadınların işgücüne katılması, onların kurtuluşu‐
nun anahtarıdır.
İkinci grup Marksistler’e göre ise kapitalizm, kadın ve erkekleri aynı de‐
recede işgücüne dâhil etmemiş, bir yanda yuva, aile ve kişisel hayat, öte yan‐
daysa işyeri olmak üzere bir ayrım yaratmıştır. Bu grup içinde yer alan
Zaretsky’ye göre cinsiyetçilik kapitalist toplum içinde ücretli işle evde işin
ayrılmasıyla daha çok tehlikeli hale gelmiştir. Kadınların daha çok ezilmeleri‐
nin kaynağı ücretli işgücünün dışında yer almalarıdır. Çünkü kapitalist sis‐
tem bir yandan ücretli işgücüne ihtiyaç duyarken öte yandan evde çalışacak,
ücretli işgüçlerini yeniden üretecek, işçilere evde hizmet edecek, ücretsiz iş‐
gücüne ihtiyaç duyar. Burada kadınlar erkekler için değil sermaye için emek
harcarlar. Dolayısıyla sorunun kaynağı sermaye olduğundan erkekler ve ka‐
dınların birbiriyle değil, sermaye ile mücadele etmeleri gerekir. Fakat
Zaretsky, cinsiyetçiliğin kapitalizmden önce var olduğunu savunan feminist
görüşe katılmakla birlikte, cinsiyetçiliğin kapitalist toplumda daha belirgin
hale geldiğini savunmaktadır (Hartmann, 2006: ss.).
Üçüncü grup Marksistler ikinci grupla benzer görüşler paylaşarak kadını
sermaye ile ilişkisi bağlamında ele almaktadır. Kadınlar ücretli emeğin yanı
sıra, ücretsiz aile işçisi olarak ekonomik sistem içinde yer almaktadır. Ev içi
üretimin de ücretli olması gerektiğini savunan Dalla Costa’ya göre kadınların
ücret talep etmesi yaptıkları işin önemine ilişkin bilinçlerini yükseltir. Kadın‐
lar stratejik bir öneme sahiptirler, çünkü ev işi sermaye açısından bir gerekli‐
liktir (Hartmann, 2006: ss.).
CİNSİYET AYRIMCILIĞININ TARİHSEL GELİŞİMİ
Dünyada kadının konumuna tarihsel perspektifte bakıldığında dönemden

döneme, toplumdan topluma değiştiği görülür. Kesin bilgiler olmamakla
birlikte insanlık tarihinin ilk gelişim aşaması olarak kabul edilen, avcı ve top‐
layıcı toplumlarda cinsiyete dayalı eşitsizliğin değil de cinsiyete dayalı iş bö‐
lümünün varlığından söz edilir. Tayanç ve Tayanç’a göre bu toplum tipinde
“Üst yapı” kavramının günümüz insanında yaptığı çağrışımların hiçbir izine
rastlanmaz. Çünkü Devlet, aile, hukuk, din, vb. kavramlar ilk insanlar için
anlamsızdır; toplum sınıflara bölünmemiştir, her şey ortaktır, kararlar da hep
birlikte alınmaktadır. Kadın erkeklerle tam bir eşitlik içinde ortak yaşamdaki
yerini almıştır. Avlanmak genellikle erkeklerin işidir, ama gerektiğinde kadın
da avlanır, kadınların işi olan bitki toplamaya gerektiğinde erkek de katılır.
Günümüzde, bir takım kadın‐erkek eşitsizliği savunucularının savları olan,
kadın ile erkeğin fiziksel farklılığı, o zamanlarda böylesine önemli değildi.
“Anatomi kadın için bir yazgı değildi” (Tayanç ve Tayanç, 1981: 21). Kadının
143
yazgısı anaerkil bir toplum yapısından ataerkil bir toplum yapısına geçişle
değişir. Bu geçişin temel sebebini Marx ve Engels şöyle açıklamaktadır:
“ilkel toplumlarda kadın ve erkek arasında cinsiyete dayalı bir işbölümü

mevcuttu. Ev ile ilgili her şey kadından sorulurken ev dışı alan ise erkeğin
sorumluluğundaydı. İnsanoğlunun yerleşik hayata geçmesiyle ev dışı
alanda bir artı değer oluştu ve bu durum ekonomik olanakları elinde bu‐
lunduran erkeği güçlendirirken kadını toplumda ikincil bir konuma itti.”
(İmançer, 2002: 154).
İki düşünür, eşitsizliğin temelini özel mülkiyetin ve artı değerin ortaya

çıkmasına bağlamaktadır.
Tarım devrimi kadın ve erkek arasındaki eşitsizliğin ortaya çıkmasında
ve pekişmesinde etkili olmuştur. Devrim, beraberinde yeni üretim tarzı, yeni
üretim araçları getirmiştir. Büyük ölçüde kadının emeğine ve deneyimine
dayanan üretim el değiştirdi, böylelikle tarımsal üretimi yapan kişi olarak
erkek, kadının yerini aldı; ufak bahçelerin yerine tarla geçti, kadının çapası
yerini erkeğin sapanına bıraktı (Childe, 1964: 102–121, Aktaran: Michel, 1988:
35). Her türlü faaliyetin merkezinde yer almaya başlayan erkekler için fiziksel
güç ve buna bağlı biyolojik farklılıklar büyük önem taşımaya başladı.
Engels’in ifadesiyle Özel mülkiyetin ortaya çıkması, ekonomik faaliyetin
erkek egemenliğinde sürmeye başlaması ve artı değerin pazardaki yerini al‐
maya başlaması ile birlikte Analık hukukunun sonu oldu.
Engels bu durumu şöyle açıklar;
“Analık hukukunun yıkılışı, kadın cinsinin büyük tarihsel yenilgisi oldu.

Evde bile, idareyi elde tutan erkek oldu; kadın aşağılandı, köleleşti ve erke‐
ğin keyif ve çocuk doğurma aleti haline geldi. Kadının, özellikle yunanlıla‐
rın kahramanlık çağında, sonra da klasik çağda görülen bu aşağılanmış du‐
rumu, giderek süslenip püslendi, aldatıcı görünüşlere sokuldu, bazen yu‐
muşak biçimler altında saklandı, ama hiçbir zaman ortadan kaldırılmadı”
(Engels, 1977: 79).
Cinsler arasındaki eşitsizlik sanayi devrimi ile birlikte doruk noktasına

ulaştı. 17. ve 18. yüzyılda yaşanan büyük gelişmelerle birlikte, uzunca bir süre
egemen olan feodal ekonominin yerini sanayi ekonomisi aldı. İlk olarak İngil‐
tere’de, 18. yüzyılın II. Yarısında ortaya çıkan ve dünya tarihinde hızlı geliş‐
melere yol açan Sanayi devrimi, sadece endüstri alanlarında değişimlere ne‐
den olmamış aynı zamanda sosyal ve siyasi yapılarda değişimlere yol açmış‐
tır. Bu gelişmelerin sonucu tarım toplumunun yerini sanayi toplumu almış,
toplumsal yapı git gide karmaşıklaşmaya başlamıştır. Sanayi devrimi ile be‐
144
raber bireysel üretimden kitlesel üretime geçilmiş, toplumda yeni sosyal sınıf‐
lar ortaya çıkmıştır. Bu duruma koşut olarak kadınların durumu git gide daha
da kötüleşmiş, kadın işgücü, ağır koşullar altında sanayileşmenin yaşandığı
ilk dönemde istihdam edilmiş, aynı zamanda ev sorumluğu yüklenmiştir.
Kadınların giderek daha çok üretime katılmaları, sömürüldüklerinin,
hem de bu sömürünün ikili olduğunun bilincine varmalarına yol açmıştır. İlk
“kadın hakları” savunucularının kapitalist toplumlarda ortaya çıkmış olması
bir rastlantı olmasa gerek (Tayanç ve Tayanç, 1981: 187).
Kadınların durumu dünya üzerinde her geçen gün daha da kötüye git‐
ti. Kadınlar bu durum karşısında seslerini yükseltmeye başladı. Feminist ha‐
reketlerin tüm dünya üzerinde örgütlenmesiyle kadın‐erkek arasında eşitlik
mücadeleleri verilmeye başlandı. 19. yüzyılda başlayan feminist hareketleri
kadın hakları konusunda günümüze kadar mücadelelerini sürdürdüler.
ÖZEL VE KAMUSAL ALANDA CİNSİYETE DAYALI AYRIMCILIK
Cinsler arası eşitsizlik günümüzde önemli bir sorun olarak varlığını sürdür‐
mektedir. İki cins arasındaki eşitsizlik siyaset, eğitim, ekonomik faaliyetler,
aile içi roller gibi birçok farklı alanda kendini göstermektedir. Bu farklı düz‐
lemlerde ortaya çıkan eşitsizliklerin izlerini gerek gelişmiş gerekse gelişmekte
olan ülkelerde görmek mümkün. Kadın ve erkek arasındaki eşitsizlik geliş‐
mekte olan ülkelerde daha belirgindir. Cinsiyet rollerine ilişkin geleneksel
bakış açıları kadını özel alana hapsetmekte, kamusal alanı erkeğin hâkimiye‐
tine bırakmaktadır. Erkek, Kamusal alanda kadını yönettiği gibi, özel alanda
da idareyi elinde tutmaktadır.
Cinsiyet eşitsizliği sadece yerel bir sorun değil, küresel bir sorundur.
Kadının statüsü ülkeden ülkeye değiştiği gibi, aynı ülke içinde bölgesel olarak
da farklılık göstermektedir. Cinsiyet eşitsizliğinin küresel bir özellik taşıması,
sorunun sosyal problem olarak ele alınmasına, tanımlanmasına neden olmak‐
tadır. Aşağıda kadına ilişkin çeşitli göstergelerle, eşitsizliğin hangi düzlem‐
lerde ortaya çıktığı analiz edilmeye çalışılmaktadır.
Siyaset
Günümüzün siyasi yapısı eşitsizlikler üzerine kurulan bir yapıdır. Bunun
en temel nedenlerinden biri kadının bu yapı içindeki temsil sorunudur. Kadı‐
na yüklenen cinsiyetçi roller, kadının kendini bu alan içinde ifade etme soru‐
nunu beraberinde getirmiştir.
Türkiye’de Cumhuriyet dönemine kadar kamusal alanda kadınların
adından söz edilmezken ilk olarak 3 Nisan 1930 tarihli Belediye Yasası’nın 23.
maddesi ile belediye seçimlerinde seçme hakkı, 24. maddesi ile de, belediye
seçimlerinde seçilme hakkı tanınmıştır. 1933 yılında köy kanun’unda yapılan
145
değişiklikler ile köylerde kadınlara muhtar olma ve ihtiyar meclisine üye
seçilme hakkı tanınmıştır. Türk Kadınları vatandaşlık haklarının temeli sayı‐
labilecek Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne seçme ve seçilme hakkına erkekler‐
le eşit koşullar altında 5 Aralık 1934 Tarihinde 2598 sayılı kanunla sahip ol‐
muş ve en üst düzey karar alma organı olan parlamentoda yer almaya hak
kazanmıştır (Cumhuriyetimizin 75.yılında Türkiye’de Kadının Durumu, 1998:
69). Kadınlar Türkiye’de siyasi temsil hakkı elde ettikleri yıllarda daha dün‐
yanın pek çok ülkesinde bu hak tanınmamıştı. Kadınlara temsil hakkı tanın‐
masından bu yana kadınların toplam parlamento içindeki yeri %10’u geçe‐
memiştir. İlk olarak 1935 yılında yapılan milletvekili genel seçimlerinde top‐
lam 395 milletvekili içinde 18 kadın milletvekili parlamentoya girebilmiştir.
Kadın milletvekillerinin toplam parlamenterler içindeki oranı % 4. 6 olmuş‐
tur. Bu oran 1950’de 0.6, 1973’de 1.3, 1991 seçiminde, 1.8, 2002 seçiminde ise,
4.4 ve son yapılan 2007 genel seçimlerinde ise 9.1’dir. Her ne kadar son yapı‐
lan seçimler bugüne kadar ulaşılan en yüksek rakamı gösterse de, bu rakam
yine %10’u geçmeyi başaramamıştır. Aynı başarısızlık yerel yönetim seçimle‐
rinde de kendini göstermiş, kadının bu alandaki temsili erkeklere kıyasla çok
geride kalmıştır. TUİK’in verilerine göre 2004 yerel yönetim seçimlerinde
3.225 belediye başkanından 18’u kadın belediye başkanıdır. Böylelikle kadı‐
nın yerel seçimlerde ki temsil oranı % 0,56’lık çok düşük bir orandır. Bu dü‐
şüklük aynı oranda kendini il genel meclis üyeliğinde, belediye meclis üyeli‐
ğinde göstermektedir. Bu da önemli ölçüde bir temsil krizi yaratmaktadır. Bu
kriz nüfusun yarasından fazlasını oluşturan kadınların temsil edilememe
krizidir.
Birleşmiş Milletlerʹin (BM) hazırladığı ʺ2008 Siyasette Kadın Dünya Hari‐
tasıʺna göre Türkiye, dünyada kadınların siyasete katılımı oranında en alt
sıralarda yer alıyor. Bu haritaya göre, Türkiye yüzde 9.1 olan kadınların Mec‐
lisʹte temsil edilme oranıyla 142 ülke arasında 108. sırada yer alıyor. Dünya
ortalamasının oranı ise yüzde 17.7’dir. Kadınların kabinede temsil edilme
oranları listesinde ise Türkiye yüzde 4.2 oranıyla, 105 ülke arasında 89. sıra‐
dadır. Dünyada kadınların hükümette temsil edilme oranı, yüzde 16.1 gibi bir
orana sahiptir. Dünyada kadının meclise girme oranlarının en yüksek olduğu
ülkelerin başında; Ruanda, İsveç, Finlandiya ve Arjantin gelmektedir. Bu
ülkelerdeki oran % 40’ın üzerindedir (Örtlek, 2008). Birleşmiş Milletler’in
Yayınladığı bu haritaya göre, hükümette ve mecliste kadının temsil oranın en
yüksek olduğu ülkeler İskandinav ülkeleri, oranın en düşük olduğu ülkeler
ise Arap ülkeleridir. Listede yer alan ve çoğunluğunu Körfez ülkeleri (Suudi
Arabistan, Katar, Umman) ile bazı Pasifik ülkelerinin oluşturduğu 8 ülkenin
meclislerinde hiç kadın yoktur. Aynı bölgede bulunan (Bahreyn, Mısır, Ku‐
146
veyt, Yemen) 7 ülkede ise temsil oranının yüzde 3ʹün altında olduğu görülü‐
yor.
Kadının siyasal katılımını etkileyen nedenlerin başında erkek egemen
yapı ve kadınların kendilerine biçtiği roller gelmektedir. Kadınların çoğu
siyasete aktif katılımı tercih etmemekte, katılımda isteksiz davranmaktadır.
Tekeli ve Koray’ın yaptıkları bir araştırmada, çeşitli meslek gruplarından
alınan örneklemlerle kadınların siyasete ilgisi ve katılma isteği araştırılmıştır.
Araştırma kadınların yoğun olarak çalıştığı dört meslek grubu olan avukatlık,
hekimlik, diş hekimi, eczacılık etrafında yürütülmüş, çeşitli yaş gruplarından
da örneklem alınmıştır. Meslek grupları içinde en çok avukatlar siyasete ilgi
duyarken, en az eczacılar ilgi duymaktadır. Kadının mesleğinin yanı sıra, yaşı
ve medeni durumu da, siyasete katılımı etkileyen faktörler olduğu görülmüş‐
tür. Genç yaş grubunun siyasete ilgisi düşükken, ileri yaş gruplarında siyase‐
te duyulan ilgi daha yüksektir. Özellikle 31–39 yaş grubunda siyasette katılım
en yükseğe çıkmaktadır. Daha yoğun ve etkin bir rol ise 40 yaş üstünde gö‐
rülmektedir. Yaş ile siyasete katılım arasında bulunan anlamlı ilişkiyi, ileri
yaşlarda kadınların birikimlerinin artmasına, evlilik ve çocuk gibi sorunları‐
nın bir ölçüde de olsa çözmüş olmasına ve bütün bunların sonucunda kadının
“ev” dışına zaman ayırmasına bağlamak yanlış olmaz. Kadınlara, “siyasete
kadının katılımı” konusunda ne düşündükleri sorulduğunda verdikleri yanıt‐
lar olumlu nitelikte olmuştur. Büyük çoğunluğu kadının siyasete katılmasını
gerekli görmüştür. Özellikle kadının siyasette katılımını en çok gerekli gören
grup ise avukatlardır. Diğer gruplarda bu görüşü paylaşmakla birlikte an az
destek veren grup eczacı grubudur. Siyaseti etkileyen etkenler sorulduğunda,
çoğunluğunca sosyal‐ kültürel yapıya ve bu yapıdan kaynaklanan kadınlık
rolüne bağlanmıştır. İkinci dereceden engel oluşturan diğer faktör aile sorum‐
lulukları olarak gösterilmiştir. Kadınların çoğu siyasete katılmanın ev, kadın‐
lık ve annelik rolleri ile çatıştığını belirtmiştir. Kadınların çoğunluğunda göz‐
lenen bir diğer durum ise siyasete katılımı ve siyasi görüşlerini eşlerinin etki‐
lemesidir. Araştırmada “ileride siyasete atılıp atılmayacakları” konusunda
sorulan soruya; eczacılar ve hekimleri arasında siyasette şimdi katılmayı dü‐
şünenlerin oranı %6 iken, bu oran diş hekimleri ve avukatlarda %30’a çık‐
maktadır. Gelecekte katılma konusunda en istekli olan grup,%70 ile avukat‐
lardır. Buna karşın şimdi ve gelecekte katılmama konusunda daha kararlı
görünenler ise hekimlerdir (Tekeli ve Koray, 1991: ss.). Bu araştırmada da
anlaşılacağı gibi kadının siyasal katılımını etkileyen birçok faktör bulunmak‐
tadır. Kadını siyasetten uzak tutan faktörlerin başında soysal‐ ekonomik yapı,
aile sorumlulukları, medeni durum, çocuk sayısı, mesleki farklar gelmektedir.
Kadınların siyasal temsilinin önündeki en önemli engellerden biri de si‐
yasal kültür, daha açık bir ifadeyle, siyasi partilerin erkek egemen yapısıdır.
147
Siyasi partilerin karar organlarındaki kadın temsil oranları genel siyasetteki
kadın temsil oranlarından farklı değildir. Siyasi partilerde kadınlar, politikayı
belirleyen kademelerde değil, partiye destek veren yan‐destek kuruluş olarak
örgütlenmiş kadın kollarında yoğunlaşmıştır. Siyasi partilerin büyük çoğun‐
luğunun tüzüğü ve kadın kolları yönetmeliği, bu kolları etkisiz, yetkisiz ve
bütçesiz bırakmıştır ( CEDAW Gölge Raporu, 2004).
Kadınlar, zorlu mücadeleler sonunda elde ettikleri seçme ve seçilme hak‐
kını sadece bir seçmen olarak kullanmaktadır. Bunun başlıca nedenlerinden
biri sosyalleşme sürecinde kızlara edilgen ve bağımlı olmakla ilgili değerler,
normlar ve davranış kalıpları, erkeklere etken ve karar verici değerler, norm‐
lar ve davranış kalıpları öğretilmesidir. (Koray, 1995: 204). Kadın ve erkeğin
sosyalizasyon sürecindeki bu farklılık, meslek seçiminden, yaşam tarzına ve
siyasi hayata katılma oranına kadar pek çok alana yansımaktadır. Siyasete
aktif katılımı etkileyen diğer nedenleri ise, siyasetin erkek işi olarak sayılması,
iş yaşamındaki kadınların evdeki sorumluluklarının olduğu gibi sürdürmek
zorunda kalması, ev kadınlarının ise ev dışındaki toplumsal etkinliklerinin
eşlerinin kısıtladığı bir zeminde gerçekleştirmesi şeklinde sıralanabilir (Tansi,
2004: 111).
Siyasette kadın olgusunda tartışılacak bir diğer konu ise meclise girmiş
kadınların kadın hakları için gerçekten uğraşıp uğraşmadıklarıdır. “Siyasal
karar mekanizmalarında bir çıkar grubu temsilcisi olarak kadınların yer alması ataer‐
kil değerlerle biçimlenmiş, sayısal erkek egemenliği ile pekişmiş siyasal alanda her
zaman kadın çıkarlarının gündeme gelmesine neden olmamaktadır” (Yaraman, 1999:
32). Meclise katılan kadınlar çoğu zaman kadınlık bilinci yerine kendi partile‐
rinin çıkarlarını ön planda tutmaktadır. Kadın siyasetçilerin bir kısmı parti
beklentilerine ve erkek iş arkadaşlarının onlara atfettiği role uygun davran‐
maya çalışır. “Diğerleri ise tersine erkekler gibi olmayı ve onlar gibi yapmayı dener‐
ler. Birinci durumda geleneksel kadın imgesiyle, ikinci durumda erkeklerle özdeşleşme
söz konusudur” (Yaraman, 1999: 32). Böylelikle siyaset alanındaki var olan
düzen kendini yeniden üretmektedir.
Eğitim
Eğitim, bir toplumun sosyal ve ekonomik gelişimi, toplumsal refahı için
önemli bir faktördür. Kadının toplum içindeki konumu, meslek seçimi, eko‐
nomik faaliyette bulunması, siyasete katılımı, eğitimi ile yakından ilişkilidir.
Yaşamın her alanında erkekle eşit şansa sahip olamayan kadın eğitimden
yaralanma bakımından da erkekle aynı şansa sahip olamamaktadır.
Türk Toplumunda kadının eğitim durumuna bakacak olursak, önemli
gelişmelerin yaşandığı Cumhuriyet dönemine kadar gitmek gerekmektedir.
1924 yılında çıkarılan ve eğitimi tek sistem ve çatı altında toplayan Tevhid‐i
148
Tedrisat kanunun kabulü kadınların temel vatandaşlık hakkı olan eğitim ola‐
nağına kavuşmasını sağlamıştır. Bu kanunun kabulü okuma –yazma oranını
etkilemiştir. Fakat kız ver erkek çocuklar arsında her zaman okullaşma ora‐
nında, temel eğitimden yararlanmada, okula devamlıkta bir eşitsizlik yaşan‐
mıştır. Kız çocuklarına ilişkin geleneksel bakış açılarının varlığını sürdürmesi
bu eşitsizliğin temel nedenidir.
Okuryazar olmayan nüfus açısından kadın ve erkek arasında da bir eşit‐
sizlik mevcuttur. DİE’nin 2000 nüfus sayımına göre erkeklerde okuryazar
olmayan oran 6.1 iken, kadınlarda 19.4’tür. Her 5 kadından bir okuyamamak‐
ta, yazamamaktadır. Eğitim alanındaki bir diğer eşitsizlik de okuma yazma
bilmeyen kadınların coğrafi dağılımıdır. Okuma‐yazma bilmeyen kadınların
oranı, kuzey batıdan güneydoğuya doğru ilerledikçe artmaktadır. Okuryazar
olmayan kadınların en çok bulunduğu bölge yüzde 39 ile Güneydoğu Anado‐
lu Bölgesi’dir. Bunu yüzde 35 ve yüzde 21 ile Doğu Anadolu ve Karadeniz
bölgeleri izlemektedir. 2001–2002 öğretim yılında temel eğitimde erkeklerin
yüzde 100’ü eğitime katıldığı halde, kızların yüzde 92’de kaldığı, yani kızlar
ve erkekler arasındaki farkın azalarak da olsa devam ettiği görülmektedir
(Türk‐İş, Kadın Emeği Platform komisyon Raporu).
Kadınlar ile erkekler arasında okullaşma oranları karşılaştırıldığında, il‐
köğretimi bitirme oranları birbirine yakın iken, ilköğretimden sonraki okul‐
laşma oranları arasındaki fark arttığı görülür. TUİK’in verilerine göre 1997–
1998 yılları arasında temel eğitimde okullaşma oranı erkeklerde %90.25 iken,
kadınlarda %78.97’dir. Bu oran 2007–2008 yılları arsında erkeklerde %98.25,
kadınlarda ise %96.14’tür. Orta öğretimde okullaşma oranı erkeklerde
%61.17, kadınlarda ise %55.81’dir. Yüksek öğretimde okullaşma oranlarına
bakıldığında ise erkeklerde %21.14, kadınlarda ise % 18.66 olduğu görülür.
Aradaki fark her ne kadar azalmış gibi gözükse de eşitsizlik kadınların aley‐
hine sürmektedir
CEDAW’ın 2004 raporuna göre İlköğretim kademesinde yaklaşık 1,5
milyon çocuk (ağırlığı kız olmak üzere) eğitim sürecine katılamamaktadır.
Kız çocuklarını okullaştırma kampanyalarıyla ilköğretimde bu oranın göreli
olarak yükselmesine karşın, ortaöğretimde okullaşma oranı, erkeklere kıyasla
çok gerilerde kalmaktadır. Kız çocuklarının okula devam etmeme nedenleri
olarak “olumsuz kültürel değerler’’ ve kız çocuklarında “motivasyon eksikli‐
ğinin’’ sayılması ayrımcılığın gerçek nedeni olan geleneksel din anlayışı, kız
çocuklarının nüfusa geç kaydettirilmesi, anneye yardımcı görülmesi, küçük
yaşta evlendirilmesi gibi nedenleri gizlemektedir (CEDAW Gölge Raporu,
2004).
149
Tablo 1: Dünyada Kadının Eğitim Durumu
Okur yazarlık
Oranı**15 yaş İlkokula kayıt Orta Öğretime
üstü oranı* Kayıt oranı*
Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek
Almanya 99,9 99,9 96 96
Yunanistan 94,2 97,8 99 99 90 92
Yenizellanda 99,9 99,9 99 99 99 100
İsveç 99,9 99,9 96 96 100 99
Meksika 90,2 93,2 98 98 66 64
Zimbabwe 86,2 92,7 81 82 33 35
Türkiye 87,2 92,0 87 92 61 72
Sudi Arabistan 76,3 87,5 79 77 68 63
Pakistan 35,4 64,1 59 77 18 24
Nepal 34,9 62,7 83 90 88 86
Kaynak:  Human Development Report 2007/2008,
http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2007‐2008/

The State of the World’s Children 2008, http://www.unicef.org/sowc08/report/report.php
Dünya genelinde ise kadının eğitim durumu, gelişmiş ve gelişmekte

olan ülkeler arasında farklılık göstermektedir. Gelişmiş ülkelerde kadın ve
erkeğin eğitime katılma oranları arasında ki fark azken ve çoğu ülkede eşitlik
sağlanmışken, gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerde bu oran arasındaki
fark daha fazladır. Hala bazı ülkelerde kadınların yarısı okuma yazma bile‐
memektedir. Nepal, Pakistan gibi ülkeler bunların başında gelmektedir.
Kadının istihdam oranını, aldığı ücreti, toplum içinde statüsünü, siyasal
katılımını, ev içi rollerini, etkilediği için eğitim cinsiyet eşitsizliğinin önüne
geçmede ve azaltmada önemli bir araçtır.
İstihdam
Eğitim durumuna koşut olarak istihdam oranı da artmaktadır. Kadının
Siyasete ve eğitime katılım oranı erkeklerden daha az olduğu gibi çalışma
yaşamına da erkeklerden daha az katılmaktadır. Türkiye’de çalışma yaşa‐
mında genel olarak yasal eşitlik sağlansa bile uygulamada cinsiyet ayrımcılı‐
ğına dayalı pratikler işe alma sürecinden başlayarak, ücretlendirme de, işte
yükseltmede, işten çıkartmada, tayin ve erken emeklilikte ve cinsel taciz olgu‐
sunda karşımıza çıkmaktadır (Türk‐İş Raporu, 2005. ss.). Ekonomik faaliyetin
her alanında eşitsizliğe maruz kalan kadınlar, düşük ücretli kötü işlerde ça‐
lışmaya zorlanılmaktadır. Ecevit’e (2003: 83) göre ekonomik faaliyetteki eşit‐
sizlik düşük ücretli, kötü koşullu işlerde çalışma, pazarlık gücünden yoksun
150
olma, kayıt dışı sektörlerde, geçici, gündelik, yarı zamanlı, sözleşmeli ve evde
çalışmaya dayalı istihdam, standart dışı işlerde çalışma, işe alınmada, ücret‐
lerde ve yükseltmelerde ayrımcılığa uğrama, iş yerinde cinsel taciz, ücret
karşılığı olmayan işlerde çalışma (aile işçiliği) gibi alanlarda kendini göster‐
mektedir.
Cinsiyete dayalı ayrımcılık işyerinde yaşanan olumsuzluklarla yakından
ilgilidir. Kadınlar işe alınmada olduğu kadar işe alındıktan sonra da çeşitli
olumsuzluklarla ve ayrımcılıklarla karşılaşmaktadır.
İşgücü piyasasında ayrımcılık mekanizmalarının işleyişine kısaca bakı‐
lacak olursak; (Kutaş, 2003: 15).
 İşverenler kadın çalışan istihdam etmede ve onlara yatırım yapmada

isteksiz davranmaktadır. Bu çerçevede, kadını ücretli işlerde çalışma olana‐
ğından yoksun bırakan yargılar şöyle sıralanabilir: Kadınların işgücü piya‐
salarına çok sık girip çıkmaları nedeniyle daha çok marjinal uğraşlarla sı‐
nırlı kalmaları gerektiğine duyulan inanç; işverenlerin kadınları anne ada‐
yı olarak görmeleri ve doğum durumunda ücretsiz veya ücretli izin gibi
sosyal haklar talep edecekleri kaygısı.
 Ekonomik gerileme ve kriz dönemlerinde, özellikle evli kadınlar ön‐
cellikle işten çıkarılmaktadır. Bunun için, yüksek tazminat ödenmesi gibi
bazı özendirici etkenler de kullanılmaktadır.
 Sendikaların genelde erkeklerin yönetiminde olması nedeniyle, erkek
ve kadın sendika üyeleri arasında fark gözetilmektedir.
 Bütün dünyada kadınlar sermaye ve eğitim olanaklarından daha
düşük düzeylerde yararlanmaktadır.
 Bütün dünyada işler ve meslekler kadın ve erkek için ayrıştırılmış
bulunmaktadır. O nedenle her iki cins farklı mesleklere yönlendirilmekte‐
dir.
 Eğitim çağında, kız ve erkek çocuklar ayrımcılığa maruz bırakılmak‐
tadır. Bu da meslek yaşamına yansımaktadır.
 Belli işlere ve mesleklere kadınlar kabul edilmemektedir.
 Dünyanın hemen hemen her yerinde kadınlara ödenen ücretler er‐
keklerinkinden daha düşüktür.
Gülay Toksöz’ün hazırladığı Türkiyeʹde Kadın İstihdamı Durum Raporu’na

göre 1995–2005 arasında iş gücüne dâhil olmayan kadınların sayısı 276 bin
kişi artmıştır. Şu an her dört kadından yalnızca biri çalışıyor ve çalışan nüfu‐
sun dörtte biri kadındır. 2006ʹda kayıt dışı istihdam oranı yüzde 48, bu oran
kadınlarda yüzde 66, erkeklerde yüzde 42’dir. 2006ʹda işsizlik oranı yüzde 9,9
ve kadın‐erkek arasında fark yok gibi gözükmektedir. Fakat tarım dışı işsizlik
kadınlarda erkeklere göre oldukça yüksektir. Çalışmaya hazır olan ancak iş
151
aramayanlarla bir işte çalışsa bile iş aramaya devam eden eksik istihdamdaki‐
ler de hesaba katılınca kadın işsizliği yüzde 25ʹe çıkmaktadır. Eğitim duru‐
muna göre işsizlik oranları değerlendirildiğinde, kadınlar açısından en yük‐
sek işsizlik lise ve dengi okul mezunlarında görülmektedir ( Üstündağ, 2007).
Tablo 2: Cinsiyete Göre İşgücüne Katılım Oranları 15+yaş
2006 Toplam
Kadın Erkek
Gelişmiş Bölgeler
İngiltere 55 69 62
Avusturya 66 50 58
Danimarka 59 69 64
Fransa 48 61 55
İtalya 38 61 49
Yunanistan 44 65 54
Belçika 44 60 52
Almanya 51 65 58
Afrika
Mısır 20 73 47
Fas 27 80 53
Cezayir 37 80 59
Güney Afrika 46 79 62
Latin Amerika
Brezilya 57 79 68
Peru 60 82 71
Ekvator 61 82 72
Bolivya 63 84 74
Asya
Hindistan 34 82 59
Nepal 50 78 64
Kaynak: Birleşmiş Milletler,
http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/indwm/tab5a.htm, 20‐10‐2008
Dünya genelinde kadının istihdam oranına bakıldığında, Türkiye’den

çok farklı olmadığı görülür. İster gelişmiş, ister gelişmekte olsun tüm ülkeler‐
de kadınların erkeklere göre işgücüne katılım oranı azdır. Bu oran gelişmekte
olan ülkelerde belirgin bir şekilde farklılık gösterir. Özellikle Afrika ülkele‐
rinde ve Asya’da kadınların toplam işgücüne katılım oranı erkeklere göre çok
azdır. Bilindiği gibi ekonomik gelişmişlik düzeyi ülkeler arası çeşitli farklılık‐
152
lar yaratır. Bu farklar gerek siyasi gerekse toplumsal yaşamda kendini göste‐
rir. Bugün dünyanın çeşitli bölgelerinde kadının toplumdaki konumu da bir‐
birinden farklıdır. Kadın iş yaşamına, toplumdaki konumuna paralel olarak
katılır. Daha açık bir ifade ile kadın toplum içinde hiçbir hakka ve değere
sahip değilken, işgücü katılım oranının da fazla olması beklenemez. Dolayı‐
sıyla ülkeler ve bölgeler arası kadının iş yaşamına katılım oranları farklılık
göstermektedir.
Kadının işgücüne katılımını etkileyen birçok faktör olmakla beraber en
önemlisi geleneksel bakış açısıdır. İşgücüne katılımı etkileyen geleneksel ba‐
kış açısında, gerek kadının gerek toplumun kadını tanımlamada kullandığı
önceliklerin etkisi büyüktür. Yani toplumun kadına ve kadının kendine biçti‐
ği öncelikli rol “eş‐anne” ve bunların doğal sonucu olarak ev kadınlığıdır. Bu
düşünce toplumda hâkim olduğu sürece, işgücü olarak kadının “ucuz emek”,
“aile ekonomisine yardımcı” şeklinde tanımlanması da kaçınılmazdır. Yasa‐
lardaki eşitlikçi hükümlere rağmen, kadınların iş piyasasının gerektirdiği
nitelikleri kazanamama ve işgücü piyasasına girişini sağlayacak gerekli me‐
kanizmaların yetersizliği nedeniyle Türkiye’de kadın işgücüne katılım erkek‐
lere göre daha düşüktür (Cumhuriyetimizin 75.yılında Türkiye’de Kadının
Durumu, 1998: 24–25). Bu sürecin doğal bir sonucu olarak kadınlar part‐time
gibi düşük ücretli işlere yönelmektedir. Gerek gelişmiş ülkelerde gerekse
Türkiye’de part‐time çalışma biçimi kadının iş ve aile yaşamını dengelemede
geçerli bir çözüm gibi algılanmaktadır (Hablemitoğlu, 2004: 56). Kadının ev‐
deki sorumluluğu ile çalışma yaşamındaki sorumluluğunu paralel yürütmeye
çalışması, onu dezavantajlı konuma sokmaktadır. Çünkü kadın çalışma ko‐
şullarını ve saatlerini ailenin yaşamı çerçevesinde kurmaya, düzenlemeye
çalışmaktadır.
İstihdamın Sektörel Dağılımı

Kadınların işgücüne katılımı sektörel açıdan değerlendirildiğinde, bölge‐
den bölgeye, ülkeden ülkeye bu sektörlerin değiştiği görülür. Sektörler ara‐
sındaki farklılık aynı zamanda bir ülkenin gelişmişlik düzeyine bağlıdır. Ge‐
lişmemiş ve Gelişmekte olan ülkelerde istihdamın büyük bölümü tarım sek‐
törü etrafında yoğunlaşırken, gelişmiş ülkelerde istihdam hizmetler sektörü
etrafında yoğunlaşmaktadır.
153
Tablo 3: Dünyada Kadın İstihdamının Sektörel Dağılımı
Tarım İstihdamı Sanayi İstihdamı Hizmetler İstihdamı

Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek
İsveç 4 11 9 34 90 63
İspanya 4 6 12 41 84 52
Malezya 11 16 27 35 62 49
Meksika 5 21 19 30 76 49
Brezilya 16 25 13 27 71 48
Türkiye 52 22 15 28 33 50
Fas 57 39 19 21 25 40
Mısır 39 28 6 23 55 49
Pakistan 65 38 16 22 20 40
Kaynak: U.N İnsani Kalkınma Raporu‐ 2007–2008
Birleşmiş Milletlerin 2007–2008 İnsani Kalkınma Raporunda yer alan

2005 istatistiklerine göre; İsveç, Norveç, gibi İskandinav ülkelerinde kadınla‐
rın % 4’ü tarım sektöründe çalışırken, % 9 sanayi, % 90’ı hizmet sektöründe
çalışmaktadır. Türkiye, Fas, Tayland, gibi gelişmekte olan ülkelerde çalışan
kadınların %50’si tarım sektöründe çalışırken, hizmetler ve sanayi sektörün
içindeki yeri azalmaktadır.
Türkiye’de ise 1980’lerden bu yana kadının tarım sektöründeki payı aza‐
lırken, hizmetler ve sanayi sektörü içindeki payı artmıştır. Bu artış gelişmiş
ülkelere göre sınırlılığını korumakta, kadınlar tarım sektörü içinde büyük bir
oranı oluşturmaktadır. Kadınların hala kırsal kesimde ücretsiz aile işçisi ola‐
rak çalışmayı sürdürmeleri, “tarımın kadınlaşması”nı ortaya çıkarmaktadır.
Mesleki Dağılım
Erkeğe ve kadına uygun görülen meslekler hep farklı olmuştur. Bunun
temel nedenlerinden birisi de kız ve erkeklerin farklı sosyalleşme süreçlerin‐
den geçmesidir. Aynı zamanda toplum içinde kadınlara karşı var olan bazı
kalıp yargılar, kadının çalışmasını hoş görmediği gibi bazı mesleklerde de
istihdam edilmesini de hoş görmemektedir.
CEDAW’ın gölge raporunda kadınların iş yaşamında karşılaştırdıkları
ayrımcılıkların üzerinde durulurken, mesleki ayrımcılığa da yer verilir. Rapo‐
ra göre; işler kadın‐erkek işi olarak ayrışmıştır. Erkek mesleği sayılan, inşaat,
maden, petrol gibi mühendislik alanlarında, inşaat teknikerliğinde diplomalı
kadınlar ya işe alınmayarak ya da masa başında çalışmaya zorlanarak ayrım‐
cılığa uğramaktadırlar. Devlet, Kamu Personel Sınavı (KPSS) sonuçlarına göre
memuriyete yerleştirmelerde bazı işlerde erkek olma şartı aramaktadır. Ra‐
porda verilen örneğe göre, 2002–2004 yıllarında Devlet Personel Başkanlı‐
154
ğı’nca yayınlanan işe yerleştirme tercih kitapçıklarında Maden Tetkik Arama
ve Devlet Su İşleri gibi kuruluşlarda işe girecek bazı mühendisler için “erkek”
olma şartına yer verilmiştir. Özel sektörde, özellikle bankacılıkta, işe alma
görüşmelerinde kadınlara “evlenmeyi düşünüp düşünmedikleri” açıkça so‐
rulmakta, kadınlara “belirli bir süre için, örneğin iki yıl çocuk yapmayacakla‐
rı”na dair taahhütname imzalatılmakta, taahhüdüne uymayanlara tazminat
ödettirilmektedir (CEDAW Gölge Raporu, 2004).
Ok’a (1992: 166) göre kadınlara özgü meslekler, kadınsı cinsel niteliğin
bağlanmışlığını vurgulayan özellikleri göstermekte ve erkek çalışanların is‐
tihdamını sağlayan karakteristiklerden yoksun bulunmaktadır. Kadına yakış‐
tırılan mesleklerin başında hemşirelik, öğretmenlik ve kütüphanecilik göste‐
rilmektedir. Bunlar geleneksel olarak ucuz işgücü istihdam ederler. Eğitimleri
istihdam öncesinde kazanılır fakat bu mesleklerde mesleki süreklilik zorunlu
değildir.
Gelir
Dünyanın birçok yerinde kadınların düşük ücret aldığı, ücretsiz işlerde
çalıştığı bilinmektedir. Bunun temel nedenlerinden biri de kadınların sınırlı
meslekler etrafında yoğunlaşması ve kadın emeğinin her zaman erkek eme‐
ğinden daha değersiz görülerek, az ücret ödenmesidir. Kadınların eğitim
düzeylerinin erkeklerin gerisinde kalması, çalışma yaşamında rekabet gücünü
ve yükselme şansını azaltmaktadır. Erkeğin evin reisi, evin geçimini sağla‐
makla yükümlü kişi, kadının çalışması ise, kocasına dolayısıyla evin bütçesi‐
ne bir katkı olarak görülmesi ücret farkına yansımaktadır.
Tablo 4: Cinsiyete Göre Yıllık Kazanç Oranı
Tahmini kazanç $ (Yıllık)

Kadın Erkek
İsveç 29,044 36,059
İspanya 18,335 36,324
Malezya 5,751 15,861
Meksika 6,039 15,680
Brezilya 6,204 10,664
Türkiye 4,385 12,368
Fas 1,846 7,297
Mısır 1,635 7,024
Pakistan 1,059 3,607
Nijerya 652 1,592
Yemen 424 1,422
Tanzanya 657 863
Kaynak: U.N İnsani Kalkınma Raporu‐ 2007–2008
155
Birleşmiş Milletlerin verilerine göre dünya genelinde kadınlar erkekler‐
den dana az gelir elde etmektedir. Özellikle gelişmemiş ülkelerde; Nijerya,
Yemen ve Tanzanya’da kadının yıllık kazancı 600 doları geçememektedir.
Gelişmiş birçok ülkede ise erkeğin kazancı kadının kazancının iki katıdır.
KADINA YÖNELİK ŞİDDET
Kadına yönelik şiddet ister özel alanda ister kamusal alanda olsun her ortam‐
da ve her koşulda yaşanan ve önüne geçilmesi gereken önemli bir sorundur.
Gelişmiş veya gelişmemiş tüm toplumlarda pek çok kadın herhangi bir şiddet
türüne maruz kalmaktadır. Şiddet sonucu pek çok kadın yaralanmakta, sakat
kalmakta hayatını kaybetmekte ve de yaşadıklarını bir ömür boyu unutama‐
maktadır.
Birleşmiş Milletlerin tanımında şiddet; “cinsiyete dayalı ve kadınlarda fi‐
ziksel, cinsel, psikolojik herhangi bir zarar ve üzüntü sonucu doğuran veya bu sonucu
doğurmaya yönelik özel yaşamda veya kamu yaşamında gerçekleşebilen her türlü
davranış, tehdit, baskı veya özgürlüğün keyfi biçimde engellenmesidir” (Arın, 2001:
305‐308). Kadına yönelik uygulanan şiddet fiziksel şiddetle sınırlı olmayıp,
türleri çeşitli olup, duygusal, cinsel, psikolojik olabilmektedir. Kadınlar ge‐
nelde aile içinde eşlerinden, babalarından ya da ağabeylerinden bu tür şidde‐
te maruz kalmaktadırlar.
CEDAW’ın gerçekleştirdiği “kadına yönelik şiddet” atölyesinde katılım‐
cılar aşağıda belirtilen kadına yönelik şiddet örneklerine tanıklık ettiklerini
belirtmişlerdir: Kadın intiharları; töre‐namus cinayetleri; kız çocukların oku‐
tulmaması; çok eşli evlilik; oluru alınmadan tüplerinin bağlanabilmesi; erken
ve zorla evlendirilme; 20‐30 yaş büyük erkeklerle 2. veya 3. eş olarak evlendi‐
rilme; Türkçe bilmeyen kadınların sağlık gibi bazı kamu kuruluşlarının hiz‐
metlerinden doğrudan yararlanamaması; çok çocuk doğurmaya zorlanma; kız
çocuk doğurma veya çocuksuzluğun sorumluluğunu tek başına üstlenmek
zorunda kalma; maaşına, banka kartına ve takılarına el konması; gözaltında
çıplak bırakılmak, bekaret kontrolü gibi taciz ve tecavüzlere uğrama; ailesi
tarafından bekaret kontrolünden geçirilme; işyerinde cinsel taciz; yaşadığı
ensesti kadının kimseye anlatmaması için ölümle tehdit edilmesi; silahlı ça‐
tışma döneminde güvenlik kuvvetleri tarafından aranmakta olan kocasıyla
ilişkisi olup olmadığını tespit için vajinal muayeneden geçirilme; ailesi tara‐
fından bir yere kapatılarak, yemeksiz ve/veya bağlı tutularak cezalandırılma;
burun kesme ile cezalandırılma; kayınbaba ve evdeki diğer erkeklerle konu‐
şamama; kadın ticareti, pornografi; yoksulluk; işsizlik; dini inanç ve gelenek‐
lere uymaya zorlanma; dini inançlarla dayatılan değer yargıları; sakat kadın‐
lara yönelik hizmet ve destek oluşturmama; zorunlu ya da ekonomik göçle
156
yerlerinden olan kadınlara yönelik destek oluşturulmaması; doğal afetlerden
sonra ortaya çıkan şartlar vb. ( CEDAW Gölge Raporu, 2004).
Türkiye’de Emniyet Genel Müdürlüğü Asayiş Daire Başkanlığı’nın Ha‐
zırladığı “2006 yılı faaliyet raporuna göre 72 bin 643 kadın şiddete maruz
kalmıştır. Bu kadınların 842’si cinayete kurban gitmiş, 9 bin 317’si ise yara‐
lanmıştır. 22 bin 884 kadın darp edilmiş, 14 bin 989 kişi aile içi şiddete maruz
kalmıştır, bu rapora göre Türkiye’de şiddete uğramış kadın sayısı önceki yıl‐
lara göre 76 kat artmıştır (http://www.morcatı.org.tr/basin/25kasim
basınaciklmasi.doc). Kadına yönelik uygulanan şiddeti istatistiksel olarak
tespit etmek oldukça güçtür. Yaşanan şiddet türü, bunun nasıl yansıdığı, dile
getirilişi toplumdan topluma farklılık göstermektedir.
Uluslar arası af örgütünün 2004 yılında yayınladığı bildiride BM, WHO
ve hükümetler ve hükümet dışı örgütlerin istatistiklerine dayanarak kadına
yönelik şiddetle ilgili şu istatistiksel bilgileri vermekte; (http://www.amnesty.
org.tr/v0503200402.si).
- Mısır’da kadınların %35’i evliliklerinin bir noktasında kocalarından
dayak yemiştir (UNICEF 2000).
- ABD’de her 90 saniyede bir kadın tecavüze uğruyor (ABD Adalet Ba‐
kanlığı, 2000).
- Fransa’da her yıl 25,000 kadın tecavüze uğruyor (Avrupa Kadınlar Lo‐
bisi, 2001).
- 135 milyondan fazla kadın ve kız çocuğu kadın sünneti olmuştur ve her
yıl 2 milyon kız çocuğu ve kadın bu riskle karşı karşıyadır (her gün 6.000 kişi)
(BM, 2002).
- ABD’de her 15 saniyede bir kadın, genellikle kocası/partneri tarafın‐
dan, dövülmekte (Dünya Kadınları hakkında BM Çalışması, 2000).
- Kadın cinayet kurbanlarının yaklaşık %70’i erkek partnerleri tarafından
öldürülmüştür (WHO 2002).
- Güney Afrika’da her gün 147 kadın tecavüze uğramaktadır (Güney Af‐
rika Irk İlişkileri Enstitüsü 2003).
- Pakistan’da kadınların %42’si şiddeti kader olarak görüyor; %33’ü karşı
koymak için çok çaresiz olduklarına inanıyor; %19’u karşı koymuş ve %4’ü
buna karşı harekete geçmiş (Pakistan Hükümetinin 2001 yılında Pencap’ta
yaptığı çalışma).
Kadına yönelik şiddet feminist yazında sık sık gündeme gelmiş, çeşitli
platformlarda tartışılmış ve kadın sorunlarına duyarlı feminist çevreler tara‐
fından kınanmıştır. Feministler, şiddetin ardında yatan nedenler tartışılırken,
toplumun ataerkil yapısına dikkat çekmiş, kadına yönelik şiddetin daha iyi
anlaşılmasında, özellikle, cinsiyetler arası güç dengesizliğinin analiz edilmesi
gerekliliğini vurgulamışlardır. Şiddetin doğal bir davranış biçimi olmadığının
157
altını çizerek, kadın ve erkeğin farklı sosyalleşmeleri sonucunda ortaya çıkan
toplumsal bir kurgu olduğunu iddia etmişlerdir (GÜNERİ, 1996: 88).
SONUÇ
Günümüzde kadının statüsünü güçlendirmek için birçok Avrupa ülkesinde

çeşitli yasal düzenlemeler yapılmakta, sözleşmeler imzalanmakta. Bu sözleş‐
meler kadının toplumsal yaşam içindeki konumunu güçlendirmeyi ve yük‐
seltmeyi amaçlamaktadır. Kadınla ilgili öncelikli sorunlar, kadının aile, eği‐
tim, çalışma yaşamı içindeki konumudur. Her ne kadar Birçok Avrupa ülke‐
sinde bu sorunların çoğu aşılmış olsa da, gelişmekte olan ülkelerin öncelikli
sorunları arasında kalmaya devam etmektedir. Kadın gerek kamusal yaşam‐
da gerekse özel alanda her türlü ayrımcılığa maruz kalmakta, şiddete uğra‐
maktadır. Özellikle aile içi şiddet en çok tartışılan sorunlar arasındadır. Kadı‐
na yönelik şiddet yasal düzenlemeler ve yaptırımların yanı sıra, bilinçlendir‐
me ve koruma programları da kullanılarak, çözülmeye çalışılmalıdır.
Mevcut toplumsal yaşam gibi çalışma düzeni de erkek eksenli organize
edilmiştir. Bu düzen içinde erkeğe aktif, kadına ise edilgen bir rol kalıbı öngö‐
rülmüştür. Erkeğin hareket alanı geniş dış dünya olarak belirlenirken kadının
yaşamı ev içi gibi dar bir alanla sınırlandırılmıştır. Bu bağlamda çalışma ya‐
şamında cinsiyete dayalı ayrımcılık göz ardı edilmeyecek bir sorundur. Kadı‐
na yüklenen çeşitli roller nedeniyle çalışma yaşamına yeterince katılamamak‐
ta, katılsa bile yeterince kendini işine verememekte veya yükselememektedir.
Bazı meslek ve sektörlerin erkek merkezli olması, kadını geleneksel rolleri
çerçevesinde ona yakıştırılan mesleklere yöneltmeye neden olmuştur.
Kadının eğitim içindeki konumu da tartışmalı bir sorundur. Hala Türki‐
ye’de beş kadından biri okuyamamakta‐yazamamaktadır. Bu sorun bazı böl‐
gelerde daha belirgin bir soruna dönüşerek, varlığını korumaya devam et‐
mektedir. Kadınlar eğitim göstergelerinde de erkeklerin gerisinde kalmaya
devam etmektedir.
Başta ataerkil düzen olmak üzere tüm cinsiyetçi rol modellerini, dinsel
önyargıları, geleneksel bakış açılarını aşmadan cinsiyet ayrımcığına ilişkin
çözüm önerisi oluşturmak yararsız kalacaktır. Şirin Tekeli’nin de ifade ettiği
gibi kadın sorunun bir insanlık sorunu olarak ele alınmalı soruna bu doğrultu
da yaklaşılmalı çözüm önerileri de bu çerçevede geliştirilmelidir
158
KAYNAKÇA
Abadan‐Unat, Nermin, “Toplumsal Değişme ve Türk Kadını”, Türk Toplumunda

Kadın, İstanbul, 1982.
Arın, Canan, “Kadına Yönelik Şiddet”, Şiddet, Cogito, 4. Baskı, Sayı: 6–7, Yapı Kredi
Yayınları, İstanbul, 2001, s.305–308.
Aristoteles, “Farklı Alanlar”, Siyasal Düşünce, Micheal ROSEN, Jonathan WOLF
(Edt.), Çev: Sevda Çalışkan, Hamit Çalışkan, Dost Kitabevi, Ankara, 2006.
Atay, Tayfun, “Erkeklik, En Çok Erkeği Ezer” Toplum ve Bilim, Erkeklik Sayısı, Sa‐
yı:104 Birikim Yayınları, İstanbul, 2004, s. 11–30.
Berktay, Fatmagül, “Kadınların İnsan Haklarının Gelişimi ve Türkiye”, İstanbul Bilgi
Üniversitesi Sivil Toplum kuruluşları Eğitim ve Araştırma Birimi, Sivil Top‐
lum ve Demokrasi Konferans Yazıları, No: 7, 2004.
Coleman, J.W., Cressey, D.R., Social Problems, Longman, United States, 1999.
Coleman, J.W., Social Problems, Longman, New York, 1998 .
Connell, R.W., Toplumsal Cinsiyet ve İktidar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1998.
Cumhuriyetimizin 75.yılında Türkiye’de Kadının Durumu, T.C. Başbakanlık Kadın
Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, Takav Matbaacılık, Ankara, 1998.
Çabuklu, Yaşar, Uzam ve Kötülük, Everest Yayınları, İstanbul, 2006.
Direk, Zeynep, “Judith Butler: Toplumsal Cinsiyet ve Bedenin Maddeleşmesi”, Cinsi‐
yetli Olmak, Zeynep Direk (Edt.), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007.
Donovan, Josephine, Feminist Teori, Çev: Aksu Bora, Meltem Ağduk Gevrek, Fevziye
Sayılan, İletişim Yayınları, 4. Baskı, İstanbul, 2007.
Dördüncü ve Beşinci Dönem Birleştirilmiş Periyodik Ülke Raporu’na İlişkin
CEDAW‐ Türkiye Gölge Raporu, KASIM, 2004, http:// www.ucansupurge.org
Ecevit, Yıldız, “Toplumsal Cinsiyetle Yoksulluk İlişkisi Nasıl Kurulabilir? Bu İlişki
Nasıl Çalışılabilir?” C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi Özel Eki, Sayı: 25 (4), 2003, s: 83–
88.
Engels, Friedrich, Ailenin Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, Çev: Kenan Somar,
Sol Yayınları, 6. Baskı, Ankara, 1977.
Ersöz Günindi, Aysel, Cinsiyet Rollerine İlişkin Beklenti, Tutum, Davranışlar ve
Eşler Arası Sorumluluk Paylaşımı (Kamuda Çalışan Kadınlar Örneği ), T.C. Kül‐
tür Bakanlığı Yayınları: 2303, Başvuru Kitaplar Dizisi/ 64, Ankara, 1999.
Hablemitoğlu, Şengül, Toplumsal Cinsiyet Yazıları, Kadınlara Dair Birkaç Söz, Top‐
lumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul, 2004.
Hartmann, Heidi, Marksizm’le Feminizm’in Mutsuz Evliliği, Agora Kitaplığı, İstan‐
bul, 2006.
Human Development Report 2007/2008, http://hdr.undp.org/en/reports/global
/hdr2007‐2008/
Humm, Maggie, Feminist Edebiyat Eleştirisi, Say Yayınları, İstanbul, 2002.
Işık, Emre, Beden ve Toplum Kuramı, Bağlam Yayınları, İstanbul, 1998.
İllich, İvan, Gender, Çev: Ahmet Fethi, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1996.
İmancer, Dilek “Feminizm”, Doğu‐Batı Düşünce Dergisi, Doğu‐Batı Yayınları, Anka‐
ra, 2002. s. 151–174.
159
Kandiyoti, Deniz, “Kadınlarda Psiko‐ Sosyal Değişim Kuşaklar Arasında Bir Karşılaş‐
tırma”, Türk Toplumunda Kadın, Nermin Abadan‐Unat (Edt.), Sosyal Bilimler
Araştırma Dizisi–1, 1982.
Kara, Nurten, “Feminizm(ler)in Toplumsal Hareket Olarak Medyada Yansıma(ma)sı”,
Doğu Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi, Küresel İletişim Dergisi, Sayı: 1,
2006, s. 1–33.
Güneri Yıldırım, Feride, “Ailede Kadına Yönelik Şiddet”, Evdeki Terör, Kadına Yöne‐
lik Şiddet, Mor Çatı Yayınları, İstanbul, 1996.
Kadın Emeği Platformu Komisyon Raporları, http://www.turkis.org.tr/source.cms.
docs/turkis.org.tr.ce/docs/file/kep.doc, 24‐10‐2006.
Koray, Meryem “Kadın Siyaset Kota”, Her yönüyle Türkiye’de Kadın Olgusu, Necla
Arat (Yay. Haz.), 2. Baskı, İstanbul, 1995.
Koray, Meryem, Türkiye’de Kadınlar, Türkiye’nin Sorunları Dizisi–4, Yeni Yüzyıl
Kitaplığı, 1993.
Koray, Meryem; Tekeli, Şirin; Devlet‐Kadın‐Siyaset, Anadolu Matbaa, Aralık,1991.
Kızılkaya, Hüseyin, Ana Soyluluktan Günümüze Kadın, İlya Yayınevi, İzmir, 2004.
Kutaş, Zühal, Bankacılık Sektöründe Cinsiyete Dayalı Ayırımcılık, T.C. Başbakanlık
Kadın Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, Ankara, 2000.
Lloyd, Genevieve, Erkek Akıl, Batı Felsefesinde Erkek ve Kadın, Çev: Muttalip Öz‐
can, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1996.
Mıchel, Andrée, Feminizm, Çev. Şirin Tekeli, İletişim Yayınları, İstanbul, 1988.
Ok Aylin, “Cinsiyete Dayalı Mesleki Ayrımlaşma: ABD Örneği”, Sosyoloji Dergisi,
Sayı: 3, Ege Üniversitesi Edebiyat Yayını, İzmir, 1992.
Örtlek, Muhammed, “Siyaset ve Kadın”, www.dunya.com/haber.asp?id=3061‐42k, 20‐
5‐2008.
Reed, Evelyn, Kadının Evrimi‐I, Anaerkil Klandan Ataerkil Aileye, Çev: Şemsa Ye‐
ğin, Payel Yayınları, İstanbul, 1981.
Sancar, Serpil; Acuner, Selma; Üstün, İlknur; Bora, Aksu; Romaniuc, Lara; “Bir de
Buradan Bak Cinsiyet Eşitsizliği Bir “Kadın Sorunu” Değil, Toplumun Soru‐
nudur”, KADER Yayınları, Ankara, 2006.
Schroeder Kırca, Süheyla, Popüler Feminizm, Bağlam Yayınları, İstanbul, 2007.
Slattery, Martin, Sosyolojide Temel Fikirler, Yayına Haz: Ümit Tatlıcan, Gülhan De‐
miriz, Sentez Yayınları, İstanbul, 2007.
Stimson, John; Parrillo, Vincent N.; Stimson, Ardyth; Contemporary Social Problems,
Allyn & Bacon Press, 1996.
Tanilli, Server, Yaratıcı Aklın Sentezi, Adam Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 1998.
Tayanç, Füsun; Tayanç, Tunç; Dünyada ve Türkiye’de Tarih Boyunca Kadın, Tan
Yayıncılık, Ankara, 1981.
The State of the World’s Children 2008, http://www.unicef.org/sowc08/report
/report.php, 21–08‐2008.
Üstündağ, Erhan, “Dört Kadından Biri Çalışıyor; Kadın İstihdamı Azalıyor”,
http://www.bianet.org/bianet/kategori/bianet/103498/dort‐kadindan‐biri‐
calisiyor‐kadin istihdami‐azaliyor, 20–05–2008.
Wolf, Alison; Wallace, Ruth A; Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Çev: Leyla Elburuz,
Rami Ayas, Punto Yayıncılık, İzmir, 2004.
160
Tansi, M. Deniz, “Kadınların Siyasi Temsili ve Katılımı”, Kadın Çalışmalarında Di‐
siplinler Arası Buluşma, 1–4 Mart Sempozyom Bildiri Metinleri, Ayşegül
Güçhan (Edt.), Cilt: 3, Yeditepe Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2004.
Türkiye’de Emek Piyasasında Kadınların Durumu, TÜRK‐İŞ Raporu 2005,
www.turkis.org.tr/source.cms.docs/turkis.org.tr.ce/docs/file/Turkiyede_Emek_Pi
yasasında_Kadınların_Durumu.pdf, 10–05–2008.
Yaraman, Ayşegül, Türkiye’de Kadınların Siyasal Temsili, Bağlam Yayınları, İstan‐
bul, 1999.
http://www.morcati.org.tr/basin/25kasim_basinaciklamasi.doc, 28‐11‐2006.
http://www.amnesty.org.tr/v0503200402.si, Uluslar arası Af Örgütü Basın Açıklaması,
05‐03‐2004.
http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/indwm/tab5a.htm, 20‐10‐2008.
http://kesk.org.tr/kesk.asp?sayfa=kadinyazi&id=30, 28‐11‐2006
http://www.tuik.gov.tr/
161
Bölüm 6
Cinsellik ve Cinsel İfade
Arş. Gör. Cihan Ertan
GİRİŞ
Cinsellik ve onun yaşanış şekilleri, başka bir ifadeyle cinsel davranış çeşitlilik
göstermektedir. Bu çeşitlilik, farklı kültürler ve toplumlar bağlamında söz
konusu olabildiği gibi; herhangi belirli bir toplum içindeki farklı gruplar ara‐
sında da gözlemlenebilmektedir. Başka bir ifadeyle, belirli bir toplum içindeki
farklı kesimlerden bireylerin cinsel davranışları farklılık gösterebilmektedir.
Bireylerin cinsel davranışları, içinde bulundukları söz konusu toplum ve
kültür tarafından belirlenmiş, düzenlenmiş ve sınırlandırılmıştır. Örneğin;
Batı toplumlarında öpüşmek, “doğal” bir cinsel davranış örüntüsü olarak
algılanırken, bazı kültürlerde hiçbir erotik anlamı bulunmamakta ve hatta
“iğrenç”lik olarak görülmektedir. (Parrillo vd., 1996: 82).
Her toplumun ve kültürün, onayladığı, doğru bulduğu, “normal”lik ve
“sapkın”lık atfettiği cinsel davranış örüntüleri söz konusudur. Yapısalcı yak‐
laşıma göre, her toplum ve kültür içinde yaratılmış cinsel kategoriler (hetero‐
seksüellik ve eşcinsellik gibi) ve roller söz konusudur. Ancak herhangi bir
topluma ait olan baskın cinsel davranış örüntüleri, kategoriler ve roller evren‐

Akdeniz Üniversitesi Fen – Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü
E‐mail: cihanertan@akdeniz.edu.tr
163
sel olarak değerlendirilmemelidir. Kategorilerin ve rollerin uygunluğu ya da
uygunsuzluğu zamana göre değişiklik gösterebilmektedir. Bütün bunlarla
birlikte, bir toplum içindeki cinsel davranışların hiyerarşik bir yapısı olmakla
birlikte toplumun, bireylerine “uygun” olarak sunduğu cinsel davranışların
normatif bir yapısı da vardır. Örneğin; cinsel davranışın heteroseksüel davra‐
nış örüntüleri kapsamında örgütlenmesi “normal” ve doğru olarak kabul
görürken; eşcinsellik büyük oranda “sapkın”, “normal olmayan” ve hatta bazı
kültürlerde cezalandırılması gereken bir cinsel davranış örüntüsü olarak kar‐
şımıza çıkmaktadır (Padgug, 2001: 60).
Cinselliğin Sosyal İnşası ve Kontrolü

Her toplum, kendisini oluşturan ve şekillendiren kurumlarıyla birlikte
(din, eğitim, ekonomi, medya vb.) kendine özgü bir düzene sahiptir ve bir
toplum, işleyen bu düzen içinde büyük bir organizasyona benzetilebilir. Bu
bağlamda, söz konusu organizasyonlar, devamlılıklarını bir düzen içinde
sürdürmek için kurumsal düzeyde sosyal bir kontrol mekanizması inşa ede‐
rek, gerek bireysel gerekse bir topluluğa ait davranışları kontrol altında tutma
eğilimindedir (Saccaʹ, F., 2007).
Cinselliğin sosyal kontrolü, örgütlendirilmesi ve düzenlenmesi, geçmiş
yüzyıllardan bugüne kadar, toplumların sosyal kontrol mekanizmasının bi‐
rincil hedeflerinden birisi olmuştur. Tarihin belirli dönemlerinde cinselliğin,
sosyal düzene yönelik bir tehdit oluşturabileceği aynı zamanda üretim ve
yeniden üretim için de büyük bir öneme sahip olduğu düşüncesi hakim ol‐
muştur. Weeks (1986: 24), Malinowski’nin, cinselliği, Adem ve Havva’dan bu
yana gelen insanlığın en büyük sorunlarından biri olarak tanımladığını ifade
etmektedir. O’na göre cinsellik, son derece güçlü bir içgüdüdür ve toplumla‐
rın bunu yönlendirmesi, sınırlandırması ve bastırması kaçınılmazdır. Bu bağ‐
lamda cinselliğin ve cinsel davranışın sosyal kontrolü, toplumlar için son
derece önemli bir konudur (Saccaʹ, F., 2007).
Her toplumun ve onun kurumlarının işleyişi, bu bağlamda sosyal hayatı
düzenleyişi farklıdır. Buradan hareketle, cinselliğin sosyal olarak kontrolünün
ve cinsel davranışın topluma ve zamana göre farklılık gösterebileceği ileri
sürülebilir. Örneğin evlilik, pek çok kültürde cinselliğin kurumsallaştığı bir
alan olarak karşımıza çıkmakta ve heteroseksüel cinsel ilişki evlilik kurumuna
tabi kılınmaktadır. Bununla birlikte bazı kültürlerde evlilik dışı cinsel ilişki
ceza gerektiren bir olgu olarak algılanmaktadır (Parrillo; Stimson, J.; Stimson,
A. 1996, s. 84). Birçok İslam ülkesinde evlilik, cinsel ilişkinin meşrulaştığı bir
kurum olarak karşımıza çıkmaktadır.
164
“İslam, hem kadını hem de erkeği, cinsel güdüleri ve cinselliği yaşama hak‐
kı olan bireyler olarak tanır ve evlilik içindeki heteroseksüel ilişkileri onay‐
lar… Diğer bütün cinsel davranışlar İslami kanunlara aykırıdır.” (Dunne,
1998: 9).
Bununla birlikte, cinselliğin kaçınılmaz bir şekilde evlilik kurumuna tabi

kılınmadığı, ensestin tabu olmadığı sosyal düzenler de tarih boyunca var
olmuştur. Flaminia Sacca’nın (2007), C. Turnbull’un Mbuti kabilesi üzerine
yaptığı çalışmasından aktardığına göre; söz konusu topluluk içinde cinsellik
son derece serbest kalıplar içinde deneyimlenmekte ve evli olmayan gençler
arasındaki cinsel ilişki son derece yaygındı. Ensest ilişki aynı soydan gelen
birinci derecede yakın bireylere yasak olsa da birinci derece olmayan akraba‐
lar arasında yasak değildi.
Sonuç olarak her kültür, cinsellik bağlamında, “kim sınırlandırılıyor” ve
“nasıl sınırlandırılıyor”u kurar. “Kimin sınırlandırıldığı”, eş olarak kimi seçe‐
bileceğimizi sınırlandıran, partnerlerin toplumsal cinsiyetleriyle, ırklarıyla,
sınıflarıyla, yaşlarıyla ve kan bağlarıyla ilgilidir. “Nasıl sınırlandırılıyor” ise,
cinsel ilişkinin tarzı ve cinsel davranışla ilişkilidir (Weeks, 1986: 27). Buradan
hareketle cinselliğin, zamana ve içinde bulunduğu kültüre bağlı olarak deği‐
şebilen bir yapısı olduğu ileri sürülebilir. Weeks, cinselliğin toplumsal yönü‐
nü şu şekilde ifade eder:
“O zaman, emin bir şekilde söyleyebiliriz ki ‘cinsellik’, birçok etkinin ve

sosyal müdahalenin bir ürünüdür. O, tarih dışında var olmaz, tarihsel bir
üründür. Bu, ‘cinselliğin sosyal inşası’ derken kastettiğimiz şeydir.”
(Weeks, 1986: 31).
Sonuç olarak, cinselliğin sosyo‐tarihsel ve kültürel bir olgu olduğu ve her

toplumun onu örgütleyişi bağlamında, kontrol altına alınanın ve bastırılanın
değiştiği ifade edilebilir.
EŞCİNSELLİK
Cinsel bir davranış örüntüsü olarak heteroseksüelliğin normatif bir yapısı

olmasına karşın, eşcinselliğin de bir cinsel yönelim olarak tarihin ilk zamanla‐
rından bu yana varlığını sürdürmüş olduğu görülür. Heteroseksüellik, basit
bir anlatımla, bireyin karşı cinsiyetine olan duygusal ve cinsel yönelimine
işaret ederken; eşcinsellik, bireyin aynı cinsiyetten başka bir bireye olan duy‐
gusal ve cinsel yönelimine işaret eder.
Cinsel bir yönelim ve pratik olarak eşcinselliğin yaşanışı, anlamı, “sap‐
kın” ya da “normal” olarak değerlendirilip değerlendirilmemesi zamana,
topluma ve kültüre bağlı olarak değişmektedir.
165
Antik Yunan’da Eşcinsellik
Antik Yunan’da cinsel bir davranış pratiği olarak eşcinsel örüntüleri son
derece yaygın olarak görmekteyiz. Antik Yunan’da eşcinsel ilişki toplumsal
olarak kabul görmesinin yanı sıra, heteroseksüel tutkulardan ve aşklardan
daha hakiki ve sevgi dolu görülmekteydi (Parrillo vd., 1996: 85).
Antik Yunan’da yaşanılan hem cinsler arası cinsel pratikleri, günümüz
modern toplumlarının cinsel sınıflandırmaları bağlamında ele almak (eşcin‐
sel, heteroseksüel, biseksüel vb.), dönemin cinsel davranışının yapısını anla‐
manın önünde bir engel teşkil etmektedir. Çünkü Antik Yunan’da, modern
toplumlarda bulunan, cinsel roller ve kategoriler bulunmamaktaydı (Padgug,
2001: 59). Bu bağlamda, dönemin cinsel davranış örüntülerini, modern Ba‐
tı’nın toplumsal cinsiyet düzenlemeleri bağlamında ortaya çıkan, kategorik
bakış açısıyla ele almak yanlış olacaktır. Eşcinsel ve heteroseksüel davranışla‐
rın evrensel olduğu ifade edilebilir ancak kimlik ve yaşam biçimi olarak mo‐
dern dünyanın ürünüdürler. Başka bir ifadeyle, Antik Yunan’da eşcinsellik
konusu tartışılırken, eşcinsel bir altkültürden değil, cinsel bir davranış örün‐
tüsünden söz edilmektedir.
Cinsel bir davranış örüntüsü olarak Antik Yunan’da eşcinsel davranış,
sanıldığı gibi, her şeyden bağımsız ve “özgür” bir şekilde yaşanmamaktaydı.
Başka bir ifadeyle, eşcinsel ilişkilerin örgütlenmesi, sosyal hayatın politik
düzenlenişiyle yakından ilgilidir. Sosyal hayata içkin olarak bulunan hiyerar‐
şik yapı, eşcinsel davranışın örgütlenmesi üzerinde yansımasını bulur ve
onun üzerinde son derece etkilidir. Örneğin; eşcinsel ilişkinin yetişkin erkek
ve genç bir delikanlı arasında örgütlenmesi beklenirdi. Foucault’a göre, Antik
Yunan’da eşcinsel ilişkilerin “pedagojik – erotik” (Hardy, 2004: 204) bir yapısı
vardır. Başka bir ifadeyle, yetişkin erkek genç bireyin “hocası” konumunda‐
dır. Bu hiyerarşik yapı içinde problematik olan ise, cinsel eylemin kendisi
haline gelir. Bu bağlamda, ilişki içinde bireylerin üstlendikleri cinsel rol (aktif
/ pasif, etken / edilgen) son derece önemlidir. Foucault’a göre, Antik Yu‐
nan’da eşcinsel ilişkiler bu ikili rol çerçevesi üzerine kurulmuştur. Ancak bu,
basit bir cinsel rol ayrımı değildir. Yukarıda sözü edilen, toplumsal hayatın
politik örgütlenmesiyle yakından ilişkilidir. Cinsel ilişki içinde aktif olmak,
toplumsal yaşam içindeki üstünlüğünü ileri sürmek ve iddia etmekle eşde‐
ğerdi. Buna karşın pasif bir rol üstlenmiş ya da geçmişte erkek bir fahişe ola‐
rak hayat sürmüş bir kimsenin politik bir otoriteye kabul edilmesi çok zordur
(Hardy, 2004: 204). Bu bağlamda, Antik Yunan’da cinsel eylem ve buna bağlı
olarak eşcinsel eylem, sosyal hiyerarşinin bir ifadesi olarak karşımıza çıkmak‐
ta ve güç ilişkilerini içermektedir.
166
Yakın Tarihte ve Günümüzde Eşcinsellik
Antik Yunan’da eşcinsel pratiklerin yaygın bir şekilde deneyimlendiğine
ancak bunun dönemin güç ve iktidar ilişkileriyle yakından bağlantılı olduğu‐
na değinildi. Buna ek olarak, eşcinselliği bir “suç” olarak kategorileştiren
yasal ve toplumsal düzenlemeler de yoktu.
Bununla birlikte, yakın tarih incelendiğinde, eşcinselliğin toplumlar ve
onların siyasi ve kültürel yapıları tarafından bir tehdit olarak algılandığı gö‐
rülebilir. Eşcinsellik, toplumsal yapıya zarar veren hatta siyasi ve politik dü‐
zeni bozan bir olgu olarak ele alınmıştır. Sosyalist düzenler faşizmle, faşist
düzenler ise “normal” olmayan “sapkın” etiketleriyle bir hastalık olarak ele
almışlardır. Bu bağlamda eşcinsellik, siyasi düzenlerdeki aksaklıkların nedeni
olarak görülmüştür (Karlinsky, 2001: 367).
1930’larda eşcinsellik, Sovyet hükümetine karşı olmakla bir tutulmaktay‐
dı. Eşcinsellik, asosyal bir davranış biçimi olarak değerlendirilmekte ve hapis
cezasını gerektiren cinsel bir davranış örüntüsü olarak suç kategorisine ko‐
nulmaktaydı (Karlinsky, 2001: 367). Aynı dönemlerde Nazi Almanya’sında da
eşcinsellik, sosyal refahı tehlikeye sokan, sistemi zayıflatan, ilerlemeyi ve
gelişmeyi engelleyen bir olgu olarak değerlendirilmekteydi. Eşcinsellik “ah‐
laki bir bozukluk” olarak ele alınmakta bu bağlamda ortadan kaldırılması
gerektiği düşünülmekteydi. Hitler, seçim kampanyası konuşmasında eşcin‐
sellikle ilgili düşüncelerini şu şekilde ifade etmiştir:
“Kişisel refahtan önce toplumsal refah!

Erkekler arasındaki veya kadınlar arasındaki aşkı düşünenler bizim düş‐
manlarımızdır.
Halkımızı zayıflatan ve bizi düşmanlarımız için av haline getiren her şeyi
reddediyoruz. Çünkü hayatın bir mücadele olduğunu ve bir gün tüm in‐
sanların kardeş olup birbirlerini kucaklayacaklarına inanmanın çılgınlık
olduğunu biliyoruz. Doğa tarihi bizlere farklı bir ders veriyor. Güç haklı kı‐
lar. ve daha güçlü olan her zaman zayıfa baskın çıkacaktır. Bugün daha
zayıf olan biziz. Haydi, tekrardan güçlü olalım! Bunu ancak ahlaki bakım‐
dan ölçülü olarak yapabiliriz. Bu nedenle, her türlü ahlaksızlığı, özellikle
erkekler arası aşkı reddediyoruz, çünkü bu ahlaksızlık bugün halkımızı bağ‐
lı tutan kölelik zincirlerinden onu kurtarmak için sahip olduğumuz son
şanstan bizi mahrum bırakıyor.” (Haeberle, 2001: 380).
Söz konusu metinde amacının ilk mesajlarını veren Nazi hükümeti, top‐
lumsal düzeni zayıflattığı ve ulusa yönelik tehdit unsuru oluşturduğunu dü‐
şündüğü gruplar (Yahudiler, eşcinseller, çingeneler, engelliler) için kısa süre‐
de inşa ettiği toplama kamplarında, iktidara geldikten sonra “cinsel olarak
yozlaşmışlar” olarak addettiği ve zayıflık temsilcisi olarak gördüğü eşcinsel‐
167
ler için de yer ayırmış ve on binlerce eşcinselin ölümüne neden olmuştur
(Haeberle, 2001: 382).
Yukarıda anlatılanlar, eşcinselliğin ve eşcinsel bireylerin yakın tarihte,
toplumlar ve siyasi yapılanmaları tarafından nasıl algılandığına verilen sınırlı
sayıda örneği içermektedir. Geçmişten günümüze eşcinselliğin algılanışında,
eşcinselliğe ve eşcinsellere yönelik tutumlarda değişmeler olmuştur. Bu de‐
ğişmelerin, olumlu olduğu söylenebileceği gibi hala bir “sapkınlık”, “suç” ve
“ anormallik” olduğu düşüncesi de güçlü bir şekilde varlığını sürdürmekte‐
dir.
Belçika, Kanada, Hollanda, Almanya ve İspanya, aynı cinsiyetten evlilik‐
lere izin vermekte, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İngiltere, Avustralya, İs‐
veç ve Norveç ülkeleri, partnerlik yasalarıyla, eşcinsel birliktelikleri yasal
olarak tanımaktadır. Eşcinsel bireylere yönelik şiddet, önyargı ve ayrımcılık,
başka bir ifadeyle homofobi, dünyanın pek çok ülkesinde, gerek devlet tara‐
fından formal biçimde gerekse informal biçimde devam etmektedir. Tu‐
nus’da, Birleşik Arap Emirlikleri’nde, Yemen’de, Pakistan’da, Mozambik’de,
İran’da, Lübnan’da, Sudan’da hem kadınlar hem de erkeklerin kendi cinsiye‐
tinden bir başka bireyle birlikte olmaları yasaktır. İran’da, Pakistan’da, Suudi
Arabistan’da, Sudan’da, Birleşik Arap Emirlikleri’nde, Yemen’de, aynı cinsi‐
yetten bireylerin cinsel ilişkileri ölüm cezasıyla sonuçlanabilmektedir (LGBT
World Legal Wrap Up Survey 2006, Compiled by Daniel Ottosson, ILGA).
Türkiye’de Eşcinsellik
Türkiye’de genel olarak cinsellik ve özel olarak eşcinsellik üzerine yapıl‐
mış çok fazla çalışma bulunmadığından, geniş çapta bir bilgi birikimine ulaşı‐
lamamaktadır. Türkiye’de eşcinsellere yönelik tutumları ölçmek amacıyla,
2004 yılında, Nuray Sakallı Uğurlu ve Ozanser Uğurlu tarafından ODTU’de
211 öğrencinin katılımıyla hayata geçirilen araştırma, eşcinselliğin algılanışı
ve eşcinsellere yönelik tutumlarla ilgili aydınlatıcı bir bilgi sunabilir.
Uğurlu ve Uğurlu tarafından yürütülen çalışma, şu noktaları aydınlat‐
mayı hedeflemektedir: (1) Eşcinsellerle sosyal ilişkide bulunmanın, üniversite
öğrencilerinin eşcinsel bireylere yönelik tutumlarına etkisi; (2) Eşcinselliğe
yönelik tutumlar ve cinsiyetçilik (seksizm) arasındaki ilişki; (3) Kız ve erkek
öğrencilerin, eşcinsel bireylere yönelik ön yargıları; (4) Eşcinsellere yönelik
tutumlarla, Önyargı Yükleme – Değer kuramı arasındaki ilişki (Uğurlu ve
Uğurlu, 2004: 51).
Yukarıda sıralanan konular ışığında yürütülen çalışmanın sonuçlarına
göre, cinsiyetçilik ve cinsiyet rollerine aşırı bağlılık, eşcinsellere yönelik tu‐
* International Lesbian and Gay Association (Uluslar arası Lezbiyen ve Gey Örgütü)
168
tumları olumsuz yönde etkilemektedir (Uğurlu ve Uğurlu, 2004: 53). Başka
bir ifadeyle, erkek ve kadın için belirlenmiş olan geleneksel toplumsal cinsiyet
örüntüleri, heteroseksüelliği normatif bir yapı olarak dayatmaktadır ve eşcin‐
sellere yönelik olumsuz tutumlar, “uygun” toplumsal cinsiyet kalıplarına
yönelik kültürel normlarla yakından ilgilidir (Nungesser, 1983: 142). Bir erke‐
ğin “gerçek” bir erkek ya da bir kadının “gerçek” bir kadın olmasının önemli
bir koşulu heteroseksüel olmaktır. Bu bağlamda eşcinsellik, geleneksel top‐
lumsal cinsiyet rolleriyle ilgili kültürel normlara meydan okuyan, tehdit eden
ve zarar veren bir davranış örüntüsü olarak değerlendirilmektedir. Buradan
hareketle, üniversite öğrencileri arasında yapılan araştırmanın, toplumsal
cinsiyet rollerine olan bağlılık ve eşcinsel bireylere yönelik olumsuz tutumlar
arasındaki ilişki konusundaki sonucuna göre; söz konusu iki olgu arasındaki
ilişkinin anlamlı olduğu ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, cinsiyetçi ve gelenek‐
sel toplumsal cinsiyet rollerine bağlı katılımcıların, eşcinsellere yönelik olum‐
suz tutumlar besledikleri ortaya konulmuştur (Uğurlu ve Uğurlu, 2004: 58).
Yürütülen araştırmada, erkek ve kız öğrencilerin, eşcinsellere ve eşcinsel‐
liğe yönelik tutumlarında farklılıklar olduğu ortaya çıkmıştır. Kız öğrencile‐
rin, eşcinsellere yönelik görece daha olumlu tutumlar sergilediği ve tolerans
gösterdiği; erkek öğrencilerin, daha olumsuz ve toleranssız olduğu gözlem‐
lenmiştir. Erkek öğrencilerin ifade ettiği, eşcinsellere yönelik ön yargıları, kız
öğrencilerin ön yargılarından daha fazladır (Uğurlu ve Uğurlu, 2004: 58).
Bunun nedeni, toplumsal cinsiyet örüntüleri bağlamında, “erkeklik” ve “ka‐
dınlık” örüntüleri arasındaki hiyerarşik yapı; başka bir ifadeyle, erkekliğin,
kadınlıktan daha değerli görülmesi ve kültürel olarak daha fazla “önem”
atfedilmesidir. Bu bağlamda erkekler, “erkekliğe” karşı bir tehdit olarak algı‐
lanan eşcinselliğe yönelik daha olumsuz ve düşmanca tutumlar sergilemek‐
tedir ve eşcinsellere yönelik “düşmanca” tutumlar, kültürel olarak tanımlan‐
mış baskın erkekliği doğrulamak için bir araç haline gelmektedir (Herek,
1991: 65).
Araştırmanın sonuçlarına göre, eşcinsel tanıdığı olanlar, olmayanlara
oranla daha az ön yargı ve olumsuz tutumlar sergilemektedir. Bununla birlik‐
te, olumsuz tutumların nedenlerine anlamlı bir açıklama getirebilmek amacıy‐
la Ön yargı Yükleme – Değer kuramından faydalanılmıştır. Söz konusu ku‐
rama göre, bir olgunun kontrol edilebildiği düşüncesiyle, söz konusu olguya
karşı ön yargılar arasında anlamlı bir ilişki vardır. Bu bağlamda, eşcinselliğin
kontrol edilebilir ve bireyin kendi elinde olan bir olgu olduğu düşüncesinin,
homofobik tutumlara neden olabildiği sonucu ortaya çıkmıştır (Uğurlu ve
Uğurlu, 2004: 59).
Nuray Sakallı Uğurlu ve Ozanser Uğurlu tarafından yürütülen çalışma‐
nın sonuçlarından anlaşılacağı gibi, toplumsal cinsiyet örüntülerinin güçlü
169
normatif yapısının kendini baskın bir biçimde hissettirdiği Türkiye’de, eşcin‐
selliğe ve eşcinsellere yönelik olumsuz tutumlar ve ön yargılar söz konusu‐
dur. Eşcinsellere yönelik ayrımcılık ve şiddet de söz konusu bu ön yargılar
temelinde yükselmekte ve yaşamın hemen her alanında kendini göstermek‐
tedir.
Eşcinselliği, toplumsal bir sorun olarak ele almak hatalı bir bakış açısıdır.
Eşcinsellik, tek başına toplumsal bir sorunu temsil etmemektedir. Eşcinselliği,
her hangi bir toplum için, sosyal bir sorun haline getiren, söz konusu toplu‐
mun toplumsal cinsiyet normları ve bu normlar çerçevesinde cinselliği örgüt‐
leyiş şekli ve bu bağlamda, cinsel bir yönelim olarak eşcinselliği ele alış bi‐
çimdir. Geniş kültürel düzenlemeler içinde, her kültür, farklı pratikleri, uy‐
gun ya da uygun değil, ahlaklı ya da ahlaksız, sağlıklı ya da sapkın şeklinde
etiketler. Bu bağlamda eşcinsellik, sadece “sapkın” etiketinin taşıyıcısıdır
(Weeks, 1986: 27).
Buradan hareketle, eşcinsellikle ilgili sosyal problemin, Türkiye’de de
yaygın olarak görülen, eşcinselliğe ve eşcinsellere yönelik ön yargı ve olum‐
suz tutumlar, başka bir ifadeyle homofobi olduğu ifade edilebilir. Dünya ve
Avrupa Değerler Araştırmaları’nın Türkiye ayağı olan ve Bahçeşehir Üniver‐
sitesi İşletme Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yılmaz Esmer’in koordinatör‐
lüğünü yaptığı Türkiye Değeler Araştırması kapsamında, 1996, 1997, 2000,
2001 ve 2007 yıllarında, 41 ilde 1579 kişiyle yüz yüze görüşmeler gerçekleşti‐
rilmiş ve görüşülenlerin %88’i eşcinsel bir komşu istemediğini ifade etmiştir
(Radikal, 8 Ocak 2008). Eşcinselliğe yönelik olumsuz tutumlar ve ön yargılar,
gerek evrensel ölçekte gerekse Türkiye ölçeğinde kimi zaman fiziksel şiddete
ve öldürmeye kadar gidebilmektedir.
Irk, etnisite, din ve cinsel yönelime dayalı ön yargılar temelinde motive
edilmiş şiddet ve nefret suçları Türkiye’de dâhil olmak üzere dünyanın birçok
yerinde görülmektedir. 2006 yılında, Amerika Birleşik Devletleri’nde, girdiği
barın eşcinsel barı olup olmadığını soran bir erkek, barın için de fiziksel şid‐
dete maruz kalmıştır. Aynı yıl, Rusya’da, eşcinsel onur yürüyüşü esnasında
katılımcılar, sözlü ve fiziksel homofobik şiddete maruz bırakılmışlardır
(Human Rights First 2007, Hate Crimes 2007 Surveys: 26). LGBTT (lezbiyen,
gey, biseksüel, travesti, transeksüel) Bireylerin İnsan Haklarını İzleme ve Hu‐
kuk Komisyonu, 2007 Ocak – Ekim ayları arasında, medyaya yansıyan nefret
suçlarını rapor haline getirmiş ve Türkiye’de cinsel azınlıklara yönelik, cinsel
yönelime dayalı ayrımcılık ve ön yargıdan ortaya çıkan nefret suçlarının yay‐
gınlığını ortaya koymuştur (http://www.kaosgl.org/node/1429, 21. 08. 2008).
Eşcinsel bir sivil toplum kuruluşu olan Lambdaİstanbul tarafından, 2005
yılında “Eşcinsel ve Biseksüellerin Sorunları” başlığı altında yürütülen ve 399
kişiyi içeren anket çalışmasının sonuçlarına göre, kurumsal ve sosyal şiddet
170
türlerinden en az birini yaşamış olanların oranı %87, fiziksel şiddet türlerin‐
den en az birini yaşamış olanların oranı ise %23’tür. Bununla birlikte, eşcin‐
sel/biseksüelliği nedeniyle birden çok kez sözlü şiddete maruz kalanların
oranı %65, hiç uğramayanların oranı ise %26’dır. Görüşülenlerin %7’si, cinsel
yöneliminden dolayı dışarıdan anlaşılacak derecede, birden çok kez fiziksel
şiddete uğradıklarını ifade etmiştir (Ne Yanlış Ne De Yalnızız! Bir Alan Araş‐
tırması: Eşcinsel ve Biseksüellerin Sorunları, Lambdaistanbul Sivil Toplum
Girişimi 2005, ss.110).
Türkiye bağlamında eşcinselliğin ve eşcinsellerin genel olarak katı top‐
lumsal cinsiyet normları temelinde ele alındığı, bu bağlamda toplumsal cinsi‐
yet normlarını muğlaklaştırdığı düşüncesinden dolayı çoğunluğun
homofobik tutumları, ön yargıları, fiziksel ve kurumsal şiddetiyle yüz yüze
geldiği ifade edilebilir. Eşcinselliğe ve eşcinseller yönelik söz konusu ön yar‐
gılar ve homofobi, beraberinde ayrımcılığı getirmekte ve eşcinsel bireyler, bir
kimlik olarak, tüm farklılıklarıyla birlikte var olduklarını ifade edebilmek ve
eşit hak ve özgürlüklere sahip olmak adına örgütlü bir şekilde hareket ederek,
eşcinsel hareketi oluşturmaktadırlar. Bu bağlamda toplumun, eşcinselliği bir
problem olarak algılaması ve cinsellikle ilgili örgütlenişini bu yönde tamamen
heteroseksüel bir çerçevede gerçekleştirmesinin sonucunda ortaya çıkan eş‐
cinsel harekete değinmek önemlidir.
Bir Sosyal Hareket Olarak Eşcinsel Hareket

28 Haziran 1969’da, New York polisi, sabahın erken saatlerinde Manhat‐
tan’da “Stonewall Inn” adlı bir gey bara baskın düzenlemiş ve birçok gey ve
lezbiyen polisin fiziksel saldırılarına maruz kalmıştır. Polis baskınları, yeni bir
şey değildi ve eşcinseller bu rutin baskınlara alışmışlardı. Ancak 28 Haziran
1969 tarihinde Stonewall Inn’e yapılan baskın planlandığı gibi yürümemiş,
polis uysal bir kalabalık yerine, protesto bağırışlarıyla ve araçlarına zarar
veren bir kalabalıkla karşılaşmış ve bu kalabalığa sempatizanların da katılma‐
sıyla kısa sürede polis karşında sayısı yüzlerceyi aşan bir kitle oluşmuştur.
Polisle yaşanan bu yüzleşme, birkaç gece sürmüştür (Hunt, 1992: 220).
Yukarıda kısa bir şekilde aktarılan olay, dünyanın pek çok yerinde ve li‐
teratürde, sosyal bir hareket olarak gey ve lezbiyen hareketinin miladı olarak
kabul edilmektedir.
Gey ve lezbiyenler diğer azınlık gruplarından önemli açılardan farklı ol‐
salar da bir azınlık grubu olarak tanımlanmaktadırlar çünkü azınlık grubu
tanımlamasındaki dört önemli özelliği gösteririler. İlk olarak eşcinseller, geniş
ve çok katmanlı bir toplum içinde tabi kılınmış bir kesimi oluşturmaktadırlar.
İkinci olarak, toplumun büyük bir çoğunluğu tarafından düşük bir saygıyla
ele alınmaktadırlar. Üçüncü olarak eşcinseller, bir cemaat gibi birbirlerine
171
bağlılık özelliği gösterir. Dördüncü ve son olarak ise, bir azınlık grubu olarak
eşcinseller; ön yargı, ayrımcılık ve şiddetin farklı boyutlarıyla karşılaşmakta‐
dırlar (Herek, 1991: 63).
Bir azınlık grubu olarak gey ve lezbiyenler, uğradıkları şiddet ve ayrımcı‐
lık karşısında, haklarını savunmak, güvence altına almak, bir kimlik ve ger‐
çeklik olarak var olduklarını dile getirmek, bunun kabul edilmesini sağlamak
ve toplumun diğer üyeleriyle eşit hak ve özgürlüklere sahip olabilmek adına
dünyanın pek çok yerinde organize olmaktadırlar.
Türkiye’de eşcinsel hareketin başlangıcı 1970’lere kadar dayandırılabilse
de (Yıldız, 2007: 48) kimlik politikaları etrafında organize olarak, politik bir
karakter kazanması 1990’larla birlikte gerçekleşmiştir (Toktaş ve Altunok,
2003, ss. 40). Bu bağlamda hareketin büyüme aşamasında olduğu ifade edile‐
bilir. Eşcinsel hareket etrafında örgütlenen gruplar, daha önce değinilen azın‐
lık grubu karakterleriyle bir örtüşme sergileyerek, açılmak isteyen eşcinsel
bireylere yardım etmekte, gey topluluğu içinde bir dayanışma ortamı yarat‐
maya çabalamakta, toplumun ve medyanın ön yargılarıyla mücadele etmekte,
özgürlük ve eşitlik için kampanyalar ve aktiviteler düzenlemektedir (Dalvi,
2004: 501).
1990’larda politik bir hareket olarak gelişen eşcinsel hareketin öncüleri
(Kaos GL, Lambdaİstanbul gibi), sadece eşcinsel hakları çerçevesinde değil,
kültürün cinsiyetçi normlarını dönüşüme uğratmak, heteroseksüel erkek
egemen sistemin içinde kadınların ve eşcinsellerin tabi kılınmasının ataerkil
ideoloji etrafında meşrulaştırılmasına karşı koymak ve insan haklarını yasal
platformda koruma altına almak adına organize olmuşlardır (http://www.
kaosgl.org/node/282, 21. 08. 2008).
Türkiye Cumhuriyeti kanunlarında, farklı cinsel yönelime sahip bireyleri
kapsayan, söz konusu bireylere yönelik ayrımcılığı ve şiddeti engellemeye
yönelik yasal bir düzenleme bulunmaması eşcinsellerin kendilerini korumasız
hissetmesine neden olmaktadır. Bu bağlamda hareketin temel hedeflerinden
biri, eşcinsel kimliğinin yasal platformda tanınmasını, şiddete ve ayrımcılığa
karşı yasal düzenlemelere gidilmesini sağlamaktır. Bununla birlikte, yasalar‐
da eşcinselliğe yönelik herhangi bir düzenleme olmamasının, hareket için bir
sınırlılık ve hedef yokluğu oluşturmaktadır (Dalvi, 2004: 502).
Cinsellik, onun örgütlenmesi ve ifade edilmesiyle ilgili olarak, toplumlar
tarafından sosyal bir problem olarak değerlendirilebilen bir diğer konu da
pornografidir. Şimdi pornografi konusu, kadın, toplumsal cinsiyet, feminizm
ve şiddet bağlamında ele alınacaktır.
172
PORNOGRAFİ
Seks endüstrisi son derece geniş ve yaygın bir ekonomik alan olarak karşımı‐
za çıkmaktadır. Erkeklere ve kadınlara yönelik söz konusu bu cinsel pazar,
cinsel içerikli kitapları, DVD ve CD’leri, dergileri, internet sitelerini, telefon
şirketlerini içeren ekonomik bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır (Parrillo
vd., 1996: 95).
Pornografinin tanımı, neyin pornografik olduğu, zamana ve mekana göre
farklılık gösterebilmektedir. Örneğin, bazı tarih öncesi kabilelerde, cinsel iliş‐
kiyi sergileyen bir takım ritüeller söz konusuydu ve bunlar pornografik bu‐
lunmamasının ötesinde, inançsal bir temele dayanıyordu (Parrillo vd., 1996:
95). Ancak günümüzdeki, güncel ana akım pornografiyi Marilyn Corsianos şu
şekilde tanımlar:
“Ana akım pornografi, imajlarda (resimler ve/veya eylemler) ve sözcükler‐

de, her hangi bir şekilde ve biçimde yer alan (genellikle üreme organlarının
ön plana çıkarılması ve cinsel eylemlerin birleştirilmesi şeklinde) cinsel içe‐
rikten meydana gelen ve materyalin hedefinin izleyiciyi ya da dinleyiciyi
cinsel açıdan harekete geçirmek olduğu ve genellikle kazanç amaçlı satılan
materyal olarak tanımlanabilir.” (Corsianos, 2007: 865).
Pornografinin ne olduğunun ve nasıl tanımlandığının yanında, söz konu‐

su olguyla ilgili en önemli tartışma, feministler tarafından sorunsallaştırılan,
kadının “pornografik” olan içindeki konumudur.
Pornografi, “Kadın” ve Feminizm

Pornografi olgusunu feminist yaklaşımdan ayrı olarak ele almak imkan‐
sızdır. Zira pornografiye yönelik birçok tartışma feministler içinden ortaya
çıkmıştır. Feminizmin pornografiye olan ilgisi 1970’lerden bu yana sürmekte‐
dir. Ancak feminist görüş içinde pornografiye yönelik fikir ayrılıkları söz
konusudur. Bir kısım feminist, pornografi karşıtı bir tutum ortaya koyarken;
bir kısım feminist ise sansüre karşı bir tutum sergileyerek kampanyalar dü‐
zenlemiştir. 1970’lerde Amerika’da, Andrea Dworkin, pornografi karşıtı
önemli bir teorisyen halini almış ve yayınladığı kitabı Pornografi: Kadınlara
Sahip Olan Erkekler’de (Pornography: Men Possessing Women), pornografi içinde
kadınların değerinin düşürülmesinin, erkeklerin kadınlar üzerindeki iktidarı‐
nın sürdürülmesine hizmet ettiğini tartışmıştır (Ciclitira, 2004, ss. 282). Buna
karşın, yükselen diğer feminist sesler, pornografi karşıtı feministleri, ırkçılık‐
la, sınıfsal ayrıcalığa kayıtsızlıkla ve seks işçilerini göz önünde bulundurma‐
makla eleştirmişlerdir. Farklı bir ayrılık noktası da farklı cinsel yönelimleri
olan kadınların (sado – mazoşist cinsellik gibi) hakları konusunda ortaya
173
çıkmıştır. Pornografi, bir şekilde, bir takım isteklerin doyurulmasına hizmet
etmekteydi ve kadınların, istedikleri takdirde buna ulaşabilme hakkı olma‐
lıydı (Ciclitira, 2004: 283).
Pornografik ürünler içerisinde herkes eşit bir sese sahip değildir. Pornog‐
rafi karşıtı feministlerin en önemli noktalarından biri olan, kadının alçaltılma‐
sı ve erkeğin gücü ve iktidarı altına alınması, son derece önemlidir. Belirli bir
toplumsal cinsiyet ve cinsellik hiyerarşisinin, çeşitli seviyelerde ana akım
pornografi içerisinde varlığını sürdürdüğü bir gerçektir. Zira söz konusu
pornografik materyaller, basit birer görsel ya da işitsel oluşumlar değil, ideo‐
lojik birer araçtırlar da (Corsianos, 2007: 864). MacKinnon, ister online olsun
ister olmasın, pornografinin, kadınların eşitliğine saldırdığını ve kadınların
kurbanlaştırılmasında, aşağılanmasında ve ikinci sınıfa yerleştirilmesinde
merkezi bir rol oynadığını öne sürmektedir (Ciclitira, 2004: 284).
Pornografi, Şiddet ve Toplumsal Değerler

Pornografi, genellikle, “şiddet”, “küçük düşürme”, “aşağılama” gibi an‐
lamı kötüleştirici kelimelerle tanımlanmaktadır. Geleneksel psikolojik etki
araştırmaları, pornografi ve şiddet arasında bir ilişki kurma girişiminde bu‐
lunmakta ancak kavramların göreceliği, pornografinin şiddetle olan bağlantı‐
sını muğlâklaştırmaktadır. Örneğin, değerini düşürme ve şiddet gibi kavram‐
lar görecelidir ve şiddet, farklı şekillerde ve biçimlerde belirleniyor olabilir.
Başka bir ifadeyle kimine açık bir şekilde şiddet davranışı olarak görünen bir
sahne, diğerleri için şiddet içermiyor olabilir. Ancak yaygın olan varsayım,
sadece erkeklerin pornografik materyallerin kullanıcısı olduğu ve söz konusu
materyallerin erkekler üzerinde yarattığı etkiden dolayı, erkeklerin kadınlara
yönelik şiddet davranışı içine girdiği yönündedir (Ciclitira, 2004: 287).
Kimmel, kadınlara yönelik şiddet söz konusu olduğunda, ilginin ilk yönlen‐
dirilmesi gereken noktanın, kadına yönelik şiddeti içeren cinsel içerikli ma‐
teryallerin olması gerektiğini ifade etmektedir (Parrillo vd., 1996: 96). Şiddet
içerikli pornografik yayınlarla, tecavüz ve acı vermeye yönelik istek arasında
bir ilişki olduğuna yönelik laboratuar çalışmaları söz konusudur. Ancak por‐
nografiyi, şiddet eylemini ortaya çıkmasına neden olan tek olguya indirge‐
mek güçtür. Edward Donnerstein, Daniel Linz ve Steven Penrod, bilimsel
bulguların, şiddet içerikli pornografi ile cinsel şiddet arasındaki bağı ortaya
koyduğunu ancak “basit” derecede bir çıplaklık ya da “onur kırıcı ve küçük
düşürücü” olmayan cinsel içeriklerle, şiddet ve diğer suç davranışları arasın‐
da güçlü bir bağ olmadığını ileri sürmektedirler (Coleman ve Cressey’de ak‐
tarıldığı gibi, 1999: 365).
Şiddet davranışı ve pornografi arasındaki ilişkiyi tartışan feminist görüş
karşısındaki diğer feministler, pornografi karşıtı feministleri, sansür yasaları‐
174
nı güçlendirmekle ve sadece, şiddeti ve cinselliği birleştiren pornografinin
zararlı olduğunu göstermekle eleştirmektedirler (Ciclitira, 2004: 287).
Pornografiyle ilgili eleştirilerin diğer bir yönünü de, pornografik mater‐
yallerin ahlaksızlığa ve toplumsal çürümeye yol açtığı düşüncesi oluşturmak‐
tadır. Ancak, ahlaki düzenlemelerin ve ahlak anlayışının kültürel değişkenli‐
ği, neyin “ahlaksızlık” olduğu ya da olmadığının ve bu bağlamda pornogra‐
finin bunu teşvik edip etmediğinin belirlenmesini güçleştirmektedir. Bununla
birlikte, pornografinin tecavüz, çocukların cinsel yönden tacizi ve diğer cinsel
suçlara neden olmadığı düşüncesini destekleyen araştırma sonuçları söz ko‐
nusudur. Örneğin W. Cody Wilson, cinsel suçlulardan oluşan örnekleminin,
toplumun diğer bireylerinden çok daha az pornografik materyallerin etkisin‐
de kaldığını ortaya koymuş ve toplumsal yozlaşma ve ahlaksızlık olarak ad‐
dedilen bir takım olguların ortaya çıkması ve pornografi arasında anlamlı bir
ilişki olmadığını ileri sürmüştür (Coleman & Cressey’de aktarıldığı gibi, 1999:
365). Bununla birlikte, pornografi yasalarını yürürlükten kaldıran ilk Avrupa
ülkesi olan Danimarka’da, pornografik ürünlere ulaşımın kolaylaşmasıyla
birlikte, teşhircilik, röntgencilik ve çocuk tacizleri vakalarında önemli derece‐
de azalmalar olduğu gözlemlenmiştir (Coleman ve Cressey, 1999: 365).
FAHİŞELİK
Fahişelik ya da kültürel bir tanımlama olarak “hayat kadınlığı” söz konusu

olduğunda yaygın bir şekilde, dünyanın en eski mesleği olduğu ifade edilir.
Bu bağlamda fahişeliği basit bir şekilde bir meslek dalına indirgemek, söz
konusu olguyu tartışmaya ve anlamaya yönelik diğer bir takım faktörlerin
göz ardı edilmesine neden olmaktadır. Bu nedenle, fahişeliğin karakterinin
anlaşılabilmesi açısından, sosyal bilimler içerisinde 1980’lerden bu yana bir
ilgi söz konusudur ve birçok teorik yaklaşım ve tanımlama geliştirilmiştir.
Fahişeliğe yönelik üç temel yaklaşımdan söz edilebilir. Bu yaklaşımlar‐
dan birincisi fahişeliği, çoğunlukla para ya da uyuşturucu gibi maddelerin,
cinsel eylemle takas edilmesi olarak tanımlar. Bu takas, gönüllü iki yetişkin
arasında gerçekleşmektedir. Bu tanımlamada, fahişeliğin diğer yönleri çok
açık değildir. İkinci bir yaklaşım, son derece basite indirgenmiş bir şekilde,
fahişeliği bir iş olarak görmektedir. Bilim adamları arasında yaygın diğer bir
yaklaşıma göre fahişelik, kaçınılmaz ve doğaldır. Kingsley Davis fahişeliğin,
erkeklere biyolojik ihtiyaçlarını karşılaması açısından, geleneksel evlilik kalıp‐
ları içinde ulaşılması imkânsız olan zevkleri ve arzuları sunmasıyla işlevsel
olduğunu ifade etmekte ve O’na göre bu şekilde fahişelik “nor‐
mal”leştirilmektedir (Monto, 2004, ss. 162). Ancak bu yaklaşımın, eleştiriye
açık noktaları vardır. İlk olarak, cinsel ihtiyaçlar tamamen biyolojik indirge‐
meci bir yaklaşımla ele alınmakta ve cinsellik üzerindeki sosyo – kültürel
175
faktörler yadsınmaktadır. İkinci olarak, erkeklerin ihtiyaçlarının önemli bir
konuma yerleştirilmesi, cinsellik üzerindeki erkeksi söylemi güçlendirmekte
ve diğerlerinin ihtiyaçlarını ikincil konuma iterek kadınların sömürülmesine
katkıda bulunmaktadır (Monto, 2004: 64).
Fahişelik, Çeşitlilik ve Şiddet

Şiddet olgusunun, fahişelik içinde son derece yaygın olduğu görülmekle
birlikte, fahişelik yapan bireyler içindeki çeşitliliğe bağlı olarak (yaş, cinsiyet,
mekan vb.) şiddettin niteliği ve yoğunluğu da çeşitlilik göstermektedir. Örne‐
ğin, sokakta çalışan kadınlar, satıcılar ya da alıcılar tarafından gelebilecek
potansiyel bir şiddete, evde çalışan kadınlardan daha kolay maruz kalabil‐
mektedir (Sanders, 2004: 1704). Amerika’da şiddete maruz kalan fahişelerin
büyük çoğunluğu sokaklarda çalışmaktadır. Yapılan çeşitli araştırmalar, so‐
kaklarda çalışan fahişelerin büyük bir çoğunluğunun, fiziksel şiddete ya da
tecavüze maruz kaldığını ortaya koymaktadır (Monto, 2004: 161). Church ve
arkadaşlarının, Britanya’nın üç şehrinde yaptıkları araştırmaya göre, sokakta
çalışanların %81’i, buna karşılık evde çalışanların %48’i müşterileri tarafından
şiddete maruz kalmaktadır. Benson, sokakta çalışan fahişelerin %98’inin ça‐
lışma sırasında şiddetin herhangi bir biçimine maruz kaldığını, Kinnel ise;
görüştüğü 211 kişiden 75’inin şiddet olayı deneyimlediğini aktarmaktadır
(Sanders, 2004: 1705).
Weitzer’e göre; teorik yaklaşımlar her ne kadar bütün fahişelik türlerine
esas olan benzerliklerin olduğunu ileri sürse de ampirik araştırmalar, fahişe‐
lik kavramının işaret ettiği eylemlerde ve bu eylemlere katılanlar arasında
dikkate değer farklılıkların olduğunu ortaya koymaktadır. Başka bir ifadeyle,
fahişelerin hem kişisel, sosyal, kültürel ve ekonomik özellikleri hem de katıl‐
dıkları eylemler, çeşitlilik göstermektedir (Monto, 2004: 164).
“Fahişelik, araba cinselliğini, eskort servisleri, uzun dönem ilişkisel cinsel‐

liği, masaj salonlarını, genel evleri ve seks turlarını içerebilir. Seks işçileri,
evsiz kadınları ve erkekleri, evden kaçmış çocukları, finansal açıdan bağım‐
sız kadınları ve erkekleri ve daha birçok diğer kategorileri ve kategori kom‐
binasyonlarını içerebilir... Fahişelerin müşterileri arasında daha az bir çe‐
şitlilik söz konusudur; büyük bir çoğunluğu yetişkin, erkek ve iş sahibidir
…, farklı arka planlardan gelmektedirler.” (Monto, 2004: 165).
Fahişelik, toplumun geneli tarafından “uygun” ya da “doğru” bulunan

bir olgu değildir. Bu bağlamda toplumların, yasal düzenlemelerle fahişeliği
önleyici tutumları söz konusudur. Ancak fahişeliği önleyici bu yasal düzen‐
lemeler, gerek toplumsal bir sorun olarak algılanan söz konusu olgunun ak‐
törleri açısından; gerekse toplumun geneli açısından sakıncalı bir takım so‐
176
nuçlar doğurabilmektedir. Örneğin 20. yüz yılın başlarında, Amerika’da genel
evlerin kapatılması, sokaklarda çalışan fahişelerin sayısını artırmıştır. Bunun
sonucunda da kendileriyle ilgilenip ilgilenmediği açık bir şekilde orta da ol‐
mayan diğer erkeklere de yönelim söz konusu olmuş, fahişelerin hoş karşı‐
lanmadığı yerlerdeki varlığı gündeme gelmiş ve fahişeler sıklıkla hırsızlık ve
uyuşturucu gibi suçlara karışmışlardır (Coleman ve Cressey 1999: 364). Ben‐
zer bir şekilde, Amsterdam belediyesi, son yıllarda yüzlerce vitrinin kapatıl‐
ması sonucu sokaklarda çalışmak durumunda kalan yaklaşık 8 bin fahişeyi
suç şebekelerinden korumaya ve insan kaçakçılarının kontrolüne girmelerini
önlemeye yönelik girişimlerde bulunmaktadır. Amsterdam Belediyesi sosyal
işler ve sağlık bölümünden Marijke Vos, fahişelerin çalışma hakları konusun‐
da bilgilendirilmelerinin ve meslek değiştirmek isteyenlere yardım etmenin
son derece önemli olduğunu ifade etmektedir (http://www.haberturk.com/
haber.asp?id=82267&cat=180&dt=2008/06/25, 29. 08. 2008). Türkiye’de henüz
kurulma aşamasında olan Kırmızı Şemsiye Sendikası, seks işçiliğinin toplu‐
mun geneli tarafından reddedildiğini, bu nedenle bunun aşılması yönünde
çalışmaları olacağını, sadece fahişelik yapan kadınların değil, transeksüel ve
travestilerin de sendika çatısı altında yeri olduğunu, seks işçisi bireylerin
sağlık ve güvenlik sorunlarıyla ilgilenileceğini belirtmektedir (http://www.
ntvmsnbc.com/news/457070.asp#storyContinues, 29. 08. 2008).
Sonuç olarak fahişelik olgusunu ve söz konusu olgu ile ilgili düzenleme‐
ler ve bunların yapısı, toplumun onu ele alış biçimiyle yakından ilgili ve son
derece önemlidir. Ahlaki açıdan bozulmanın bir sonucu ya da nedeni olarak
görülmesi ve önleyici düzenlemelere gidilmesi, bunun bir işçilik olarak gö‐
rülmemesinin ve hayatını bundan sağlayan bireylerin yok sayılmasının ya‐
nında daha farklı sorunları da beraberinde getirebilmektedir.
SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR
İşlevselci yaklaşımın cinsellikle ilgili gündemini, evlilik, aile, üreme, cin‐
selliğin kontrolü ve cinsel normlar oluşturmaktadır. İşlevselci yaklaşıma göre
aile, bir toplum için hayati önem taşımaktadır. Bu bağlamda cinselliğin sosyal
olarak kontrolü, ailenin korunmasıyla yakından ilgilidir (Parrillo vd., 1996:
100). Cinsellik, aile içinde dolayısıyla evlilik kurumu içinde yaşanmalıdır.
Talcott Parsons ve Margaret Mead’e göre aile, cinselliğin ve üremenin örgüt‐
lendiği dolayısıyla cinselliğin kontrolü için bir araç görevi gören ve onu sınır‐
landıran toplumsal bir kurumdur. Bu sınırları aşan, başka bir ifadeyle cinsel‐
liği ve üremeyi kontrol altına alamayan, dolayısıyla aile kurumunu koruya‐
mayan toplumlar ya çökecek ya da bir karmaşa ortamına girecektir. Örneğin,
177
Parsons’a göre bütün toplumlar, aileyi korumak için eşcinselliğe yönelik
olumsuz tutumlar ve yaptırımlar içerir (Connell, 1998: 108).
Bazı işlevselciler, cinsel yönelimle ilgili toplumsal tutumlarda değişimle‐
rin meydana geldiğini ileri sürmektedir. Örneğin; geçmişte eşcinsellik
disfonksiyoneldi çünkü toplumun yeni üye ihtiyacını karşılayamayan cinsel
davranış örgütlenmesiydi. Ancak bazı işlevsicilere göre; bugünkü nüfus pat‐
lamasıyla birlikte eşcinsellik, toplum nüfusunun artmasını engelleyen bir
cinsel yönelim olarak fonksiyonel olabilmektedir (Coleman, 1998: 205).
İşlevselci görüş içindeki ayrılıklar sadece cinsel yönelimle ilgili değildir.
Bazı işlevselciler, cinsel açıdan eşitliğe yönelik büyük değişimlerin
disfonksiyonel olduğunu savunurken, diğerleri; toplumsal kurumların, belirli
bir dönemin koşullarına göre değişim göstermesi gerektiğini, toplumsal cin‐
siyet rollerinin yeniden tanımlanmasına ihtiyaç duyulduğunu, bu bağlamda
toplumsal düzenlemelerin kadınların eşitliği yönünde gerçekleştirilmesi ge‐
rektiğini öne sürmekte ayrıca; temel toplumsal kurumların, kadınlara ve eş‐
cinsellere yönelik ayrımcılığı önleyecek biçimde yeniden yapılandırılması
ihtiyacının altını çizmektedir. Bütün bunlarla birlikte aile kurumu kadın ve
erkeğe yönelik rollerle ilgili bir değişim geçirmek ve aynı cinsiyetten ilişkileri
de bünyesinde barındırmak durumundadır (Coleman, 1998: 206).
Çatışmacı yaklaşıma göre, kadınlara ve eşcinsellere yönelik ayrımcılık ve
ön yargı çok da şaşırtıcı bir olgu değildir. Çatışmacı yaklaşım, erkek ile kadın
arasındaki ya da heteronormatif toplum ve eşcinsellik arasındaki çatışmaya
yönelik çeşitli açıklamalar getirmektedir. Erkek egemen bir toplum içerisinde,
erkeklerin ellerinde bulundurdukları ekonomik ve politik gücü devam ettir‐
melerinin yolu, kadınları tabi kılmaktan geçmektedir. Bu çeşitli yollarla ya‐
pılmaktadır. Cinsiyet rollerinin keskin bir biçimde farklılaştırılması, kadının
erkeğine bağlı olması gerektiği düşüncesinin bir norm olarak dayatılması,
buna bağlı olarak kamusal ve özel alan ayrımının cinsiyetlere göre oluşturul‐
ması, kadının erkek karşısında ekonomik, politik ve kültürel olarak ikincil
konuma yerleştirilmesi, erkeklerin kadınlar üzerinde üstünlük kurmasıyla
sonuçlanmaktadır (Coleman, 1998: 206).
Çatışmacı yaklaşım içinde, büyük oranda feminizmin izleri bulunur ve
bazı feministlere göre, toplumda baskın olarak bulunan ve sürdürülmeye
çalışılan erkek egemen değerler ortadan kalkmadan kadın ve erkek arasında,
sağlıklı bir ilişki olamayacaktır (Parrillo vd., 1996: 101).

Heteroseksüel örüntülerin ve örgütlenmelerin normatif bir yapıda bulunması ve bu bağlam‐
da baskın olması.
178
Çatışmacı yaklaşıma göre, eşcinsellere yönelik ön yargı ve ayrımcılık,
bağnazlıktan ve kültürel bir takım değerlerin çatışmasından ileri gelmektedir.
Eşcinselliği yasaklayan ya da ona yönelik olumsuz politikaları üreten grup,
genellikle gücü elinde bulunduran konumdadır. Söz konusu güç odağı, ge‐
nellikle erkek egemen ideolojinin temsilcisidir ve onun karşısında kadınlar da
dezavantajlı bir konumda yer almaktadır. Bu bağlamda çatışmacı teoriler,
eşcinsellerin ve kadınların, şikâyetlerini dile getirmeye devam etmeleri, ortak
bir harekette bir araya gelmeleri ve diğer dışlanan ve istenmeyen sosyal grup‐
ların da desteğini talep etmeleri gerektiğini ifade etmektedir. Söz konusu
teorik yaklaşıma göre, tabi kılınan grupların daha iyi bir konuma gelmesi
ancak bu şekilde, sosyal bir eylemle mümkün olacaktır (Coleman, 1998: 206).
SONUÇ
Her toplum, sahip olduğu kültürel özellikleri ve değerleri çerçevesinde, cin‐

sellik ve cinsel davranışla ilgili sınırlılıklar ve düzenlemeler getirir. Bu düzen‐
lemelerin ve dolayısıyla cinselliğin örgütlenişinin niteliği farklı kültürler ara‐
sında değişiklik gösterebildiği gibi zamana göre de değişebilmektedir. Bu
bağlamda cinsellik, biyolojik bir olgu olduğu kadar da sosyal bir olgudur.
Cinselliğin ve cinsel ifadenin sosyal bir olgu olması, bir takım cinsel dav‐
ranışların toplum tarafından sınırlandırılması ya da “sapkın”, “uygun olma‐
yan” ve “yanlış” olarak inşa edilmesini de beraberinde getirmektedir. Örne‐
ğin eşcinsellik, modern toplumlarda heteroseksüel cinsel davranış örüntüsü
karşısında, “sapkın” bir cinsel davranış olarak algılanmakta, bunun da öte‐
sinde inşa edilmektedir. Bu bağlamda, gerek yakın geçmişte gerekse günü‐
müzde eşcinsel bireyler, farklı boyutlarda şiddet davranışına maruz kalmak‐
tadır.
Bilgisayar ve iletişim teknolojisindeki gelişmelerle birlikte cinselliğin bir
meta haline gelmesi, bir seks endüstrisinin ortaya çıkması için uygun bir ze‐
min oluşturmuştur. Erkeklere ve kadınlara yönelik söz konusu endüstri son
derece geniş ekonomik bir pazar olarak karşımıza çıkmaktadır. Pornografinin
tanımı ve neyin, ne derece pornografik olduğu da topluma ve zamana göre
farklılık göstermektedir. Pornografi konusundaki en büyük tartışmalar femi‐
nist görüş çerçevesinde yapılmakta ve feminist yaklaşım içerisinde pornogra‐
finin kadınları bir meta haline getirdiğini ve aşağıladığını savunanlar ve por‐
nografinin yasaklanmasını, sansürcülük olarak görenler olmak üzere başlıca
iki görüş hakimdir. Pornografi, genel olarak, ahlaki açıdan çöküntüye, top‐
lumsal çürüme ve yozlaşmaya neden olan bir olgu olarak değerlendirilmekte
ve bu bağlamda sosyal bir problem olarak algılanmaktadır. Pornografiyi bu
kapsamda sosyal bir problem olarak algılayan yaklaşımlar, toplumda ortaya
çıkan cinsel suçların nedenini (tecavüz, teşhircilik, çocukların cinsel yönden
179
istismarı vb.) pornografik materyallerin dolaşımına bağlasa da ortaya konul‐
muş bir takım sonuçlar, cinsel suçlarla pornografi arasındaki ilişkinin anlam‐
lılığını kanıtlayacak yeterli güce sahip değildir.
1980’lerden bu yana sosyal bilimler içerisinde, fahişeliğin karakterinin
aydınlatılmasına yönelik bir ilgi söz konusudur. Fahişelik genel olarak, para
ya da uyuşturucu gibi malların karşılığında, karşı tarafa cinsel haz vermek
amacıyla bir kimsenin bedenini satması olarak tanımlamaktadır. Fahişelik
olgusu, geniş bir demografik ve eylemsel çeşitliliği barındırmaktadır. Bunun‐
la birlikte yapılan araştırmalar, şiddet olgusu ve fahişelik arasında önemli bir
ilişki olduğunu ve fahişelerin ciddi oranlarda şiddete maruz bırakıldıklarını
ortaya koymaktadır. Bununla birlikte fahişelik, pornografi gibi, ahlaki bir
yozlaşma olarak algılanabilmektedir. Bu bağlamda, fahişelik olgusunun, top‐
lumsal huzuru bozucu ve bu nedenle de istenmeyen ve çözülmesi gereken bir
sorun olarak görülmesi gündeme gelmektedir. Ancak sorun olarak görülebi‐
len fahişelik olgusuna yönelik çözümler konusunda önemli olan, söz konusu
meslek dalından yaşamını sürdürenlerin yadsınmaması, fahişeliğin, ortadan
kaldırılması gereken bir sorundan çok, kendi içinde bulunan sağlık ve güven‐
lik gibi sorunlarına yönelik girişimlerde bulunulması gereken bir olgu olarak
ele alınması gerektiğidir.
180
KAYNAKÇA
Ciclitira, Karen, “Pornography, Women and Feminism: Between Pleasure and

Politics”, Sexualities, 2004, sayı: 7, s. 281 – 301.
Coleman W., James – Cressey R., Donald, Social Problems, Addison‐Wesley
Educational Publishers Inc., 1999, United States.
Coleman William, James, Social Problems A Brief Introduction, Addison – Wesley
Educational Publishers, 1998, United States.
Connell, R.W., Toplumsal İktidar ve Cinsiyet, Ayrıntı Yayınları, 1998, İstanbul.
Corsianos, Marilyn, “Mainstream Pornography and ‘Women’: Questioning Sexual
Agency”, Critical Sociology, 2007 sayı: 33, s. 863 – 885.
Dalvi, Sameera, Homosexuality and the European Court of Human Rights: Recent
Judgments Against the United Kingdom and Their İmpact on Other Signitories to
the European Convention of Human Rights, Institute for Social, Behavioral, and
Economic Research, 2004.
Dunne, Bruce, “Power and Sexuality in the Middle East”, Middle East Report, 2007,
sayı: 206, s. 8 – 11.
Haeberle J., Erwin, “Gamalı Haç, Pembe Üçgen ve Sarı Yıldız: Nazi Almanyası’nda
Seksolojinin Çöküşü ve Eşcinsellere Zulmedilmesi”, iç: Vicinus J., Martha ‐
Duberman Bauml, Martin, Jr. Chauncey, George, Tarihten Gizlenenler – Gey ve
Lezbiyen Tarihine Yeni Bir Bakış ‐, Phoneix Yayınevi, 2001, Ankara.
Hardy, Simon, “The Greeks, Eroticism and Ourselves”, Sexualities, 2004, sayı: 7, s. 201
– 216.
Herek M., Gregory, “Stigma, Prejudice, and Violance Against Lesbians and Gay Men”,
iç: Gonsiorek C., John and Weinrich D., James, Homosexuality – Research
Implications For Public Policy ‐, Sage Publication, 1991, United States of
America.
Herek M., Gregory, “Stigma, Prejudice, and Violance Against Lesbians and Gay Men”,
iç: Gonsiorek C., John and Weinrich D., James, Homosexuality – Research
Implications For Public Policy ‐, Sage Publication, 1991, United States of
America.
Human Rights First, Hate Crimes 2007 Surveys, 28.02.2008 tarihinde
www.humanrightsfirst.org adresinden ulaşmıştır.
Hunt J., Ronald, “Gay and Lesbian Politics”, PS: Political Science and Politics, 1992,
sayı: 2, s. 220 – 224.
Karlinsky, Simon, “Rusya’nın Eşcinsel Edebiyatı ve Kültürü: Ekim Devriminin Etkisi”,
iç: Vicinus J., Martha ‐ Duberman Bauml, Martin, Jr. Chauncey, George, Tarihten
Gizlenenler – Gey ve Lezbiyen Tarihine Yeni Bir Bakış ‐, Phoneix Yayınevi,
2001, Ankara.
Monto A., Martin, “Female Prostitution, Customers and Violence”, Violence Against
Women, 2004, sayı: 10, s. 160 – 188.
Ne Yanlış Ne De Yalnızız!, Bir Alan Araştırması: Eşcinsel ve Biseksüellerin Sorun‐
ları, Lambdaistanbul Sivil Toplum Grişimi, Berdan Matbaacılık, 2006, İstanbul.
181
Nungesser G., Lon, Homosexual Acts, Actors, and Indentities, Praeger Publishers,
1983, New York.
Padgug, Robert, “Cinsel Sorunlar: Cinselliği Tarih İçinde Yeniden Düşünmek”, iç:
Vicinus J., Martha ‐ Duberman Bauml, Martin, Jr. Chauncey, George, Tarihten
Gizlenenler – Gey ve Lezbiyen Tarihine Yeni Bir Bakış ‐, Phoneix Yayınevi,
2001, Ankara.
Parillo N., Vincent; Stimsn, John; Stimson, Ardyth, Comtemporary Social
Problems, Allyn & Bacon Publication, 1996, Massachusetts.
Saccaʹ, F. (2007, Aug) ʺThe Social Control of Sexuality and Powerʺ Paper presented at
the annual meeting of the American Sociological Association, TBA, New York, New York
City Online <PDF> 2008‐06‐25 tarihinde http://www.allacademic.com
/meta/p184406_index.html adresinden erişilmiştir.
Sanders, Teela, “The Risk of Street Prostitution: Punters, Police and Protesters”, Urban
Studies, 2004, sayı: 41, s. 1703 – 1717.
Toktaş, Şule – Altunok, Gülbanu, “Yeni Sosyal Hareketler Çerçevesinde Türkiye Gey –
Lezbiyen Hareketi ve Siyasalın Dönüşümü”, iç. Lezbiyen ve Geylerin Sorunları
ve Toplumsal Barış İçin Çözüm Arayışları, Kaos GL Sempozyumu, Ayrıntı Ba‐
sımevi, 2004, Ankara.
Uğurlu Sakallı, Nuray – Uğurlu, Ozanser, Eşcinsellik ve Eşcinsellere İlişkin Tutumlar:
Önyargı ve Ayrımcılık, iç. Lezbiyen ve Geylerin Sorunları ve Toplumsal Barış
İçin Çözüm Arayışları, Kaos GL Sempozyumu, Ayrıntı Basımevi, 2004, Ankara.
Weeks, Jeffrey, Sexuality, Tavistock Publicaitons, 1986, New York.
Yıldız, Deniz (2007) “Türkiye Tarihinde Eşcinselliğin İzinde – Eşcinsel‐lik Hareketinin
Tarihinden Satır Başları” iç: Kaos GL Dergisi, 2007, sayı: 30, Ankara.
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=246859 – 11. 07. 2008 tarihinde ulaşıl‐
mıştır.
http://www.kaosgl.org/node/1429 – 12. 07. 2008 tarihinde ulaşılmıştır.
http://www.kaosgl.org/node/282 – 06.03.2008 tarihinde ulaşılmıştır.
http://www.haberturk.com/haber.asp?id=82267&cat=180&dt=2008/06/25 ‐ 29. 08. 2008
tarihinde ulaşılmıştır.
http://www.ntvmsnbc.com/news/457070.asp#storyContinues ‐ 29. 08. 2008 tarihinde
ulaşılmıştır.
182
Bölüm 7
Kentsel Sosyal Problemler
Prof. Dr. Sevinç Güçlü
GİRİŞ
İnsanlık tarihinde kentlerin doğuşu gerek ekonomik, gerek siyasal, gerek

kültürel ilişkiler açısından bir dönüm noktası oluşturmaktadır. Sosyolojide,
toplumsal değişmenin en önemli göstergelerinden biridir kentleşme. Bu olgu
aynı zamanda sosyolojide önemli bir inceleme alanı olarak ortaya çıkan “Sos‐
yal Problemler” alanında temel olarak ele alınmaktadır. Özellikle temel sosyal
problemler arasında sayılan suç, intihar, uyuşturucu bağımlılığı, işsizlik gibi
sosyal problemleri ele aldığımızda kentsel yapı, kentleşme dinamikleri bir
bağımsız değişken olarak düşünülebilmektedir. Kentleşme olgusu gelişmiş ve
gelişmekte olan toplumlarda farklı biçimlerde ortaya çıkmaktadır. Kentleşme
olgusu gelişme tarihi içinde tarımsal teknolojinin gelişmesi ve artı ürünün
gerçekleşmesi ile birlikte ortaya çıkmış, bu süreçle birlikte toplumsal eşitsiz‐
likler de yaşanmaya başlamıştır. Yaşanan bu toplumsal eşitsizlikler önemli
problemlerin de kaynağını oluşturmuştur. Bu noktada sosyal problemin ne
olduğunu tanımlamamız gerekmektedir. Sosyal problem,”Toplumu oluşturan
grup ve kurumlara veya topluma tehdit oluşturan bir davranış kalıbı olarak”

E‐mail: sguclu@akdeniz.edu.tr
183
tanımlanabilir.(Poplin,1978: 5‐8) Sosyal problem, bir toplumda geçerli sosyal
davranışlardan, normlardan sapma, değerlerin çatışması olarak da tanımla‐
nabilir. Her sosyal yapı ya da toplum, gelir, eğitim, etnik köken, meslek ba‐
kımından benzer olan kişilerin oluşturduğu farklı kategorilerden, tabakalar‐
dan veya katmanlardan oluşmuştur. Dolayısıyla farklı tabakalardaki insanla‐
rın sosyal problemleri algılama ve yaşama biçimi, sosyal problemlere getir‐
dikleri çözüm biçimi farklı olabilmektedir. Bu konuda C. Wright Mills’in Sos‐
yolojik Bakış Açısı(Sociological Imagination)nı göz önüne alacak olursak,
toplumsal sorunlar, bireyin yakın çevresini ve iç dünyasını aşan konulardır.
Toplum, benimsediği ve beğendiği değerlerin tehdit edilmesini bir “sorun”
olarak görür. İşsizlik olayını ele alalım.100000 nüfuslu bir şehirde tek bir
adam işsiz ise, bu, onun şahsi derdi ve problemidir. Bu problemi halletmek
için adamın karakterine, kabiliyetine ve yakın çevresindeki iş imkanlarına
bakarız. Ama eğer 50 milyonluk işgücüne sahip bir ülkede,15 milyon insan
işsiz ise bu bir “mesele”(sorun)dir. Bu meselenin çözümü için, toplumun ikti‐
sadi ve siyasi yapısı ile ilgilenilmelidir. (Sezal, 1983: 38‐45)
Günümüz dünyasında, tüm sanayi toplumları büyük ölçüde kentleşmiş‐
tir. Sanayileşmiş ülkelerdeki en büyük kentlerde oturanların sayısı 25 milyona
kadar ulaşır. Bugün kent yaşamının en uç biçimi bazılarının megalopolis adı‐
nı verdikleri “kentler kenti”dir. Gelişmekte olan ülkelerin kentlerinde en
önemli sorunlar arasında hızlı nüfus artışı, kırdan kente göç, barınma sorunu
ve yeşil alan azlığı, çevre sorunları başta gelmektedir. Yine gelişmekte olan
ülkelerde altyapı ve ulaşım sorunları, kentsel ikili yapılar ve kentsel eşitsizlik‐
ler,kentsel yoksulluk ve işsizlik gibi problemler sözkonusudur. Çalışmada,
önce kavramsal ve kuramsal açıklamalar yapılacak, daha sonra küreselleşme
sürecinde kentlerde ortaya çıkan sosyal problemler ele alınacaktır.
KENT KAVRAMI VE KENTLERİN DOĞUŞU
İnsanlık tarihinde, bitki ve hayvanların ehlileştirilmesi yani tarımın başlama‐

sı, ilk büyük inkılâbı meydana getirmiş, toprağa yerleşmeyi mümkün kılmış‐
tır. Tarım, nüfusun belirli bir yerde toplanmasını, yoğunluk kazanmasını
sağlayabilmiştir. Bu ilk yerleşme düzeninden sonra, medeniyetlerin tarihi
aşağı yukarı, şehirlerin tarihleridir denebilir. (Kıray, 1982: 265)
Gordon V. Childe, M.Ö.3000 yıllarında Mısır, Mezopotamya ve İndüs
Vadisi’nde ortaya çıkan toplumsal değişiklikleri, “kentsel devrim” olarak
adlandırmaktadır. Childe’a göre, bu bölgelerde bu tarihlerde ortaya çıkanlar
artık “basit çiftliklerden oluşan küçük topluluklar değil, çeşitli meslek ve sı‐
nıfları içeren devletlerdir. (Childe, 1996: 146,45)
G.V. Childe, kentleri uygarlığın çekirdeği olarak düşünmektedir. Ona gö‐
re uygarlığın tanımı ise “kentlerde geniş nüfusların toplanmasıdır.” Birincil
184
ürünlerde farklılaşmanın olması, çalışanların zamanını tamamen uzmanlaştı‐
ğı zanaata, ticarete, bürokrasiye vermesi gereklidir. Bilgilerin kaydedilmesi ve
aktarılması için de belirli sembollerin benimsenmesi ve herkes tarafından
anlaşılan standart ağırlıkların, yer ve zaman ölçülerinin kullanılması gerekli‐
dir. (Tatlıdil, 1989: 4)
Aslında bugünkü çağdaş anlamda kentlerden farklı olsa da, toplumsal
anlamda kentlerin temeli tarım devrimi sırasında atılmıştır. Göçebe toplum
aşamasından yerleşikliğe geçildiğinde ortaya çıkan antik toplum, site biçi‐
minde örgütlenmiştir.
İlkçağ siteleri ile yepyeni bir siyasal düzenin kurulduğunu görüyoruz. Si‐
te, patriarkal toplulukların akrabalık ilişkilerinin yerine, siyasal nitelikte bir
toplumsal kontrol, statüye dayanan hukukun yerine de sözleşmeye dayanan
bir hukuk düzeni getirecektir. (Tolan, 1978: 150)
Antik sitelerin çözülmesiyle ortaya çıkan sanayi devrimi öncesi ortaçağ
kentleri ise ticaretin gelişmesiyle belirlenmektedir. 11. yüzyılda ticaretin can‐
lanmasıyla temeli atılan ortaçağ kentleri, giderek alanını genişleterek bölgesel
ticaret ve pazar ilişkilerinin merkezi olarak bir gelişme göstermiştir. Bu dö‐
nemde ticaretin gelişimi ile kentlerin gelişimi eş zamanlı olarak ilerlemekte‐
dir. Ticaretin ilk kez kendini gösterdiği İtalya ve Hollanda, kentlerin ilk belir‐
dikleri, büyük bir hızla ve güçlü bir biçimde geliştikleri ülkelerdir. (Pirenne,
1982: 96)
15. yüzyıldan başlayarak ticaretin gelişmesi, daha sonra merkantilist
ekonomi politikası ve denizaşırı ülkelerle ilişkilerin gelişmesi, yeni üretim
teknikleri ve bilimsel bilginin ilerlemesi, endüstri devrimini doğurmuştur.
Kentlerde merkezleşen ekonomik büyüme, iş hacmini genişletmiş, endüstri
kesiminde kentsel işgücü giderek artmıştır. Endüstrinin hızla ilerlemesi, kırsal
işgücünün de kentlere akmasına yol açmıştır.
Batıdaki sanayi devrimini bir “kentleşme devrimi” olarak yorumlayan
sosyal bilimciler oldukça büyük bir çoğunluk oluşturmaktadır. Gerçekten de
o güne kadar insanlık tarihinde en çok değişen ve en çok şeyi değiştiren yüz‐
yıl olarak tanımlanan 18. yüzyıl, Batı kentleşmesinin de en hızlı dönemini
yaşadığı yüzyıl olmuştur. O güne kadar insanlık tarihinin kaydetmediği bir
göç hareketi başlamış, endüstri bölgelerinde kentleşme ile kendini ortaya
koyan büyük nüfus birikimleri görülmüştür. ( Ekin, 1976: 16)
Gelişmiş ülkelerde kentleşme, ortaçağ kentlerinde olduğu gibi, ticaret ve
sanayinin gelişmesiyle eş zamanlı olarak ilerlemektedir. Günümüzde batılı,
gelişmiş, endüstrileşmiş ülkelerin ekonomik gelişmesinin önemli bir özelliği
işgücünün topraktan büyük ölçüde ayrılıp harekete geçmesi ve büyüyen
kentsel alanlarda yoğunlaşmasıdır. Genel olarak bu ülkelerde kent istihdam
185
olanaklarının açılması, yaratılması, kentsel işgücünün büyümesi ile eş zaman‐
lı olmaktadır. (Nixon‐Colman, 1978: 286)
İleri derecede kapitalist ülkeler arasında bile kentleşme düzeyinde farklar
vardır. Kentleşme aslında kapitalist gelişme ve yayılmanın sonucudur. Bu
yayılma da, tüm dünyada aynı tarihsel periyot içinde veya eşit bir biçimde
oluşmamaktadır. Her ülkede farklı kentleşme modelleri yaratılmaktadır.
(Roberts, 1981: 11)
Gelişmekte olan toplumlarda ise, kentleşme ile endüstrileşmenin paralel
olmaması, (Hoşgör, 1977: 199) kırdan kente göçlerle beslenmesi, kentsel nüfus
artış hızı ile kentsel işgücü artış oranının eş düzeyde olmaması, (Todaro, 1981:
225) kentlere akın eden insanlarda bir kentlilik bilincinin mevcut olmaması,
taşralı gruplar halinde belli mahallelerde oturmaları gibi kentleşmenin belir‐
gin özellikleri ile karşılaşılmaktadır.
Kentleşme
Kentleşme belirli bir zaman ve ülkeye göre, kent olarak kabul edilen yer‐
leşme birimlerinde nüfusun yoğunlaşma hızı veya oranını vermektedir. Bu
nüfus değişimi ile birlikte görülen ekonomik ve toplumsal değişmeyi de belir‐
leyen bir süreçtir. (Tatlıdil, 1989: 4‐5)
Gerçekten de kentleşme, salt kent olarak kabul edilen yerleşmelerde nü‐
fus birikmesi olarak tanımlanamaz. Geniş anlamda, sanayileşme ve iktisadi
değişmeye paralel olarak kent sayısının artması ve var olan kentlerin büyü‐
mesi ve bu kentlerde tarımsal olmayan üretimin artması, üretim, denetim ve
eşgüdümün yoğunlaşması sonucunu doğuran, toplum yapısında örgütleşme,
iş bölümü ve uzmanlaşmanın artmasını yaratan, insan davranışlarında da
özdeksel ve tinsel kültür unsurlarının değişimine yol açan bir nüfus birikimi
sürecidir. (Keleş, Yavuz, Geray, 1973)
Kısaca, kentleşme, mekanda bir yerleşme, bir nüfus toplanması ve nüfus
yoğunluğu, yerel örgütlenme, sosyal tabakalaşma, kurumlaşma, üretimde
farklılaşma, uzmanlaşma, yeni bir yerleşme biçimlenmesi ve sosyo‐ekonomik
ve kültürel değişime yol açan bir nüfus toplanması süreci olarak tanımlanabi‐
lir. (Süher, 1996: 10)
Sosyolojik bir kavram olarak kentleşme, sadece yeni bir ekonomik örgüt‐
lenme ve değişmiş bir fiziki çevreyi belirtmez; aynı zamanda insanın davranış
ve düşüncelerine de etki eden yeni bir değişik sosyal düzeni ifade eder. Kent‐
leşme “kentli” diyebileceğimiz bir yaşama şeklini beraberinde oluşturur.
(Hauser, 1972: 76)
2025 yılına kadar dünyanın kentsel nüfusu 5.2 milyara ulaşabilir. Bazı
kestirimlere göre bu kentsel nüfusun dört milyarı, gelişmekte olan dünyadaki
186
kentlerde yaşayacaktır. Manuel Castells,megakentlerden üçüncü bin yılda
kentselleşmenin ana özelliklerinden biri diye sözeder.(Giddens,2005: 579)
Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kentleşme süreçleri farklıdır.
Gelişmiş ülkelerde kentleşme, ortaçağ kentlerinde olduğu gibi, ticaret ve
sanayinin gelişmesiyle eşzamanlı olarak ilerlemektedir. Günümüzde batılı
gelişmiş, endüstrileşmiş ülkelerin ekonomik gelişmesinin önemli bir özelli‐
ği,işgücünün topraktan büyük ölçüde ayrılıp kentsel alanlarda yoğunlaşma‐
sıdır. Genel olarak bu ülkelerde kent istihdam olanaklarının açılması ve yara‐
tılması kentsel işgücünün büyümesi ile eş zamanlı olmaktadır. Kentleşme
kapitalist gelişmenin bir sonucu olduğundan her ülkenin kapitalistleşme sü‐
recindeki konumu farklı olduğundan ülkelerin kentleşme süreçleri ve derece‐
leri de farklı olmaktadır. Bu konuda Birleşmiş Milletler Nüfus Bürosunun
açıkladığı bir tablo şöyledir:
Tablo 1: Dünyada Megakentlerin Nüfusları (milyon kişi)
Kent 1992 2000

Sao Paulo‐Brezilya 19.2 28.0
New York 16.2 16.6
Mexico City 15.3 16.2
Shanghai 14.1 17.4
Bombay 13.3 18.1
Los Angeles 11.9 13.2
Buenos Aires 11.8 12.8
Seul 11.6 13.0
Beijing 11.4 14.4
Rio de Janerio 11.3 12.2
Kalkuta 11.1 12.7
Jakarta 10.0 13.4
Tianjin 9.8 12.5
Manila 9.6 10.8
Kahire 9.0 11.7
Yeni Delhi 8.8 13.5
Lagos 8.7 11.9
Bangkok 7.6 9.9
Dakka 7.4 11.5
Tokyo 25.8 28.0
Kaynak:Birleşmiş Milletler Nüfus Bölümü’nden aktaran Parillo,1995,434
187
Gelişmekte olan ülkelerde endüstrileşme kentleşmenin gerisindedir.
Köylerin itmesi kentlerin itmesinden daha çok rol oynamaktadır. Kentler
endüstri merkezleri olmaktan çok ticaret ve siyasi merkezler olmaktadır.
Kentlere göç eden bireylerde bir kentlilik bilinci oluşmamaktadır.
KURAMSAL AÇIKLAMALAR
Kentleşme problemlerine ilişkin sosyolojik yaklaşımları gözden geçirdiğimiz‐

de, işlevselci, çatışma, feminist ve etkileşimci yaklaşımın açıklamaları ile kar‐
şılaşılmaktadır.
İşlevselciler hızlı kentleşmenin aile yaşamını olduğu gibi ekonomik, eği‐
tim, politik ve dinsel kurumları da tahrip ettiğini düşünmektedir. Bireyin
yalnızlaşacağını düşünmekteler. Kırsal kesimden kentlere yoğun göç,pek çok
probleme yol açacaktır. Köy yaşamı için işlevsel olan eski kültürel kalıplar
yok olmuş, fakat yeni bütünleştirici kalıplar ortaya çıkmamıştır. Sonuç olarak
suç oranları, intihar ve ruhsal bozukluklar ortaya çıkmıştır. İşlevselcilere göre
Kuzey Amerika’da ortaya çıkan bu süreç yoksul ülkelerde de farklı biçimler‐
de yaşanmaktadır. Batı ülkelerinde endüstrileşme ve kentleşme aynı zamanda
gelişmiştir, fakat az gelişmiş ülkelerde kentler gelişmiş, daha sonra endüstri‐
leşme başlamıştır. Bazı işlevselcilere göre az gelişmiş ülkelerde kentlerdeki
nüfusu ekonomik sistemin desteklemediği “aşırı kentleşme” vardır. İşlevselci‐
ler sosyal değişmeyi yavaşlatma ve metropolitan alanların yeni durumlara
uyum sağlaması gereği üzerinde dururlar. Kırsal alanda yeni ekonomik fırsat‐
lar yaratılması gereği üzerinde dururlar. Kente uyum, suçla ilgili önleyici
programlar üzerinde dururlar.(Coleman, 1999: 478)
Çatışma Yaklaşımı
Çatışma yaklaşımı açısından kentleşme sorunları çıkar grupları arasın‐
daki çatışmanın bir sonucu olarak görülür. Her bir grup genel refah çıkarı için
değil, kendi çıkarı için güç ortaya koyar. Çatışma kuramcıları kentsel prob‐
lemlerin çözümünü politik örgütlenme ve eylemde görürler.Fakir kırsal alan‐
daki ve kentsel slum’lardaki bireyler birlikte hareket etmelidir. Yoksulluk,
suç, eşitsizlik gibi sorunlara yönelik hareketlerin oluşması gerektiğini belirt‐
mektedirler.
Feminist Yaklaşım
Feminist yaklaşım açısından kentleşme süreci, son iki yüzyılda çelişkili
sonuçları içermektedir. Bir yandan geleneksel kırsal topluluklardaki kadınlar
ikinci sınıf yurttaş olarak yaşamak zorunda kalmaktalar, kocaları ve babaları‐
188
nın kararlarına boyun eğmekteler, geleneksel kültürel kalıplar göçle beraber
kente taşınmaktadırlar. Öte yandan geleneksel topluluğun çözülmesi ile ka‐
dına karşı şiddet artmaktadır. Bu nedenle pek çok feminist, kentlerde yeni bir
topluluğun inşa edilmesi gerektiğine, bu topluluğun kırsal kültürden farklı
olarak kadın ve erkek arasındaki eşitliği içermesi gerektiğine işaret etmekte‐
dir.(Coleman, 1999: 479)
Sembolik etkileşimcilik esas olarak sosyal psikolojik bir bakış açısıdır,”bir
beni olan bireye ve bir kişinin içsel düşünce ve duyguları ile toplumsal dav‐
ranışı arasındaki etkileşime odaklanır. Çözümlemenin büyük bir bölümü
insanlararası ufak çaplı ilişkiler ile ilgilidir. (Wallace‐Wolf, 2004: 226)
Etkileşimciler, kent yaşamının psikolojik etkisi üzerinde durmaktadırlar
ve kentsel sosyal gruplaşmaların oluşturulması gerektiğini düşünmektedirler.
Pek çok etkileşimci, içinde küçük üniteleri ticari, eğlendirici vb barındıran
kentlerin daha iyi gelişeceğini düşünmektedir.
KENTLEŞMEYE İLİŞKİN SOSYOLOJİK KURAMLAR
Sosyal Kuram, Kapitalizmin Ortaya Çıkışı ve Kent

Sosyolojinin bir bilim dalı olarak ortaya çıkması sürecinde Durkheim,
Weber ve Marx’ın kent ile ilgili görüşleri, I. Dünya Savaşı sırasında Chicago
okulunun kuramcılarının görüşleri ortaya çıkıncaya kadar egemenliğini sür‐
dürmüştür. Her üç kuramcı da, modern kapitalist toplumlarda kent sorunu‐
nun, bir bütün olarak işleyen toplum içindeki faktörlerle anlaşılabileceği gö‐
rüşünü paylaşıyorlardı. Durkheim, moral bağlantının (Cohesion) çözülmesi,
Weber, hesaplayıcı rasyonalitenin gelişmesi, Marx, kapitalist üretim ilişkileri
gibi kavramları kullanmışlardır. (Saunders, 1993: 13) Her üç kuramcı da, Batı
Avrupa’da feodalizmden kapitalizme geçişte, kenti, tarihsel olarak önemli bir
olgu olarak görmüşlerdir. Yine her bir kuramcı, kenti, toplumsal değişmede
neden olarak değil, koşul olarak görmüşlerdir.
Emile Durkheim: Kent, İşbölümü ve Topluluğun Ahlâki Temeli:

Durkheim’ın kent hakkındaki görüşleri, sosyal olgu, intihar, dayanışma,
işbölümü, ortak bilinç kavramları ile yakından ilişkilidir.
Ona göre toplumda işbölümünün artışına iki faktör yol açar: Maddi yo‐
ğunluk (belli bir bölgede nüfus yoğunluğu) ve manevi yoğunluk (nüfusun
sosyal ilişki ve etkileşimlerinin yoğunluğu.
Bir toplumun manevi yoğunluğundaki artış, kentleşme olarak ifade edi‐
lir: Kentler daima bireylerin diğerleriyle yakın ilişki ihtiyacından ortaya çıkar.
189
(Saunders, 1993: 38‐51) İş bölümünün sonucu olarak kentleşme ile yeni ulaşım
iletişim araçları gelişir.
Günümüzde kent ile toplum arasında ayrım yapmanın doğru olmadığı‐
nı, çünkü artık toplum dendiğinde akla büyük ölçekte bir kent gelmekte ol‐
duğunu belirtir. (Keleş, 1984: 69)
Kent ve Rasyonalitenin Gelişmesi:

Weber, kenti ekonomik ve politik yönden tanımlayarak ideal kent tipine
ulaşmaktadır.
Ekonomik olarak kent, tarımdan ziyade ticaret ve alım satım faaliyetleri‐
nin yeridir. Kent, bir pazar yeridir. Bu ekonomik kritere göre, üretici, tüketici
ve ticaret kentlerini birbirinden ayrımlaştırır. Ama günümüzün kentleri bu
etkinliklerin karışımıdır. (Saunders, 1993: 28‐38)
Politik olarak kent, politik ve idari düzenlemelere sahip bir topluluk, ba‐
ğımsız bir birlik olarak düşünülebilir.
Bu iki özellikten hareketle, ideal kent tipini oluşturur: Bir bütün olarak,
ticari ilişkilerin göreli üstünlüğü, bir yerleşim biriminin kentsel topluluk ol‐
masında önemlidir. Antik dönemde kentler, akrabalık temeline dayalıydı.
Modern dönemde ulus‐devlet temeline dayalıdır. İdeal kentin şu özelliklere
dayalı olması gerekir: 1) Kale 2) Pazaryeri 3) Kısmen bağımsız hukuk sistemi
ve mahkeme 4) Bir arada yaşama 5) Seçimle gelmiş idari otorite (Saunders,
1993: 28‐38)
Kapitalist Üretim Biçimi ve Kent:

Marx’a göre, orta çağlara kadar insan toplumlarının tarihi, taşranın (kır‐
salın) tarihidir. Modern tarih, taşranın (kırsalın) kentleşmesidir.
Sınıf kutuplaşmaları, kentlerde gelişir, kent, kapitalizmdeki başlıca eği‐
limleri gösterir, kentte görünen şeyin, kentin kendisi değil, fakat kapitalist
üretim süreçleri ve ilişkileri olduğunu belirtir. (Keleş, 1984: 69)
Kentsel Ekoloji Kuramı

1920’lerden 1940’lara kadar, Chicago Üniversitesi öğretim üyeleri Robert
Park, Ernest Burgess ve Louis Wirth, kent sosyolojisinde araştırma ve teoriyle
ilgili bir takım düşünceler geliştirmişlerdir.
Kentsel analize ilişkin geliştirdikleri iki önemli kavram vardır: Ekolojik
Yaklaşım ve Bir Yaşam Biçimi Olarak Kentleşme (Park, 1952; Wirth 1938)
Bitki ve hayvan organizmalarının çevrelerine uyumunu inceleyen bir bi‐
lim dalı olan ekoloji yaklaşımına göre, doğal dünyada organizmalar sistema‐
tik biçimde dağılma eğilimindedir, farklı türler arasında bir denge vardır.
Kentsel yerleşmeler de bu ekolojik ilke ile anlaşılabilir. Kentler, rastgele ge‐
190
lişmemekte, çevrenin avantajlı özelliklerine tepki olarak gelişmektedir. Örne‐
ğin modern toplumlardaki büyük kentsel alanlar, nehir‐deniz kenarlarında,
verimli ovalarda, ticaret yolları ya da demiryollarında gelişme eğilimindedir.
(Giddens, 1992: 552‐576)
Kentsel Ekoloji yaklaşımının öncüsü Park’a göre, kent, ayıklayan ve sınıf‐
landıran büyük bir mekanizmaya benzer, bu mekanizma, henüz tümüyle
anlaşılmayan yollarla, belli bir bölge ve belli bir çevrede yaşayacak en uygun
bireyleri, halkın tamamı içinden yanılmadan seçer. (Giddens, 1992: 98)
Antik kentin bir kale etrafında büyümesine karşın, modern kentin bü‐
yümesi, bir piyasanın oluşmasına bağlıdır. Kent piyasasında, kentin iş merke‐
zi, nüfus hareketliliği ve yoğunlaşmasına bağlı olarak yoğunlaşır. Burada, her
gün, geniş insan yığınları, kazandıkları parayı harcamak, harcayacakları pa‐
rayı kazanmak için kompleks bir sistem oluştururlar. Yoğunluk ve hareketli‐
lik, modern kentin en önemli özellikleridir. İş merkezi, kentin mükemmelliği‐
dir. (Park, 1926’dan aktaran, Karp, 1991: 65)
Kültürel Bir Form ve Bir Yaşam Biçimi Olarak Kentleşme

Sosyoloji dergilerinde yayınlanmış en ünlü makalelerden biri olan “Bir
yaşam biçimi olarak kentleşme (1938)” makalesinde, Wirth, kentleşmenin
sosyal bir varlık olma yönüyle ilgilenir. Wirth, kentliliğin, ekolojik, örgütsel
ve sosyo‐psikolojik özelliklerini kapsayan bir kuram geliştirmeye çalışmış,
köy ile kentin bir sürekliliğin iki ucunda yer aldığını varsaymıştır. (Keleş,
1984: 70‐71)
Wirth kenti, daha geniş, daha yoğun nüfuslu, daha heterojen bir topluluk
olarak tanımlar. Ona göre kent, sürekli bir yerleşime sahiptir. Kent, “Sosyal
dünyaların bir mozaiğidir.” Daha fazla etkileşim, daha fazla farklılaşma, daha
özgür, daha fazla grup vardır. Formal kontrol informal kontrolün yerini alır.
Bu faktörlerin sonucu olarak, kente yerleşenlerin kişilik yapıları ve tutumları
gelişir. Pek çok yaşam biçimi ve insan türü olduğu için göreli bir perspektif
geliştirilir. Sekülerleşirler, birincil ilişkilerden özgürleşirler, güçlü bir bütün‐
leşme ve katılımdan yoksun kalırlar. Böylece kent, anomi ile nitelenir. Kalaba‐
lığın ortasında kendilerini yalnız hissederler, psikolojik bozukluk belirtileri
gösterebilirler. Bu nedenle Wirth, bireysel bozukluk, örgütsüzlük, mental
bozukluk, intihar, suç, cinayet sıklığının kentlerde, kırsal topluluklardan daha
fazla olduğunu belirtir. (Vago, 1989: 138‐139)
Kentsel olduğu söylenen çağdaş dünyanın, çağdaşlık derecesi, kentlerde
yaşayan toplam nüfusunun oranıyla ölçülememektedir. Kentsel nüfus ora‐
nından ziyade, sosyal yaşam önemlidir, kent sadece oturma alanlarının ve
modern işyerlerinin artışı değildir, ekonomik, politik ve kültürel yaşamın
merkezidir. (Wirth, 1938: 342)
191
Wirth, genelde kentlerle ilgili üç ana özellik belirliyor: Nüfusun büyük‐
lüğü, yoğunluğu ve heterojen oluşu.
Wirth’ün görüşleri, kentsel alanlarda insan ilişkilerinin, kentli davranış‐
ların, kentin sosyo‐psikolojik özelliklerinin daha ayrıntılı incelenmesine yol
açmıştır. Simmel, Gans ve Goffman’ın görüşleri bu noktada oldukça önemli‐
dir.
Georg Simmel, “Metropol ve Zihinsel Yaşam” (1950) adlı yapıtında, met‐
ropol ve zihinsel yaşamda üç önemli tema olduğunu belirtir: Büyük‐
lük(hacim), işbölümü ve para/rasyonalite. (Saunders, 1993:88‐89)
Metropolde oturanlarla küçük kasabada oturanların farklı zihniyete sa‐
hip olduklarını belirtir. “Kentsel insan kalbiyle değil, aklıyla hareket eder”
der. (Simmel, 1950: 410) Metropol, para ekonomisiyle ilgilidir. Dünyaya ras‐
yonalist bir bakışı içerir. “ Para ekonomisi ile aklın egemenliği, birbiriyle iliş‐
kilidir.” (Simmel, 1950: 411) Ayrıca kentte zaman da insan ilişkilerinin koor‐
dinatörüdür. Kentte oturan kişi, dakik ve düzenli olmak zorundadır. (Karp,
1991: 45)
Büyük metropoller, ardışık yabancı dalgalarını ağırlamak zorunda kalan
özel bir grup olarak düşünülebilir. Bu zorunluluk, kentlileri diğerleriyle ilişki‐
lerini sürekli yeniden tanımlamaya götürür. Metropollerde yaşam tarzlarının
çeşitliliği, değişken imgelerin yoğunluğu gibi nedenlerle aşırı bir sinirsel uya‐
rılma söz konusudur. Bu durum, belirli bir süre sonra, kentlilerde bir tür ilgi‐
sizlik, insanlara ve şeylere karşı tepkisizlik yaratır. Kentliler, duygularından
çok akıl yürüterek davranırlar; her şeyi hesaplamaya çalışırlar; böylece kendi‐
lerini tehdit eden çeşitli etkilere ve köksüzlüğe karşı korunmak ister‐
ler.(Bilgin, 1994: 44)
Metropol, daima, para ekonomisinin yuvası olmuştur. İnsanlar arasında‐
ki bütün samimi duygusal ilişkiler bireyselliklerinden temelleniyor iken, ras‐
yonel ilişkilerde insan, hesaba, bir sayı gibi, kendi içinde birbirinden farksız
bir unsur gibi katılır. İlgilenilen yalnızca nesnel, ölçülebilir başarıdır. (Cogito,
1996: 81‐89)
Kent ortamı, zekâ için bereketli bir topraktır. Simmel’e göre, kent hayatı
ile soyut düşünce uyum içindedir ve birlikte gelişirler. (Bauman, 1998: 81)
Simmel, kentte yaşayanların yaşamın soyut, gayri‐şahsi, monoton, tek‐
düze ilişkilerini aşarak, rutin ile iç dünyaları arasındaki mesafeyi bilinçli ola‐
rak açtıklarını ve böylece kendilerine iç özgürlük alanları yarattıklarını iddia
etmiştir. Bu sayede, bireylerin günlük yaşamın sınırlılıklarını görerek, onun
üzerine çıkabildiklerini ve yeni, uygarlaştırıcı düşünce ve davranışlar gelişti‐
rebildiklerini öne sürmüştür. (Ayata ve Ayata, 1996: 43)
Wirth’ün, kent kültürünün giderek toplumsal yaşama egemen olacağı
görüşüne karşı, Herbert Gans kentli köylüler (Urban Villagers) kavramını
192
ortaya koymuş, kentteki sosyal ilişkilere dikkati çekmiştir. Gans(1962) kentli
köylüleri anlatan tanınmış çalışmasında, göçmen nüfusun ikinci, hatta üçün‐
cü kuşakta dahi etnik temelli ilişkileri sürdürmenin yanı sıra, oturdukları
semtle özdeşleştiğini ve böylelikle cemaatin mekan sınırları ile tanımlanabilen
yerel bir özellik kazandığını göstermiştir. (Gans, 1962)
Gans’a göre hem uydu kentlerde hem de kent merkezinde hala küçük
köyler yaşamaktadır. Akrabalık, aile, birincil ilişkiler, hayatın en önemli yan‐
ları olduğu gibi, onlara ilişkin değerler, ticari hayatın öne sürdüğü değerleri
kendilerine uydurmaya çalışırlar. Kent, bu yaklaşımda birçok köyün bir araya
gelmesinden oluşur. (Ayata ve Ayata, 1996: 22)
Kentteki toplumsal ilişkiler ve gündelik etkileşim, Erving Goffman’ın
(1993) açıklamalarında “sivil dikkatsizlik” kavramında odaklanmıştır. Sivil
dikkatsizlik, kişinin bakmıyor ve dinlemiyor gibi yapmasıdır, ya da en azın‐
dan kişinin bakmadığı, işitmediği ve hepsinden önce çevredekilerin ne yap‐
tıklarıyla ilgilenmediği havasını verecek bir tavır takınmasıdır. Sivil dikkat‐
sizlik, en yalın haliyle kendini göz göze gelmekten kaçınmakta ortaya koyar.
(Bauman, 1998: 78) Ancak, kent yaşamı için arzulanan bu anonimlik, incelikli
dikkatsizlik kentsel koşullarda değerli olmasına karşın, köyden ya da küçük
bir kasabadan gelmiş biri için büyük kentin kendine özgü aldırışsızlığı ve
ilgisizliği şaşırtıcı olabilmektedir
Bireyler, kentsel ortamda, etkileşim içinde gibi görünmezler. Anonim
kentsel ortamlarda, direkt etkileşimden kaçınırlar. Kentliler, çoğu kez, gazete‐
lerinin arkasındadırlar. Göz göze etkileşimden kaçınırlar. Bireysel‐kişisel
alanlarını maksimize ederler. Herhangi bir etkileşim olsa da, geçici ve kısa
ömürlüdür. Geçmişi ve geleceği yoktur. (Karp, 1991: 32)
Bookchin’e göre kentsel yaşamda, yaşama etkin olarak katılmak yerine,
pasif bir gözlemci olarak kalan insan, hem kendini kabul ettirme gücünün
kaynağı olan ekonomik köklerden, hem de ortak yaşama katılımı teşvik eden
toplumsal köklerden yoksundur. Karakter oluşumunun bir fonksiyonu olarak
ele alınan yurttaşlık ile toplumsal bir varlığın eğitiminin bir parçası olan poli‐
tika zayıflamakta, bunların yerini toplumsal sorunlara karşı ilgisizlik almak‐
tadır. (Bookchin, 1999: 261) Bookchin, kapitalizm sonrası kentsel yaşamda,
bireyin kitle toplumu içinde eriyip kaybolduğunu belirtmektedir.
Kentleşme ve Yaratılmış Çevre Yaklaşımı

1960’larda ortaya çıkan kentleşmeye ilişkin son kuramlar, kentleşmenin
bağımsız bir süreç olmadığını, politik ve ekonomik değişme kalıplarıyla ilişki
içinde analiz edilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Henri Lefebvre, Manuel
Castells ve David Harvey bu yaklaşımın güçlü isimleridir. (Lefebvre, 1968,
1977, 1970; Harvey, 1973, 1985; Castells, 1977, 1983, 1997)
193
Henry Lefebvre’ye göre, kent ve kentsel realiteye ilişkin sorunların, pra‐
tikte ve teoride, politik öneme sahip olduğu varsayılmadan anlaşılmaları
mümkün değildir (Lefebvre, 1968: 9’dan Saunders,1993). Ona göre mekan
politiktir. Mekan, ideoloji ve politikadan uzak, bilimsel bir obje değildir, dai‐
ma politiktir ve stratejiktir. (Lefebvre, 1977: 341’den Saunders 1993: 154‐161)
Lefebvre için kent, üç ilişkili kavramdan oluşur; Mekan, günlük yaşam ve
kapitalist ilişkilerin yeniden üretimi. Üretim ilişkileri çerçevesinde global bir
mekan olan kent, bireylerin günlük deneyiminde yeniden üretilir. Mekanda,
günlük yaşamın bütününde kapitalist ilişkilerin biçimi görülür. Kentlerimizin
mimarisi, kapitalist ilişkileri sembolize eder (Lefebvre, 1976: 88’den
Saunders,1993: 154‐161). Lefebvre, kentleşme ve kapitalizm ile hayatın şiirsel‐
liğinden de uzaklaşılmıştır, görüşündedir. (Giddens, 1993: 114)
Manuel Castells, toplumun mekansal biçimi, gelişimi, mekanizmaları gibi
konuları vurgulamaktadır. Kentleri anlamak için, mekansal biçimlerin nasıl
oluştuklarını ve dönüştüklerini kavramak zorundayız. Kentlerin ve mahalle‐
lerin, mimari özellikleri ve planları, toplumdaki farklı gruplar arasındaki
çatışmaları, mücadeleleri de ifade eder. Bir başka deyişle, kentsel çevre, sosyal
güçlerin mekansal ve sembolik temsillerini gösterir. Örneğin gökdelenler, kâr
sağlama beklentisiyle yapılabilir, fakat dev binalar, aynı zamanda, teknoloji
ve güven aracılığıyla, kent üzerinde paranın gücünü sembolize ederler. Onlar
ayrıca, kapitalizmin yükselme döneminin katedralleridir. (Castells, 1983: 103)
Castells’e göre, üretim araçlarının toplumsallaşması, tüketim araçlarının
artan toplumsallaşmasıyla birleşince; diğer bir deyişle, ortak hizmetler gün‐
lük yaşamın yapısında ve ritminde stratejik bir rol oynamaya başlayınca, “
kentsel sorunlar” giderek siyasi bir mesele haline gelmektedir (Castells, 1997:
123). Castells, kentin ve kentselliğin, [Lefebvre gibi] ideolojik bir içeriği oldu‐
ğunu öne sürer. (Keleş, 1984: 75)
Castells, kenti, sadece bir bölge, kentsel alan olarak görmez, aynı zaman‐
da, kolektif tüketim süreçlerinin bütünleyici bir parçası olarak görür. Evler,
okullar, taşıma servisleri, boş zaman kurumları, hepsi, insanların, modern
endüstrinin ürünlerini tüketme biçimleridir. Vergilendirme sistemi, kimin
nerede neyi satın alabileceğini veya kiralayabileceğini, kimin nerede inşa
edebileceğini etkiler, belirler. Büyük işletmeler, bankalar, sigorta şirketleri, bu
süreçler üzerinde büyük bir güç uygular. (Giddens, 1992: 552‐576)
Castells’a göre, kentsel problemler, sosyal hareketleri canlandırır: Konut
koşullarının iyileşmesi, hava kirliliğini protesto etme, park ve yeşil alanları
savunma, bir bölgenin doğasında değişmelere yol açan yapılarla mücadele
etme vb. (Giddens, 1992: 552‐576)
Son olarak David Harvey’e göre, kentleşme, endüstri, kapitalizminin ya‐
yılmasının neden olduğu yaratılmış çevrenin bir yönüdür. Geleneksel top‐
194
lumlarda kent ve kır birbirlerinden kesin olarak farklılaşmıştır. Modern dün‐
yada endüstri, kent ile kır arasındaki bölünmeyi bulanıklaştırmıştır. Tarım,
mekanize olmuştur, tıpkı endüstriyel çalışma gibi kâr ve fiyat üzerine yapı‐
lanmıştır. Bu süreç, kentsel ve kırsal insan arasındaki sosyal yaşam biçimle‐
rindeki farklılıkları azaltmaktadır. (Giddens, 1992: 552‐576)
Harvey, konuya modernite‐post‐modernite açısından bakmakta,
modernitenin, zaman ve mekanı yerel bağlamından koparıp homojenleştirdi‐
ğini belirtmektedir.(Işık, 1994: 25)
Harvey ve Castells’e göre, kentler, yapay çevrelerdir, bizler tarafından
oluşturulmuştur. Hatta çoğu kırsal alan, insan müdahalesi ve modern tekno‐
lojiden kurtulamamıştır, insan etkinliği için doğal dünya yeniden biçimlendi‐
rilmiş ve düzenlenmiştir. (Giddens, 1992: 552‐576)
Küreselleşme ve Kent
Küreselleşme kavramı, dünyanın sıkışması ve tek bir yer olarak algılan‐
ma bilincinin artması olarak tanımlanmaktadır. Küreselleşme kavramının
açılımları içinde yer alabilecek süreç ve eylemler birkaç yüzyıldır devam etse
de, bu tartışmaların odağı günümüz toplumlarıdır.
Giddens, küreselleşmeyi, modernliğin sonucu olarak değerlendirir. Mo‐
dernlik yapısal olarak küreselleştiricidir, der. Ona göre küreselleşme, yerel
oluşumların millerce ötedeki olaylarla biçimlendirildiği ya da bunun tam
tersinin söz konusu olduğu yollarla bağlayan dünya çapındaki toplumsal
ilişkilerin yoğunlaşması olarak tanımlanabilir. Bu diyalektik bir süreçtir; çün‐
kü bu tür yerel oluşumlar, onları biçimlendiren çok uzak ilişkilerin tam tersi
doğrultuya da yönelebilirler.(Giddens, 1994: 62)
Giddens’a göre, içinde yaşadığımız dönem, geç modernlik koşulları ile
tanımlanır. Küreselleşmenin tamamen gerçek olduğunu, sonuçlarının her
yerde kendisini hissettirdiğini ileri sürer. Küreselleşme yalnızca, “orada”,
bireyden uzak yerlerde olan şeylerle ilgili değildir, aynı zamanda o, “burada”
fenomeni olup, dünyadaki bütün insanların yaşamlarının mahrem ve kişisel
yönlerini etkiler ve içinde yaşadığımız toplumun kurumlarını dönüştürür.
Böylece, küreselleşme gitgide dünyadaki bütün toplumların ilişkilerine daha
fazla etki eder. Giddens’a göre, modernlik, yapısal olarak küreselleştirici bir
potansiyele sahiptir ve bu anlamda da modernliğin genişlemesinden başka
bir şey değildir. Modernliğin, toplumdan dünya ölçeğine yayılmasıdır, küre‐
selleşme.
Roland Robertson ise, globalleşme (küreselleşme) yerine glokalleşme (kü‐
yerelleşme) kavramını önermektedir (Toplum ve Bilim, 69, 1996) Robertson,
genellikle günümüze özgü bir şey olarak düşündüğümüz küreselleşmenin,
aslında moderniteden ve de kapitalizmden önce başlayan bir süreç olduğunu
195
iddia ediyor. Bu süreci bize, modernleşme kuramlarındaki evrimci yaklaşım‐
ları hatırlatan evrelerle açıklıyor: Oluşma evresi (Avrupa, 1400‐1750), Başlan‐
gıç evresi (Avrupa, 1750‐1875), İlerleme evresi(1875‐1925), Hegemonya için
mücadele evresi (1925‐1969) ve Belirsizlik evresi (1969‐1992). 1990’lar belirsiz‐
dir, çünkü ne kendimizin, ne de gezegen çapında çevremizin ne yöne gittiği‐
ne dair güvencemiz çok azdır. Belirsizlik evresinin özellikleri, uzayda yapılan
keşifler, post‐materyalist değer ve hak söylemleri, cinsel tercihe, toplumsal
cinsiyete, etkinliğe ve ırka göre tanımlanan dünya toplulukları, daha karma‐
şık uluslar arası ilişkiler, küresel çevre sorunlarının fark edilmesi ve küresel
medya olarak özetlenebilir. Her türlü kimlik talebi, köktendincilik, anti‐global
söylemler, küreselleşme sürecinin parçalarıdır. Robertson, tikelin değerini
savunan fikirlerin küresel olarak kurulması ve yayılması üzerinde durduğu‐
nu söylüyor. (Örneğin yerlilerin hakları, kimlikleri, Dünya Sağlık Örgütü’nün
alternatif tıp yöntemlerinin yaşaması için çalışması vb.) Küresel alanı oluştu‐
ran öğeler: Ulus‐devlet, Uluslar arası sistem, İnsan, İnsanlık. Ulus‐devlet fik‐
rinin yayılması, tikelin evrenselleşmesine örnektir. Japon dininin kendi dışın‐
daki düşünceleri asimile ederek özgün bir ulusal‐sosyal kimlik yaratması ise
evrenselin tikelleşmesine bir örnektir. Küreselleşmenin temel dinamiği, tike‐
lin evrenselleşmesi, evrenselin tikelleşmesidir. Küreselleşmenin hem evren‐
selciliğe, hem de yerelliğe vurgu yaptığını söyler Robertson. Küreselleşmeyi,
dünyanın küçülmesi bağlamında ele alır ve onun en ilginç yönü olarak, kö‐
kenleri arayışın küreselliğini öne çıkarır.
Waters’a göre, küreselleşme, ekonomik, siyasal ve kültürel olmak üzere
hayatın üç alanında etkili olmaktadır. Birbirinden bağımsız hareket eden bu
üç alanın mekanla kurdukları ilişkiye bakmak gerekir küreselleşme açısından:
Maddi (ekonomik) etkileşimler, sosyal ilişkileri yerelliklere bağlama eği‐
limindedir. Siyasi etkileşimler, bu ilişkileri genişleterek uluslar arası boyutlara
taşırlar. Sembolik (kültürel) etkileşimler ise ilişkileri mekansal bağlantıların‐
dan koparır. Semboller her yerde her zaman üretilebilir. Ekonomi ve siyaset
alanında küreselleşmenin gerçekleşmesi, kültürel düzlemde etkili olmalarına
ve aralarındaki etkileşimin sembolik olmasına bağlıdır.
Samir Amin, Wallerstein gibi yazarlar, küreselleşmenin yeni bir kavram
olmadığını, kapitalizmin yeni adı olduğunu, tarihsel bir sistem oluşturan
kapitalist dünya ekonomisinin, bir dereceye kadar tekelleşmiş ve bu nedenle
yüksek kar getiren belli üretim türlerinin en büyük kapital birikim yerleri
haline gelen belli sınırlı bölgelerde yoğunlaşmasına dayanan hiyerarşik bir
dağılım eşitsizliğini kapsayan bir sistem olduğunu vurgularlar (Kızılçelik,
2001)
Küreselleşme çağında kapitalizm, şimdiye değin görülmemiş üç kutuplu
bir yapılanma inşa etmiş (ABD, Japonya, Avrupa Topluluğu), Dünya ölçeğin‐
196
de merkez ülkeler ile sömürülen çevre ülkeler arasında kutuplaşmayı derin‐
leştirmiş, küresel düzensizliğe ve dünya ölçeğinde eşitsiz gelişmeye yol aç‐
mıştır.
KÜRESELLEŞME VE KENTSEL PROBLEMLER
Sermayenin yeni uluslararasılaşması sürecinin kentler üzerindeki etkilerinden

biri de, bazı kentler desteklenip parlatılır ve belirli bir gelişme temposunu
yakalarken, bazılarının iyice gözden düşmesi ve çökme tehlikesiyle karşı kar‐
şıya kalmasıdır (Doğan, 2001: 102). Bu durum hem kentler arasında hem de
aynı kent içinde görülebilmektedir. Kentlerdeki ikili yapının nedenlerinden
biri esnek üretime bağlı işgücü piyasası, diğeri metropolitenleşme dinamiği‐
nin yarattığı parçalanmışlıktır. Kentin belirli kısımları gelişirken diğer kısım‐
ları yoksullaşmaktadır.1950‐1980 arası hızlı kentleşme döneminde ortaya
çıkan ikili yapı günümüzde daha da belirginleşmiştir. İstanbul’da en zengin
ailenin yıllık geliri (1006000 dolar) ile en yoksul hanenin yıllık geliri (700 do‐
lar)arasında 1437 kat fark vardır.(Sönmez, 1998: 21’den aktaran Doğan, 2001:
114) En zengin yüzde 20’lik grubun gelirin yüzde 64’ünü aldığı en yoksul
yüzde 20’nin ise yalnızca yüzde 4’ünü aldığı İstanbul’da farklı yaşam tarzla‐
rının ve ilişkilerinin bir arada bulunduğu, mekansal ayrışmanın derinleştiği,
kentsel yoksulluğun arttığı, toplumsal kutuplaşma kentsel gerilimlerin zaman
zaman patlamalara yol açacak ölçüde yükseldiği bir parçalanmışlığı yaşamak‐
tadır (Doğan, 2001:114).
Kentleşmenin yaratmış olduğu sosyal problemlere bakıldığında özellikle
gelişmekte olan ülkelerde şunları görebiliriz:
 Gecekondulaşma
 Konut sorunu
 İşsizlik
 Marjinal (enformel ) sektörde büyüme
 Yoksulluk
 Örgütsel suçlarda artış ve kentsel şiddet
 Sokak çocuklarında artış
 Kadının toplumsal statüsü ile ilgili problemler
 Eğitim ve sağlık olanaklarına erişme ile ilgili problemler
 Kırsal ve kentsel değerlerin çatışması
Belirtilen problemlerin küreselleşme ile birlikte sermayenin
uluslararasılaşması ve bu süreçte kentlerde eşitsizliklerin artmasından kay‐
naklanan sorunlar olduğu görülmektedir. Bu nedenle çalışmamızın bu bölü‐
münde küreselleşme sürecinin kentlerde yarattığı eşitsizliklere dayalı sosyal
problemlere değinilecektir.
197
Gecekondu Sorunu ve Gecekondulaşma
Kentleşme ve beraberinde getirdiği sorunlar deyince akla ilk geleni, göç
ve gecekondu sorunudur. Gecekondular başkasına ait bir yerde (kamu ya da
özel kişi), imar mevzuatına aykırı, gayrisıhhî, gayri fenni, alelacele yapılmış
konutlardır. Kıray’ın banliyö (suburb) olarak isimlendirdiği gecekondu, çeşitli
ülkelerde farklı adlarla da olsa bulunmaktadır. Meksika’da jacale, Panama’da
rancho, Brezilya’da macambo, Arjantin’de favela, Tunus’ta gourbaville, Ce‐
zayir’de casbah, Hindistan’da bustee gibi çeşitli adlar alan gecekondu, özel‐
likle gelişmekte olan ülkelerde toplam nüfusun %20‐70’i arasındaki nüfusu
barındırmaktadır.(Özer, 2006: 466)
Tablo 2: Türkiye’de Gecekondu ve Gecekondulu Nüfus
Yıllar Gecekondu Gecekondulu Kentsel

nüfus nüfustaki payı
1955 50000 250000 4.7
1960 240000 1.200.000 16.4
1965 430000 2.150.000 22.9
1970 600000 3.000.000 23.6
1980 1.150.000 5.750.000 26.1
1990 1.750.000 8.750.000 33.9
1995 2.000.000 10.000.000 35.0
2002 2.200.000 11.000.000 27.0
Kaynak: Keleş, 2002’den aktaran, Özer, 2006: 46
1950’lerde oluşmaya başlayan gecekondu mahalleleri barınma ihtiyacın‐

dan doğmuş, mecburi barınma ihtiyacının karşılanması amacıyla yapılan
konutlar oluşmuştur. Bu dönemde gecekondularla ve gecekondularla mevcut
yapılar arasında dışsal ve gerilimli bir ilişki söz konusu olmuştur. 1960’larda
ise gecekondular ticarileşerek alışveriş nesnesi konumuna gelmiştir.1970’lerle
birlikte işin yönü değişmiş ve ikinci nesil gecekondular radikal hareketlerin
bir parçası haline gelmeye başlamıştır. Öte yandan göç sürecinin barınma
amaçlı bu yerleşimleri giderek bir “alışveriş”in nesnesi konumuna gelmiştir.
Devletin gecekondulara karşı olumsuzlukla kayıtsızlık arasındaki tavrı bu
yıllarla beraber değişmeye başlamış, yer yer yıkımlar ve yasaklamalar sürse
de kentin yeni sakinlerine karşı daha “olumlu” bir tavır sergilenmeye başla‐
mıştır. Bunun en önemli sebebi de sorunun artık inkar edilemeyecek boyutla‐
ra ulaşmış olmasıdır.(Bozkulak, 2005: 240)
1990’dan sonra yeni ve yoğun bir göç dalgası daha sözkonusu olmuştur.
Bu göç dalgasının en büyük nedeni ise Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anado‐
198
lu’da yaşanan etnik kökenli çatışma ortamı nedeniyle burada yaşayan halkın
yaşamlarını devam ettirebilmek için köylerini ve mezralarını terk etmeye
başlamasıdır. Bu dönemdeki yeni göçmen nüfusun büyük bir bölümü bu terk
süreciyle gelenlerdir. Literatürde zorunlu göç olarak tanımlanan bu süreçten
3.500.000 kişi etkilenmiştir. Sema Erder bu göçü daha önceki göçlerden ayıra‐
nın eski göç dalgasının “tedrici” ve “gönüllü” olmasına rağmen “birdenbi‐
re”,” kitlesel “ ve “zorunlu” olmasının getirdiği travmatik farklılıklar oldu‐
ğunu belirtir. (Erder’den aktaran Bozkulak, 2005: 240)Bu göçün kitlesi kendi
isteği ile değil bir zorunluluk sonucu üstelik kentle tanışmaya henüz hazır
değilken gelmiştir. İşsizlik, yoksulluk bu kesimin en önemli sorunları arasın‐
dadır.
1990’lı yıllarda kentteki kutuplaşma, ayrışma ve parçalanmayı anlatmak
üzere “varoş” sözcüğü ile karşılaşılmıştır. Varoş olarak adlandırılan kent böl‐
geleri, kentin bir parçası olarak değil de kentin dışında kalan ve kenti dışarı‐
dan izleyen kitleyi temsil eden bir anlamda kullanılmaya başlanmıştır.
(Bozkulak, 2005: 244) Buralar, artık köylü göçmenin yaşadığı yerler olarak
görülmeyip, yeni bir kentli kültürünün oluştuğu yerler olarak algılanmaya
başlamıştır. Varoş, Türkiye kentlerindeki bir yerleşim alanı için ilk kullanıl‐
masından bu yana hep şiddeti ve şiddetin kaynağını açıklayan bir sözcük, bir
yeni kavram olarak karşımıza çıkmıştır.”Kentleri kuşatan varoş”, “kentlere
inen varoş” tanımlamalarıyla tehdit unsuru dilin kendi içinde barınmakta‐
dır.Varoş,bir başka bakış açısına göre tüketim yapamayanların mekanı olmuş‐
tur (Bozkulak, 2005: 246)
Slum ve Gecekondu
Burada Batı’daki slum (yoksulluk yuvaları) ile Türkiye’deki gecekondu‐
lar arasındaki farkları ele almak gerekir. Gecekondu ile yoksulluk yuvaları
arasındaki farklar şöyle sıralanabilir: Gecekonduda kırsal kökenli insanlar
yaşamaktadır. Buna karşın yoksulluk yuvalarında yaşayanlar köken itibariyle
kentlidirler. Gecekondular genellikle az katlı, bahçe içinde müstakil yapılar‐
dır. Yoksulluk yuvaları ise eski çok katlı apartman tarzında olan ve kiracılığın
esas olduğu yapılardır. Gecekondularda genellikle sürekli biçimde yaşama
niyeti var iken, yoksulluk yuvalarında oturan kimseler kendi ekonomik ko‐
numlarını iyileştirdikten sonra buraları terk etmek niyetindedir. Son bir fark
olarak, Batı’nın yoksulluk yuvalarında ülke dışı doğumlu olan göçmen azın‐
lıkların varlığı gösterilebilir. Bu tip bir nüfus kesimi gecekondularda bulun‐
mamaktadır (Bıçkı, 2006: 486). Ancak 1990’lı yıllarda oluşan varoşlar, giderek
gecekonduları yoksulluk yuvalarına yaklaştırmaktadır, diyebiliriz.
199
Konut ve Barınma Sorunu
Türkiye’de 1950 yılından sonra başlayan hızlı kentleşmeye ve nüfus artı‐
şına karşın, konut üretimi, kentlerdeki nüfusun gereksinimlerini karşılayacak
düzeye ulaştırılamamıştır. 1960’lara kadar önemli bir sorun olmayan konut,
hızlı kentleşme süreci içinde en çok tartışılan sorunlardan biri haline gelmiş‐
tir. Nüfus artışı, çekirdek aile yapısının yaygınlık kazanması, gelir düzeyinin
düşüklüğü gibi etmenler konut sorununun temel nedenleri arasında yer al‐
maktadır.
Türkiye’de kentlerde konut sorununu boyutları oldukça büyümüştür.
Kentlerdeki konut açıkları giderek büyümekte ve insanlar barınma ihtiyaçla‐
rını gidermek için kent merkezlerinin çevrelerinde gecekondu diye tabir edi‐
len mahalleler oluşturmaktadır. Hiçbir altyapı imkanına sahip olmayan bu
yerleşim alanlarının büyümesi, barınma koşullarını da gün geçtikçe kötüleş‐
tirmektedir. Kentsel nüfusun göçler nedeniyle artmasıyla birlikte yılda 400000
konutun yapılması gerekmektedir. Konut üretimindeki yetersizliğin yanı sıra
arsa fiyatlarının da sürekli yükselme içinde olduğu görülmektedir.
İnşaat sektörü ekonominin canlanmasında itici güç niteliğindedir. Kal‐
kınmakta olan Türkiye’de ise, her türlü yapıya duyulan gereksinim yanında,
konut açığı nedeniyle konut yapılarına da gereksinim duyulmaktadır. İnşaat
sektörü, ekonomide ne kadar öneme sahipse, yapı sektörü de inşaat sektörü
içinde aynı derecede öneme sahiptir. Yapı sektörü içinde yer alan konut yapı‐
ları, sanayi ve ticaret yapıları içinde, gerek değer, gerek yüz ölçüm olarak, ilk
sırada yer almaktadır.1991 yılında inşaat ruhsatı verilen binaların yüz ölçü‐
münün %79.9’u, ederinin %80’nini konut yapıları oluşturmuştur. Konut yatı‐
rımları inşaat yatırımlarının en büyük bölümünü (%75‐80’nini) oluşturur. Bu
nedenle, konut yatırımlarının arttığı dönemlerde inşaat sektörünün canlandı‐
ğı, azaldığında dönemlerde ise, inşaat sektöründe sorunların ortaya çıktığı
görülmektedir. DİE ’ne göre, 1997 yılında yapı kullanma izni alan tüm yapıla‐
rın %61.3’ü apartman, %12.6’si ev olmak üzere %73.9’unu konutlar oluştur‐
muştur. Konut sektörünün girdileri; insan gücü (zihinsel ve bedensel), doğal
kaynaklar ve malzemeler, teknoloji ve ekipman, zaman, ve para (finansman)
olarak sıralanabilir. Bu girdilerden büyük bölümünün yerel kaynaklardan
karşılanabilir olması, inşaat sektörünü dış kaynağa (dövize) en az gereksinim
duyulan alan konumuna getirmektedir. İnşaat sektörünün ekonomiye katkı‐
ları yanında, ülkemizde her türlü yapıya duyulan gereksinim nedeniyle de
inşaat sektörüne yatırım yapılması zorunlu hale gelmiştir. Türkiye’de inşaat
sektörü, istihdam açısından da önemli sektörler arasında yer almaktadır. Tür‐
kiye’de istihdamın sektörler bazında dağılımına bakıldığında inşaat sektörü‐
nün %15.5 ile ilk sırada yer aldığı görülür. (Tekinel, Güvercin, 2000)
Kentsel kesimde konut sorununun çözümlenebilmesi için,
200
‐ Büyük alanlı konutlardan alınacak harç ve vergiler ile ikinci konutlar‐
dan alınan vergilerin miktarı kısmen artırılarak, konut kredileri için kaynak
oluşturulabilir.
‐ Sağlıklı kentleşmeyi sağlamak ve gecekondu üretiminin rant getiren bir
sektöre dönüşmesini önlemek için gecekondu kiralanması kesinlikle önlenme‐
lidir.
‐Gecekondu yapılmasını önleyecek yasalara işlerlik kazandırılmalı, kaçak
yapılar ve gecekonduların yapımına fırsat verilmemeli, siyasi nedenlerle de
olsa bu bölgeler belediye hizmetlerinden yararlandırılmamalıdır.
‐İşsizliğin önlenmesine katkı sağlamak ve konut sorununun çözümü için
konut yapımı özendirilmelidir. Bu amaçla;
‐Konut kredileri artırılmalı ve konut kredileri gerçek ihtiyaç sahiplerine
sunulmalıdır.
‐Devlet sosyal konutlar üreterek, dar gelirlilere uzun vadeli ödeme koşul‐
ları ile satmalıdır.
‐Kendi konutunu yapmak isteyenlere arsa, proje ve teknik konular ya‐
nında ekonomik yardımda bulunulmalıdır.(Tekinel ve Güvercin, 2000)
Altyapı ve Ulaşım Sorunu

Gelişmekte olan ülkelerde kentleşme sürecinde göç ve kente aşırı nüfus
yığılması sonucu yol, kanalizasyon, su, gaz, elektrik, haberleşme gibi altyapı
hizmetlerinde önemli aksamalar olmaktadır. Altyapı yetersizliklerinin başlıca
nedeni kaynak yetersizliğidir. Kentli nüfusun üretken ve ulusal geliri artıran
niteliği ağır basmadığı bu durumda, kentte oturanlar çok pahalı su, elektrik
ve pahalı hizmetler tükettiklerinden kentleşmenin kaynak maliyeti de geliş‐
meyi sınırlayıcı ölçüde artmaktadır. Kentleşmeyle birlikte kent içi ulaşım da
önemli bir sorun haline gelmiştir. Özel araçların artışı kentlerin fiziki yapıla‐
rının elverişsizliği ile birleşince trafik önemli bir sorun haline gelmiştir.
Mekansal Kutuplaşma
Küreselleşme kuramlarını incelediğimizde, küreselleşme süreçlerinin
mekanla etkileşim içinde olduğunu görürüz. Bu süreçte yeni yerler‐yerellikler
ortaya çıkar. Küresel süreçlerin yerelliklerle etkileşimi heterojenlik ve geçişli‐
lik özelliklerine sahiptir. Bu etkileşim sonucunda kentsel mekanlar parçalanır,
farklılaşır. Artık kentsel mekan tanımlanırken, kır‐kent dikotomisine yer ve‐
rilmemekte, kentler içindeki farklılıklara, parçalanmalara yer veren, kimlik
farklılaşmalarına atıfta bulunan analizler geliştirilmektedir.
Küreselleşme sürecinde sosyal polarizasyon(kutuplaşma) ve mekansal
segregasyon(ayrımlaşma), birlikte işleyen ve her biri diğeri için temel katali‐
zör işlevi gören bir süreci işletir. Mekansal segregasyon, düşük gelirli kesim‐
201
lerin kentin sınırlı bir alanında yoğunlaşmasına neden olurken, diğer yandan
yaşamın sürdürülebilirliği tehlikeye girdiği ölçüde kentsel elit için mekan,
ancak güvenli mekan olduğu ölçüde anlam kazanmıştır. Güvenli mekanlara
duyulan ihtiyaç, kapitalizme özgü olan mekansal eşitsizliklerin daha da art‐
masına yol açmıştır. Kentteki eşitsizliklerin artması ile kentsel dokunun artan
ölçüde kırılganlık kazanması, kentin cennetinde yaşayanları sahip oldukları
lüks yaşam biçimini korumak için güvenlik harcamalarını artırmaya yönelt‐
miştir. Kentte, özellikle işlerin yoğunlaştığı merkezi iş alanları ile yeni yeni
gelişen zenginlerin oturduğu konut mekanları korunma mekanları olarak
önem kazanmıştır. Korunma mekanlarının yanında ise temel niteliği güven‐
sizlik ve enformel emek depoları olan yakın dövüş mekanları bulunmaktadır.
(Ercan, F., 1996: 61‐95)
Toplumsal grupların kent mekanında ayrışması, bu grupları sadece me‐
kansal olarak ayırmakla kalmaz, aralarındaki farklılıkları ve eşitsizlikleri bir
yandan gizler, bir yandan da pekiştirir (Işık, 1994: 64‐65).
Yine küreselleşme sürecinde dünya ekonomisinin yönlendirildiği dünya
kentleri oluşmakta (New York, Londra, Tokyo vb), kimi yerler ise yoksulluğa
terk edilmekte, eşitsizlikler derinleşmektedir. Yani küreselleşme sürecinde
hem kentler ölçeğinde, hem de kent ölçeğinde parçalanma ve farklılaşmalar
yaşanıyor.
Robertson’ın da belirttiği gibi, küreselleşme sürecinde, her yerellik kendi
zamansal ve mekansal özellikleri ile küresel süreçler ile etkileşmektedir.
Küreselleşme sürecinde kapitalizmin kent yapısına etkilerine bakıldığın‐
da, bir yandan kentin metalaşmasına yol açıp kapitalizmin büyümesine ola‐
nak sağlarken,diğer yandan kapitalizmin üretim sürecindeki çelişkilerine
benzer çelişkilerin kendisini kent mekanında da göstermesine yol açtığı görü‐
lür (Şengül, (c), 2001).
Sermayenin yeni uluslararasılaşma sürecinin kentler üzerindeki etkile‐
rinden biri de, bazı kentler desteklenip parlatılır ve belirli bir gelişme tempo‐
sunu yakalarken, bazılarının iyice gözden düşmesi ve çökme tehlikesiyle kar‐
şı karşıya kalmasıdır. Aynı mekansal bütünlük içinde bir yerin yükselişiyle
diğerinin gözden düşmesi ve mekansal yoksulluk(konutların durumu, kültür
etkinlikleri, dinlence yerlerinin yeterliliği ve bakımı, yol, su, kanalizasyon gibi
alt yapı hizmetleri bakımlarından) içinde olması durumu, özellikle metropoli‐
ten kentlerde yoğun biçimde yaşanmaktadır. Diğer bir deyişle, küresel‐yerel
ilişkilerinin içeriği nedeniyle, günümüzün mekansal gelişme eğilimleri, farklı
kentler arasında rekabete, kentin iç mekanında ise eskiden beri az çok
sözkonusu olan ve savunmacı kent planlamasıyla, kollektif tüketimle hafifle‐
tilmeye çalışılan ikili yapının daha da keskinleşmesine neden olmaktadır.
(Doğan, 2001: 97‐123)
202
Son 20 yıllık dönemde dünya ekonomisinde hızlanan uluslararasılaşma
eğilimlerinin hem gelişmiş ülkelerle diğer ülkeler arasındaki hem de ülkelerin
kendi içindeki gelir dağılımı eşitsizliklerini artırdığı gözlenmektedir. Bugün
hem azgelişmiş hem gelişmiş ülkelerde, kentlerde, geniş toplum kesimlerinin
giderek yoksullaşması, marjinalleşmesi ve dışlanması sözkonusudur. Özellik‐
le ulus devletin denetim gücünü sınırlayarak, “siyasal bir güç kaynağı oluş‐
turmayan kentler” düzeyinde bir atomize anlatan ve ulus‐devletin vesayet
denetimini aratacak yeni bağımlılık ilişkilerini doğuran bir yerelleşme süreci‐
ni içeren küreselleşme projesi de kent içi ve kentlerarası eşitsizlikleri şiddet‐
lendiren etkilerde bulunmaktadır. Kentin zengin kesimleri küresel ölçekte
gerçekleşen mal, hizmet, bilgi ve kültür alışverişinin tüketicileri olarak bu
sürece eklemlenirken ezilen sınıflar ise bu sürecin dışladığı kesimler olarak
yoksulluğa mahkum edilmektedir. Özetle, kent mekanlarının küresel serma‐
yenin kontrolu altına girmesi ve devletin, eşitsiz mekansal gelişmelere
müdahele olanaklarının sermaye lehine tırpanlanması, kent içinde toplumsal
ve mekansal farklılaşmaların şiddetini artırmaktadır.(Kaygalak, 2001: 124‐
172)
Kentsel Yoksulluk
Geçmişte kentsel yoksulluk gelişmiş ülke deneyimleri dikkate alındığın‐
da kapitalist kentlerin yapısal bir özelliği olarak görülmüştür. Lewis yoksul‐
luk kültürünün kentlerde kendisini sürekli olarak yeniden ürettiğini vurgu‐
larken bu noktaya parmak basmaktadır. Çöküntü alanlarının (Slum) ise bu
olgunun yoğunlaştığı mekanlar olarak belirginlik kazanmaktadır. Azgelişmiş
ülkelerdeki kentsel yoksulluk ise düşük sanayileşme ve hızlı kentleşmenin bir
sonucu olarak tartışılmaktaydı. Kırdan göçen nüfus marjinal sektörde çalışıp,
örgütlü işlerde çalışanlara göre daha yoksul ve yoksun görülüyordu. Yeni
kentsel yoksulluk ise eskiden nüfusun küçük bir kesimi açısından durağan bir
olgu olarak tartışılan ya da düşük sanayileşme ve hızlı kentleşmeye bağlantılı
bir olgu olarak açıklanan kentsel yoksulluğun neoliberal politikalar sonucu
enformel sektör, taşeronluk gibi istihdam biçimlerinin esnek üretim ekono‐
mideki ağırlığının artmasıyla daha da yaygınlaşması ve kronikleşmesini te‐
mel alarak daha geniş bir çerçevede kullanılmaktadır. Bu anlamda yeni kent‐
sel yoksulluk azgelişmiş ülkelerin yanı sıra gelişmiş ülkeleri de kapsayacak
şekilde kullanılmaktadır.(Kaygalak, 2001: 124‐172)
Kent içindeki yoksulluk, kent içi mekansal farklılaşmaların bir sonucu
olarak da değerlendirilmektedir.(Van Kempen, 1997) Bu görüşe benzer olarak
Mingione ve Erder’in çalışmalarından da sözedilebilir. Mingione’ye göre,
kentteki farklı toplumsal grupların yaşamlarını sürdürdükleri oturma alanla‐
rının değişen niteliği, aynı zamanda kentsel hareketleri doğuran kentsel eşit‐
203
sizliklerin de kaynağıdır. (Ancak bu konuda bir genelleştirme yapmak gere‐
kirse, kökeninde sınıfsal farklılaşmaların mekansal farklıkları yarattığı,bu
farklılıkların kentsel eşitsizlikleri giderek artırdığı belirtilebilir.)
Kentsel yeni yoksulluk kavramı, gerek zorunlu göç kapsamındaki büyük
yer değiştirmelerin gerekse küreselleşmenin ortaya çıkardığı düşük nitelikli
işgücünün kentlere akışının bir çıktısı olarak, yeni göç ve yeni kentli analizle‐
rinde anahtar bir kavram olarak kullanılmaya başlanmıştır (Özgen, 2001: 88‐
102).
Kentsel mekanla ilgili tartışmalar, kentlerde toplumsal katmanlaşmaya
göre değişen bir mekansal katmanlaşmanın olduğunu göstermektedir. Üst
sınıf alanları, orta sınıf alanları ya da işçi sınıfı mahalleleri gibi mahallelerde
farklı toplumsal katmanların, yaşama alanlarının niteliklerinin de farklı oldu‐
ğu kolayca gözlemlenebilmektedir. Mingione, sanayileşme, sermaye birikimi
ve mekansal oluşum ilişkileri analizinde şunları vurguluyor: a) Sermaye biri‐
kiminin mekansal sonucu, toplumsal ilişkilerin mekanda eşitsiz ve çelişkili
dağılımıdır. Bu da bölgesel eşitsizlikler, kentsel yoğunlaşma, kentsel eşitsiz‐
likler biçiminde gözlenmektedir. b)Kentleşme sırasında kentsel toprakların
üretim süreci “yaşayan” prekapitalist ilişkiler olarak, gerek kentsel rant,gerek
spekülasyon aracılığıyla,sermaye birikimiyle ve eşitsizliklerle ilgili gelişme‐
lerde özel bir rol oynamaktadır. C) Diğer taraftan kentsel arsalar kıt bir tüke‐
tim malı(konut, sanayi, hizmet üretimi gibi birçok değişik amaçla kullanılabi‐
lecek) olarak da bu gelişmelerde etkili bir rol oynamaktadır (Erder, 1997: 89).
Bu konuda kullanılan kavramlardan biri de “mekansal yarılma” kavra‐
mıdır. “Mekansal yarılma” kentsel topluluğun bir kısmının taşıdığı dezavan‐
tajlar dolayısıyla, (örn. Yoksul olma, işsiz olma, sosyal dışlanmaya muhatap
olma, toplumsal kaynaklara erişme noktasında örgütsüz olma, kadın hane
reisi olma, eğitim düzeyi düşük olma, yeterli kamu hizmeti alamama gibi)
kentin görece varsıl veya orta düzey statü gruplarından ayrılmalarını, kentsel
mekanda kendileriyle benzer konumları olan kümelerle bir araya gelmelerini,
çoğu kez kendileri dışında kalan kesimlere kapalı duygu ve davranışlar geliş‐
tirmelerini, yoksulluk ve diğer dezavantajlar bakımından oldukça türdeş
mekanlarda toplanmış olmaları dolayısıyla, yoksulluktan çıkış için gereken
olanaklardan yoksunluğu anlatmaktadır.(Bıçkı, 2006: 481)
Kentsel alanlarda, konut alanlarının niteliği, o alanda yaşayanların gün‐
lük yaşam kalitesini, iş olanaklarını, çevre koşullarını, yaşam şansını, eğitim
olanaklarını, çocukların geleceğini doğrudan etkilemektedir. Dolayısıyla ko‐
nut alanları, orada yaşayanlara salt barınak sunmanın ötesinde, kısa ve uzun
dönemli, çok boyutlu toplumsal etkileri olan bir ortam sunmaktadır, Bu bağ‐
lamda kollektif tüketim kavramı, toplumsal donanımın mekansal boyutunu
dikkate alan bir kavram olarak önem taşımaktadır. Bu yönüyle toplumsal
204
tüketim olanakları dendiğinde, yaşanılan mekanın birey ve gruplara sunduk‐
ları konut alanları, iş alanları, hastaneler, sağlık olanakları, okullar, ulaşım,
çevre koşulları gibi kamusal donanımlar akla gelmektedir (Erder, 1997: 87).
Ancak şunu da belirtmek gerekir ki küreselleşme sürecinden yoksulluk
ve işsizlik açısından bütün kentler aynı derecede etkilenmemektedir. Örneğin
gelişmekte olan ülkelerden biri olan Türkiye’nin İstanbul, Ankara, Bursa,
Adana gibi büyük kentleri, aynı zamanda en büyük sanayi ve ticaret kentleri‐
dir. Bu kentlerdeki temel istihdam alanı imalat sektörüdür.
Kentsel İşsizlik
Köyden kente göç ve kentsel nüfusun artmasının yarattığı problemlerden
biri de kentte işsizlik olgusunun ortaya çıkmasıdır. Hızlı ve sağlıksız bir bi‐
çimde büyüyen kentlerde denetim mekanizmalarının da yetersizliği nedeniy‐
le, yasadışı bir karakter taşıyan enformel istihdam çeşitlenerek gelişmiştir.
Burada göçen bireyin niteliksiz olması ya da iş piyasasının aradığı niteliği
taşımaması da önemli bir faktördür.
Birçok gelişmekte olan ülkede kentsel alanlarda istihdam yetersizliği ve
işsizlik oranlarının aşırı derecede yüksek olması sonucu işgücü arzı talebin
çok ilerisindedir. Bu olgunun en önemli nedeni kırdan kente yoğun göçlerdir.
Dünyada olduğu gibi günümüz Türkiye’sinde de işsizlik, çoğunlukla
büyük kentlerin sorunu olarak ortaya çıkmaktadır. Türkiye’nin Cumhuriyetle
birlikte içine girdiği hızlı toplumsal değişme,1950’li yıllardan itibaren kırdan
kente yoğun bir göç ve kentleşme hareketiyle yeni bir boyut kazanmıştır.
Kentlerin çekiciliğinden çok kırsal yapıdaki itici etmenler sonucu gelişen de‐
mografik kentleşme, büyük ölçüde sağlıksız bir yapı içinde gelişmiştir. TÜİK
verilerine göre 2008 yılı Eylül ayı itibariyle kentlerde işsizlik oranı %12.3 iken
kırsal kesimde bu oran % 7.1’dir. Kentlerde,15‐24 yaş gençler arasında ise
işsizlik,% 20.1’e çıkmaktadır. Kentlerde kadınlar, gençler ve eğitimliler işsizlik
açısından önemli kategorilerdir.Türkiye’de erkek işsizlik oranı kadın işsizlik
oranından yüksektir,ancak kadınların daha çok kentsel alanlarda işsiz kaldık‐
ları görülmektedir. Özellikle kentsel alana göç eden ailelerde kadın işsizliği
artmaktadır. 2008 TÜİK Eylül ayı verilerine göre kentlerde kadınların işsizlik
oranı %17.0, erkeklerinki ise % 10.9’dur. (TÜİK, 14.09.2008’den aktaran
Agcadağ, 2009: 29‐41)
Kentsel Yenileme, Dönüşüm ve Soylulaştırma

Gelişmekte olan ülkelerde 1950’den 1990’lara kadar olan kentleşme kırsal
kesimden kentlere göç ve beraberinde gelen sosyal problemlere ilişkindi. Kü‐
reselleşme çağında ise kentsel mekandaki farklılıklar kentsel yenileme ve
dönüşüm olgusunu da gündeme getirmiştir. Eskiyen kentsel alanların soylu‐
205
laştırılması, burada uzun yıllardır yaşayanların yeni alanlara yerleştirilmesi
mekansal bir olgu gibi algılansa da aslında mekanın sakinleri düşünüldü‐
ğünde sosyal bir olgu hatta bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsanın
mekanla kurduğu ilişki, alışkanlıklar, sosyal bağları bir anda koparıp kent
içinde yeni bir mekana yerleşmesi, tıpkı kırdan kente göçte olduğu gibi pek
çok uyum problemini beraberinde getirmektedir.
Çağdaş kapitalist toplumlardaki belli başlı kentlerde çeşitli nedenlerle
çöküntüye uğrayan eski kent içi alanların yeniden yapılanması “kentsel dö‐
nüşüm”,”kentsel yenileme”, “kentsel canlandırma”, “kentsel koruma” ve
“soylulaştırma” gibi kavramlarla adlandırılmaktadır. Kentsel yeniden yapı‐
lanmanın bir parçası olan “soylulaştırma” (gentrification) ise, gerilemiş eski
kent içi alanların gerek mekansal gerekse sınıfsal değişiminin çarpıcı bir ör‐
neğidir. (Şen, 2005: 127).Bu kavram kentsel dönüşüm uygulamalarında kar‐
şımıza çıkıyor. Hem gelişmiş ülkelerin kentlerinde, hem de gelişmekte olan
ülkelerde yaşanmaktadır. Soylulaştırma ile tarihsel mekanlar yeniden canla‐
nıyor, kentin başlıca tarihsel kültürel merkezleri turistlerin ve orta sınıfların
uğrak yerlerine dönüşüyor, kent canlanıyor, hareketleniyor. Ama ya yerinden
edilenler? Gitmek zorunda bırakılanlar ve nereye gittikleri ile ilgilenilmeyen‐
ler? Soylulaştırmanın özünde yeni orta sınıf ile yoksul ve emekçi kentli grup‐
ların eşitsiz bir karşılaşması olarak başlayıp, ikincisinin yerinden edilmesiyle
sonlanan bir süreç, yani mekanda yaşanan sınıfsal bir dönüşüm ve yerinden
etme süreci olduğu gözden kaçırılmamalıdır.
Soylulaştırmaya özellikle yerinden etme meselesi üzerinden baktığımız‐
da soylulaştırmanın gerilemiş bir semtin veya mahallenin iyileştirmesinden
öte bir süreç olduğunu görmek mümkündür. Gerilemiş eski kent içi alanları‐
nın yoksul ve marjinal gruplardan “kurtarılması” biçiminde destek gören
soylulaştırma, var olan sorunlara yönelik bir politika önerisinden yoksun
oluşu ile aslında marjinalleşmeyi arttıran bir etkiye sahiptir. Soylulaştırılan
alanlarda ise kentsel hizmetlerin iyileştirilmesi ve yenileştirilmesi sonucu
ortaya çıkan dışsallıklardan sadece belli bir kesim faydalanmış olmakta ve
toplumsal eşitsizlik artmaktadır (Şen, 2005: 156).
Kentleşme Olgusunun Suça Etkileri

Kentsel sosyal problemler arasında suç olgusu dikkati çekmektedir. Kent‐
leşme ve suç arasındaki ilişki sosyologların ve kriminologların dikkatini çek‐
miş ve bu konu üzerinde araştırmalarda bulunmuşlardır. Durkheim; kent‐
leşme ile suç oranları arasında ilişkiyi açıklayan araştırmacılar arasında bu‐
lunmaktadır. Kentleşme ve suç arasındaki ilişkiye baktığımızda genel olarak
sağlıksız kentleşme sonucunda ortaya çıkan sosyo‐ekonomik faktörlerin suçu
doğurabileceğini görmekteyiz. Gizewski ve Homer‐Dixon; kent alanlarında
206
suçu arttıran en önemli faktörlerin fiziksel olarak bozulmuş yerleşimlerde,
sosyal, ekonomik ve politik ayrımcılıkların olduğunu belirtmişlerdir. Wirth’e
göre de kentte bir araya gelen gruplarda bireyler objektif olarak ekonomi,
politika, eğitim, din ve kültür alanlarında kendi kişiliğini geliştirerek elde
ettikleri statülerle yaşam kariyerlerini oluşturmaktadır. Ancak toplumla
uyum ve bütünlük oluşturamayan bireylerin bulunması sonucunda kentlerde
bireysel bozukluk, zihinsel bozukluk, intihar, suç, bozulma organizasyonsuz‐
luk kırsal alanlara göre daha sık görüleceğini açıklamaktadır. Günümüzde
kentlerdeki yaşam özelliklerine baktığımızda özellikle kırsal alandan kentlere
doğru görülen yoğun göçün sağlıksız kentleşmeye yol açmasıyla birlikte sağ‐
lıksız sosyal ilişkileri de beraberinde getirdiğini görmekteyiz. Kentteki sosyal
kontrolün kırsal alanlara göre daha zayıf olması, özellikle çocukların kentsel
alanlarda ailelerine, arkadaş ve akrabalarına, okul çevrelerine olan bağlarının
daha zayıf olması, kentsel alanlarda bireylerin üzerindeki sosyal kontrolün
daha az olması suç oranlarında artışın yaşanmasına yol açan faktörler olarak
karşımıza çıkmaktadır. Antalya’da kentleşme ve suç ilişkisi konusunda, kent‐
te hızlı nüfus artışının yaşanmasıyla sosyal anlamda değişimlerin yaşandığı
gözlenmiştir. Bu değişimler, nüfusta heterojen bir yapılanmanın olması, sos‐
yal kontrol mekanizmalarının giderek zayıflaması, yoğun göçlerle birlikte
görülen gecekondu bölgeleriyle diğer bölgeler arasında sosyo‐ekonomik ya‐
pıda önemli farklılıkların meydana gelmesi, bireyciliğin ön plana çıkması,
kentte ekonomik kaynakların dağılımında görülen eşitsizliklerin yaşanması,
sosyal ilişkilerde değişimin görülmesi, kente göç edenlerin uyum sorunları
yaşaması, kültürlerarası uyumsuzluğun belirginleşmesi, kentte ortaya çıkan
hemşehri anlayışının kentte bireylerarası kutuplaşmalara neden olması olarak
gözlenmektedir. Kentin sosyal yapısında meydana gelen bu değişimler suç
oranlarının artmasında etkili olmuştur (Burkay, 2008: 129‐159).
Hızlı Kentleşme ve Sokakta Çalışan ve Yaşayan Çocuklar

Hızlı kentleşme sürecinde ortaya çıkan işsizlik ve yoksulluktan en fazla
etkilenen kategori çocuklar olmaktadır. Sokak çocukları, dünyanın her yerin‐
de kentsel bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Sanayi devriminin kent
merkezli emek talebi yaratmasıyla hızlanan kentleşme olgusu, özellikle ge‐
lişmekte olan ve azgelişmiş ülkelerde sokak çocukları sorununun temel belir‐
leyicilerindendir. Sokak çocukları, ihmal ve istismara uğramış, terk edilen,
ekonomik olarak aileyi desteklemek zorunda olan, yoksul ve aynı zamanda
ekonomik ve sosyo‐politik nedenlerle göç etmiş ailelere mensuptur. Kırsal
alandan kentsel alana göç, azgelişmiş ülke büyük kentlerini ve metropollerini
sokak çocuklarının çalışma ve yaşam alanlarına dönüştürmüştür. Türkiye’de
İstanbul, Ankara, İzmir başta olmak üzere Mersin, Adana gibi metropoller,
207
Doğu ve Güneydoğu Anadolulu sokakta çalışan çocukların en yaygın olduğu
kentlerdir.(Altıntaş, 2003: 35‐36) Bu sorunun kaynakları arasında yoksulluk,
göç, ailenin parçalanması, aile içi şiddet, eğitim düzeyinin düşüklüğü gibi
birçok sosyo‐ekonomik neden vardır. Göç ve düzensiz kentleşmeyle birlikte
ortaya çıkan yoksulluk, giderek artan nüfus sonucunda daha da artmıştır.
Gelişen ülkelerde hızlı kentleşmeyle birlikte 15 yaşın altındaki çocukların
sayısı gittikçe artmaktadır. Sanayileşen ülkelerde büyük kentler oluşmuştur
ve birçok çocuğun yaşadığı bu kentlerde insanlar büyük risk altında yaşa‐
maktadırlar. Sokakta yaşayan ve sokakta çalışan çocuk kavramlarına da açık‐
lık getirmek gerekmektedir. Sokağın çocukları veya sokakta yaşayan çocuk
denildiğinde,”ailesi ile ilişkisi az olan, ailesi olmayan, evden atılan, evden
kaçan ve gününün tamamını sokakta geçirip, gereksinimlerinin tamamını
veya önemli bir bölümünü sokakta karşılayan 7‐18 yaş grubu çocuk” anlaşıl‐
maktadır. (Feymi, 2007: 293‐295)Sokakta çalışan çocuk kavramı ise, ailesinin
geçimine katkıda bulunmak, kendi masraflarını karşılamak için günün bir
bölümünde sokakta çalışan, gecenin erken ya da geç bir saatinde evine dönen
çocukları ifade etmektedir. Bu çocuklar çalışma için gerekli yaşta olmayan,
başlıca bedensel, zihinsel ve kişilik gelişiminden yoksun olan bireydir. Bu
çocuklara liman, sinema,tren,otobüs durakları,metroda sık rastlanılır (Akbaş,
2007: 366‐367). Tamamen hızlı ve sağlıksız kentleşmenin yaratmış olduğu bir
sosyal sorundur.
SONUÇ
Gelişmekte olan dünyadaki pek çok kentsel alan aşırı kalabalıktır ve kaynak‐
ları yetersizdir. Yoksulluk yaygındır, var olan toplumsal hizmetler, sağlık,
aile planlaması, eğitim ve öğretim isteklerini karşılayamamaktadır. Gelişmek‐
te olan ülkelerdeki dengesiz yaş dağılımı da toplumsal ve ekonomik güçlük‐
leri artırmaktadır. Sanayileşmiş ülkelerle karşılaştırıldığında nüfusun çok
büyük bölümü onbeş yaşın altındadır. Genç nüfusun desteğe ve eğitime ge‐
reksinimi vardır. Ancak gelişmekte olan ülkelerin pek çoğunda genel eğitimi
sağlayacak kaynaklar bulunmamaktadır. Aileleri yoksul olan pek çok çocuk
tüm gün çalışmak zorundadır, diğerleriyse yaşamlarını sokak çocuğu olup
ellerine geçebilecek herhangi bir şey dilenerek kazanmak zorunda kalmakta‐
dır. Sokak çocukları büyüdüklerinde işsiz, evsiz ya da hem işsiz hem evsiz
olmaktadır.
Gelişmiş dünyada da kentsel nüfus toplam nüfustan daha hızlı büyü‐
mektedir. Banliyöleşme kentlerin iç kesimlerinin çöküşüne yol açmaktadır.
Kentler küreselleşmeden etkilenmektedir. Küresel kentler yüksek düzeyde
eşitsizliğin de nedenidir. Zenginlik ile yoksulluk yan yanadır. Bu problemle‐
rin çözümünde küreselleşme sürecinin beraberinde getirdiği kentsel politika‐
208
lar önemli rol oynayacaktır. Günümüz kentlerinde belirgin bir yoksullaşma‐
nın yaşandığı, mekansal ayrışmaların kentte giderek arttığı,göçün bu konuda
Türkiye ve diğer gelişmekte olan ülkelerde en önemli faktör olduğu görül‐
mektedir. Bu konuda yoksulluğu, mekansal ayrışmaları ortadan kaldırıcı
kentsel politikaların önemi her geçen gün daha iyi anlaşılmaktadır.
Türkiye’de 1950lerde başlayan hızlı kentleşme ve göç sürecinde ortaya
çıkan sosyal problemlere ilişkin çözüm önerileri ve önlemleri dört grupta ele
alınabilir:
Ekonomik tedbirler; İşsizlik, sektör dengesizlikleri bölgesel dengesizlik‐
ler, altyapı sorunları ile ilgili tedbirler.
Fiziki yerleşme ve imar planlaması ile ilgili tedbirler; konut, gecekondu
kent planlaması, mekan anlayışı ile ilgili tedbirler.
Sosyo‐kültürel yapı ile ilgili tedbirler; Kentlileşme zihniyeti ailenin güç‐
lendirilmesi, kültürel çatışmayla ilgili tedbirler.
Yönetime yönelik tedbirler; Etkin bir kent yönetimi için alınabilecek ted‐
birler (Es ve Ateş)
Kentsel sosyal problemlerin çözümü için mekansal, ekonomik, sosyal,
kültürel ve yönetimsel anlamda bütüncül bir bakış açısı gerekmektedir. Yaşa‐
nabilir, çağdaş, sağlıklı kentler ve kentleşme için öncelikle kırdan kente göçle‐
rin azaltılması, bölgeler arası sosyo‐ekonomik dengesizliklerin giderilmesi,
işsizlik ve yoksulluğun azaltılması ve sosyo‐kültürel düzeyde önlemlerin
alınması önerilerimiz arasında bulunmaktadır.
209
KAYNAKÇA
Agcadağ, İpek, İşsizlik, Akdeniz Üniversitesi, Fen‐Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölü‐

mü, Yayınlanmamış Bitirme Çalışması, Antalya, 2009.
Akbaş, “Bir grup Sokakta Çalışan Çocuğun Gereksinimleri ve Yalnızlık Düzeyi Üze‐
rinde Grupla Psikolojik Danışmanın Etkisi”,5. Sokakta Çalışan ve Yaşayan Çocuk‐
lar Sempozyumu2006, Gaziantep, 2007.
Altıntaş, Betül, Mendile, Simite, Boyaya, Çöpe, Ankara Sokaklarında Çalışan Ço‐
cuklar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
Aslanoğlu, Rana, Kent, Kimlik ve Küreselleşme, Asa Kitabevi, Bursa, 1998.
Bauman,Z., Sosyolojik Düşünmek (Çev. Abdullah Yılmaz), Ayrıntı Yayınları, İstan‐
bul,1998.
Bauman,Z.,(Çev.A.Yılmaz), Küreselleşme, Ayrıntı, İstanbul, 1999
Bıçkı, Doğan, ”Kentsel Yeniden Yapılanma Çerçevesinde Mekansal Yarılma, Kentsel
Yoksulluk ve Türkiye”, M.Zencirkıran,(ed), Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, Nova,
2006.
Bilgin, Nuri, Sosyal Bilimlerin Kavşağında Kimlik Sorunu, Ege Yayıncılık, İzmir,
1994.
Bookchin, Murray, Kentsiz Kentleşme, Yurttaşlığın Yükselişi ve Çöküşü, Ayrıntı
Yayınları, İstanbul, 1999.
Borgegard, Lars Erik, Eva Anderson, Susanne Hjort, “The Divided City? Socio‐
Economic Changes In Stockholm Metropolitan Area: 1970‐94”, Sako Musterd ve
Wim Ostendorf, Urban Segregation and The Welfare State, Routledge, London,
1998, sf.206‐222.
Bozkulak, Serpil,”Gecekondu”dan “Varoş”a:gülsuyu Mahallesi, Hatice Kurtuluş,
(yay.haz.), İstanbul’da Kentsel Ayrışma: Mekansal Dönüşümde Farklı Boyutlar,
Bağlam Yay., İstanbul, 2005.
Burkay, Senem, Suç Teorileri ve Suç Olgusu: Antalya Örneği, Akdeniz Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,
Antalya, 2008.
Castells, Manuel, Kent Sınıf, İktidar (Çev. Asuman Erendil), Bilim ve Sanat, Ankara,
1997.
Castells, Manuel, The City and The Grassroots, A Cross‐Cultural Theory of Urban
Social Movement, Edward Arnold, London, 1983.
Castells, Manuel, The Urban Question: A Marxist Approach, Edward Arnold,
London, 1997.
Childe, Gordon, Kendini Yaratan İnsan, Varlık Yayınları, Cogito, Kent ve Kültürü,
YKY, sayı 8, İstanbul, 1996.
Coleman, James William,D.Cressey, Social Problems,Longman,New York, 1999
Ekin, Nusret, Endüstri İlişkileri, İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayını, İstanbul, 1976.
Ercan, Fuat, “Kriz ve Yeniden Yapılanma Sürecinde Dünya Kentleri ve Uluslar arası
Kentler:İstanbul”, Toplum ve Bilim, 71, 1996, 61‐95.
Erder, Sema, İstanbul’a Bir Kent Kondu: Ümraniye, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
210
Erder, Sema, Kentsel Gerilim, Uğur Mumcu Araştırmacı Gazetecilik Vakfı, Ankara,
1997.
Erder, Sema,”Yeni Kentliler ve Kentin Yeni Yoksulları”,Toplum ve Bilim, 66, 1995,
106‐122.
Es, Muharrem, Hamza Ateş,”Kent Yönetimi, Kentlileşme ve Göç:Sorunlar ve Çözüm
Önerileri”, Kocaeli Üni., İnternet’ten alınmıştır.
Fainstein, Norman S., “Race, Class and Segregation: Discourses About African
Americans”, International Journal of Urban and Regional Research, 17, 1993, sf.
384‐403.
Feymi, Pelin,”2001 Yılından Bugüne Kadar Bursa’da Sokakta Yaşayan Çocuk Sorunu”,
5.Sokakta Çalışan ve Yaşayan Çocuklar Sempozyumu 2006, Gaziantep, 2007.
Friedrich, Jürgen, “Social Inequality, Segregation and Urban Conflict”, Sako Musterd
ve Wim Ostendorf(ed), Urban Segregation ve the Welfare State, Routledge,
London, 1998, sf. 168‐190.
Giddens, Anthony, Modernliğin Sonuçları, Ayrıntı, İstanbul,1994.
Giddens, Anthony, Sociology, Polity Press, 1992
Giddens, Anthony, Sosyoloji, Ayraç, 2005.
Güçlü, Sevinç, Kentlileşme ve Göç Sürecinde Antalya’da Kentlilik Bilinci ve Kent
Kültürü, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara, 2002.
Hamnett, Chris, “Social Polarisation, Economic Restructuring and Welfare State
Regimes” Sako Musterd ve Wim Ostendorf(ed), Urban Segregation and the
Welfare State, Routledge, London, 1998.
Hauser, Philip, “Problems of Rapid Urbanization”, Peter Worsley(ed), Problems of
Modern Society, Penguin, Harmondsworth, 1972.
Hoşgör, Tülin, “Türkiye’de Büyük Kentler İtibariyle Kentleşme‐Sanayileşme İlişkisi”,
AİTİA Dergisi, cilt 7, sayı 1‐2, Ankara, 1977.
Işık, Oğuz,”Değişen Toplum/Mekan Kavrayışları: Mekanın Politikleşmesi, Politikanın
Mekansallaşması”, Toplum ve Bilim, 64‐65, 1994.
Işık, Oğuz,‐Pınarcıoğlu, Melih, Nöbetleşe Yoksulluk, Sultanbeyli Örneği, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2002
Karp, David A., Gregory P. Stone, William C. Yoels, Being Urban, A Sociology of City
Life, Praeger, New York, 1991.
Kasarda, John, “Urban Industrial Transition and the Underclass”, Annals of the
American Academy of Political and Social Sciences, 501, 1, 1989.
Kaygalak, Sevilay,”Yeni Kentsel Yoksulluk, Göç ve Yoksulluğun Mekansal Yoğunlaş‐
ması”, Praksis, 2, 2001, 124‐172.
Keleş, Ruşen, F. Yavuz, C. Geray, Şehircilik, A.Ü. SBF, Ankara, 1973..
Keleş, Ruşen, Kentleşme ve Konut Politikası, A.Ü. SBF Yayın No: 540, Ankara, 1984.
Kıray, Mübeccel, “Modern Şehirlerin Gelişmesi ve Türkiye’ye Has Bazı Eğilimler”,
Toplumbilim Yazıları, Gazi Üniversitesi İTİA Yayınları, Ankara, 1982.
Kızılçelik, Sezgin, Küreselleşme ve Sosyal Bilimler, Anı Yay., Ankara, 2001
Kurtuluş, Hatice,(yay.haz.), İstanbul’da Kentsel Ayrışma:Mekansal Dönüşümde
Farklı Boyutlar,Bağlam Yay.,İstanbul,2005.
Lefebvre, Henri, The Sociology of Marx, Allen Lane, 1968.
211
Mingione, M, Fragmented Societies: A Sociology of Work Beyond the Market
Paradigm, Basil Blackwell, Oxford, 1991.
Nixon, Frederick‐Frank Colman, Economics of Change in Less Developed Countries,
Halsted Press Book, New York, 1978.
Özer, İnan, “Türkiye’de Kent, Kentleşme ve Kentsel Değişme”, M. Zencirkıran, (ed),
Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, Nova, 2006
Parillo, Vincent, John Stimson, Ardyth Stimson, Contemporary Social Problems,
Allyn and Bacon, Boston, 1995.
Pınarcıoğlu, M.,‐O. Işık, “1980 Sonrası Dönemde Kent Yoksulları Arasında Güce Daya‐
lı Ağ İlişkileri:Sultanbeyli Örneği”, Toplum ve Bilim, 89, 2001, 31‐62.
Pirenne, Henri, Ortaçağ Kentleri, Kökenleri ve Ticaretin Canlanması, Dost Kitabevi,
Ankara, 1982.
Poplin, Dennis, Social Problems, Glenview Scott, 1978
Roberts, Bryan, Cities of Peasants‐The Political Economy of Urbanization in the
Third World, Edward Arnold, London, 1981.
Robertson, Ronald, Globalleşme: Sosyal Teori ve Global Kültür, Toplum ve Bilim, 69,
1996, 201‐203 (Kitap Tanıtımı)
Sako Musterd ve Wim Ostendorf, Urban Segregation and the Welfare State,
Routledge, London, 1998.
Sarıbay,A.Y., “Kent: Modernleşme ile Postmodernleşme Arasında Köprü”, Ferzan
Bayramoğlu (ed), Kentte Birlikte Yaşamak Üstüne, WALD, İstanbul, 1996.
Saunders, Peter, Social Theory and The urban Question, Routledge, London, 1993.
Sezal, İhsan(Ed), Sosyoloji Yazıları, Uludağ Üniversitesi yayınları, Bursa,1983.
Süher, Hande, “Kentleşme ve Kentlileşme Politikaları”, Yeni Yüzyıl, Türkiye’de Kent‐
leşme, Türkiye’nin Sorunları Dizisi 7, 1996.
Şen, Besime, “Soylulaştırma: Kentsel Mekanda Yeni Bir Ayrışma Biçimi”, Hatice Kur‐
tuluş, (yay.haz.), İstanbul’da Kentsel Ayrışma:Mekansal Dönüşümde Farklı Bo‐
yutlar, Bağlam Yay., İstanbul, 2005.
Şengül, Tarık, (a), Kentsel Çelişki ve Siyaset, Kapitalist Kentleşme Süreçleri Üzerine
Yazılar, Demokrasi Kitaplığı, WALD, İstanbul, 2001.
Şengül, Tarık, (b), “Kapitalist Kentleşme Dinamikleri ve Türkiye Kentleri”,Evrensel
Kültür,128, 2002.
Şengül, Tarık, (c), “Sınıf Mücadelesi ve Kent Mekanı”, Praksis, 2, 2001, 9‐31.
Tatlıdil, Ercan, “Kent Sosyolojisi: Kuram ve Kavramlar”, Sosyoloji Dergisi, E.Ü. Ede‐
biyat Fak. Yayını, sayı 3, İzmir, 1992, sf.25‐45.
Tatlıdil, Ercan, “Türkiye’de Kentleşme, İstihdam ve Eğitim İlişkisi”, Sosyoloji Dergisi,
E.Ü. Ede. Fak. Yayını, sayı 6, İzmir, 1998, sf.17‐28.
Tatlıdil, Ercan, Kentleşme ve Gecekondu, E.Ü. Edebiyat Fak. Yayın No: 47, İzmir,
1989.
Tekeli, İlhan, “Göç Teorileri ve Politikaları Arasındaki İlişkiler”, İ. Tekeli‐L. Erder, İç
Göçler, H.Ü. Yayını, D:26, Ankara, 1978.
Tekeli, İlhan, “Kalkınma Sürecinde Marjinal Kesim ve Türkiye Üzerine Bir Deneme”,
Türkiye’de Kentleşme Yazıları, Turhan Kitabevi, Ankara, 1982.
212
Tekeli, İlhan‐Yiğit Gülöksüz, “Kentleşme, Kentlileşme ve Türkiye Deneyimi”, Cumhu‐
riyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, c.5, İstanbul, 1983,
sf.1227‐1228.
Tekinel, Osman, Özkan Güvercin,”Türkiye’de Konut sorununun Nedenleri: Ekonomik
ve Sosyal Boyutu”,Fen ve Mühendislik Dergisi, 2000, cilt 3, sayı 2.
Todaro, Michael, P., Economic Development in the Third World, Longman, New
York, 1981.
Tolan, Barlas, Toplum Bilimlerine Giriş, Kalite Matbaası, Ankara, 1978.
Vago, Steven, Social Change, Prentice Hall, New Jersey, 1989
Wallace,R., A.Wolf, Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Punto Yayıncılık, İzmir, 2004.
Wirth, L.,”Urbanism as a Way of Life”, American Journal of Sociology, 44, July,
1938, sf. 1‐24.
213
214
Bölüm 8
Sosyal Bir Problem Olarak
Yoksulluk
Arş. Gör. Begüm Köse
GİRİŞ
Yoksulluk, toplumun büyük bir çoğunluğu ve toplumsal kurumlar tarafından

istenmeyen bir durum olarak kabul edilip önlenmeye çalışılan, insanlık tarihi
boyunca sürekli var olmuş ve şiddetini gittikçe arttırarak var olmaya devam
eden ekonomik, politik, sosyal ve psikolojik boyutları olan çok yönlü bir so‐
rundur. Her toplumun yoksula ve yoksulluğa karşı geliştirdiği değerleri,
inançları ve tutumları vardır. Bu değer, inanç ve tutumlar yoksulluğun sınır‐
larının belirlenmesinde ve yoksullukla mücadelede etkili olmaktadır.
Günümüzde gelişmiş ya da azgelişmiş tüm ülkeler için ortak bir sorun
olan yoksulluğu yalnızca iktisadi kavramlarla açıklamak mümkün değildir.
Yoksulluk içinde eşitlik, adalet ve özgürlük gibi ahlaki kavramları da içermesi
gereken insani ve toplumsal bir sorundur. Bireyler sırf yoksul oldukları için
uzun ve sağlıklı bir yaşamdan, kaliteli bir eğitimden, sosyal bir bütünleşme‐

Bu çalışma, “Küreselleşen Dünyada Yoksulluk Olgusu” adlı yükseklisans tezinin 2. bölümü‐
nün kısaltılmış halidir.
 
Akdeniz Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü
E‐mail: begumkose@akdeniz.edu.tr
215
den, toplumun ortalama refah düzeyinden mahrum bir yaşam sürmek zo‐
runda kalmaktadırlar.
Kitle iletişim araçları aracılığıyla dünyadaki yoksulluk daha görünür bir
hal almıştır. Yoksul kitlelerin yaşadıkları açlık, barınma, eğitimsizlik gibi te‐
mel sorunların medyada yer alması ile birlikte yoksulluk sorununun önemine
daha çok dikkat çekilmeye başlanmıştır. Bu durum sonucunda, hem akade‐
misyenler hem sivil toplum örgütleri hem de toplumun büyük bir kesimi
yoksulluk sorununa ilgi duymaya ve çözüm arayışlarına yönelik çalışmalar‐
da/girişimlerde bulunmaya başlamışlardır. Ancak, medya kuruluşları kimi
zaman da yoksulluk sorununun genel görünümünü saptırmada önemli bir
rol oynamaktadır. Yoksulluğun sorumlusu olarak, tembel, sorumsuz, çalış‐
mak istemeyen bireyler ya da uyuşturucu bağımlısı, fahişe, suça yönelimli,
okulu terk etmiş bireyler gösterilir. Yoksulluğun sorumluluğunu yoksullara
yükleyen ve onların damgalanmasına yol açan bu anlayış yoksulluğun neden‐
lerini yapısal sorunlarda aramaktan oldukça uzak görünmektedir. Oysaki
yoksulluk bireysel nedenlerden çok toplumsal ve ekonomik yapıdaki eşitsiz‐
liklerden ve adaletsizlerden kaynaklanmaktadır.
Günümüz toplumlarında, açlık ve yokluk oldukça geniş bir kitleyi etkisi
altına almış durumdadır: Küçük bir kitle zenginliği elinde toplarken, büyük
bir kitle yoksulluk içerisinde yaşamaktadır. Birleşmiş Milletler Ulusal Güven‐
lik Stratejisi Bildirgesi’nde “Bazılarının konfor ve bolluk içinde yaşadığı, in‐
san türünün yarısının ise günde iki dolardan daha az gelirle yaşadığı bir
dünya ne adildir ne de dengelidir. Tüm dünyanın yoksullarını genişleyen bir
gelişme ve fırsat çemberi içine dâhil etmek ahlaki bir buyruktur” (Aktaran:
Açıkgöz, Kök ve İspir, 2008: 352) denilerek yoksulluk sorununa dikkat çekil‐
miştir. Özellikle, 1980’lerden sonra küreselleşme sürecinin dinamiğini oluştu‐
ran neoliberal politikalar, dünya çapında yoksulluğun yaygınlaşmasında ve
derinleşmesinde büyük rol oynamıştır. Bu süreçle birlikte, işsizlik, sosyal
adaletsizlik, kamu hizmetlerinde kısıtlamalar, gerek ülkeler arasındaki gerek‐
se ülke içindeki gelir dağılımı adaletsizlikleri artmış ve yoksulluk gitgide
büyüyen bir sorun haline gelmeye başlamıştır.
Bu çalışmada günümüzün en önemli sorunlarından bir tanesi olan yok‐
sulluk üzerinde durulacaktır. İlk olarak yoksulluk kavramına yer verilerek,
yoksulluğun bireylere ve topluma olan etkileri incelenecektir. İkinci olarak
yoksulluğun geçmişten günümüze kadar olan evrim süreci içerisindeki kırıl‐
ma noktaları sosyo‐tarihsel bağlamda ele alınarak, aradaki tezahür farklılıkla‐
rı ortaya konulmaya çalışılacaktır. Daha sonra azgelişmiş, gelişmekte olan ve
gelişmiş ülkelerdeki insani gelişme ve insani yoksulluk değerleri ele alınarak
uluslararası bağlamda bir karşılaştırma yapılacaktır. Üzerinde önemle duru‐
216
lacak bir diğer konu ise hızlı teknolojik gelişmelerin, neoliberal politikaların
ve uluslararası kuruluşların küresel yoksulluğun artışındaki rolüdür.
Ayrıca, çalışmada, yoksulluğa etki eden faktörler üzerinde durulacaktır.
Bazı toplumsal etmenler kendi başına yoksulluğun nedeni olabildiği gibi aynı
zamanda yoksulluğun bir sonucu olarak da ortaya çıkabilmektedir. Yoksullu‐
ğun nedenleri ve yol açtığı sonuçlar, ülkeden ülkeye ve zamandan zamana
farklılıklar göstermektedir. Bu durum, yoksulluğun nedenlerinin, sonuçları‐
nın ve çözüm arayışlarının belirlenmesinde farklı görüşlerin ortaya çıkmasına
neden olmaktadır. Bu görüşler sosyolojik açıdan işlevselci, çatışmacı, etkile‐
şimci ve feminist bakış açılarıyla ele alınmıştır. Son olarak ise yoksullukla
mücadele yolları üzerinde durulacaktır.
YOKSULLUK KAVRAMI
Geçmişten günümüze kadar olan süreç içerisinde hem gelişmiş hem de azge‐
lişmiş toplumların en önemli sorunlarından biri olan yoksulluk kavramına
ilişkin görüş birliğine dayanan bir tanımlama mevcut değildir. Bundan dola‐
yı, yoksulluk kavramının tanımlaması yapılırken birden fazla yaklaşıma baş‐
vurmak gerekmektedir. Sözlük anlamıyla yeterli düzeyde parası olmayan
veya konfor içinde yaşaması için gerekli olan araçlara sahip olmayan kişilere
yoksul denmektedir. Yoksulluk kelimesi ise yaşamak için gerekli olan imkân‐
lardan yoksun olma durumunu ifade eder (http://www.canaktan.org/ekonomi
/yoksulluk/birinci‐bol/aktan‐vural‐yoksulluk.pdf).
Yoksulluk kavramı “insani yoksulluk” ve “gelir yoksulluğu” olmak üze‐
re başlıca iki yaklaşımla açıklanmaktadır. İnsani yoksulluk kavramına, Bir‐
leşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından 1997 yılında yayınla‐
nan İnsani Gelişme Raporu’nda yer verilmiştir. Bu kavram, insani gelişme ve
insanca bir yaşam sürdürebilmek için gerekli olan maddi imkânların yanı sıra
temel gereksinimlerin karşılanabilmesi için gerekli olan iktisadi, sosyal ve
kültürel bazı olanaklara da sahip olma fikrine dayanır. Gelir yoksulluğu ise
bir insanın yaşamını sürdürmek ya da asgari bir yaşam için gerekli olan stan‐
dardı karşılayabilmek için ihtiyaç duyulan temel gereksinimlerin karşılana‐
bilmesi bakımından yeterli miktarda gelir elde edilememesi durumudur
(http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/birinci‐bol/aktan‐vural‐yoksulluk.pdf).
Gelir yoksulluğu, mutlak yoksulluk ve göreli yoksulluk kavramları ile
açıklanır. Mutlak yoksulluk dar anlamda, bir insanın günlük ihtiyacı olan
besin tüketiminin asgari sınırın altında olduğunu anlatan bir kavramdır ve bir
insanın günlük olarak ihtiyacı olan kalori miktarına göre hesaplanmaktadır.
Dünya Bankası, günlük geliri 2400 k/cal besini almaya yetmeyen insanları
mutlak yoksul olarak tanımlamıştır. Kalori miktarı, ülkelerin sosyo‐ekonomik
yapıları ve coğrafi koşullarına göre değişimler göstermektedir: Gelişmiş ülke‐
217
lerde 3390 kalori, gelişmekte olan ülkelerde 2480 kalori ve azgelişmiş olan
ülkelerde 2070 kaloridir (Dansuk, 1997: 36). Dünya Bankası, mutlak yoksulluk
sınırını az gelişmiş ülkelerdeki insanlar için kişi başına günde 1 $, Latin Ame‐
rika ve Karayipler için 2 $, Türkiye’nin de dâhil edildiği Doğu Avrupa ülkele‐
ri için 4 $ ve gelişmiş ülkeler için 14.40 $ olarak belirlemiştir (DPT, 2001: 104).
Göreli yoksulluk ise toplumun ortalama refah düzeyinin altında bir ya‐
şam sürmeyi ifade etmektedir. Bir bireyin toplumun ortalama yaşam
standartının altında yaşaması o bireyin göreli bir yoksulluk içinde olduğu
anlamına gelmektedir (Dumanlı, 1995: 213). Başka bir ifade ile göreli yoksul‐
luk, bireylerin, maddi imkânsızlıklardan dolayı toplumda gelenekselleşmiş
olan etkinliklere katılımının ve konforlu bir yaşam sürmesinin olanaksız hale
gelmesini veya bunların çok sınırlı olmasını ifade etmektedir (Şenses, 2001:
91).
SOSYO‐TARİHSEL BAĞLAMDA YOKSULLAR VE YOKSULLUK
Geçmişten günümüze kadar olan süreç içerisinde her toplum yoksullara karşı
bir taraftan korku ve tiksinti bir taraftan da acıma ve merhametten oluşan bir
tutum ile yaklaşmıştır. Korku ve tiksinti, yoksulların düzeni bozmaları du‐
rumunda onlara karşı en sert müdahaleyi haklı kılarken; acıma ve merhamet,
belli bir standardın altına düşenlere karşı insani duygularla yaklaşılmasını
mümkün kılar (Bauman, 1999: 126).
Feodal toplum tipinde, Hıristiyanlık inancından dolayı yoksullar, Tan‐
rı’nın çocukları olarak görülüyor ve onlara sempati ile yaklaşılıyordu. Yoksul
olmayanlar, günahlarını Tanrı’ya bağışlatmak ve öbür dünyada cennete git‐
mek amacıyla onlara sadakalar vermekteydi. Tanrı’nın yoksul olmayanlara
bir armağını olan yoksullar, fedakârlık yapma, namuslu bir yaşam sürme,
tövbe etme ve ilahi saadete varma imkânını diğerlerine tanımaktaydı. Ancak
kapitalizmin gelişmeye başladığı on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda
yoksulların varlığı sorun teşkil etmeye başladı (Bauman, 1999: 127).
Forrest’a (1981) göre “İsa’nın sabık çocukları on sekizinci yüzyılın ortala‐
rında daha az bir kutsal çehre edinmişlerdi ve genellikle mütecaviz, sarhoş ve
tehditkâr olarak betimleniyorlardı (Forrest, 1981: 19’dan aktaran: Bauman,
2003: 54).” Yoksullar, toplumsal düzeni ve normları tehdit etmekteydiler; bu
nedenle, onların acizliklerini hoş görmeye ya da onlara minnettar olmaya
gerek kalmamıştı. Eskiden yoksullar için yapılan yardımlar, ölümden sonraki
yaşam için iyi bir yatırımken, şimdi bir yük olarak görülmekteydi. Kendi
yoksulluklarını Tanrı’nın takdiri olarak kabul eden ve durumlarının değişme‐
si için çaba sarf etmeyen yoksullar, yaşamlarını asgari bir şekilde sürdürmele‐
rini sağlayan yardımlar sayesinde fabrikalarda çalışarak emeklerini satmayı
218
reddetmekteydiler. Yoksulların, yoksulluklarını bu şekilde kabullenişi emek
sıkıntısı çeken sermayedarlar için korkunç bir durumdu (Bauman, 1999: 128).
Disiplin altına alınmaya çalışılan yoksullar için ondokuzuncu yüzyılda
“Yoksulluk Yasası” çıkarılmış ve bu yasa ile yoksullara yapılan yardımlar
sadece “düşkünevleri” ile sınırlandırılmıştır. Yoksulları düşkünevlerine ka‐
patmak amacıyla öncelikle çalışmaktan kaçmak için yoksulmuş gibi görün‐
mek isteyen “sahte yoksullar”, “gerçek yoksullar”dan ayırt edilmiş ve
düşkünevlerindeki koşullar iyice kötüleştirilerek, düşkünevlerine sadece “ha‐
yatta kalmak için başka çaresi kalmamış” olan gerçek yoksulların kapatılması
sağlanmıştır. Bu durum, çalışma koşullarının acımasızlığından kaçmak iste‐
yen, gerçek yoksul gibi görünmek isteyen insanların ya düşkünevlerinde
yaşamlarını sürdürmeyi isteme ya da fabrika düzeninin koşullarına ve düşük
ücretlere razı olma yönünde bir seçim yapma durumunda bırakmıştır. Bunun
sonucunda yoksullar düşkünevlerinde insani olmayan koşullar altında yaşa‐
maktansa, fabrikaların olumsuz koşullarına razı olmaya başlamışlardır. İşçile‐
rin bu “seçeneksizlik” durumu karşısındaki çaresizliği, işverenlerin “isyan ya
da emeğin geri çekilmesi korkusu” olmadan istedikleri gibi davranmalarına
izin vermiştir (Bauman, 1999: 22‐29).
Yirminci yüzyıla gelindiğinde ise özellikle II. Dünya Savaşı sonrası yıl‐
larda, insanların çektikleri yoksulluğu ve sistemin aksaklıklarını gidermek
amacıyla yeni düzenlemelere gidilmiştir. Sosyal refah devleti düşüncesini
planlayan ve alt yapısını oluşturan kişi olan Sir William Beveridge’in (1945)
başkanlığında, “Sosyal Güvenlik ve Buna Bağlı Hizmetler Raporu”u hazır‐
lanmıştır. Hükümete sunulan bu rapor şunları içermektedir:
“Ülkenin her yurttaşının, elden geldiğince çalışmak ve katkıda bulunmak

şartıyla, herhangi bir sebepten ‐hastalık, kaza, işsizlik ya da yaşlılık‐ dolayı
çalışamadığı ve kendisinin ve kendisine bağlı olanların onurlu bir şekilde
yaşaması için yeterli geliri sağlayamadığında onu yoksulluktan kurtaracak
gelir, kendisine ait hiçbir şeyi olmasa dahi yeterli olacak ve kendisine ait bir
şeyi olduğunda hiçbir varlık soruşturması tarafından kesilmeyecek bir geli‐
re sahip olmasını sağlayacak bir Sosyal Güvenlik planı açıklamaktadır
(Beveridge, 1945’den aktaran: Bauman, 1999: 71).”
İkinci Dünya Savaşı sonrasından 1970’li yıllara kadar süren ve pek çok
ülkede hâkim olan sosyal refah devleti döneminde, tüm vatandaşların belli
bir yaşam standardına ulaşmasını hedefleyen kitle demokrasisi ön plana çık‐
mış, eğitim ve sağlık alanlarında düzenlemelere gidilmiş, işsizlik ve yaşlılık
politikaları geliştirilmiştir. Özellikle de varlık soruşturmasına gerek kalma‐
dan, çalışan ve çalışmayan ayrımı yapılmadan, herkese eşit imkânlarla sunu‐
lan eğitim, sağlık, beslenme ve barınma gibi temel ihtiyaçların devlet tarafın‐
219
dan karşılanması toplumsal eşitsizliğin en aza indirilmesini, yoksulların ve
işçi sınıfının sosyo‐ekonomik durumlarında göreli bir iyileşmenin gerçekleş‐
mesini sağlamıştır.
Ancak 1970’li yıllara gelindiğinde sosyal refah devleti politikaları hem iş‐
verenler hem de vatandaşlar tarafından sorgulanmaya ve eleştirilmeye baş‐
lanmıştır. İşverenler, işsiz yoksullara ve çalışan yoksullara yapılan yardımlar
nedeniyle ücret konusundaki güçlerinin kısıtlandığını düşünmekteydi. Va‐
tandaşlar ise daha az vergi ödemek istediklerinden dolayı oylarını sosyal
refah devleti politikalarına açıkça karşı olan partilerden yana kullanmışlardır.
Özellikle de refah devleti politikaları, yeni yeni oluşmakta olan tüketici söy‐
lemlerle çelişkili bir hale gelmeye başlamıştır. Tüketim alanında tercih özgür‐
lüğünün yaygınlaşması ile birlikte tüketici‐seçmenler eğitim, sağlık, sigorta
gibi temel ihtiyaçların devlet tarafından karşılanmasını istememekte, bunun
yerine devlete daha az vergi verip, bu hizmetlerden kendisinin tercih edeceği
özel şirketlerin birinden parasıyla yararlanmayı istemektedir. Tüm bunların
sonucunda sosyal refah devleti politikaları terk edilmiştir. Temel ihtiyaçları
devlet tarafından karşılanan yoksullar, refah devletinin çöküşü ve bunun
yerine sunulan neoliberal politikaların küresel çapta hâkim olmaya başlama‐
sıyla beraber daha da yoksullaşmış ve toplumsal eşitsizlik büyük ölçüde art‐
mıştır (Bauman, 1999: 78‐88; Çabuklu, 2004: 21‐22).
Medya kuruluşları ise devlet tarafından yoksullara yapılan yardımların
kısıtlanması konusunda kamuoyu oluşturmak amacıyla yoksulları sorumsuz,
ahlaki değerlerden yoksun ve suçlu olarak göstermişlerdir. Peter Golding ve
Sue Middleton’a göre İngiliz basını, başkalarının ödedikleri vergiler aracılı‐
ğıyla sosyal güvenceden yararlanan yoksulların keyif içerisinde yaşadıklarını
sık sık vurgulamış ve yoksulları “otlakçılar” olarak adlandırmıştır
(Haralambos ve Holborn, 2001: 86).
1970’lerin sonunda ‐özellikle de medya tarafından yaygınlaştırılan‐ yok‐
sulluğun sorumluluğunu yoksullara yükleyen anlayış, geçmişteki yoksulluk
ile günümüzdeki yoksulluk arasında çeşitli farklılıklar olduğunu vurgula‐
maktadır. Günümüzün yeni yoksulları “sınıfdışı” kesim olarak görülürler.
Bauman (1999), sınıfdışı kavramını şöyle tanımlar:
“Sınıfdışı”, sınıfların ötesinde ve hiyerarşinin dışında, ne yeniden içeri

alınma şansı ne de zorunluluğu olan insanlardan oluşan bir sınıf görüntü‐
sünü çağrıştırır; diğer insanların yaşamlarına hiçbir faydalı katkısı olma‐
yan ve genel olarak ıslah edilemez, herhangi bir rolü olmayan insanlar
(1999: 97‐98).”
1977 yılında Time dergisi, dik kafalı, yabancılaşmış, düşmanca davranış‐

lar sergileyen geniş bir gruptan bahsederek, bu grubun okulu terk etmiş in‐
220
sanlardan, uyuşturucu bağımlılarından, devlet desteği ile geçimini sağlayan
annelerden, yağmacılardan ve kundakçılardan oluştuğunu belirtmiştir (Ti‐
me’dan aktaran: Bauman, 1999: 101).
Kısacası, yazılı tarihte ilk defa günümüz yoksulları “bir dert ve bir bela”
olarak görülmektedirler: Yoksullar kâr ve yarar sağlamadıklarından dolayı
onlar için yatırım yapmanın hiçbir anlamı yoktur; yoksullar beladan başka
hiçbir şey sunmazlar; yoksulların çekip gitmesi, dünyanın daha mutlu bir yer
olmasını sağlar (Bauman, 1999: 132).
ULUSLARARASI BAĞLAMDA
İNSANİ GELİŞME VE İNSANİ YOKSULLUK
Birleşmiş Milletler bünyesinde oluşturulmuş olan Birleşmiş Milletler Kalkın‐

ma Programı (UNDP) tarafından 1990 yılından bu yana “İnsani Gelişme Ra‐
poru” adını taşıyan bir rapor yayınlanmaktadır. Ülkelerarası sosyo‐ekonomik
gelişmişlik düzeylerini karşılaştırmak amacıyla insani gelişme kavramı, “İn‐
sani Gelişme Endeksi” (HDI) ile tanımlanmaya çalışılmıştır. UNPD’ye göre
bir ülkedeki milli gelirin yüksek olması ve ekonomik gelişmişliği o ülkenin
gelişmiş bir ülke olarak kabul edilmesinde yeterli olmamaktadır. Bir ülkedeki
insanların yaşam kalitesini veya toplumsal refahı açıklamak için ekonomik
büyüme kavramı dışında “sosyo‐ekonomik gelişme” kavramının kullanılması
daha doğrudur. İnsani Gelişme Raporu’nda sosyo‐ekonomik olarak gelişme
düzeyi üç kriterden yola çıkılarak hazırlanmıştır: 1. Ekonomi Standardı: Eko‐
nomi standardı, “kişi başına düşen milli gelir”i kapsar. 2. Bilgi Standardı:
İnsani gelişme endeksinde eğitim düzeyini tespit etmek için “yetişkinler ara‐
sındaki okuma‐yazma oranı” ve “ortalama eğitim süresi” olmak üzere iki ayrı
faktörden yararlanılmaktadır. 3. Sağlık Standardı: Bir ülkedeki “ortalama
yaşam süresi beklentisi” ve “beş yaşın altındaki bebek ve çocuk ölümleri”
esas alınarak sağlık standardı insani gelişme endeksine dâhil edilmektedir.
UNDP, “İnsani Gelişme Endeksi”ne (HDI) göre ülkeleri yüksek, orta ve dü‐
şük düzeyde insani gelişme düzeyine sahip ülkeler olmak üzere üç kategori‐
de toplamaktadır. Yüksek insani gelişmeye sahip olan ülkeler 0.800 ile 1; orta
insani gelişmeye sahip ülkeler 0.500 ile 0.799; düşük insani gelişmeye sahip
ülkeler ise 0 ile 0.499 arasında insani gelişme endeks puanına sahiptir
(http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ikinci‐bol/dunyada‐insani‐
gelis.pdf).
Aşağıdaki tabloda bazı ülkelerin insani gelişme oranları verilmiştir:
221
Tablo 1: Seçilmiş Ülkelerde İnsani Gelişme
Sağlık Bilgi Standardı Ekonomi
Standardı Standardı
Ortalama Yetişkin Okullaşma Kişi İnsani
HDI Ülkeler Yaşam Okur‐ Oranı, % Başına Gelişme
Sırası Beklentisi, Yazar Düşen Endeksi
Yıl Oranı (15 Milli Değeri
yaş ve Gelir, ($)
üzeri), %
2006 1999‐2006 2006 2006 2006
1‐75 Yüksek
İnsani
Gelişme
1 İzlanda 81.6 … 96.0 35,814 0.968
3 Kanada 80.4 … 99.3 36,687 0.967
9 Lüksemburg 78.6 … 94.6 77,089 0.956
11 Fransa 80.4 … 95.4 31,980 0.955
15 ABD 78.0 … 92.4 43,968 0.950
23 Almanya 79.3 88.1 31,766 0.940
75 Bosna‐ 74.6 96.7 69.0 6,801 0.802
Hersek
76‐ Orta İnsani
153 Gelişme
76 Türkiye 71.6 88.1 71.1 11,535 0.798
80 Kolombiya 72.5 92.3 77.8 6,381 0.787
94 Çin 72.7 93.0 68.7 4,685 0.762
107 Gabon 56.3 85.4 80.7 14,208 0.729
122 Kırgızistan 65.7 99.3 77.7 1,813 0.694
135 Myanmar 61.2 89.9 56.3 881 0.585
153 Senegal 62.6 42.0 41.2 1,592 0.502
154‐ Düşük
179 İnsani
Gelişme
154 Nijerya 46.6 71.0 52.5 1,852 0.499
157 Angola 42.1 67.4 25.6 4,434 0.484
163 Zambiya 41.2 68.0 63.3 1,273 0.453
165 Ruanda 45.8 64.9 52.2 819 0.435
169 Etiyopya 52.2 35.9 45.1 700 0.389
177 Kongo 46.1 67.2 33.4 281 0.361
179 Sierra Leone 42.1 37.1 44.6 630 0.329
Kaynak: UNDP, 2008: 29‐32’de yer alan verilerden derlenmiştir.
222
Tablo.1. incelendiğinde, yüksek insani gelişmeye sahip toplam 75 ülke
arasında İzlanda 0.968 insani gelişme endeksi değeri ile birinci sırada yer
almaktadır. Türkiye 0.798 insani gelişme endeksi değeri ile orta insani geliş‐
meye sahip toplam 78 ülke arasında birinci sırada yer almaktadır. Düşük
insani gelişmeye sahip toplam 26 ülke içerisinde ise Sierra Leone 0.329 insani
gelişme endeksi değeri ile toplam 179 ülke arasında en düşük insani gelişme‐
ye sahip olan ülkedir. İnsani gelişme endeksi sıralamasında en üstte yer alan
İzlanda ile en alt sırada yer alan Sierra Leone’i karşılaştığımızda karşımıza
şöyle bir tablo ortaya çıkmaktadır: İzlanda’da ortalama yaşam beklentisi 81.6
yıl, okullaşma oranı yüzde %96.0 ve kişi başına düşen milli gelir ise 35,814
dolardır. Sierra Leone’da ortalama yaşam beklentisi (42.1 yıl) ve okullaşma
oranı (%44.6) yaklaşık olarak İzlanda’nın yarısından biraz fazladır. İzlanda ve
Sierra Leone arasındaki kişi başına düşen milli gelir arasındaki fark ise yakla‐
şık olarak elli altı kattır.
Tüm düşük insani gelişme düzeyine sahip ülkelerde ortalama yaşam
beklentisi 48.4 yıl iken, orta insani gelişme düzeyine sahip olan ülkelerde 67.8
yıla ve yüksek insani gelişme düzeyine sahip olan ülkelerde 76.2 yıla yüksel‐
mektedir. Yüksek insani gelişmeye sahip tüm ülkelerde insani gelişme endek‐
si değeri 0.901 iken, orta insani gelişmeye sahip ülkelerde insani gelişme en‐
deksi değeri 0.690’a ve düşük insani gelişmeye sahip ülkelerde ise bu oran
0.444’e düşmektedir (UNDP, 2008: 32).
UNDP, insani gelişmeyi ölçmeye yarayan insani gelişme endeksinin
(HDI) yanı sıra insani yoksulluğun ölçümünde kullanılan insani yoksulluk
endeksini (HPI) geliştirmiştir. İnsani yoksulluk endeksi, gelir yoksulluğu
ölçümünden ziyade kısa bir yaşam, temel eğitimden yoksunluk, kamu hiz‐
metlerine ve özel kaynaklara erişim yoksunluğu gibi yoksunluğun en temel
boyutlarının göstergelerini kullanır (UNDP, 1997: 5).
Gelişmekte olan ülkelerde HPI‐1 insani yoksulluğu ölçer. Ekonomik yok‐
sunluk, “iyi suya ulaşamayan nüfus yüzdesi” ve “yetersiz beslenen beş yaşın
altındaki çocuk yüzdesi”; bilgi yoksunluğu, “okur‐yazar olmayan yetişkin
oranı”; ve sağlıklı bir yaşam yoksunluğu, “bugün doğan ve kırk yaşına ulaş‐
mayı ummayan kişi yüzdesi” ile ölçülmektedir (UNDP, 2000: 150).
Aşağıdaki tabloda seçilmiş gelişmiş ülkelerdeki insani yoksulluk göster‐
geleri bulunmaktadır. Tablo.2. incelendiğinde, yüksek insani gelişme düzeyi‐
ne sahip gelişmekte olan ülkelerde Çek Cumhuriyeti (%1.7), orta insani ge‐
lişme düzeyine sahip ülkelerde Ermenistan (%4.5) ve düşük insani gelişme
düzeyine sahip ülkelerde Uganda (%32.2) kendi kategorileri içinde en düşük
insani yoksulluk endeksi değerine sahip olan ülkelerdir. Sierra Leone, Nijer,
Çad ve Mali’de insani yoksulluk endeksi değeri %50’nin üzerindedir. Dolayı‐
sıyla bu ülkelerde nüfusun yarısından fazlası insani yoksulluk içerisinde ya‐
223
şamaktadır. Toplam 135 gelişmekte olan ve azgelişmiş ülke arasında en dü‐
şük insani yoksulluk endeksi değerine sahip olan ülke Çek Cumhuriyeti
(%1.7) iken, en yüksek insani yoksulluk endeksi değerine sahip olan ülke
Afganistan (%60.2) olmaktadır. Türkiye, 135 ülke arasından 40. sırada yer
almaktadır (UNDP, 2008: 36).
Tablo 2: Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkelerde İnsani Yoksulluk

Sağlıklı Bilgi Ekonomik
Yaşam Yoksunluğu Yoksunluk
Yoksunluğu
Doğuşta 40 Yetişkin İyi Suya Beş Yaşın İnsani
HDI Ülkeler Yaşına Okur‐Yazar Ulaşamayan Altında Yoksulluk
Sırası Ulaşamama Olmayanların Nüfus, % Yetersiz Endeksi
Olasılığı, % Oranı, % Beslenen Değeri
Çocuk, % (HPI‐1), %
2000‐2005 1999‐2006 2006 2000‐2006
1‐75 Yüksek İnsani
Gelişme
35 Çek
2.4 1.0 0 1 1.7
Cumhuriyeti
40 Şili 3.5 3.6 5 1 3.3
48 Küba 3.1 0.2 9 4 4.7
51 Meksiko 5.8 8.3 5 5 6.7
34 Katar 3.7 10.2 0 6 7.2
31 Birleşik Arap
2.1 10.2 0 14 7.8
Emirliği
53 Umman 3.7 16.3 18 18 15.0
76‐153 Orta İnsani
Gelişme
83 Ermenistan 6.3 0.5 2 4 4.5
113 Moldova 6.5 0.8 10 4 6.0
76 Türkiye 6.5 11.9 3 4 8.7
111 Bolivya 15.5 10.2 14 8 12.6
115 Ekvator Ginesi 35.6 13.0 57 19 32.3
147 Bangledeş 16.4 47.5 20 48 36.9
153 Senegal 17.1 58.0 23 17 41.1
154‐179 Düşük İnsani
Gelişme
156 Uganda 38.5 27.4 36 20 32.2
165 Ruanda 44.6 35.1 35 23 37.3
157 Angola 46.7 32.6 49 31 40.5
179 Sierra Leone 45.6 62.9 47 30 51.2
174 Nijer 28.7 70.2 58 44 55.1
170 Çad 32.9 74.3 52 37 56.2
168 Mali 30.4 77.1 40 33 56.3
Kaynak: UNDP, 2008: 33‐35’de yer alan verilerden derlenmiştir.
224
Gelişmiş ülkelerde ise HPI‐2 insani yoksulluğu ölçer. Ekonomik yoksun‐
luk, “gelir yoksulluğunun varlığı”; bilgi yoksunluğu, “fonksiyonel okur‐
yazar1 olmayan yetişkin oranı”; sağlıklı bir yaşam yoksunluğu, “bugün do‐
ğan ve 60’ına ulaşmayı ummayan kişi yüzdesi”; ve sosyal katılım yoksunlu‐
ğu, “uzun dönemli işsizlik” ile ölçülmektedir (UNDP, 2000: 151).
Aşağıdaki tabloda, bazı gelişmiş ülkelerde insani yoksulluk göstergeleri
bulunmaktadır. Tablo.3. incelendiğinde İsveç’in %6.3 ile en düşük insani yok‐
sulluk endeksine, İtalya’nın ise %29.8 ile en yüksek insani yoksulluk endeksi‐
ne (toplam 122 gelişmiş ülke arasında durum gene aynıdır) sahip olduğu
görülmektedir.
Tablo 3: Seçilmiş Gelişmiş Ülkelerde İnsani Yoksulluk

Sağlıklı Bilgi Sosyal Ekonomik
Yaşam Yoksunluğu Kalıtım Yoksunluk
Yoksunluğu Yoksunluğu
Doğuşta Fonksiyonel Uzun Gelir İnsani
Ülkeler 60 yaşına okur‐yazar dönemli işsiz yoksulluğu Yoksulluk
ulaşamama olmayanların yüzdesi, 2006 içindeki kişi Endeksi
olasılığı, yüzdesi, yüzdesi, (%),
2000‐2005 1994‐2003 2000‐2004 HPI‐2
Yüksek
İnsani Ge‐
lişme
İsveç 6.7 7.5 1.1 6.5 6.3
Norveç 7.9 7.9 0.5 6.4 6.8
ABD 11.6 20.0 0.5 17.0 15.4
Kanada 8.1 14.6 0.5 11.4 10.9
Fransa 8.9 … 4.1 7.3 11.2
Almanya 8.6 14.4 5.8 8.4 10.3
Japonya 6.9 … 1.3 11.8 11.7
İtalya 7.7 47.0 3.4 … 29.8
Kaynak: UNDP, 2007: 241’de yer alan verilerden derlenmiştir.
YOKSULLUĞUN KÜRESELLEŞMESİ
Küreselleşme kavramı, özellikle 1980’lerden sonra en çok tartışılan kavram‐

lardan biri olmuştur. Mal, hizmet, sermaye, bilgi ve teknolojilerin uluslararası
düzeyde dolaşıma girmesi, ticari engellerin kaldırılması, çokuluslu şirketlerin
siyasi ve ekonomik güçlerinin artması sonucunda, uluslar ekonomik, siyasal,
1 “Modern toplumlarda geleneksel anlamı ile okur‐yazarlığın yeterli olmayacağından hareket‐

le, fonksiyonel okur‐yazarlık kavramı ile kişilerin günlük hayatta karşılaşabilecekleri (bilgi‐
sayarlar, semboller vb.) durumlarla baş edebilecek bilgi ve beceri sahipliği öngörülmektedir
(Aldemir, 2003: 30).”
225
hukuksal ve kültürel bağlamda birbirlerine bağımlı hale gelmişlerdir. Bunun
sonucunda ise ekonomik, siyasi, hukuki, sosyal ve kültürel yapılarını yeni
dünya düzeninin işleyiş kurallarına göre yeniden tanımlamak ve düzenlemek
zorunda kalmışlardır.
Küreselleşme sürecinden yarar sağlayan küçük bir azınlık grup olmakla
birlikte bu sürecin dışladığı insan kitlesi çok daha fazladır. Özellikle küresel‐
leşme sürecinin dinamiğini oluşturan neoliberal politikaların dünya çapında
hâkim olmaya başlaması sonucunda her geçen gün daha büyük bir kitle yok‐
sulluk içerisinde yaşamaktadır. Neoliberal küresel ekonominin özellikle işgü‐
cü piyasalarında meydana getirdiği değişimlerden ve Uluslararası Para Fonu,
Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü gibi uluslararası kuruluşların
neoliberal ideolojiyi Üçüncü Dünya’da yaygın bir söylem haline getirme çaba‐
larından dolayı küresel çaplı bir yoksulluktan veya “yoksulluğun küreselleş‐
mesi” olgusundan bahsetmek mümkündür.
Serbest piyasanın hâkimiyeti, işgücü piyasalarındaki esnekleşme ve hızlı
teknolojik değişimler küresel yoksulluğun artışında önemli bir etkendir; dün‐
yanın bir çok bölgesinde geniş kitleler küreselleşme sürecinden olumsuz
yönde etkilenmekte ve hızla marjinalleşmektedirler (Şenses, 2004: 16). Oto‐
masyon teknolojilerinin gelişmesi ve hizmet sektörüne kayan küresel ekono‐
mi ile birlikte birçok insan ya işsiz kalmış ya da sosyal güvencesi olmayan,
düşük ücretli, geçici veya yarım günlük işlerde çalışmak zorunda kalmıştır
(Kumar, 1999: 69). Bir gün sonra bir işe sahip olunup olunamayacağı veya bir
işe sahip olunabilecekse de bunun ne türden bir iş olacağını bilememe hali
olan işgücünün esnekleştirilmesi durumu güvensiz bir işgücüne yol açmış,
çalışan nüfus ücret artışı talep etmekten ve haklarını aramaktan korkar hale
gelmiştir (Chomsky, 2004: 31).
Küresel yoksulluğun artmasında uluslararası kuruluşların “yapısal uyum
politikaları” da önemli bir rol oynamıştır. Yapısal uyum, “uluslararası finan‐
sal kuruluşlar tarafından verilecek finansal yardımların koşulu olarak ülkele‐
re dayatılan serbest piyasa yönelimli ekonomi politikaları seti” olarak tanım‐
lanabilir (Soyak, 2004: 37). Küresel dünyanın baş aktörleri çıkarlar gereği
sosyal devletin rolünün azaltılmasını, piyasa ekonomisinin hâkimiyetini,
özelleştirmeyi, işçi örgütlerinin zayıflatılmasını, çokuluslu şirketlerin önün‐
deki tüm yasal engellerin kaldırılmasını, uluslararası sermaye için kârlılık
getirecek yeni alanların açılmasını istemektedir (Margulies, 2003: 8).
IMF, DB ve DTÖ gibi kuruluşlar ilk kuruldukları zaman Üçüncü Dün‐
ya’nın büyümesini ve kalkınması kendilerine amaç edinmişler, ancak özellik‐
le 1980’lerden sonra “yapısal uyum politikaları”nı dünya çapında uygula‐
yan/dayatan kurumlar olmuş ve Üçüncü Dünya ülkelerinin iç politikalarına
müdahale etmeye başlamışlardır. Serbest ticareti güçlendirmek ve Üçüncü
226
Dünya ülkelerini küresel neoliberal ekonomiye bağlamak istediklerinden
dolayı borç almak isteyen Üçüncü Dünya’ya “yapısal uyum politikaları”nı
kabul ettirmişlerdir.
Üçüncü Dünya ülkelerinin dış borçları nedeniyle Uluslararası Para Fonu
ve Dünya Bankası’nın dayattığı yapısal uyum politikalarına mahkûm olması,
toplumsal açıdan eşitsizliğin artmasına, toplumsal istikrarsızlığın oluşmasına
ve yüz binlerce insanın yoksullaşmasına neden olmuştur. Chossudovsky
(1999), küresel ekonominin toplumsal felaketlerini şöyle açıklar:
“Yurtiçindeki alım gücü çöktü, kıtlıklar patlak verdi, sağlık klinikleri ve

okullar kapandı, ilköğretim hakkı yüz milyonlarca çocuktan esirgendi. Re‐
formlar, gelişmekte olan dünyanın çeşitli bölgelerinde verem, sıtma ve kole‐
ra gibi bulaşıcı hastalıkların yeniden ortaya çıkmasına yardım etti (1999:
37).”
Günümüzdeki küresel eşitsizlik, IMF ve DB gibi kuruluşların kurulduğu

tarih olan II. Dünya Savaşı’ı sonrasından bu yana çok daha artmıştır. Birleş‐
miş Milletler’e göre 1960 yılında dünyanın en zengin ülkelerindeki insanların
% 20’sinin gelirleri, en yoksul insanların % 20’sinin gelirlerinden otuz kat
fazlayken bu oran 1997’de yetmiş dört kata ulaşmıştır (Dickson, 2001:229).
Dünya kaynaklarının paylaşımın oranına bakıldığında ise dünya nüfusunun
en zengin %20’sinin dünya kaynaklarının %86’sını tükettiği, en yoksul
%80’nin dünya kaynaklarının sadece %14’ünü tükettiği görülmektedir
(Danaher, 2005: 29).
YOKSULLUĞA ETKİ EDEN FAKTÖRLER
Yoksulluğun çok boyutlu bir kavram olmasından dolayı yoksulluğa etki eden
faktörler de çoğalmaktadır. Yoksulluk sırf gelir yetersizliği olmayıp, insanla‐
rın sağlıklarını, eğitim düzeylerini, toplumsal bütünleşmelerini de içeren
karmaşık bir toplumsal sorundur. Bu nedenle yoksulluğun nedenlerini açık‐
larken, bir tek gelir yetersizliğini ile ele almak yerine yoksulluğa neden olan
diğer boyutlarını da ele almak gerekmektedir.
Bu başlık altında yoksulluğun nedenleri olarak demografik unsurlar, eği‐
tim durumu, sağlık, gelir dağılımı, göç, işsizlik ve ayrımcılık incelenecektir.
Demografik Unsurlar: Nüfus Baskısı, Hanehalkı Büyüklüğü ve Türü

Nüfus Baskısı
Gelişmiş ülkelerde, nüfus artış oranı çok düşükken, azgelişmiş ülkelerde
nüfus artış oranı çok yüksektir. Nüfus artış oranının düşük seviyelerde olması
azalan bir işgücüne yol açarak ülkelerin istikrarlı bir yapıya kavuşmasını
227
sağlarken, nüfus baskısı işgücünün artmasına neden olmaktadır. Örneğin,
Dünya Bankası 2000 verilerine göre Fransa (%0.5), İsveç (%0.4), Portekiz
(%0.1), Japonya (%0.3) gibi gelişmiş ülkelerde nüfusun yıllık ortalama artış
hızı çok düşüktür ve buna bağlı olarak yıllık ortalama işgücü artış hızı da ‐
Fransa’da %0.7, İsveç’te %0.4, Portekiz’de
%0.5, Japonya’da %0.7‐ düşük olmaktadır. Bangladeş (%1.6), Pakistan
(%2.5), Tanzanya (%2.9.), Zambiya (%2.7) gibi azgelişmiş Asya ve Afrika ülke‐
lerindeki hızlı nüfus artışı, sırasıyla Bangladeş’de %3.0, Pakistan’da %2.8,
Tanzanya’da %2.6 ve Zambiya’da %2.9’luk bir işgücü artış hızına neden ol‐
maktadır (Şenses, 2001: 152‐154). Artan işgücünün istihdam edilememesi ya
da çok düşük gelirli işlerde çalışmak zorunda kalması yoksulluğa yol açmak‐
tadır.
Hanehalkı Büyüklüğü ve Türü

Hanehalkındaki fert sayısının artması yoksul hanehalkı ve fert oranın
artmasına neden olmaktadır. Türkiye genelinde, Türkiye İstatistik Kuru‐
mu’nun 2007 yılı hanehalkı büyüklüğüne göre yoksulluk oranları verilerine
bakıldığında, hanehalkı büyüklüğü 1‐2 olan hanelerdeki hanehalkı yoksulluk
oranı %10.89 iken, 7 ve daha fazla kişiden oluşan hanelerde bu oran
%40.66’ya yükselmektedir. Kentsel yerleşim yerlerinde, 1‐2 kişinin yaşadığı
hanelerdeki yoksulluk oranı %2.95 iken, 7 ve daha fazla kişinin yaşadığı hane‐
lerdeki yoksulluk oranı %31.12’dir. Kırsal yerleşim yerlerinde yaşayanlar,
kenttekilere göre daha fazla oranda yoksul hanehalkına ve ferde sahiptir.
Kentsel alanda 1‐2 kişinin yaşadığı hanelerde %2.95 olan yoksulluk oranı
kırsal alanda %22.95’e yükselmektedir. Bu oran 7 ve daha fazla kişiden olu‐
şan hanelerde %49.76 olmaktadır.2
Türkiye genelinde, 2007 yılı hanehalkı türüne göre yoksulluk oranı ince‐
lendiğinde ise çocuklu çekirdek aile hanehalklarının yoksulluk oranı %13.54
iken, bu oranın çocuksuz çekirdek ailelerde %8.88’e düşmekte olduğu görül‐
mektedir. En yüksek yoksulluk oranı %20.86 ile ataerkil veya geniş aile
hanehalkı türünde görülmektedir. Kentsel alanda çocuklu çekirdek aileye
sahip yoksul hanehalkı oranı %7.31 iken, bu oran kırsal alanda yaşayan ço‐
cuklu çekirdek ailelerde %27.61’e yükselmektedir. Ataerkil veya geniş aile
hanehalkı türünde yoksulluk oranı kentsel alanda %12.16 iken kırsal alanda
%36.89’dur.3
2 Hanehalkı büyüklüğüne göre yoksulluk oranları (Türkiye‐Kır‐Kent) için bkz.

http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=2080&tb_id=4 (19.01.2009).
3 Hanehalkı türüne göre yoksulluk oranları (Türkiye‐Kır‐Kent) için bkz.
228
Tek ebeveynli aile yapısına sahip olan ailelerde evin geçimi sadece tek bir
yetişkin tarafından sağlanmaya çalışıldığından dolayı bu aileler diğer ailelere
oranla daha fazla yoksulluk içerisinde yaşamaktadırlar. Özellikle de aile rei‐
sinin kadın olduğu tek ebeveynli hanehalkları, aile reisinin erkek olduğu tek
ebeveynli hanehalkına oranla daha yoksuldur. Özellikle Amerika’da anne
reisli ailelerin, baba reisli ailelere oranla daha yoksul olmalarının nedeni ka‐
dınların hem cinsiyet hem de ırk temelli ayrımcılığa maruz kalmalarından
dolayı olmaktadır. Amerika’da, 2007 yılı tek ebeveynli hanehalkı türüne göre
yoksulluk oranlarına bakıldığında aile reisinin kadın olduğu
hanehalkalarında yoksulluk oranı %28.3’iken, bu oran aile reisinin erkek ol‐
duğu hanehalklarında %13.6’ya düştüğü görülmektedir. Irk temelli bakıldı‐
ğında ise kadın reisli ailelerde yoksulluk oranı beyazlarda %21.4, siyahlarda
%39.7, Asyalılarda %17.3 ve İspanyol asıllılarda %39.6’dır (Current
Population Reports, 2007: 13, 48‐51). Kadınlar, erkeklere kıyasla daha az mes‐
leki ve eğitimsel niteliklere sahip olmakta, bu durum kadınların iş bulma
imkânlarını zorlaştırmakta, daha az beceri isteyen, düşük statülü, düşük üc‐
retli veya kadın işi olarak tanımlanan işlerde çalışmalarına yol açmaktadır.
Eğitim
Eğitim, yoksulluğu açıklamada önemli değişkenlerden bir tanesidir. Yok‐
sulluk, düşük eğitim düzeyi ile doğru orantılı bir artış göstermektedir: Eğitim
durumunun yükselmesi yoksulluk riskini azaltmaktadır. Eğitim düzeyi yük‐
sek olan bireyler işgücü piyasasında yüksek ücretli işler bulabilirken, iyi bir
eğitim alamayan bireyler ya işsiz kalmakta ya da düşük ücretli işlerde çalış‐
mak zorunda kalmaktadır. Buna bağlı olarak eğitim düzeyi düştükçe, gelir
düzeyinde bir azalma olmakta ve yoksulluk durumu ortaya çıkmaktadır.
Bunun yanı sıra, bireyler, yoksulluklarından dolayı da iyi bir eğitim alma
fırsatını yakalayamazlar. Yoksulluk içerisinde yaşayan ailelerin çocuklarının
eğitim masraflarını karşılayamamaları, çocukların okula gönderilmemesiyle
veya eğitimlerinin yarıda kalmasıyla sonuçlanır. Yoksulluk nedeniyle okula
gidemeyen veya eğitimini yarıda bırakmak zorunda olan çocukların, gelecek‐
te donanımsız bir yetişkin ve düşük gelirli vasıfsız bir iş gücü olmaları yok‐
sulluk kısır döngüsüne yol açmaktadır (Karaman ve Özçalık, 2007: 38).
Yoksulluklarından dolayı eğitim imkânlarına erişemeyen çocuklar, aile
gelirine katkıda bulunmak amacı ile çalıştırılmaktadır veya yukarıda örnekte
olduğu gibi kendileri çalışmak istemektedirler. Yoksulluk kısır döngüsü içe‐
rinde sıkışıp kalmış, eğitim olanaklarından yoksun çocuklar, tehlikeli iş or‐
tamlarında, ağır şartlar altında, kaçak işçi statüsünde çalıştırılarak en temel
hakları olan eğitim, sağlık gibi imkânlardan yoksun kalmaktadırlar (Demirer
vd., 1999: 121‐122).
229
Yoksulluklarından dolayı iyi bir eğitim alamayan veya eğitimlerini yarı‐
da bırakan çocukların, tüm dünyada çok düşük ücretler karşılığında, ağır
çalışma koşulları altında çalıştırılmaları gerçeği bir an önce çözüme kavuştu‐
rulması gereken en önemli sorunlardan bir tanesidir.
Türkiye genelinde eğitim ve yoksulluk ilişkisine bakıldığında ise 2007 yılı
toplam nüfus içinde, okul çağında bulunan nüfus içerisinde okur‐yazar olma‐
yanların %34.76 ile en yüksek fert yoksulluk oranına sahip oldukları ve daha
sonra onları %26.92 fert yoksulluk oranı ile okur‐yazar olup bir okul bitirme‐
yenlerin takip ettiği görülmektedir. Yüksekokul, fakülte ve üstü eğitim alan‐
ların toplam fert yoksulluk oranı %0.90’a düşmektedir. Cinsiyet durumuna
göre ise eğitim durumunun her aşamasında erkek fertlerin yoksulluk oranı‐
nın, kadın fertlerin yoksulluk oranına nazaran daha yüksek olduğu görün‐
mektedir. 4
Kentsel alanda toplam nüfus içerisinde okur‐yazar olmayanların fert
yoksulluk oranı %22.79, okur‐yazar olup bir okulu bitirmeyenlerin fert yok‐
sulluk oranı %16.63 ve yüksekokul, fakülte ve üstü eğitim alanların fert yok‐
sulluk oranı ise %0.49’dur. Kırsal alana baktığımızda ise kırsal alanda yaşa‐
yan okur‐yazar olmayan fertlerin %46.48, okur‐yazar olup bir okul bitirmeyen
fertlerin %42.04 ve yüksekokul, fakülte ve üstü eğitim alan fertlerin %2.80 ile
kentsel alana göre çok daha fazla yoksullukla iç içe yaşadıkları görülmekte‐
dir.5
Sağlık
Dünya Sağlık Örgütü, ırk, din, politik inanç, ekonomik ve sosyal durum
ayrımı yapmaksızın tüm insanların sağlıklı bir şekilde yaşaması gerektiğini
vurgulayarak, sağlığın tüm insanların temel hakkı olduğu görüşünü benim‐
ser. Tüm insanlar yaşamları boyunca koruyucu veya ağrılarını dindirici, has‐
talıklarını tedavi ettirebileceği, sağlıklı bir yaşam sürmesini sağlayabileceği
sağlık hizmetlerinden yararlanmalı ve sağlıklarını tehdit edebilecek çevre
koşullarını düzeltebilmelidir (WHO, 1992: V).
Ancak, yoksullar, hastalandıklarında tedavi masraflarını karşılayabilecek
yeterli gelirden, nitelikli bir sağlık hizmetinden, sağlıklarına olumlu etkide
bulunabilecek çevre, uygun barınma ve yeterli beslenme koşullarından yok‐
sundurlar. Bu nedenle, yoksulluk ve sağlık ilişkisini birbirinden ayrı düşün‐
4 Hanehalkı fertlerinin cinsiyetin ve eğitim durumuna göre yoksulluk oranları (Türkiye) için
bkz. http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=2080&tb_id=8 (19.01.2009).
5 Hanehalkı fertlerinin cinsiyetin ve eğitim durumuna göre yoksulluk oranları (Kır‐Kent) için
bkz. http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=2080&tb_id=8 (19.01.2009).
230
mek mümkün değildir. Sağlıksız bir yaşam yoksulluğa neden olabilirken,
yoksulluk sonucunda da sağlıksız bir yaşam ortaya çıkar.
Sağlık durumunun kötü olması yoksulluğa neden olmaktadır. Sağlık‐
yoksulluk ilişkisi bireysel düzeyde incelendiğinde, sağlığın bozulması ile
birlikte yoksulların daha yoksullaşmakta, yoksulluk sınırında yaşayanların da
yoksulluğa düşmekte olduğu görülmektedir. Sağlığın bozulması durumunda
ortaya çıkan yoksullaşma da hem hastalığın tedavi masraflarının yükünden
hem hastalanan aile bireyinin bakım yükünden hem de iş verimindeki düşüş‐
ten kaynaklı gelirdeki azalmanın rolü vardır (Whitehead, Dahlgren ve Evans,
2002’den aktaran: Dedeoğlu, 2004: 51). Sağlık durumunun kötü olması bera‐
berinde işsizliği ve sosyal güvencesizliği de getirmektedir. Sağlık durumu
kötü olan bireyler iyi gelirli bir işte çalışamadıkları gibi işe bağlı sosyal gü‐
venceden de yoksun kalarak sağlıklarına yeniden kavuşma imkânını sağlaya‐
bilecek hizmetlerden de yoksun kalmaktadırlar.
Ayrıca, yoksulluk, insanların fiziksel ve zihinsel sağlık durumlarının kö‐
tüleşmesinde de oldukça etkilidir. Yoksullar, varlıklı insanlara göre daha
ciddi ve daha uzun süreli hastalıklarla karşı karşıya kalırlar. Özellikle “yaşlı‐
lar, kadınlar, sakatlar, işsizler, eski mahkûmlar, etnik azınlıklar, çocuklar,
emekliler, tek ebeveynli aileler, zaten bir hastalığı olanlar” yoksulluklarından
dolayı daha çok sağlık sorunları yaşarlar. Yoksulluk ve sağlık arasındaki etki‐
leşim hem doğrudan hem de ara faktörler aracılığı ile açıklanmaktadır
(Dedeoğlu, 2004: 51‐52). Bu ilişki aşağıdaki tabloda verilmiştir:
Tablo 4: Yoksulluk ve Sağlık Arasındaki Etkileşim

Yoksulluk Öğeleri Ara Faktörler Sağlık Sonucu
Parasal yetersizlik Yetersiz sağlık bilgisi Sık hastalık

Birikim olmayışı Sık ve çok doğum Ağır hastalık (Bulaşıcı, Kro‐
nik)
Sağlıksız çevre Alkol, sigara Sakatlık
Sağlıksız, kalabalık Yetersiz beslenme Sık ve erken ölüm
konut
Sosyal güvence olmayışı Yetersiz koruyucu sağlık hizmeti Anne ve bebek ölümleri
Sınırlı eğitim Sağlık hizmetine ulaşamama, kullanmama Kalıtsal hastalık
İşsizlik Yetersiz ve niteliksiz tedavi edici hizmet DDA
Çocuk işçiliği İlaç alamama Ruh hastalıkları
Ağır çalışma koşulları Kimyasal maruziyet Alkolizm
Göç Suç, yasa dışı davranış İntihar
Marjinal yaşam Kaza
Yabancılaşma Obesite
Dışlanmışlık PEM
Güçsüzlük Şiddet
Kaynak: Dedeoğlu, 2004: 52.
231
Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi bir yoksulluk öğesi olan parasal
yetersizlik, yetersiz beslenme veya yetersiz koruyucu sağlık hizmeti gibi ara
faktörler ile birleşerek sık hastalık, ağır hastalık, anne ve bebek ölümleri gibi
sağlık sonuçlarına yol açmaktadır.
Kısacası sağlık durumunun kötü olması yoksulluğa, yoksullukta sağlık‐
sızlığa neden olmaktadır; ve bunun sonucunda sağlıksız bir yaşam ve yoksul‐
luk kısır döngüsü kırılamamaktadır.
Gelir Dağılımı
Gelir dağılımı ve yoksulluk birbiriyle yakından ilişkili kavramlardır. Ge‐
lir dağılımındaki eşitsizliklerin artması yoksullar arasındaki gelirin düşmesi‐
ne, yaşam koşullarının kötüleşmesine ve yoksulluğun derinleşmesine neden
olmaktadır.
Bir ülkede gelirin ne ölçüde adaletli dağıldığını araştırırken, bölgeler ara‐
sındaki gelir farklılıklarını da dikkate almak gerekir. Özellikle Türkiye’de
Doğu ile Batı arasındaki gelir dağılımı eşitsizliği çok fazladır. Doğu ve Gü‐
neydoğu Anadolu Bölgesi’nin diğer bölgelere nazaran milli gelirden aldıkları
pay çok az olmaktadır (http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ucuncu‐
bol/turkiyede‐yoksulluk.pdf).
Bu bölgeler, “tarım, sanayi, ticaret, hizmet, haberleşme, ulaştırma, sağlık,
eğitim, demografik ve sosyal” göstergeler açısından diğer bölgelerin oldukça
gerisinde kalmaktadır. Ekonomik açıdan kaynak dağılımında sektörler ve
coğrafi bölgeler arasında dengesizlikler bulunması sosyal, siyasal ve kültürel
sorunları da beraberinde getirmektedir. Türkiye’de gerek iller ve gerekse
bölgeler arası gelişmişlik farkı ve gelir dağılımı gelişmiş ülkelere nazaran
oldukça fazladır (Kule ve Es, 2005: 270).
2005 yılı “Hanehalkı Bütçe Araştırması” sonuçlarına göre Türkiye gene‐
linde nüfusun gelir ve refah düzeyi bakımından en düşük seviyeye sahip
birinci yüzde 20’lik grup 2005 yılında ulusal gelirin %6,1’ini almakta iken, en
yüksek gelir ve refah düzeyine sahip %20’lik grup %44,4’ünü almaktadır.6
Göç
Yoksulluk üzerinde etkili olan bir diğer faktör de göçtür. Skeldon’a
(2002) göre göç, hem yoksulluğun nedeni hem de yoksulluğun sonucu olmak‐
tadır. Dünyanın bazı bölgelerinde ve belirli koşullar altında yoksulluk, göçün
temel nedeni olabilirken diğer bölgelerde farklı koşullar altında yoksullar en
son göç edebilecek insanlar arasındadır. Aynı şekilde bazı bölgelerde göç,
6 2005 yılı yüzde 20ʹlik grupların gelirden aldığı paylar için bkz.
http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/GELIR/251206.doc (04.06.2007).
232
yoksulluktan çıkış için bir olanak oluştururken, diğer bazılarında ise yoksul‐
luğun genişlemesine yol açar: Yoksulluk, nüfusların hareketi tarafından şid‐
detlendiği gibi azalabilir de (2002: 67).
Kentsel yoksulluğun, ne ölçüde kırdan kente yönelen göç sonucu ortaya
çıktığına dair iki ayrı tez bulunmaktadır. Kentsel yoksulluğu, kırsal yoksullu‐
ğun bir yansıması olarak değerlendiren ilk teze göre kır ve kent arasındaki
gelir farklılığından dolayı kırsal kesimdeki insanlar kırdan kente göç etmekte
ve kentsel alanlardaki yavaş istihdam artışı nedeniyle göç eden insanlar yok‐
sulluk ile karşı karşıya kalmaktadır (Chakrapani ve Mitra’dan aktaran:
Şenses, 2001: 161).
Özellikle Türkiye’de son yirmi yılda göç eden insanlar, kentlerde marji‐
nal veya kayıtdışı alanlarda istihdam edilmişler ya da işsiz kalmışlardır.
Özbudun ve Başokçu (2004) göçün sonucunda ortaya çıkan kentsel yoksullu‐
ğu şöyle açıklar:
“Metropol varoşlarında biriken bu yeni göçmen kitleler, işsizliğin yanısıra,

sağlıksız barınma ve yaşam koşulları, yetersiz beslenme, kentsel altyapı ve
hizmetlere erişimsizlik, suçluluk, reaksiyoner siyasallaşma vb. pek çok
olumsuzlukla yüz yüze, iç içedir. Dahası, göçmenler, gelişen iletişim araç‐
ları sayesinde, bütün bu olumsuzlukların bilincinde olarak kentlere göç et‐
mektedirler. Bir başka deyişle, 1980’lerden sonra Türkiye kırsalından bü‐
yük kentlere yönelen göç, artık kentlerin “çekiciliğinden” değil, kırsalın
içine düştüğü çaresizlikten kaynaklanmaktadır (2004: 39‐40).”
İkinci tez de ise yoksulluğun, göçü özendirmek bir yana göçü kısıtlayan
bir etmen olduğu görülmektedir. Bu teze göre kırsal alanda yaşayan yoksul‐
lar, yoksulluklarından dolayı göç maliyetini karşılamakta zorlanmakta ve bu
nedenle göçten en az yararlanan kesimi oluşturmaktadırlar (Chakrapani ve
Mitra’dan aktaran: Şenses, 2001: 161‐162).
İşsizlik
Yoksulluk ve işsizlik arasında çok yakından bir ilişki bulunmaktadır. İş‐
sizlik yoksulluğun temel sebeplerinden bir tanesidir. Yoksul insanlar, iş gücü
piyasasında zor yer almakta ya iş bulamamakta ya yarım zamanlı ya da dü‐
şük gelirli işlerde çalışmak zorunda kalmaktadırlar. İşsizlik veya düşük ücret‐
li işler geliri etkilediğinden dolayı bireylerin veya hanehalklarının yoksulluk
ile karşı karşıya kalmaları kaçınılmaz olmaktadır.
2006 yılında toplam nüfus içerisinde iş arayan fertlerin yoksulluk oranı
%20.05 iken, bu oran 2007 yılında %26.50’ye yükselmiştir. 2006 yılında, kırsal
alanda yaşayan işsizlerin toplam nüfus içerisindeki payları kentsel alanda
yaşayan işsizlere nazaran daha az olmasına rağmen daha fazla yoksulluk
233
içerinde yaşamaktadırlar. Kentsel alandaki işsizlerin toplam nüfus içerisinde‐
ki oranı %2.60’dır ve fert yoksulluk oranı %15.60 olmaktadır. Kırsal alanda ise
toplam nüfus içerisindeki işsizlerin oranı %1.77’dir ve fert yoksulluk oranı
%30.96’ya yükselmektedir. 7
İşsizlik sonucunda yoksulluk ortaya çıkarken, yoksulluk sonucunda da
işsizlik ortaya çıkabilmektedir. Özellikle yoksulluk kısır döngüsü içersinden
çıkamamış olan ülkelerde gelir yetersizliğinden dolayı yeni yatırımlar olma‐
makta ve bu nedenle nüfusun büyük bir çoğunluğu istihdam edilememekte‐
dir (http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/dorduncu‐bol/issizlik.pdf).
Ayrımcılık
Yoksulluğa neden olan ayrımcılık içerisinde “ ırk ayrımcılık”ı ve “cinsi‐
yet ayrımcılık”ı incelenecektir.
Irk ayırımcılığı, yoksulluğun oluşmasında önemli bir rol oynamaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri’nde, ırk ayrımına dayalı ayrımcılığın var olma‐
sından dolayı azınlık grup üyeleri, beyazların sahip oldukları eğitim, barın‐
ma, sağlık, yüksek ücret gibi imkânlara erişememekte ve bu nedenle yoksul‐
luğa maruz kalmaktadırlar (Leon‐Guerrero, 2005: 226). Amerika Birleşik Dev‐
letleri’nde, 2006’daki nüfus sayımı verilerine göre yoksulluk oranı %12.3 ve
yoksul insanların sayısı 36,460’dir. 2006 yılında %12.3 olan yoksulluk oranı
içersinde siyahlar %24.3 ile en yüksek yoksulluk oranına sahipken, onları
%20.6 oranla İspanyol kökenliler takip etmektedir. Beyazlar ise %8.2 ile en
düşük yoksulluk oranına sahiptirlerdir (Current Population Reports, 2007:
12). Amerika Birleşik Devletleri’nde ırk durumuna göre çocuk yoksulluğu
oranına bakıldığında ise beyazlarda %10, siyahlarda %33 ve İspanyol kökenli‐
lerde %27 oranında yoksul çocuk olduğu görülmektedir (http://www.nccp.
org/publications/pub_787.html).
Cinsiyet ayrımcılığı da özellikle kadın yoksulluğunda önemli bir etken‐
dir. Yoksulluk konusunu toplumsal cinsiyet rollerinden, kadının toplumsal
statüsünden, kadın ve erkek arasındaki eşitsizlikten bağımsız olarak ele ala‐
mayız. Bu nedenle, kadın yoksulluğunu incelerken toplumsal cinsiyet eşitsiz‐
liklerini ele alarak incelemek büyük önem taşımaktadır.
Kadınların, aile reisliği, toprak sahipliği, mülkleri yönetme, iş kurma ve
yürütme gibi sosyal, siyasal, ekonomik ve yasal haklarda; eğitim, sağlık, iş,
toprak ve sermaye gibi kaynaklara erişimde; düşük ücretli, kötü koşullu iş‐
lerde veya kayıt dışı sektörde, geçici, gündelik, yarı zamanlı, sözleşmeli ve
evde çalışmaya dayalı istihdam, pazarlık gücünden yoksun olma gibi eko‐
7 Hanehalkı fertlerinin işteki durumuna göre yoksulluk oranları (Türkiye‐Kır‐Kent) için bkz.
234
nomik alanda; birçok ülkede hala seçme‐seçilme haklarının olmaması, siyasal
partilerin yönetim organlarında ve parlamentoda temsil oranlarının çok az
olması gibi kamusal yaşam ve siyasal alanda erkeklere nazaran eşitsiz ko‐
numda olmaları kadın yoksulluğunun daha fazla ve daha derin yaşanmasına
yol açmaktadır. Ayrıca kadın ve erkeğe dayatılan toplumsal cinsiyet rolleri
sonucunda kadının ev içerisinde ücret karşılığı olmadan yaptığı işler, kadını
sosyo‐ekonomik dışlanmaya ve güvensizliğe iterek hem “kronik yoksulluk”a8
hem de bireysel, sosyal ve ekonomik krizlerden doğan “geçici yoksulluk”a9
karşı korunmasız bırakmaktadır (Ecevit, 2003: 83‐86).
YOKSULLUK PROBLEMİNE SOSYOLOJİK YAKLAŞIM
Yoksul insanlara karşı olan ilginin uzun bir tarihi olmasına rağmen yoksulluk
her zaman sosyal bir problem olarak görülmemiştir. Uzun bir süre yoksullu‐
ğun, yoksul insanların beceriksiz, tembel ve ahlahsız olmaları gibi kişisel ne‐
denlerden kaynaklı olarak varolduğu kabul edilmiştir. Ancak, toplumbilimci‐
lere göre 1930’ların Büyük Bunalımı, yoksulluk koşullarının büyük ölçekli
ekonomik, politik ve sosyal süreçler tarafından belirlendiğini göstermede
yardımcı olmuştur. Günümüzde, yoksulluk sosyal bir problem olarak kabul
edilmektedir, ve toplumbilimciler yoksulluğun nedenleri ve çözüm yolları
hakkında farklı bakış açıları geliştirmişlerdir (Coleman ve Cressey, 1999: 240).
Bu çalışmada, yoksullukla ilgili sosyal problemleri çözümlerken
işleveselci yaklaşım, çatışmacı yaklaşım, etkileşimci yaklaşım ve feminist
yaklaşım olmak üzere dört farklı yaklaşımdan yararlanılacaktır.
İşlevselcilere göre hızlı endüstrileşme ile birlikte ekonomik sistemde
meydana gelen değişimler diğer temel fonksiyonların yerine getirilmemesine
yol açarak toplumsal düzenin bozulmasına neden olmaktadır. Ekonomik
sistemdeki bu gibi aksaklıklar sonucunda yoksullar ve zenginler arasındaki
uçurumlar da artmaktadır. Öncelikle, endüstrileşme ile birlikte kendi meslek‐
leri yerine yeni oluşmakta olan meslek dallarında çalışmaya zorlanan insan‐
lar, düşük ücretli bayağı işlerde çalışmaya mecbur kalmış, daha sonra ise
8 Kronik yoksulluk, Birleşmiş Milletler Dünya Sağlık Teşkilatı’nın belirlemesine göre ultra
yoksulların (bir bireyin gelirinin tamamını harcaması halinde bile mutlak yoksulluk kriteri
içinde belirlenmiş olan günlük kalori miktarının yalnızca %80’ini karşılayabilmesi), yoksul‐
luk durumlarının beş yıldan daha fazla sürmesi ve onların durumlarını yaşamları boyunca
düzeltilmesinin imkânsızlığı olarak ifade edilir (DPT, 2001: 106).
9 Geçici yoksulluk, ekonomik krizler, konjoktürel dalgalanmalar gibi nedenlerle yoksullaşan ya
da yoksullukları derinleşen kişileri tanımlar
(http://www.gazikitabevi.com.tr/iktisadagiris/bolum_15.pdf) (11.09.2008).
235
teknolojik ilerlemelerin otomasyon tekniğine geçişi sağlaması ile birlikte de
birçokları işsiz kalmıştır. Ayrıca, pek çok endüstriyel ürünün (at arabası, bu‐
har makinesi, süt şişeleri gibi) modası geçtiği için bu ürünleri üreten insanlar
da işlerini kaybetmektedir (Coleman ve Cressey, 1999: 240).
İşlevselcilere göre, yasa koyucular, yoksulluk ile mücadele eden çeşitli
yardım kuruluşlarına yeterli sermaye sağlamaksızın çalışma yönergeleri tayin
ederek, onları, yönetmelikler, belgeler ve kurallar denizinde boğmaktadırlar.
Yetersiz iletişim sistemlerinden dolayı yoksullar kendilerine verilen haklar‐
dan da habersiz olmaktadır. Ayrıca, eğitim ve çıraklık programları, tarımın,
ticaretin ve endüstrinin ihtiyaçlarıyla uyum içerisinde olmadığı için becerileri
daha fazla talep edilmeyen mezunlar vermeye devam etmektedir. Cinsiyet,
yaş, ırk ya da etnik temelli ayrım, birçok becerikli insanın doğal yetenekleri‐
nin ziyan olmasına neden olmaktadır (Coleman ve Cressey, 1999: 240).
İşlevselciler, ekonomik sistemi dengede tutmaya yarayacak iyileştirmele‐
rin, hem yoksul insanların yoksulluktan kurtulmalarına hem de yeni yoksul‐
ların ortaya çıkmasını engellemeye yardımcı olacağını söylemektedirler. İş‐
levselci bakış açısına göre yoksulluğun üstesinden gelmenin en iyi yolu, eko‐
nomik sistemi ve sosyal hizmet kurumlarını daha verimli bir şekilde yeniden
düzenlemektir. Toplumdan uzaklaştırılan ve ihmal edilen yoksulların, eko‐
nomik yaşamın ana eğilimi içerisinde yeniden bütünleşmesi gerekmektedir;
toplumun geri kalan kısmı yoksulluğu ve yoksulları dikkate almalı ve yoksul‐
luğun üstesinden gelmelerinde onlara gönüllü bir şekilde yardımcı olmalıdır
(Coleman ve Cressey, 1999: 240‐241). Hizmet içi eğitimlerden ve eğitim prog‐
ramlarından etkin bir şekilde faydalanılması ekonomik sistemin daha verimli
olmasına ve böylelikle tarımın, ticaretin ve endüstrinin ihtiyaçlarının karşıla‐
nabilmesine yol açar (Parrillo, Stimpson ve Stimpson, 1996: 253).
İşlevselcilere göre yoksulluk, toplum içerisinde hem pozitif hem de nega‐
tif işlevleri yerine getirmektedir:
Pozitif İşlevleri
Alman sosyolog Herbert Gans, yoksulluğun, toplum ve toplumun belirli
bir kesimi için daha fazla güç ve zenginlik sağlayan ekonomik, sosyal, kültü‐
rel ve politik olmak üzere on beş pozitif işlevi olduğunu savunur. Gans’a
(1972) göre yoksulluğun bazı pozitif işlevleri şunlardır (1972: 278‐283):
 Yoksullar, hiç kimsenin çalışmak istemediği “pis işler”de çalışırlar.
Her ekonominin fiziksel olarak pis veya tehlikeli, geçici, ölümle sonuçlanan,
hak edilenden az para ödenen, vakur olmayan, bayağı işlere ihtiyacı vardır.
Bu işler, düşük ücretli işgücü havuzunun oluşumunu sağlar.
 Yoksul insanların olması, toplumun geri kalanını onlardan koruyacak
ya da onlara yardım edebilecek veya onlar üzerinden gelir sağlayabilecek bir
236
takım meslek dallarının ortaya çıkmasına olanak sağlar: Sosyal hizmet çalı‐
şanları, polisler, tefeciler, haraççılar, alkollü içki dükkânı sahipleri, uyuşturu‐
cu satıcıları ve başkaları.
 Yoksul kişiler, diğerlerinin kullanmak istemediği bayatlamış ekmek,
meyve ve sebzeleri, ikinci el giysileri, bakımsız arabaları ve evleri satın alarak,
bu tür ürünlerin ekonomik faydalılığını uzatır.
 Yoksullar, araştırma hastanelerinde bir hasta olarak veya medikal
araştırmalarda bir kobay olarak kullanılarak tıbbi alandaki yeniliklerin insan
üzerinde denenmesine olanak sağlarlar.
 Yoksul insanlar, daha fazla sağlık sorunu yaşadıkları için doktorlara
ve sıklıkla yasal olmayan yollara başvurdukları için de avukatlara gelir sağ‐
lamaktadır.
 Yoksullar, hizmetçilik, garsonluk gibi günlük işleri yaparak zenginle‐
rin hayatlarını kolaylaştırıcı faaliyetlerde bulunmuş olurlar.
 Sıkı çalışmayı, tutumluluğu, dürüstlüğü ve tek eşliliği savunanlar, bu
normları doğrulamak için tembel, savurgan, dürüst olmayan ve çok eşli in‐
sanlara ihtiyaç duyarlar. Ayıplanmalara ve cezalandırmalara maruz kalan ve
sapkın olarak tanımlanan yoksullar, bu gibi geleneksel normların yasallaşma‐
sını sağlarlar.
 Yoksulların bir diğer grubu, kötü kaderlerinden dolayı sıkıntı içinde
veya çalışamaz durumda olduğu kabul edilir. Yoksul olmayan kişiler, bu
yoksullara acıma, şefkat ve hayırseverlik duygusu ile yaklaşarak ve onlara
yardımlarda bulunarak kendilerini iyi hissederler.
 Yoksullar, iyi bir eğitim ve iyi bir iş fırsatına sahip olamadıkları için
üst sınıftaki insanlarla rekabet etme imkânına da sahip olamazlar. Bu nedenle,
hiyerarşik statünün en altında yer alan yoksullar diğerlerinin yukarıya doğru
hareketliliğine yardımcı olurlar.
Negatif İşlevleri
Yoksulluğun, toplum ve toplumun belirli bir kesimi için yarar sağlayan
pozitif işlevlerinin yanı sıra negatif işlevleri de vardır. Yoksulluk, kadınların,
erkeklerin ve çocukların hem ekonomik statülerini etkilemekte hem de onla‐
rın sosyal, psikolojik ve fiziksel iyilik durumlarını ciddi şekilde etkilemekte‐
dir (Leon‐Guerrero, 2005: 228).
Yoksulluğun çok yaygın olmasından dolayı toplumda oluşabilecek şid‐
detli bozulmaları engellemek amacıyla kamu harcamalarına ağırlık verilmesi
ekonomide ciddi tükenmelere yol açmaktadır. Aynı zamanda, işlevselciler,
düşük ücretli işler için ödenen ücretlerin kişilerin işsizlik sigortasından aldık‐
ları ücretlerden daha az olması durumunda boş işler ve aşırı işsizlik sorunun
237
ortaya çıkabileceğini de düşünmektedirler (Parrillo, Stimpson ve Stimpson,
1996: 252).
Çatışmacı teorisyenlere göre yoksulluk, orta ve üst tabakaların çıkarları‐
na hizmet ettiği için mevcuttur. Yoksullar, toplumun istemediği pis, tehlikeli
ve ölümle sonuçlanabilecek fiziksel güç gerektiren, düşük ücretli, geçici ve iş
güvencesi olmayan işlerde çalışırlar. Yönetici sınıf, daha çok kâr elde etmek
ve daha zengin bir yaşam sürmek için onlara düşük ücretler ödemektedir
(Coleman ve Cressey, 1999: 241). İşsizler ve yoksullar da ekonomik açıdan
“yedek işgücü ordusu”nu oluşturduklarından dolayı benzer sistemin mağdu‐
rudurlar: İşsizler ve yoksullar, geçici olarak işsiz fakat her an endüstriyel üre‐
tim süreci içerisine dâhil edilebilecek potansiyel endüstri işçi deposu olarak
görülürler. Yedek işgücü ordusu önemli iki işlevi yerine getirir. İlk olarak
yedek işgücü ordusunun yoksulluğu, çalışan işçilere ibret olduğu için onların
işlerine dört elle sarılmalarına yol açar. İkinci olarak ise yedek işgücü ordusu‐
nun varlığı fazla emek arzı anlamına geldiği için bir yandan ücretlerin düşük
tutulmasına neden olurken diğer yandan da işçilerin patronlar karşısındaki
gücünün zayıflamasına yol açar (Hardt ve Negri, 2004: 146‐147). Bu nedenle,
sermayedarlar, işsizliği azaltma amacıyla düzenlenen programlara hem işsiz
insan sayısının fazla olmasını istediklerinden hem de bu programlar için alı‐
nan vergileri ödemeyi istemediklerinden dolayı karşı çıkmaktadırlar. Böyle‐
likle çatışmacı teorisyenler, kapitalist ülkelerin ekonomik sistemlerinin, eko‐
nomik eşitsizliği yarattığını ve sürdürdüğünü ileri sürmektedirler (Coleman
ve Cressey, 1999: 241).
Yoksullara yardım politikaları, kapitalist sınıfın işçi sınıfı üzerindeki hâ‐
kimiyetini güçlendirme işlevine sahiptir. Devlet, yoksullara yardım politika‐
ları aracılığı ile protestoları bastırmaya ve insanları mevcut çalışma normları‐
na koşulsuz itaate zorlamaktadır. Özellikle, ekonomik kriz dönemlerinde,
ciddi bir isyan olasılığını azaltmak ve yoksulları yatıştırmak amacıyla yardım
politikaları genişletilirken, ekonomik büyümenin veya ekonomik istikrarın
olduğu dönemlerde ise yardım yapılacak yoksul insanların sayısını azaltma
yolunda girişimlerde bulunulmaktadır. Ayrıca, yardımlardan yararlanan
yoksullar, sisteme bağımlılıklarından dolayı toplum tarafından kınanmakta
ve damgalanmaktadırlar (Leon‐Guerrero, 2005: 230).
Çatışmacı teorisyenler, yoksulluğu yaratan zincirlerin kırılmasının zo‐
runlu olduğu görüşündedirler. Onlara göre, politik eylemler, eşitsizliğe ve
dolayısıyla yoksulluk problemine en etkili tepki olduğundan, yoksulluğun
azaltılabilmesi için yoksulların siyasal açıdan bilinçli, aktif ve örgütlü bir şe‐
kilde mücadele etmeleri gerekmektedir (Coleman ve Cressey, 1999: 241).
238
İnançların ve tutumların davranışlar üzerindeki etkilerini araştıran etki‐
leşimciler, yoksul ve zengin insanların kendi dünyalarını tanımlamalarındaki
kültürel farklılıklara dikkat çekmektedirler. Yoksullar arasında olayları algı‐
lama ve tanımlama, diğerleri ile gündelik etkileşimlerinin doğal sonucunda
gerçekleşir ve bu durum yoksulluğun varlığını kuvvetlendirmektedir: Yok‐
sullar, toplum tarafından beceriksiz, ahlaksız, ilgisiz, başarısız, uyuşturucu
bağımlısı ve zihinsel bozuklukları olan bireyler olarak tanımlanmakta ve ku‐
rallara uymak istememeleri veya suça yönelimlerinin nedeni olarak kişisel
yetersizlikleri gösterilmektedir. Yoksul bireyler bu tanımlamaları doğru ola‐
rak kabul ederek, onlardan beklenilen şekilde davranmaya başlamaktadır
(Coleman ve Cressey, 1999: 242; Parrillo, Stimpson ve Stimpson, 1996: 255).
Oscar Lewis, yoksulların yaşam tarzlarına ilişkin antropolojik gözlemler‐
de bulunarak, yoksulların toplumsal olarak dışlanmışlığa ve ekonomik yok‐
sunluğa tepki olarak toplumun değerlerinden farklı davranış kalıpları geliş‐
tirdiğini ve böylelikle kendi aralarında ayrı bir alt kültür oluşturduklarını ileri
sürmüştür. “Yoksulluk kültürü” kavramını ilk kez ortaya atan Lewis’e göre
yoksul insanlar belli bir yoksulluk kültürünü paylaşmakta ve bu kültürü ku‐
şaktan kuşağa aktarmaktadırlar (Coleman ve Cressey, 1999: 235). Lewis (1966)
bu durumu şöyle açıklar:
“Bir kere, yoksulluk kültürü, çocukları etkilediğinden dolayı nesilden nesile

devam etmektedir. Şehrin yoksul semtlerinde yaşayan çocuklar, altı‐yedi
yaşlarına kadar kendi altkültürünün temel değer ve tutumlarını öğrenirler
ve hayatları boyunca karşılarına çıkabilecek değişen koşullardan ve artan
olanaklardan yararlanmak konusunda psikolojik olarak donanmamışlardır
(Lewis’den aktaran: Schiller, 2003: 142).”
Yoksulluk kültürü, “başarı, sıkı çalışma ve kendine güvenin karşıtı olan

kadercilik, tevekkül ve aylaklıkla nitelendirilen bir kültürel ortamdır
(Marshall, 1999: 827).” Yoksul grupların kendi aralarında oluşturdukları
inançlar ve davranışlar kümesi ilgisizlik, çekinme ve kadercilik tutumlarını;
eğitim ve terbiye ile ilgili önemin azlığını; haz alınabilecek davranışların der‐
hal yerine getirilmesini; erken cinsel deneyimi ve istenmeyen gebelikleri; is‐
tikrarsız aile yaşamı, otoriter ve anne merkezli bir aile yapısını; polis, okul,
hükümet ya da toplumsal kurumların otoritesine güvensizliği içermektedir
(Parrillo, Stimson ve Stimson, 1996: 232).
William Ryan ve Charles A. Valentine gibi eleştirmenler, yoksulluk prob‐
lemine toplumun neden olduğunu ve düşük gelirli bireylerin suçlu olarak
değil de mağdur olarak kabul edilmesiyle birlikte yoksulluğun giderilebilece‐
ğini ileri sürerler. Ryan’a göre yoksul kişilerin, genetik özellikleri bakımından
239
eksik olduklarının kabul edilmesi onlar üzerinde sosyal bir baskının ve yok‐
sulluk damgasının oluşmasına yol açmaktadır. Bu durum, ırkçılığın üstesin‐
den gelmek ya da siyahlara karşı daha iyi tutumlar geliştirmek yerine “siyah”
ailelerin düzeninin daha da bozulmasına neden olmaktadır. Valentine, yok‐
sulların, orta sınıfınkine benzer değer ve davranışlara sahip olduklarını ancak
kötü yaşam koşullarının üstesinden gelmek ve hayatta kalmak amacı ile ken‐
dilerine bazı ayrıcı alt kültürel özellikler geliştirmek zorunda kaldıklarını
belirtmektedir (Parrillo, Stimson ve Stimson, 1996: 232).
Etkileşimciler zengin bir toplumda yoksul olmanın psikolojik etkileri
üzerinde de durmaktadırlar. Televizyon ve diğer medya araçlarına erişilebi‐
lirliğin kolaylığı, yoksulların kendilerini televizyonda sunulan hayal ürünü
dünyadaki daha şanslı bireylerle karşılaştırmalarına neden olmakta ve bu
durum kendilerini başarısız olarak görmelerine yol açmaktadır. Ayrıca, yok‐
sul bireyler, kendilerini adaletsiz bir toplumun kurbanları olarak da tanımla‐
yabilmektedirler. Bu tutum, umutsuzluk hissi ya da fırsatlardan yararlanma‐
larını engelleyenlere karşı intikam alma isteğini yaratmaktadır (Coleman ve
Cressey, 1999: 242).
Etkileşimci bakış açısı, yoksulluğun, yoksul insanları psikolojik olduğu
kadar ekonomik ve toplumsal olarak da yakaladığına işaret etmektedir. Onla‐
ra göre, yoksulluk, mutlak yoksulluğun (yeterli beslenme, barınma ve giyim
yokluğu) giderilmesiyle ya da yoksul ailelerin çocukları için daha fazla fırsat‐
lar yaratılması ve böylelikle tüm eşitsizliklerin azaltılması yoluyla sonlandırı‐
labilir. Etkileşimciler, yoksulların, sosyal çevrelerini yeniden tanımlamaya ve
yoksulluk içindeki bir yaşamdan daha iyi bir yaşam beklentisi içinde olmaya
ikna edilmeleri gerektiğini söyler (Coleman ve Cressey, 1999: 242).
Feminist Yaklaşım
Feministler, toplum içerisinde özellikle kadınların ve çocukların, aile ya‐
pısındaki değişimlerden, çocuklarını yalnız başına büyüten annelerin sayı‐
sındaki artıştan ve kadınların ekonomik olarak güçsüz durumda olmaların‐
dan dolayı uzun dönemli bir yoksullukla karşı karşıya kaldıklarını ileri sür‐
mektedirler; ve bu durumu “yoksulluğun kadınlaşması” terimi ile açıklamak‐
tadırlar (Coleman ve Cressey, 1999: 241‐242).
Diana Pearce, “yoksulluğun kadınlaşması” terimini, ilk kez 1978 yılında
yayınladığı “Urban and Social Change Review” adlı makalesinde kullanmış‐
tır. Pearce’a göre kadınlar büyük oranda ekonomik olarak dezavantajlı du‐
rumda olmaları nedeniyle yoksullukla karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu yüz‐
den yoksulluk süratle bir kadın sorunu olmaya başlamıştır (Pearce, 1978:
28’den aktaran: Bianchi, 1999: 308). Pearce, kadınların eğitim kurumlarında ve
istihdam alanında fırsat eşitliğini yakaladığı bir dönemde, erkeklere kıyasla
240
yoksullukla yaşama olasılıklarında artış olmasını ironik bulmaktadır; ve yok‐
sulluğun kadınlaşmasına kanıt olarak şunları göstermektedir: 1976 yılında
her üç yoksuldan ikisi kadındır; aile reisinin kadın olduğu aileler hızla art‐
maktadır ve aile reisinin kadın olduğu yoksul ailelerin sayısı 1950 ve 1974
yılları arasında ikiye katlanmıştır. Bu yıllar arasında, aile reisinin kadın oldu‐
ğu ailelerin gelir oranı diğer ailelere göre azalma göstermiştir. Pearce, devam‐
lı böyle bir eğilim olması durumunda 2000’li yıllarda neredeyse tüm yoksul‐
ların aile reisinin kadın olduğu ailelerde yaşıyor olabileceğini ileri sürmüştür
(Pearce, 1988: 514’den aktaran: Bianchi, 1999: 308‐309).
Sosyal hizmet uzmanı Mimi Abramovitz’e göre yoksulluk yardımları,
yoksul kadınlar arasında, hak eden yoksullar (çocuklu dul kadınlar) ve hak
etmeyen yoksullar (yalnız yaşıyan ve boşanmış anneler) olmak üzere ayrım
yapılmasına neden olmaktadır. 1970’ler ve 1980’lerde medya ve politikacılar,
kadınların ‐özellikle de bekâr annelerin‐ yardımları kötüye kullandıklarını
ileri sürerek, onlar için “Cadillac kullanıcıları, şampanya yudumlayıcıları, çatı
katında yaşayan yardım kraliçeleri” imajını yaratmışlardır. Fazla sayıda ço‐
cuğa sahip olan kadınlar, işten kaçmakla ve artan yoksulluk yardımlarından
yararlanmakla suçlanmışlardır. Evlilik, sıkı çalışmayı, dürüstlüğü ve düzenli
bir yaşamı gerektirdiği için yoksulluğa karşı çözüm önerisi olarak gösteril‐
mektedir. 1990’larda ise, suç, yoksulluk, evsizlik gibi birçok problemin nedeni
evlilik dışı hamileliğe bağlanarak, 13‐19 yaş grubu arasındaki anneler hedef
gösterilmiştir. Bununla birlikte, küçük gözlemsel kanıtlar ile doğum oranları
ve yardımlardan yararlanma arasında bağlantı kurulması sağlanmıştır. Hü‐
kümetler, kadınların devlet yardımlarını elde edebilmesini ve kendilerine
yetebilecek gelir kazanma imkânlarını zorlaştırarak, onları cezalandırmak
istemektedir (Leon‐Guerrero, 2005: 230‐231).
Feministler, yoksulluğun üstesinden gelebilmede etkili bir program yara‐
tabilmek için yalnız anneler problemine özel bir ilgi gösterilmesi gerektiğine
dikkat çekmektedirler. Örneğin, çalışan kadınların çocukları ile uygun bir
şekilde ilgilenilebilmesi için hükümetin denetim ve gözetimi altında günlük
bakım destekli ulusal bir sisteme ihtiyaç vardır. Ayrıca çalışan annelerin, aile‐
lerini yoksulluktan kurtarabilecek derecede yüksek ücretler kazanabilmeleri
amacıyla kadınlara karşı yapılan mesleki ayrımcılığın sonlanması için çaba
sarfedilmelidir (Coleman ve Cressey, 1999: 242).
YOKSULLUKLA MÜCADELE
Küresel bir sorun olan yoksulluk ile mücadele etmek için ulusal ve uluslara‐
rası politikalar geliştirilmeye ve uygulanmaya çalışılmaktadır. Yoksullukla
mücadele programları dolaylı politikalar ve dolaysız politikalar olmak üzere
başlıca iki yaklaşım içinde toplanmaktadır. Dolaylı politikalarla, ekonomik
241
büyüme yoluyla dolaylı olarak yoksulluğun hafifletilmesi amaçlanırken; do‐
laysız politikalarla yoksulluğu görece hafifletebilecek ya da yoksulluk sorunu
için çözüme ulaşılabileceği düşünülen politikalar ile dolaysız olarak yoksul‐
luğun hafifletilmesi amaçlanır (Önder, 2004: 20). Bu başlık altında dolaylı,
dolaysız ve uluslararası politikalara yer verilecektir.
Dolaylı Politikalar
Dolaylı politikalar ekonomik büyüme ile ilişkilidir. Ekonomik büyüme‐
nin yoksulluğun azaltılmasında oldukça etkili bir etmen olduğu kabul edil‐
mektedir. Büyüme ile yoksulluk arasındaki ilişki iki başlık altında toplanabi‐
lir. İlk olarak, ekonomik büyüme ile yoksulluktan yakından bağlantılı olan
eğitim ve sağlık gibi temel hizmetlerin sunum kapasitesi ve istihdam olanak‐
larının artışı sağlanabilir. İkinci olarak ise ekonomik büyüme ile gelir dağılı‐
mındaki eşitsizlikler azaltılabilir (Pissrides’den aktaran: Şenses, 2001: 222).
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’da bozulan ekonomilerin yeni‐
den yapılandırılması, büyüyen ekonomiye bağlı olarak işsizliğin giderilmesi
ve ülkelerin zenginleşmesi dolaylı politikaların tarihsel olarak temelini oluş‐
turmaktadır. Hızlı büyüyen ekonomileri ile merkez kapitalist ülkeler işgücü
sıkıntısı yaşadıkları dönemlerde çevre ekonomilerden bir yandan emek çek‐
mişler, diğer yandan da merkezden çevre ekonomilere sermaye akımını ger‐
çekleştirmişlerdir. Sermaye akımının çevre ekonomilere kaymasının nedeni
merkez ekonomilerdeki aşırı sermaye birikiminin kârı geriletmesi olarak gös‐
terilmektedir. Yüksek kâr getirecek olan çevre ekonomilere sermaye kayışı ile
birlikte çevre ülkelerde istihdam oranlarında yükselme olacağı görüşü hâkim
olmaya başlanmıştır. Özellikle, İkinci Dünya Savaşı’ından sonra Üçüncü
Dünya yabancı sermaye akınına uğramıştır (Önder, 2004: 20).
Ekonomik büyümeye odaklı dolaylı politikalar pek çok yönden eleştiriye
uğramıştır. İlk olarak, dünya ekonomilerinin büyüme hızı %2 veya %3’ün
üzerine çıkamamakta, çoğu zaman da sıfır büyüme oranları olmaktadır. İkinci
olarak ise ekonomilerin yavaş büyümesi durumunda bile gelir dağılımı git‐
tikçe artmaktadır. Uluslararasındaki ekonomik ilişkiler sonucunda toplumla‐
rın ekonomik seviyeleri birbirleri ile eşitleneceğine gittikçe artan bir kutup‐
laşma ortaya çıkmıştır. Zengin toplumlar daha çok zenginleşirken, yoksul
toplumların yoksullukları derinleşmiştir (Önder, 2004: 21).
Dolaysız Politikalar
Yoksullukla dolaysız olarak mücadele yolları arasında “kamu kesimi yo‐
luyla piyasa gelir dağılıma müdahale edip, gelir ve kaynak dağılımını piyasa‐
dışı mekanizmalarla yoksullar lehine değiştirmek” en sıklıkla uygulanan yön‐
temlerden biridir. Kamu harcamaları aracılığıyla fırsat eşitliğinin sağlanarak
242
gelir dağılımının azaltılması söz konusudur (Önder, 2004: 21). Önder (2004),
bu amaçla yapılan kamu harcamalarının yoksulların yaşamına etkisini şöyle
özetler:
“Bu amaçla yapılan kamu harcamaları arasında, bireylerin ya da ailelerin

doğrudan yarar sağladığı eğitim ve sağlık gibi harcamalara ya da benzeri
sosyal nitelikli hizmet üretimine ağırlık verilerek yoksul kesimlerin yaşam
düzeylerinin ve yaşam kalitelerinin yükseltilmesine çalışılabilir. Kamu
harcamaları arasında yoksul kesimlere yönelik doğrudan mali destekler de
yer alabilir. Bu bağlamda, sosyal güvenlik kurumları kanalıyla emekli, dul,
yetim vb kesimlere yapılan sosyal harcamalar yoksullukla mücadelede
önemli bir yer tutar (2004: 21).”
Ancak, kamu harcamaları özellikle neoliberal politikaların hakim olmaya

başladığı dönemlerden itibaren sınırlandırılmaya başlanmıştır.
Uluslararası Politikalar
Uluslararası düzeyde yoksulluk, özellikle, Birleşmiş Milletler ve onun alt
organlarınca, önemle üzerinde durulan bir konu olmaktadır ve son yıllarda
yoksulluğun azaltılması amacıyla oldukça yoğun çalışmalarda bulunulmak‐
tadır. Birleşmiş Milletler kapsamında 1994 yılında Cenevreʹde yapılan toplan‐
tıda, yoksulluğun azaltılmasına yönelik temel politikalar belirlenmiştir. Bu
politikalar ekonomik politikalar, sosyal politikalar, makro ekonomik politika‐
lar, kurumsal örgütlenme, kaynakların hareketliliği, uluslararası ticaret, çevre
politikaları, nüfus ve göç politikaları olmak üzere sekiz başlık altında toplan‐
mıştır (UNCTAD, 1994’den aktaran: Dansuk, 1997: 100‐102):
 Ekonomik Politikalar: Ekonomik politikalar içerisinde ilk olarak
üretken ve emek yoğun iş olanaklarının gelişmesini sağlamak ve özellikle
küçük ölçekli girişimcileri desteklemek; ikinci olarak altyapı, sermaye, toprak
ve teknoloji yatırımlarında özellikle alt gelir gruplarını gözönünde bulun‐
durmak; üçüncü olarak da üretici faaliyetleri desteklemek, teknik eğitim, fiyat
politikaları, ticaret ve üretimin genişlemesi için yasal ve idari çerçeveleri ha‐
zırlamak yer almaktadır.
 Sosyal Politikalar: Sosyal politikaların içerisinde yiyecek, konut, sağ‐
lık, eğitim, altyapı, çocuk, gençlik, kadın ve özürlü insanlara yapılan yatırım‐
ların ve uygulamaların genişletilmesi yer almaktadır.
 Makro Ekonomik Politikalar: Makro ekonomik politikalar içerisinde
üç temel politika yer almaktadır. Birincisi, bölgesel kalkınma projeleri oluştu‐
rulması gerekliliğidir. İkincisi, yapısal uyum politkalarının yoksullar üzerin‐
deki sosyal maliyetinin azaltılması gerekliliğidir. Alt gelir grubuna yönelik
ücret artışlarının reel gelir kayıplarına yol açmayacak şekilde düzenlenmesi
243
buna örnek olabilir. Son olarak ise GAP gibi projelerin hazırlanması ve hayata
geçirilmesi gibi büyük gelişme projelerinin oluşturulması gerekliliğidir.
 Kurumsal Örgütlenme: Kurumsal örgütlenme içerisinde yoksullukla
ilgili resmi veya gayrıresmi yönetimsel organların kurulması yer almaktadır.
Özel vakıflar bunlara örnek olabilir. Ayrıca, yoksulların alt gruplar olarak
toplumsal gelişme sürecine dâhil edilmesi gerekmektedir. Türkiyeʹdeki Ka‐
dından Sorumlu Devlet Bakanlığıʹnın birçok kadın örgütü ile ilişki içinde
olması ve özellikle kadınlara yönelik politikalar oluşturması buna örnek ola‐
bilir.
 Kaynakların Hareketliliği: Kaynakların hareketliliği içerisinde yok‐
sulluk ile ilgili kurumsal örgütlenmelerin yerli kaynakların hareketliliğini
sağlaması ve dış kaynaklardan gelen sosyal amaçlı yardımların geniş bir ta‐
bana yayılması yer almaktadır.
 Uluslararası Ticaret: Uluslararası ticaret içerisinde emek‐yoğun mal
ve hizmetlerin ihracının teşvik edilmesi, küçük ölçekli işletmelerin uluslarara‐
sı ticarete katılımının sağlanması, ihraç mal ve hizmetlerinin çeşitlenmesi gibi
temel politikalar yer almaktadır.
 Çevre Politikaları: Çevre politikalarının içerisinde ekolojik dengenin
korunması ve doğal kaynakların rasyonel kullanımını sağlamak yer almakta‐
dır.
 Nüfus ve Göç Politikaları: Nüfus ve göç politikalarının içerisinde nü‐
fus ve göçün planlanması ve kontrol edilmesi için yasal, ekonomik ve sosyal
altyapının hazırlanması ve uygulanması yer almaktadır.
SONUÇ
Küreselleşme süreci ile birlikte giderek artan ve derileşen yoksulluk, azgeliş‐

miş, gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerin sosyal yapılarına büyük ölçekli
zararlar vermektedir. Bireyler, bir yandan gelir yetersizliği, açlık, barınaksız‐
lık, sosyal güvence yokluğu, işgücüne katılamama, eğitimsizlik, sağlıksız bir
yaşam, sağlıksız çevre koşulları, kamu hizmetlerinde faydalanamama gibi
sorunlarla karşılaşırken, diğer yandan sosyal olarak dışlanma, özgüven yiti‐
mi, kendini değersiz görme gibi sosyal ve psikolojik sorunlarla karşılamakta‐
dırlar.
Azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki borç yüklerindeki fazlalıklar,
bu ülkelerin merkez ülkelere olan bağımlılıklarının artmasına, eşitsizliklerin
ve yoksulluğun derinleşmesine neden olmaktadır. Uluslararası finans kuru‐
luşlarından yardım alan ülkeler, aldıkları yardımların büyük bir kısmını ka‐
mu harcamaları yerine borçlarını geri ödemek için kullanmakta, bu kuruluş‐
ların kalkınmaya yönelik “yapısal uyum programı” kapsamında dayattığı
ekonomi politikaları ise kamuya yapılan yatırımların azalmasına yol açmak‐
244
tadır. Bundan dolayı yoksulların zaten sınırlı olarak yararlandıkları eğitim,
sağlık, alt yapı gibi kamu yatırımları sınırlandırılmaktadır. Tüm bunları göz
önüne aldığımızda daha sağlıklı bir toplumsal yapının oluşturulmasının baş‐
lıca ön koşulunun yoksullukla mücadele olönemduğu ve bunun için en etkin
yöntemlerinden bir tanesinin de borçlara mahkûm bir yaşam süren azgelişmiş
ülkelerin borçlarının tamamen silinmesi ve daha dengeli bir küresel politika
izlenilmesi gerektiği görülmektedir.
Yoksulluğun önlenmesinde, eğitimin çok büyük bir etkisi vardır. Özelik‐
le yoksulluktan en çok etkilenen kesim olan kadınların ve çocukların eğitim‐
leri yoksulluğun azalmasında önem taşımaktadır. Özellikle, cinsiyet ayrımcı‐
lığının önüne geçilerek, kadınların sosyal ve ekonomik yaşama entegre olma‐
larını sağlayacak politikaların oluşturulması; okul çağındaki tüm çocukların
eğitim imkânlarından yararlanması sağlanması ve çocuk işçiliğinin önüne
geçilmesi gerekmektedir.
Temel kamu hizmetlerinden mahrum kalan yoksulların, bu hizmetlere
ulaşımının sağlanması önem arzetmektedir. Bunun yanı sıra, devletin temel
görevlerinden bir tanesi olan eğitim, sağlık gibi kamu harcamalarının arttı‐
rılması yoksulluğun önlenmesinde etkili bir yöntemdir.
245
KAYNAKÇA
Açkgöz, B.; Kök, R.; İspir, S., “Küreselleşme Kurgusuna Yönelik Hipotez Testleri: Yok‐
sulluk Olgusu Üzerine Seçilmiş Ülkeler Deneyimi (1997‐2003)”, SDÜ İİBF Dergi‐
si, C. 13, S. 1, 2008, s. 351‐376.
Aldemir, Ş., Küreselleşme Aşamasında Yoksulluk ve Refah Politikaları, İstanbul
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Anabilim Dalı Basılmamış Doktora
Tezi, İstanbul, 2003.
Bauman, Z., Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar, Çev: Ümit Öktem, Sarmal Yayı‐
nevi, İstanbul, 1999.
Bauman, Z., Yasa Koyucular İle Yorumcular, Çev: Kemal Atakay, Metis Yayınları,
İstanbul, 2003.
Bianchi, S. M., “Feminization and Juvenilization of Poverty”, Annual Review of
Sociology, Vol: 25, 1999, pp. 307‐333.
Chomsky, N., “Küreselleşme”, Küresel Başkaldırı, Çev: Aydın Ekim Savran, Aykırı
Yayıncılık, İstanbul, 2004, s. 30‐32.
Chossudovsky, M., Yoksulluğun Küreselleşmesi, Çev: Neşenur Domaniç, Çiviyazıları
Coleman, J.W. ve Cressey, D.R., Social Problems, Addison‐Wesley Educational
Publishers, United States, 1999.
Current Population Reports: Income, Poverty, and Health Insurance Coverage in the
United States: 2007, U.S. Government Printing Office, Washington, DC, 2008.
Çabuklu, Y., Toplumsalın Sınırında Beden, Kanat Kitap, İstanbul, 2004.
Danaher, K., IMF ve Dünya Bankası’na Karşı 10 Neden, Çev: Bülent Doğan, Metis
Dansuk, E., Türkiye’de Yoksulluğun Ölçülmesi ve Sosyo‐Ekonomik Yapılarla İliş‐
kisi, DPT Uzmanlık Tezi, Ankara, Mayıs 1997.
Dedeoğlu, N., “Sağlık ve Yoksulluk”, Toplum ve Hekim, Cilt: 19, Sayı: 1, Ocak‐Şubat
2004, s. 51‐53.
Demirer, G.N.; Demirer, T.; Duran, M.; Görgün, T.; Orhangazi, Ö.; Özgür, G.; Yapıcı,
K., Neo‐Liberal Saldırı, Kriz ve İnsanlık, Ütopya Yayınevi, Ankara, 1999
Dickson, M., “Global Inequality”, Sociology: Introductory Readings, Editör: Anthony
Giddens, Polity Press, Oxford, 2001, s. 229‐230.
DPT, Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Ko‐
misyonu Raporu, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Yayın No: DPT:2599‐
ÖİK:610, Ankara 2001.
Dumanlı, R., “Yoksulluk Kavramı, Ölçülmesi ve Gelir Dağılımı İlişkileri”, Yeni Türki‐
ye, 1995, s. 211‐229.
Ecevit, Y., “Toplumsal Cinsiyetle Yoksulluk İlişkisi Nasıl Kurulabilir? Bu İlişki Nasıl
Çalışılabilir?”, C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi, 25 (4), 2003 Özel Eki, s. 83‐88.
Gans, H. J., “The Positive Functions of Poverty”, The American Journal of Sociology,
Vol: 78, No: 2, September 1972, pp. 275‐289.
Haralambos, M. ve Holborn, M., “Yoksulluk Kuramları”, Felsefe Logos Dergisi, Çev:
Nurgün Oktik, Yıl: 4, Sayı: 14, Bulut Yayıncılık, İstanbul, Nisan 2001, s. 85‐94.
246
Hardt, M.; Negri, A., Çokluk, Çev: Barış Yıldırım, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2004.
Karaman, B.; Özçalık, M., “Türkiye’de Gelir Dağılımı Eşitsizliğinin Bir Sonucu: Çocuk
İşgücü”, Yönetim ve Ekonomi, Celal Bayar Üniversitesi, İİBF, Cilt: 14, Sayı: 1, s.
25‐41.
Kule, H.; Es, M., “Türkiye’de Kentsel Yoksulluk: Kocaeli Örneği”, Sosyal Siyaset Kon‐
feransları Dergisi, Sayı: 50, İÜİF Yayını, İstanbul, 2005, s. 259‐300.
Kumar, K., Sanayi Sonrası Toplumdan Post‐Modern Topluma, Çev: Mehmet Küçük,
Dost Kitabevi, Ankara, 1999.
Leon‐Guerrero, A., Social Problems, Sage Publications, California, 2005.
Margulies, R. “Sunuş”, Küreselleşmeyi Anlama Klavuzu, Çev: Betül Dilan Genç,
Metis Yayınları, İstanbul, 2003, s. 7‐11.
Marshall, G., Sosyoloji Sözlüğü, Çev: Osman Akınbay ve Derya Kömürcü, Bilim ve
Sanat Yayınları, Ankara, 1999.
Önder, İ., “Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadele”, Toplum ve Hekim, Cilt: 19, Sayı: 1,
Ocak‐Şubat 2004, s. 19‐22.
Özbudun, Ö.; Başokçu Kanca, E., “‘Bizim Köyde Yoksulluk Yok Ki!’ ya da Yoksunluk‐
tan Yoksulluğa Türkiye Kırsalı Üzerine Notlar”, Toplum ve Hekim, Cilt: 19, Sayı:
1, Ocak‐Şubat 2004, s. 39‐47.
Parrillo, V.; Stimpson, J.; Stimpson, A., Contemporary Social Problems, Allyn&Bacon
A Simon&Scuster Company, Massachusetts, 1996.
Schiller, R.B., The Economics of Poverty and Discrimination, Prentice Hall, New
Jersey, 2003.
Skeldon, R., “Migration and Poverty”, Asia‐Pacific Population Journal, Vol: 17, No: 4,
December 2002, pp. 67‐82.
Soyak, A., “Yapısal Uyum Programları ve Yoksulluk İlişkisi Üzerine Bir Değerlendir‐
me”, Bilim ve Ütopya Dergisi, Sayı: 125, Kasım 2004, s. 36‐45.
Şenses, F., Küreselleşmenin Öteki Yüzü: Yoksulluk, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
Şenses, F., “Yoksulluğun Küreselleşmesi mi? Küreselleşmenin Yoksulluğu mu?”, Top‐
lum ve Hekim, Cilt: 19, Sayı: 1, Ocak‐Şubat 2004, s. 13‐18.
UNDP: Human Development Indices, United Nations Development Programme,
New York, 2008.
UNDP: Human Development Report 2007‐2008, Oxford University Press, New York,
Oxford, 2007.
UNDP: Human Development Report 2000, Oxford University Press, New York,
Oxford, 2000.
UNDP: Human Development Report 1997, Oxford University Press, New York,
Oxford, 1997.
World Health Organization, Women’s Health: Across Age and Frontier, Universal
Copyright Convention, Geneva, 1992.
http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/GELIR/251206.doc (04.06.2007).
http://www.nccp.org/publications/pub_787.html (09.06.2008).
http://www.gazikitabevi.com.tr/iktisadagiris/bolum_15.pdf (11.09.2008).
247
http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/birinci‐bol/aktan‐vural‐yoksulluk.pdf
(08.09.2008).
http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ikinci‐bol/dunyada‐insani‐gelis.pdf
(08.09.2008).
http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ucuncu‐bol/turkiyede‐yoksulluk.pdf
(08.09.2008).
http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/dorduncu‐bol/issizlik.pdf (08.09.2008).
248
Bölüm 9
Alkol ve Uyuşturucu
Madde Bağımlılığı
Arş. Gör. Azize Baygal
GİRİŞ
Bağımlılığın genel bir tanımı yoktur, ancak bağımlılık; belirli bir zevk duygu‐
suna ulaşmak ya da mevcut sıkıntılarını bastırmak için hastalık derecesinde
ve önüne geçilmez bir şekilde bazı maddeleri sürekli olarak kullanmak isteği
olarak tanımlanabilir. Bu maddelere alışıp uzun bir süre düzenli ve sürekli
olarak tüketildiğinde fizyolojik veya psikolojik bağımlılık ortaya çıkar. Her iki
durumda da bağımlılık özgürlüğün kaybedilmesi anlamına gelir. Kişi kullanı‐
lan maddenin egemenliğine girer. Başlangıçta bağımlılık yaratan maddeler,
kullanan kişiye rahatlama ve zor bir durumda kolaylık getiriyor gibi gelebilir.
Fakat bir süre sonra kişi maddeye değil, madde kişiye hükmetmeye başlar.
Bağımlılık daima bir kendini tatmin olayıdır. Bağımlı olan kişi kendi zevkini
tatmin etmeye çalışır. Bunun sonucunda insanlar arası ilişkiler zarar görür,
ilişki kurma ve geliştirme yeteneği azalır (Tuzcular, 1999; 27‐30).
Bağımlılık bir süreç içinde gelişir. Kişi önce maddeyi dener. Ardından
düzenli kullanmaya başlar. Sonunda kişide bağımlılık gelişir. Bu nedenle her

E‐mail: azizebaygal@akdeniz.edu.tr
249
madde kullanan kişiyi bağımlı olarak adlandırmak yanlış olacaktır. Bağımlılı‐
ğın evreleri vardır. Ancak bu evreler bütün madde kullananlar için geçerli
değildir. Farklı seyir izleyen durumlar da olabilir (Ögel, 2007; 309).
İçinde bulunduğumuz yüzyılda alkol ve uyuşturucu madde bağımlılığı
günden güne artmaktadır. Özellikle gelişen kitle iletişim teknolojisi ve top‐
lumların arasındaki yakın ilişkiler bağımlılığın yayılmasında en önemli etken
olarak görülmektedir. Ayrıca, kültürel deformasyon ve yaşanmakta olan ağır
hayat zorlukları gibi hususlar da eğilimi arttırmaktadır.
Birçok ülkede, özellikle endüstrileşmiş ülkelerde ve Türkiye’de 1960’lı
yıllardan itibaren uyuşturucu madde kullanımında boyutları ve genişliği
farklı olmakla birlikte, sürekli ve devamlı bir artış görülmektedir. Bu artışın
özellikle gençler arasında yoğunluk kazandığı, uyuşturucu kullananların
yaşlarının gittikçe küçüldüğü ve hatta 11‐12 yaşlarına kadar indiği gözlen‐
mektedir. Türkiye’de bugün için ne kadar uyuşturucu madde kullanan ve ne
kadar madde bağımlısı olduğu, “adli makamlara bildirme zorunluluğu, teda‐
vi merkezlerinin çok az olması, uyuşturucu kullanımına bağlı komplikasyon‐
lar ve ölümlerin düzenli bir şekilde rapor edilmemesi ve epidemiyolojik bir
çalışma olmaması” gibi nedenlerle tam olarak bilinmemektedir (T.C. İçişleri
Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçakçılık İstihbarat Hareket Daire
Başkanlığı, 1995; 33).
Küresel bakış açısı ile bugün, madde kullanımı bireyin kendini köleleş‐
tirdiği bir durumdur. Çünkü bağımlılık; bireyle nesnesi arasında kurulan ve
bir süre sonra bireyin özerkliğini ve özgüllüğünü ortadan kaldıran bir sürece
gönderme yapmaktadır. İnsan tutum ve davranışı ve de duyumsaması üze‐
rindeki yıkıcı etkileri nedeniyle bireyi seçtiği nesne karşısında çaresiz bir köle
haline getirmektedir. Böylelikle toplum, her planda bu hale gelmiş bireyin
katkılarından/gücünden/emeğinden daha da önemlisi varlık olarak bireyin
kendinden yoksun kalmaktadır. Yeryüzünde pek çok ulusta ‐yerine göre‐
geniş bir nüfus grubunun bu etki ile sarsıldığını varsayarsak, tüm toplumla‐
rın hangi boyutta kayıplara uğrayacağını kolayca çıkarabiliriz (Doğan, 2001;
80).
Biz bu bölümde bağımlılık potansiyeli yüksek olan maddelerin kısa tanı‐
tımlarını, dünyada ve Türkiye’de kullanım yaygınlıklarını, toplumun hangi
kesimi tarafından kullanıldıklarını, alkol ve uyuşturucu madde kullanımı
üzerine ele alınan sosyolojik yaklaşımları ele alacağız, bu maddelerin kulla‐
nımından kaynaklanan sosyal problemleri; suç, trafik kazaları, sağlık, eko‐
nomik kayıplar, ailesel problemler bağlamında inceleyeceğiz, ve son olarak
da bağımlılığı önlemeye yönelik çözüm girişimlerini ortaya koymaya çalışa‐
cağız.
250
UYUŞTURUCU MADDELER NELERDİR?
Belirli bir dozda alındığı zaman kişinin sinir sistemine etki ederek akli, fiziki
ve psikolojik dengesini bozan, bağımlılık yaratan, toplum içerisinde sosyal ve
ekonomik çöküntüler meydana getiren, kanunların da kullanılmasını, bu‐
lundurulmasını satışını vs. yasakladığı veya kontrol altına aldığı uyuşturucu
ve uyarıcı maddelerin tamamına bağımlılık maddeleri denir
(www.uyuşturucubagimliligi.com, 12.10.2008). Bağımlılık yapan maddeler
denince akla sadece uyuşturucu maddeler değil, kokain, ecstasy gibi uyarıcı
maddeler de gelmelidir. Birçok madde bağımlılık yapabilir. Ancak bazı mad‐
delerin bağımlılık potansiyeli daha fazladır. Burada yüksek bağımlılık potan‐
siyeli olan maddeler incelenecektir (Ögel, 2007; 310).
Alkol
Alkol diğer uyuşturucuların çoğu gibi ölçülü kullanıldığında zararsızdır
fakat aşırı kullanıldığı zaman son derece tehlikelidir. Alkol, merkezi sinir
sistemi aktivitelerini yavaşlattığı ve böylece koordinasyonu, reaksiyon zama‐
nını ve muhakeme kabiliyetini engellediği için bir yatıştırıcı olarak anılmak‐
tadır. Yüksek dozda alkol bilinç kaybına ve hatta ölüme bile neden olmakta‐
dır. Alkollü içecekler kalori açısından yüksektir fakat diğer yiyecek değerleri‐
nin çok azına sahiptir; bu nedenle alkolikler çoğu zaman iştahlarını kaybeder‐
ler ve kötü beslenmeden dolayı zarar görürler. Aşırı kullanımın zararlı etkile‐
ri karaciğer üzerinde iyi bilinmektedir: En sonunda karaciğer hücrelerinin
alkol tarafından tahrip edilmesiyle meydana gelen bir sağlık sorunu olan
siroz oluşabilir. Alkoliklerin diğer insanlara göre kalp sorunu yaşamaları
daha muhtemeldir ve yüksek oranda kansere yakalandıkları kanıtlanmıştır.
Alkolikler, kendi çocukları için de bir problem olabilmektedirler. Çalışmalar,
alkolik annelerin çocuklarının diğer çocuklardan daha düşük doğum ağırlığı‐
na, daha yavaş dil gelişimine, daha düşük IQ’ya ve daha fazla doğum kusur‐
larına sahip olduklarını göstermektedir.
Alkol, geniş bir periyotta yeterli miktarın üzerinde kullanılırsa bağımlılı‐
ğa yol açacaktır. Yoksunluk krizleri (delirium tremens) aslında alkolü bırak‐
manın (bazı uyuşturucuların uzun bir periyotta çok miktarda kullanımının
bırakılmasıyla oluşan fiziksel üzüntü, acı) belirtileridir. Bu belirtiler genellikle
mide bulantısı, kusma, konvülsiyon (Coleman, 1998; 257) (kasların istem dışı
olarak şiddetli bir şekilde kasılması) (www.zargan.com, 17.08.2008) içerir ve
en uç örnek olarak yoksunluk krizleri ölümcül olabilmektedir. En yaygın
ölüm sebebi alkolün diğer yatıştırıcı uyuşturucularla birlikte kullanılmasıdır.
İki yatıştırıcı nitelikteki uyuşturucu birlikte alındığı zaman sinerjik bir etki
oluşturduğu için ölüm meydana gelir.
251
Sürekli alkol alma sorunu bir kişinin yaşamını; bir işte çalışma yeteneği‐
ne, ailesel görevlerini yerine getirmesine ya da aile ve sosyal ilişkilere katıl‐
masına müdahale ederek engelliyorsa o kişi alkolik olarak kabul edilmekte‐
dir. İstatistikler alkoliklerin yaşam sürelerinin diğer insanlardan 10‐12 yıl
daha az olabileceğini ve ciddi sağlık sorunlarından etkilenme risklerinin daha
yüksek olabildiğini göstermektedir (Coleman, 1998; 257).
Alkol kullanımıyla ilişkilendirilen en ciddi problemlerden biri alkollü
araba kullanılmasıdır. Alkollü araba kullanımının her yıl ne kadar trafik
ölümlerine sebep olduğuna yönelik çok farklı tahminler bulunmaktadır, fakat
bu rakamın çok yüksek olduğu bilinmektedir. Kırk dört ülke ikinci kez alkol‐
lü araba kullanma suçundan yakalananlar için zorunlu hapis cezası uygula‐
maktadır ve çoğu ülkede yasal olarak belirtilen kandaki alkol seviyesi düşü‐
rülmüştür.
Alkol kullanma yaygınlığı genellikle farklı cinsiyet grupları arasında
değişkenlik göstermektedir. Çalışmaların çoğu erkeklerin düzenli olarak alkol
kullanma oranlarının kadınlardan daha fazla olduğunu fakat kadınların daha
fazla özgürlük ve finansal sorumluluk elde etmesiyle oranlar arasındaki far‐
kın azaldığını göstermektedir (Coleman, 1998; 257‐258).
Afyon
Afyon en eski uyuşturucu madde olup, haşhaş bitkisinin olgunlaşmamış
kapsüllerinin çizilmesi sonucu akan sütünün yoğunlaşmış katılaşmış halidir.
Afyonun içeriğinde şeker, protein, kauçuk yağı gibi maddelerle morfin,
narkotin, kodein ve benzeri sayıları 25’e yakın alkoloid denilen zehir mevcut‐
tur. Haşhaş Türkiye’de yüzyıllardan beri ekimi yapılan ve ekonomik değeri
yüksek olan bir bitkidir; çünkü, bu bitkiden elde edilen yağ, küspe, yaprak ve
tohumlar günlük yaşamda kullanılmaktadır. 1960’lı yılların sonunda Avru‐
pa’daki eroinin Türk afyonundan yapıldığı iddiaları üzerine 1971 yılında
ekimi yasaklanmış, 1974’de gerekli kontrol sisteminin kurulmasından sonra,
kapsüllerin çizimi yapılmadan Bakanlar Kurulunca belirlenecek bölgelerde
lisanslı olarak ekimine izin verilmiştir. Afyon, Amasya, Burdur, Çorum, De‐
nizli, Isparta, Kütahya, Tokat, Uşak ve Konya illerinde kontrollü olarak buna
izin verilmektedir. Afyonun işlenmesi ile morfin, eroin ve kodein isimli uyuş‐
turucu maddeler elde edilir.
Birkaç hafta afyon ve türevlerinin kullanılması bağımlılığın oluşması açı‐
sından yeterlidir. Yeterli beslenmeme nedeniyle her geçen gün zayıflayan
müptelanın tek arzusu yeniden ve daha fazla afyon almaktır.
252
Morfin
Morfin ham afyonun onda birini oluşturur; ham afyonun bazı kimyasal
işlemlerden geçirilmesiyle elde edilir. Morfin, suda eriyebilen, toz kristaller
halindedir. Ağrı kesici ve uyuşturucu olarak tıpta kullanılır. Afyonun içeri‐
sindeki 25’e yakın alkoloid zehrin en tanınanıdır. Morfin sözcüğü, Yunan
mitolojisinde uyku tanrısı anlamına gelen Morpheus isminden gelmektedir.
Afyon ile morfinin etkileri birbirine benzemekle birlikte, morfininki daha
güçlüdür.
Eroin
Eroin, afyonun içinde bulunan alkoloidlerden biridir. Baz morfinin asetik
asit ile ısıtılması ve bazı kimyasal işlemlerden sonra oluşur. Eroin, beyaz, gri,
fildişi, kahverengi renklerde olabilir. Eroin, uyuşturucu maddelerin en kuv‐
vetlisi ve tehlikelisidir; morfinden 2‐10 misli daha etkilidir. Genellikle deri
altına şırınga edilerek ve enfiye gibi buruna çekilerek kullanılmaktadır. Eroi‐
nin saflığının bozulması eroinmanları damardan enjeksiyona yöneltmiştir.
İlk kullanıldığında kişiye aşırı güven, canlılık, keyif ve cinsel gücü arttırı‐
cı etkileri vardır. Ancak, 15‐20 gün içinde alışkanlık başlayıp, dozun yüksel‐
tilmesi gerekmektedir. Eroinin zehirlenme belirtileri, morfininkine benzemek‐
tedir. Ancak, eroin, morfine göre beş misli fazla kuvvetli bir zehir olduğun‐
dan, bu daha şiddetli ve çabuk ortaya çıkmaktadır (Demirbaş, 2005; 279). Vü‐
cuda giren bir gram eroin insan beynindeki bir milyon hücreyi öldürmekte‐
dir. Eroin var olan uyuşturucu maddeler arasında en çabuk bağımlılık oluştu‐
ran maddedir (Özer, 2008).
Eroin kullananlar madden ve manen çökerler; ahlaki hisleri zayıflar. Ero‐
inmanın tek düşüncesi eroin temin etmek olduğundan, bunu sağlamak için
her şeyi yapar ve dolayısıyla rahatlıkla suç işler (Demirbaş, 2005; 279‐281).
En önemli yan etkilerinden biri enjektör paylaşımı ile ortaya çıkar. , He‐
patit gibi virüsler kişiye bulaşır. Eroinin etkisi altı‐sekiz saat içinde sonlanır
ve şiddetli yoksunluk belirtileri ortaya çıkar. Yoksunluk belirtilerini gidermek
için kişiler 6 saatte bir eroin dozunu yinelemek zorunda kalır. Eroin yüksek
dozda alındığında ölüm ile sonuçlanabilir.
Esrar
Yasadışı maddeler arasında sıklıkla kullanılan madde esrardır (Ögel,
2007; 312, 314). Esrar, hemen hemen dünyanın her yerinde yetişebilen kenevir
bitkisinden elde edilir. Kenevir bitkisinin yaprakları üzerindeki reçinenin
çıkarılması ile reçine esrar, kurutularak elekten geçirilmesiyle toz esrar, çeşitli
biçimlerde preslenmesiyle pres ya da takoz esrar elde edilir. Esrar, tütünle
karıştırılarak sigara, pipo ve nargile şeklinde içildiği gibi, sıvı esrar şeklinde
253
yiyecek ve içeceklere karıştırılarak da kullanılır. Esrarın etkisi, genellikle bir‐
kaç dakika içinde hissedilir, bu 10‐30 dakika içinde zirveye çıkar ve dört saat
kadar sürer.
Esrar kullanımı, kişiye mutluluk, moral, rahatlama verir; kişi hareketlenir
ve cinsi arzusu artar. Zamanla bilinç bozulur; kişi kendini rüyadaki hayal
aleminde hisseder. Kronik zehirlenme uzun süre esrar kullanımıyla olur
(Demirbaş, 2005; 279‐281). Esrar çok şiddetli bir beyin zehridir. Bilhassa zeka‐
ya etki eder. Bu yüzden de ona zeka zehri adı verilmiştir (www.kom.gov.tr,
04.09.2008). Uyuşturucu madde alışkanlığı genellikle esrar kullanımıyla baş‐
lar; ancak zamanla bununla kendilerini tatmin edemeyenler daha kuvvetli
uyuşturuculara yönelirler.
Esrar kullananların ortak özellikleri, yaşadıkları çevreden kaçma eğilimi,
değişen sosyal ve ekonomik şartlar içinde özerklik ve sorumluluk sınırını
çizememek, aile içinde mutsuzluktur (Demirbaş, 2005; 279).
Kokain
Kokain, koka bitkisinin ayrılmasıyla elde edilen doğal bir uyarıcıdır
(Coleman, 1998; 264). Merkezi sinir sistemini kuvvetle uyarıcı etkiye sahiptir.
Genellikle burundan çekilerek kullanılan beyaz toz şeklindedir. Yaprakların‐
dan elde edilen, beyaz, parlak ve kokusu olmayan bir tozdur. Suda ve alkolde
kolaylıkla eriyen güçlü bir uyuşturucudur (Demirbaş, 2005; 281). Kokain,
1960’a kadar Coca‐Cola’nın ana maddelerinden biri ve patentli ilaçların bir
numarasıydı. Kokainin yasaklanmasından sonra kokain kullanımı çoğunlukla
fakir Afrikalı Amerikalılar arasında yoğunlaşmıştır; fakat 1970’ler ve
1980’lerin başında, fiyatının yüksekliği ve bazı orta sınıf profesyonelleri ara‐
sındaki popülaritesinden dolayı kokain “zenginlerin uyuşturucusu” olarak
anılmaya başlamıştır (Coleman, 1998; 264).
Kokain keyif verici maddeler arasında en kolay alışkanlık yapanlardan
birisidir. İlk kullanımlarda yorgunluğun azalması, çok konuşma ve heyecan‐
lanma hali meydana gelir. Kokainin en önemli özelliklerinden birisi, başlan‐
gıçta canlılık ve şehvet duygularında artışa sebebiyet vermesi, ancak sonunda
kadınlarda cinsel tatminsizlik ve erkeklerde ise iktidarsızlık meydana getir‐
mesidir (Demirbaş, 2005; 281‐282).
Kokain bağımlıları kişilik değişimiyle ve hatta psikotik (ruhi bunalımı
olan) olaylarla karşılaşabilirler fakat kokainin en yaygın psikolojik etkisi, kul‐
lanılmadığı zaman meydana gelen asabiyet ve depresyondur. Zengin kokain
kullanıcılarının çoğu, bu alışkanlıkları için yüzlerce hatta binlerce dolar har‐
cadıklarını bildirmişlerdir (Coleman, 1998; 264). Kokain bağımlıları, eroin ve
morfin kullananlarda olduğu gibi, maddeyi bulamayınca suç işleyebildikleri
254
gibi, maddeyi kullandıkları esnada içinde bulundukları ruhi durum nedeniy‐
le suça yöneldikleri de görülmektedir.
Kokainin daha ucuz, fakat daha tehlikeli bir türüne “crack” denilmekte‐
dir. Kokain hidrokloriktir ve yemek sodasının su içerisinde karıştırılarak ısı‐
tılması ile elde edilen, beyaz ve krem renginde, kokainden daha saf bir uyuş‐
turucudur. Crack burun yolu ile alındığında on saniyeden daha az bir sürede
beyne ulaşır; bu kokainden en az on kat daha hızlı ve ölümcüldür. Sürekli
kullanıldığında, uykusuzluk, sinir bozuklukları, paranoya, cinayet ve intihara
götüren stres yapar (Demirbaş, 2005; 281‐282).
Amfetaminler
Amfetaminler en popüler sentetik uyarıcılardır ve Benzedrine, Dexedrine
ve methedrine içerirler. Bu uyuşturucular önceleri genellikle “diyet hapları”
olarak satılmaktaydı fakat şimdi doktorlar kilo vermek isteyen hastalara yar‐
dım etmek için başka metotlar kullanmaktadırlar. Amfetaminler iştahı azaltır,
kan basıncını yükseltir ve soluk alma oranını kuvvetlendirirler. Ölçülü doz‐
larda uyanıklık ve zindelik sağlarlar (Coleman, 1998; 265). Bu ilaçlar, fiziksel
ve ruhsal olarak enerji veren, yorgunluğu bastıran çeşitli kimyasal bileşimler‐
dir. En tanınanı, acı, hafif kokulu, renksiz bir sıvı olan Amfetamindir. Amfe‐
taminler, merkezi sinir sistemini uyaran ilaçlar olup, uyku giderici, yorgunlu‐
ğu alma ve yemek yeme arzusunu giderme amaçlarıyla kullanılmaktadır.
Geceleri uyumak istemeyen şoförler, açlık duygusunu bastırmak isteyen ba‐
yanlar, sınava giren öğrenciler ve sporcular doping amacıyla bunu kullan‐
maktadırlar.
Son yıllarda yaygın bir şekilde kullanılan Amfetamin, Ecstasy (XTC), di‐
ğer adıyla MDA (Methylene Dioxy Amfetamin)’dir. Daha çok eğlence yerle‐
rinde kullanılmaktadır. 20‐60 dakikada etkisini gösterir ve bu 4‐6 saat sürer.
Canlılık, enerji artışı, karşı cinse yakınlık, güven duygusu doğurur. Daha
sonra Ecstasy kullanmadan hiçbir zevk alamama hali ortaya çıkar. Ecstasy’nin
Türkiye’de kullanımı tam olarak bilinmemekle birlikte, gelir seviyesi yüksek
olan kişiler tarafından kullanıldığı tahmin edilmektedir (Demirbaş, 2005; 283‐
284).
Amfetamin kullanıcılarının çoğu hap şeklinde olan amfetaminleri kulla‐
nırlar fakat bazıları da amfetamini kan dolaşımına direk enjekte ederler. Aşırı
dozu kullanıcıların sağlıklarında çok büyük hasarlara neden olur (Coleman,
1998; 265). Amfetamin bağımlıları çoğu zaman gerektiği kadar yemek yiye‐
mez ve uyuyamazlar. Uzun süre kullananlar saçlarını, dişlerini ve normal
vücut ağırlıklarının büyük bir kısmını kaybederler ve tabi ki psikoza sebep
olan amfetamin gittikçe ağır gelmeye başlar.
255
Marihuana
Marihuana en yaygın kullanılan yasa dışı uyuşturucudur. Marihuananın
sağlık açısından riski hala bir tartışma konusudur. Marihuananın sebep oldu‐
ğu zararlar hakkında yapılan çoğu iddiaların daha sonra yanlış oldukları
ispatlanmıştır. Kesinleşmiş deliller marihuana kullanımındaki en önemli sağ‐
lık tehlikesinin kanser riski ve sigara kullanımının sebep olduğu diğer akciğer
problemleri olduğuna işaret etmektedir. Çalışmalar marihuananın sigara gibi
(uzun bir süre için devam eden derin solumalar) kullanıldığı zaman tütünden
daha fazla zarar verdiğini göstermektedir. Ne var ki bu etkiler tütün kullanı‐
cıları tarafından fazla miktarda içilen sigara sayısı ile dengelenmektedir.
Günde iki ya da üç marihuana kullanımı zordur (marihuananın sigara kulla‐
nıcılarından daha az bir grup insan tarafından ele geçirilebilmesi) hâlbuki
sigara tiryakileri günde elliden fazla sigara içerler. Üstelik marihuananın,
kullanıcıların doğmamış bebeklerine de zararı olabildiğini gösteren kanıtlar
bulunmaktadır ve hamile kadınların uyuşturucu kullanmamaları gerekmek‐
tedir. Bu nedenle marihuananın zararsız olduğunu iddia edenler haksızdırlar:
Marihuananın aşırı kullanımı ciddi sağlık riski taşımaktadır. Fakat genel ola‐
rak marihuana belki de, alkol dahil olmak üzere genellikle eğlence kabilinde
kullanılan diğer çoğu uyuşturucudan daha az tehlikelidir.
Marihuana içmenin psikolojik etkileri sosyal çevre ve kullanıcıların bek‐
lentileri tarafından kuvvetle etkilenilmesidir. Howard S. Becker kullanıcıların,
uyuşturucunun etkilerinin nasıl tanımlanacağını yakınlarından öğrenmeleri
gerektiğini göstermiştir. Uyuşturucunun psikolojik etkilerinin nasıl olduğuna
yönelik tarifler bir kişiden diğerine oldukça değişiklik göstermektedir. Tipik
etkileri gevşemeyi, artan duyarlılığı ve açlığı içermektedir. Çalışmalar mari‐
huananın reaksiyon zamanını ve koordinasyonu yüksek oranda zayıflattığı ve
bu nedenle araba kullanma ve diğer makineleri kullanmanın çok tehlikeli
olduğunu göstermektedir (Coleman, 1998; 265).
Kafein
Çay, kahve gibi temel içecek maddelerde bulunmasından dolayı dünya‐
da en çok kullanılan psikoaktif maddedir. Xanthine türevleri denilen kimya‐
sal gruptadır. Bu grupta kafeinin yanında “ ksantin, teobromin, ve teofilin”
gibi türlerde vardır.
Kafein kahve (coffea Arabica)’de % 1, kola (cola) tanelerinde % 2 oranın‐
da bulunmaktadır. Koka bitkisinde ve Paraguay çayında da az miktarda bu‐
lunmaktadır. Çayda %1 oranında kafein bulunur. Aynı zamanda çayda
teofilin de bulunmaktadır. Bu ikisi çayın etkisini daha da arttırır. Kakaoda da
teobromin denilen bir maddenin bulunmasından dolayı çikolata türleri ço‐
cuklarda da bağımlılığa neden olmaktadır (Acar, 2005; 29).
256
Kafein tüm toplumlarda çok tüketilen bir yatıştırıcıdır. Milyonlarca genç
insan günlük olarak kola içmektedir. Yine tüm toplumlarda düzenli olarak
kahve ya da çay tüketilmektedir. Çünkü kafein yasal bir uyuşturucudur, fiya‐
tı yasal olmayan diğer uyuşturuculara göre daha düşüktür ve toplumda kafe‐
in tüketicilerine yönelik olumsuz bir bakış açısı bulunmamaktadır (Parillo
vd., 1996; 56).
Tütün
Kafeinden sonra dünyada en çok alınan uyarıcı türüdür (Acar, 2005; 30).
Tütün kullanımını bırakanların % 70’i ilk üç ayda tekrar kullanmaya başla‐
maktadır. Bu oran bize tütünün güçlü bir bağımlılık yapıcı madde olduğunu
göstermektedir (Ögel, 2007; 310). Sigara ile alınan nikotinin % 25’i kana karışır
ve 10 saniyede beyne ulaşır. Nikotin de diğer uyarıcılar gibi kişide çabuk
psikolojik bağımlılık yapar. Kokain ve amfetamin ile birlikte en hızlı bağımlı‐
lık yapan maddelerdendir. Nikotin yoksunluğu son sigaranın içilmesinden 90
dakika sonra baslar. Yoksunluğunun en tipik belirtisi huzursuzluk, uykusuz‐
luk, öfke ve iştahta azalmadır (Acar, 2005; 30).
Sigara kullanımı akciğer kanserine ek olarak gırtlak, boğaz ve yemek bo‐
rusu kanserine neden olmaktadır. Sigaraya bağlanan diğer hastalıklar ise
bronşit, amfizem ( bir organa hava ya da gaz infitrasyonu), ülser, kalp ve do‐
laşım bozukluklarıdır. Günde iki paketten daha fazla sigara kullanımının
beklenen yaşam süresini sekiz seneye kadar kısalttığı, günde yarım paket ya
da daha az miktarda kullanımının ise dört yıla kadar kısalttığı tahmin edil‐
mektedir. Sigara içen kadınların bebekleri diğer bebeklerden daha düşük
kilolara sahiptirler, fiziksel ve zihinsel gelişim oranları ise diğer bebeklere
göre daha yavaştır. Sigara içmeyenler bile, eğer sigara içilen bir ortamda yaşı‐
yor ya da çalışıyorlarsa risk altında bulunmaktadırlar. Sigara içmeyen kadın‐
lar üzerine son zamanlarda yapılan bir çalışma, iş ortamında sigara duma‐
nından etkilenme riskinin sigara içen birisiyle yaşayanlardan şaşırtıcı bir şe‐
kilde daha fazla olduğunu göstermiştir (Coleman, 1998; 259‐261).
Peki sigara kullanımı bu kadar tehlikeliyse neden insanların çoğu sigara
içmektedir? İlk neden sigaranın bağımlılık yapmasıdır, bu nedenle sigara
kullananların çoğu için sigarayı bırakmak zordur. Sigara içenlerin yaklaşık %
70’i günde on beşten daha fazla sigara içmektedirler (Coleman, 1998; 259).
Yatıştırıcılar
Ruhsal bunalım ve gerilimi önlemek için doktor reçetesi ile kullanılan
ilaçlardır. Chlodiaepoxide, mepromate, diazepam, oxazepam ve
benzodiazepinler bunlar arasında en yaygın olanlardır. Bu ilaçları kullananla‐
rın büyük kısmı, bunları tıbbi amaçlar dışında kullanmaktadırlar. Morfin
257
etkisini doğuran metadon, dekstromid, palfiyum gibi maddeler sentetik ola‐
rak üretilmektedirler. Amfetamin, prelüdin, ritalin kokain etkisi yapmaktadır
(Demirbaş, 2005; 283).
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE ALKOL VE

UYUŞTURUCU MADDE KULLANIMININ YAYGINLIĞI
Madde kullanımı ve bağımlılığı sorunu Türkiye’de ve dünyada son zaman‐

larda yaşanılan bir sorun değildir ve sorunun insanlık tarihi ile eşdeğer bir
geçmişe sahip olduğunu söylemek abartma olmaz. Birey, şu ya da bu nedenle
ruh sağlığını ve buna bağlı olarak duyumsamasını/tutum ve davranışını etki‐
lemek, değiştirmek üzere bazen bilinç ve bilgiyle bazen bunlar olmadan
madde kullanmaya yönelmiş ve böylelikle farklı bir yaşam deneyimi gelişir‐
ken adı yıllar sonra konulacak bir sorunu da hazırlamıştır. Bu gelişim karşı‐
sında bazı toplumlar ya da toplumun bir kesimi buna tamamen karşı bir tavır
geliştirirken bazı toplum ya da toplum kesimlerinde madde kullanımı yaşam‐
sal ve kültürel bir gereklilik gibi algılanmıştır. Hammurabi yasalarından IV.
Muratʹa, Hippi alt‐kültüründen Post‐Modernist yaşam kabullerine kadar
renkli bir açılımda madde kullanmaya yönelik farklı kabul ve kaygıların,
gerek birey gerekse toplum yaşamını biçimlendirdiği görülmektedir.
Bu saptamalara bağlı olarak çağımızın en önemli sorunu olarak tanımla‐
nan madde kullanımı ve bağımlılığı yeryüzündeki tüm toplumları, ulusları
etkisi altında bulundurmakta ve devletten devlete ortaklaşmış önlem ve poli‐
tikaların öncelikli konusu haline gelmektedir. Dolayısıyla yalnızca bu konuya
bağlı ortak bir dil ve anlayış köprüsünün önemi kendiliğinden ortaya çıkmak‐
tadır. Böylelikle ortak davranabilmek de mümkün olacaktır (Doğan, 2001; 80).
Dünyada Alkol ve Uyuşturucu Madde Kullanımı

Geleneksel kullanımın insanlığın varolma sürecinden beri olduğu bilin‐
mektedir. Dünyanın en eski kayıtlarında bile uyuşturucu kullanımına ilişkin
veriler elde edilmiştir. Bunların geleneksel kullanım kapsamında olması, bazı
ayinlerde kullanılması ciddi sorunlara yol açmamıştır. Ancak daha sonra
uyuşturucu maddelerin giderek yaygınlaşması ve ardından bir tür ticari meta
haline gelmesi ile uyuşturucu dünyanın bütün ülkelerini ilgilendiren bir so‐
run olmaya başlamıştır (Türkiye Genç İşadamları Derneği, 1996; 25).
Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suçla Mücadele Birimi’nin (UNODC)
2005 Yılı Dünya Uyuşturucu Raporu’na göre; 15‐64 yaş arası dünya nüfusu‐
nun % 5’ine tekabül eden 200 milyon kişinin, raporun yayınlandığı tarihten
önceki son 12 ay içerisinde en az bir kere uyuşturucu kullandığı, global uyuş‐
turucu kullanım eğilimlerinin izlediği seyre bakıldığında ise kullanıcı sayısı‐
nın son 15 yıldır düzenli olarak arttığı ve özellikle 2003‐2004 döneminde
258
oransal olarak büyük bir artış gözlemlenmektedir. Tüketim eğilimleri madde
türlerine göre takip edildiğinde ise esrar kullanıcılarının sayısında sürekli bir
artış olduğu, afyon/eroin/kokain kullanıcılarının sayılarının çok hafif bir şe‐
kilde arttığı, ecstasy ve amfetamin tipi uyuşturucu kullanıcı sayılarının ise bir
önceki yıla ait UNODC verilerinden daha aşağı olduğu görülmektedir (T.C.
İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçakçılık ve Organize Suçlarla
Mücadele Daire Başkanlığı 2005 Raporu, 2005; 117).
Dünya ülkelerinde en yaygın madde kullanımı Amerika Birleşik Devlet‐
leri’ndedir. Yapılan çalışmalarda hayat boyu en az bir kez madde kullananla‐
rın oranı % 37 olarak bulunmuştur. Son bir yıl içinde kullananların oranı % 13
iken, son bir ay içinde kullananların oranı % 6 olarak bulunmuştur. Öğrenci‐
ler içinde alkol dışı bir maddeyi en az bir kez kullananların oranı % 30, alkol
ve esrar dışındaki maddeleri kullanma oranı ise % 16 olarak bulunmuştur
(Ögel, 2001a; 80).En yüksek oranda zenciler kullanırken ikinci sırada beyazlar,
üçüncü sırada ise İspanyol asıllılar gelmektedir (Türkiye Genç İşadamları
Derneği, 1996; 26). En sık kullanılan madde esrar olup, (Ögel, 2001a; 80) gide‐
rek yasallaşma eğilimi taşımaktadır. ABD’de yetişkinlerin % 50’sinin hayatla‐
rında en az bir kez esrar kullandığı düşünülecek olursa, yaygınlık hakkında
bir fikir edinilebilir (Türkiye Genç İşadamları Derneği, 1996; 26). İkinci sırada
ise kokain yer almaktadır (Ögel, 2001a; 80). ABD’de 1.4 milyon kişinin kokain
kullandığı bildirilmiştir. ABD’de gençler arasında LSD ve esrar kullanımında
bir artış, alkol kullanımında ise bir düşüş gözlenmektedir (Türkiye Genç İşa‐
damları Derneği, 1996; 26). Amerikalıların % 9’unun hayatları boyunca en az
bir kez eroin kullandığı saptanmıştır. ABD’de uyuşturucu kullanımının bu
kadar yaygın olması uyuşturucu madde bağımlılığını ülkenin en öncelikli
sorunu haline getirmiştir.
Bu nedenle ABD tedaviye, eğitime, madde trafiğinin önlenmesine ve di‐
ğer ülkelerin bu çalışmalara katılması amacıyla çok büyük yatırım yapmakta‐
dır. Uyuşturucu ile mücadele Amerikan ekonomisinde önemli bir yer tutmak‐
tadır. Özellikle ile madde kullanımı arasında belirgin bir ilişki olması da,
ülke için bir numaralı halk sağlığı sorunu haline gelmiştir.
Avrupa’ya bakıldığı zaman bu oranların azalmakla birlikte gene de yük‐
sek olduğu gözlenmektedir (Ögel, 2001a; 80). İsviçre Avrupa’da en yaygın
uyuşturucu madde kullanımının olduğu ülke durumundadır. Herhangi bir
uyuşturucu maddeyi hayatında en az bir kez kullanma oranın % 21 olduğu
belirtilmiştir (Türkiye Genç İşadamları Derneği, 1996; 26). Hollanda’da öğren‐
cilerde hayat boyu prevalans esrar kullanım oranı % 40, kokain % 2.5, amfe‐
tamin % 2.5, eroin % 0.9’dur. İrlanda’da herhangi bir uyuşturucu madde kul‐
lanım oranı % 21’dir. Norveç’te hayat boyu prevalans esrar kullanım oranı %
20.4, opivatlar % 2.5, uçucular % 5.8’dir (Ögel, 2001a; 80).
259
Çin büyük nüfusu ile uyuşturucu ticareti için çok büyük önem taşıyan bir
ülkedir. Yerleşik yaygın kanının aksine Çin’e uyuşturucu Batıdan gelmiştir.
Geldikten sonra çok büyük bir kullanım alanı bulmuştur. Batıda eroinin ba‐
ğımlılık yapıp yapmadığının tartışıldığı dönemlerde, Çin’de yüz binlerce
insanın bağımlı olduğu bildirilmekteydi. Daha sonra bu maddelere karşı bir
savaş açan Çin, bağımlıları idam yoluna gitmiştir. Bu dönemde binlerce insa‐
nın idam edildiği bilinmektedir (Ögel, 2001a; 81).
Afganistan, Pakistan ve İran gibi doğu ülkelerinde özellikle bu maddele‐
rin ekimi ve üretimi yapılmaktadır. Bu ülkeler uyuşturucu ticaretinden önem‐
li bir ekonomik gelir elde etmektedir. Ancak bunun yanında giderek kendi
ülkelerinde de bu sorunu yaşadıkları gözlenmektedir (Türkiye Genç İşadam‐
ları Derneği, 1996; 26).
Türkiye’de Alkol ve Uyuşturucu Madde Kullanımı

Türkiye’de bu konuda yapılan çalışma sayısı düşüktür. Konu ile ilgili
uzman sayısının azlığı, konuya yeterince önem verilmeyişi, henüz çok büyük
bir sorun haline gelmemiş olması, araştırmalara karşı olan genel ilgisizlik,
araştırma sayısının eksikliğini ve yetersizliğini açıklayabilir.
Trakya Üniversitesi’nde okuyan öğrenciler arasında yapılan bir araştır‐
mada her akşam alkol kullandığını belirtenlerin oranı % 2.4 olarak bulunmuş‐
tur. Lise öğrencilerinde alkolle tanışma oranını araştıran bir çalışmada bu
oran İstanbul’da % 34.6, Burdur’da % 7.6 olarak bulunmuştur. Alkollü içkileri
sürekli kullandıklarını belirtenlerin oranı İstanbul’da % 4.9’dur. Türkiye gene‐
linde son 30 günde hiç alkol kullanmadığını bildirenlerin oranı % 82.7’dir.
Yani % 17.3’ü son 30 gün içinde alkol kullanmıştır. Haftada en az bir kez alkol
kullanma oranı ise % 9 olarak bulunmuştur. Gençlerin % 26.5’inin yaşam
boyu en az bir kez sarhoş oldukları saptanmıştır. Türkiye genelinde de benzer
bir şekilde en sık yaşam boyu 1‐2 kez sarhoş olduğu tespit edilmiş ve bu oran
% 14.8 bulunmuştur (Ögel, 2001a; 80‐81).
ESPAD (Avrupa Alkol Madde Okul Projesi) isimli araştırma birçok Av‐
rupa ülkesinde aynı yöntemle yapılmış bir anket araştırmasıdır. Bu çalışmada
herhangi bir maddeyi hayatında en az bir kez kullanan gençlerin oranı % 7,
esrar kullanım oranı % 4, uçucu madde kullanım oranı ise % 3.8 olarak sap‐
tanmıştır (Ögel, 2001a; 81).
Uyuşturucu kullanımının yaygın olduğu bölgeler üzerine yapılmış her‐
hangi bir bilimsel çalışma yoktur. Ancak özellikle İstanbul, İzmir, Ankara gibi
büyük illerde madde kullanımının yaygınlaştığı gözlenmektedir. Bu arada
Diyarbakır ve Van gibi doğu illerinden tedavi için başvuran bağımlı sayısı
artmakta ve bu bağımlıların verdiği bilgiler bu bölgelerde yaygınlık oranının
arttığına işaret etmektedir.
260
Türkiye’de Sık Kullanılan Uyuşturucu Maddeler
Ülkemizde yapılan bütün çalışmalar en sık olarak kullanılan uyuşturucu
maddenin esrar olduğunu göstermektedir. Yukarıda yer alan çalışmada esrar
kullanımının arttığı görülmektedir. Yıllar içinde gözlenen artış oranı, sorunun
ülkemizdeki boyutlarını da göstermektedir.
Esrar özellikle ruhsal bağımlılık yapabilen bir maddedir. Ancak bağımlı‐
lık potansiyeli diğer maddeler ile karşılaştırıldığı zaman daha düşüktür. Tür‐
kiye’de çeşitli bölgelerde geleneksel olarak esrar kullanımı olduğu bilinmek‐
tedir (Verimli, 1996; 60‐62). Türkiye genelinde yaşam boyu en az bir kez esrar
kullanma sıklığı % 3 olarak bulunmuştur (Ögel, 2001a; 84). Öte yandan esrar
hakkında bağımlılık yapmadığına ilişkin yaygın bir kanı vardır. Oluşturduğu
fiziksel etkiler diğerlerine göre daha geç ortaya çıkmakta ve daha düşük
oranda zarar vermektedir. Bu nedenle esrarın gençler arasında daha korku‐
suzca kullanıldığı düşünülebilir. Hâlbuki yukarıda belirtildiği gibi esrar fizik‐
sel değil ancak ruhsal bağımlılık yapabilen bir maddedir.
Esrar tüm dünyada “geçiş” ya da “kapı” maddesi olarak bilinen bir
maddedir. Yani, eroin, kokain gibi bağımlılık potansiyeli yüksek uyuşturucu
maddeler kullanan kişilerin büyük çoğunluluğunun, uyuşturucu kullanımına
esrar ile başladıkları gösterilmiştir. Örneğin ülkemizde yapılan bir çalışmada
eroin kullananların % 70’inin, eroin kullanmadan önce esrar kullandığı sap‐
tanmıştır. Öte yandan esrar kullananların ne oranda eroin kullanmaya başla‐
dıklarına ilişkin bir çalışma olmamakla birlikte, esrar kullanımının uyuşturu‐
cu kullanımında bir risk etkeni olabileceği söylenebilir.
İkinci sırada en sık olarak kullanılan uyuşturucu madde, uçucular adı al‐
tında toplanabilecek olan maddelerdir. Bunlar arasında bally, uhu gibi yapış‐
tırıcılar, tiner gibi çözücüler ve benzin, gaz gibi uçucu maddeleri sayılabilir
(Verimli, 1996; 61). Türkiye genelinde yaşam boyu uçucu madde kullanımı %
8.8 olarak saptanmıştır (Ögel, 2001a; 84). Uçucu maddeler içinde özellikle
tiner ve bally en sık kullanılanlarıdır. Bunlar çok kolaylıkla her yerde buluna‐
bilmekte ve isteyen herkes tarafından satın alınabilmektedir. Günlük yaşantı‐
da çeşitli işlerde kullanılan bu maddelerin satışının kısıtlanması zor olduğu
için bunlara kolaylıkla bulunabilen uyuşturucu maddeler denilebilir.
Uçucu maddeler özellikle sokaklarda yaşayan çocuklar arasında çok
yaygındır. Ancak bunların sadece onlar tarafından kullanıldığı gibi bir sonuca
varmamız güçtür. Merak eden bir kişi tarafından kolaylıkla elde edilebildiği
için kullanım alanı çok yaygınlaşabilir.
Sıklıkla kullanılan diğer uyuşturucu maddeler sırası ile eroin ve kokain‐
dir (Verimli, 1996; 62). Türkiye genelinde son 12 ayda eroin kullanım oranı %
1.5 olarak saptanmıştır (Ögel, 2001a; 84). Eroin ülkemizde en yaygın kullanı‐
lan “hard drug” özelliğini taşımaktadır. Diğer ülkeler ile karşılaştırıldığında
261
yaygınlık oranı çok daha düşük olmakla birlikte eroin kullanımı kişi ve top‐
lum için oldukça ciddi sonuçlar doğurabilmektedir. Çünkü eroinin bağımlılık
yapıcı etkisi çok yüksektir. Kısa süre içinde kişi bağımlı hale gelebilmektedir.
Bu nedenle bir kez denemek için kullanımı bile tehlikeler yaratabilmektedir.
Eroin bağımlılığının tedavisi oldukça güçtür. Bağımlıların topluma getirdiği
yük oldukça yüksektir. Diğer bağımlılık potansiyeli yüksek olan maddeler ile
karşılaştırıldığında eroinin fiyatı oldukça düşüktür.
Kokain özellikle son yıllarda Türkiye’de giderek artan oranda kullanıl‐
maya başlayan, uyarıcı etkisi olan bir uyuşturucu maddedir. Kokain kullanı‐
mı henüz çok yaygın değildir. Bunun nedenlerinden birisi kokainin fiyatının
oldukça yüksek olmasıdır (Verimli, 1996, s. 62). Son 12 ayda kokain kullanımı
% 1.4 olarak saptanmıştır (Ögel, 2001a; 84).
Sentetik uyuşturucular adı altında toplanan maddelerden ecstasy kulla‐
nımı Türkiye’de giderek yaygınlaşmaktadır (Verimli, 1996; 62). Son 12 ayda
ecstasy kullanımı % 1.6 olarak saptanmıştır (Ögel, 2001a; 84). Ecstasy özellikle
ekonomik durumu iyi olan toplumsal kesimlerde, eğlence amacı ile kullanıl‐
maktadır. Bu madde oldukça yüksek fiyatlar ile satılmaktadır.
Tüm dünyada uzun yıllardır kullanılan bir madde olan LSD kullanımı
Türkiye’de çok yaygın değildir. Ancak belli bazı kesimlerde özellikle deneme
amacı ile kullanılmaktadır. Temin edilmesi oldukça zordur (Verimli, 1996;
62). Türkiye genelinde son 12 ayda LSD kullanımı % 0.8 olarak saptanmıştır.
Amfetamin içeren hapların önemli bir kısmı hala ülkemizde yasal olarak
bulunmamaktadır. Bir tek Ritalin adı verilen hap ülkemizde yasal olmakla
beraber, getirilen düzenlemeler nedeniyle bu ilacın elde edilmesi de oldukça
güçtür. Amfetamin kullanımının genel olarak düşük olduğu görülmektedir.
Türkiye genelinde amfetamin kullanımı son 12 ayda % 0.7 olarak tespit edil‐
miştir (Ögel, 2001a; 85).
Dünyada birçok laboratuar gizli olarak yeni maddeler üretmekte ve piya‐
saya sürmektedirler. Üretilen bu maddelerin büyük çoğunluğu kısa bir süre
içinde Türkiye’de girmektedir. Bu nedenle söz konusu maddelerin dışında
yeni maddeler ile karşılaşmak şaşırtıcı olmamalıdır (Verimli, 1996; 63).
Sonuç olarak ABD ve Avrupa ülkeleri ile karşılaştırıldığında uyuşturucu
sorunu ülkemizde çok ileri boyutlarda değildir. Ancak bizde gözlenen, hızlı
bir artış oranıdır. Bu artış hızı ile Türkiye’de yakın bir dönemde bu sorunun
patlama yapması söz konusu olacaktır. Türkiye bu noktada bir anlamda şans‐
lı bir konumdadır. “Önleme” bağlamında, Türkiye’nin henüz yapabileceği bir
şeyleri vardır. Bu noktada yapılacak başarılı müdahale, artış oranını durdura‐
bilecektir. Kısaca, “Türkiye bu konuda geç kalmıştır, ancak henüz çok geç
değildir” denilebilir (Ögel, 2001a; 87).
262
Bu Maddeleri Kimler Kullanıyor?
Tüm dünyada yapılan çalışmalarda uyuşturucuyu kimlerin kullandığına
ilişkin belirgin bulgular saptanamamıştır. Ancak kullanıcıların bazı özellikleri
belki burada tartışılabilir.
Bugüne kadar madde bağımlılığı ile ilgili yapılan çalışmalarda ailenin,
sosyoekonomik durumun, genetik etkenlerin, kişilik özelliklerinin önemli
birer etken olduğu gösterilmiştir. Bu konular ile ilgili olarak Türkiye’de yapı‐
lan çalışmaların sonucu aşağıda verilmiştir (Türkiye Genç İşadamları Derne‐
ği, 1996; 11).
Yaş
Uyuşturucu kullanıcılarının yaş grubu dikkate alındığında; en yüksek
oranın 31‐45, ikinci yüksek oranın ise 16‐30 yaş grubunda olduğu görülmek‐
tedir (T.C. İçişleri Bakanlığı Kaçakçılık ve Organize Suçlarla Mücadele Daire
Başkanlığı, 1998; 41).
Kullanılan madde cinsine göre kullanıcıların yaşları ve madde kullanma‐
ya başlama yaşının değişkenlik gösterdiği gözlenmiştir.
Esrar için geniş bir yaş aralığından söz edilmektedir. Kullanıcıların
önemli bir kısmının daha çok orta yaş grubunda olduğu ileri sürülmüştür.
Ancak eroin ile karşılaştırıldığında esrar kullananların yaşlarının daha düşük
olduğu dikkat çekicidir.
Hap kullanıcılarının daha çok 25 yaş altındaki gruptan oluştuğu bildiril‐
mektedir. Hap ve esrar kullanmaya başlama yaşı tüm bölgelerde 16‐17 olarak
değerlendirilmiştir.
Uçucu madde kullanımının 10 yaşına kadar gittiği belirtilmiştir. Genel
olarak yaş aralığı ise 12‐18 olarak gözükmektedir.
Eroin kullanımı her yaş grubunda olabildiği gibi, genellikle 20 yaş üs‐
tünde kullanıldığı ve özellikle 25‐35 yaş grubunda daha yaygın olduğu belir‐
tilmiştir (Ögel, 2001b; 22).
Madde kullanmaya başlanan yaş ve başlama yaşında düşüş olup olma‐
dığı genellikle merak edilen bir sorudur. Uyuşturucuya başlama yaşı dikkate
alındığında; % 56’lık bir oranla 15‐24 yaş grubunda olduğu görülmektedir
(www.tubim.gov.tr, 26.06.2008). Özellikle bir gruba ait olabilme, kendini ka‐
nıtlama isteği, yenilik arayışları ve büyüklere karşı gelme gibi duyguların
yoğun olarak yaşandığı bu dönemde arkadaş çevresinden de kolayca etki‐
lenmek suretiyle gençler uyuşturucu maddelere başlamaktadır (T.C. İçişleri
Bakanlığı Kaçakçılık ve Organize Suçlarla Mücadele Daire Başkanlığı, 1998;
41).
Uyuşturucu madde kullanmaya başlama yaşı önemlidir çünkü uyuşturu‐
cu madde kullanmaya başlanan yaş bilinebildiği takdirde, önleme programla‐
263
rı bu yaş grubunun özellikleri dikkate alınarak programlanabilir ve bu sayede
programların etkinliği yükseltilebilir. Eğer madde kullanmaya başlama yaşı
giderek düşüyor, yıllar içinde daha genç yaşta çocuklar madde kullanmaya
başlıyor ise, bu durum madde kullanımının yaygınlaştığının bir göstergesi
olarak kabul edilir.
Madde kullanmaya başlama yaşına ilişkin kullanılabilir en güvenilir veri‐
ler AMATEM’e (Ankara Alkol ve Madde Bağımlılığı Tedavi ve Eğitim Mer‐
kezi) başvuran bağımlılara ilişkin verilerdir. Bu veriler değerlendirildiğinde
özellikle eroin ve benzeri maddeleri kullanan kişilerde ilk kullanma yaşı gide‐
rek düşmektedir (Türkiye Genç İşadamları Derneği, 1996; 11).
Cinsiyet
Türkiye’de yapılan çalışmalarda erkeklerin daha çok alkol ve uyuşturucu
madde kullandıkları ortaya çıkmaktadır (Türkiye Genç İşadamları Derneği,
1996; 11). Buna göre madde kullananların % 3’ünün kadın; %97’sinin ise er‐
kek olduğu görülmektedir. Madde kullanımının kadınlar arasında az görül‐
mesine neden olarak; Türk toplumunda kadınların madde kullanmalarının
hoş görülmemesi, illegal madde kullanımının toplumun genelinde gerek ba‐
ğımlılık oluşturma riski gerekse yasal yaptırımları olması gibi sebeplerle ka‐
dınların sosyokültürel olarak daha az alkol ve madde kullanımına yönelmele‐
ri, illegal madde ticaretine ve kullanımına yönelmemeleri gösterilebilir
(www.tubim.gov.tr, 26.06.2008). Ancak az sayıda da olsa alkol ve uyuşturucu
madde kullanan kadınlara rastlandığı bildirilmiştir. Özellikle hayat kadınla‐
rında madde kullanımının olduğu, kullanıcıların yaygın olarak hap, bir kıs‐
mının ise esrar kullandığı belirtilmektedir. Sosyoekonomik düzeyi yüksek
olanlar ve öğrenciler arasında da kadın madde kullanıcılarının bulunduğu
gözlenmektedir. Uçucu madde kullananlar içindeyse kadınlardan söz edil‐
memektedir (Ögel, 2001b; 22‐23).
Yapılan okul anket çalışmalarında, alkol ve madde kullanan erkek öğren‐
ci oranının kız öğrencilerden iki kat daha fazla olduğu görülmektedir. AMA‐
TEM’e yatışlar temel alınacak olursa bu oran daha da artmaktadır. Bu bulgu
kadın bağımlıların tedaviye daha az başvurduğunu ya da kadınların maddeyi
kısa süre denediği ve bağımlı hale gelmeden bıraktığı düşünceleri ile açıkla‐
nabilir (Türkiye Genç İşadamları Derneği, 1996; 11).
Türkiye’de kadınlar arasında alkol bağımlılığı problemi yaygın değildir.
Bu durumun başlıca nedenleri; toplumun içki içen kadınlara tepki göstermesi,
geleneksel olarak da kadınların içki içmesinin çok olağan sayılmamasıdır.
Ülkemizde kadınlar, genellikle erkeğe arkadaşlık etmek için içki içerler. An‐
cak durumun böyle olması sorunu önemsiz hale getirmemektedir. Çağdaş
dünyadaki gelişmeler bu sorunun tehlikelerini Türkiye için de en azından
264
gelecekte geçerli kılmaktadır. Bazı endüstri ülkelerinde kadın alkoliklerin
sayısı, erkek alkoliklerin sayısına eşittir. Yalnız Amerika Birleşik Devletle‐
ri’nde “alkolik kadın” sayısı 5 milyon olarak hesaplanmaktadır. Sorunun acil
olduğunu düşündüren, yalnız yaygınlığı değil, kadın alkoliklerin erkek alko‐
liklerden “farklı” olmasıdır. Kadınların içme alışkanlıkları farklıdır. Toplum
onlara farklı davranır ve kadınların rehabilitasyon yolları da farklıdır (Ata‐
bek, 1982; 114).
“Kadın alkolizmi” dikkatle saklanan sorunlardan biridir, çünkü toplum
onları damgalar. Çok içen kadınlar, çok içen erkeklerden daha fazla hor görü‐
lür. Bunun sonucu olarak da kadınlar “alkolik” olarak görünmek istemezler,
yakınları da ailenin saygınlığını korumak için onların gerçekleri saklamasına
yardımcı olurlar. Aileler kendileri bile varolan problemi kabul etmekten çeki‐
nirler. Sonuç olarak kadın alkolizminin bu bilinçli ya da bilinçsiz reddi, ka‐
dınların tedavi arama cesaretini kırmaktadır (Atabek, 1982; 114).
Eğitim Düzeyi
Alkol ve uyuşturucu madde kullanıcılarının eğitim düzeyleri çok farklı‐
lıklar göstermektedir. Ancak genel kanı alkol ve uyuşturucu madde kullanıcı‐
larının eğitim düzeylerinin düşük olduğu yönündedir. Bölgelerin eğitim dü‐
zeylerine göre verdiği yanıtlarda değişkenlik vardır (Ögel, 2001b; 23).
Alkol ve madde bağımlılarından en kalabalık grubu ilkokul mezunları
oluşturmaktadırlar (T.C. İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçak‐
çılık İstihbarat Hareket Daire Başkanlığı, 1995; 36). Okur‐yazar olmayanlar
arasında madde kullanım oranı % 9, sadece okur‐yazar olanların oranı % 7,
ilkokul mezunlarının oranı % 48, ortaokul mezunlarının oranı % 21, lise me‐
zunlarının oranı % 13, ön lisans ve lisans mezunlarının oranı ise % 1’dir. Eği‐
tim düzeyinin artışı ile madde kullanımı arasında ters bir ilişki olduğu, eğitim
düzeyi yükseldikçe bağımlılık oranının düştüğü söylenebilir
(www.tubim.gov.tr, 26.06.2008). Madde kullanıcılarının arasında ilkokul me‐
zunu olanların çokluğu Türkiye’de ilköğretimin zorunlu olmasından kaynak‐
lanmaktadır (T.C. İçişleri Bakanlığı Kaçakçılık ve Organize Suçlarla Mücadele
Daire Başkanlığı, 1998; 43).
Bir genelleme yapılacak olursa hap ve esrar kullananların eğitim düzey‐
lerinin daha düşük, eroin ve kokain kullananların eğitim düzeyinin ise daha
yüksek olduğu belirtilmektedir. Ancak Eskişehir ve Ankara raporlarında hap
kullanıcılarının daha yüksek eğitim düzeyinde sahip olduğu bildirilmiştir
(Ögel, 2001b; 23).
265
Sosyoekonomik Durum
Dünyada yapılan çalışmalar uyuşturucu madde bağımlılığının daha çok
yoksul kesimlerde varolduğunu göstermektedir. Daha yüksek sosyoekono‐
mik düzeyde kullanım oranlarının düştüğü belirtilmiştir. Ancak özellikle
uyarıcı olarak nitelenen maddeler ve eğlence amaçlı kullanılan sentetik mad‐
deler yüksek sosyoekonomik sınıf tarafından kullanılmaktadır. Türkiye’de
yapılan çalışmaların çoğunluğu toplumun çeşitli kesimlerini yansıtmaktan
uzaktır (Türkiye Genç İşadamları Derneği, 1996; 11).
İstanbul’da yapılan okul anket çalışmalarında sosyoekonomik duruma
göre dağılım belirgin bir farklılık göstermemektedir. Ancak Sağlık Bakanlığı‐
nın yaptığı çalışmada özel liselerde alkol ve uyuşturucu madde kullanımının
daha yaygın olduğu saptanmıştır (Türkiye Genç İşadamları Derneği, 1996;
11).
Bu konuda yapılan çalışmalar gözden geçirildiği zaman elde edilen so‐
nuç, her çeşit sosyoekonomik sınıftan insanın bu maddeleri kullandığı yö‐
nündedir. İstanbul’da Avcılar, Ümraniye gibi semtlerde madde kullanımının
arttığı yönündeki işaretler de bu kanıyı doğrulamaktadır.
Kullanımın sosyoekonomik duruma göre belirgin farklılıklar gösterme‐
mesi madde fiyatları ile de ilişkili olabilir. Uyuşturucu maddeler ülkemizde
çok yüksek fiyatlar ile satılmamaktadır. Kokain ve ecstasy gibi yurt dışından
temin edilen maddeler daha yüksek fiyatlar ile satılırken, esrar gibi Türki‐
ye’de üretilen maddelerin fiyatları oldukça düşüktür. Tiner ve Bally gibi ya‐
pıştırıcı maddelerde kontrolsüz ve ucuz fiyatlar ile satılmaktadır.
Aile İlişkileri
Ailenin ve aile özelliklerinin alkol ve uyuşturucu kullanımdaki önemi
küçümsenemez. Özellikle ayrı yaşayan, boşanmış aile çocuklarında, aile içi
iletişimin bozuk olduğu ortamlarda alkol ve uyuşturucu madde kullanımının
daha yüksek olduğu bildirilmiştir. Madde kullanan kişilerin babalarında daha
sıklıkla yoğun alkol ya da madde kullanımı saptanmıştır (Türkiye Genç İşa‐
damları Derneği, 1996; 12). Bazı çalışmalar göstermiştir ki, alkolik kadınların
2/3 ölçüsünde çoğunluğu “alkol problemli erkeklerle” evlidir ya da bir dönem
evlilik yapmışlardır ve % 25’in üstündeki oranda da “alkolik babaları” vardır
(Atabek, 1982; 116).
Kaçakçılık ve Organize Suçlarla Mücadele 2006 Raporu’na göre madde
bağımlılarının madde kullanım öncesi % 66’sının bekar, % 32’sinin evli, %
2’sinin boşanmış olduğu görülmektedir (www.tubim.gov.tr, 25.06.2008).
Uyuşturucu kullanımı aileyi temelden sarsmaktadır. Ailenin buna ilk
tepkisi kızgınlık olmaktadır. Aile çocuğunu tedavi ettirmek istemektedir.
Ancak ailelerin önemli bir kısmının çocuğunun uyuşturucu kullanımından
266
habersiz olduğu saptanmıştır. Bu durum klinik gözlemlere uygundur. Genel‐
de aileler bu konuyu aile içinde konuşmaktan ve tartışmaktan kaçınmakta ve
daha çok yadsıma eğilimi taşımaktadırlar (Türkiye Genç İşadamları Derneği,
1996; 12‐13). Bir kısım kullanıcılar da ailenin bilgisi altında alkol ve uyuşturu‐
cu maddelerini kullanmaktadır. Aile üyeleri kişinin madde kullandığını bil‐
mesine rağmen bunu başkalarına söylememekte ve saklama eğilimi göster‐
mektedirler. Çoğunlukla da aile bağımlıdan utanmaktadır. Esrar kullanıcıla‐
rının aile ilişkilerinin diğer madde kullananlara göre daha iyi düzeyde oldu‐
ğu da bildirilmektedir (Ögel, 2001b; 24).
Alkol ve uyuşturucu kullananların yarıdan fazlasının ailesi ile birlikte
yaşıyor olması da çok düşündürücüdür (T.C. İçişleri Bakanlığı Kaçakçılık ve
Organize Suçlarla Mücadele Daire Başkanlığı, 1998; 46). Kaçakçılık ve Orga‐
nize Suçlarla Mücadele 2006 Raporu’na göre madde kullanıcılarının % 78’inin
ailesiyle, % 8’inin arkadaşlarıyla, % 12’sinin ise yalnız yaşadığı görülmekte‐
dir. Ailenin hangi işlevlerinde problem yaşandığının araştırılması, büyük
çoğunluğu ailesiyle yaşayan ve buna rağmen madde kullanan kişilerin tekrar
topluma kazandırılmasına veya kullanımın engellenmesine yardımcı olacak‐
tır. Bu veri bizlere aile faktörünün önemini bir kez daha göstermektedir
(www.tubim.gov.tr, 25.06.2008).
Diğer
Alkol ve uyuşturucu maddeler tüm bu değişkenlerin dışında, toplumun
belirli bir kültürel düzeye ulaşmış kesiminde düzeni protesto etmek amacı ile
de kullanılmaktadır. Düzene karşı gelme ve uyum sağlamaya direncin sem‐
bolü olarak uyuşturucu seçilmiştir. Bu düşünce 1970’li yıllarda gelişen akımın
bir devamı olarak kabul edilebilir.
Alkol ve uyuşturucu kullanımının yaratıcılığı arttırdığı inancı birçok sa‐
nat çevresinde bu maddelerin rağbet görmesini sağlamaktadır. Sahne perfor‐
mans anksiyetesini de bu maddeler ile giderebilme imkânı bu maddelerin
sanatçılar arasında kullanımını arttırmaktadır (Türkiye Genç İşadamları Der‐
neği, 1996; 13).
BAĞIMLILIĞA YOL AÇAN ETKENLER
Bağımlılığın nedeni olarak tek bir etkenden söz edebilmek çok güçtür. Birçok
etken bir arada olabilir (Ögel, 2001a; 60). Bunlar arasında kişilik, kalıtım, biyo‐
lojik, sosyal ve ekonomik etkenler sayılabilir (Türkiye Genç İşadamları Der‐
neği, 1996, s. 14). Tüm bu sayılan etkenler bağımlı insanlarda sıklıkla gözlen‐
miş etkenlerdir. Yoksa bağımlılığın nedeni mutlak olarak belirlenmiş değildir
(Ögel, 2001a; 60).
267
Psikolojik Etkenler
Klasik psikodinamik literatürde ego işlevlerindeki bozukluk temel sorun
olarak ele alınmıştır. Ego güçsüzlüğü bağımlılık davranışını belirleyen en
önemli etmenlerdendir. Çevredeki kişi ve nesnelerle geçerli, gerçekçi, sürekli
ve tutarlı ilişkiler kuramaz. Kişi gerçeği anlamak, tanımak ve yaşamaktan
kaçınır. Kişiyi kaygıdan kurtaracak olumlu savunma düzenekleri kurulamaz.
Klasik psikanaliz öğretisinin temelini atan Freud’a göre psikoseksüel ge‐
lişim dönemlerinden biri olan oral dönemde oluşan sorunlar nedeni ile ba‐
ğımlılık oluşmaktadır. Bunun sonucu oral kişilik yapısı gelişmektedir. İnsan
geliştikçe ağız dönemine ilişkin nesneler yön ve biçim değiştirtir. Çocukluk
dönemimde doyum sağlayan su, süt, anne memesi gibi nesneler, ileri yaşlar‐
da alkol, sigara ve maddeye dönüşür. Böylece doyum sağlama ve hazza
ulaşma nesneleri alkol, sigara ve uyuşturucu olur.
Alfred Adler’e göre insan davranışlarını belirleyen, aşağılık duygusu ve
bütün kişiliğe hakim olduğu durumlarda ise aşağılık kompleksidir. Katı bir
eğitim, doğuştan sakatlıklar, sosyal ve iş yaşamında başarısızlıklar, karşı cins
ile olan ilişkilerde yaşanan hayal kırıklıkları insanda büyük karmaşa yaratır.
Bu karmaşayı çözemeyen ve bu duygular ile baş etmeyi başaramayanlar al‐
kol, madde gibi uyuşturucu maddeler ile bu eksikliklerini kapatmaktadırlar.
İnsan bireysel ve gelişimsel tarih sürecinde giderek artan bir ayrılma ve
yalnızlık dönemine girmektedir. Kendini topluma kabul ettiremeyen ve yal‐
nızlaşan insanın kaygısını azaltması için çeşitli savunma mekanizmaları geliş‐
tirir. Anneden ayrılış, toplumun insanı yalnızlaştırması, sevgisizlik karşısında
insanın duyduğu kaygı onu uyuşturucu madde kullanımına itmekte ve ya‐
şamla ancak bu yolla başa çıkabilmektedir.
Sonuç olarak, psikoseksüel gelişim dönemlerinde eksikliği duyulan sevgi
ve güven eksikliği nedeni, yetişkinlik döneminde yaşanılan kaygının bastırı‐
labilmesi ve bu duygu ile başa çıkabilmek amacı ile insanın uyuşturucu mad‐
delere yöneldiği söylenebilir.
Kalıtımsal Etkenler
Alkol bağımlılığının kalıtımsal etkenler ile ilişkisi olduğuna dair ciddi ve‐
riler vardır. Bu veriler ikizler ve evlat edinme üzerine yapılan çalışmalarla ile
doğrulanmıştır. Ancak diğer uyuşturucu madde kötüye kullanımında ya da
bağımlılıklarının gelişiminde kalıtımsal etkenlerin rolü üstüne yeterli bilgiler
yoktur.
Madde kullanan kişilerin ailelerinde de madde kullanımının sık olduğu
bilinmektedir. Ancak bu veri madde kullananların çocuklarında da madde
kullanımının olmasının nedenlerini genetik teoriler ile açıklayamaz. Çünkü,
268
aile biçimleri ve aileden öğrenmenin de genetik etkenler dışında ayrı bir etken
olduğu ve hangi etkenin bireyin madde kullanımına yol açtığı bilinemez.
Bu nedenler ile genetik bir kod bulunamadığı takdirde, madde kullan‐
manın kalıtımsal bir durum olduğu ileri sürülememektedir.
Sosyokültürel Etkenler
İnsanlar madde bağımlısı olarak doğmazlar. Beden yapılarının doğal ola‐
rak maddeye gereksinimi yoktur. Yaşamlarının ileri dönemlerinde insan
madde ile tanışır, onu kullanır ve belki de yaşamı boyu artık ondan ayrıla‐
maz. Sonuç olarak insan kendi doğasından uzaklaşmış, kendinden başka bir
nesne ile ancak varolabilir durumuna gelmiştir. Bu nedenle bağımlılık teorisi,
tek başına insan etkeni üstüne kurulamaz. Çevresel etkenler doğrudan soruna
bulaşmaktadır. Bu bölümde, insanı yaşadığı çevre ve onun madde ile ilişkileri
bağlamında ele alınarak değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Elde Edilebilirlik
Bir maddenin o çevrede bulunması madde kullanımını arttıran bir et‐
kendir. Eğer, bulunduğunuz çevrede madde yoksa, onu hiç bilemezsiniz ya
da tanıyorsanız bile kullanma imkanı bulamazsınız. Maddenin olmadığı bir
yerde, madde bağımlılığı da yoktur (Ögel, 2001a; 67). Bu nedenle bu madde‐
lerin kolay bulunabilmesini önlemek, madde bağımlılarını tedaviye yöneltebi‐
leceği gibi, kullanmanın yaygınlaşmasını da önleyecektir (Türkiye Genç İşa‐
damları Derneği, 1996; 15).
Kabul Edilebilirlik
Bir toplumda madde kullanımı kabul görüyor ise, madde kullanan kişi
sayısı da artacaktır. Diğer kullanıcılar, yeni başlayanlara nasıl kullanıldığını
öğretebilirler. Toplum yaşamında bu normal olarak kabul edilmiştir. Kullan‐
mayan bir kişi madde kullanmaya başlayarak, kullanan kişilerin grubuna
girmeye, sosyal kabul ve destek görmeye çalışacaktır. Bir toplum içinde yay‐
gın madde kullanımı varsa, kişi bu maddelerin nasıl kullanıldığını kolayca
öğrenecek, kullanarak sosyal kazançlar elde edecektir. Özellikle gençlik ça‐
ğında insanın içinde yaşadığı çevrenin uyuşturucu maddeler ile ilgili olarak
geliştirdiği ve yerleştirdiği değerler, gençleri bu maddeleri kullanıp kullan‐
mamasını etkilemektedir.
Eğer madde kullanmak kabul edilen, kullanmamak ise tutuculuk, kor‐
kaklık olarak görülüyor ve kullanmayanlar aşağılanıyor ise, o toplumda kul‐
lanım oranı yüksek olacaktır. Çünkü, gençler kişiliklerini, varlıklarını, yaratı‐
cılıklarını bu maddeler aracılığıyla ortaya koymak isteyeceklerdir. Madde
kullanmak “çağdaş”, “uygar” ve “insancıl” olarak değerlendirilecektir.
269
Risk Alıcı Davranışlar
Bütün zararlarına rağmen, madde kullanımı kişilere çekici gelmektedir.
Madde kullanımı toplumun koyduğu kurallara karşı gelmektir. Özellikle
ergenlik döneminde gençler başkaldırıcı olur. Evde yaşanan sorunlara baş‐
kaldırı ile cevap verir, toplumun koyduğu kural ve sınırlara isyan ederler.
Toplumlar, bazı üyelerinin riskli davranışları göze almasına izin verir.
Riskli davranışların bir çoğu hayranlıkla karşılanır. Bu da riskli davranan
kimseyi diğerlerinden farklı kılar. İşte bu noktada bu davranış biçimi eğer
gizliden bile olsa toplumun bazı üyeleri için kabul edilebilir bir davranış ise,
bunun tekrarlanması ve yaşanması daha kolay olacaktır. Bu nedenle, eğer
gerçekten toplum bunu reddediyor, böyle bir “karşıt değer” söz konusu ise, o
davranışın ortaya çıkması düşük oranda olacaktır (Ögel, 2001a; 68).
Sorunlardan Uzaklaşmak
Madde kullanımına yol açan bir diğer etken ise sorunlardan uzaklaşma
isteğidir. Uyuşturucu madde kullanımı ve sonrasında bağımlılığın getireceği
yükler ve ağır sorunlar göz önüne alınmadan diğer sorunlardan uzaklaşmak
ya da kaçmak amacı ile madde kullanımı seçilmektedir. Bu seçimin altında
yatan önemli nedenlerden birisi, kişinin sorunlar ile başa çıkma yetisinin dü‐
şük olmasıdır. Yaşanan sıkıntılar ve sorunlardan uzaklaşmak için başka bir
tercihinin olmaması insanları bu maddeleri kullanmaya itebilmektedir (Tür‐
kiye Genç İşadamları Derneği, 1996; 14).
ALKOL VE UYUŞTURUCU MADDE BAĞIMLILIĞINA

YÖNELİK SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR
Bütün uyuşturucu maddeler zihni, ruhsal durumu ve fiziksel işleyişi değiş‐

tirdiğinden, onların değişiklik gösteren toplumsal tanımlamaları ve toplumsal
anlamları en az onların fizyolojik kapasiteleri kadar önemlidir. Neden bazı
uyuşturucular yasal veya saygıdeğerken diğerleri değildir? Bir toplumda belli
uyuşturucular hakkındaki değer çatışmalarına ne yol açıyor? Özellikle belli
uyuşturuculara karşı düşmanca olan toplumsal tepki neden kaynaklanıyor?
Eğer probleme bakan farklı mercekler olarak üç teorik bakış açısını dikkate
alırsak, birçok değerli iç görü kazanılabilir.
İşlevselci bakış açısına göre toplum, hiçbir parçanın bütünden ayrı olarak
anlaşılamayacağı ve birbirleri ile ilişkili parçalardan oluşan bir sistemdir
(Wallance ve Wolf, 2004; 22). Toplumda her parçanın bir işlevi vardır ve diğer
parçalarla uyum içinde bu işlevler yerine getirilmektedir. Toplumda düzen ve
devamlılık buna bağlıdır (Adak, 2002, 193). Herhangi parçadaki bir değişim,
270
sistemin diğer parçalarında bir miktar dengesizliğe ve bir ölçüde de bir bütün
olarak sistemin yeniden düzenlenmesine yol açar (Wallance ve Wolf, 2004;
22).
Bu bağlamda işlevselci teori, bireylerin neden uyuşturucu kullandığına
ilişkin tekil nedenlerden ziyade bir toplumda uyuşturucu kullanımını teşvik
eden toplumsal normlar ve koşullar üzerine odaklanır. Hızlı toplumsal deği‐
şim sosyal problemlerin ortaya çıkmasına katkıda bulunur. Karmaşık duygu‐
lar içine düşen, mesleki yerinden etme veya değişen gelenekler yoluyla top‐
lumsal rolleri tehdit edilen pek çok insan için uyuşturucular tatsız veya zor
durumlardan kaçmak için bir yol sunarlar. Yabancılaşma, karmaşa, yurtsuz‐
luk, stres, anksiyete ve toplumsal sistemin neden olduğu hedeflere ulaşama‐
manın doğurduğu işlev bozuklukları bazı bireylerde uyuşturucu hususunda
kuralsızlık duygusu yaratabilir. Toplumsal yakınmalara rağmen, hayatın
karmaşık gereksinimleri arasında kalanlar için uyuşturucu çok cazip bir al‐
ternatiftir (Parillo vd., 1996; 73).
İşlevselciliğin merkezi, toplumda bulunan her şeyin bir fonksiyonu oldu‐
ğu için varolmasıdır. Örneğin, eğlence amaçlı uyuşturucular, onları kullanan‐
lar için fonksiyoneldir‐kullanıcılarına yarar sağlar. Alkol ve marihuana insan‐
ları gevşetir veya hayatın gerginliklerini ortadan kaldırır. Bu uyuşturucular
aynı zamanda bunları yetiştirerek, işleyerek, dağıtarak ve satarak para kaza‐
nan insanlar için de fonksiyoneldir. Bu prensibin açık bir örneği, hem tıp uz‐
manları hem de tedavi ettikleri hastalar için fonksiyonel olan reçeteli uyuştu‐
ruculardır. Bu reçeteli uyuşturucuların fonksiyonelliğine çarpıcı bir örnek
bunların akıl hastalarına kullanılmasıdır.
İşlevselci bakış açısına göre uyuşturucular, kullanan kişinin fiziksel ve
sosyal fonksiyonlarını kötü yönde etkilediği zaman, bu birey için kesinlikle
zararlıdır. Bağımlılık, uyuşturucuların disfonksiyonlarının en çarpıcı örnekle‐
rinden biridir. Nikotin ciğerlerin ve hayati öneme sahip diğer organların tah‐
rip olmasına yol açtığı zaman disfonksiyoneldir. Benzer olarak eroin,
barbitürat ve diğer bağımlılık yapan uyuşturucular hem bağımlılar hem de
onların aileleri ve arkadaşları için ciddi problemler yaratır.
Uyuşturucu bağımlılığının disfonksiyonları bireyden de öteye genişleti‐
lebilir. Ölçmek zor olmasına rağmen, uyuşturucu bağımlılığı geniş ölçekli
maliyetini toplumdan talep eder. Bu disfonksiyonlar, bağımlılığı sürdürebil‐
mek için soygun, hırsızlık gibi uyuşturucu ilişkili problemleri; işsizliğin sonu‐
cu olarak artan sosyal yardımları; iğneleri paylaşan bağımlılar arasında ’in
yayılmasını; trafik kazalarının masum kurbanlarına verilen zararı, hastalık ve
rahatsızlıklar dolayısıyla yükselen tabi maliyetleri ve uyuşturucuya kendini
kaptıran geniş insan potansiyeli rezervlerinin toplumca yitirilmesini içerir
(Henslin, 1994; 143).
271
Toplumsal çatışma, ahenk, denge, düzen ya da anlaşma yokluğudur.
Hoşnutsuzluk, anlaşmazlık, mücadele ve açık savaş varlığı çatışmanın en
belirgin nitelikleridir. Böyle çatışmalar her tür ve ölçüdeki gruplarda gerçek‐
leşebilir (Klanlar, kabileler, kentler arası ve ulusal çapta) (Tezcan, 2003; 22).
Çoğu uyuşturucuların kötüye kullanılabilmesine rağmen çatışmacı teo‐
risyenler, hangi uyuşturucuların yasal olduğu hangilerinin olmadığı üzerine
kasıtlı kararların verildiğini iddia ederler. Güçlü politikacılar ve ilgili işadam‐
ları uyuşturucu ve kullanıcıların imajlarını belirleyebilmektedirler. Eroin,
afyon ve marihuana on sekizinci yüzyılın sonu ve on dokuzuncu yüzyılın
başlarında yasal maddeler olarak kabul edilmekteydiler fakat onların kulla‐
nımları etnik azınlıklar ve suçla bağdaştırılınca halkın bakış açısı ve yasalar
değişmiştir (Guerrero, 2005; 190‐191).
Çatışmacı teorisyenler uyuşturucu problemini çözümlerken değer çatış‐
maları üzerinde dururlar fakat çatışmacı yaklaşımın odak noktası uyuşturucu
kullanımının çeşitli tarzlarına güç ve baskıyla birlikte nasıl ve neden tepki
gösterildiğidir. Eğer bir uyuşturucu, sosyal karakteristik özellikleri açısından
kötü tanınan veya topluma karşı tehditkâr olarak nitelenen bir grupla özdeş‐
leşmişse yasadışı olarak tanımlanması muhtemeldir. Yetkililer, bu bakış açı‐
sıyla ilaç kullanımının bu biçiminin ortaya çıkarttığı sağlık tehlikelerine tepki
göstermekten ziyade potansiyel bir tehditten korunmak için hareket ederler.
Daha önce yasal olan uyuşturucular, düşük statülü bir grupla ilişkilendiril‐
dikleri zaman, onlara ilişkin varolan değerlerin değiştiğini gösteren pek çok
olay vardır. Gazeteler kokaini siyahlarla, suçlularla ve şiddetle ilişkilendirene
kadar kokain saygın bir uyuşturucuydu. Medyanın sansasyon hevesi, “siyah‐
lar artı kokain eşittir tecavüze uğrayan beyaz kadınlar” şeklindeki bir kamu
inancına önayak olmuş ve uyuşturucu 1914’te yasadışı olmuştur (Parillo vd.,
1996; 74‐75).
Uyuşturucular birleşmesi muhtemel olmayan özel menfaat gruplarını bir
araya getirirler. Ahlaki nedenlerden dolayı, uyuşturucu maddeler için katı
yasaklar veya içki yasağı çıkartmaya çalışan dinsel gruplar, illegal maddelerin
yasadışı alışverişinden çok büyük kazançlar elde eden organize suç tarafın‐
dan desteklenir. Kanun uygulayıcı birimler de daha sert bir uyuşturucu siya‐
setini savunurken onlara katılırlar; çünkü bu, daha yüksek ofis bütçesi, daha
iyi maaş, daha çok personel ve iş güvenliği anlamına gelir (Parill vd., 1996; 74‐
75).
Etkileşimci teorisyenlere göre uyuşturucu birçok farklı şekilde algılanabi‐
lir. Bir uyuşturucu, tıp uzmanı tarafından hastalara yardım etmek için bir
272
araç, suçlular tarafından kar oranı ve talebi yüksek bir ürün, ahlakçılar tara‐
fından şeytani bir madde, polisler tarafından suçlularla ilgili bir şey, kullanıcı‐
lar tarafından bir macera, dini bir deneyim, rutinlikten bir kaçış, uzaklaşma,
onsuz hiçbir şeyin yapılamayacağı bir hafiflik veya günlük hayatın üstesin‐
den gelmek için kesin bir gereksinim olarak görülebilir. Uyuşturucuyla ilgili
tecrübelerine bağlı olarak, bir uyuşturucu hemen hemen her şeyi sembolize
edebileceği için, insanlar uyuşturucuları farklı yollardan algılarlar (Henslin,
1994; 103). Uyuşturucular zaman zaman yeniden tanımlanırlar ve onların bir
canavar, bir sosyal problem veya kabul edilebilir bir alışkanlık gibi sembolik
anlamları etkileşimci teorisyenlerin çözümlemelerini üzerine inşa ettikleri
temellerdir.
Bazı insanların sahip oldukları uyumsuz karakterlerin ve psikolojik özel‐
liklerin uyuşturucu kullanımı üzerinde etkisi olabilmesine karşın, sosyologlar
bu tür bireysel açıklamaları yetersiz bulurlar; çünkü uyuşturucu kullanımı
toplumdan bağımsız olarak ortaya çıkmaz. Etkileşimciler uyuşturucu kulla‐
nımını, grup etkileşimi yoluyla meydana gelen sosyalizasyon ve yeniden
sosyalizasyon sürecinde öğrenilen bir davranış biçimi olarak görürler. Örne‐
ğin, alkol kullanımının bazı toplumlarda kabul edilebilir bir sosyal pratik
olması nedeniyle çocuklar alkol kullanımı hakkında olumlu bir tutum öğre‐
nerek büyürler. İleride muhtemelen kendileri de içki içerler. Benzer şekilde,
olgunlaşan bir birey yetişkinlerin sürekli olarak tütün, kafein, uyarıcı ve yatış‐
tırıcı kullanmasından fazlasıyla etkilenebilir.
Belirli etnik gruplar arasında egemen olan alkol tüketimiyle ilgili norm‐
lar, davranış kalıplarının öğrenilmesindeki farklılıkları gösterir. Örneğin,
Ortodoks Yahudileri, ölçüsüz içki içmenin kendi kültürlerinde olumsuz bir
etki yarattığını göz önüne alarak alkol kullanımını sadece akrabalar ve yakın
arkadaşlar arasındaki özel durumlarda hoş görerek sınırlandırırlar. Çocuk‐
lukta ölçülü olma konusundaki normları öğrenmiş olanlar içme konusunda
kendilerini sınırlamaya devam ederler. İtalyan Amerikalı çocuklar, şarap
içmenin yemeğin ayrılmaz bir parçası olduğu evlerde büyürler ve onlarda da
ölçülü tüketim ilkedir. Ne İtalyanlar ne de Yahudiler alkolü, stresi hafifletmek
amaçlı kullanmazlar, çünkü alkol kullanımını problemleri hafifletmenin bir
yolu olarak değil, aile yaşamının bir parçası olarak tanımlarlar. İrlandalı
Amerikalılar ise alkol kullanımını herhangi bir sosyal toplantıyla ilişkilen‐
dirmezler ve onlar için alkol iyi vakit geçirmek için kullanılır. Dolayısıyla
İrlandalılar kamuya ait yerlerde içki içmeyi Yahudiler ve İtalyanlar gibi utanç
verici olarak görmezler. Sonuç olarak, İrlandalı Amerikalılarda alkolizm oranı
yüksekken, Yahudiler ve İtalyanlarda daha düşüktür (Parillo vd., 1996; 75‐77).
Öğrenmenin çoğu, birbirleriyle etkileşim içinde olan az sayıda insanın
oluşturduğu birincil gruplarda meydana gelmektedir. Akran grupları, uyuş‐
273
turucu kullanımına yönelik sosyalizasyon sürecinde ön plandadır. Kullanıcı‐
lar uyuşturucunun kullanımı ve etkilerini arkadaşları aracılığıyla öğrenirler.
Hakim kültürün belirli bir uyuşturucunun kullanımına karşı olumsuz bir
tutumu varsa, bir bireyin onu kullanma olasılığı, o uyuşturucu kullanımını
onaylayan bir arkadaş grubu içinde daha yüksektir. Kişi bir kez bu uyuşturu‐
cuları kullanmaya başlayınca paylaşılan deneyimler sayesinde gruba ve onun
normlarına daha da yakınlaşır. Kişi uyuşturucuyu, grubun onayını kazanmak
için kullanır. Uyuşturucu bağımlıları arasında daha güçlü bir alt kültür olu‐
şur. Toplum ve yasalar tarafından anormal olarak etiketlenen uyuşturucu
bağımlısı, geleneksel gruplardan dışlanma, onaylanmama ve reddedilme ile
karşı karşıya gelir. Bir uyuşturucuya sürekli duyulan ortak gereksinim, diğer
kişilerle etkileşimde bulunmayı zorunlu kılar. Uyuşturucu için kaynak bulma
ve devamını sağlama çabaları, bağımlılar arasında daha yakın bir bağ gelişti‐
rir. Toplumsal dayanaklardan izole edilenler, gittikçe alışılmışın dışında bir
kimlik üstlenirler ve onları kınamayan tek grupla paylaştıkları ideoloji, uyuş‐
turucu kullanımını sürekli pekiştirmeye devam eder.
ALKOL VE UYUŞTURUCU MADDE KULLANIMININ

TOPLUMSAL SONUÇLARI
Alkol ve madde bağımlılığı kişiye, ailesine ve topluma zarar veren önemli bir
halk sağlığı sorunudur. Önemli bir sosyal problemdir. Kişilerde yaptığı ağır
ruhsal ve bedensel hastalıklar yanında, kişiler arası ilişkilerin bozulmasında,
aile içi çatışma ve gerginliklerin artmasında, boşanmada, çocukların olumsuz
yönde etkilenmelerinde çeşitli ekonomik kayıplarda, yasal ve toplumsal so‐
runlarda, trafik ve iş kazalarında, yaralama, ölüm ve öldürmelerde en başta
gelen sorumludur (Ünal, 1991; 85).
Alkol ve uyuşturucu madde kullanımının neden olduğu problemler suç,
trafik kazaları, sağlık, ekonomik kayıplar ve ailesel problemler bağlamında
ele alınacaktır.
Suç
Uyuşturucu kullanımı ile suç arasında oldukça yoğun bir ilişki vardır.
Madde bağımlılarının sık sık suç işlemesi bu kanıyı yaratan durumlardan
birisidir. Gerçekten de madde kullanan kişilerin diğer populasyona göre daha
fazla suç işlediği saptanmıştır.
Türkiye’de yapılan çalışmalarda da bu bulgu doğrulanmaktadır. AMA‐
TEM’de yatarak tedavi gören 1679 hasta arasında yapılan çalışmada, %
59.7’sinin en az bir kez cezaevi yaşantısı olduğu gösterilmiştir.
Başka bir çalışmada madde bağımlıları içinde suç işleyenlerin oranı % 77
olarak bulunmuştur. Suçun niteliğini incelenecek olursa % 51’inin uyuşturucu
274
madde bulundurma suçu işlediği görülmektedir. Öte yandan geri kalan
madde bağımlılarının ihtiyaçları için uyuşturucu taşımanın ötesinde yarala‐
ma, hırsızlık gibi suçlar işledikleri görülmektedir (Türkiye Genç İşadamları
Derneği, 1996; 23).
İstanbul’da suç prevalansının yüz bin kişide 186.73 olduğu bildirilmiştir.
2180 uyuşturucu madde bağımlısı arasında 1878 kişi hayatlarının bir döne‐
minde en az bir kez suç işlemiştir. Görüldüğü gibi suç işleme ve bu nedenle
cezaevine girme oranı oldukça yüksektir (Türkiye Genç İşadamları Derneği,
1996; 23).
Alkolün de bir uyuşturucu madde olduğu göz önünde bulundurulursa
alkol, en yaygın şekilde kullanılan, suç ve saldırganlıkla doğrudan ilişki için‐
de olan bir maddedir. Gerçekten alkol ile suç arasındaki istatistiki korelasyon
çok açıktır (Dönmezer, 1994; 335). Alkol, kişinin iradesini muhakeme ve de‐
ğerlendirme yeteneğini zayıflatır veya ortadan kaldırır. Görme, işitme ve
algılama gücünü zayıflatır. Bu nedenlerle kasten veya dolaylı olarak suç işle‐
me nedeni olur (Soyaslan, 1998; 87). Dünyanın çeşitli yerlerinde yapılan araş‐
tırmalar ve adam öldürme suçlarında alkolün çok açık etkisini göstermekte‐
dir. Otomobil kazalarında ise alkolün etkisi hemen hemen yarı yarıyadır
(Dönmezer, 1994; 335).
Suç işleme ve yasalara karşı gelme davranışının bu kişilerde yüksek ol‐
ması, madde bağımlılığının önemli bir toplumsal yönünü yansıtmaktadır.
Birçok ülkede madde bağımlıları toplumsal düzeni bozan ve huzuru kaçıran
kişiler olarak görülmektedir. Bu olumsuz tutum da toplum ile bağımlılar ara‐
sındaki ilişkiyi bozmaktadır. Ancak suç ile madde bağımlılığı arasında bu
bağıntının derinlemesine tartışılması gerekir. Maddeye bağımlı hale gelen
insanlar aynı zamanda suç işleme potansiyeli olan insanlar mıdır? Yoksa suç
işleme davranışı madde kullanımının bir sonucu mudur?
Madde bağımlılarını potansiyel suçlu olarak gören bir tutumun varlığın‐
dan söz edilebilir. Uyuşturucu madde kullanan kişilerde sık olarak anti sosyal
kişilik bozukluğunun görülmesi bu tutumu destekliyor görünebilir. Çünkü
anti sosyal kişilik bozukluğu yasalara karşı gelme davranışı ile karakterize bir
durumdur. Ancak her madde bağımlısının anti sosyal kişilik bozukluğu ol‐
duğunu söylemek imkânsızdır. Bu nedenle tüm bağımlıları suçlamak ve ge‐
nellemek yanlıştır.
Madde kullanımı ile birlikte ekonomik durumda belirgin bir düşüş ya‐
şandığı bilinmektedir. Kişinin iş performansı düşmekte, giderek çalışamaz
hale gelmekte ve ekonomik durumu giderek kötüleşmektedir. İhtiyacı olan
maddeyi bulabilmek için hırsızlık, fuhuş, uyuşturucu madde satıcılığı gibi
suçlara eğilim artmaktadır.
275
Madde bağımlısı kişinin toplumdan itilmesi ve dışlanması sonucu kişi iş
bulmakta zorluk çekmeye başlamaktadır. Bağımlıların birer potansiyel suçlu
olarak görülmeleri de buna yol açan etkenlerden birisidir. Ayrıca madde kul‐
lanıcılarının kendi içlerinde oluşturdukları bir alt kültür vardır ki, bu da suç
işlemeye karşı çok olumsuz bir tutum takınmaz. Bağımlılar en azından tekrar
madde alabilecek parayı bulabilmek amacı ile yasa dışı davranışlarda bulu‐
nabilmektedir. Bu nedenle tedavi amacıyla Metadon gibi sentetik opioidlerin
kullanılması ve bunların tedavi kurumları tarafından ücretsiz verilmesi gün‐
deme gelmiş ve yurtdışında uzun yıllardır kullanılmaktadır. Öte yandan
madde kullanmanın kendisi de yasal olmayan bir davranıştır. Örneğin madde
kullanımı da suç kapsamında değerlendirilmektedir. Böylece madde bağımlı‐
larında suç işleme oranı çok yüksek gözükmektedir.
Sonuç olarak madde kullanımı ile suç işleme davranışı arasında yakın bir
ilişki olduğu, bunun toplumsal sorunlar yarattığı ve bu soruna yönelik çalış‐
maların yapılması gerektiği söylenebilir (Türkiye Genç İşadamları Derneği,
1996; 23‐24).
Trafik Kazaları
Son yirmi yıl içinde birçok ülkede sağlık konusundaki artan duyarlılık,
trafik güvenlik önlemlerinin başarılı bir şekilde uygulanması ve ekonomik
durgunluk sonucunda alkollü araç kullanımında sürekli bir azalma meydana
gelmektedir. Buna rağmen uluslararası araştırmalar ve deneyimler alkol alma
ve araç kullanma bileşimini günümüzde de trafik güvenliğini etkileyen en
önemli unsurlar olarak göstermektedir.
Avrupa Birliğinde araç sürücüsü nüfusunun küçük bir yüzdesi (yüzde 5
veya daha düşük) her an alkolün etkisi altında trafik kazalarından kaynakla‐
nan ciddi ve ölümcül hasarların önemli bir yüzdesine (yaklaşık yüzde 20)
neden olmaktadır. Alkol etkisi altında araç kullanma oranlarında meydana
gelen en ufak bir azalma bile, kazaların meydana gelmesi üzerinde çok büyük
etki yapmaktadır (Gürer, 05.08.2008).
Trafik kazalarında diğer uyuşturucuların rolü de bu konuda ek bir neden
olmaktadır. Uyuşturucular kişinin muhakeme gücünü bozmakta ve araba
kullanma becerisini azaltmaktadır. Sonuç, cüretkar (pervasızca) hareket etme
ya da uyanık kalma kapasitesinde ve reflekslerde azalmanın meydana gelme‐
si olabilir (Parillo vd., 1996; 64).
Bilimsel araştırmalar alkolün hiç bir seviyesinin sürücülük için güvenli
olmadığını göstermektedir. Bütün ülkeler yasal alkol limitini belirlerken ko‐
nuyu tıbbi, psikolojik ve sosyal yönüyle değerlendirerek bir karara varmakta,
belli bir riski kabul ederek bu limitleri belirlemektedirler
(www.motosiklet.net, 24.02.2006). Alkolün sürücü performansı üzerindeki
276
etkileri, çok fazla alkol alınması halinde duyum yitimine (anestezi) yol açma‐
sından, düşük dozlar alınması halinde davranış ve kavrama yeteneklerinin
azalmasına kadar büyük farklılıklar göstermektedir. Alkol, rekabetçi davranış
veya hızın giderek artırılması gibi tehlikeli durumların meydana gelmesi ile
sonuçlanan güvenlik standartlarına uyum güdüsünü azaltmaktadır. Genel
olarak, motorlu aracın güvenli bir şekilde kullanımını sağlamada önem taşı‐
yan tüm fonksiyonlar alınan alkol seviyesinden olumsuz yönde etkilenmek‐
tedir.
Alkol, trafik kazalarında kazanın şiddetini artırıcı bir rol oynamaktadır.
Mevcut verilerden A.B.D.’de meydana gelen trafik kazalarında alkolün rolü‐
nü tam olarak belirlemek mümkün olmamakla birlikte, yapılan bazı araştırma
sonuçlarına göre, alkolün yaralanma ile sonuçlanan kazaların yaklaşık yüzde
19’una, ciddi ve ölümcül kazaların yüzde 22’sine neden olduğu ortaya ko‐
nulmuştur. Araştırmalar kandaki alkol miktarının sürücülerin kaza riskini
önemli ölçüde artırdığını göstermektedir (Gürer, 05.08.2008).
Alkol alma ile alkollü araç kullanma arasındaki paralellik tipik bir erkek‐
lik olgusu olarak görülmektedir. Yapılan bir araştırmada, 25 yaşın altındaki
erkek sürücüler ile 25‐40 yaşları arasındaki erkek sürücüler karşılaştırılmış ve
ikinci grubun ilk gruba göre trafik kazalarına karışma oranının çok daha fazla
olduğu saptanmıştır (Gürer, 05.08.2008).
Sağlık
Uyuşturucu bağımlılığı, kullanıcıların kişisel sağlıkları, ruhsal durumları
ve çoğu zaman da aileleri üzerinde ağır bir etki bırakmaktadır. Örneğin alko‐
liklerin, alkol kullanmayanlara göre 10‐12 yıl daha az yaşadıkları tahmin
edilmektedir. Alkolikler arasındaki ölüm oranları genel nüfustan 10 kat daha
fazladır (Parillo vd., 1996; 65). İnsanların alkolün psikolojik etkisine karşı,
farklı hassasiyet seviyesine sahip olduklarını göz önünde bulundurulursa,
aynı miktarda alkolün etkisinin bireyden bireye önemli ölçüde farklılık göste‐
rebileceği söylenebilir (Soroka ve Bryjack, 1995; 348). Alkolün sürekli ve yük‐
sek miktarlarda kullanımı beslenme bozukluklarına, enfeksiyon hastalıklarına
karşı vücut direncinin azalmasına, bir çok kalp hastalığına ve kansere yaka‐
lanma riskinin artmasına neden olmaktadır. İntiharların % 30’u her yıl alko‐
likler tarafından gerçekleştirilmektedir. Aile içi şiddet olayları, çocuk ve eşle‐
rin istismarı alkol problemi olanlar arasında oldukça yaygındır. Aile üyeleri
arasında stresin (ne yapacağı belli olmayan davranışlarla başa çıkma ve finan‐
sal endişeler) sebep olduğu duygusal hastalıkların oranları yüksektir (Parillo
vd., 1996; 65).
Bu yüzyılda alkol, doğum kusurlarının ana sebebidir. Yeni doğan her 400
bebekten yaklaşık biri anneleri hamileyken alkol kullandıkları için kusurlu
277
doğmaktadır. Bir insan cenini alkolü metabolize edemediği için kanlarındaki
alkol seviyesi annelerininkinden yaklaşık 10 kat daha fazla olur. Alkolik an‐
nelerin çocuklarının, zihinsel eksiklik, kalp problemleri ve sakatlıkları içeren
birçok kalıtımsal problemi kapsayan “ölümcül alkol sendromu”na sahip olma
ihtimalleri çok yüksektir. Aynı şekilde uyuşturucu bağımlısı anneler de
“ölümcül uyuşturucu sendromu”ndan zarar gören bebeklere sahip olurlar.
Üstelik bağımlı annelerin HIV virüsüne yakalanma riski çok yüksektir ve bu
virüsü doğmamış çocuklarına bulaştırabilirler (Parillo vd., 1996; 65).
Uyuşturucu bağımlılığı, organların zarara uğraması ve bedenin savunma
sistemlerinin tehlikeye düşmesi gibi çeşitli sağlık problemlerini doğurmakta‐
dır. Kazalarda meydana gelen yaralanmalar, kan dolaşımı bozuklukları, kro‐
nik yorgunluk ve solunum enfeksiyonları en sık görülen problemlerdir. Bu‐
nunla birlikte alkoliklerin ve uyuşturucu bağımlılarının bu hastalıklardan
dolayı ölüm oranları bağımlı olmayanlara göre çok yüksektir. Alkolikler, al‐
kolik olmayanlara oranla genellikle 10‐12 yıl daha az yaşamaktadırlar ve he‐
patitin yol açtığı ölüm oranları 1980’den beri yükselmeye devam etmektedir.
Uyuşturucu bağımlılığının neden olduğu sağlık problemlerinin diğer bir
boyutu, alkol ve diğer uyuşturucuların karıştırılarak ya da yüksek dozlarda
kullanılmasından kaynaklanan ölümler, komalar ve diğer bedensel bozukluk‐
lardır. Her yıl yaklaşık 50.000 insan acil servislerde tedavi edilmektedir ve
hemen hemen hepsi alkol ve diğer uyuşturucuların karıştırılmasından kay‐
naklanmaktadır. Yine aynı nedenlerden dolayı her yıl yaklaşık 2.500 kişi ha‐
yatını kaybetmektedir (Parillo vd., 1996; 65‐66).
Ekonomik Kayıplar
İş yerinde uyuşturucu kullanımı iş dünyasında ciddi problemlere yol
açmaktadır. Uyuşturucu kullanımının ekonomiye vermiş olduğu kayıplar çok
şaşırtıcıdır. Uyuşturucu bağımlılarının iş devamsızlıkları diğer çalışanlara
göre iki kat daha fazladır. Uyuşturucu kullanımı üretimin zarar görmesine ya
da gecikmesine, kalitesiz üretimlere ve verimin küçülmesine neden olmakta‐
dır (Parillo vd., 1996; 66).
Türkiye’de yapılan çalışmalar madde kullanıcılarının genel olarak her‐
hangi bir işte çalışmadıklarını göstermiştir. Çalışanların ise çoğunlukla ser‐
best mesleklerde çalıştığını, memurların düşük oranda olduğunu ortaya
koymuştur. Çalışan bağımlıların iş başarısının düşük olduğu ve arkadaşları
tarafından idare edildikleri vurgulanmıştır (Ögel, 2001b; 23).
Esrar kullanıcılarının işlerinde genelde bir bozulma olmadığı, uzun yıllar
esrar kullanmalarına rağmen çalışmaya devam edebildikleri birçok bölge
raporunda belirtilmiştir. Çalışmayanlar, arkadaş ve ailelerinden sağladıkları
yardımla geçinmektedirler. Ayrıca, çalışmayan erkek kullanıcıların hırsızlık,
278
madde satışı gibi işlere bulaştıkları, kadınların ise fahişelik yaparak geçimle‐
rini sağladıkları saptanmıştır (Ögel, 2001b; 23).
Ailesel Problemler
Madde kullanımı ve aile ile ilgili literatür gözden geçirildiğinde, aile
içinde bağımlı bir kişinin varlığının ailenin diğer üyelerini etkileme şekilleri‐
nin göz ardı edilmediği dikkat çekmektedir. Ancak madde kullanımının so‐
nuçta tüm aileyi etkilediği ve bu kişilerde de çeşitli ruhsal ve sosyal etkilerde
bulunduğu unutulmamalıdır.
Ailenin bir üyesi madde kullanmaya başladığında, bu aile içinde ciddi
sorunlar yaşanmasına neden olmaktadır. Madde kullanan kişinin eve isten‐
meyen arkadaşları getirmesi ya da onlar ile arkadaşlık etmesi ev içinde sürek‐
li bir çatışmanın yaşanmasına neden olmaktadır. Ayrıca hırsızlık yapması gibi
suça yönelik davranışların varlığı ailenin toplumla ilişkilerinin etkilenmesine
ve onların da giderek toplumdan soyutlanmaları sonucunu doğurmaktadır.
Bağımlının çeşitli nedenlerle aileye yalan söylemesi, aile bireylerine yönelik
saldırgan davranışlarda bulunması bunların sonucu olarak ailenin baskıcı
tutumu aile içinde gittikçe derinleşen yaralar açmaktadır.
Bağımlılık evliliği birçok yönden etkilemektedir. Bağımlı bir kişinin var‐
lığı ile birlikte, evlilik içinde beklenen rollerde farklılıklar ortaya çıkmakta ve
evlilik içinde yeniden yapılanma meydana gelmektedir. Bağımlılık ile birlikte,
eşler arasındaki iletişimde denetim mekanizması devreye girerek, çok özellik‐
li bir ilişkinin doğmasına yol açmaktadır. Ailenin korunmasından, çocuklara
ilişkin sorumluluk ve ödevlere kadar, kısacası sistemin devamını sağlamaya
yönelik birçok görev eşe devredilmiş olmaktadır. Yani eş sistemin sürdürü‐
münde belirleyici bir rol oynamaktadır (Ögel, 2001a; 133‐134). Alkolik kocada
cinsel güçsüzlük oluşur, kendine güveni sarsılır, önderlik ve sorunları çözme
yetisi kalkar. Karısı ve çocukları tarafından eleştirilir, yerilir, suçlanır, aşağı‐
lanır. Alkoliklerin eşinde; psikonörotik, psikosomatik bozukluklar ve alko‐
lizm oranı yüksektir. Kıskançlık, aldatılma, tartışma, kavga, yaralama ve öl‐
dürmeler görülür. Kıskançlık ve aldatılma kuşkuları sanrıya (hezeyan) dönü‐
şerek yaralama ve öldürmeler de görülebilir. Esrar, LSD, eroin kullananlar ise
geleneksel aile yapısının dışında, değişik, çarpık bir yaşam sürerler. Alkolik
ana‐baba da çocuklarına karşı cinsel eğilim ve saldırılar, genel topluma göre
daha yüksektir (Ünal, 1991; 86).
Alkol bağımlıları arasında aile içi şiddet ve boşanma oranlarının yüksek
oluşuna ilişkin ülkemizde yapılmış çalışmalar olmakla birlikte, uyuşturucu
bağımlıları ile yapılmış böyle bir çalışma bulunmamaktadır.
Aynı zamanda bağımlılıkla birlikte, buna bağlı olarak ailevi, kişisel, sos‐
yal ve mesleki sorunlar arttıkça, eşlerde saptanan psikiyatrik belirtiler de art‐
279
maktadır. Ayrıca bağımlının birçok işlevini yerine getirememesi, madde için
para bulma zorunluluğu, yaşamının yasadışı yollar veya ailenin desteği ile
sürdürmesi, tedaviye yönelik masrafların karşılanması aile içinde ekonomik
kayıplara da yol açmaktadır. Tüm bu nedenlerden ötürü diğer aile üyeleri
birçok psikolojik, sosyal ve ekonomik sorunlar yaşamaktadır (Ögel, 2001a;
133‐134).
Bağımlılığın tüm aile sistemini etkileyen bir hastalık olduğu kabul edil‐
mektedir. Alkol bağımlılarının eşleri ve çocukları tarafından kurulan kendine
yardım grupları, bağımlılığın diğer aile bireyleri üzerindeki etkilerini en aza
indirme amacını taşımaktadır (Ögel, 2001a; 134).
UYUŞTURUCU İLE MÜCADELE HAKKINDA GENEL BİLGİ
Gerek dünyada gerekse Türkiye’de alkol ve uyuşturucu madde kullanımının

neden olduğu problemlerin giderek yaygınlaşmaya başlaması ve istenmeyen
sonuçların ortaya çıkmasıyla birlikte bu problemleri önlemeye yönelik çözüm
önerileri aranmaya başlanmıştır. Gerek bağımlılığın önlenmesi gerekse ba‐
ğımlı kişilerin tedavi edilip yeniden topluma kazandırılmasına yönelik çeşitli
çalışmalar yapılmaktadır. Biz bu başlık altında yapılan çalışmaların neler
olduğundan bahsedeceğiz.
Uyuşturucu ile mücadele temelde ikiye ayrılır:

1. Arzın önlenmesi: Uyuşturucu maddelerin bulunabilirliğinin azaltıl‐
ması.
2. Talebin azaltılması: Uyuşturucu madde kullanmayan adayların kul‐
lanmaya başlamasının önlenmesi, yeni kullanmaya başlayanların geri kaza‐
nılması, madde bağımlılarının tedavi edilmesi ana ilkelerini kapsar (Türkiye
Genç İşadamları Derneği, 1996; 32‐34).
Mücadele üç ayrı aşamada yapılabilir:

1. Aşama: Bu aşamada amaç henüz hiç madde kullanmamış kişilerin
madde kullanmasını önlemeye yönelik yürütülen çalışmalardır.
2. Aşama: Burada amaç, uyuşturucu madde kullanan ancak henüz ba‐
ğımlılık düzeyine gelmemiş kişilerin erken teşhisi ve bu noktadan geri dön‐
dürülmesi ya da madde kullanımının daha ileri boyutlara varmasının önlen‐
mesidir.
3. Aşama: Bağımlı hale gelen kişilerin tedavisi, onların topluma kazandı‐
rılması, başkalarını madde kullanmaya sevk etmelerinin önlenmesi ve ülke‐
deki madde talebinin bu yolla azaltılması, hiçbir şekilde tedavi edilemeyen,
madde kullanımını bırakamayan kişiler için madde kullanımının verdiği za‐
280
rarların en aza indirilmesi, ortaya çıkan risklerin azaltılması üçüncü aşama
mücadelesinin amaçlarıdır (Türkiye Genç İşadamları Derneği, 1996; 32‐34).
Uyuşturucu ile mücadele yöntemleri:

1. Caydırma yöntemi: Sağlık üstüne zararları anlatılarak kişinin kullan‐
maktan vazgeçmesi ya da yasalar ile yasaklayarak kullanımın önlenmeye
çalışılması,
2. Bilgilendirme: Uyuşturucu maddelerin etkileri ve sonuçları hakkında
tarafsız bilgilendirme vb.
3. Kişisel becerileri arttırma: Kişinin kendine güvenini arttırma, sorun
çözme yetisini arttırma, reddedebilme yetisini kazandırma vb.
4. Sosyal becerileri arttırma: Kişiler arası ilişkinin ve boş zamanlarını de‐
ğerlendirmenin öğretilmesi vb.
5. Uyuşturucu karşıtı bir değer yaratma: Uyuşturucu maddeler ile ilgili
inanç, tutum, değer ve görüşlerin değiştirilmesi (Türkiye Genç İşadamları
Derneği, 1996; 34).
Türkiye’de Yürütülmekte Olan Önleme Programları

Uyuşturucuya karşı bir önleme çalışması hazırlamak ve yürütmek son
derece güç ve bilgi isteyen bir etkinliktir. Bugüne kadar Türkiye’de standart,
çağdaş, programlı önleme çalışmalarının yürütüldüğü söylenemez. Önleme
çalışmasını bir konferans, bir panelden ibaret olarak değerlendirip, yapılacak
tek bir etkinlik ile gençleri bu sorundan uzaklaştırabileceğimize inandığımız
sürece başarılı olmamız mümkün gözükmemektedir.
Bugüne kadar yürütülen çalışmalar daha çok Sivil Toplum Kuruluşları‐
nın ya da okulların isteği üzerine yapılan konferanslardan öteye gitmemiştir.
Bu konferanslar sıklıkla bir uzmanın okula gelip burada öğrencilere bilgi
vermesi biçiminde geçmektedir. Türkiye’de bu konuda yeterli sayıda uzman
bulunmadığı göz önüne alınacak olursa, bu eğitim toplantılarının da yetersiz
olduğu ve yaygınlaşamadığını söylemek zor değildir. Bu konferansların kala‐
balık öğrenci topluluklarına yapılması ve süreklilik kazanamaması başarılı
olmalarını etkileyen bir diğer etkendir. Bu tür eğitim çalışmalarına halen de‐
vam edilmektedir.
Uzun bir süredir yürütülmekte olan bir diğer eğitim ise polis tarafından
okullarda yürütülen çalışmalardır. Bu çalışma, hazırlanan bir filmin gösteril‐
mesi biçimindedir. Filmde uyuşturucu maddeler ve etkilerinin tanıtılması ile
bir bağımlının geçirdiği yoksunluk krizi gösterilmektedir. Bir ekip tarafından
gerçekleştirilen bu çalışma eğitim yılı boyunca sürmektedir.
281
Son dönemlerde olayın gündeme daha fazla girmesi ile birlikte etkinlik‐
lerin sayısında bir artış gözlenmeye başlanmıştır. Ancak bu etkinliklerin çoğu
yukarıda belirtilen biçimdeki konferans sayısında artış yönünde olmaktadır.
Uzun bir zamandır sıkıntı çekilen broşür ve kitapçık eksiği bu dönem
içinde doldurulmaya çalışılmaktadır. Sağlık Bakanlığı, Yeşilköy Rotary kulü‐
bü, AMATEM, THK ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanan broşürler
halen dağıtılmaktadır.
HABİTAT‐II çerçevesinde bir gençlik grubu Uyuşturucu Maddeler Genç‐
lik Platformu adı altında bir örgüt kurarak, gençler arasında anket ve afiş
yarışması gibi etkinlikler düzenlemiştir. Bu grup çalışmalarını halen sürdür‐
mektedir.
Milli Eğitim Bakanlığı ise bir broşür bastırmış, okullarda bu konuya yö‐
nelik çalışmaların arttırılmasını sağlamıştır. Bazı okullarda uyuşturucu ile
ilgili oyunlar hazırlanmış ve sahnelenmiştir.
Bugüne kadar konu ile ilgili yakın ya da uzaktan ilişkisi olmayan birçok
kişi ve kuruluş çeşitli etkinlikler için bir arayış içine girmiştir. Ancak bunların
bir kısmı, kamuoyunda uyuşturucu konusunda oluşan hassasiyeti değerlen‐
dirmek ve bir anlamda bundan yararlanmak için yapılan girişimlerdir. Çünkü
uyuşturucu ile mücadeleye yönelik girişimler toplum karşısında olumlu bir
imaj yaratmaktadır. Bu tür girişimlerin, daha bilimsel ve sürekliliği olan ha‐
reketlerden ayrılması gerekir.
Yukarıda sayılan etkinlikler dışında proje bazında henüz kaynakları bu‐
lunmamış birçok çalışma yürütülmekte ve bunlara kaynak aranmaktadır.
Tüm bu çalışmaların koordineli olmaması nedeni ile birçok kurum birbirin‐
den habersiz hareket etmektedir (Türkiye Genç İşadamları Derneği, 1996; 32‐
34).
SONUÇ
Alkol ve diğer uyuşturucu maddeler, dünya tarihi boyunca birçok farklı kül‐
türün uzun zamandır görenek haline gelmiş bir parçası olmuştur. Sosyolojik
ilgi sadece bu maddelerin kabul edilebilirliği ile ilgili kültürel değerlerin bir
toplumdan diğerine nasıl değiştiği üzerine değil, aynı zamanda bu maddele‐
rin kullanımı hakkındaki sosyal tanımların bir toplumda zamanla nasıl değiş‐
tiği üzerine de yoğunlaşmaktadır (Parillo vd., 1996; 77‐79).
İçinde bulunduğumuz yüzyılda alkol ve uyuşturucu madde bağımlılığı
günden güne artmaktadır. Özellikle gelişen kitle iletişim teknolojisi ve top‐
lumların arasındaki yakın ilişkiler bağımlılığın yayılmasında en önemli etken
olarak görülmektedir. Ayrıca, kültürel deformasyon ve yaşanmakta olan ağır
hayat zorlukları gibi hususlar da eğilimi arttırmaktadır.
282
Birçok ülkede, özellikle endüstrileşmiş ülkelerde ve ülkemizde 1960’lı yıl‐
lardan itibaren uyuşturucu madde kullanımında boyutları ve genişliği farklı
olmakla birlikte, sürekli ve devamlı bir artış görülmektedir. Bu artışın özellik‐
le gençler arasında yoğunluk kazandığı, uyuşturucu kullananların yaşlarının
gittikçe küçüldüğü ve hatta 11‐12 yaşlarına kadar indiği gözlenmektedir (T.C.
İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçakçılık İstihbarat Hareket
Daire Başkanlığı, 1995; 33).
Pek çok ciddi problem uyuşturucu kullanımından kaynaklanmaktadır:
organize suç için karlı bir yasadışı piyasa, kişisel sağlık problemleri, altüst
olmuş kariyer hayatı, işletmeler ve bireyler için büyük ekonomik kayıplar,
binlerce ölümün acımasız gerçekliği, milyonlarca kişisel yaralanma, uyuştu‐
rucuya bağlı kazaların neden olduğu milyarlarca mal kaybı (Parillo vd., 1996;
79).
Alkol ve madde kullanımına ve bunun sonucunda meydana gelebilecek
problemlere karşı çözüm girişimleri önlemeye ve tedavi etmeye yöneliktir.
Tüm dünyada ve ülkemizde bu konuda birçok çalışma yapılmaktadır. Fakat
son yıllarda bu maddelerin kullanımında meydana gelen artış ve bu madde‐
lere başlama yaşının giderek düşmesi yapılan çalışmaların yeterince başarıya
ulaşamadığını göstermektedir.
Sonuç olarak ABD ve Avrupa ülkeleri ile karşılaştırıldığında uyuşturucu
sorunu ülkemizde çok ileri boyutlarda değildir. Ancak bizde gözlenen hızlı
artış oranıdır. Bu artış hızı ile Türkiye’de yakın bir dönemde bu sorunun pat‐
lama yapması söz konusu olacaktır. Türkiye bu noktada bir anlamda şanslı
bir konumdadır. “Önleme” bağlamında, Türkiye’nin henüz yapabileceği bir
şeyleri vardır. Bu noktada yapılacak başarılı müdahale, artış oranını durdura‐
bilecektir. Kısaca, “Türkiye bu konuda geç kalmıştır, ancak henüz çok geç
değildir” denilebilir (Ögel, 2001a; 87).
283
KAYNAKÇA
Acar, Mehmet, Türkiye’de Madde Bağımlılığı ve Gençlik (Yayınlanmamış Yüksek

Lisans Tezi), 2005.
Adak, Nurşen, Sağlık Sosyolojisi Kadın ve Kentleşme, Birey Yayıncılık, İstanbul,
2002.
Atabek, Erdal, Alkol ve İnsan, Kelebek Yayınları, İstanbul, 1982.
Coleman, James William, Social Problems, The Lehigh Pres, New York, 1998.
Demirbaş, Timur, Kriminoloji, 2. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, 2005.
Doğan, Yıldırım B., “Madde Kullanımı ve Bağımlılığı”, Aile ve Toplum Dergisi, Yo‐
rum Matbaacılık, Cilt: 1, Sayı: 4, Ankara, 2001.
Dönmezer, Sulhi, Kriminoloji, 8. Baskı, Beta Basım Yayım, İstanbul, 1994.
Guerrero, Anna Leon, Social Problems, Pine Forge Press, London, 2005.
Henslin, James M., Social Problems, Fourt Edition, Prentice Hall, New Jersey, 1994.
Özer, Ahmet, “Bağımlılığı Yaratan Sosyolojik Koşulların Göç ‐ Kentleşme(Me) ve
Organize Suç Bağlamında İrdelenmesi”, www.tohav.org/?bolum=dosya&no=44,
10.03.08.
Ögel, Kültegin, İnsan, Yaşam ve Bağımlılık, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,
2001a.
Ögel, Kültegin, “Madde Kullanımı İstismarı”, Tüm Boyutlarıyla Çocuk İstismarı, 1.
Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2007.
Ögel, Kültegin, Türkiye’de Madde Bağımlılığı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,
2001b.
Parillo, Vincent N; Stimson, John; Stimson, Ardyth, Contemporary Social Problems,
Third Edition, Allyn and Bacon, Boston Londan, 1996.
Soroka, Michael; Bryjack, George J., Social Problems A World At Risk, Allyn and
Bacan, USA, 1995.
Soyaslan, Doğan, Kriminoloji (Suç ve Ceza Bilimleri), 2. Baskı, Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1998.
T.C. İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçakçılık İstihbarat Hareket Daire
Başkanlığı, Uyuşturucu Olayları Genel Değerlendirmesi, Ankara, 1995.
T.C. İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçakçılık ve Organize Suçlarla
Mücadele Daire Başkanlığı 2005 Raporu, Ankara, 2005.
T.C. İçişleri Bakanlığı Kaçakçılık ve Organize Suçlarla Mücadele Daire Başkanlığı,
Uyuşturucu Madde Olayları Genel Değerlendirilmesi, Evren Yayıncılık, Anka‐
ra, 1998.
Tezcan, Mahmut, Gençlik Sosyolojisi, 3. Baskı, Naturel Yayıncılık, Ankara, 2003.
Tuzcular, Ercan, Zararlı Alışkanlıklar ve Etkin Kurtulma Yöntemleri, 1. Baskı, Altın
Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 1999.
Türkiye Genç İşadamları Derneği, 2000’li Yıllara Doğru Türkiye’nin Önde Gelen
Sorunlarına Yaklaşımlar, Simge Ofis Matbaacılık, Aralık, 1996.
Ünal, Mehmet, “Madde Bağımlılığı ve Alkolizmde Aile”, Aile ve Toplum Dergisi,
Cilt: 1, Sayı: 2, Ankara, 1991.
284
Verimli, Arif, “Ülkemizde Uyuşturucu Kullanımının Yaygınlığı”, Türkiye’deki
Humbolot Bursiyerleri Derneği Türkiye’de Uyuşturucu Madde Sorunları, Rem
Matbaacılık, İstanbul, 1996.
Wallance, Ruth, Wolf, Alison Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Çev: Leyla Elburuz, Rami
Ayas, İzmir, 2004.
www.kom.gov.tr.
www.motosiklet.net.
www.tsrsb.org.tr.
www.uyusturucubagimliligi.com.
www.zargan.com
285
Bölüm 10
Sosyal Problem Görünümüyle
Sapma ve Suç
Arş. Gör. Senem Burkay
GİRİŞ
Suç insanlık tarihi kadar eski bir sosyal olgudur. Her çağda varlığını sürdür‐
müş olan suç olgusu günümüzde hemen hemen her toplumun mücadele et‐
mesi gereken temel sorunlarından biri haline gelmiştir.
Birçok gelişmiş ülkede olduğu gibi ülkemizde de varlığını hissettiren
önemli bir toplumsal problem olan suç; psikoloji, psikiyatri, hukuk, sosyal
antropoloji, biyoloji, sosyoloji ve kriminoloji gibi birçok disiplin tarafından ele
alınmaktadır. Suç davranışının nedeni tek bir faktörle açıklanamayacak,
multidisipliner bir konudur. Bu nedenle suç pek çok disiplinin konusu olmuş‐
tur. Sosyoloji, suçun nedenini açıklarken toplumu odak noktası olarak gör‐
mektedir. Olumsuz yönleriyle toplumu ve bireyleri etkileyen suçu tamamen
ortadan kaldırmak elbette imkânsızdır ancak suçun yarattığı olumsuz etkileri
azaltmak mümkün olabilir.

senemburkay@akdeniz.edu.tr
287
Toplumu ve bireyleri dolaylı veya doğrudan olumsuz şekillerde etkile‐
yen suç ve sapma davranışı iki önemli kavramdır. Sapma davranışı tamamen
bir sosyal problem olarak ele alınamamakla birlikte suç davranışına kaynak
olması bakımından önem taşımaktadır.
Ülkemizde gerek ekonomik gerekse sosyal anlamda bireyleri ve toplumu
olumsuz bir biçimde etkileyen suç davranışının önde gelen sosyal bir prob‐
lem olmasının arkasında birbiriyle iç içe geçmiş işsizlik, eşitsizlik, eğitimsiz‐
lik, olumsuz kentleşmenin etkileri gibi birçok sosyal faktör sayılabilmektedir.
Bu çalışma sapma ve suç kavramlarını ele alarak, sosyal bir problem ola‐
rak suç olgusunu konu edinmiştir. Suç davranışının oluşumunda etkili olan
bazı sosyal faktörlere yer verilerek topluma ve bireylere olumsuz yönleri olan
suç tipleri incelenecek, suç konusu üzerinde geliştirilen bazı sosyolojik teori‐
ler üzerinde durulacaktır.
SAPMA NEDİR?
Toplumda bireylerin davranışlarını yönlendiren, biçimlendiren birtakım ku‐

rallar vardır. Birey doğumundan başlayıp hayat boyu devam eden sosyalleş‐
me süreci içerisinde bu kuralları öğrenir (İçli, 2004:1). Toplumsal düzeni sağ‐
layan bu kurallar toplum hayatının süreklilik kazanabilmesi bireyler arası
barış, huzur ve güven ortamının var olabilmesi için gereklidir. Toplumsal
düzen ise bireylerin bu kurallara uyması ile sağlanabilir. İnsanların toplu
yaşamaya başladıkları ilk çağlardan itibaren toplu yaşamayı düzenleyici,
yasaklayıcı ve izin verici kurallar varlığını sürdürmüştür (Atar, Ayan v.d,
2000: 3‐4). Toplum yaşamını düzenleyen bu kurallar yazılı ve yazısız olmak
üzere gelişmiştir. Hukuk, ahlak ve din bireylerarası ilişkileri düzenleyen üç
temel davranış kuralıdır. Bu kurallar birbirinden bağımsız olarak düşünüle‐
mez ( Kaplan, 2005:382–383).
Toplumsal kurallar yaptırımlarla desteklenmektedir. Yaptırım bir kuralın
ihlalinin engellenmesi veya ihlalin ortadan kaldırılmasını amaçlamaktadır
(Özcan, 2001: 70). Toplumsal uyumu sağlamak için kullanılan araçlar olan
yaptırımlar hukuk kuralları, din kuralları ve ahlak kurallarında farklı biçim‐
lerde görülmektedir. Pozitif Hukuk kurallarının türü maddidir. Hukuk kural‐
larını çiğneyen bir birey, yetkili devlet organınca bir şey vermeye, yapmaya
veya tazminat ödemeye zorunludur. Hukuk kurallarının yaptırımları önce‐
den belirlenmiştir. Ahlak kurallarında ise yaptırım önce kişinin vicdanında‐
dır. Bu anlamda da ahlak kurallarının yaptırımı maddi değil tinseldir. Din
kurallarının da tıpkı diğer toplumsal düzen kuralları gibi yaptırımları vardır.
Dinsel yaptırımların ne olduğu din kitaplarında yazılıdır (Akı, 2001: 19–20).
Bireylerin toplumda nasıl davranacaklarını bilmeleri ve diğer bireylerin
nasıl davranacaklarını öngörebilmeleri, böylece düzenli bir biçimde birlikte
288
yaşayabilmeleri için toplumda ortak değerler ve normlar bulunmaktadır.
Temel toplumsal kurallar üzerinde anlaşma sağlanamadığı takdirde sosyal
hayatta düzensizlik ve bozukluk görülecektir. Normlar ve değerler tıpkı top‐
lumsal kurallar gibi sosyalizasyon sürecinde öğrenilir (Browne, 2005: 192).
Normlar; bir toplumun veya bir sosyal grubun üyelerinin ideal davranış ka‐
lıplarıdır. Bir toplumda farklı gruplar farklı normlara sahip olabilirler (Marsh,
1999: 657).
Toplumsal kurallara uymama durumunda sapma ortaya çıkmaktadır.
Herhangi bir sosyal davranışın toplumun geleneklerinden, normlarından ve
standartlarından uzaklaşması sapan davranış, herhangi bir sosyal özelliğin
uzaklaşması ise sapan sosyal özellik olarak tanımlanmaktadır. Örneğin; ban‐
ka soymak, yalan söylemek, zihinsel hastalıklar sapan davranış arasında yer
alırken aşırı kilo veya aşırı zayıf olma, güzel olma, tembel olma da sapan sos‐
yal özellikler arasında yer almaktadır (Beirne ve Messersschmidt, 2006: 21).
Toplumda bireyler öznel düzeyde bir dizi davranış normu sergilemektedir.
Eğer sergilenen öznel normlar toplum kültüründe ortaklaşa kabul edilen
normlardan farklı ise bu kişi bir sapkın olarak nitelendirilmektedir (Fichter,
1990: 173).
Sapma davranışı dinamik bir olgudur. Farklı toplumlarda veya toplum‐
sal gruplarda ve farklı zamanlarda farklı biçimlerde algılanmaları söz konusu
olabilir. Örneğin bazı ülkelerde eşcinsellik sapan bir davranış biçimi olarak
görülmezken bazı ülkelerde normların ve toplumsal değerlerin dışında algı‐
lanan bir sapmadır hatta İran’da ölüm ile cezalandırılmaktadır. Ayrıca Türki‐
ye’de sigara kullanımı ortak yaşam alanlarında kabul edilebilir bir davranış‐
ken son yıllarda getirilen düzenlemelerle bazı kapalı mekânlarda kullanılması
sapan bir davranış olarak görülmesine neden olmuştur.
Sapma davranışı; doğru olarak görülebileceği gibi doğru olarak da gö‐
rülmeyebilir, ayrıca cezalandırılabileceği gibi cezalandırılmayabilir (Yücel,
2004: 20). Kurallara uyulmadığı veya normların dikkate alınmadığı davranış
biçimi olan sapma olumlu ve olumsuz olmak üzere iki şekilde ele alınmakta‐
dır. Olumlu sapma; ideal olarak kabul edilen davranış kalıpları yönünde geli‐
şen bir sapma biçimidir. Toplumun yücelttiği ideal olan normlara ve bireyle‐
rin daha erdemli olarak adlandırıldığı davranış şekillerine doğru bir uyum
olarak görülmektedir. Zenginler, örnek vatandaşlar, sanatçılar, okumuşlar ve
erdemli kişiler olumlu sapma davranışı içinde olanlar olarak gösterilebilir.
Ayrıca tarihte pek çok insan olumlu sapma davranışını sergilemiştir. Örneğin;
Martin Luther King, Mahatma Gandi yaşadıkları toplumları olumlu yönde
değişime katkı sağladıkları halde sapkın olarak görülmüşlerdir. Olumsuz sap‐
ma ise; toplum tarafından onaylanmayan aşağı ve yetersiz davranış biçimleri
olarak görülmektedir. (Kızılçelik ve Erjem, 1996: 405).
289
Sapma davranışı hemen hemen herkesin günlük hayatında isteyerek ve‐
ya bilinçsiz bir şekilde gerçekleştirebileceği davranış biçimidir. Çeşitli yaptı‐
rımları söz konusu olabilir. Ancak sapma davranışı toplumda var olan hukuk
kurallarını ihlal eden bir davranış biçimi olarak görüldüğünde bu sapan dav‐
ranış suç olarak nitelendirilir.
Suç davranışı genel olarak hukuk kurallarının dışında kalan davranış bi‐
çimi olarak tanımlanması bakımından sapma davranışına göre daha kolay
açıklanabilmektedir. Sapma, çok geniş bir davranış alanını kapsadığından ve
bir grubun veya bir toplumun normlarına dayanarak ele alındığından dolayı
açıklanması daha güç bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu normlar
farklı toplumlarda veya aynı toplumda bulunan farklı sosyal gruplar arasında
zaman içerisinde değişebilmektedir. Böylece bir sapma davranışını ele alırken
zamana, yerleşime, topluma ve sapan bireylerin davranışlarına dayanarak
açıklama yapılması gerekmektedir (Browne, 2005: 192).
SUÇ NEDİR?
Suç, ceza yasalarında yazılı olan tarif edilen ve bu tarife uygun bir biçimde
işlenmiş toplum düzenini bozucu hukuka aykırı eylem olarak tanımlanabilir.
Her hukuka aykırılık suç olarak ele alınamaz. Yasaların suç olarak saydığı,
cezai yaptırımlara bağladığı hukuka aykırı davranışlar suç olarak tanımlan‐
maktadır. Suç ve cezalar yasalar tarafından konulur ve kaldırılır. Bu yüzden
bir eylem yasalar tarafından suç olarak tanımlanmamışsa hukuka aykırı bir
hareket olsa dahi suç olarak kabul edilemez (Anayurt, 2001: 133–134).
Dönmezer; suçun belirli koşullar içerisinde suçlu bireyin sübjektif ve ko‐
lektif kişiliğini yansıttığını belirtmektedir. Suç aynı zamanda irade, duygu ve
ihtiras eğilimlerinin bir görünümüdür. Dönmezer; suçu topluma zarar verdiği
ya da tehlikeli olduğu kanun koyucu tarafından kabul edilen ve belirtilen
eylemler olarak açıklar. Sosyologlar genel anlamda suçu toplumsal nedenlere
bağlı olarak yerleşik normlardan sapma olarak ele alır (Bal, 2003: 180).
Sapma davranışı çoğunluğun onayladığının dışında kalan ayıplanan ya
da cezalandırılan bir çeşit davranıştır. Sapma davranışı kültürün içeriği olan
örf, adet, gelenek ve göreneklere aykırı bir davranış olabileceği gibi hukuksal
normlara da aykırı bir konumda olabilir. Örneğin ayıplama, kınama, sosyal
ilişkileri azaltma gibi yaptırımları söz konusuyken suç davranışının sonucun‐
da ise özgürlüğünden mahrum olma, tazminat ödeme gibi hukuksal yaptı‐
rımları söz konusu olabilir (Bal, 2003: 179 ).
Suç genel anlamda sapan bir davranış biçimidir. Bu durumda her suç bir
sapma olarak görülmektedir. Ancak her sapma bir suç olarak nitelendirilemez
çünkü suç davranışı hukuk kuralları tarafından tanımlanmış olma ve maddi
bir yaptırıma sahip olma özelliği taşımaktadır. Her sapan davranışın hukuka
290
aykırılığı ve hukuki anlamda bir yaptırıma sahip olması söz konusu değildir.
Suç bu çerçevede sapma davranışından ayrılmaktadır.
Bir davranışın suç olarak tanımlanabilmesi için üç önemli koşulun var
olması gerekmektedir. İlki; resmi olarak tanımlanması, ikinci olarak, kanun
koyucular ve devlet tarafından düzenlenmesi, üçüncü olarak ise resmi olarak
organize olmuş bir toplumun var olması gerekmektedir. Bir davranışın suç
olup olmayacağı bir grup insan tarafından belirlenemez. Davranışın, suç olup
olmayacağı ve yaptırımları belirlenebilmesi için yukarıda sayılan resmi, otori‐
te ve politik örgütün toplumda var olması gerekmektedir. ( Parillo V.,
Stimson J. ve Stimson A., 1995: 108).
Suç sosyal bir olgudur. Nerede en az iki insan varsa orada birine göre
normal diğerine göre suç olan bir davranış ortaya çıkar, bu normaldir. Bunun
yanında suç durağan bir olgu değildir. Bugün için suç olarak görülen bazı
davranışlar –yeni fikirler, inançlar ya da anlayışlar‐ gelecekte doğal ve gerekli
olarak algılanabilir. Toplumsal ilerlemeyi sağlayacak radikal değişimler, za‐
man içerisinde geçerlilik kazanabilir (Bal, 2003: 180 ).
Suç dinamik bir olgudur. Toplumsal değişimler içerisinde değişim gös‐
termektedir. Örneğin bilgisayar sisteminin yaygınlaşması ile birlikte bilgisa‐
yar ile birlikte suç işlemeyi gündeme getirmiştir ve böylece bilgisayar suçları
adı altında yeni bir suç türü ile karşılaşılmıştır. İlk önce ABD’de görülen bu
suç türü 1970’lerden itibaren tüm dünyada yaygınlaşmıştır (Bal, 2003: 215).
Birçok düşünüre göre toplumsal düzeni bozduğu için suç toplum için za‐
rarlıdır. Bazı düşünürler suçun toplum için yararlı bir olgu olduğunu ortaya
koymaktadır. Bu düşünürlerden biri Durkheim’dır. Durkheim’a göre suç
normaldir çünkü suçtan arınmış bir toplum düşünülemez. Suç yararlıdır çün‐
kü suç toplumsal evrim için önemli bir rol oynar. Suç zorunlu değişikliklere
yol vermekle kalmayıp bazı durumlarda bu değişiklikleri doğrudan doğruya
hazırlar örneğin Socrates Atina hukukuna göre bir suçlu ve mahkûm edilmesi
adaletsiz bir durumu temsil etmiyordu. Bu duruma rağmen onun suçu yani
düşüncesinin bağımsızlığı insanlığına ve yurduna yararlıydı. Durkheim’ a
göre suç zorunludur ( Durkheim, 1994: 112–119).
Suç olumlu ve olumsuz yönleriyle her toplumda bulunan ve gelecekte de
bulunacak olan önemli bir sosyal olgudur.
SUÇ DAVRANIŞINI AÇIKLAMAYA

YÖNELİK GELİŞTİRİLEN SOSYOLOJİK TEORİLER
Bireylerin neden suç davranışını işledikleri tarihten günümüze kadar ilgi

çeken bir konu olması nedeniyle suç davranışını açıklamaya yönelik birçok
teori ortaya konmuştur. Kriminoloji literatüründe bu yaklaşımların bireysel,
psikolojik, biyolojik ve sosyolojik olmak üzere dört ana başlık altında toplan‐
291
dığını görmekteyiz. Bireysel teoriler; suç davranışını bireysel faktörlere da‐
yandırarak açıklamaktadır. Psikolojik teoriler; bireyin içinde bulunduğu psi‐
kolojik durumun suç davranışını gerçekleştirmesinde önemli bir rol oynadı‐
ğını ileri sürmektedir. Biyolojik teoriler ise bireylerin sahip oldukları biyolojik
farklılıkların suç davranışına olan eğilimlerini belirlediğini vurgulayan yakla‐
şımlardır. Lombroso bu bakış açısının önde gelen temsilcilerindendir.
Lombroso’ya göre bazı insanlar suçlu olarak doğarlar, suç organizmanın
bir ürünüdür. Tıpkı bazı hayvanların vahşi, yırtıcı, bazı bitkilerin de parazit
olarak doğdukları gibi insanlar için de aynı şey geçerlidir. Lombroso’nun
“doğuştan suçlular” olarak tanımladığı suçlu bireyler, bedenlerinde bulunan
bazı farklılıktan, etiketten veya anormalliklerden dolayı diğer bireylerden
ayrıldıkları görülmektedir. Lombroso bu bireylerin, bedenlerinde ki farklılık‐
ların onları iradeleri dışında suç işlemeye yönlendirdiğini ileri sürmüştür
(Dönmezer,1994: 85). Sosyolojik teoriler ise suç davranışına toplum merkezli
açıklamalar getirmektedir. Suç, suçun nedenleri, suçu önlemeyi sağlayacak
politikalar konusunda teoriler ortaya konulmuş, araştırılmış ve tartışılmıştır.
Ortaya konan teoriler arasında sosyolojinin temel varsayımlarından hareket
edenler ise suçun sosyolojik yaklaşımları olarak sınıflandırılmaktadır.
Sosyolojik suç teorileri sosyal yapı, sosyal yapının değerleri, normları ve
sosyal yapının kurumlarını suç nedenleri açısından odak olarak görmüştür.
Genel anlamda suç, sosyolojik bakış açısına göre sosyal ortamın bir ürünüdür.
Suçlu olmayan uyum biçimlerinden sadece özde ayrılmaktadır. Kısaca sosyo‐
lojik bakış açısında hasta olan toplumdur (İçli, 2004: 77). Bu başlık altında
sosyal bir problem olarak suç davranışını açıklamaya yönelik geliştirilen bazı
sosyolojik yaklaşımlara yer verilecektir.
Sosyal Yapı Teorileri

Sosyal yapı teorileri; sosyal yapı ve toplum düzeni ile suç olgusu arasın‐
daki ilişki üzerine odaklanmaktadır. Bu teoriler toplumsal yapının bir sonucu
olarak suç olgusunu değerlendirmektedir. Ayrıca toplumsal yapının değiş‐
mesiyle suçun değişebileceğini vurgulayarak suç olgusunun toplumsal siste‐
me nasıl bağlı olduğunu ve bu toplumsal sistemin özelliklerini ortaya koyan
teorilerdir. Sosyal yapı teorileri çerçevesinde işlevselcilik, gerilim, alt kültür
ve sosyal ekoloji teorileri yer almaktadır.
Durkheim bilinen işlevselci teorisyenlerinin başında gelmektedir.
Durkheim’ın suçun normal ve fonksiyonel olduğunu ortaya koyması ve bi‐
reylerin farklı bilinçte olduklarını belirtmesi sonucunda büyük katkıları ol‐
muştur. Durkheim’a göre suç normaldir, fonksiyoneldir, suçun olmadığı bir
toplum düşünülemez (İçli, 1993: 16).
292
Suçun toplumda olumlu ve olumsuz olmak üzere bir takım fonksiyonları
vardır. Bunlar şu şekilde sıralanmaktadır (Bal, 2003: 181).
Suçun olumlu fonksiyonları
1. Normların belirginleşmesi: Suç bir toplumda istenen davranışların sı‐
nırlarının belirlenmesine yardımcı olur. Bireylere, kuralların ihlal edilmesi
kuralların gerekliliğini hatırlatır.
2. Dayanışmanın artması: Normları korumak için insanlar ve sosyal
gruplar arasında dayanışma gerekli hale gelir.
3. Hoşnutsuzlukların başka alanlara aktarılması ya da tepkilerin hafifle‐
tilmesi: Suç gelişecek daha büyük suçların habercisidir. Aynı zamanda küçük
ölçüde işlenen suçlar büyük suçların işlenmesini de engeller.
4. Toplumsal sorunların açığa çıkması: Suçlar toplumda yapısal sorunları
ortaya çıkartır. Önlemlerin alınmasını gündeme getirir. Bazı suç türleri top‐
lumsal değişim için gerekli hale gelebilir. Belli bir dönemde siyasal açıdan suç
olarak kabul edilen bir davranış sonraki dönemlerde suç olmaktan çıkabilir.
Suçun olumsuz fonksiyonları
1. Norm ve değerlerin yıpranması: Suçluluğun toplumda yaygın olarak
görülmesi var olan normların yıpranmasına yol açar. Bu durum ise berabe‐
rinde sosyal çözülmeyi getirebilir.
2. Kaynakların suç önlemeye ayrılması: Ekonomik ve sosyal kalkınma
için gerekli olan kaynakların suçların önüne geçilmesi için kullanılması ge‐
lişmeyi yavaşlatır.
3. Güven ortamının azalması: Suçların artması bireyler arasında güven‐
sizliğe sebep olmaktadır. Bu durum günlük hayatı olumsuz yönde etkiler.
Durkheim’a göre suç evrensel bir olgudur ve toplum kültürünün bir par‐
çasıdır. Suç, toplumların değişmesinde etkili olmaktadır. Bir toplumdaki suç
oranlarının yükselmesi sosyal değişme ihtiyacının bir göstergesidir. Suçun
fonksiyonelliği yanında, disfonksiyonel olma özelliği de vardır, sosyal kop‐
malar, maddi zararlar mala karşı verilen zararlar suçun disfonksiyonel oldu‐
ğu durumlardır (Vito R., R. Holmes, 1994: 161).
Robert Merton gerilim kuramını geliştirirken kurum ve sosyal yapının
bireyin davranışları üzerinde olan etkilerini çalışmalarında temel almıştır.
“Toplumsal Yapı ve Anomi” (Social Structure and Anomie) (1938) adlı maka‐
lesinde “bazı toplumsal yapıların toplumda belirli kişilere kesin etkisi, onların
uyumcu davranıştan çok uyumcu olmayan bir şekilde davranmalarına yol
açtığı” nı göstermiştir (Poloma, 1993: 38). Durkheim’ın normsuzluk, kuralsız‐
lık olarak tanımladığı anomi kavramını geliştirerek bu kavramı Merton, kül‐
türel amaçlar ile bunlara varmanın meşru yolları arasında var olan bir kopuk‐
luk olarak tanımlamıştır (Wallace ve Wolf, 2004: 66).
293
Merton, toplumun sahip olduğu kültürel hedeflerin kazanılması için ku‐
rumlaşmış araçları sağladığında anomiden söz edilemeyeceğini ileri sürerek.
İstenilen amaçları sağlamak için sahip olduğumuz yasal araçların kullanıldığı
durumda uyumluluğun söz konusu olduğunu ancak kültürel hedefler ve
kurumlaşmış araçlar çakıştığı zaman anomi ya da uyumsuzluk ortaya çıkabi‐
leceğini açıklamaktadır. Merton’a göre suç diye adlandırılan birçok şey anomi
örneğidir (Poloma, 1993: 38).
Merton’un bakış açısı bireyin hangi nedenden dolayı sapmış olduğu ile
ilgili olarak doğrudan ilgili değildir. Bunu açıklamak yerine toplumda var
olan suç oranlarını açıklamaya yönelmiştir, bunu ise meşru amaçlara ulaşma‐
da kullanılacak yolların eşit dağıtılmadığı düşüncesinden hareket ederek
açıklamaktadır. Suçu bireylerin değil, içinde bulunulan sosyal koşulların ya‐
rattığını ileri sürmektedir (İçli, 2004: 84).
Alt kültür teorileri konusunda Albert Cohen’in, Richard Cloward ve
Lloyd Ohlin’in çalışmaları dikkat çekmektedir. Bu teoriler toplumda belli
grupların veya alt kültürlerin suç davranışını onayladığını veya suça neden
olan değerleri taşıdıklarını vurgulamaktadırlar (İçli, 2004: 89).
Albert Cohen; Merton gibi yapısal kaynaklarda görülen gerginliğin alt
sınıflarda suça eğilimine yol açtığını vurgulamaktadır. Ancak Cohen suçlu alt
kültürdekilerin özellikle alt sınıf ergen erkekler arasında bulunduğunu be‐
lirtmektedir. Cohen suçlu alt kültürün alt sınıflardaki erkek çocuklarını suçlu
davranışını ortaya koyan bireysel özelliklerini etkilediğini ve önemli bir rol
oynadığını vurgulamaktadır (Akers, 2000: 145).
Cloward ve Ohlin birçok alt sınıf insanının amaçlara ulaşmada alternatif
yollar bulmakta zorlanabildiklerini, suçlu alt kültürlerin bu probleme kendi‐
lerini alıştırmak için çeşitli uyarlamalar ortaya koyduklarını belirtmektedir.
İlk olarak, kanuna aykırılık sonra da, şiddet kullandıklarını ileri sürmektedir‐
ler. Cloward ve Ohlin suçun bireysel bir çaba olmadığını, fakat kolektif uyu‐
mun bir parçası olduğunu belirtmektedirler (Wınfree ve Abadınsky, 2003:
167).
Sosyal ekoloji teorisinde çalışmalarıyla ön plana çıkan Chicago Okulu te‐
orisyenlerinden Clifford Shaw ve Henry McKay; insan doğasında suç ve suç‐
luluğun varlığını reddederek problemin coğrafi alanda yer aldığını vurgula‐
maktadırlar. Öncelikle, yüksek suç oranının var olmasının coğrafi bölgede
yaşayanlarla ilgisinin olmadığını, suç oranının bölgelerde var olan kalıntılar
olduğunu ileri sürmektedirler. Bu durumu Shaw ve McKay yerleşimlerin ard
arda yaşamış olan nesillerin sapma geçmişleri olarak görmektedirler. Shaw ve
McKay araştırmalarında yüksek oranda suç işleyen grupları değil, bunun
yerine yüksek oranda suç olan coğrafi bölgeleri ele almışlardır (Wınfree ve
Abadınsky, 2003: 156).
294
Çatışmacı teorisyenler aynı zamanda Marxist düşünceyi ve kapitalizmin
suça neden olduğu düşüncesini paylaşmaktadırlar. Çatışmacılara göre, top‐
lumların ekonomik sisteminin kapitalizm olduğu sürece suç bir problem ola‐
rak varlığını sürdürecektir. Bu durumda kriminologlar suçlulardan çok top‐
lumda meydana gelen değişimlere dikkat etmeleri gerekmektedir (Parrıllo,
vd., 1995: 132).
Karl Marx; çatışmayı her kapitalist toplumda ortaya çıkan iki ayrı sosyal
sınıf olan burjuva ile proletarya sınıfı kapsamında açıklamaktadır. Marx suç
ve suçlular hakkında çok fazla açıklama getirmediği halde birçok kriminolog
onun ortaya koyduğu genel toplum modelini suç açıklamalarında kullanmış‐
tır. Marx çatışmayı toplumda kaynakların azlığından ve bu kaynakların özel‐
likle gücün dağılımdaki tarihsel eşitsizliklerden dolayı meydana geldiğini
ileri sürmektedir. Bu eşitsizlikler güçlü olanla (burjuva sınıfı) ve güçlü olma‐
yan (işçi, proletarya sınıfı) arasında çatışma yaratacağına belirtmiştir
(Williams ve McShane, 2003: 173).
Marxist kriminolog olan Bonger 1916 yılında yayınladığı Suçluluk ve Eko‐
nomik Şartlar (Criminalitiy and Economic Conditions) adlı eserinde kapsamlı
bir suç teorisini oluşturmuştur. Bonger’e göre kapitalist ekonomik sistem
bireyleri açgözlü ve bencil olmaya itmektedir. Suç alt sınıflarda yoğunlaşmak‐
tadır çünkü adalet sistemi fakir olan bireyleri suçlu hale getirirken zengin
olan bireylerin kendi bencil isteklerine ulaşabilmeleri için yasal olanakları
onlara sunmaktadır. Bonger, sosyalist toplumların suçu toplumun bütününe
yaydığı zenginlikle ortadan kaldırabileceğini ileri sürmektedir (Vold vd.,
2001: 253).
Thorsten Sellin Kültür Çatışması ve Suç (1938) adlı eserinde, çatışma kav‐
ramını suçu anlamada kullanmaktadır. Sellin; kentleşme, sanayileşme gibi
medeniyetin gelişiminde sosyal ve kültürel çatışmaların geniş bir biçimde
potansiyellerinin artacağını belirtmektedir. Sellin’e göre suç, modern toplum‐
da çatışma tarafından ortaya çıkarılan normların ve sosyal organizasyonsuz‐
lukların sonuçlarından biridir. Sellin kültür çatışmasının bir bireyin kültürel
rolleri arasında çelişkide kaldığı zaman ortaya çıkacağını belirtmektedir
(Beirne ve Messerschmidt, 2006: 388).
Çatışmacı bakış açısında suç olgusunun ekonomik yapı çerçevesinde
açıklamalar getirildiği görülmektedir. Özellikle sanayileşme sonrası toplum‐
da meydana gelen sınıflar ve bu sınıflar arasındaki ekonomik farklılıkların
doğurduğu sonuçlar suç olgusunu açıklamada kullanılmaktadır. Çatışmacı
teorisyenler arasında; toplumda rekabet eden sınıfların bulunduğu bu sınıfla‐
rın toplumda meydana gelen eşitsizlikler nedeniyle çatışma ortamı yarattıkla‐
295
rı suçun da bu çatışma ortamında doğduğu düşüncesi genel olarak paylaşıl‐
maktadır.
Bu yaklaşımların odak noktası, bazı davranışlar üzerinde toplumun tep‐
kisidir. Toplum bazı insanları suçlu veya sapmış olarak etiketlemektedir. Bu
etiketleme bazılarının davranışlarından kaynaklanarak ortaya çıkmaktadır.
Örneğin eğer genç bir birey bir mağazadan defalardır hırsızlık yapıyorsa ve
hiç kimsenin bu durumdan haberi yoksa ve cezalandırılmıyorsa bu genç birey
“suçlu” olarak etiketlenmeyecektir. Ayrıca, bu genç birey hırsızlığa devam
edecek veya etmeyecek ve bu hırsızlık bu genç bireyin yaşamında etkili ola‐
cak veya olmayacaktır (Parrıllo, vd., 1995: 133). Etkileşimci yaklaşımlardan
biri olan etiketleme teorisi genel olarak; suç davranışını bireyin sosyal etkile‐
şimi sonucunda ortaya koyduğunu ileri sürmektedir. Bireylerin sosyal etkile‐
şiminde “suçlu” olarak adlandırılmaları sonucunda “suçlu” olduklarını ileri
süren bu yaklaşım suç işleyen bireyler yerine bireyi “suçlu” yapan kural ko‐
yuculara dikkat çekmektedir.
Bu yaklaşımın öncülerinden Edwin M Lemert etiketleme işleminde iki
ayrı süreçten bahsetmektedir. Bunlar birincil sapma ve ikincil sapma olarak
açıklanmaktadır. Birincil sapma; norm ihlali veya bir suçun başlangıcında
yapılan davranışlardır. Birey üzerinde çok az etki yapmaktadır ve akılda
kalmamaktadır. İkincil sapma ise bireyin gösterdiği sapma davranışı sonu‐
cunda kişiliğini yeniden organize ettiği durumda ortaya çıkmaktadır. Örne‐
ğin; uyuşturucu madde deneyen bireyin bağımlı hale gelmesi gibi (İçli, 2004:
127).
İkincil sapma kavramı etiketleme teorisi açısından önem taşımaktadır. Bu
görüşe göre; toplumun birey üzerindeki etkisi sonucu birey toplum tarafın‐
dan etiketlenebilmektedir. Lemert’e göre bireylerin diğerlerinin eleştirisine
açık ve duyarlı olma durumları farklılık göstermektedir. Lemert bireyin kendi
imajı (self image) yeteri kadar kuvvetli olmadığı durumda etiketlenmiş bire‐
yin diğerleri tarafından verilen imajı daha kolay kabul etmenin ve kendi ima‐
jını kolaylıkla değiştirebilmenin söz konusu olduğunu belirtir. İkincil sapma‐
da ise etiketlenen bireyler bu etiketi gerçek kimlikleri olarak kabul ettiklerini
vurgular (Williams ve McShane, 2003: 147).
Howard Becker etiketleme kuramında önemli diğer bir isimdir. Becker;
sapkın davranışları yaratanların, sapkın davranış ile ilgili kuralları ortaya
koyan sosyal grupların kendisi olduğunu belirtmektedir. Sosyal grupların
belirli bir kısmı birtakım kuralları ortaya koyarak belirli kişilere bu kuralları
uygulayarak onları grubun toplumun dışına damgalayarak itmektedirler. Bu
durumda Becker’e göre, sapma davranışı; bireyin sergilediği bir davranışın
296
özelliği olmamakla birlikte bu diğer bireyler tarafından sapma davranışını
yapan bireye uygulanan kuralların ve yaptırımların sonucudur. Sonuç olarak
suçlu birey diğer bireyler tarafından etiketlenen, sapkın davranış ise bireyle‐
rin etiketledikleri davranışlardır (Dönmezer, 1994: 353). Etiketleme yaklaşımı
sapkınlık ve suç olgularından daha çok etiketleyiciler üzerinde durmaktadır.
Etkileşimciler birbiri ardına gelen ve sapmaya neden olan davranışlara
dikkat çekmektedir. Örneğin, bir çocuk “kötü” olarak etiketlenirse ve ailesi,
öğretmeni tarafından bu şekilde davranılırsa, muhtemelen “iyi” olarak etiket‐
lenen diğer çocuklar tarafından reddedilerek, tek başına bırakılacaktır. Bu
durumda bu çocuk sapkın olma sosyal rolünü benimsemesi ve bu role benzer
diğer davranışları kazanması daha kolay olacaktır (Parrıllo, vd., 1995: 133).
SOSYAL BİR PROBLEM OLARAK SUÇ
Sosyal problemler genel anlamda toplumun geneli tarafından yadırganan,

sürekliliğine tepki duyulan toplumsal içerikli sorunlardır. Sapma kavramı da
toplumun geneli tarafından onaylanmayan davranış kalıplarıdır. Her sapma
davranışının bir sosyal problem olduğunu söyleyemeyiz. Ancak sosyal prob‐
lemlerin birçoğunun kapsamında sapan davranışın olduğu söylenebilir. Sap‐
ma toplumun normlarından ve değerlerinden ayrılan bir davranış biçimi
olduğu gibi aynı zamanda bazı sosyal problemlere kaynak teşkil edebilmek‐
tedir.
Her toplumda birçok insan suçun doğrudan doğruya etkisinde kalmış
olabilir, birçoğu da dolaylı olarak suç mağdurudur. Ayrıca birçoğumuz suç
konusunda oldukça geniş bilgiye sahiptir. Örneğin; kentlerin bazı bölgeleri‐
nin güvenli olmadığı, geceleri o bölgelerde yürümenin sakıncalı olacağı ve
günlük hayatta suç oluşumuna karşın alınabilecek önlemler konusu ile ilgi‐
lenmişizdir. Birçok defa suç konusundaki bilgilerimize başvurmuşuzdur
(Beirne ve Messersschmidt, 2006: 4). Hemen hemen her insanın dolaylı veya
doğrudan karşılaştığı suç olgusunun toplumda olumsuz etkilerinin yayılması
sonucunda ortak bir sorun haline geldiği kabul edilmektedir.
Her toplumda görülen suç olgusunun sosyal bir problem haline dönmesi
ise birçok toplumda suç oranlarının artma eğilimi göstermesi, suçun ilerleyen
zaman içerisinde farklı türlerinin ortaya çıkması ve hem toplumsal hem de
bireysel anlamda sorun haline gelmesi olarak açıklanabilir.
Suçluluğun toplumda var olmasını normal sayan Durkheim kendine öz‐
gü bir enerji ve netlik taşıyan kolektif bazı duyguları zedeleyen bir fiilden
ibaret olan suçun aşırı bir oranda görüldüğü durumlarda ise anormal bir hal
alabildiğini vurgulamaktadır (Durkheim, 1994: 112–119).
297
Suçun Maliyeti
Suçun topluma ekonomik ve sosyal olmak üzere iki farklı şekilde maliye‐
ti söz konusudur. Suç bu maliyetleri sonucunda toplumun geneli tarafından
paylaşılmak durumunda olan sosyal bir problemdir.
Suçun ekonomik maliyeti bireylere, yaşam alanlarına karşı gelişen finan‐
sal etkisi olarak ele alınırken, suçun sosyal anlamda yarattığı travma, psikolo‐
jik rahatsızlık gibi tamamen finansal sonuçlarını yansıtmayan maliyeti vardır.
Ekonomik maliyet; çalınan mallar, cezaevlerinin giderleri gibi parasal anlam‐
da ifade edilirken, suçun sosyal maliyeti ise toplum üzerinde parasal anlamda
kolaylıkla ifade edilemeyen etkileri olarak görülmektedir (Brand ve Price,
2000: 17).
Suçun Ekonomik Maliyeti

Günümüzde suçun topluma ve bireye olan yüksek maliyeti nedeniyle
toplumda önde gelen sosyal bir problem olarak dikkate alınmaktadır. Her‐
hangi bir konu toplumsal yapıya zarar vermedikçe sosyal problem olarak ele
alınamaz. Bir şey toplum tarafından fark edildiği takdirde sosyal problem
halini alabilir böylece neyin sosyal bir problem olarak görüleceği zaman içeri‐
sinde değişebilir. Örneğin çocuk istismarı 1960’lı yıllara kadar tamamen orta‐
ya çıkmış sosyal bir problem olarak görülmemekteydi (Beirne ve
Messersschmidt, 2006: 4–5).
Sosyal bir problem olarak suçun bireye ve topluma olan maliyeti oldukça
fazladır. Suç oluşumunu önlemek, suçluların yakalanmasını ve ceza almasını
sağlamak için geliştirilen güvenlik güçleri, cezaevleri, ıslahevleri, adliyeler
gibi suç ve suçlu ile ilgili olmak üzere toplumda ekonomik anlamda oldukça
yüksek maliyeti söz konusudur. Toplumda ekonomik kaynakların, suç dav‐
ranışını önlemede ve suç sonrasında doğan giderleri karşılamak için aktarıl‐
ması toplumun genel olarak paylaştığı suç maliyeti olarak görülebilir. Birey‐
lerin suça karşı aldığı önlemler, alarm ve güvenlik sistemleri gibi bunun ya‐
nında suç sonrası oluşan maliyetler çalınan malların değeri, tedavi masrafları
gibi bireysel maliyeti de oldukça yüksektir.
Adalet Bakanlığı 2006 verilerine göre; bir hükümlünün devlete olan bir
yıllık maliyeti 14.124,00 YTL, aylık maliyeti 1.177,00 YTL, günlük maliyeti ise
39,00 YTL’dir. 2006 yılında cezaevlerine toplam 77 884 kişi girmiştir
(http://www.hinis.adalet.gov.tr/denetimlinedir.htm, 10.06.08). Bu verilerde
görüldüğü gibi cezaevinde bulunan hükümlülerin maliyeti oldukça yüksektir
hükümlü sayısı arttıkça doğal olarak maliyette yükselecek ekonomik kaynak‐
ların önemli bir bölümünün cezaevlerine aktarılması gerekecektir.
298
Suçun Sosyal Maliyeti: Suç Korkusu
Suçun topluma ve bireylere sadece maddi anlamda bir maliyeti söz ko‐
nusu değildir. Aynı zamanda suçun toplumda meydana getirdiği güvensizlik
ortamı bireyler arası ilişkileri etkilemekte, yaşam kalitesini düşürerek bireyle‐
ri huzursuz edebilmektedir. Suçun bireyler üzerinde bıraktığı suç korkusu
bireylerin günlük yaşantılarını etkileyebilmekte ve psikolojik rahatsızlıkları
beraberinde getirebilmektedir.
Suçun toplumda yarattığı güvensizlik duygusu “suç korkusu” olarak ta‐
nımlanmaktadır. Sosyal ilişkilerin bozulmasına, azalmasına ve yaşam zevkine
zarar veren suç korkusu kitle iletişim araçlarının suça olan yaklaşımı sonucu
şiddetini daha da arttırarak toplumda bireyler üzerinde olumsuz etkiler ya‐
ratmaktadır (Dönmezer, 1994: 25).
Suçun ve suça karşı oluşan tepkinin toplumda bireyler arasındaki ilişki‐
leri kuvvetlendirerek sosyal dayanışmayı ve birliği sağladığını öne süren
Durkheim gibi fonksiyonalist teorisyenlerin aksine son yıllarda suç korkusu
üzerinde geliştirilen teori ve araştırmalar suçun ve yarattığı toplumsal tepki‐
nin bireyleri bir araya getirmediği bunun yerine sosyal etkileşimi kısıtladığı
böylece sosyal bütünleşmenin ve dayanışmanın gerçekleşmediği konusunda
görüşler ortaya koymuştur ( Liska ve Warner, 1991: 1441).
Günümüzde suç korkusu yaygın bir sorun haline gelmiştir.(Schmalleger,
1997; Walklate 1998). Birçok insan, günümüz toplumlarında suç korkusunun
birey üzerinde yarattığı endişeyi ve mağdur olma korkusunu taşımaktadır.
Suç korkusunun bireysel, toplumsal ve ekonomik olmak üzere olumsuz
sonuçları vardır. Kişisel sonuçlarından biri bireylerin toplumdan uzaklaşarak
içine kapanmasıdır. ABD’de yapılan bir araştırmaya göre Amerika halkının
%64’ü suç mağduru olmamak için geceleri sokağa çıkmaktan kaçındığı tespit
edilmiştir. Suç korkusunun bireysel sonuçlarından olan yabancılardan kork‐
ma, içe kapanma sonucunda toplumsal birliğe olumsuz etkileri ortaya çıkar.
Suç korkusunun toplumsal kontrol mekanizmasını zayıflatması sonucu top‐
lumsal dayanışma çöker ve suçluluk daha da fazlalaşır. Suç korkusunun eko‐
nomik olarak olumsuz sonucu ise bireylerin suç korkusundan kaynaklanan
nedenlerle harcamalar yapması olarak sayılmaktadır ( alarm sistemleri, gü‐
venlik hizmetleri gibi ) (Sokullu A., 1999: 59‐60).
Suç korkusu dar ve geniş anlamda olmak üzere iki farklı şekilde kulla‐
nılmaktadır. Dar anlamda suçluluğa duyulan tepki olarak ortaya çıkmaktadır.
Karanlıkta yalnızken bireyin duyduğu korku, endişe veya tehlike duygusu
dar anlamda kullanılan suç korkusuna örnektir. Geniş anlamda ise; kişisel ve
sosyal suç düşüncelerinden oluşmaktadır. Kişisel suç düşünceleri, kişisel sa‐
kınma davranışı olarak tanımlanırken, sosyal suç düşünceleri, sosyal problem
299
olarak suçluluk, yaptırım ve suç politikası düşünceleri olarak ele alınmaktadır
(Frevel vd., 1999: 60) (Aktaran: Demirbaş, 2005: 38).
Bireylerde güvensizlik duygusu sonucunda ortaya çıkan suç korkusu
özellikle kentsel alanlarda sıkça görülen bir problemdir. Suç korkusu bireyle‐
rin suçtan daha fazla etkilenmelerine neden olmaktadır. Geceleri dışarı çık‐
mama, güvenli yerleri tercih etme, suç alanlarından uzaklaşma gibi toplumsal
iletişimi, denetimi ve komşu etkileşimini azaltıcı etkilerde bulunabilmektedir
(Apak, vd., 2003: 66).
2004 yılında İstanbul’da 734 kişi ile yüz yüze görüşme yöntemiyle yapı‐
lan bir kamuoyu araştırmasında “Suç korkunuz varsa, günün hangi dilimle‐
rinde ve nerede daha yoğundur ?” sorusuna %65,14 oranında geceleri, %24,66
oranında gün boyu ve %10,20 oranında da evde korku olarak yanıtlanmıştır
(Demirbaş, 2005: 39–40). Yapılan bu araştırmada görüldüğü gibi bireylerin
suç korkusu geç saatlerde daha sık ortaya çıkmaktadır.
İstatistiksel olarak birçok insanın suç mağduru olma olasılığı düşük ol‐
masına rağmen suç mağduru olma korkusu ve endişesi olan bireylerin sayısı
hayli yüksektir. İngiliz Suç Araştırması (British Crime Survey) verilerine
göre; 2001 yılında İngiltere’de %4 oranında bireylerin evden hırsızlık suçun‐
dan dolayı mağdur olmasına rağmen, %51 oranında birey evinin soyulmasın‐
dan dolayı korku duymakta, %1 oranında yetişkin bireyin saldırıya uğramış
olmasının yanında, %41 oranında birey saldırıya uğramaktan korku duy‐
maktadır (http://www.renewal.net/Documents/RNET/Overview/Crime
/Fearofcrime.doc#_Toc4681754, 12.06.08). İstatistiklerden görüldüğü gibi su‐
çun birey üzerinde yarattığı korku suç mağduru olma olasılığından bir hayli
yüksektir. Bireyler üzerinde yarattığı olumsuz etkileri toplum geneline yayı‐
larak önemli sorunları beraberinde getirmesi kaçınılmaz bir hal almaktadır.
Suç korkusunun oluşumunda bireysel özellikler de etkili faktörler ara‐
sında yer almaktadır. Bireyin cinsiyeti, yaşı, suç konusundaki deneyimleri,
yaşadığı bölge, etnik karakteri ve kültürü suç korkusu konusunda etkili ol‐
maktadır.
Kadınların erkeklere oranla daha çok suç korkusu içinde bulundukları
özellikle taciz ve tecavüz gibi cinsel suç mağduru olma korkusunun sosyali‐
zasyon süreci içerisinde benimsedikleri bilinmektedir. Yaşlı bireyler fiziksel
ve sosyal bakımdan sınırları olduğunu hissetmeleri bakımından suça karşı
kendilerini koruyamayacaklarını, destek ve yardım göremeyeceklerini dü‐
şündükleri için suç korkusunu yüksek seviyelerde taşıdıkları görülmüştür.
Kentlerde yaşayan bireyler suç oranlarının kentlerde yüksek oranlarda gö‐
rülmesi sonucunda kırsal alanlarda yaşayan bireylere oranla daha çok suç
korkusu yaşamaktadırlar. Yapılan araştırmalar bireylerin etnik karakterleri‐
nin suç korkusu üzerinde etkili olduğu görülmüştür. 1994 yılında İngiliz Suç
300
Araştırması (British Crime Survey)’nın yaptığı bir araştırmada en az suç kor‐
kusunu Beyazların yaşadığı, daha sonra Siyahların geldiği ve en çok suç kor‐
kusunu taşıyanların Asyalılar olduğu tespit edilmiştir (http://www.
johnhoward.ab.ca/PUB/C49.htm#conc, 12.06.08).
SUÇ OLUŞUMUNDA ETKİLİ OLAN BAZI SOSYAL FAKTÖRLER
Suç davranışı, bireysel özellikler yanında birçok sosyal faktöre dayanan bir
olgudur. Bu başlık altında kentleşme, işsizlik, eğitim ve eşitsizlik gibi sosyal
faktörlerin suç davranışı üzerindeki etkileri incelenecektir.
Kentleşme ve Suç
Kentleşme olgusu her kentte olumlu sonuçlar göstermemektedir. Sağlık‐
sız şekillerde ortaya çıkan kentleşme; gecekondulaşma, işsizlik, yoksulluk,
devletin sunduğu hizmetlerin yetersiz ve verimsiz olması sonucu ortaya çıka‐
bilecek birçok sosyal problem ile birlikte suç oranlarında artışı da beraberinde
getirmektedir.
Durkheim’in mekanik ve organik dayanışma şeklinde sınıflandırdığı top‐
lum tiplerinde mekanik dayanışmanın görüldüğü ilkel toplum tiplerinde
bireyler sınırlı rollere ve iş bölümüne sahiptir. Ancak zaman içerisinde ortaya
çıkan iş bölümünün getirdiği roller sosyal dayanışmayı farklılaştırmış ve mo‐
dern toplumlara özgü olan organik dayanışmayı beraberinde getirerek top‐
lumda farklı tip davranışlar, düşünceler ve duygular görülmüştür. (Beirne ve
Messerschmidt, 2006: 293).
Durkheim endüstriyel toplumların giderek organik toplum tipine dönüş‐
tüğünü ve organik dayanışmanın bu toplumlarda görüldüğünü tespit etmiş‐
tir. Durkheim organik toplum tipini açıklarken anomi yani “ normsuzluk”
kavramını kullanmaktadır. Sosyolojik anlamda anomi kavramı bireyin top‐
lumsal ve yaşamsal değere olan bağlılığın azalması, yok olması olarak tanım‐
lanmaktadır. Anomik birey yaşama karşı ilgisiz ve belirsiz olan bireydir. Bi‐
reyin yaşama karşı bu tutumu toplumu düzenleyen yasalara da benzer tutu‐
mu göstermesini beraberinde getirir. Bu durumda bireyin suç davranışını
gerçekleştirmesinde toplumsal norm ve buna bağlı olarak toplumsal kontro‐
lün zayıflaması etkili olabilmektedir. Durkheim, her toplumda belirli bir sevi‐
yede ortaya çıkan anomik durumun genellikle ani ve hızlı toplumsal değiş‐
melerin sonucu olarak ortaya çıktığını belirtmektedir (Kızmaz, 2002: 47).
Hızlı kentleşme bazı sosyal problemleri de beraberinde getirmektedir. Bu
toplumsal problemlerden biri olan suçluluk birçok araştırmaya konu olmuş‐
tur. Kriminologlarca yapılan istatistiklere göre kent nüfusu ile suçun çok ol‐
ması veya az olması konusunda bir paralellik bulunmaktadır. Örneğin nüfu‐
su 25.000 den daha az olan yerleşim yerlerinde suçluluk oranları köylerdeki
301
suçluluk düzeyinde görülmektedir. 25.000 ile 100.000 arasında olan yörelerde
suç oranları daha fazladır. Nüfusu 100.000 den fazla olan yelerde ise suç oran‐
ları çok daha fazladır (Soyaslan, 1996: 102–103). Görüldüğü üzere nüfus art‐
tıkça suç oranları da artmaktadır.
Dünya genelinde kentlerde yaşayan nüfusun sürekli olarak arttığı gö‐
rülmektedir. Bu durum suç ve suç oluşumunu önleme politikalarının kentsel
bölgelerde gelecek yıllarda daha önemli hale geleceğini göstermektedir. 1950
yılında dünya nüfusunun %30’u kentsel bölgelerde yaşarken 2000 yılında
%47 olarak saptanmıştır, 2030 yılında ise bu oranın %60’a ulaşacağı tahmin
edilmektedir. Bu nedenle suç ve kentsel alanlar arasındaki ilişkiyi anlamak
önem taşımaktadır (Gümüş, 2004: 99).
Amerika Birleşik Devletlerinin 1994 yılı istatistiklerine göre metropoller‐
de şiddet suçlarının diğer Amerikan kentlerine göre %79 ve %300 oranla kır‐
sal kesimlerden daha fazla olduğu görülmüştür. New York ve Los Angeles’da
diğer metropollere oranla suç oranları yaklaşık olarak 4 kez daha büyük, şid‐
det içeren suçlar ise diğer metropollere oranla 2,5 kez daha çok olduğu sap‐
tanmıştır (Glaeser ve Sacerdote, 1999: 225).
Yılmaz ve Günayergün’ün 2001–2003 yılları arasında Türkiye’de toplam
asayiş suçları (toplumsal düzeni sarsan suçlar) ile şahsa ve mala karşı suçların
81 il içerisinde dağılımını ve artış oranlarını belirledikleri araştırmada şehir‐
lerde 100000 kişiye düşen suç oranlarını saptamışlardır. Bu araştırmaya göre
suç oranının en yüksek olduğu on şehir sırasıyla Antalya (1372), Bartın (1255),
Niğde (1228), Burdur (1196), Mersin (1077), Muğla (965), Kastamonu (963),
Gaziantep (950), Bursa (928) ve Ardahan’dır (925). Bu şehirler belirli özellikle‐
rine göre, kendi içinde iki gruba ayrılmaktadır. Buna göre; Antalya, Mersin,
Bursa, Gaziantep ve Muğla’nın oluşturduğu grup büyük nüfuslu, şehirleşme
oranı (Muğla hariç) ve sosyoekonomik gelişmişlik düzeyi yüksek ve göç alan
(Gaziantep dışında) yerler oldukları görülmektedir. Bu şehirlerin toplam asa‐
yiş suçları içerisinde özellikle mala karşı işlenen suç türünün fazla olması
(Muğla dışında) ortak özelliklerindendir. Bartın, Niğde, Burdur, Kastamonu
ve Ardahan ise diğer bir grubu oluşturmaktadır. Bu şehirlerin ortak özelliği
ise az nüfuslu, kentleşme oranı ve sosyoekonomik gelişmişlik düzeyi düşük,
göç veren ve toplam asayiş suçları arasında şahsa karşı işlenen suçların fazla
olmasıdır (Yılmaz ve Günayergün, 2006: 3).
Hızlı ve sağlıksız kentleşme sonucunda ortaya çıkan heterojen yapıda
sosyal ilişkilerde çözülmelerin yaşanması, sosyal kontrolün azalması, değer
yargıları arasında yaşanan farklılıklar, toplumsal bunalımlar, yaşam şartları‐
nın güçleşmesi bireylerin sapma ve suç davranışına yönelmelerine neden olan
faktörler arasında yer almaktadır. Yapılan araştırmalarda görüldüğü gibi
özellikle hızlı ve sağlıksız kentleşmenin yaşandığı kentsel alanlarda suç oran‐
302
ları yüksektir. Kentleşmenin sosyal yapıda meydana getirdiği olumsuz koşul‐
lar aynı zamanda suç oluşumunda da etkilidir.
İşsizlik ve Suç
Birey üzerinde bazı ruhsal bunalımlara neden olabilmesinde ve kişinin
ekonomik ihtiyaçlarını giderebilmek için suça yönelim ihtimalinin yüksek
olmasında işsizlik önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapılan
araştırmalarda işsizlik sonucunda özellikle bireylerde mala karşı suç işleme
sıklığı tespit edilmiştir. İşsizlik bireyde ruhsal bunalımla birlikte ekonomik
yönden yaşanan güçsüzlükle bireyi yoksulluğa götürmektedir (Demirbaş,
2005: 184).
İşsizlik bireyleri suç davranışına yönelten en önemli sosyo‐ekonomik fak‐
törlerden biri olarak ele alınmaktadır. İşsizliğin suç miktarını arttırdığı ileri
sürülerek, suç miktarı ve işsizlik arasında pozitif bir ilişki olduğu kabul edil‐
mektedir. İşsizlik faktörü ile birlikte işgücü piyasasının niteliği ile iş aramanın
önündeki engeller ve düşük ücretler de suç oranını arttırabilen faktörler ara‐
sındadır (Cömertler ve Kar, 2007: 5).
İşsizliğin suç oluşumunda etkili bir faktör olduğunu iki ayrı şekilde ele
alan Kızmaz; ilk olarak işsizliğin bireyin toplumsal değer ve normlara olan
bağlılığına karşı çözücü bir etkisi olduğunu belirterek bireylerin toplumsal
norm ve değerlere olan bağlılığını azaltıcı ve sapkın davranışları sergilemele‐
rinde etkili olabileceğine dikkat çekmektedir. İkinci olarak ise; işsizliğin bi‐
reyde dışlanmışlık duygusunu beraberinde getirebileceği ve bir işe yaramama
gibi kendisine yönelik suçluluk duyma şeklinde ortaya çıkabileceğini böylece
bireyde belirli düzeyde psikolojik problemlerin oluşabileceğini vurgulamak‐
tadır (Kızmaz, 2003: 282). Bireyin, norm ve değerlere bağlılığının azalması ve
dışlanmışlık duygusunun getirdiği ruhsal problemler içinde yaşadığı toplu‐
mun düzenini bozmaya yönelik bazı davranışlarda bulunmasına neden ola‐
bilmektedir.
Gottfredson ve Hirschi, işsizlik ve suç arasındaki ilişkiyi beş ayrı şekilde
açıklamaktadırlar. Bunlar şu şekilde sıralanmaktadır:
1. Bireyin bir işe sahip olması zamanını ve enerjisini işine vermesini ge‐
rektirmektedir. Bu yüzden iş sahibi olan bireyler suç davranışından uzaklaş‐
maktadır.
2. Bireyin işe sahip olması aynı zamanda parasal anlamda kazancının
olmasıdır. Böylece bireyin suç işleme ihtiyacı azalmaktadır. Yani bireyin meş‐
ru yollardan para kazanması tatmin edici düzeyde olduğunda birey bir şey
çalma gibi suç işleme ihtiyacı duymayacaktır.
303
3. Bireylerin iş sahibi olması bireye statü ve kendine güven duyma hissi
vermektedir. Yasal süreçler içerisinde belirli pozitif pozisyonlara sahip olan
birey, yasal olmayan yollara olan gereksinimi azalacaktır.
4. Bireyin bir işe sahipken suç işlemesi durumunda sahip olduğu işini
kaybetme ihtimali bireyi suç işlemekten uzaklaştırabilmektedir.
5. İş sahibi olma bireye aynı zamanda sorumluluk, dakiklik ve kendini
önemseme şeklinde kişilik oluşumunu beraberinde getirebilmektedir
(Gottfredson ve Hirschi, 1998: 163) (Aktaran: Kızmaz, 2003: 283).
İşsizliğin ve işsizlik sürecinin uzun olması birey üzerinde olumsuzlukla‐
ra neden olabilmektedir. Bireyi depresif bir duruma sürükleyen işsizlik dolay‐
lı ve doğrudan olmak üzere bireyi suç davranışına sürükleyebilen önemli bir
sosyal olgudur. İşsiz birey yaşadığı gelir kaybını, bireysel özelliklerine ve
çevresel etkilere bağlı olarak, suç davranışına yönelebilmektedir.
Bireyi suç davranışına yöneliminde etkili bir faktör olarak görülen işsiz‐
liğin yanında dikkat çeken diğer bir faktör ise bireylerin yerleşim alanlarıdır.
İşsizliğin suçluluk konusundaki etkisi yerleşim yerine göre de farklılık gös‐
termektedir. Büyük metropollerde veya şehir merkezlerinde işsizlik faktörü‐
nün suç oluşumundaki etkisi kırsal yerleşim bölgelerine oranla daha fazla
olabilmektedir. Bu durumda Kızmaz’a göre toplumda sosyal kontrolün öne‐
mi, işsiz olan bireylere yönelik geliştirilen toplumsal tutum veya destek öne
çıkmaktadır (Kızmaz, 2003: 287).
Eğitim ve Suç
Bireyin eğitim ve öğrenim sürecinde etkili olan okul; bireyin öğre‐
nim/eğitim durumunu belirlemede önemli bir araçtır. Bu nedenle suç araştır‐
malarında bireyin eğitim/öğrenim durumu ile suç arasındaki ilişkisi ele alı‐
nırken okur‐yazar olup olmadığı, kaç yıl öğrenim gördüğü gibi kriterler de‐
ğerlendirilmektedir.
Eğitim/öğrenim seviyesi ve suç arasındaki ilişkiyi ele alan Kızmaz (Kız‐
maz, 2004: 293–294); eğitim ve öğrenim olgusunun bireyde bilinç oluşumunu
gerçekleştirdiğini, suçun aslında bir sorunun çözümüne ilişkin olarak ortaya
çıkan bir davranış olduğunu açıklayarak, eğitim ve öğrenimin bu sorunu
çözmede daha insancıl, rasyonel ve hukuki bakış açılarını bireye kazandırdı‐
ğını, bireyin günlük hayatta karşısına çıkabilecek sorunları çözmede suçtan
uzak tutan bilincin gelişmesinde önemli bir role sahip olduğunu açıklamak‐
tadır. Ayrıca eğitim‐öğrenim düzeyinin artması ile birlikte bireylerin daha
çok iş bulabilme imkânlarını arttırdığını özellikle mala karşı olan suçlarda
görece azalmanın söz konusu olduğunu gören Kızmaz bu durumda eğitim ve
öğrenim durumu yüksek olan bireylerin suç işlemez şeklinde bir yargıya ula‐
şılmasının yanlış olduğunu en basitinden yüksek öğrenimli bireylere özgü bir
304
suç tipi olan beyaz yaka suçlarını örnek göstermektedir. Kızmaz; yüksek eği‐
tim‐öğrenime sahip olmanın suçu tamamen önleyici bir faktör olarak ele alı‐
namayacağını ancak öğrenimin yüksek olmasının iş bulabilme ile yakından
ilişkili olduğu ve bu durumun bireyi suçtan uzaklaştırdığı gerçeği üzerinde
durmaktadır.
Eğitim ve öğrenimin suç ile ilişkisini açıklarken okul unsuruna yer veren
Kızmaz (Kızmaz, 2004: 294). Suç ve okul ilişkisi konusunda çalışan araştırma‐
cıların, bireyin okul yaşantısındaki başarısı, okula karşı tutumları, eğitim sis‐
temi, okul yönetiminin tutumu, okuldaki başarı düzeyi ve not durumları,
okul ortamı, öğrenciler arasındaki ilişkiler, okuldan kaçma veya okuldan
atılma gibi faktörlerin bireyin öğrenim durumunda etkili olduğuna ve suç ile
eğitim ilişkisi üzerinde belirleyici faktörler olarak ele alındıklarını belirtmek‐
tedir
Eğitim seviyesi yükseldikçe suç işleme eğiliminin azalmasının yanında
suçlarında farklılaştığı görülmüştür. 2005 yılında cezaevine giren hükümlüle‐
rin suç türleri ve eğitim seviyeleri incelendiğinde eğitim seviyesi yükseldikçe,
şahsa karşı olan suçlar ile hırsızlık, cebri hırsızlık gibi mala karşı olan suçların
azalmakta olduğu saptanmıştır. Lise ve dengi meslek okulu mezunları ile
fakülte ve yüksekokul mezunlarının ağırlıklı olarak zimmete para geçirmek,
rüşvet, irtikâp (yalan söyleme, hile yapma), sahtecilik ve dolandırıcılık suçla‐
rını işledikleri görülmüştür (Durusoy vd., 2008: 187).
Okul bireyin sosyalleşme sürecinde önemli bir kurumdur. Okulun top‐
lumda birçok önemli işlevi bulunmaktadır. Bireyin öğrenim hayatını resmi bir
kurumda sürdürebilmesi böylece toplumun değer ve normlarını öğrenmesi,
içselleştirmesi, toplumda var olan hukuk kurallarını tanıyabilmesi ve bu ku‐
rallara uygun bir tutum sergilemesinin gerekliliğini bireye kazandırılmasında
önemli bir role sahiptir. Ayrıca okula giden bireylerin ‐okulun da niteliğine ve
disiplinine bağlı olarak‐ suça teşvik eden durumlardan ve olaylardan bireyleri
uzak tutma, bireylerin resmi bir kurum tarafından izlenmesi, kontrol altında
tutulması gibi işlevleri de söz konusudur.
Kızmaz; 2000 yılında Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nin bazı illerinin ce‐
zaevlerinde 960 hükümlü üzerinde yaptığı araştırmada“öğrenim düzeyi ve
suç” konusunda önemli sonuçlar elde etmiştir. Bu araştırmaya göre suçlula‐
rın %78’i lise düzeyinden düşük öğrenim düzeyine sahip olan bireylerdir.
Üniversite mezunlarının oldukça düşük suç oranına sahip olduğu, hükümlü‐
lerin %23’ünün okul yıllarında okuldan atılma, disiplin cezası gibi bazı prob‐
lemler yaşadıklarını okuldan atılanların veya terk edenlerin oranının ise %14
olduğu bu durumda okuldan ayrılma‐atılma ve suçluluk arasında önemli bir
ilişki olduğu tespit edilmiştir (Kızmaz, 2004: 318–314).
305
Bireyin eğitim durumu ve suçluluk davranışı ile olan ilişkisi konusunda
yapılan araştırmalarda aynı zamanda bireylerin ebeveynlerinin eğitim du‐
rumlarının da suçluluk davranışında önemli bir faktör olduğu görülmüştür.
Anne‐babası okuma‐yazma bilmeyen veya az eğitim görmüş ailelerin çocuk‐
larının eğitimli ailelerinin çocuklarına oranla daha çok suç işledikleri saptan‐
mıştır (Dönmezer, 1994: 225).
İçli’nin 2934 hükümlü üzerine yaptığı araştırmada; hükümlülerin %58’i
ilkokul mezunu, %14’ü ortaokul mezunu, %1,6 sı yüksek okul veya üniversite
mezunu, %9.2 ‘si okuryazar olmadığı ve %8.1 ‘i okur‐yazar ancak ilkokul
mezunu olmadığı görülmüştür. Bu araştırma sonuçlarında hükümlülerin
kendi öğrenim durumları ile ailelerinin öğrenim durumları arasında benzer‐
lik olduğu görülmüştür. Buna göre, annelerin %62’si okuryazar değil, %12’si
okuryazar ilkokul mezunu değil. %20’si ilkokul mezunu, lise ve üniversite
mezunu olan annelerin oranı ise %0,9’dur. Babaların ise % 43’ü okuryazar
değil, %17,3’ü ilkokul mezunu değil, %30,2 si ilkokul mezunudur (İçli, 1993:
49–50).
Eşitsizlik ve Suç
Eşitsizlik suç oluşumunda önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmakta‐
dır. Endüstrileşmenin yaşandığı her toplumda sosyal eşitsizliğin de ortaya
çıktığı görülmektedir. Ekonomik yeterlilik, yaşam fırsatları, sosyal ayrıcalıklar
ve politik güç gibi durumlar toplumsal yapıda var olan sosyal eşitsizlikle
yakından ilgilidir. Eşitsizliğin farklı biçimlerle suç konusunda etkili olması
söz konusudur. Sınıf, cinsiyet, ırk ve yaş eşitsizliğin başlıca biçimleri arasın‐
dadır. Bu eşitsizlikler bireylerin sınıf, cinsiyet, ırk ve yaş özelliklerine dayana‐
rak bireylere farklı yaşam deneyimleri yaratmanın yanında bireylerin suç ve
mağdur olma ile ilişkisini de şekillendirebilmektedir (Beirne ve
Messerschmidt, 2006: 62).
Bireyin toplum içerisinde sosyal durumunda belirleyici olan yaş, cinsiyet,
ırk ve sınıf gibi faktörler aynı zamanda bireyi toplumsal yapı içerisinde eşitsiz
konuma itebilmektedir. Bir bireyin diğer bireylere göre eşit olmadığı bir sos‐
yal yapıda suç ve mağdur olma durumu da bu eşitsizlik çerçevesinde ele alı‐
nabilir. Cinsiyetler arasındaki eşitsizlik örneği ele alındığında suç ve mağdur
olma konusunda önemli sonuçların ortaya çıktığı görülmektedir. Kadınların
fiziksel özellikleri ve sosyal rolleri nedeniyle erkeklerle eşit koşullarda yaşam
biçimleri olmadığı genel olarak sosyolojik bakış açısında kabul edilen top‐
lumsal bir sorundur. Kadınların cinsel içerikli suçlardan dolayı mağdur olma‐
ları erkeklere oranla çok daha sık rastlanılması kadınlar ve erkekler arasında
var olan eşitsizliğin bir sonucu olarak görülebilir.
306
SUÇ TÜRLERİ
Suçlar, suçluların maksatları, niyetleri, toplum tarafından suç davranışına

gösterilen tepkinin niteliği ve şiddeti bakımından sınıflandırılmıştır.
Dönmezer’e göre; suçların bölümlere ayrılması hukuk tekniği bakımından
bazı yararları söz konusudur. Ancak suçun sağlıklı bir biçimde ele alınabil‐
mesi için suçun kendi maksadı ele alınarak suçu bölümlere ayırmak gerek‐
mektedir (Dönmezer, 1994: 53).
İstatistiksel amaçlar doğrultusunda genellikle suçlar şahsa karşı (şiddet
suçları), mala karşı ve kamusal düzene karşı (kurbansız suç) şeklinde sınıf‐
landırılmaktadır. Bu bakış açısı benzer tip suçları gruplandırması bakımından
sosyologlar için önem taşımaktadır (Coleman ve Cressey, 1999: 415). Farklı
biçimlerde ortaya çıkarak toplum düzenini bozan suç farklı şekillerde birey
ve toplum üzerinde etkileri söz konusudur Bu başlık altında şahsa karşı işle‐
nen suç türleri, mala karşı işlenen suç türleri, kadın suçluluğu, genç suçlulu‐
ğu, beyaz yaka suçları ve bilişim suçlarına yer verilecektir.
Şahsa Karşı İşlenen Suç Türleri

Şahsa karşı işlenen suç türleri, diğer insanlar üzerinde güç kullanma veya
güçle tehdit etme gibi davranışlar içermesi nedeniyle aynı zamanda şiddet
suçları olarak da adlandırılan saldırı, tecavüz, cinayet ve soygun gibi suçlar‐
dır (Guerrero, 2005: 267). Hangi davranışların şiddet suçluluğu sınıfında yer
aldığı kesin olarak ortaya konamamıştır. Ancak bu noktada bireyin fiziki ve
psikolojik bütünlüğüne saldırı şiddet suçlarının sınıflandırılmasında önem
taşımaktadır (Kaiser, 1993: 405) (Aktaran, Demirbaş, 2005: 215).
Türkiye’de şahsa karşı suçlar, öldürme, yaralama ve darp, genel adap ve
aile nizami ile şahıs hürriyeti aleyhine olan suçlar yani insan kaçırma, rehin
alma, tehdit, aile fertlerine kötü muamele, hakaret, ırza geçme, taciz, fuhuş ve
kumar gibi, devlet idaresi aleyhine işlenen suçlar, devlet memuruna darp,
saldırı rüşvet, zimmet gibi ve diğer suçlar insan ticareti, ateşli silah taşıma ve
intihar gibi olmak üzere ayrılmaktadır. (Yılmaz ve Günayergün, 2006: 3).
Yılmaz ve Günayergün’ün 2001–2003 yıllarını kapsayan araştırmalarında
şahsa karşı suçlar içerisinde en çok %42,2 ile yaralama olayları olduğunu,
intihara teşebbüs, ateşli silahlar kanununa muhalefet, devlet güçlerine karşı
gelmek ve saldırı, aile fertlerine kötü muamele, tehdit ve insan kaçırma suçla‐
rının ise en çok işlenen suçlar arasında olduklarını tespit etmişlerdir. Öldür‐
me, yaralama, tehdit ve aile fertlerine kötü muamele gibi şiddet içeren suçla‐
rın %51,2 gibi yüksek bir oranda olduğu görülmüştür. 2001–2003 yılları ara‐
sında şahsa karşı suçlar ülke genelinde %4 oranında artış gösterdiği saptan‐
mıştır. En çok artışın %24 oranında tehdit suçunda olduğu devlet aleyhine
işlenen suçların %20, öldürme olaylarının %6,5, genel adap ve aile nizamı ile
307
şahıs hürriyeti aleyhine işlenen suçların ise %4.2 oranında arttığı saptanmıştır
(Yılmaz ve Günayergün, 2006: 3).
Federal Soruşturma Bürosu (Federal Bureau of Investigation) 2003–2004
yıllarını kapsayan şahsa karşı işlenen suç verilerinde ise Amerika’da 2003
yılında 1.383.676 olan suç sayısı 2004 yılında 1.367.009 düşmüştür. 2003 yılın‐
da 100000 kişiye düşen şahsa karşı işlenen suç oranı 475,8 iken 2004 yılında
465,5 olarak %2,2’lik bir azalma kaydedilmiştir (http://www.fbi.gov/ucr/cius_04/
offenses_reported/violent_crime/index.html,28.06.08).
Mala Karşı İşlenen Suç Türleri

Mala karşı işlenen suç türleri, kurbanlara karşı güç kullanmadan veya
kullanarak para veya mal alma kapsamında olan suçlardır. Hırsızlık, motorlu
araç çalma, kundakçılık mala karşı suç türlerine örnektir. Amerika’da mala
karşı suç türleri bütün suç türlerinin dörtte üçünü oluşturmaktadır. Ameri‐
ka’da 2003 yılında tahmini olarak 18,6 milyon mala karşı suç türü işlenmiştir.
Bunlardan 3,4’ü ev soygunu olup, 1 milyonu ise motorlu araç hırsızlığıdır
(Guerrero, 2005: 270).
Türkiye’de mala karşı suç türlerinde 2001–2003 yılları arasında %10,8
oranında arttığı tespit edilmiştir. Bu oran şahsa karşı suç türlerinde %4 olarak
görülmüştür. Mala karşı suç türlerinden en yüksek artış %1012 oranıyla mala
zarar vermek suçunda meydana gelirken, bilişim suçlarında %417, hayvan
hırsızlığında %60 ve hükümet emirlerine karşı gelmek %57,1, hırsızlık suçla‐
rında ise %10,1 oranında artış yaşanmıştır. Hırsızlık suçları arasında en yük‐
sek artış ise evden, otodan ve oto hırsızlığında yaşanmıştır (Yılmaz ve
Günayergün, 2006: 6).
Bireylerin özellikle mala karşı suç türlerini işlemelerinde ekonomik fak‐
törler önem taşımaktadır. Ülkemizde son on beş yılda yaşanan üç ekonomik
kriz beraberinde işsizlik oranlarının artmasını, iş gücüne katılım oranlarının
azalmasını ve bireylerin yoksullaşmasını getirmiştir. Mala karsı suç işleyen ve
cezaevine giren hükümlülerin toplam hükümlüler içersindeki payının 1995’de
%15,2 iken 2005’de %36,2’ye ulaşması yaşanan ekonomik krizler ve önemli bir
ekonomik belirleyici olan işsizlik oranlarının artmasının etkili olduğu dikkat
çekmektedir (Durusoy vd., 2008: 181).
Kadın Suçluluğu
Kadın suçluluğu, 1970’li yılların ortalarında toplumsal anlamda bir içerik
kazanmıştır. Bu yıllarda ABD’de görülen kadın hareketleri, kadınların suç
işleme oranlarında görülen artış kadın suçluluğunun sosyal ve ekonomik
perspektifte incelenmesini sağlamıştır. Kadının sosyal hayatında gelişen eği‐
tim ve çalışma olanaklarına daha çok sahip olması, çalışma koşullarının fark‐
308
lılaşması gibi değişimler kadın suçluluk oranlarının, suç türlerinin değişeceği
düşüncesi yaygın bir biçimde kabul edilmeye başlanmıştır (İçli, 1994: 26).
Dönmezer, kadın suçlularının işledikleri tipik suçları çocuk öldürme, ze‐
hirleyerek adam öldürme ve hakaret olarak sıralanan suç türlerine, kadının
sosyal hayatında meydana gelen değişimlerle kadın suçluluğunun türlerinde
farklılaşmaların meydana geldiğini belirtmektedir. Son yıllarda büyük mağa‐
zalardan hırsızlık, çek suçları, dolandırıcılık, çocuklara karşı kötü muamele,
küçükleri fuhşa teşvik, uyuşturucu maddeler ticaretinde yer alma, suça yatak‐
lık, fuhuş gibi farklı suçların kadınlar tarafından işlenen suçlar arasında sıkça
yer almaktadır. Ayrıca günümüzde kadınların bir erkek suçluluğu türü olan
terörizm gibi organize suç şekillerinde yer almaları dikkat çekmektedir
(Dönmezer, 1994: 127–128).
Yapılan araştırmalarda sosyo‐ekonomik gelişme ve kadın hükümlü oran‐
ları arasındaki ilişki olasılıkları iki ayrı şekilde ele alınmaktadır. İlk olarak;
yaşanan ekonomik gelişme ile piyasadaki malların çeşitlenmesi, çoğalması,
toptan alışveriş merkezlerinin artması, kredi kartı kullanımının artması, tipik
kadın suçları niteliğini taşıyan hırsızlık ve dolandırıcılık suç davranışlarını
arttırmaktadır. İkinci olarak ise; yaşanan sosyoekonomik gelişme beraberinde
kentleşme ve bürokratikleşme, sosyal kontrol sistemlerinin gelişmesine neden
olacaktır. Böylece suç istatistiklerine kadın suç oranları gelişmemiş ülkelere
göre gelişmiş ülkelerde daha fazla yansıdığı görülecektir (http://www. krimi‐
noloji.com/Suc_ve_Kadin.Balcioglu.htm, 30.06.08).
Cansunar ve arkadaşlarının yaptığı bir araştırmada kadın suçlularının
suça yönelimlerinde etkili olan yaş, eğitim durumu ve işledikleri suç türünü
inceleyerek aynı kriterleri erkek suçlular ile kıyaslamışlardır. 200 kadın ve 200
erkek üzerinde gerçekleştirilen bu araştırmada; kadınların yaş ortalamasının
27.5 olduğu erkeklerde ise bu oranın 27.7 olduğu görülmüştür. Kadın suçlula‐
rın %71,5 ‘inin erkek suçluların %65’inin eğitim seviyelerinin ilkokul mezunu
olduğunu tespit edilmiştir. Araştırmada kadınların en çok adam öldürme
suçunu işledikleri dikkat çekmektedir. 200 kadından 37 sinin eş geçimsizliği,
sürekli olarak dayak ve hakarete uğrama nedeniyle eşlerini öldürdükleri ger‐
çeği ile karşılaşmışlardır. Araştırmalarında kadınların %78,5’inin erkeklerin
ise %52,2 sinin adam öldürme suçundan dolayı yargılandıkları tespit edilmiş‐
tir (Cansunar v.d., 1997: 2).
Ülkemizde kadınları suç davranışına iten başlıca nedenler arasında kadı‐
nın aile ve toplum içinde ezilmesi gelmektedir. Kadının toplum içinde hor
görülmesi, namussuzlukla suçlanması, ailesi tarafından reddedilme korkusu
sonucu gayrı meşru çocuğunu öldürmesi, karşılaştığı cinsel istismar sonucu
suç davranışına yönelmesi, eşi tarafından dövülmesi veya hakarete uğraması,
sosyoekonomik anlamda özgür olmaması, toplumun üzerinde uyguladığı
309
baskı sonucu dayak veya hakaretlere tahammül etme durumunda kalması bu
baskılar sonucunda kocasına karşı gizli bir öfke duyması kadını suça iten
nedenler arasında yer almaktadır (Cansunar v.d., 1997: 5).
Günümüzde kadın suçluluğunda meydana gelen artış kadınların sosyal‐
leşme sürecinde meydana gelen değişimlerle açıklanabilir. Kadının eğitim
hayatında daha yoğun bir şekilde yer alması çalışma yaşamında daha sık
görülmesi ve ekonomik anlamda bağımsızlığını kazanmasıyla eskiye göre
toplumsal yaşamda daha yoğun bir biçimde yer alması söz konusu olmuştur.
Bu durumda kadın suçluluğunda eskiye oranla bir artış yaşanmıştır ancak
kadının erkeğe göre suç işleme oranı düşüktür. Bu durum her toplumsal ya‐
şama giren kadının suç işlemediğini göstermektedir (Demirbaş, 2005: 168).
Ayrıca kadının modernleşme ile sosyo ekonomik durumunda meydana gelen
değişimlere rağmen sahip olduğu geleneksel rollerini koruması, fizyolojik ve
psikolojik özelliklerinden dolayı suç davranışına doğası gereği uzak olduğu
göz önünde tutulması gereken önemli faktörler arasındadır.
Çocuk Suçluluğu
Batı literatüründe “Juvenile Delinquency” terimi ile yani reşit olmayanın
suçluluğu olarak çevrilebilecek kavram ülkemizde ise “çocuk suçluluğu”
olarak ele alınmakta ve bu kavramla hem çocukluk hem de ergenlik dönemi‐
nin büyük bir kısmını kapsamaktadır. Belli bir yaşın altında olan çocuk olarak
ele alınan çocuk suçluluğunda yaş sınırı ülkeden ülkeye 7–21 yaşları arasında
değişim göstermektedir. Türkiye’de çocuk suçluluğunda yaş faktörü kişinin
18 yaşını doldurmamış olması esas alınırken batı literatüründe 11–18 yaşları
arasındaki kişilerdir. Çocuk suçluluğu konusunda kabul edilen ortak yargı ise
çocuk suçluluğu davranışını gösteren çocuğun suça itilmiş çocuk olarak kabul
edilmesidir (Polat, 2004: 190–191).
Çocuk suçluluğu batı toplumlarında sanayileşme ile artış göstermiştir.
Sanayileşme ile birlikte ortaya çıkan hızlı ve düzensiz kentleşme beraberinde
toplumlarda işsizlik, gelir dağılımındaki eşitsizlik, geleneklerin sarsılması
özellikle çocuk ve genç suçluluğunda artışı getirmiştir. Tüm bu faktörlerin
yanında köyden kente göç eden ailelerin kente uyum sürecinde karşılaştıkları
zorluklar çocuklar üzerinde olumsuz etki yaratarak suç davranışına eğilimi
arttırabilmektedir (Yörükoğlu, 2000: 212–213).
Çocuk suçluluğuna neden olan faktörler arasında sosyalleşme süreci
önem taşımaktadır. Bireyin doğumundan itibaren başlayıp yaşam boyu de‐
vam eden bu süreçte birey içinde bulunduğu toplumsal yapının normlarını
öğrenmektedir. Bir öğrenme biçimi olan sosyalleşme süreci içerisinde bireyin
ilişkide bulunduğu sosyal grup ve kurumların sahip olduğu toplumsal değer‐
lerin olumlu veya olumsuz davranışlara yönelmesinde etkin olmaktadır ve bu
310
süreç bireyin özellikle çocukluk döneminde ön plana çıkmaktadır (Polat,
2004: 194).
Çocuk suçluluğu konusundaki istatistikler yoksul kesimde daha sık gö‐
rüldüğünü göstermektedir. Her yoksul kesimden suçlu çıkmadığını belirten
Yörükoğlu bu durumda aile faktörünün çocuğun suça olan eğilimi konusun‐
da önemli bir rolü olduğunu belirterek suç işleyen çocuğun olmadığı ancak
suça itilen çocuğun olduğuna dikkat çekmektedir. Yörükoğlu’na göre suça
yönelen çocuk ailedeki ve toplumdaki düzensizliklerin bedelini ödeyen ve
topluma ödeten çocuktur (Yörükoğlu, 2000: 212–213).
Çocuk suçluluğunun suç türlerine baktığımızda yetişkinlerin işlediği suç
türlerinden farklılaştığı görülmektedir. Çocuk suçlarının belli bir ihtiyacın
tatminine karşı daha sık işlenmektedir. Örneğin çocuk suçluluğunda ilk sıra‐
da bulunan hırsızlık temel ihtiyaçları karşılama amacını taşımaktadır. Çocuk
suçluları yetişkin suçlular gibi organize suç türlerini işlemekten, profesyonel‐
likten uzaktırlar (Bal, 2004: 23). Çocuk suçluluğunda, İngiltere’de, Avrupa
ülkelerinde ve ülkemizde 14 yaş en çok suç işlenen yaş olarak kabul edilmek‐
tedir (Yavuzer, 1998: 32).
Genel olarak çocuk suçluluğunun türlerini beş ana grupta toplayan İçli;
kaçakçılık, hırsızlık, cinsel suçlar, şiddet suçları ve yankesicilik olarak açıkla‐
maktadır. Bu suç türlerinin yanında evden kaçma çocuklar arasında yaygın
bir sapma davranışı olarak görülmektedir. Hırsızlık suçu ise bu grup içerisin‐
de çok sık görülmektedir. Yankesicilik; çocuklara çok küçük yaşlarda genel‐
likle aileleri tarafından öğretilen bir suç türüdür. Şiddet suçları arasında yer
alan adam öldürme ise yine aileler tarafından çocukların ceza indiriminden
yararlanmak amacıyla çocuklara büyükler tarafından işletilen kan gütme
sonucu ortaya çıkabilen suç davranışlarıdır. Kaçakçılık da büyükler tarafın‐
dan çocukların yönlendirildiği suç türüdür. Cinsel suçlar ise; özellikle kırsal
alanlarda yaşayan çocuklar arasında yaygındır. Ebeveynleriyle aynı odada
yatan çocuklar cinsel yaşama küçük yaşlarda tanık olabilmekte ve bu durum
çocukları cinsel suçlara iten nedenler arasında yer almaktadır (İçli, 2004: 353).
ABD’de 2000 yılında çocuk suçluluğu konusundaki istatistiklere göre
toplam 2.369.400 çocuk yakalanmıştır. Çocukların başlıca mala karşı suç türle‐
ri olan hırsızlık, soygun, gasp motorlu araç çalma veya kundaklama gibi suç‐
lardan yakalandıkları tespit edilmiştir. Şahsa karşı işlenen suç türlerinden
yakalanan çocuk sayısının sadece %4 oranında olduğu görülmüştür
(Guerrero, 2005: 270). Çocuk suçluluğunun mala karşı suç türlerine yönelik
daha sık görülmesi ülkemizde de geçerli bir durumdur. Adalet İstatistikle‐
ri’ne baktığımızda 1990, 2000 ve 2005 verilerinde şu tablo karşımıza çıkmak‐
tadır.
311
Tablo 1. Suç Türüne Göre Çocuk Ceza İnfaz Kurumuna ve
Eğitimevine Giren Hükümlü Çocuklar
Yıllar Toplam Adam Öldürmek Cinsel Suçlar Hırsızlık Diğer

1990 465 86 124 234 21
2000 428 83 59 247 39
2005 202 33 34 123 12
Kaynak: TUİK Adalet İstatistikleri 1990, 2000 ve 2005
Tablo1. ‘de görüldüğü gibi ülkemizde çocuk suçluluğu mala yönelik işle‐
nen suç türlerinde yoğunlaşmaktadır. İhtiyaçların giderilmesine yönelik ço‐
cukların işlediği bu gruptaki suçlar çocukların kötü sosyalleşme süreci sonu‐
cunda gerek aile ortamı, akran grubu ve gerekse yaşadıkları çevrenin etkisi ile
ortaya çıkmaktadır.
Beyaz Yaka Suçları

Beyaz yaka suçları orta veya üst sınıf üyelerinin işlerinde ve profesyonel
faaliyetlerinde suç davranışına yönelmeleri sonucunda ortaya çıkan bir suç
türüdür. Yasa ihlali, rüşvet alma, zimmete para geçirme, hileli satış, yanlış
reklâm, vergi kaçırma gibi suçlar bu suç türüne örnektir (Dennis, 1978: 220).
Edwin H. Sutherland 1939 yılında beyaz yaka suçlarını mesleğinin devamı
süresinde yüksek sosyal statüye sahip saygın bireylerin yasa ihlalleri olarak
tanımlayarak bu bireylerin statülerinin etkisiyle kriminologlar tarafından bu
suç türünün objektif bir şekilde değerlendirilemediğini ancak işledikleri suç
davranışının alt sosyal gruptaki suç davranışları gibi olduğunu vurgulamıştır
(İçli, 2004: 251).
Sutherland, beyaz yaka suçluların diğer suç tiplerini işleyen suçlulara gö‐
re araştırılmasının, yakalanmasının ve yargılanmasının daha zor bir durum
olduğunu belirtmektedir. Beyaz yaka suçluları mahkûm olduklarında diğer
suç türlerini işleyen suçlulara göre hapishane terimlerinden daha uzak karşı‐
laştıkları görülmektedir. Sutherland, hapishaneye gönderildikleri zaman içe‐
risinde aldıkları hizmetin bu zaman içerisinde topluma verdikleri zarara göre
beklenenden uzak olduğunu ileri sürmektedir. Beyaz yaka suçlularına göste‐
rilen muamelenin ilk olarak içinde bulundukları topluma dayandığını belir‐
ten Sutherland birçok beyaz yaka suçlularının kendi toplumlarında saygı

Yukarıdaki tabloda çocuk suçluluğunda yer alan suç türleri üç grupta toplanmıştır. Adam
öldürmek suç grubunda aynı zamanda yaralama, öldürme suçlarını kapsamaktadır. Cinsel
suçlar; ırza geçmek ve zina suçlarını içermektedir. Hırsızlık suç grubunda ise; gasp, zimmete
para geçirme, rüşvet, dolandırıcılık suç türleri yer almaktadır. Diğer suç türleri grubu ise; ka‐
çakçılık, sövme, hakaret, uyuşturucu suçlarını kapsamaktadır.
312
duyulduğunu ve birçoğunun ulusal olaylarda yer aldığını vurgulamaktadır (
Schmalleger, 2006: 404).
Sutherland’in yüksek sosyal statülere sahip bireylerin yasa ihlali yaptık‐
ları şirket suçları olarak tanımladığı beyaz yaka suçları daha sonra sosyolog‐
lar ve kriminologlar tarafından tanımı genişletilerek sadece şirket suçları ol‐
madığı bunun yanında mesleki suçların ve uluslar arası şirket suçlarının be‐
yaz yaka suçlarının tanımı içinde ele alındığı görülmüştür. Mesleki suçlar;
bireylerin kendi meslek alanlarında kişisel amaçlar için gerçekleştirilen genel‐
likle işverene yönelik suçlardır. Zimmete geçirme bu suç tipine örnektir. Şir‐
ket suçu, bireysel amaçlar doğrultusunda işlenmediğinden dolayı mesleki
suçlardan ayrılmaktadır. Bu suçlar genellikle şirket çıkarları doğrultusunda
işlenmektedir. Şirket hesaplarında yapılan oynamalar bu suç tipine örnek
gösterilebilir. Uluslar arası şirket suçları ise; üçüncü tip beyaz yaka suçu ola‐
rak ele alınmaktadır. Birçok şirket kendi işlerinin birden çok ülkede yürüt‐
mektedir. Sonuç olarak bu uluslar arası özellik suç davranışını yaratabilmek‐
tedir. Tehlikeli çalışma koşulları gibi (Beirne, Messersschmidt, 2006: 194).
Beyaz yaka suçlarının sıkça işlenmesi ve yüksek maliyetinin olmasına
rağmen suçluların yakalanması nadirdir. Yakalandıkları takdirde bile nadiren
ciddi bir biçimde ceza aldıkları görülmektedir. Bunun birçok nedeni vardır.
İlk olarak; birçok iş yerinde, meslekte ve profesyonel aktivitede rüşvet alma,
verme, zimmete geçirme gibi beyaz yaka suç türlerinin sıradanlaştığı görül‐
mektedir. Bu suç türlerinin bireyler tarafından olağan davranış biçimleri ola‐
rak algılandığı görülmektedir. İkinci olarak; beyaz yaka suçlarının etkilerinin
belirlemek güçtür. Çoğu zaman bireysel acılar söz konusu değildir ve fiziksel
anlamda kimse yara almamaktadır. Ancak birçok insan bu suç türlerinin ken‐
dilerine olan ekonomik maliyetinden haberdar değildir. Son olarak; halk ve
hukuk güçleri iş adamlarını, doktorları ve politikacıları suçlu olarak etiketle‐
mede isteksiz davranmaktadır. Bu durum genellikle insanların, kültürlü, iyi
eğitim almış ve başarılı bireylerin de kanunları ihlal edebileceği düşüncesini
kabullenmesinin zor olmasından kaynaklanabilmektedir. Bu nedenle beyaz
yaka suçluları cezalandırılırken genellikle; uyarı, lisansın iptali gibi bir soy‐
guncunun veya bir hırsızın cezalandırılmasından uzak bir biçimde gerçek‐
leşmektedir (Dennis, 1978: 221–222).
Travis Hirschi ve Michael Gottredson’a göre diğer suçlular gibi beyaz
yaka suçluları da aynı güçler tarafından motive olmaktadırlar. Kişisel ilgi,
zevk arayışı ve acıdan kaçma motive eden unsurlara örnek olabilir. Beyaz
yaka suçların suçu işleyen birey için diğer suç türlerine göre daha az tehlike
içermesi, geniş ödüller sağlaması ve yaptırımlarının nadiren uygulanması
bakımından diğer suç türlerinden ayrılmaktadır (İçli, 2004: 254).
313
Beyaz yaka suçlarının sokak suçlarına göre finansal anlamda ve bütünüy‐
le olmak üzere ağır sonuçları söz konusudur. Bazı beyaz yaka suçlarının yüz‐
lerce veya binlerce kurbanı olabilmektedir. Ayrıca beyaz yaka suçlarının top‐
luma olan maliyetinin çok az bir kısmı ortaya çıkmaktadır (Sheley, 2000: 290).
Sosyal bir problem olarak beyaz yaka suçu iki ayrı şekilde ele alınmakta‐
dır. İlk olarak; yoksullukla ilgili veya yoksulluğa neden olması bakımından
ikinci olarak ise, beyaz yaka suçları toplumların bazı olumsuzluklarını ve
uyuşmazlıklarını ortaya koyabilmektedir. Normlarımıza ve değerlerimize çok
yanlış gelen bir davranışı başarılı ve saygı duyulan bir insanın para veya güç
kazanmak amacıyla gerçekleştirmesi söz konusu olabilmektedir (Dennis,
1978: 222).
Federal Soruşturma Bürosu (Federal Bureau of Investigation) verilerine
göre 1997’den 1999’a kadar beyaz yaka suçlarının %3.8 oranında meydana
geldiği görülmüştür. Dolandırıcılık, sahtecilik veya sahte imza atmak başlıca
suç türleri arasında yer almaktadır. ABD’nin Ulusal Beyaz Yaka Suçları Mer‐
kezi’nin 2002 verilerine göre çek dolandırıcılığı ve sahtecilik önemli bir prob‐
lem haline gelmektedir. Yıllık olarak yaklaşık $10 milyar kayba neden olduğu
tahmin edilmektedir. İşyerinden çalışanların yaptığı işyeri hırsızlığının da
yıllık olarak $20 milyar’dan $90 milyar ‘a artış gösterdiği, maliyeti en yüksek
beyaz yaka suç tiplerinin içerisinde vergi kaçakçılığı olduğu tahmin edilmek‐
tedir (Guerrero, 2005: 267).
Türkiye’de de önemli bir ortak problem olan beyaz yaka suçları ülke çı‐
karlarına büyük yaralar verebilmektedir. Birçok defa gündeme gelen bu suç
türleri halkın güvenini sarsıcı boyutlara ulaşmıştır. Pek çok bireyi doğrudan
etkilemeyen beyaz yaka suçları ele alındığında sosyal ve ekonomik anlamda
toplumun geneline dolaylı da olsa olumsuz etkileri olduğu görülmektedir.
Bilişim Suçları
Günümüzde bilgisayar ve iletişim teknolojileri, yaşanan hızlı gelişmeler
sonucunda yaşamımızın birçok alanında yer edinmiştir. Hayatımızı kolaylaş‐
tıran bilgisayar ve iletişim teknolojilerinin olumlu katkıları yanında olumsuz
etkileri ile de karşılaşmaktayız.
Bilginin, iletişim yapısı ve özellikleri, bilginin aktarılması, organize edil‐
mesi, saklanması, tekrar elde edilmesi, değerlendirilmesi ve dağıtımı için
gerekli kuram ve yöntemler olarak tanımlanan bilişim kavramı bilgiyi kayna‐
ğından alıp kullanıcıya aktaran ve genel sistem bilimi, sibernetik, otomasyon
ile bireyin çevresindeki yerinde ve zamanında kullanılan teknolojileri temel
alan bilgi sistemleri, şebekeleri, işlevleri, süreçleri ve etkinlikleri olarak tanım‐
lanmaktadır (Aydın, 1992: 3).
314
Bilişim alanında yaşanan gelişmeler aynı zamanda güvenlik sorunları da
beraberinde getirerek suç olgusuna farklı boyutlar kazandırmıştır. Bilişim
alanında işlenen suç türlerine baktığımızda dinamik bir yapıya sahip olduğu‐
nu, durmadan gelişen teknolojinin bu suç türüne farklı anlamlar kazandırdığı
görülmektedir. Bilişim suçlarını diğer suç türleri ile kıyasladığımızda zaman
ve mekân kavramlarına bağlı olmadan meydana geldiği, suçu işleyen bireyin
suç davranışını çok uzak yerlerden kolaylıkla gerçekleştirebileceği bu yüzden
suçluların bu suç türünde tespitinin zor olması söz konusudur.
Bilişim suç türü 1960’lı yıllara kadar bilinmemekte olan çok yeni bir suç
tipiydi. Bilgisayarın bu kadar hızlı bir şekilde yaygınlaşabileceği tahmin edi‐
lememekteydi. On kadar bilgisayarın otomatik bilgi işlem ile ilgili problemle‐
rin çözümünde yeterli olacağına inanılmaktaydı. Bilgisayarın yaygınlaşması
tahmin edilenden çok daha hızlı gerçekleşmiştir ve bu gelişme beraberinde
bilişim alanında olumsuzlukları da getirmiştir. Bu alanda ortaya çıkan suç
türleri giderek yaygınlaşmış ve birçok bilgisayar ve sistem programcılarının,
sistem analistleri, operatörleri, teknisyenleri, bilgisayar üreticilerinin ve kul‐
lanıcılarının, hukukçuların ve suç araştırmacılarının dikkatini çeken önemli
bir alan haline gelmiştir (Aydın, 1992: 13).
Bilişim suçlarının sonuçları diğer suç türlerine göre oldukça büyük ve
tahrip edici olabilmektedir. Örneğin; sanal ortam ile komputerize edilmiş
tıbbı cihazlara internet aracığıyla müdahale edilerek tedaviye ilişkin verilerin
değiştirilmesi durumunda cinayet bile işlenebilmektedir. Bu ortamda gerçek‐
leştirilen porno yayınlar bireysel ve toplumsal ahlakı etkileyerek kısa bir
geçmişi olan sanal dostluk ve ilişkilerle evlilikleri bozarak aile kurumuna
zarar verebilmektedir. Devletin resmi güvenlik birimlerinin dışında birçok
kurum ve kuruluş da bireyler hakkında çok önemli bilgileri toplayarak özel
hayatı ihlal etme olanağı sağlayabilmektedir (Cerrah, 2001: 2–3) (Aktaran:
Kurt, 2005: 59).
Yazıcıoğlu farklı ülkelerde işlenen bilgisayar suçları ile ilgili istatistiklerin
değerlendirilmesi ile bazı sonuçlara ulaşmıştır. Bunlar;
1. Bilişim suçlarında bilinmeyen suçlar oldukça geniştir ve bu suçların
büyük bir kısmı beyaz yaka suçlarına ait özellikleri taşımaktadır.
2. Suçların büyük bir kısmı kamuoyuna duyurulmamaktadır. Programla‐
rın çalınması, otomatik para veya bilet verilen aletlerin kötüye kullanılması
gibi olayların dışında polis kayıtlarında yer alan bilgisayar suçlarının sayısı
oldukça azdır.
3. Bilişim suçlarını işleyen suçluların çoğu, 17–35 yaş grubunda erkek bi‐
reylerden oluşurken mağdurlar ise ticari faaliyette bulunan kurumlardır.
4. Bu suç türleri diğer suç türlerine göre daha ağır sonuçlar ortaya koy‐
maktadır.
315
5. Bu suç türünü işleyen birçok suçlu işledikleri suçların deşifre olunma‐
ması için ihbar edilmeyeceğinden ya da fiillerini karşılayacak ceza normları‐
nın bulunmamasından dolayı gerçekleştirdikleri suç davranışı sonucunda
yaptırıma uğramayacakları için güvenle hareket etmektedirler (Yazıcıoğlu,
1997: 63)
Amerika ve Almanya’da yapılan araştırmalar sonucunda bilişim suçları‐
nı işleyen faillerin 24 ile 33 yaş aralığında bulundukları, eğitimli, terbiyeli
beyaz ırka mensup, sağlıklı, büyük bir kısmının erkeklerden oluşan başarılı,
teknik bilgi düzeyi yüksek, çalışma hayatında ilerleme beklentisi içinde bulu‐
nan bireyler olduğu tespit edilmiştir. Gereken ilgi ve alakayı işverenleri tara‐
fından görmediklerine inanan bu bireyler kendilerine yapılan haksızlıkları
veriler üzerinde oynayarak veya elektronik hilelerle elde ettikleri menfaatleri
sonucunda dengelediklerini ve gerçekleştirdikleri eylemleri kamu kuruluşu,
banka gibi tüzel kişiliğe sahip olan topluluklara yaptıkları için işledikleri ey‐
lemlerin somut mağdurlarının olmamasından dolayı hiç kimseye zarar ver‐
medikleri inancı ile psikolojik olarak suçluluk duygusuna kapılmamakta ol‐
dukları saptanmıştır (Yazıcıoğlu, 1997: 106).
Günümüzde teknolojinin topluma sunduğu hizmetlerden kaçınmak he‐
men hemen imkânsız bir hale gelmiştir. Bu teknolojik bilgilerden yararlan‐
mak için sistemlere bireyler önem taşıyan kişisel bilgileri vermek durumunda
kalmaktadır. Ancak bilişim sistemlerinde var olan güvenlik sorunları bu bilgi‐
lerin kötüye kullanılmasını beraberinde getirebilmektedir. Bu durum ise başta
mağdur olan birey veya herhangi bir kurum olmak üzere genel olarak toplu‐
ma büyük ölçüde maddi ve manevi anlamda zararları söz konusu olabilmek‐
tedir.
Amerika’da Federal Soruşturma Bürosu bilişim suçları konusunda dört
önemli görev belirlemiştir. İlk başta; çok ciddi zararlar veren bilgisayarlara
izinsiz yer alması söz konusu olan yazılımları durdurmak, ikinci olarak, in‐
ternet ortamında cinsel içerikli suçlar işleyen özellikle çocukları cinsel açıdan
istismar eden, çocuk pornosuna sahip olan, üreten ve paylaşan kimselerin
kimliklerini tespit etmek ve bu kimseleri engellemek, üçüncü olarak; Ameri‐
ka’nın entelektüel zenginliğini hedef alan, ulusal güvenliğe ve rekabetçiliği
tehlikeye sokan oluşumlara karşı gelmek, son olarak ise; ulusal ve uluslar
arası, Internet dolandırıcılığı ile ilişkisi olan organize suç şirketleri ortadan
kaldırmak Amerika’da Federal Soruşturma Bürosu tarafından bilişim suçları
ile mücadele konusunda belirledikleri dört önemli görevdir (http://www.fbi.
gov/cyberinvest/cyberhome.htm, 02.07.08).
Bilişim suçları; bilgisayar sistemlerine ve servislerine yetkisiz erişim ve
dinleme, bilgisayar sabotajı, bilgisayar yoluyla dolandırıcılık, bilgisayar yo‐
luyla sahtecilik, kanunla korunmuş bir yazılımı izinsiz kullanma (ülkemizde
316
%80 oranında lisanssız yazlım kullanıldığı tahmin edilmektedir), yasadışı
yayınlar şeklinde olmak üzere sınıflandırılmaktadır. 2001 yılında Türkiye
genelinde işlenen bilişim suçları verileri toplanmış ve aşağıdaki tablo ortaya
çıkmıştır (http://bilisimsurasi.org.tr/dosyalar/17.doc, 02.07.08).
Grafik 1. 1998–2001 Yılları İçerisinde İşlenen Bilişim Suçları İstatistiği
Yukarıdaki grafikte görüldüğü gibi ülkemizde 1998–2001 yılları arasında

bilişim suçları ciddi bir artış göstermiştir. 2000 ve 2001 yılları arasında lisans
haklarının ihlali konusunda meydana gelen suç türünde görülen artış dikkat
çekmektedir.
Bilişim suçları teknolojiyi kullanan ve kullanacak olan ülkelerin ortak so‐
runu haline gelmiştir. Bilişim teknolojisinde yaşanan gelişmeler milli sınırları
aşmıştır böylece ulusal düzenlemeler ve hukuklar bilişim suçları ile mücade‐
lede yetersiz kalmaktadır. Bilişim suçları ile ideal mücadele, teknolojik geliş‐
melerle küreselleşen dünyada işbirliğinin sağlanmasıyla mümkündür. Dünya
devletleri bu suç tipi ile mücadelede teknolojinin getirmiş olduğu tüm imkân‐
ları kullanarak başarılı olabilir (Özdemir, 2003: 1).
POLİS TEŞKİLATI, ADLİ SİSTEM VE CEZAEVLERİNİN

SUÇ OLUŞUMUNU ÖNLEMEDEKİ ROLLERİ
Polis teşkilatı, adli sistem ve cezaevleri suç davranışının saptanmasında,

kontrol altına alınmasında ve bu davranışa yönelik çözüm üretmede etkili
olan birimlerdir. Her birinin farklı biçimlerde suç davranışıyla ilişkisi söz
konusudur. Toplumsal düzeni önemli ölçüde etkileyen suç davranışının olu‐
şumunu önlemek bu birimlerin etkili bir biçimde hizmet vermesi ile gerçekle‐
şebilir.
317
Polis teşkilatı, adli sistem ve cezaevleri toplum düzenini sağlama ve sür‐
dürebilme konusunda birbirleriyle yakından ilgilidir. Yasa dışı davranışlarda
ceza adalet sistemi devreye girer, yasa ihlalleri durumlarında polis ve mah‐
kemeler yoluyla resmi cevaplar verilir ve cezaevleri ile devam eder (İçli, 2004:
433).
Polis teşkilatı, adli sistem ve cezaevleri görev ve sorumluluklarını tam
olarak yerine getirmedikleri durumlarda ise suç davranışının toplumda art‐
ması ve toplumsal düzeni tehdit etmesi kaçınılmaz bir durum olarak karşımı‐
za çıkar.
Polis Teşkilatı
Güvenlik kavramı çağdaş devletlerin en önemli hizmet alanlarından biri
olmakla birlikte devletlerin var olma nedenlerinin başında gelmektedir. Gü‐
venlik hizmetleri, kamu düzeninin sağlanması ve sürdürülebilmesi ve toplu‐
mun emniyetinin korunması bakımından büyük önem taşımaktadır. Kamu
düzeni emniyetli bir ortam anlamını taşımaktadır. Emniyet kavramı ise devle‐
te, topluma, kişilere, mal ve eşyalara karşı doğabilecek tehlikeleri önlemek
amacıyla hukuka uygun önlemleri ifade etmekle birlikte bu önlemlerin alın‐
mış olduğu veya kişinin ve toplumun güvenliğine karşı bir davranışın gerçek‐
leşmeyeceği yargısının oluştuğu durumları kapsamaktadır (Gökkaya ve Du‐
man, 2007: 62). Ülkemizde emniyeti sağlamak ve sürdürmek, güvenlik ihtiya‐
cını karşılamak amacıyla Polis teşkilatı ve Jandarma hizmet vermektedir.
Jandarma kırsal kesimlerde görev yaparken, polis teşkilatı ise kentsel bölge‐
lerde görevini sürdürmektedir.
Polisliğin temel faaliyetleri birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de pek
fazla değişim göstermemiştir. Polislik hizmetlerinin temel faaliyetleri altı
hedef üzerinde odaklanmaktadır bunlar (Gökkaya ve Duman, 2007: 64);
 Hukuk ve düzenin sağlanması kişilerin ve mülkün korunması,
 Suçun önlenmesi,
 Suç faillerinin adalete teslim edilmesi ve suçların aydınlatılması,
 Karayolu trafiğinin kontrolü ve trafik ile ilgili sorunların bildirilmesi
 Belli muhtelif işlerin gerektiğinde bazı devlet daireleri adına ifası,
 Yardıma muhtaç olanlara yardım etmek küçük ve büyük felaketlere
karşı daima hazırlıklı olmak.
Ülkemizde polis ve halk arasındaki ilişki konusunda halkla ilişkilerin
beklenen düzeyde olmadığı görüşü yaygın olarak benimsenmektedir. Polis ve
halk ilişkileri ile ilgili yapılan araştırmaların ortaya koyduğu sonuçlar şu şe‐
kilde sıralanmaktadır (Erdağ, 2000: 177):
 Polisin eğitimi halka göre yeterli değildir. Polisin halkla ilişkilerinin
daha iyi seviyelerde olması ise iyi bir eğitimden geçmesini gerektirmektedir.
318
 Halkın bir bölümü polisten korkmaktadır. Bunun nedenleri arasında
polisin halka kendisini tam olarak tanıtmadığı ve herkese eşit davranmadığı
görüşü bulunmaktadır.
 Halkın büyük bir kısmı polisin başarılı olabilmek için yeterli imkânlara
sahip olmadığını düşünmektedir.
 Halkın polisten beklentileri, genel olarak, polisin görev bilincine sahip
olması, halka olumlu yaklaşıp iletişim kurması, şiddete başvurmaması, her‐
kese eşit davranması, hoşgörülü, nazik ve güler yüzlü olmasıdır.
 Polisin halkla yeterince sağlıklı iletişim kuramamasının nedenlerinin;
çalışma saatlerinin düzensizliği, ücret yetersizliği, eğitim düzeyinin düşüklü‐
ğü, halka kendini yeterince tanıtamama, görevi ile ilgili mevzuatın yeniden
düzenlenmemesi ve sosyal olanakların yetersizliği faktörleri olarak görülmek‐
tedir.
Son yıllarda ülkemizde meydana gelen polisle ilgili olumsuz bir takım
olaylar sebebiyle halkın polise sıcak bakmadığı genel olarak kabul edilmekte‐
dir. Demirbaş tarafından 2002 yılında İzmir, 2003 ve 2004 yıllarında İstan‐
bul’da yapılan kamuoyu araştırmalarında ortaya çıkan olumsuz polis görün‐
tüsü istatistiklere şu şekilde yansımıştır. İzmir’de %53,70, İstanbul’da 2003’de
%63,12 ve 2004 yılında %70,31’dir (Demirbaş, 2005: 151).
Polis teşkilatı toplumsal düzeni sağlamak adına oldukça geniş görev ve
sorumluluklara sahiptir. Bu görev ve sorumlulukların, değişen teknoloji ve
zamanla birlikte değişim göstermesi, gelişmesi ve yenilik kazanması kaçınıl‐
maz olmuştur. Ülkemizde de bu anlamda polis teşkilatında, gelişmiş ülkeler‐
de geliştirilen “Toplum Destekli Polis” anlayışının uygulanmaya başlandığı
görülmektedir.
Toplum Destekli Polis anlayışı batı ülkelerinde polis ve toplum arasında‐
ki mesafenin açılması ile birlikte polis hizmetlerinde değişimin gerekliliği
sonucunu getirmiştir. Toplum Destekli Polis anlayışın uygulanmaya başlan‐
ması bu değişimin en önemli göstergesidir. 1980’li yıllarda İngiltere ve Ame‐
rika’da polis ve halk arasında artan mesafenin ve kopukluğun ortadan kaldı‐
rılmasına yönelik çalışmalar olmuştur. İlk olarak suçların kontrol ve önlen‐
mesi konusunda sorumlulukların polis ve toplum tarafından paylaşılması ve
bu durumda polisin verimliliğinin artmasına yönelik yapılan çalışmalar dik‐
kat çekmiştir. Bu çalışmalar toplum destekli polislik anlayışı çerçevesinde
Kanada başta gelmek üzere Amerika, İngiltere, Danimarka gibi gelişmiş ülke‐
lerde uygulanmaya başlamıştır (Aydıner, 2004: 11). Türkiye’de ise Toplum
Destekli Polislik anlayışı 2000’li yıllardan itibaren uygulamalara yansıdığı
görülmektedir. Bu anlayış çerçevesinde polis ve halk arasında güçlü bağ ku‐
rarak suçu önleme, toplumsal düzeni sağlama ve koruma adına işbirliği yap‐
mak esas alınmaktadır. Polis ve halk arasındaki bağın kuvvet kazanması Top‐
319
lum Destekli Polislik anlayışında önem taşıdığı görülmektedir. Polis ve halk
ilişkisinin iyileştirilmesini gerektiren bu anlayışın Polis Teşkilatında benim‐
senmesi bu anlamda önemlidir.
Adli Sistem
Hukukun temeli hak kavramına dayanmaktadır. Hukuk toplumun dü‐
zenini koruyan ve yaptırımlar tarafından desteklenen kurallar bütünüdür
(Kızılcelik ve Erjem, 1996: 256). Hukukun temel amaçları arasında; toplum
düzenini sağlamak, toplumsal ihtiyaçları karşılamak, toplumda eşitliği sağ‐
lamak, toplumda güveni sağlamak ve adaleti gerçekleştirmek bulunmaktadır
(Atar, vd., 2000:13‐14).
Hukukun en başta gelen amaçları arasında bulunan adaleti gerçekleştir‐
mek temel anlamda ahlaki görevlerin yerine getirilmesi anlamını taşımakta‐
dır. Hukuk sistemi bütünlük çerçevesinde adaleti gerçekleştirmeye yönelik
olmalıdır. Adaletin sağlanması; kanunların bulunması ve hazırlanmasında
ayrıca uygulanmasında önemli role sahiptir (Esener, 2004: 53). Ülkemizde adli
sistem adaleti sağlamakla yükümlüdür. Ancak adli sistemde yaşanan prob‐
lemler adaletin sağlanması konusunda birçok sorunu beraberinde getirmek‐
tedir bu durumda bireylerin adalet sistemine olan güveni azalmakta ve adale‐
tin suçu önlemesinde birtakım problemler ortaya çıkmaktadır. Böylece önemli
bir sosyal problem haline gelen suç davranışının toplumsal düzeni olumsuz
yönde etkilemesini önlemede bir takım zorluklar yaşanmaktadır.
Cezaevleri
Cezaevleri suçun engellenmesi ve kontrol altına alınması konusunda
öne çıkan kurumların başında gelmektedir. Cezaevi veya hapishane suçla
mücadele etmede kullanılan önemli araçlardır. Cezaevinin, suç işleyen bi‐
reylerin cezalandırılmasını sağlayarak kurumsal bir işleve sahip olması en
belirgin özelliğidir. Benzer bir şekilde suç işleyen bireylerin kapatılarak
cezalandırılmalarını tanımlayan hapsetme cezası kişilerin suç işlemekten
caydırması bakımından en geniş ve etkili bir yöntem olarak ele alınmaktadır
(Kızmaz, 2007: 44).
Suç işleyenleri cezalandırmak ve diğer bireyleri onlardan korumak için
hapsetme bir cezalandırma biçimi olarak kullanılmaktadır. Giddens; hapisha‐
ne sisteminin temel odak noktası olan suçlu bireyi toplumun uyum sağlayan
bir parçasına dönüştürmek için yetiştirme işlevi olduğunu ancak yapılan araş‐
tırmaların bu işlevi gerçekleştirmediği yönünde sonuçlandığını belirtmekte‐
dir (Giddens, 2000: 198–199).
Giddens’a göre; mahkûm olan bireyler birçok bakımdan yoksundurlar.
Bireysel özgürlüklerinden uzak olmalarının yanında; yeterli bir gelirden, aile
320
ve eski dostlarından, heteroseksüel ilişkilerden kendi giysi ve özel eşyaların‐
dan uzak yaşamaktadırlar. Gündelik yaşamlarını kalabalık ve katı disiplin
koşulları altında sürü halinde geçirirler. Bu şartlarda yaşamak hapishanedeki
tutukluların davranışlarını dışarıdaki toplumun normlarına uydurmalarını
sağlamaktan uzaklaştırarak onların daha çok dışarıdaki toplumdan kopması‐
na neden olmaktadır (Giddens, 2000: 199).
Giddens hapishanedeki tutukluların dışarıdaki yaşamdan oldukça farklı
bir çevreye uyum sağlamak zorunda olduklarını belirtmektedir. Hapishanede
sıradan vatandaşlara kin duyma, şiddeti olağan bir davranış olarak kabul
etme gibi tutumlar sergileyebilirler ayrıca özgür kaldıkları zaman kullanabi‐
lecekleri ilişkiler kurarak daha önce yeterli bilgi ve beceriye sahip olmadıkları
suçlarla karşılaşabilirler. Buradan hareketle Giddens, daha önce hapishanede
yatmış olanların yasalara karşı gelmeyi sürdürme oranlarının yüksek oldu‐
ğuna dikkat çekerek İngiltere’de hapis cezasını çektikten sonra serbest bırakı‐
lan bütün erkeklerin % 60’ından fazlasının, ilk suçlarından sonraki dört yıl
içinde yeniden tutuklanmakta olduklarına dikkat çekmektedir (Giddens,
2000: 199). Cezaevinin mahkûmlar için, farklı suç tiplerini işleyen mahkûm‐
larla bir araya gelerek deneyimlerini paylaştıkları ve suç işleme becerilerini
geliştirme konusunda bir bilgi alışverişinin gerçekleştiği olasılığının yüksek
olduğu birimler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kızmaz, cezaevi koşullarının ve cezaevinde bulunan suç alt‐kültürü tek‐
rar suç işleme konusunda veya tekrarlanan suçlulukta önem taşıdığını belirt‐
mektedir. Cezaevinde mahkûm alt‐kültürünün bazı suçların ıslah edilmesin‐
de veya mahkûmların yeniden sosyalleştirme olasılıklarını azalttığı ayrıca
cezaevi bünyesinde deneyimlenen bu alt kültür bireylerin ıslah edilme çalış‐
malarını güçleştirdiği veya engellediği konusuna dikkat çekmektedir. Bu
durum beraberinde mahkûmların suçluluk eğilimlerini arttırarak tahliye son‐
rası bu alt kültüre katılım ve bağlılık düzeylerine göre suç işleyip işlemeye‐
ceklerini kısmen de olsa açıklamanın mümkün olacağını belirtmektedir (Kız‐
maz, 2007: 53 ). Cezaevinin en önemli işlevleri olan cezalandırma, ıslah etme
ve yeniden sosyalleştirme cezaevi sistemi içinde gerçekleşebilmesi birçok
faktöre bağlıdır.
Demirbaş’a göre; yeniden sosyalleştirmenin (tretman) başarılı olabilmesi
için öncelik olarak cezaevinin çağdaş fiziki koşullara, uzman personele ve iyi
yöneticilere sahip olması ile ilişkilidir. Ülkemizdeki cezaevlerinde bu koşulla‐
rın olmaması ve aşırı yığılma nedeniyle mahkûmların ıslah edilmeden tahli‐
yelerinin gerçekleşmesine neden olmaktadır. 1996 yılında Dokuz Eylül Üni‐
versitesi Hukuk Fakültesi öğrencileri tarafından Buca Cezaevinde 31’i kadın
olmak üzere 543 kişi ile yüz yüze yapılan anket sonuçları durumu açıkça or‐
taya koymaktadır. Bu çalışmaya göre; cezaevlerindeki mahkûmların %53’ü iyi
321
bir infaz rejimin uygulanmadığı ve infazın uslandırıcı özelliğe kavuşmadığını
yani yeniden sosyalleşmenin sağlanmadığını belirtmişlerdir, %23’ünün ise
uygulanan infazın korkutucu ve uslandırıcı olduğunu belirtmişlerdir (Demir‐
baş, 2005: 345).
Giddens; cezaevlerinin mahkûmları ıslah etme konusunda başarılı gö‐
rünmediklerini ancak toplumdaki diğer bireyleri suçtan uzak tutma konu‐
sunda etkili olma olasılığının yüksek olduğunu belirtmektedir. Cezaevinin
kötü koşulları mahkûmlar üzerinde suçtan caydırma etkisinde bulunmasa da
diğer bireyler üzerinde caydırıcı etkisinin olduğunu yadsımayan Giddens,
cezaevlerini özenle kötü yerler haline getirmenin potansiyel suçluları caydırı‐
cı olasılığına yardımcı olduğunu ancak bu durumun da mahkûmları ıslah
etme işlevini gerçekleştirmesinden uzaklaştırdığını açıklamaktadır. Giddens
cezaevi koşullarının daha az kötü hale geldikçe hapsetmenin de caydırıcı
etkisinin daha az olacağına dikkat çekmektedir (Giddens, 2000: 199).
SONUÇ
Gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülkenin mücadele etmesi gereken önemli

bir sosyal problem olan suç günümüzde topluma ve bireylere olumsuz etkile‐
ri söz konudur. Toplumsal yapıyı olumsuz yönleriyle etkileyen suç olgusu
bireylerin günlük yaşamında sıkça karşılaştığı bir sorun haline gelmiştir. Su‐
çun ekonomik ve sosyal anlamda bireylere ve topluma olan maliyeti her ge‐
çen gün artmaktadır. Topluma ve bireylere olan olumsuz etkileri arttıkça
mücadele edilmesi gereken önemli bir sosyal problem haline gelmiştir. Bir
toplumsal problem ile mücadele etmek, önüne geçmek o problemin bilimsel
gerçeklikler çerçevesinde ele alınmasını ve kalıcı çözümlerin üretilmesini ve
uygulamaya konmasını gerektirmektedir.
Suç davranışı birçok faktör sonucu ortaya çıkmaktadır. Bireyin psikolojik
özelliklerinin yanında, yaşadığı toplumsal yapı, ekonomik ve sosyal çevre suç
işlemesinde etkilidir. Suçun olmadığı bir toplum düşünülemez ancak suç
oluşumunda etkili olan faktörlerin topluma olan olumsuz etkilerini sınırla‐
mak mümkün olabilir böylece sosyal bir problem haline gelmiş olan suç dav‐
ranışı toplumda azaltılabilir.
Toplumda suç davranışını azaltmak için etili yöntemler kullanılmalıdır.
Suç davranışının meydana gelmeden önce önlenmesi en etkili mücadele yön‐
temidir. Suç oluşumuna neden olan bireysel ve toplumsal faktörleri ortadan
kaldırmak gerekmektedir. Örneğin toplumda işsizlik oranının düşmesi, gelir
dağılımındaki adaletsizliklerin önüne geçilmesi, ekonomik seviyenin yüksel‐
mesi, toplumda sosyal refahın sağlanması, eğitim seviyesinin yükseltilmesi
suçluluğun azaltılması konusunda önemli mücadele yöntemleri arasındadır.
322
Suçluluk oranlarını azaltmak için her suçun caydırıcı bir şekilde cezalan‐
dırılması gerekmektedir. Böylece toplumda suçların cezasız kalmayacağı
yargısı oluşarak bireylerin suç davranışından uzaklaşmaları sağlanabilir. Suç‐
luların cezalandırıldıktan sonra topluma geri kazandırılması gerekmektedir.
Suçluların, suç tekrarını gerçekleştirmeleri engellenmelidir.
Toplumda önemli bir sosyal problem olan suçluluk ile mücadelede adale‐
ti sağlayan hukuk sistemi önem taşımaktadır. Toplumda adalet sistemine
olan güven duygusunun sağlanması bireyleri suç davranışından uzaklaştır‐
mada etkilidir. Adalet sistemine güvenmeyen bireyler kendi haklarını kendi‐
leri arama yoluna gidebilir böylece toplumda suçluluk oranlarında artış yaşa‐
nabilir.
323
KAYNAKÇA
Akers Ronald, Criminology Theories, Roxbury Published, Third ed., California, 2000
Akı Erol, Hukukun Temel Kavramları, Barış Yayınları, 6. Baskı, İzmir 2001
Akıncı‐Sokullu Füsun, Kriminoloji, Beta Yayınları, İstanbul, 1999
Anayurt Ömer, Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları, Seçkin Yayınları,
Ankara 2001
Apak S. Ülken G. Ünlü A. “Yeni bir toplu konut yerleşmesinde “güvenlik duygusu‐
nun” Değerlendirilmesi”, İTÜ Dergisi‐Mimarlık, Planlama, Tasarım, Cilt 1, Sayı
1, Eylül 2002, s. 65‐72
Atar Yavuz, Ayan Mehmet v.d., Temel Hukuk Bilgisi, Mimoza Yayınları, Konya, 2000
Aydın, E.D. Bilişim Suçları ve Hukukuna Giriş, Doruk Yayınları, Ankara, 1992
Aydıner Gökhan, ʺToplum Destekli Polis Anlayışı ve Türk Polis Teşkilatında Uygu‐
lanmasıʺ, EGM Polis Dergisi, Yıl:10, Sayı:42, 2004
Bal Hüseyin, Çocuk Suçluluğu Kavramlar‐Kuramlar‐Saha Çalışmaları, Fakülte
Kitabevi, Isparta, 2004
Bal Hüseyin, Hukuk‐Hukuk Sosyolojisi, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayın No:
32, Isparta 2003
Beirne Piers, Messerschmidt James W. , Criminology, Roxbury Basım, 4. Baskı, Los
Angeles, 2006
Brand S. , Price R, The Economic And Social Costs Of Crime, Home Office Research
Study 217, Crown, London, 2000
Browne Ken, An Introduction to Sociology, 3 rd edd., Polity Press, US, 2005
Cansunar N, Aşırdizer M, Aycan N., Balcıoğlu İ., Batuk G., “Kadının Suça Yönelimi‐
Karşılaştırmalı Bir Çalışma”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası,
1997 55 (3), 341‐351
Coleman J. W., Cressey D. R, Social Problems, Longman, 7. basım, US, 1999
Cömertler Nemciye, Kar Muhsin, Türkiye’de Suç Oranının Sosyo‐Ekonomik Belir‐
leyicileri: Yatay Kesit Analizi, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi
Dergisi, Cilt:62, Sayı:2, Nisan‐Haziran, Ankara, 2007
Demirbaş Timur, Kriminoloji, Seçkin Yayınları, Ankara, 2005
Dennis E. Poplin, Social Problems, Scott, Foresman Company, Londra, 1978
Dönmezer, Sulhi; Kriminoloji, Beta Basım Yayım, İstanbul, 1994
Durkheim Emile, Sosyolojik Metodun Kuralları, çev. Enver Aytekin, Sosyal Yayınlar,
İstanbul, 1994
Durusoy S., Köse S., Karadeniz O., Baslıca Sosyo Ekonomik Sorunlar Suçun Belirleyici‐
si Olabilir Mi? Türkiye’de İller Arası Bir Analiz, Elektronik Sosyal Bilimler Der‐
gisi, C.7 , Kıs‐2008 (172‐203)
Edward L. Glaeser; Bruce Sacerdote, Why Is There More Crime in Cities?, The Journal
of Political Economy, , Part 2: Symposium on the Economic Analysis, 1999, Vol.
107, No. 6 225‐258
ERDAĞ, Erdoğan. “Polis‐Halk İlişkilerinde Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, Türk İdare
Dergisi, Yıl: 72, Sayı: 428, Eylül 2000
324
Esener Turhan, Hukuk Başlangıcı Genel Hukuk Bilgisi, Alkım Yayınevi, 7. baskı,
2004
Fıchter Joseph, Sosyoloji Nedir?, çev. Nilgün Çelebi, S.Ü. Fen‐Ed. Fak. Yayınları, No:6,
Konya, 1990
Frank Schmalleger, Criminology Today, Pearson Prentice Hall, 4. baskı, New Jersey,
2006
Giddens Anthony, Sosyoloji, Ayraç Yayınevi, Ankara, 2000
Gökkaya Sami ve Doğan Mehmet, “Toplum Destekli Polislik (Tdp) Türkiye Modeli ve
Uygulaması”, Emniyet Genel Müdürlüğü Polis Dergisi, Sayı: 53, 2007
Guerrero Anna Leon, Social Problems, Pine Forge Press, USA, 2005
Gümüş Erdal, Crıme In Urban Areas: An Empırıcal Investıgatıon, Akdeniz İ.İ.B.F.
Dergisi (7), 2004, 98‐109
İçli Tülin, Kriminoloji, Martı Yayınları, Ankara, 2004
İçli Tülin, Türkiye’de Suçlular‐Sosyal Kültürel ve Ekonomik Özellikleri, AKM Ya‐
yını, Sayı: 71, 3. baskı, Ankara, 1993
Kaplan Yılmaz, “Hukuk Kurumu”, Kurumlara Sosyolojik Bakış, Ed. Sevinç Güçlü,
Birey Yayıncılık, İstanbul, 2005
Kızılçelik Sezgin, Erjem Yaşar, Açıklamalı Sosyoloji Sözlüğü, Saray Kitabevleri, İz‐
mir, 1996
Kızmaz Zahir ; “Öğrenim Düzeyi ve Suç: Suç‐Okul Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma”,
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2004, Cilt : 14, Sayı :2, 291‐319
Kızmaz Zahir, Bazı Değişkenler Bağlamında Doğu Anadolu Bölgesinde Suç ve Suç‐
luluk, Fırat Üniversitesi‐Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Basılmamış,
Elazığ, 2002
Kızmaz Zahir, Ekonomik Yapı ve Suç: Bazı Araştırma Bulguları Üzerine Genel Bir
Değerlendirme, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2003, Cilt: 13, Sayı: 2,
Sayfa: 279‐304
Kızmaz Zahir, “Cezaevinin ve Hapsetmenin Suçu Engellemedeki Etkisi”, Dumlupınar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 17, 2007 Nisan, s. 44–69
Kurt, Levent; Açıklamalı‐İçtihatlı Tüm Yönleriyle Bilişim Suçları ve Türk Ceza
Kanundaki Uygulaması, Seçkin Yayınları, Ankara, 2005
Liska A., Warner B. , Functions of Crime: A Paradoxical Process, The American
Journal of Sociology, Vol. 96, No. 6, (May, 1991), pp. 1441‐1463
Marsh Ian, Sociology, Prentice Hall, London, 1999
Marshall Gordon, Sosyoloji Sözlüğü, çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü, Bilim ve
Sanat yayınları, Ankara 1999
Ortaköylü L , Taktak Ş. , Balcıoğlu İ. ; Kadın ve Suç, Yeni Symposium, 42‐1, 2004 ,13‐
19
Özdemir Mehmet, “Bilişim Suçları ve Mücadelede Taşra Teşkilatında Karşılaşılan
Problemler ve Çözüm Önerileri”, Çağın Polisi, Yıl: 2, Sayı: 24, Aralık 2003
Özcan Mehmet Tevfik, Hukuk Sosyolojisine Giriş, Donkişot yay., İstanbul 2001
Parillo Vincent, Stimson John, Stimson Ardyth, Contomporary Social Problems, Allyn
and Bacon, 3rd ed., ABD, 1995
Polat Oğuz, Kriminoloji ve Kriminalistik Üzerine Notlar, Seçkin Yayınları, Ankara,
2004
325
Poloma Margaret, Çağdaş Sosyoloji Kuramları, çev. Hayriye Erbaş, Gündoğan Yayın‐
ları, 1993
Sheley F. Joseph, Criminology, Wadsworth, USA, 2000
Soyaslan Doğan, Kriminoloji, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, No:
512, Ankara, 1996
Vito G. ve R. Holmes, Criminology: Theory, Research Policy, California Wadswarth
Publishing, 1994
Vold George, Bernard Thomas, Snipes Jeffrey, Thoeretical Criminology, 5. Baskı,
Oxford Üniversitesi Yayınları, New York, 2002
Wallace Ruth, Wolf Alison, Çağdaş Sosyoloji Kuramları, çev. Leyla Elburuz, M.Rami
Ayas, İzmir, 2004
Wınfree Thomas, Abadınsky Howard, Understanding Crime, Wadsworth, 2003
Williams Frank, McShane Marilyn, Criminological Theory, Prentice Hall, 4.Baskı,
New Jesey, 2003
Yavuzer Haluk, Çocuk ve Suç, Remzi Kitabevi, 9. basım, İstanbul, 1998
Yazıcıoğlu R. Yılmaz, Bilgisayar Suçları, Kriminolojik, Sosyolojik ve Hukuksal
Boyutları İle; Alfa Yayınları, İstanbul, 1997
Yılmaz A. ve Güneyergün, S., “Türkiye’de Sehir Asayis Suçları: Dagılıs ve Baslıca
Özellikleri” Milli Egitim Dergisi, Sayı: 170, 2006
Yörükoğlu Atalay, Değişen Toplumda Aile ve Çocuk, Özgür Yayınları, 6. basım,
İstanbul, 2000
Yücel Mustafa Tören, Kriminoloji, Umut Vakfı Yayınları, İstanbul, 2004
http://www.hinis.adalet.gov.tr/denetimlinedir.htm, 10.06.08
http://www.renewal.net/Documents/RNET/Overview/Crime/Fearofcrime.doc#_Toc46
81754, 12.06.08
http://www.johnhoward.ab.ca/PUB/C49.htm#conc, 12.06.08
http://www.fbi.gov/ucr/cius_04/offenses_reported/violent_crime/index.html,28.06.08
http://www.kriminoloji.com/Suc_ve_Kadin.Balcioglu.htm, 30.06.08
http://www.fbi.gov/cyberinvest/cyberhome.htm, 02.07.08
http://bilisimsurasi.org.tr/dosyalar/17.doc, 02.07.08
326
Bölüm 11
Toplumsal Bir Problem Olarak
Şiddet
Arş. Gör. Cihan Akkaya*
GİRİŞ
Şiddet insanın kendi doğal gelişim süreci içinde hep var olan, uygarlaşmaya
kontrol altına alınabilen bir gerçekliktir. Şiddetin farklı toplumlarda farklı
örüntüleri görülmektedir. Bu bakımdan şiddetin sosyal bir problem olarak
algılanışı da toplumdan topluma değişebilmektedir.
Şiddet kendi içinde çeşitli türlere ayrılarak sınıflandırılabilir. Adam yara‐
lama veya öldürme gibi daha mikro düzeyde şiddet türleri olduğu gibi, savaş
ve terör gibi makro düzeyde şiddet türleri ve eylemleri de bulunmaktadır.
Şiddet kişisel ya da sosyal yaşama bir tehdit oluşturduğu ve önlemler gerek‐
tirdiği için bir sosyal bir problem olarak değerlendirilmelidir.
Sporda şiddet ve fanatizm; özellikle futbolun hayatın merkezinde yer al‐
dığı, futbolu geniş kitlelerin takip ettiği toplumlarda ortaya çıkabilen bir
problemdir. Genel olarak spor kültüründen yoksunluk, spora sadece izleyici‐
lik düzeyinde yaklaşılmayıp daha farklı anlamlar yüklenilmesi ve medyanın
*
Akdeniz Üniversitesi Sosyoloji Bölümü
E‐mail: cihanakkaya@akdeniz.edu.tr
327
kitle iletişim araçlarını kullanarak yaptığı tiraj amaçlı yanlış yayınlar bu şid‐
deti tetikleyen unsurlar arasındadır.
Terörizm; toplum üzerinde korkutma ve tedirginlik yaratma amaçlı, da‐
ha büyük ölçekte bir şiddet türüdür. Bölgesel ya da küresel çapta ortaya çıka‐
bilmektedir. Önlenmesi için etkili yöntemler uygulanmalıdır.
Bu çalışmada şiddet olgusu kavramsal ve kuramsal olarak ele alınıp, şid‐
det türü ve örneği olarak da; sporda şiddet ve fanatizm ve daha kolektif bir
şiddet türü olan terör ve terörizm kavramları incelenecektir.
ŞİDDET
Şiddet her yerde her zaman var olan bir olgudur. Kaynağı konusunda da
çeşitli görüşler vardır. Şiddet insanın doğasında vardır; ya da insanı şiddete
iten toplumdur, toplumsal koşullardır şeklinde belirlemeler yapılmaktadır.
(Ünsal, 2001: 29) Şiddetin tarihinin insanlık tarihi kadar eski olduğu belirtil‐
mektedir. En eski arkeolojik kazılarda şiddet unsurları içeren sanat yapıtları‐
na rastlanmaktadır. Günümüze geldiğimizde de toplumsal yaşamın dinamik‐
liği, teknoloji ve kitle iletişim araçlarının değişmesiyle şiddetin görüntüsü de
değişmektedir.
Sosyoloji araştırmaları, pek çok toplumda şiddetin yaşamın doğal yapısı
içinde olağan kabul edildiğini göstermektedir. Bazı yerleşim merkezlerinde
oturanlarda, sokak çetelerinde, bazı sporlarla uğraşanlarda, bazı seçkin askeri
birliklerde şiddet öğelerine rastlanmaktadır. (Şahin, 2003: 13)
Şiddet (Violence) tanımlanması güç kavramlardan biridir. Latince
Violentina’dan gelen şiddet; sert ya da acımasız kişilik, güç demektir. Violere
fiili ise şiddet kullanarak davranmak, değer bilmemek, kurallara karşı gelmek
anlamlarını taşır. (Şahin, 2003: 1)
Şiddet; sertlik, sert ve katı davranış, kaba kuvvet kullanma gibi anlamla‐
ra gelmektedir. Yabancı dillerde şiddet; bir kişiye, güç veya baskı uygulaya‐
rak isteği dışında bir şey yapmak ya da yaptırmak; şiddet uygulama eylemi,
zorlama, saldırı, kaba kuvvet, bedensel ya da psikolojik acı çektirme ya da
işkence, vurma yaralama olarak tanımlanır. (Ünsal, 2001: 29) Şiddet insana
fiziksel ve ruhsal olarak zarar vermektedir.
Şiddet bir kişi veya topluluğun fiziksel ve ahlaki bütünlüğüne, mülkiye‐
tine, kültürel ve sembolik değerlerine karşı herhangi birey, grup ya da örgüt‐
lü bütünlük tarafından verilen zarar veya fiziksel ya da psikolojik acı olarak
da tanımlanmaktadır. Şiddet çatışan çıkarları olan taraflar arasındaki sosyal
ilişkiden kaynaklanmaktadır. (Acet, 2005: 75) Bir uzlaşmazlıktan, karşıtlıktan
ortaya çıkar.
Birkaç tanımdan sonra şiddetin ortaya çıkmasında etkisi olan bazı unsur‐
lardan bahsetmek yerinde olacaktır. Güç ve saldırganlık gibi kavramların
328
şiddetle doğrudan ilişkisi vardır. Saldırganlık; hâkim olmak, yenmek, yönet‐
mek amacıyla güçlü, şiddetli bir hareket; bir işi bozmaya, yıkmaya yönelik
düşmanca, tahrip edici bir davranış olarak tanımlanabilir. (Erten ve Ardalı,
2001: 143) Şiddetin temelinde yer alan saldırganlık dürtüsü değişik biçimlere
bürünebilen bir davranıştır. İnsandaki saldırganlık ve bunu şiddete dönüşü‐
mü, kişinin psikolojik ve toplumsal gelişiminin, nörolojik ve hormonal yapı‐
sının etkileşimiyle ortaya çıkmaktadır.(Lorenz, 2001)
Saldırgan davranışlarda kızgınlık ve öfkeden başka, değişik derecelerde
kin, nefret, düşmanlık gibi başka yok edici duygular da bulunabilir. Bu duy‐
gular şiddet eylemlerini tetiklemektedir. Saldırganlığa yol açan bazı duygu
durumları bulunmaktadır;
Acı: İnsana fiziksel olarak zarar veren, ruhsal yaşantıyı tehdit eden uya‐
ranların yarattığı duygu durumu
Can Sıkıntısı: Acı, üzüntü gibi durumlarda tedirginlik yaratan duygu du‐
rumu
Kaygı‐Endişe: Güçlü bir beklenti, dürtü ve isteğin amacına ulaşamayacak
gibi göründüğü durumlarda beliren, bedensel gerginlik ve ruhsal tedirginlik
durumu
Korku: Gerçek ya da beklenen bir tehlike ve yoğun bir acı karşısında uya‐
nan duygu durumu
Kızgınlık: Baskı, engelleme ya da korku karşısında gösterilen saldırganlık
tepkisi
Köpürme: Aşırı derecede öfke sonucu tüm bilinç ve davranışın karışması,
ne yaptığını bilememe durumu
Aşırı Sinir Duyarlığı: Aşırı, ölçüsüz, gereksiz kızgınlık, öfke, endişe duy‐
gusunun karışık olduğu tedirginlik durumu
Düşmanlık: Algılama, düşünme ya da yorumlama sonucu başkalarına
duyulan güvensizliğin yarattığı kuşku ve şüphe sonucu onlara kin, nefret
duyma, kötülük yapma duygusu
Kin: Başkasına saldırıyı amaçlayan gizli nefret ve düşmanlık duygusu
Nefret: Bir insanı ya da nesneyi aşağılık, çirkin, kötü bularak ondan uzak
durmak, ona kin bağlamak (Köknel, 1996 akt: Yetim, 2005: 212‐213)
İnsanlarda şiddet davranışları; kanuna uymamak, kişiye zarar vermek,
hakaret etmek, onurunu kırmak, huzura son vermek, birinin hakkını çiğne‐
mek, hırpalamak, incitmek, aşırı derecede öfke gibi şekillerde kendini göste‐
rir. Şiddet gücün aykırı olarak kullanılmasıyla kurallarla zıtlaşan, insana özgü
bir eylemdir. Şiddet çarpık kentleşme ve gecekondulaşmayla yeni şekiller
alarak daha da yaygınlaşmıştır. Günümüz toplumunda kadınlar da şiddet
suçlarını işlemekte, ateşli silahlar kullanmaktadır. (Dönmezer, 2001)
329
Şiddet, uygulanış biçimine ve etkisine göre hafif ve ağır olarak ayrılabilir.
Cinayet, yaralama, ırza tecavüz, gasp gibi olaylar ağır şiddet; trafik suçu,
tehdit gibi olaylar da ceza yasalarınca hafif şiddet olarak kabul edilir.
Şiddet çok yönlü, ekonomik, sosyal, psikolojik boyutların devreye girdiği
bir olgudur. Bazı siyasal bilimcilere göre şiddet 6 açıdan ele alınabilir:
Birincisi, ülke kültüründen kaynaklanan şiddet eylemleridir. Buna göre
ırksal, etnik, dinsel, bölgesel çeşitlilik içinde çıkar çatışmalarının yüzyıllar
boyunca süregeldiği bir ortamda içe dönüklük, yabancı düşmanlığı, sevgi ve
nefret duygularının bileşimi ortaya çıkan gerginlikleri ve çeşitli şiddet eylem‐
lerini simgeler. İkinci grupta devrimci ve karşı devrimci şiddet eylemleri yer
alır. Üçüncüsü, askeri darbelerin yol açtığı şiddet eylemleridir. Dördüncü
grupta öğrencilerin şiddet eylemleri yer alır. Beşinci grup ayrılıkçı şiddet
eylemlerini, altıncı grup da seçim dönemlerinde ortaya çıkan eylemleri içerir.
(Keleş‐Ünsal, 2001)
Şiddet Türleri
Şiddet kendi içinde bazı türlere ayrılabilir. Gelişmekte ve değişmekte
olan ülkelerde ve bu ülkelerde yaşayanların sosyal enerjilerini yönelttiği şid‐
det türleri için bazı ayrımlar yapılabilir. Chesnais (1981: 34 Akt: Ünsal, 2001:
32) şöyle bir ayrım yapmıştır:
Özel Şiddet
1. Cürümsel1 Şiddet
a) Ölümle sonuçlanan cinayetler, suikastlar, zehirlemeler (ebeveyn
ya da çocuk öldürmeleri de dahil), idamlar v.b.
b) Bedensel: bilerek darbe ve yaralamalar
c) Cinsel: ırza geçmeler
2. Cürümsel Olmayan Şiddet

a) İntihar ve teşebbüsleri
b) Kaza (araba kazaları da dahil)
Kolektif Şiddet
1. İktidara Karşı şiddet
a) Terör
b) Grevler ve ihtilaller
1 Cürüm: Kabahat kavramından ayrılan, yargılanmayı ve ceza almayı gerektiren suçlara verilen
isim.
330
İktidarın Vatandaşa Karşı Şiddeti
a) Devlet terörü
b) Endüstriyel şiddet (İş kazaları…)
c) Savaş
İntiharlar, alkol ve uyuşturucu bağımlılıkları kişinin kendisine yönelttiği

şiddettir. Çocuk ve eşin dövülmesiyle meydana gelen aile içi şiddet; kuşaktan
kuşağa geçen ve adeta kültürel bir şiddet biçimi olan kan davası ve namus
cinayetleri cürümsel şiddet sınıflamasında yer alır.
Bir toplumda şiddetin dozu o toplumda var olan siyasal sistemin, güçsüz
ve vatandaşlık haklarını kullanmakta zorlanan kesimlere karşı olan tutumu
ile belirlenir. Zayıfa ve güçsüze destek yoksa dolaylı bir şiddet söz konusu‐
dur. (Acet, 2005: 75‐76)
Şiddetin Kültürel Boyutu ve Türkiye

Türkiye’de şiddeti bir davranış biçimi olarak pekiştiren pek çok kültürel
özellik bulunmaktadır. Başka toplumlardan farklı şiddet olaylarına rastlana‐
bilmekte ve bunların da sosyal bir problem olarak görülmesi diğer toplumlara
göre farklılık gösterebilmektedir.
Öncelikle Türkiye’de “erkeklik” olgusu biraz fazla abartılmaktadır. Er‐
keklik sertliğin, savaşmanın bir simgesi gibi sunulur. Daha çocukken bu em‐
poze başlar, erkek çocuklar oyuncak silahlarla oynar. Çocuk ve kadınların
dövülmesi kültürel açıdan olanaklıymış gibi yansıtılır. Erkekler kadınlar üze‐
rinde sosyal denetim ve baskı aracıdır. Erkeklik olgusu – hegemonik erkeklik
‐ kendini en çok ev içinde üretir. Babalık, kocalık, aile reisliği, namus bekçiliği
fonksiyonları bu noktada devreye girer. Erkeğe kendi çevresinden hüküm‐
darlık alanları sağlanır. Özellikle erkeklerin dışarıda, iş yerlerinde çektikleri
sıkıntılar gelip tekrar kadınların sırtına yüklenir. Erkekler üzerine uygulanan
iktidarı bir başkasına yönlendirerek eril olmaya çalışır. (Cengiz, Tol,
Küçükkural, 2004: 68) Bu durumun Türkiye’de bir sosyal problem olarak
görülme ihtimali başka toplumlara göre daha düşüktür. Özellikle, gelişmiş
olarak nitelenen Batı toplumlarında erkeklerin kadınlar üzerinde baskı kur‐
ması, şiddet uygulaması gibi durumlar normal olarak görülmez ve kınanır.
Kan davası ve namus cinayetleri de Türkiye’de yaygın olarak görülen
kültürel şiddet türleridir. DİE’nin yaptığı (1981) Türkiye köyleri üzerine olan
anketin kısmi verilerine göre; kan davalarına Karadeniz kıyılarında, Güney‐
doğu, Orta ve Doğu Anadolu’da daha sık rastlanmaktadır.(Ünsal, 2003: 38)
Namus cinayetleri de kadınlara karşı yöneltilir. Kadınların namuslarına yöne‐
lik tacizlere karşı savunma amaçlı şiddettir. (Acet, 2005: 78)
331
Trafik kazaları da zaman zaman kitlesel katliam şekline dönüşmektedir.
Özellikle uzun tatil dönemlerinde sık olmaktadır. Ancak trafik kazaları ne
kadar ölümcül olursa olsun, hukuken eylemli bir suç olarak sayılmamaktadır.
Sosyal Problem Olarak Şiddet

İnsanlar şiddeti masum bir hedefe yönelik ve yetkisiz kişiler tarafından
uygulandığında sosyal bir problem olarak görür. Şiddet, suç, kentsel kargaşa,
suikastlar, terörizm ve eşlerin ya da çocukların suiistimali hakkında konu‐
şulmaya devam edildiği sürece şu konuda bir oybirliğine varabiliriz ki şiddet
toplumlarda bir problemdir. Ülkenin korunmasının gerektiği düşüncesi, polis
koruması ve silahlar kullanıldığı sürece şiddetin bir sosyal problem olarak
değerlendirilmesi sürecektir.
Şiddeti açıklarken eylemlerin betimlenmesi bize o eylemlerin gerçek de‐
ğerlendirmesini vermemektedir. Birisinin bir başkasına zarar verdiğini duy‐
duğumuzda bunu onaylamayız, çünkü genel olarak şiddetin en iyi çözüm
olmayacağı yönünde bir inancımız vardır. Örneğin; bir adamın karısına sal‐
dırması, şiddet uygulaması tarafımızca kınanır. Bu saldırının nedeninin karı‐
sının sadakatsizliği olduğunu öğrenirsek bu davranışın nedenini daha iyi
anlamış oluruz fakat yine de kınarız, onaylamayız. Bununla birlikte, bir an‐
nenin çocuğuna zarar veren birisine karşı şiddet uygulaması onu haklı çıka‐
rabilir, bundan memnuniyet dahi duyabiliriz. Başka bir ifadeyle, bir şiddet
eylemini kendi özel durumları içinde değerlendirmeye çalışırız. (Parillo,
Stimson, Stimson, 1996: 140‐141)
Şiddeti Haklı Çıkarmanın Üç Genel Tipi

Şiddeti haklı çıkarmak için veya şiddeti haklı çıkarıcı bazı durumlardan
bahsedilmektedir. Bunlar çok geniş ve kapsamlı değildir. Bazen bir tanesi bir
durumu açıklamakta diğerlerine göre daha fazla kullanılabilmektedir ama
diğerleri de, bazı özel durumların açıklanmasında tek başına kullanılabilir.
Gerekli Şiddet
Haklı çıkarma yolarından bir tanesi istenilen bir sonucu başarmada şid‐
detin tek yol olarak görülmesidir. Ulaşılmak istenen sonuç zor ise, evet ‘doğ‐
rudur’, başarı için kullanılabilecek başka hiçbir araç kabul edilemez.
Görev ve İtaat
Tarih boyunca, doğaüstü güçlere ya da yetkili bir insanın emirlerine itaat
etmek şiddeti haklı çıkarmak için kullanılmıştır. Örneğin; savaş esnasında
uygulanan şiddet eylemleri için verilen en genel haklı çıkarma metodu olarak
332
kullanılmaktadır. Bir askerin görevi itaat etmektir, verilen emrin ne olduğu‐
nun bir önemi yoktur.
Hafifletici Durumlar
Buradaki argüman şudur: Şiddet eylemleri yabancı güçlerin sebep oldu‐
ğu nadir ve olağandışı eylemlerdir. Bunlar korku, bitkinlik, geçici delilik,
cinnet geçirme ya da alkol ve uyuşturucu gibi davranışlar üstünde, bireysel
kontrolün yitirilmesine vurguda bulunan etmenleri içerebilir. (Parillo,
Stimson, Stimson, 1996: 141)
Şiddetin Toplumlara Göre Dağılımı

Şiddetin toplumlara göre dağılımı ve karşılaştırılması konusunda kesin
bir yargıya ulaşmak güçtür. Sadece bazı genel gözlemler yapılabilir. ABD’nin
gelişmiş ülkeler içinde en yüksek suç oranına sahip ülke olduğu belirtilmek‐
tedir. Genel olarak da; bazı Latin Amerika ülkelerinde ve Karayip’lerde şiddet
suçları oranı yüksek, Batı ve Güney Avrupa’da ise çok düşüktür.
Şiddet suçları ülkelerde bölgesel olarak da farklılık gösterir. Örneğin,
şiddet suçu oranları Güney İtalya’da, Güney ve Güneybatı Amerika’da ve
Kanada’nın batı eyaletlerinde yüksektir. Birçok gelişmiş ülkede şiddet suçları
kentsel bölgelerde yoğunlaşmıştır. (Parillo, Stimson, Stimson, 1996: 142)
ŞİDDETE SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR
Şiddet olgusu çeşitli bilimsel yaklaşımlarla açıklanmaya çalışılmaktadır. Şid‐

det eyleminin güdüler ve duygulanımlar sonucu ortaya çıktığını savunan,
sosyal faktörleri şiddetin kaynağı olarak değerlendirmeyen psikolojik yakla‐
şımlar bulunmaktadır. Bu tip yaklaşımlar sosyal faktörleri eylemin etkisini
arttıran dış uyaranlar olarak görür. Ancak şiddeti sadece bu şekilde değer‐
lendirmek doğru değildir, şiddet sosyal bir olgu olarak da ele alınmalıdır.
Şiddetin ortaya çıkmasında biyolojik, psikolojik nedenlerle birlikte; aile, kül‐
tür, yaşam biçimi, hayata bakış gibi sosyal faktörleri de göz ardı etmemek
gerekir. (Gökulu, 2007: 122)
Sosyologlar genellikle insanların suça ve şiddete neden yöneldiğinin ce‐
vabını ararlar. Edwin H. Sutherland’e göre insanlar suça başkalarının davra‐
nışlarının etkisiyle yönelir. Pek çok çalışma, şiddet davranışının diğer aile
üyelerinden öğrenildiğini göstermektedir. Örneğin aile içinde şiddeti yaygın
olarak görerek büyüyen bir erkeğin, aile içi şiddet görmeyen bir erkeğe göre
eşini dövme ihtimali daha yüksektir. Ya da aile içi şiddet görmüş bir çocuğun
ileride şiddete yönelme ihtimali daha fazladır. Etiketleme teorisi olarak ad‐
landırılan teoride de genel olarak, bir kişinin başkaları tarafından şiddete
yatkın bir kişi olarak etiketlenmesi ve bu kişinin de bu yönde davranışa yö‐
333
nelmesi söz konusudur. Şiddet davranışlarının öğrenilmesi yaklaşımlarında
zayıflıklar bulunmaktadır. (Coleman, 1998: 300‐301)
Sosyolojide yer alan bazı temel yaklaşımların şiddeti şu şekilde açıklar:
Bu yaklaşım üzerinde çalışan sosyologlar, şiddeti açıklamada geniş bir
sosyal sistem içerisinde; güçlere, zorlamalara (forces) bakarlar. Büyük çatışma
alanlarını; kolektif şiddet ya da Siyahlar ve Beyazlar, hükümetler ve yurttaşla‐
rı gibi tanımlanmış herhangi gruplar arasında yükselen çatışmalardan doğan
şiddet oluşturur. Örneğin, sokaklardaki şiddetli suçları açıklamada, bunu
ortaya çıkaran sosyal şartların önemi vardır.
Bu şekilde şiddet, ilk etapta temel sosyal hastalıkların yansımasından
doğmaktadır. Toplumda var olan kurum ve mekanizmaların şiddeti önleme‐
de rolü bulunur. Buna göre aile, sosyal çevre ve adalet sistemi düzgün işlerse,
herhangi bir şiddet de olmayacaktır. Sosyal kontrol mekanizması bunları
engelleyecektir.
İşlevselciler tüm sosyal olaylarda, onların fonsiyonel veya disfonksiyonel
sonuçlarına bakmaktadır. Örneğin; pek çok kişi tarafından olumsuz bakılan,
insanların ölmelerine neden olan ve bu sebeple disfonksiyonel olarak görülen
savaşın iki olumlu fonksiyonu da vardır. Sınırları genişleterek ve güçlendire‐
rek yeni uluslar yaratmak ve gelen düşmana karşı birleşerek toplumda bir
dayanışma oluşturmak gibi işlevleri vardır. Bu yüzden savaşın nedenleri,
nüfus baskısı ya da kaynakların azlığı gibi durumlarda, toplumların yeni
yerler aramaya yönelmesi olabilmektedir. (Parillo, Stimson, Stimson, 1996:
162‐163)
Çatışma teorisyenlerine göre şiddet, toplumdaki eşitsizliğin ve baskının
doğal ve kaçınılmaz bir sonucudur. Bireysel, ulusal ve uluslar arası şiddet,
ancak baskının ortadan kalkmasıyla çözülür. İnsanları şiddete yönelten, kay‐
nakların dağılımında ve fırsatlardan yararlanma (fırsat eşitsizliği) konusunda
meydana gelen adaletsizliklerdir. Bu tip durumlardan meydana gelen geri‐
limler ve ümitsizlikler şiddete yol açmaktadır. Şiddet sosyal çatışmanın aşırı
bir biçimidir. Şiddeti anlamak için, gücün (power) dağılımı ve toplumda nasıl
uygulandığının anlaşılması gerekmektedir.
Çatışmacı teorisyenlere göre toplum ve birçok sosyolog bireysel ve
kriminal şiddete dar bir şekilde odaklanmaktadır. Bu yanlış yönlendirmelere
ve tehlikeli sonuçlara yol açar. Onlar genellikle şiddeti, polislerin ve askeri
kuruluşların devamlılıklarını sağlamak için bir baskı ve güç aracı olarak gö‐
rürler.
334
Toplumun değerleri ve kurumları bireysel şiddeti teşvik eder. Rekabetin
güçlü değerleri, kâr ve her türlü haksız kazanç çözüm için şiddet kullanmayı
gerektirir. Bizler şiddet olaylarını tanımlamada bazen tutarsız ve yetersiz
davranırız; şiddeti sadece bir düşman tarafından uygulandığında şiddet ola‐
rak tanımlarız. (Parillo, Stimson, Stimson, 1996: 163)
Sembolik etkileşimdeki temel yaklaşım, insanların içinde bulundukları
durumu nasıl tanımladıklarına göre değişmektedir. Şiddet davranışı için en
popüler açıklama, şiddet alt kültür hipotezi olmuştur. Bir kişi şiddete başvu‐
ruyorsa, bunu zaten öğrenmiştir. Bu teorinin destekçilerine göre, şiddetin alt
kültürü dünya çapındadır ve birçok kültür içinde bulunur. Bu alt kültürde
şiddet; mücadeleye veya hakarete, kötü davranışa uygun bir yanıttır. Farklı
bir davranış kişinin kendine olan tüm saygısını kaybetmesidir. Bu tez deney‐
sel olarak doğrulanmamıştır.
İnsanların nesnelere olan yöneliminde çevre oldukça önemlidir. İnsan
doğduğu andan itibaren çevresiyle etkileşim içine girmektedir. Bu yüzden
çeşitli sebeplerle içinde bulunulan grubun, insan davranışlarında etkisi ola‐
bilmektedir. Örneğin, terörist bir grubun üyesi masum kurbanlara saldırmı‐
yor fakat baskıcı bir gruba özgürlük veya din adına, içinde bulunduğu gru‐
bun etkisiyle saldırabiliyor. Örneğin, Birinci Dünya Savaşı’nı izleyen yıllarda
güvensiz, emniyetsiz durumda olan Almanlar Yahudilere karşı negatif bir
imaj yüklüydü. O dönemki Alman yönetimi vatandaşlarını Yahudilere karşı
kışkırtmaktaydı.
Karşıt anlayışlar (Contrast Conceptions) şiddetin; suçlu ile polis, işçi sını‐
fıyla yönetici kesim, siyah ile beyaz v.b arasında meydana geldiğini anlama‐
mıza yardım eder. Her iki taraf da birbirlerini “kötü” ilan ederek negatif, ön
yargılı değerler yüklenir. Kişi içinde bulunduğu sosyal grubun (Siyahlar,
işçiler, polisler, yöneticiler…) dinamiklerinden etkilenerek şiddete yönelebil‐
mektedir. (Parillo, Stimson, Stimson, 1996: 164)
SPOR VE ŞİDDET
Spor insanın bedensel, ruhsal ve sosyal alanda gelişmesini sağlayan bir uğra‐
şıdır ve insanın doğayla savaşından kaynaklanmış bir olgudur.(Yetim, 2005:
214) Sporun tarihi gelişimine bakıldığında ilk sporların savunma‐saldırı kö‐
kenli olduğu görülür. İlkel çağlarda ilk insanlar yırtıcı hayvanlarla boğuşur‐
ken, bunu ilk önce çıplak elle daha sonra sopa, ok, yay gibi aletlerle yapmıştır.
Bu savaşım güreş, boks, cirit, eskrim gibi temas sporları olarak biçimlenmiştir.
Tarihin ilk devletleri olan Mısır ve Sümer’de (İ.Ö. 3000) bu sporların yapıldığı
arkeolojik kazılar sonucu ortaya konmuştur. Daha sonra insanın doğayı kont‐
335
rolüne almasına paralel olarak taşıma‐ ulaştırma kökenli sporlar çıkmıştır.
Buna insanlar bir yerden bir yere gitme, vahşi hayvanlardan kaçmak için baş‐
vurmuştur. Atletizm, kürek, kano, binicilik gibi sporlar bu türdendir. (Sert,
2000: 32) Yani tarihin ilk sporlarının tarihin ilk devletleri tarafından yapıldı‐
ğını söylenebilir. Spor hem günümüz dünyasının en önemli, hem de en eski
toplumsal kurumlarından biri durumundadır. (Fişek, 1985: 5‐6)
Antik Yunan Olimpiyat Oyunları ilk örgütlü spor karşılaşmaları olarak
görülmektedir. Oyunların bütün dalları bireysel özellik taşımaktaydı ve takım
yarışına yer verilmemekteydi. Bu oyunların en önemli özelliği ise “olimpiyat
barışı” geleneğini getirmesiydi. Birbirlerine karşı sürekli savaş halinde olan
site devletleri, olimpiyatlarla savaşlara ara veriyordu. Sporcular özgür yurt‐
taşlar arasından seçilirdi, izleyiciler yakıcı sıcağa karşın oyunları izlerdi. Bu
olimpiyatlardaki bir başka önemli özellik de sporun “erkek işi” olduğu vur‐
gusunun eskilere dayandığını göstermekteydi. Kadınlar seyirci olarak bile
oyunlara sokulmazdı.
Daha sonra değişen dünya siyaseti, bilimde ve teknolojideki gelişmeler
olimpiyatları etkilemiştir. Dışardan Sicilyalılar ve Giritliler, arkasından da
Romalılar zorla olimpiyatlara katılmıştır. Romalılar olimpiyatların çehresini
değiştirmiştir, artık imparatorluk sınırlarındaki herkes olimpiyatlara katılır‐
ken, ölümüne dövüşen gladyatörler oyunlarda yerlerini almaya başlamıştı.
Olimpiyatlar insanların eğlendiği vahşi dövüşler haline gelmişti. Bu durum
İ.S. 393’te Romalı Theodisius’un olimpiyat oyunlarını kapatması ile sona er‐
miştir. Daha sonra kilisenin gücünün artmasıyla spor karanlık bir çağa girmiş,
yasaklanmıştır. Spor adına orta çağ karanlığında hemen hemen hiçbir şey
yapılmamıştır. Sadece soylu sınıflara şövalyeliğin yedi becerisi sayılan ata
binme, yüzme, ok atma, eskrim, av, satranç ve şiir okuma faaliyetlerine izin
verilmiştir. (Fişek, 1985: 14) Orta çağda şiddet içeren oyunlar, dövüşler de
düzenleniyordu. Aslında modern spor denilen olguda bu oyunların belli ku‐
rallara, sürelere bağlanması olacaktı. Şiddet bir taklit şekline dönüşerek, de‐
netlenen, kontrol altına alınan, medenileştirici bir hal almıştır.
Spor sosyolojisi alanında önemli bir düşünür olan Norbert Elias,
‘modernitenin özgün bir fenomeni olarak spor’ düşüncesiyle, uygarlaşmadan
bahseder. Buna göre, uygarlaşma bedenin ve duyguların daha fazla kontrol
altına alınması yönünde gelişmiş bir süreçtir. Elias’a göre modern sporun
ayırt edici özelliği, şiddetin azaltılmasıdır. (Amman, 2000: 142) Uygarlaşma
süreciyle spor karşılaşmalarının kuralları artmıştır. Artan ve değişen kurallar‐
la şiddet de azalmıştır. Spordaki uygarlaşma topluma da yansımıştır. Elias
“sportifleşme” sürecinden bahsetmektedir. Şiddet içeren oyunlara kuralların
getirilmesiyle, kurumsallaşmasıyla şiddet önlenmiştir.
336
Spor günümüzde bir yarış ve mücadele gibi olsa da “barış ve kardeşlik”
olduğu, bu yönde davranılması gerektiği vurgulanmaktadır. Ancak bu her
zaman bu şekilde olamamaktadır. Sporu yapanlar ya da seyirci ve taraftarlar,
bireysel ve sosyal nedenlerle sporun amacı dışına çıkarak, saldırgan davranış‐
lar ve şiddet eylemlerinde bulunabilmektedir. Sporu yapanların ya da seyirci‐
lerin ve taraftarların, bireysel ya da sosyal nedenlerle bu amaçları görmezlik‐
ten gelmeleri, saptırmaları, kötüye kullanmaları, sporu; saldırgan davrananla‐
rın ve şiddet eylemlerinin yer aldığı savaş alanına dönüştürürler. (Yetim,
2005: 214)
Seyirciler spor karşılaşmalarının en önemli unsurlarıdır. Onlar futbolun
on ikinci, basketbolun altıncı adamlarıdır. Tribünlerde yaşanan bazı olayların
sahaya ya da sahada yaşanan bazı olayların tribüne yansıması beklenebilir.
Sporcuların saha içerisinde birbirleriyle kavga etmeleri, itişip kakışmaları
tribünleri tahrik edebilmektedir. Tribündeki gerginliklerden de saha içindeki
sporcular olumsuz etkilenmektedir.
Sporda şiddet olaylarına, saldırganlık dürtüsünü bastıramayan, denetle‐
meyen, günlük hayatında amaç ve beklentilerine ulaşamayan, yeterince sos‐
yalleşememiş, benlik, kimlik, kişilik bunalımı içinde bulunan gençlerin yol
açtığı belirtilmektedir. (Acet, 2005: 79) Bu yapıdaki gençler, taraftarı oldukları
takımla bütünleşir, özdeşleşir; o takımın fedailiğini yaparlar ve bu şekilde bir
rol kazandıklarını düşünürler. Diğer takımlar onlar için adeta birer düşman‐
dır.
Sporda saldırgan davranışlar genellikle oyunun sonucuna etki etme, so‐
nuçtan memnuniyetsizlik, hayal kırıklığı gibi durumlarda ortaya çıkmaktadır.
Sporun normal kuralları içerisinde oyunu kazanamayacağını anlayan sporcu‐
lar saldırgan davranışlar gösterebilir. Örneğin bir futbolcunun takımı yenik
durumdayken, o anki üzüntü ile hakeme saldırması bu duruma örnektir.
Aynı şekilde taraftarlar da takımı kaybettiği zaman o anki durumla rakip
takım taraftarlarına hatta bazen sahaya girerek futbolculara saldırabilmekte‐
dirler.
Sporda şiddet olaylarında kitle psikolojisinin rolü olduğu söylenebilir.
Tek başınayken herhangi bir kötülük yapamayan kimse, kitle içerisinde her
şeyi yapacak duruma gelir, kendini güçlü hisseder, önündeki engelleri tahrip
eder, yakar, yıkar.
Sporda saldırgan davranışların ortaya çıkmasında yöneticilerin ve med‐
yanın da etkisi de göz ardı edilemez. Maçlardan önce kulüp başkanlarının
karşı kulübe ve taraftarlarına yönelik kışkırtıcı konuşmaları, medyada yer
alan beyanları iki taraf arasında gerilimi arttırabilir ve bu durum maç günü
şiddet eylemleriyle kendini gösterebilir. Medya da fazla reyting uğruna bu
beyanları, olayları sütunlarına taşıyarak bu gerilime ortak olmaktadır.
337
Sonuçta sporda şiddet eylemleri, fiziksel boyutuyla yaralanmalarla bera‐
ber rakibe ya da rakip seyirciye yönelik her türlü sözel şiddet eylemini de
içinde barındırır. Rakibe ya da rakip seyirciye yönelik ırkçı, inançları ve yaşa‐
yış biçimleri gibi insani vasıfları aşağılayan her türlü sözel saldırı şiddet ey‐
lemleri olarak nitelendirilebilir. (Gökulu, 2007: 122)
Sporda Şiddetin Ortaya Çıkmasına Neden Olan Unsurlar

Yapılan bazı araştırmalarla spor sahalarında ortaya çıkan şiddet bazı un‐
surlara bağlanmaktadır: (Mutlu, 1991 akt. Yetim, 2005: 216)
 Genel eğitim yetersizliği ve spor kültüründen yoksunluk
 Sporcu ve seyircinin aşırı rekabet hissinin baskı altında bulunması
 Oyunlar sırasında seyircileri yönlendiren amigoların yanlış davranış ve
yönlendirmeleri
 Güvenliğin ve disiplinin yeterince sağlanamaması
 Hakemin yanlış ve tahrik edici kararları
 Sporcuların kavga ederek seyirciyi tahrik etmesi
 Yenilgiyi kabullenmeme
 Spor medyasının bilinçsiz ve maksatlı yayınları
 Eğitim, kültür ve ekonomik yönden yeterli düzeyde olmayan, anti sos‐
yal ve kişilik bunalımında olan gençlerin fanatiklik derecesindeki taraftarlık‐
ları
Sporda şiddet olayları toplumun genel gerginliğinin yansıması olarak
değerlendirilebilir. Ekonomik sıkıntılar, gelecek kaygısı spor sahalarında sal‐
dırıya dönüşebiliyor. Kulüp yöneticilerinin ortamı gerici açıklamaları, hem
rakip takımın seyircilerini hem kendi takımının seyircilerini kışkırtıyor. Olu‐
şan gerginlikler sporcuya yansıyor. Sporcunun sahadaki gerginliği seyirciye
yansıyor ve sonuçta spor sahalarında üzücü ve şiddet dolu olaylar yaşanabi‐
liyor.
Futbolda Şiddet: Fanatizm ve Holiganlık

Spor seyircisi bir spor olayını yerinde canlı olarak ya da televizyon gibi
görsel medya araçlarıyla seyreden kişidir. (Gutman, 1986 akt: Kayaoğlu, 2004:
81) Seyirciler birer tüketicidir, izlediği spor olayına bağlıdır.
Futbol şiddet olaylarının en çok görüldüğü, üzerinde en çok durulan
spor dalıdır. Futbol diğer spor dallarından farklıdır; bir eğlence, bir deşarj
aracıdır. Futbol taraftarları takımlarına çok bağlıdır; takımlarıyla yatıp kalkar‐
lar, işlerini takımlarına göre ayarlarlar.
Futbolda taraftarlık kavramında bir belirsizlik vardır. Bir takım tutan
ama o takımın hiçbir maçına gitmeyen de bir taraftardır, o takımla bir gönül
bağı vardır; ya da desteklediği takımın her maçına giden, o takımı hayatının
338
merkezine koyan artık ‘fanatiklik’ derecesine ulaşmış kişiler de taraftardır.
Fanatikler takımlarına adeta tapar, futbol statları onlar için birer mabettir.
Takım tutma ve fanatiklik kazanma‐kaybetme, gurur duyma‐üzülme gibi
psikolojik tatminler elde etme için katılma ve bundan haz duyma, özdeşleşti‐
rilen şeyin üstünlüğünden zevk alma ile ilgilidir. (Alemdar; Erdoğan, 2005:
180)
Futbol izleyicilerinin büyük çoğunluğunu genç erkekler oluşturur. Şiddet
kullanmada da işsizler ve öğrenciler ilk sırada yer alır. Futbol fanatizmi özel‐
likle şehirleşme ve endüstriyel gelişmenin olduğu yerlerde daha çok yer bul‐
maktadır. Futbol, işsiz olarak kente gelip kimlik bunalımı yaşayanların, ken‐
dilerini kente adapte etme sürecinde etkili olmaktadır. (Talimciler, 2003: 44‐
45) Futbol bir sığınma aracı gibi işlev görmektedir.
1960lı yıllardan itibaren futbol fanatizminin oluşumunda bazı etkenler
belirleyici olmuştur.
 İşçi sınıfının kaba ve saygın kesimleri içinde ve bunlar arasındaki ilişki‐
lerde görülen yapısal değişimler
 Gençlere özgü boş zaman pazarının yükselişi
 Genç taraftarların gerek ülke içinde gerek ülke dışındaki yabancı saha
(deplasman) maçlarına gitme imkan ve isteklerindeki artış
 Futbolun kendi yapısındaki ve kulüplerle taraftar arasındaki ilişkilerde
değişmeler
 Futbol otoritelerinin, fanatikliğin önüne geçme yönündeki belirli giri‐
şimleri ve bu sürece merkezi hükümetin dâhil olması
 Kitle iletişim araçlarının yapısındaki ve işleyişindeki değişimler, özel‐
likle televizyon çağının başlangıcı rekabetle üretilmiş popülist haber değeri
taşıma kavramı ile ‘tabloid’2 basının ortaya çıkışı
 Yakın zamanlarda gençlik işgücü pazarının gerçek anlamıyla çöküşü
(Dunning, Murphy, Williams, 1989 akt: Talimciler, 2003: 46)
Fanatiklik genel olarak taraftarı olunan takıma her ne şartta olursa olsun
bağlanmayı ifade eder. Bu bağlılık ötekileştirilen diğer takımlara karşı hoşgö‐
rüsüzlüğü, ileri boyutlarında da şiddeti getirebilmektedir. Fanatikler maç
sırasında takımlarını destekler, tezahürat yapar rakip takıma da küfürler
yağdırır. Maç bittiğinde de eğer takımı kazanamamışsa karşı takıma bir ta‐
hammülsüzlük ortaya çıkar. Maç bitince amaç da değişir.
Holiganlık terimi İngiltere’de ortaya çıkmıştır. Holiganizm karşılıklı ön
yargı ve düşmanlıkla beslenen sosyo‐kültürel bir süreçtir. (Talimciler, 2003:
49) Başlangıç yılları 1. Dünya Savaşı öncesine kadar gitmektedir. İki dünya
savaşı arasında yükselişini sürdüren holiganizm, ‘50lerde düşüşe geçtiyse de
2 Popüler gazeteciliği ifade eden kavram
339
‘60larda yeniden yükselmiştir. Bugün yalnızca İngiltere’de değil, her yerde
varlığını sürdürmektedir. Holiganların şiddeti uygulama biçimi; kavga etme,
yaralama, kırıp dökme hatta adam öldürme şeklinde ortaya çıkar. İşçi sınıfı‐
nın ailelerinin çocuklarından çıkan holiganlık, toplumsal güvence eksikliği,
toplumsal sorunların etkisi, kendini bu şekilde ifade etme isteğiyle meydana
gelebilmektedir. Holiganlar futbolu kendilerini ifade etme aracı gibi kullan‐
maktadır. (Sert, 2000: 69)
Futbol tarihinde ki ilk ve en dehşet verici şiddet olayları ile karşılasan İn‐
giltere futbol holiganizmi ile mücadeleye diğer ülkelerden önce başlamış,
tedbirleri erken almış ve bu alanda öncülük etmiştir. (Kıraç, 2006) Holiganizm
ile mücadele adına bazı uygulamalar geliştirilmiştir. Seksenli yıllardan itiba‐
ren birçok Avrupa ülkesine yayılan holiganizm konusunda, olayların sayısı‐
nın ve ciddiyetinin ulusal maçlarda olduğu kadar uluslar arası turnuvalarda
da artması alınacak önlemlerin geliştirilmesine neden oldu. Taraftarların stat‐
lara girerken elektronik cihazlarla aranması yaygınlaştırıldı, tribünlere video
kameralar yerleştirildi. Başta İngiltere olmak üzere bazı ülkelerde polislerin
elebaşlarını tespit etmek amacıyla holigan çetelerine girme uygulaması yapıl‐
dı. Ayrıca elde edilen verilerin kayıtlarının tutulduğu danışma merkezleri
kurulmuştur. (Tsoukala, 2002: 27‐29)
Heysel faciası:
Futbolda bugüne kadar pek çok şiddet olayı meydana gelmiştir. Bunlar
arasında en önemlilerinden biri olarak kabul edilen olay Belçika’da yaşanmış‐
tır. 29 Mayıs 1985 günü Brüksel de oynanan Juventus (İtalya) ile Liverpo‐
ol(İngiltere) arasındaki Avrupa Şampiyon Kulüpler Kupası final maçının
başlamasından önce bazı Liverpool taraftarları İtalyan taraftarlara saldırmış‐
tır. Oluşan panik sonucu bir duvar çökmüş ve taraftarlar tel örgülere sıkışmış‐
tır. Tarihe “Heysel Faciası” olarak geçen bu olaylarda 38 İtalyan ve 1 Belçikalı
taraftar hayatını kaybetmiştir. Bu olaylar futbolda holigan dehşetinin en çar‐
pıcı örneklerindendir. Sonuçta da; Liverpool takımına 8 yıl boyunca, tüm
İngiliz takımlarına da 5 yıl boyunca Avrupa kupalarından uzaklaştırılma
cezası verilmiştir. 3
Sporda Şiddet Olgusuna Medyanın Etkisi

‘80lerden itibaren gelişen iletişim ve bilişim teknolojileriyle medya, tüm
dünyada toplumlar üzerinde etkin bir araç haline gelmiştir. Neo‐liberal akım‐
larla medya kuruluşları büyük holdinglerin ellerine geçmiştir. Böylece med‐
yanın birinci amacı “haber verme” değil, kâr sağlama haline dönüşmüştür.
3 Wikipedia
340
Medyanın egemen sınıfların iktidarlarını devam ettirme aracı olarak işlev
gördüğü tartışılmaya başlamıştır. Birtakım bilgilerin ve sembollerin, bir takım
hedefler tarafından üretilmesi geniş insan topluluklarına iletilmesi ve bu in‐
sanlar tarafından yorumlanması sürecine kitle iletişimi denir.(Dökmen, akt.
Gökulu, 2007: 127) Gazete, televizyon, radyo, internet en önemli araçlardır.
Kitle iletişimi yüz yüze iletişimden farklıdır. Kitle iletişimde mesajlar daha
etkili ve çarpıcı şekilde verilebilir ve toplumun bütün kesimlerine hitap eder.
Hall’e göre (1999) kitle iletişim araçları toplumun siyasal, ekonomik, kül‐
türel egemenlerinin elinde kalır, güçlünün çıkarları medyada temsil edilir.
Van Dijk’e (1999) göre de; egemenler ile medya sahipleri arasında karşılıklı
çıkara dayalı bir ilişki vardır. Medya ekonomik olarak bağımlı olduğu için
haber başlıkları ve içerikleri egemenlerin isteğine göre belirlenmektedir.
Medya sahipleri toplum üzerindeki etkinin nasıl olacağına bile karar verebile‐
cek özerkliğe sahiptir. Kamusal bilgiyi, inançları, tutumları, normları, değer‐
leri, ahlâkı ve ideolojiyi yeniden inşa ederler.
Medya şiddeti kitle iletişim araçları yoluyla sunar. Kitle iletişim araçları
tarafından iletilen bilgilerin büyük bir kısmı görüntülüdür. Görüntü olayları
geçtiği yerdeymiş gibi algılamamızı sağlar. Medya görüntüleri seçerek,
montajlayarak, yorum ekleyerek izleyicilere aktarır. Bu biçim bozmalar şiddet
görüntülerine de uygulanınca şiddetin derecesi değil, medyanın şiddeti ne
kadar gösterdiği ve bizim bundan ne öğrendiğimiz önem kazanır. (Mirioğlu,
2007: 53)
Futbolda Şiddetin Sunuluşu

Medya, devletin sporla ilgili kurumları, spor kulüpleri, amatör veya pro‐
fesyonel olarak spor yapan herkes ve izleyenler spor kamuoyunu oluşturur‐
lar. Medyadaki spor yazar ve yorumcularının, kulüp yöneticilerinin tutum ve
davranışları toplumu etkileyebilmektedir. Türkiye’de oldukça büyük bir fut‐
bol medyası bulunmaktadır ve bunların çoğunluğunu genel olarak televiz‐
yonculuk ve gazetecilik eğitimini almamış kişiler oluşturmaktadır. Pek çok
yazar aynı zamanda televizyonda da yorum yapmaktadır ve bunların çoğun‐
luğu eski futbolcu, hakem ve hatta magazin dünyasından ünlü kişilerdir.
Gazetecilik ve habercilik etiğinden uzak birçok kişinin medyayı işgal etmesi
doğal olarak toplumda yanlış yönelimlere sebep olmaktadır.
Takım tutmak medyada büyük bir haz, ayrıcalık gibi yansıtılmaktadır.
İzleyicilere manevi tatmin olanağı sunulmaktadır. “Büyük takımın büyük
taraftarı” şeklinde ifadeler ya da alınan galibiyetlerden sonra “destan yazdı”,
“ezdi, geçti” gibi manşetler spor sayfalarını süsler. Özellikle Türk takımları‐
nın Avrupa maçları veya milli maçlar sırasında medyaya bir milliyetçilik
söylemi hâkim olur, “Avrupa” ötekileştirilir. İzleyici/okuyucu kazanmak
341
adına söylemde şiddet, argo, abartı öğelerine başvurulur. Spor medyası sat‐
mak veya izlenmek için başarıya ihtiyaç duymaktadır. Başarısızlık anında
medya kendisine bir günah keçisi bulur ve izleyen kitle bu hedefe yönlendiri‐
lir. Bu hedef futbolcu, teknik direktör, yönetici veya hakem olabilir. Şiddet de
bu noktada ortaya çıkar. Medyanın yönlendirdiği kitle, fiili saldırılara kadar
uzanan bir tavır geliştirir. (Mirioğlu, 2007)
Belirtildiği gibi medya, futbol maçlarını haber yaparken metaforik slo‐
ganlar kullanır. Özellikle milliyetçi söylem hâkimken bu daha da abartlı bir
seviyeye ulaşır. Örneğin Türk milli takımının Avusturya ile oynayacağı maç‐
larda “Türkler Viyana’yı kuşattı” gibi manşetler atılır. Burada aynı zamanda
eski Osmanlı dönemlerine göndermede vardır. Bu tip medyatik futbol söy‐
lemleri milli kimliğin yeniden kuruluşunda pay sahibi olur. Milli maçlar ade‐
ta bir ölüm‐kalım meselesi gibi sunulur. Bunu sonucunda da alınan galibiyet‐
ler sonrası havaya sıkılan silahlar birçok kişinin yaralanmasına hatta ölümüne
neden olur. Kötü bir sonuçta da taşkınlıklar, kavgalar meydana gelmektedir.
Medyayı şiddetin tek başına sorumlusu olarak görmek de doğru değildir.
Başka nedenlerle birlikte tetikleyici bir etken olarak değerlendirmek daha
yerinde olacaktır. Medyanın fanatizm ve holiganlık üzerinden kendi pazarını
oluşturma çabası içine girmemesi gerekmektedir. Daha tarafsız, sağduyulu ve
habercilik etiğine uygun yayınlar yapılması şiddetin azaltılmasında etkili
olacaktır.
Türkiye’de Taraftarlık ve Şiddet

Türkiye’de insanlar genelde düzenli spor yapma alışkanlığına sahip de‐
ğildir. Bu sebeple halkın sporla olan ilişkisi izleyicilikle sınırlıdır. Nüfusu 70
milyona dayanmış Türkiye’de lisanslı sporcu sayısı ‐ Gençlik ve Spor Genel
Müdürlüğü Ekim 2008 verilerine göre ‐ sadece 1.427.953’tür, faal sporcu sayısı
da 200.418’dir. Hükümet programlarında da sporu teşvik edici, önemini vur‐
gulayan politikalara pek yerilmez, üç‐beş cümleyle geçiştirilir. (Sert, 2000:
120) Halkın spora gösterdiği ilgi futbol izleyiciliği düzeyindedir.
Mutlu’ya göre medyada futbol temsilleri spora özgü unsurlardan çok
spor dışı, özellikle şiddet içeren savaş, kavga, dövüş gibi eril unsurlarla ku‐
rulmaktadır ve bu durum sırf Türkiye’ye özgü değildir. Futbol içerisinde
mücadele barındıran bir spor olduğu için, medyanın çatışmayı dramatikleş‐
tirme eğilimiyle, mücadeleye ilişkin unsurları vurgulaması doğaldır. Türki‐
ye’de bu durum futbola ilişkin değerleri bastıracak orandadır. Basında spor
sayfaları, spor bültenleri “erkek sayfaları, programları” haline dönüşmüştür.
(Mutlu, 2001: 368)
Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK)’ün yaptığı “Televizyonlardaki
Spor Programları İzleme Eğilimi Kamuoyu Araştırması” (2008) medyanın
342
şiddet üzerine olan etkisini ortaya koymaktadır. Araştırmaya göre, izleyicile‐
rin yüzde 63ʹü spor programlarının toplumsal şiddeti arttırdığını düşünmekte
ve özellikle programlarda yapılan yorumların bu etkiyi yarattığı görüşünde
birleşmektedirler.
Araştırmada deneklere ʺspor haber yorum programlarında konuların ele
alınışı hakkındakiʺ düşünceleri sorulduğunda yüzde 45ʹinin ʺkonuların ele
alınışında eleştiri boyutu aşılıyor ve konu istismar ediliyorʺ, yüzde 20,8’inin
ʺkonuların ele alınış biçimlerini olumlu buluyorumʺ, yüzde 17,3’ünün ise
ʺkonuların ele alınışı yapıcı özellik taşımıyorʺ şeklinde görüş belirtmişler.
Spor programlarındaki tartışmalar ile programlarda yer alan görüntü ve te‐
zahüratlar deneklere sorulduğunda, ʺbu görüntü ve tezahüratlardan bazen
olumlu bazen olumsuz etkileniyorumʹ diyenlerin oranı yüzde 48, ʺolumlu
etkilendiğiniʹ söyleyenler yüzde 16,5, ʺolumlu ya da olumsuz
etkilenmiyorumʹ diyenlerin oranı yüzde 15,5, ʺolumsuz etkileniyorumʹ diyen‐
ler yüzde 20.2 olarak ortaya çıkmış.
Spor programları kamuoyunda spora karşı özendirilmesi, sporun günlük
hayatımızda daha etkili gelmesi amacıyla yayınlanması gereken programlar
iken, amacının tamamen dışına çıktığı ve tamamen reyting hedefli program‐
lara dönüştüğü ortaya çıkmıştır. Futbol içerikli spor haber yorum programla‐
rında daha çok işlenen konular maç görüntüleri, hakem hataları, yorumcu ve
sporcuların değerlendirmeleri, futbolcuların davranış ve beyanatları, taraftar
davranışları, kulüp yöneticilerinin beyanatları olarak sıralanırken, denekler
futbolla ilgili yorum içeren ve futbolla ilgili programlarda yönetici ve sunucu‐
ların yüzde 70ʹe yakının taraflı davrandığı ifade etmişler.
Türkiye’de sporda şiddet olaylarının bir sosyal problem olarak değerlen‐
dirilmesi mümkündür. Sosyal yaşamın başka alanlarında da şiddetin olması,
sporda şiddetin fark edilmesini ve gereken önemin verilmesi engellemektedir.
Sporda şiddet eylemlerini önlemede; ülkenin gelişmişlik düzeyinin artması,
kente göç edenlerin uyum sorunlarının çözülmesi, medyanın kışkırtıcı yayın‐
lar yapmaması, maçlarda çirkin ve kötü tezahürat yapılmaması, sosyal gü‐
venlik önlemleriyle bireylerin şiddete eğiliminin azaltılması etkili olacaktır.
TERÖRİZM
Terör ve terörizm kolektif şiddet değerlendirmesi içinde önemli sosyal prob‐

lemlerden biridir. Terörizm üzerine yazılan bilimsel yazılarda bir tür ideoloji
olarak ele alma eğilimiyle; teröre her zaman ahlakdışı olarak değinme eğilimi
güçlü olarak görülür. Bu iki eğilim de terörizm teriminin anlamı üzerinde
belirsizliği beraberinde taşımaktadır. (Coady, 2001: 261)
343
Terörizmin devletlerarası genel kabul görmüş tek bir tanımı yoktur. Dev‐
letlerin farklı kurumlarının bile farklı tanımladığı terörizmi, uluslar arası hu‐
kukçular ve yazarlar da tanımlamakta zorlanmaktadır.
Terör ve terörizm; toplumdan topluma, devletten devlete farklılıklar gös‐
teren, evrensel olmayan kavramlar olarak belirtilmektedir. Şiddetin bir türü
olan terörizm konusunda farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Terörizm içinde
siyasal, sosyolojik, ekonomik, hukuksal, felsefi, etiksel, uluslar arası boyutları
olan karmaşık ve sübjektif tabiata sahip bir kavramdır. (Beşe, 2002: 30)
Terör kavramı basitçe insanları yıldırmak, sindirmek, korkutmak yoluy‐
la, düşünce ve davranış biçimlerini benimsetmek için zor kullanma eylemidir.
Şiddetin toplumsal, ulusal, ırksal, dinsel v.b amaçlarla, toplumsal sınıfları
çatışma ve savaşa tahrik etmek üzere, planlı ve hukuk dışı olarak kullanılması
söz konusudur. T.C. Anayasasında, 12/04/1991 tarih ve 3713 sayılı Terörle
Mücadele Kanununda terör; “cebir ve şiddet kullanarak; baskı, korkutma, yıldırma,
sindirme veya tehdit yöntemlerinden biriyle, Anayasada belirtilen Cumhuriyetin
niteliklerini, siyasi, hukuki, sosyal, laik, ekonomik düzeni değiştirmek, Devletin ülkesi
ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak, Türk Devletinin ve Cumhuriyetin
varlığını tehlikeye düşürmek, Devlet otoritesini zaafa uğratmak veya yıkmak veya ele
geçirmek, temel hak ve hürriyetleri yok etmek, Devletin iç ve dış güvenliğini, kamu
düzenini veya genel sağlığı bozmak amacıyla bir örgüte mensup kişi veya kişiler tara‐
fından girişilecek her türlü suç teşkil eden eylemlerdir”4 şeklinde tanımlanmıştır.
Terör ve terörizm kavramları zihinlerde önce şiddet, korku, tehdit, yasa‐
dışlılık gibi bazı olguları çağrıştırmaktadır. Terör, terörizm, terörist eylem
birer şiddet türüdür; ancak her şiddet olayı terörizm değildir.( Beşe, 2002: 23)
Şiddet ve terörizm farklı şeylerdir, toplumda şiddet hep vardır, terörle ikisi
birbirine karıştırılmamalıdır. Şiddet terör için bir ön şarttır, her şiddet siyasal
bir amaç da taşımaz. Terör hem şiddet yoluyla yaratılan korku ortamını, hem
de bu ortamı yaratan vasıtayı yani şiddet eylemini ifade eder. (Zafer, 1999: 2)
Siyasal amaçlı terörizm; bireyler ya da gruplar tarafından bir otorite adı‐
na yine başka bir otoriteye karşı, geniş bir kitle üzerinde endişe ve korku ya‐
ratmak suretiyle, politik talepleri kabul ettirmeye yönelik şiddet kullanımı ve
tehdididir. (Wardlaw, 1989 Akt: Beşe, 2002: 24) Terörde belirli bir davanın
veya problemin propagandasını yapma amaçlanır. Uluslar arası düzeyde
yasaklanmış eylemlerdir.
Terörizmin amaçları arasında şiddet, tehdit, korkutma, yıldırma yoluyla
kamu düzenini ihlal etme; esas amaç olarak da, ülkenin bir parçasını koparıp
orada örgütün ideolojisine uygun devlet kurma vardır. (Dönmezer, 1996 Akt:
Beşe, 2002: 26) Tehdit ve şiddet masum sivillere yöneldiğinde terörizm ol‐
4 http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/809.html
344
maktadır, hedef devlet veya iktidarın bir temsilci olduğu zaman da devrimci
hareket halini almaktadır.
Keleş ve Ünsal (2001: 96) terörün kısa dönem amaçlarını hedef alınan
ulusun moral gücünü yıkmak ve onu oluşturan grupları parçalamak; otorite‐
yi, onun koruyucularını, görevlilerini ve önemli kişileri kamuoyunda küçült‐
mek; halk içinde kurulu düzen yanlısı herhangi bir kendiliğinden girişimi
önlemek, yığınları etkisizleştirmek olarak belirtmişlerdir.
Terör çok genel anlamıyla devlete yönelik şiddet içeren hareketler oldu‐
ğundan anlamı ülkeden ülkeye değişiklik gösterir. Terörizm kavramının sı‐
nırları içinde devlet terörü, gerilla savaşı, ayaklanma ve ihtilal gibi siyasi güç
mücadelesinin şiddet içeren şekilleri yer alır. (Zafer, 1999: 4‐5)
Terörizmde şu ortak unsurlar bulunur: (Daetwyler, 1981 akt: Zafer, 1999:
8)
 Kişilere ve şahıslara şiddet kullanılması
 Siyasi bir amaca dayanma
 Suçsuz ve olayla ilgisi olmayan kişilere de zarar verilmesi
 Eylemlerde süreklilik ve bir plan dâhilinde hareket etme
 Toplumu korkutup sindirme
Terörizm mevcut siyasi durum ve varılmak istenen siyasi sonuç ne olursa
olsun, mevcut siyasi yapıyı değiştirmek veya ortadan kaldırmak için sistema‐
tik şiddet uygulanmasından ibarettir. (Zafer, 1999: 9)
Terörizm Türleri
Terörizm özelliklerine göre çeşitli türlere ayrılabilir.
Devlet Terörü
Devlet yönetimini ellerinde bulunduran güçlerin, ayrıcalıklarını ve etkin‐
liklerini yitirmemek kaygısıyla, buyrukları altındaki resmi kuruluş ve gruplar
aracılığıyla şiddete başvurarak karşıtlarını yok etmeyi ya da sindirmeyi amaç‐
laması devlet terörü olarak adlandırılır. (Keleş – Ünsal, 2001: 94) Baskıcı yöne‐
timlerde görülür, Nazi Almanya’sı buna örnek olarak gösterilebilir.
Hükümetler bazen vatandaşlarını kontrol etme amacıyla terör taktikleri‐
ne başvurabilmektedir. Örneğin, 1970 – 80lerde Güney Amerika’da belirli
diktatörler bazı ölüm takımlarıyla ‘devlet düşmanı’ olarak nitelediklerini
infaz etmiştir. Bazı insanlar basit bir şekilde ortadan kaybolmuştur. Buna
baskıcı ve önleyici terörizm denilmektedir. (Parillo, Stimson, Stimson, 1996:
153)
345
Ülke İçi Terörizm
Ulusal terörizm olarak da adlandırılan ülke içi terörizm, tek bir devlet
içinde sınırlı kalan ve yabancı bir unsur, ilişki veya katılımın söz konusu ol‐
madığı sistematik şiddettir. (Wilkinson, 1988: 38 akt: Taşdemir, 2006: 34) Ey‐
lemler o ulusun vatandaşlarına yöneliktir. Hükümetler tarafından doğrudan
desteklenmez.
Devlete Karşı Terör

Toplumsal düzene, siyasal iktidar ve siyasi kurumlar gibi simgelere yö‐
neltilen şiddet eylemleri çeşitli gruplarda toplanabilir: (Keleş,Ünsal, 2001: 95)
Siyasal Sistemi Yıkmaya Yönelik: Baştaki egemen güçlere karşı hoşnut
olunmadığı durumlarda çeşitli yığın hareketleri görülebilir. Örneğin; Arjan‐
tin, Brezilya, Uruguay ve Venezüella’da bu çabalar görülmüştür.
Ayrılıkçı Akımlar ve Terör: Genelde çeşitli etnik grupların içinde yaşadıkla‐
rı devletten ayrılmayı ve bağımsız bir yönetime kavuşma isteğidir. İngilte‐
re’ye bağlı Kuzey İrlanda’da Katolikler, İspanya’da Katalanlar ve Basklar bu
duruma örnek olarak gösterilebilir.
Bunların dışında “öç alma” amacıyla gerçekleştirilebilecek eylemler de
bulunmaktadır. Örneğin Ermeni İntikam Tugayları ve çeşitli siyasal cinayet‐
ler, uçak ve adam kaçırmalar, sabotajlar da şiddet ve terör eylemeleri olarak
gösterilebilir.
Küresel Terörizm
Terörizmin bu türünden daha çok 11 Eylül 2001’de ABD’ye yapılan terö‐
rist saldırılardan sonra bahsedilmeye başlanmıştır. Son yıllarda çok kullanılan
küreselleşme kavramı, çoğu düşünüre göre genel olarak ABD ve Batı değerle‐
rinin diğer uygarlıklar üzerinde egemen olmasını ifade etmektedir. Küresel
terörizm de bu egemenliğe yönelik bir tepki şeklinde ortaya çıkmaktadır. 11
Eylül saldırılarıyla Batı toplumlarında her an yeni bir saldırı olabileceği endi‐
şesi ortaya çıkmıştır, özellikle İslami toplumlara yönelik ön yargılar artmıştır.
Terörizmin Nedenleri
Terörizm her toplumda bazı sebeplerle ortaya çıkabilmektedir. Çeşitli
özel veya milletler arası sorunlardan doğabilmektedir.
İdeolojik Akımlar
Kendilerini savaş içinde gören teröristlerin uğrunda savaşmaları için bir
ideolojiye ihtiyaçları vardır. Bu ideolojiler örgütte kalma konusunda da etkili
olmaktadır. ‘Sağ’ ve ‘Sol’ olarak ikiye ayrılan ideolojiler bulunmaktadır.
346
Faşizm, sağ ideolojiler içinde en aşırısıdır. Bu ideolojiye göre birey top‐
lumun bir parçasıdır ve içinde doğup eğitildiği toplum ve kültürden bağımsız
olamaz. (Zafer, 1999: 16) Bu ideoloji komünist tehlikenin varlığından söz eder
ve otoriter bir devletin varlığını savunur.
Aşırı milliyetçilik ve teokratik devlet düzeni kurmayı isteyen akımlar da
sağ ideolojiler içinde yer alır. Aşırı milliyetçilik ırkçılığa kadar giden faaliyet‐
ler ortaya çıkarabilir. Teokratik devlet düzeni ise şeriata dayalı bir İslam dev‐
leti kurmayı amaçlar.
Sol ideolojiler ise sınıf mücadelesi temeline dayanır. Marksist‐Leninist
anlayışa göre sosyal evrimde üretim araçları işçi sınıfının eline geçecektir.
Bunun şiddet yoluyla mı olacağının cevabını Marx da vermemiştir. Çin’de
Mao (1947), Küba’da Fidel Castro (1959) bu sosyal evrim sürecini sonuna
kadar beklemeden, gerilla taktikleriyle ihtilal yapmış Marksistlerdir. (Zafer,
1999: 16‐17) Bu ideolojide sosyal ihtilal kaçınılmazdır, radikal eylemcilik ge‐
rektirir. Şiddet vasıtasıyla amaca ulaşılmaya çalışılır.
Siyasi Ortamın Etkisi

Siyasi ortamdaki istikrarsızlıklar terörizmi doğurabilmektedir. Hükümet‐
lerin, siyasi partilerin yanlış uygulamaları, demokrasiyi unutmaları ülkeyi
kargaşa ortamına sürükleyebilir.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Toplumsal sistem içerisinde yer alan bireylerin doğasında yer aldığı kabul
edilen şiddeti tamamen ortadan kaldırmak mümkün değildir. Modern insa‐
nın toplumsal sistem içerisinde davranış kalıpları, kurumlar aracılığıyla şid‐
deti dizginlemesi söz konusudur. Kollektif biçimde geliştirilen kurallarla bi‐
reylerin nasıl davranmaları gerektiği ortaya konulur.
Ünsal’a göre futbolda sözel ya da fiili şiddetin nedeni toplumumuzun
genlerinde yatan şiddet alışkanlığından, aile içinden, okuldan sokaktan, iş
yerinden, hatta trafikten beslenen günlük şiddette aranmalıdır. Gizli bir şid‐
det söz konusudur ve bunu tetikleyen toplumsal yapıdır. Gelir dağılımındaki
uçurumlar, yoksulluk, işsizlik ve eğitimsizlik, geleceğe yönelik umutsuzluk
gibi sorunlu bir toplumsal yapı bulunmaktadır. Bu yapı da değişmedikçe
şiddet potansiyel olarak var olacaktır. Bu yüzden, futboldaki şiddet olayları
sadece kentlerin varoşlarından gelen eğitimsiz kişilerin çatışmalarına indir‐
genemez. (Ünsal, 2005: 424)
Taraftarlığın yoksul ve aşağı tabakaya özgü saymak yanlış bir davranış‐
tır. Taraftarların çoğunluğunun toplumun egemen kesimlerinden gelmeyişi‐
nin nedeni, her toplumda hali vakti yerinde olanların sayıca az, yoksulların
347
kalabalık oluşudur. Taraftarlık toplumsal itilmişliğin acınılası bir sonucu gibi
görülmemelidir. (Kıvanç, 2001: 113)
Holiganizm’in ortaya çıktığı yerler futbol alanları ve çevreleri olsa da or‐
taya çıkış nedenleri ve eylemlerin oluş biçimleri, toplumsal koşullarla ilgilidir.
Özellikle uluslar arası karşılaşmalarda, karşı karşıya gelen toplumların kültü‐
rel farklılıkları, ortaya çıkan şiddet eylemlerini milliyetçilikle beraber farklı
noktalara taşıyabilmektedir. (Sert, 2000: 70)
Futbolda şiddet medya organlarında iki farklı şekilde görülebilmektedir.
Fanatizm ve holiganizm önlenmesi gereken bir şey olarak sunulmakta ve bu
alanda yapılması gerekenler sıralanmaktadır. Fakat diğer yandan da yapılan
yanlış yayınlarla toplumu olumsuz yönde etkileyebilmekte ve medya bu sefer
şiddeti tetikleyici bir mekanizma olarak işlemektedir.
Terörizm, eski zamanlarından beri toplumları ve ülkeleri tehdit etmiş ve
etmeye devam edecektir. Terörizm genelde tüm ülkelere, topluma yönelik bir
tehdit olarak kabul edilmeli ve buna karşı alınacak önlemler konusunda fikir
konsensüs oluşturulmalı ve terörist eylemlere karşı kararlı bir tutum içinde
bulunulmalıdır
348
KAYNAKÇA
Acet, Mehmet, Sporda Saldırganlık ve Şiddet, Morpa Kültür Yayınları, İstanbul,2005

Amman T.M., Spor Sosyolojisi, Sporda Sosyal Bilimler, Der: İkizler, H.C., 85‐150,
Alfa Yayınları, İstanbul, 2000
Ayan, Sezer, “Şiddet ve Fanatizm”, C.Ü İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Sayı 2 s.
191‐210, 2006
Bayatlı, Togay, “Spor Medyasını Gelişimi”, Toplumbilim Sayı:16 s.49‐50, 2002
Beşe, Ertan, Terörizm Avrupa Birliği ve İnsan Hakları, Seçkin Yayıncılık, Ankara,
2002
Cengiz, K, Tol, U.U, Küçükkural, Ö. “Hegemonik Erkekliğin Peşinden”, Toplum ve
Bilim, sayı:101, s.50‐70, 2004
Coady, C.A.J, “Terörün Ahlakı” Cogito sayı: 6‐7‐Kış‐Bahar, s.261‐279, 2001
Coleman, J. William, Social Problems A Brief Introduction, Addison‐Wesley
Educational Publisher, 1998
Dönmezer, Sulhi, “Çağdaş Toplumda Şiddet ve Mafia Suçları”, Cogito sayı: 6‐7‐Kış‐
Bahar, s.215‐221, 2001
Erten Yavuz, Ardalı Cahit ,“Saldırganlık, Şiddet ve Terörün Psiko‐Sosyal Yapıları”,
Cogito sayı: 6‐7‐Kış‐Bahar, s.143‐165, 2001
Erdoğan İrfan, Alemdar Korkmaz, Popüler Kültür ve İletişim, Erk Yayınları, Ankara
Fişek, Kurthan (1985) Türkiye Spor Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 2005
Gökulu, Gökhan “Kramponlu Mehmetçikler Medyada Futbol Haberlerinin Sunumun‐
da Fanatizm ve Miliiyetçilik” Cogito sayı:53‐Kış, s.121‐134, 2007
Hall, Stuart, İdeolojinin Yeniden Keşfi: Medya Çalışmalarında Baskı Altında Tutu‐
lanın Geri Dönüşü. Medya, İktidar, İdeoloji Der. Mehmet Küçük, Ark Yayınları,
Ankara, 1999
İker, Haluk, “Futbol Medyasının Etik ve Sorumlulukları”, Toplumbilim Sayı:16 s.43‐
48, 2002
Keleş Ruşen, Ünsal Artun, “Kent ve Siyasal Şiddet” Cogito sayı: 6‐7‐Kış‐Bahar, s. 91‐
105, 2001
Kayaoğlu, Aysel G. “Futbolda Seyirci Şiddeti: Sosyal Psikolojinin Katkıları ve Sınırlı‐
lıkları” Türk Psikoloji Yazıları, 7(13) 79‐101, 2004
Kıraç, Erkan, “Futbol Holiganizmi Sebepleri ve Çıkış Yolları”, 2006
http://www.gsgm.gov.tr/spor_kurulu%C5%9Flar%C4%B1/akademikgor%C3%BC
s.htm
Kıvanç, Ümit, Kesin Ofsayt Televizyon Futbolu ve Futbol Medyası, İletişim Yayınla‐
rı, İstanbul, 2001
Lorenz, Konrad, “Saldırganlığın Spontanlığı” Cogito sayı: 6‐7‐Kış‐Bahar s.165‐168,
2001
Mirioğlu, Meriç, Futbol Haberlerinin Sunumunda Şiddet: Hürriyet, Zaman, Birgün
Gazetelerinde Futbol Sunumlarının Analizi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Anadolu Üniversitesi S.B.E, 2007
Mutlu Erol, “Avrupayı Salladık İngiltere’yi Sarsacağız: Futbol, Milliyetçilik ve Şiddet”
Cogito sayı: 6‐7‐Kış‐Bahar, s.367‐379, 2001
349
Parillo V.N, Stimson John, Stimson Ardyth, Contemporary Social Problems, Third
Edition, Allyn and Bacon, Baston London, 1996
RTÜK Televizyonlardaki Spor Programları İzleme Eğilimleri Kamuoyu Araştırması
2008
Sert, Mahmut, Gol Atan Galip Futbola Sosyolojik Bir Bakış, Bağlam Yayınları, İstan‐
bul, 2000
Şahin, H.Murat, Sporda Şiddet ve Saldırganlık, Nobel Yayın‐Dağıtım, Ankara, 2003
Talimciler, Ahmet, Türkiye’de Futbol Fanatizmi ve Medya İlişkisi, Bağlam Yayınları,
İstanbul, 2003
Taşdemir, Fatma, Uluslar arası Terörizme Karşı Devletlerin Kuvvete Başvurma Yet‐
kisi, USAK Yayınları, Ankara, 2006
Tsoukala, Anastassia “Avrupa’da Holiganlaşmayla Mücadele: Kamusal Özgürlükler
Tehlikede mi?” Toplumbilim, Futbol Özel Sayısı, Sayı: 16, Ekim Bağlam Yayınları
sy: 27‐32, 2002
Yetim, A. Azmi, Sosyoloji ve Spor, Morpa Kültür Yayınları, İstanbul, 2005
Ünsal, Artun, “ Genişletilmiş Bir Şiddet Tipolojisi”, Cogito sayı: 6‐7‐Kış‐Bahar, s.29‐37,
2001
Ünsal, Artun, Anadolu’da Kan Davası, Yapı‐Kredi Yayınları, İstanbul, 2003
Van Dijk, Teun A., Söylemin Yapıları ve İktidarın Yapıları, Medya, İktidar, İdeoloji
Der. Mehmet Küçük, Ark Yayınları, Ankara, 1999
Zafer, Hamide, Sosyolojik Boyutuyla Terörizm, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul,
1999
350

Nurşen Adak - Sosyal Problemler Sosyolojisi Dünyadan Ve Türkiye'den Örnekler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Nurşen Adak - Sosyal Problemler Sosyolojisi Dünyadan Ve Türkiye'den Örnekler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nurşen Adak - Sosyal Problemler Sosyolojisi Dünyadan Ve Türkiye'den Örnekler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

S

Sosyal Problemler Sosyolojisi: Dünyadan ve Türkiye’den Örnekler

Editör: Nurşen Adak

Günümüz toplumları, geçmiş toplumlarla kıyaslandığında pek çok konuda

Doç. Dr. Nurşen ADAK

Doç. Dr. Nurşen Adak

Sosyoloji, sanayi devrimi ve Fransız ihtilali sonucu Batı’nın yaşadığı ekono‐

Günümüz toplumları, geçmiş toplumlarla kıyaslandığında pek çok konuda

BİREYSEL VE SOSYAL PROBLEMLER

Sosyal problem nedir? Sorusunu cevaplamadan önce bireysel problemler ve

SOSYAL PROBLEM NEDİR?

Sosyal problemlere ilgi duyan sosyologların öncelikle sosyal problemin ne

SOSYAL PROBLEMLERLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

Sosyal problemler incelenirken sapan davranış, değer çatışması, sosyal çö‐

SOSYAL PROBLEMLERE İLİŞKİN SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR

Sosyoloji ‐toplum ve sosyal davranışların bilimsel çalışması‐ olayları, düşün‐

Tablo 1: Sosyolojik Yaklaşımlar

Sosyoloji toplumdaki gözlenebilir ve nesnel olguları konu edinen ve bu olgu‐

SOSYAL PROBLEMLERİN ÇÖZÜMÜ

Sosyal problemlerin tanımlanması problemlerin çözümünde ilk adımdır. Sos‐

Blumer, Herbert, Symbolic Interactionism: Perspektive and Method, Englewood

Arş. Gör. Özge Zeybekoğlu

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK AİLE

Kurum, sosyal kişilerin temel ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla ortaya çıkmış,

Geleneksel Geniş Aile

AİLE KURUMUNA İLİŞKİN KAVRAMSAL ÇERÇEVELER

Kavramsal çerçeve, insan doğası ve insan ilişkileri hakkında önemli varsa‐

Günümüz toplumlarında aileye ilişkin sosyal problemlerin her geçen gün

Yüksek Boşanma Oranlarında Payı Olan Faktörler

Boşanmanın Yetişkinler Üzerindeki Etkileri

Boşanmanın Çocuklar Üzerindeki Etkileri

Evlilik Dışı Doğumlar

Aile İçi Şiddet ve İstismar

Eşler Arasındaki Şiddet

Çocuğa Yönelik Şiddet

Aile İle İlgili Sosyal Problemlere İlişkin Yapılmış Araştırmalar:

Değişen toplumsal koşullara bağlı olarak aile kurumunun da yapısı, işlevleri

Adak, Nurşen, Sağlık Sosyolojisi Kadın ve Kentleşme, Birey Yayıncılık, İstanbul,

İnsanlık, varoluşundan bu yana bildiklerini nesilden nesle aktarma yoluyla

Yaklaşık 20 milyon öğrencisi ve 680 bin öğretmen ve öğretim elemanıyla (Mil‐

Tablo 1: Eğitim Düzeyine Göre Brüt Okullaşma Oranları 1996

ÜLKELER İlköğretim Ortaöğretim Yükseköğretim

Tablo 2: Yerleşim Birimlerine Göre Eğitim Durumu (Türkiye) 2000

Eğitim Durumu İl İlçe Bucak ve Toplam

2000 yılı itibariyle Türkiye’de nüfusun eğitim durumuna, yukarda veri‐

Eğitim Kademelerine Göre Eğitim Sistemi Sorunları

Eğitimde Fırsat Eşit(siz)liği

Kurumsal olan her şeyde olduğu gibi, eğitim kurumlarında da cinsiyetçi‐

Okullarda Görülen Şiddet

EĞİTİMLE İLGİLİ PROBLEMLERE SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR

Sosyolojik açıdan eğitimle ilgili problemleri inceleyen düşünürler, konuyu

SONUÇ: EĞİTİMİ GELİŞTİRMEYE YÖNELİK ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Adak, Nurşen, 2005, ”Kırsal/Kentsel Kesimde Eğitim ve İstihdam”, Akademik Araş‐

Doç. Dr. Nurşen Adak

İnsanların yaşamlarında en çok değer verdikleri şeylerden birisi sağlıktır.

SAĞLIK VE HASTALIK KAVRAMLARI

Sağlık ve hastalığın algılanması her toplumun kültürünün bir parçasıdır. Top‐

SAĞLIKLA İLGİLİ PROBLEMLERE SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR