1) USTRÓJ I CECHY CHARAKTERYSTYCZNE WCZESNOFEUDALNEJ MONARCHII

PATRYMONIALNEJ NA PRZYKŁADZIE PAŃSTWA FRANKÓW

PAŃSTWO FRANKÓW

• powstało i rozwijało się jako rezultat kolejnych podbojów,

• wyrosłe z tradycji germańskiej demokracji wojennej,
• dziedzic dorobku ustrojowego Rzymu,
• ścieranie się kultury rzymskiej i germańskiej,
• kształtowanie się feudalizmu.

Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476r. n.e.) wiąże z powstaniem państw germańskich,

lokujących swe Siedziny na terytorium dawnego imperium rzymskiego. Do najważniejszych zaliczyć
trzeba państwa:

 Wizygotów  osiedlili się w 419r. a terenach Akwitanii, potem opanowali wybrzeże Morza
Śródziemnego a w 507r., wyparci przez Franków przenieśli swe siedziby na obszar Półwyspy
Iberyjskiego gdzie pozostawali aż do podboju arabskiego
 Ostrogotów  podbili Italię w 493r,.ale już w 555r. kres ich państwu położyło Bizancjum
 Longobardów- opanowali północną część półwyspu Apenińskiego w 568r i pozostali tam
do 774., kiedy zostali podbici przez Karola Wielkiego.
 Burgundów
 Wandalów

Najbardziej trwało okazało się państwo Franków, którzy mieli swe pierwotne siedziby w dorzeczu
dolnego Renu. Stopniowo rozszerzając swe wpływy Frankowie opanowali ostatecznie cała dawną
rzymską Galię, eliminując inne ludy i budując państwo ówczesnej Europy. Ustrój państw Franków i
jego losy zaważyły w sposób decydujący na kształcie ustrojowym późniejszych państw europejskich.
Przyjęcie chrztu przez Chlodwiga w 496r. spowodowało także, iż terytorium państwa Franków, wobec
ekspansji islamu w basenie morza Śródziemnego, stało się głównym obszarem rozwoju religii
chrześcijańskiej.

Dzieje państwowości frankońskiej dzielą się na 2 części :

1. Okres rządów Merowingów

 wyprawa króla Franków Klodwika
 496 – Klodwik przyjął katolicyzm
 szerokie poparcie ze strony czynników kościelnych
2. Okres rządów Karolingów
 800 – Karol Wielki przyjął koronę cesarską
 odrodzenie się tradycji cesarstwa rzymskiego

Cechy charakterystyczne:
 nastąpiło pomieszanie elementów prywatnoprawnych (własności) i
publicznoprawnych (władzy), wyraziło się to w pojęciu monarchii patrymonialnej
(monarcha jest nie tylko władcą, ale i właścicielem państwa), to samo dotyczy panów
feudalnych, mających władztwa gruntowe, istotne znaczenie odgrywają immunitety

1
 dzięki którym uzyskują oni cząstkę władzy publicznej o charakterze
publicznoprawnym),
 stosunek ludności do państwa opiera się na związkach personalnych (osobistych), a
nie publicznoprawnych, Np. związek między chłopem poddanym a panem
feudalnym, lub dwoma feudałami (seniorem i wasalem) brak natomiast więzi między
monarchą, a poddanymi panów feudalnych,
 początkowo silna władza monarchy, skupia całą władzę w swoich rękach, wiąże się to
z patrymonialną koncepcją państwa, władca jako właściciel rozporządza i zarządza
całym
 państwem, konsekwencją tego będą podziały państwa, zostaje wprowadzona
dziedziczność, władca dzielił państwo na kilka części w przypadku gdy ma kilku
synów,
 funkcje aparatu państwowego były mało rozwinięte, podstawowe funkcje:
zabezpieczenie pokoju wewnętrznego i na zewnątrz,
 działalność aparatu państwowego ogranicza się do organizacji wojskowości,
sądownictwa i skarbowości,
 na szczeblu centralnym urzędnicy pełnią funkcję z jednej strony zarządu spraw
państwowych z drugiej strony spełniali funkcje nadworne przy królu,
 urzędnicy są skupieni z innym feudałami w Radzie Królewskiej (kuria), która w tym
okresie spełnia wszystkie funkcje, jest organem doradczym przy królu pomaga
wykonywać królowi władzę prawodawczą, administracyjną, skarbową, wojskową, z
niej wyłonią się wyspecjalizowane organy w kolejnym rozwoju państwa feudalnego, z
czasem wymienione funkcje będą w wyniku immunitetów przechodziły na panów
feudalnych,
 szczebel centralny . kuria jako organ doradczy przy królu, z niej wykształcą się
wyspecjalizowane organy
 szczebel lokalny . urzędnicy królewscy
 postępem w stosunku do państwa niewolniczego to przyznanie godności ludzkiej
niewolnikom i oparcie porządku społecznego na strukturach lennych, wprowadzenie
pokoju wewnętrznego na terytorium gdzie dawna zemsta rodowa (legalna)
 stanowiła niemal jedyny sposób ochrony bezpieczeństwa osoby, wymierzania
sprawiedliwości,

Ograniczenia władzy monarszej:

• prawem boskim (władca działa w społeczeństwie chrześcijańskim, będzie ograniczony
społecznością chrześcijańską, w średniowieczu powstanie właśnie taka społeczność .
• Chiristianitas Europa . związek państw europejskich w średniowieczu odgrywający istotną
rolę),
• przywileje, immunitety
• Narastające konflikty między monarchą, a panami feudalnymi.

Państwo frankońskie będzie poddane 3 silnym wpływom:

• dawne wpływy germańskie
• pozostałości rzymskie w postaci prawa rzymskiego (ustrojowe i sądowe)
• rzymskie prawo kanoniczne
Te 3 czynniki będą kształtować całą cywilizację frankońską, wszystkie instytucje prawne,
ustrojowe, administracyjne. W okresie, kiedy w basenie Morza Śródziemnego rozwijały się
państwa typu niewolniczego, a Cesarstwo Rzymskie dochodziło do swej największej potęgi w tym
samym czasie w północnej Europie zamieszkiwały ludy stojące na znacznie niższym
poziomie rozwoju społecznego (ustroju rodowo plemiennego).

2
Społeczeństwo zaczyna się już różnicować. Zróżnicowanie na wschodzie i zachodzie państwa:
1. Wpływy rzymskie w zachodnio-południowej części państwa:
• dawne ślady arystokracji królewskiej, która się łączy z dawnym stanem senatorskim w
Rzymie,
• arystokracja municypalna (ci którzy w kuriach municypalnych odgrywają czołową rolę),
• plebs miejski,
• wolni rolnicy,
• półwolni,
• wyzwoleńcy,
• niewolnicy,
• stan duchowny . duchowieństwo świeckie, kapłani zorganizowani na sposób rzymski
(prowincje z arcybiskupami, diecezje z biskupami ordynariuszami i parafie z
proboszczami, biskupi urzędnikami państwowymi)
• brak równowagi miasta-wsie,
• przyjęto dawny system monetarny (1 złoty solid, potem reforma 1 srebrny denar to 12
solidów),
• VII w. upadek żeglugi, handlu (zamknięcie morza śródziemnomorskiego przez najazdy
saracenów)
Będzie tu występować ciekawe zjawisko odnośnie wolnych rolników, to, czego początki były już
w systemie rzymskim, komendacji, czyli przeniesienie własności ziemi połączone ze
świadczeniem z opieką (rodzący się feudalizm). Oddanie ziemi na użytkowanie (prekarium) Będzie to
jedna z przesłanek powstania później wielkiej własności ziemskiej. Jest to instytucja przygotowująca
rozwój późniejszego ustroju lennego

Już w czasach frankońskich widoczne są nadużycia. Królowie mianowali często dostojników,

dworaków królewskich. Upadek ustroju kościelnego i poziomu moralnego duchowieństwa za
Merowingów. Pewna poprawa za Karolingów.
Duchowieństwo zakonne to duchowni, którzy różnią się od duchownych świeckich spełnieniem
3 ślubów:
" ubóstwa,
" posłuszeństwa,
" czystości
Rozwijają się klasztory z opatami na czele. Władzę sprawują przede wszystkim synody.
.
Przywileje duchowieństwa:
1. prawo azylu (privilegium canonis)
2. sądownictwo wewnętrzne (privilegium fori)
3. przywilej prawa rzymskiego (Ecclesia vivit lege romana)

Istotne instytucje ustroju społecznego Franków:

a) drużyna (rodowód germański), która zmienia się w grono dygnitarzy królewskich,
gwardię królewską,
b) komendacja jako akt podporządkowania się dygnitarzy władzy króla będzie również
jednym z elementów powstania ustroju lennego,
c) Geldonie, czyli tajne związki religijne (uznane za niebezpieczne politycznie i przeciwne
chrześcijaństwu), były dozwolone w okresie późniejszym i rozwinęły się w 2 gałęziach:
a) w kierunku chrześcijańskim wyrastają z niej gildie kupieckie, cechy rzemieślnicze
b) w kierunku antychrześcijańskim wyrastają tajne organizacje antykościelne (w
pewnej mierze loże masońskie, masoneria)

3
Administracja lokalna
Państwo frankońskie dzieliło się na hrabstwa (comitatus). W części zachodniej pokrywały się
one z rzymskimi okręgami (civitates), zaś we wschodniej z dawnymi ziemiami plemiennymi
(pagus). Na czele hrabstwa stał, mianowany przez króla, hrabia (comes). Pełnił on funkcje:
wojskowe, sądowe, administracyjne, skarbowe i policyjne. Jego dochód stanowiła 1/3 grzywien
oraz wpływy z przydzielonych do urzędu dóbr. Hrabią król mianował z reguły jednego ze swoich
drużynników. Początkowo mógł go też w każdej chwili odwołać. Od 614 r. hrabią można już
jednak było mianować tylko możnowładców będących posesjonatami w hrabstwie. Hrabstwa
dzieliły się na mniejsze okręgi. W części zachodniej państwa nazywano je wikariatami, a we
wschodniej setniami (centeny). Odpowiednio zarządzali nimi wikariusze i setnicy.
Trzecią władzą był biskup. (pierwsza . król, druga . administracja)
Cały ustrój za panowania Merowingów przeżywał głęboki kryzys. Był to proces, w którym
władze terenowe powołane dla ochrony ludności w ogóle nie wykonywały tych funkcji lub
wykonywały w sposób wysoce niedoskonały.

Przyczyny tego kryzysu:

• zanik poczucia jedności państwowej w związku z patrymonialna koncepcją państwa podziały
państw ich wielość,
• wielość praw: królewskie, rzymskie, zwyczajowe, germańskie, kanoniczne, ich kolizje, upadek
autorytetu prawa,
• "wielość instytucji zarządzających, hierarchia urzędników i administracji królewskiej, wielkie
majątki i właściciele ziemscy, konflikty kompetencji,
• zła rekrutacja urzędników (łapówki, korupcja, intrygi, decydują o przyznaniu urzędu, a nie
kwalifikacje),
• złe wynagrodzenie urzędników związane z kryzysem gospodarczym (brak środków na to,
urzędnik otrzymuje dochód z czynności sądowych (1/3 kar), brak stałej armii, personelu
administracyjno- sądowego),
• niski poziom intelektualny i moralny urzędników (zatracenie świadomości służby publicznej),
• słabość aparatu przymusu (nie ma funkcjonariuszy publicznych z powodu braku środków,
uzbrojona ludność grozi oporem, urzędnicy chodzą uzbrojeni),
• ograniczenia władzy urzędników (wyłączenie osobowe) poprzez wyłączenie niektórych osób
spod władzy urzędników przez króla głównie privilegium fori dla duchowieństwa czy
mundium regi (dla osób świeckich),
• krwawa zemsta, obawa urzędnika przed zemstą, pojęcie prawa staje się równoznaczne z
pojęciem siły, nadużycia, przemoc, chciwość, brak zaufania ze strony ludności sprawia, że
administracja i sądownictwo nie gwarantują bezpieczeństwa w kraju

1. USTRÓJ PAŃSTWA FRANKÓW

1. gospodarczy i społeczny
 państwo bezsilne wobec kryzysu gospodarczego
 nie zdołano przywrócić równowagi między produkcją rolną a przemysłową
 brak zainteresowania życiem miejskim
 miasta utrzymywały się co najwyżej jako jako ośrodki zarządu kraju lub
rezydencje biskupie, przestały istnieć jako ośrodki życia gospodarczego, które
skupiało się jedynie na wielkich latyfundiach ziemskich
 przejściowa utrata znaczenia pieniądza jako środka obrotu towarowego, podstawą
egzystencji stała się ziemia

4
 zahamowanie wielkiej wymiany handlowej między Wschodem a Zachodem
 brak szerszej wymiany handlowej oraz samowystarczalna gospodarka latyfundialna
stanowiły czynnik sprzyjający tendencjom odśrodkowym, grożącym ze strony feudałów
rozbiciem państwa
 rozwój wielkiej własności ziemskiej
 największym właścicielem ziemi był król, objął we władanie domeny cesarskie i
fiskalne, majątki podbitych ludów, uważał się za właściciela ziem pustych oraz
majątków skonfiskowanych
 powiększanie majątków było równoczesne z ich utratą wskutek nadań królewskich,
których królowie musieli dokonywać na rzecz możnych świeckich i duchownych, dla
zapewnienia sobie poparcia politycznego
 rozwinięcie się własności kościelnej – poprzez nadania monarchy, wielkich właścicieli,
jak i uboższej ludności
 rozwinięcie się majątków świeckich możnowładców poprzez nadania królewskie,
bezprawne zabory oraz przez pochłanianie istniejącej drobnej własności
o również poprzez prekaria – dobrowolne oddawanie się wolnych chłopów
(półwolnych i wyzwoleńców) pod opiekę właścicieli
 organizacja wielkiej własności – stosowanie systemu dominialnego
 każda włość dzieliła się na grunty uprawiane na własny rachunek przez pana i na
grunty użytkowane przez chłopów

 występowanie immunitetu, czyli – przywileju nadawanego na rzecz wielkiego właściciela,

w którym król wzbraniał swym urzędnikom wkraczania na dobra immunizowane dla
pobierania podatków lub wykonywania sądownictwa (zyskiwał tu tylko pan ze względu
na korzyści głównie finansowe – nakładanie wysokich kar pieniężnych w sądownictwie)
 immunitet doprowadzał do powstania władztwa gruntowego – zależność ludzi od
wielkich właścicieli potęgowała się w miarę tego, jak wzrastały ich wzrastały w mocy
immunitety; władztwo gruntowe było typowym zjawiskiem dla feudalizmu
 nierówność w położeniu prawnym różnych grup ludności (wolni, półwolni, niewolnicy)
 frankowie rządzili się prawem rzymskich a germanie wmieszani w państwo franków
w dalszym ciągu swoim prawem szczepowym
 wolni – początkowo wszyscy byli równi, od VI w zaczęły wyodrębniać się grupy
uprzywilejowane -> wyłonienie się arystokracji frankońskiej (osoby żyjące w
otoczeniu króla, hrabiowie, biskupi, z czasem rycerze)
 półwolni i niewolni – zacierające się różnice między tymi grupami, na rzecz poprawy
sytuacji niewolników – stawali sięoni wraz z innymi kategoriami ludności wiejskiej
poddanymi, tzn. chłopami gospodarującymi na własny rachunek na ziemi należącej
do pana –w zamian za rentę feudalną
 te procesy społeczne doprowadziły więc zasadniczo do powstania i upowszechnienia
się podstawowej struktury feudalnej, jaką tworzyli właściciele ziemi i od nich zależni
chłopi - poddani
 ustrój lenny
 dotyczy wzajemnego powiązania między feudałami oraz ich stosunku do
monarchy
 ustrój ten pierwotnie wywodzi się z wasalstwa i beneficjum

5
  stosunek wasalny – stosunek osobisty;
 wywodzi się od tradycji germańskiej – wolni oddawali siępod opiekę
króla lub innych możnych zwanych seniorami i zobowiązywali się wobec
nich pod przysięgą do wiernej służby dożywotniej jako wasale – był to akt
KOMENDACJI – pojawiały się więc grupy wasali dookoła króla, jak i
poszczególnych możnowładców
 powszechność oddawania się zarówno chłopów pod opiekę wielkich
właścicieli, jak i rycerzy pod jeszcze możniejszych panów wynikało z
braku poczucia bezpieczeństwa, którego nie zapewniało państwo
 początkowo charakter obowiązków nieokreślony; z czasem głównym
obowiązkiem – konna służba rycerska na zawołanie seniora
 powstanie zwyczaju, że po śmierci wasala komendację składali jego
dziedzice – powstaje stosunek dziedziczny, a za tym – rozwinięcie
struktury feudalnej
 system beneficjalny
 stosunek rzeczowy między feudałami
 w dobie merowińskiej – oznaczało nadanie przez króla ziemi w
dziedziczną i pełną własność
 w dobie karolińskiej – nadanie ziemi jedynie dożywotnio na użytkowanie,
a własność pozostała u nadawcy
 stały się powszechnym sposobem rozdawania ziemi dla wynagradzania
lub pozyskiwania służebników
 początkowo dożywotnie – wygasało zarówno w przypadku śmierci
nadawcy jak i beneficja riusza
 potem seniorzy nadawali beneficja swoim wasalom i przez to stosunek
rzeczowy (beneficjum) i osobisty (wasalstwo) zaczęło się od IX w zlewać
w jedną instytucje
 beneficjum stało się dożywotnie
 tak oto powstała nowa instytucja – instytucja lenna

2. USTRÓJ PAŃSTWA
 charakter patrymonialny królestwa, dysponowanie królestwem tak jak majątkiem
prywatnym
 państwo frankońskie było związkiem osobowym (nie miało pierwotnie znamion państwa
terytorialnego), państwem szczepu Franków (król nie Francji, lecz król Franków!)
 osobowy, bo w dobie Merowingów, król miał obowiązki jedynie w stosunku do
Franków (reszta to tylko ludy podbite), dopiero za Karola Wielkiego władza
królewska rozciągnęła się jednakowo na wszystkich poddanych
 podziały państwa i następstwo tronu
 jako majątek prywatny godność królewska stałą się dziedziczna
 zasadę dziedziczności tronu wprowadził już Klodwik dla swoich potomków
 doprowadzało to do walk dynastycznych, prowadzące do osłabienia państwa
 etapem zjednoczenia państwa było uzyskanie korony cesarskiej przez Karola
Wielkiego

6
  dopiero jednak traktat w Verdun 843 zakończyło dalsze podziały królestwa,
monarchia przestała być dziedziczną i stała się elekcyjną
 elekcja miała niedemokratyczny charakter – prawo wyboru króla przysługiwało
nie wszystkich wojownikom (jak było za czasów szczepowych), lecz wąskiemu
gronu możnych panów świeckich i duchownych

Legitymizacja władzy w państwie Franków ulegała znamiennej ewolucji. Początkowo

decydujące znaczenie, podobnie jak w innych państwach szczepowych miały umiejętności
wodzowskie i odnoszone zwycięstwa. Z czasem pojawiły się inne uzasadnienia i źródła władzy.
Rozwój terytorialny zwiększał istotnie domenę królewską, zdobywała ona sobie, bowiem miejsce
reguła, będąca rozwinięciem dawnego prawa dysponowania łupem, że podbijane ziemie pozostawały
w dyspozycji panującego.
Ważnym czynnikiem umacniającym władzę w państwie frankońskim stał się proces jej
sakralizacji. Poszukiwanie uzasadnień władzy w poparciu bogów występowało już w okresie
szczepowy. Przyjęcie chrztu z rąk biskupa Remigiusza w 496r. przez wodza Franków
Chlodwiga/Klodwiga nadało jednak temu rodzajowi legitymizacji władzy szczególnego charakteru.
Religia chrześcijańska od czasów Konstantyna byłą religią państwową Rzymu i dostarczała ważnych
uzasadnień dla władzy cesarskiej wpisując jej sprawowanie w odwieczny boży plan dziejów. Chrzest
Chlodwiga włączył więc monarchów frankońskich w ten nurt nadając ich władzy boski charakter. W
ten sposób władza ta przestała być w takim stopniu jak poprzednio zależna od fortuny i sukcesów
wojennych władcy, jej źródłem stałą się bowiem wola Boga i z jego namaszczenia była sprawowana.
Jednocześnie królowie frankońscy uzyskali poważne oparcie w silnej organizacji Kościoła, co miało
ogromne znaczenie zarówno dla dalszych podbojów, jak i sprawowania władzy. Przyjęcie chrztu w
wersji katolickiej dało Frankom argument w konfrontacji z Wizygotami i Burgundami którzy przyjęli
chrzest wcześniej, ale w wersji ariańskiej.
Źródłem władzy królów frankońskich była także wywodząca się jeszcze z czasów szczepowych
instytucja bonusu królewskiego, czyli zdolność i prawo wydawania rozkazów i kar.
Legitymizowaniu władzy królewskiej w państwie Franków służyło także przekonanie,
umacniane zwłaszcza przez hierarchię kościelną, o wcielaniu przez królów w życie trzech cnót:
waleczności, pobożności i sprawiedliwości.
Monarchia frankońska miała charakter patrymonialny. Państwo i sprawowanie w nim władzy
były traktowane jako prywatna domena rządzącej dynastii. W takim ujęciu państwo stało się więc
patrimonium (ojcowizną), do którego zgłaszali pretensję wszyscy członkowie rządzącego rodu. Na
problem sukcesji tronu nakładały się zatem reguły spadkobrania, obowiązujące wśród Franków.
Sytuacja ta prowadziła, zwłaszcza w okresie merowińskim, do bezustannych walk o władzę toczonych
przez przedstawicieli dynastii, oraz do ciągłej groźby podziału państwa. W zasadzie obowiązywała
reguła wskazywania następy przez panującego władcę, ale potwierdzenia takiej desygnacji
dokonywali możni, co otwierało drogę do poważnych konfliktów.
Walczący o władzy przedstawiciele dynastii merowińskiej musieli poszukiwać sojuszników
wśród wielmożów, ci zaś skłonni byli udzielić poparcia w zamian za konkretne korzyści. Uzyskiwane
przez możnowładztwo przywileje osłabiały władzę królewską i pogłębiały decentralizację państwa.
Takim ważnym przywilejem okazał się dokument wydany w 614r.przez Chlotara, w którym władca
zobowiązywał się mianować ważniejszych lokalnych urzędników spośród miejscowej arystokracji,

7
Władza prawodawcza
Cechą charakterystyczną czasów frankońskich było nawarstwianie się porządków prawnych
wraz podbojami kolejnych terytoriów przez Franków. Takie mnożeniu się porządków sprzyjało
funkcjonowanie zasady osobowości prawa, według której każdy mieszkaniec państwa bez względu na
to, gdzie przebywał rządził się prawem właściwym dla swego ludu. Zasada ta wynikająca z faktu, że
państwo Franków stanowiło początkowo swoistą federację ludów a nie obszarów, bardzo
komplikowała funkcjonowanie sądów i wzajemne stosunki między mieszkańcami państwa, zmuszając
do ciągłego poszukiwania norm kolizyjnych. Z czasem więc, gdy gruntować się będzie patrymonialny
charakter państwa, zacznie ona być wypierana przez zasadę terytorialności.
Wszystko to oznacza, że władza prawodawcza królów frankońskich była istotnie ograniczona,
Dominowało prawo zwyczajowe, którego istnienie potwierdzano na wiecach. Król zachowywał
władzę sądową (w tym zakresie, w jakim nie zrzekł się jej na rzecz uprzywilejowanych
możnowładców), ale nie dawała ona możliwości kształtowania nowych norm prawnych. Prawa
zwyczajowe zwykło się dzielić w monarchii frankońskiej na:
 Leges Barbarorum- prawa ludności germańskiej
 Legges Romanae Barbarorum- spisy prawa rzymskiego dla ludności autochtonicznej
dokonywane przez władców germańskich
Za czasów Karolingów zaczęły pojawiać się próby odzyskiwania realnej władzy prawodawczej
przez panujących. Dokonywało się to w kilku formach. Władcy karolińscy wydawali tzw. kapitularze
królewskie, w których starali się spisywać obowiązujące prawa zwyczajowe. Z czasem pojawiły się
kapitularze królewskie wprowadzające nowe regulacje prawne, zwłaszcza w tych dziedzinach w
których brakowało rozstrzygnięć. Dotyczyło to w znacznym stopniu prawnych podstaw
funkcjonowania Kościoła w państwie. Jednocześnie królowie karolińscy zaczęli wydawać specjalne
kapitularze dla tzw. wysłanników królewskich (missii dominici), czyli urzędników kontrolujących
lokalnych hrabiów, w których wskazywali zasady na jakich mieli rozstrzygać spory. W obu
przypadkach podstawą wydawania kapitularzy był wspomniany wyżej bannus królewski, czyli prawo
wydawania rozkazów.
Specyficznym źródłem prawa w okresie frankońskim były rozmaite dokumenty praktyki.
Należały do nich np. formularze, czyli wzoru poprawnego redagowania dokumentów, jak również
akty poświadczające dokonanie jakieś czynności prawnej (tzw. cartai, czyli oświadczenia woli i
notitiae, czyli zaświadczenia o istnieniu stosunku prawnego) oraz kartularze, sporządzane w
klasztorach (odnotowujące uzyskiwane przywileje, dokonywane czynności, często zawierające wykaz
posiadłości)

KRÓL
 silna władza patrymonialna
 już za czasów Merowingów zaczęli być ograniczani przez wiece, grupy możnych
 po okresie wzrostu autorytetu za pierwszych Karolingów, od 2 poł. IXw. królowie stali
się posłusznym narzędziem w ręku możnowładztwa

ZAKRES WŁADZY
1. sprawy wojny i pokoju, władza wojskowa
2. król był „strażnikiem pokoju”; z pojęciem pokoju, czyli miru królewskiego, wiązał się
rozwój sądownictwa królewskiego

8
 3. zwierzchnictwo sądowe, stał się sądem właściwym dla wszystkich spraw w konkurencji z
właściwością innych sądów w kraju, miał przez to możliwość ewokacji (wywołanie przed
swój sąd wszystkich spraw, których rozsądzeniem był zainteresowany)
4. posiadanie bannusu –prawo do wydawania rozkazów, charakter władzy wykonawczej
5. królewska władza ustawodawcza (rozwinęła się od bannusa) – na wzór rzymskich cesarzy

 warto zwrócić uwagę na bliską współpracę kościoła i państwa i ich obopólne korzyści

ORGANA CENTRALNE

2 inne organy występujące obok monarchy w państwie . palatium i placita:

Ośrodkiem zarządu państwa był dwór królewski (palatium). Z reguły znajdował się on w stolicy
państwa. W związku z tym, że nie we wszystkich państwach była ona ustalona, np. u Franków, dwór
przenosił się wraz z królem z miejsca na miejsce. Skład osobowy członków dworu określał król.
Wszyscy oni podlegali szczególnej ochronie karnej.
Palatium . jest to .pałac na kółkach., ogół służb i urzędów przy królu stanowiących zarząd
centralny państwa, w praktyce łączy w sobie organizację dworu monarchy i wielmoży
germańskiego z organizacją rzymską okresu dominatu, w skład wchodzą:
- dygnitarze wyżsi, kaplica, czyli kapela, kancelaria,
- niżsi urzędnicy królewscy,
- służby królewskie i dostojników,
- oddziały wojskowe monarchy, stanowiące jego ochronę, - odziały tych dygnitarzy

Placita . zebrania nadworne, zajęły miejsce dawnych zgromadzeń. Zwoływał je król celem
omówienia najważniejszych spraw państwowych. Ich skład stanowili dygnitarze świeccy i
duchowi. Z reguły zbierały się 2 razy w roku:
- wiosną . mają charakter przeglądów wojskowych, dla stwierdzenia gotowości bojowej
rycerstwa (pola marcowe, później majowe). Z czasem uzyskały większą rangę pretendując do
decydowania o kierunku polityki państwa,
- jesienią . miały mniejsze znaczenie, służyły do rozstrzygania spraw aktualnych i
przygotowywania kwestii które miały rozpoznać zebrania wiosenne
Uprawnienia zjazdów:
prawodawcze (przygotowywali akty prawne, za Karola Łysego zjazdy otrzymały
prawo napominania władcy)

 Merowingowie powoływali okresowo zgromadzenia ludowe obejmujące wszystkich

wojowników – tzw. wiece, które decydowały o ważnych sprawach państwowych. Z
czasem ich znaczenie zaczęło maleć – wobec postępującej feudalizacji państwa i
nowego układu sił społecznych, te demokratyczne zgromadzenia nie zajmowały się
już sprawami publicznymi, lecz miały teraz charakter przeglądów wojskowych (POLA
MARCOWE – bo za Merowingów powoływano je raz na rok – w marcu, POLA
MAJOWE – bo za Karolingów powoływano je w maju)
 placita
 wyłącznie świecka i duchowna arystokracja
 charakter doradczy, z czasem ich znaczenie wzrosło

9
  od połowy IX w. – prawo decydowania o sprawach państwowych (poddanie
się władzy królewskiej kontroli możnych)
 na wzór rzymski organizowano dwór krolewski (palatium), gdzie obok straży
przybocznej przebywały wybitne osobistości świeckie i duchowne (paladyni) –
głównie urzędnicy, którzy łączyli obsługę domową króla i wysokie funkcje
administracyjne:
o majordom – wiele uprawnień królewskich, urząd dziedziczny
(Merowingowie)
o seneszal (Karolingowie) – to samo co majordomowie, ale nowa nazwa za
Karolingów, bo bali się powtórki z historii (że majordom zagarnie królewską
koronę)
 koniuszy, cześnik, komornik, palatyn
 kanclerz (Karolingowie) – pierwszy sekretarz królewski, do niego należała redakcja
wszystkich podpisanych przez króla pism i kapitularzy oraz ich ekspedycja

ZARZĄD LOKALNY
1. hrabstwa (civitas) – na czele urzędnik królewski – hrabia, hrabstwa to podstawowe
okręgi zarządu terytorialnego, hrabia sprawuje władzę administracyjną i wojskową
2. margrabstwa i księstwa – w pewnych okolicach jednostkami zarządu lokalnego były
marchie i księstwa, marchie w strefach granicznych (uprawnienia wojskowe),
księstwa – na czele z książętami
3. wysłannicy królewscy – wykonywali w regularnych odstępach czasu kontrolę nad
hrabstwami
4. feudalizacja hrabstw – królowie frankońscy wynagradzali hrabiów beneficjami
położonymi na terenie hrabstwa, co prowadziło do dożywotniego powoływania
hrabiów; od 877r stały się one już formalnie dziedziczne

sądownictwo – etapy rozwoju

I sądownictwo zwyczajne

1. początkowy okres – sądy sprawowało zgromadzenie ludowe, obywające się na

wzgórzu sądowym pod przewodnictwem wybieranego przez ludność urzędnika
2. u Merowingów – w miejsce urzędnika występował urzędnik królewski – hrabia.
Przewodniczył on zgromadzeniu i ogłaszał wyrok w otoczeniu 7 mężów,
powoływanych przez to zgromadzenie. Proponowany wyrok zgromadzenie mogło
przyjąć lub odrzucić.
3. u Karolingów – w miejsce mężów występowali ławnicy, powoływani przez hrabiego
na zgromadzeniu jako jego stali pomocnicy
4. od Karola Wielkiego – udział czynnika ludowego uległ dalszemu zmniejszeniu.
a. Lud uczestniczył odtąd na rokach sądowych, głównych, odbywanych pod
przewodnictwem hrabiego tylko 3 razy w roku
b. Na pozostałych rokach, mniejszych, sądził hrabia lub delegowany przez niego
wicehrabia z udziałem ławników.
c. od wyroków wszystkich tych sądów nie było możliwości odwołania się

10
II sądownictwo królewskie

1. król mógł każdą sprawę ewokować przed swój sąd

2. do wyłącznej kompetencji sądów królewskich należały niektóre sprawy ze
względu na osobę stron (sprawy inwestytur kościelnych, wasali królewskich) lub
na rodzaj sprawy (np. obraza majestatu, złamanie królewskiego bannus)

III tereny objęte immunitetem sądowym

1. sądownictwo sprawował pan immunitetowy lub jego wójt

Prawo karne

 niski poziom w porównaniu z prawem rzymskim

 ściganie przestępstw nie należało pierwotnie do państwa (z wyjątkiem zbrodni jak zdrada,
dezercja, fałszowanie monet), lecz tylko do poszkodowanego i jego rodu
 zemsta rodowa przy stosowaniu zasady talionu
 z czasem winny lub jego ród musiał zapłacić poszkodowanemu karę pieniężną, czyli
,,kompozycję’’ (główszczyznę)
 zaczęto również oddawać sprawy do sądu
 szeroki wachlarz rozmiaru kar ,,kompozycyjnych’’
 późniejszy postęp – wprowadzenie przez sądy królewskie kar publicznych (nie tylko
pieniężnych, ale także kary śmierci i kar cielesnych)

Proces

1. brak rozróżnienia spraw cywilnych od spraw karnych

2. charakter procesu skarbowego, czyli akuzatoryjnego, tj. postępowanie sądowo
mogło być wdrożone w zasadzie tylko na podstawie skargi poszkodowanego
3. wprowadzono postępowanie rugowe – gdy poszkodowany nie wystąpił ze skargą, a
istniała potrzeba jakiegoś rozwiązania w celu zabezpieczenia pokoju wewnętrznego.
Powoływana grupa mieszkańców – jako rugownicy – pod przysięgą zeznawali, czy
wiadomo im o jakichś nieujawnionych przestępstwach
4. charakter kontradyktoryjny
5. zasada ustności i jawności
6. formalistyczny
7. postępowanie dowodowe nie poprzedzało zapadnięcia wyroku, lecz było oddzielone
od właściwego przewodu na rozprawie sądowej i następowało dopiero po wydaniu
wyroku
 instytucja nagany wyroku – treść wyroku proponował jeden z uczestników
sądu, wniosek ten, zanim został ogłoszony przez przewodniczącego sądu jako
wyrok, mógł zostać ,,naganiony’’ przez jedną ze stron i każdego uczestnika
zgromadzenia sądowego. Nagana wyroku musiała zawierać zarzut
świadomego złamania prawa przez wnioskodawcę
8. nie znano apelacji

11
Środki dowodowe

1. przysięga
2. sądy boże – ordalia
3. moc dowodową zaczęły uzyskiwać dokumenty
4. świadkowie mieli małe znaczenie
5. strony mogły dowodzić swych twierdzeń bądź oczyszczać się z zarzutu im
postanowionego przez złożenie przysięgi, i to wraz z współprzysiężnikami (składali oni
przysięgę nie co do prawdziwości faktów, zaprzysiężonych przez stronę, lecz co do jej
wiarygodności.

źródła prawa

1. zasada osobowości prawa, jednak gdy ugruntował się patrymonialny charakter

państwa, wypierana była przez zasadę terytorialności (na określonym terytorium
stosuje się tylko jeden system prawny)
2. kapitularze – ustawodawstwo królewskie – rozporządzenia królów i cesarzy
frankońskich
a. kapitularze dodane do spisów prawa, jako uzupełnienie do istniejących już
spisów prawa
b. kapitularze dla wysłanników królewskich, zawierające szczegółowe instrukcje
dla wysłanników
c. kapitularze właściwe, odnoszące się do terytorium całego państwa,
zawierające głównie normy administracyjne i gospodarcze
3. dokumenty praktyki – akty spisane dla poświadczenia dojścia do skutku jakiejś
czynności prawnej (dokumenty publiczne i prywatne)
4. spisy prawa rzymskiego (Leges Romanae Barbarorum) – prawa rzymskie państw
barbarzyńskich (prymitywnie ujęte i nawet zniekształcone przepisy prawa
rzymskiego)
a. prawo rzymskie Burgundów
b. prawo rzymskie Wizygotów, czyli Brewiarz Alaryka
c. Edykt Teodoryka
5. spisy prawa germańskiego (Leges Barbarorum) – utrwalone, spisane germańskie
prawa zwyczajowe
a. Prawo salickie
b. spisy prawa zwyczajowego Burgundów i Wizygotów
c. prawo longobardzkie
d. prawo Sasów, prawo szczepu Fryzów i inne

12
 1. ZASADY USTROJOWE I CECHY CHARAKTERYSTYCZNE EUROPEJSKICH MONARCHII
STANOWYCH NA PRZYKŁADZIE FRANCJI I ANGLII

ANGLIA STANOWA

Po wycofaniu się rzymskich legionów z terenów Brytanii w początkach V w, powstało tam

kilkanaście państw plemiennych. Prowadziły one ze sobą bezustanne walki, w rezultacie których ih
liczba zmniejszyła się do siedmiu. Były to królestwa:

 Wessex
 Essex
 Sussex
 Kent
 East Anglia
 Marcia
 Nortumbria

Królestwa ta po zjednoczeniu stały się hrabstwami zjednoczonego państwa. Zjednoczenie to

dokonało się w drugiej połowie IX w, za rządów króla Wessexu Alfreda Wielkiego. W początkach X w.
państwo angielskie zostało podbite przez króla duńskiego, Kanuta Wielkiego. Panowanie duńskie
przyczyniło się do utrzymania jednolitości państwa. Po śmierci Kanuta, anglosascy wielmoże
rozpoczęli między sobą walkę, w która wplątany został także książę Normandii Wilhelm. Uzyskał on
prawa do królestwa Anglii na mocy testamenty Edwarda Wyznawcy, i gdy po śmierci tego ostatniego
panowie angielscy powierzyli tron Haroldowi, postanowił upomnieć się o swój spadek. W 1066 roku
Wilhelm najechał Anglię, pokonał Harolda w bitwie pod Hastings i objął rządy. Rok 1066 przyjmuję
się w związku z tym za początek państwa anglonormandzkiego

Władza królewska

 po podboju (od 1069 r.) do XIII w. była bardzo silna monarchia,

 miała silne podstawy patrymonialne,
 król był uważany za właściciela wszystkich ziem (właściciel państwa),
 obowiązki lenne były ściśle egzekwowane (w przeciwieństwie do kontynentu silna
pozycja monarchy-seniora),
 monarcha posiadał umocnienie kanoniczne, mandat boski (do czasu Henryka VIII).
 spore dochody przynosiła domena królewska, która stanowiła 1/7 całej uprawnej ziemi w
Anglii, a lasy królewskie to 1/4 wszystkich lasów w Anglii (w rękach możnych tylko 6%
ziemi),
 powszechny podatek, sprawność systemu skarbowego i administracyjnego
 rozwój służb kontrolnych, zwłaszcza najwyższego sądu w sprawach skarbowych, czyli
Szachownicy,
 system militarny bardzo sprawny (rola tarczowego), wojska zaciężne, pospolite ruszenie

W okresie bezpośrednio po podboju normandzkim władza królewska była bardzo mocna.

Miejscowa arystokracja nie stanowiła dla niej zagrożenia była też systematycznie odsuwana od
władzy (w 1086r. tylko 6% ziemi pozostawało w rękach anglosaskich wielmożów). Silną władzę
popierał także kościół opanowany przez biskupów normandzkich.
Władza Wilhelma Zdobywcy i jego następców miała podstawy patrymonialne. Król jako
zdobywca uważał się za właściciela wszystkich ziem.

13
 Angielski system lenny różnił się od systemu kontynentalnego. Przede wszystkim był on tak
pomyślany, by zapewnić królowi mocną pozycję. System lenny był w zasadzie dwuszczeblowy, przy
czym król zachowywał kontrolę nad całym systemem będąc formalnie zwierzchnikiem wszystkich
wasali
Zasady ustroju lennego w Anglii:
 Król był panem całej ziemi, wiąże się z tym rozdawnictwo ziemi w lenno. Nadawanie ziemi w
lenno w taki sposób aby nie powstawały duże kompleksy dóbr, żeby te lenna nie zagrażały
swoją wielkością domenie królewskiej
 Urzędy zostały oddzielone od lenna. Jeżeli król nadaje w lenno hrabstwo jakiemuś hrabiemu
to na czele hrabstwa nie stoi hrabia tylko urzędnik królewski zwany szeryfem i to on
wykonuje władzę na terenie hrabstwa
 Uporządkowanie stosunków własności ziemi. W 1086 r. Wilhelm Zdobywca ogłasza Księgę
Sądu Straszliwego (Ostatecznego), czyli Domesday Book. Nakazywał w tej księdze spisywać
wszystkie posiadłości, właścicieli i dochody jakie z nich płyną jak też tytuły prawne. Miało to
być spisywane 3 razy: jak to było w okresie anglosaskim, w momencie podboju Anglii i w
momencie spisu w 1086 r. Przyjęto zasadę, że dobra które nie zostały wymienione w
Domesday Book zalicza się jako własność królewską. Był to swoisty spis rolny. Ma kapitalne
znaczenie poznawcze dla współczesnych. Przedstawia obraz Anglii tamtych czasów (struktury
prawne, zwyczaje prawne, proces kształtowania się Sądów Przysięgłych)
 Hierarchia lenna dwustopniowa
 Zasada zwierzchnictwa króla nad całą ludnością. Przysięga była odbierana od całej ludności
państwa. Powodowało to swoistą zmianę: .wasal mojego wasala jest moim wasalem. Król ma
prawo wymagać rozmaitych świadczeń od swoich wasali
 Organizacja wojskowa oparta była nie tylko na ausilium, ale również na pospolitym ruszeniu.
Jest to słynny akt Henryka II o broni w wyniku którego powołuje się pospolite ruszenie (we
Francji dopiero w XV w.) Szczególne znaczenie tarczowego, czyli opłaty od wasali, którzy nie
chcieli się udawać na wyprawy wojenne. Dzięki tarczowemu król mógł najmować wojska
zaciężne. Wielka Karta Swobód ograniczyła to. Tarczowe mogło być ogłoszone tylko na
Wielkiej Radzie
 Swoboda alienacji lenn. Każdy mógł lenno otrzymać i każdy mógł lenno nadawać. Brak różnic
prawnych między stanami.

W Anglii można wyróżnić 4 stany:

• duchowieństwo

• szlachtę

• mieszczaństwo

• chłopów

Jednak dwuszczeblowa hierarchia lenna stała się podstawą rozwarstwienia szlachty na 2 kategorie:

• bezpośrednich wasali korony możnowładztwo (parów), którzy zasiadali w Sądzie Parów (od XIII w.
w Izbie Lordów). Posiadanie parostwa stało się tytułem zasiadania w Izbie Lordów do dziś

• wasale pośredni, rycerstwo

14
Stan rycerski w Anglii nigdy nie stał się stanem zamkniętym. Brak ostrych różnic prawnych między
stanem szlacheckim, mieszczańskim i wolnymi chłopami spowodował przenikanie do stanu
szlacheckiego bogatego mieszczaństwa i zamożnego chłopstwa, którzy mogli nabywać ziemię.
Szlachta wspólnie z mieszczaństwem prowadziła walkę z możnowładztwem. Wspólnie zasiadali w
Izbie Gmin. Szlachta i mieszczaństwo podlegają tym samym sądom, które stosowały wobec obydwu
stanów to samo prawo, prawo powszechne common law. Zaczęto szlachtę, mieszczaństwo i wolnych
chłopów nazywać commonem jako uprawnionych do wspólnego udziału w zarządzie hrabstwa. Na
kontynencie tymczasem rygorystycznie te stany oddzielano. Chłopi wolni mający własność użytkową
(rentę) mogli opuścić ziemię i chłopi poddani przywiązani do ziemi. Od XVI w. w miejsce tych 2
kategorii pojawiają się wolni posiadacze.

1. PARLAMENT
- wywodzi się z kurii królewskiej, w szczególności z Wielkiej Rady
- data powstania parlamentu – 1265 – Wielka Rada przestała być zjazdem feudałów i
przekształciła się w organ stanowy reprezentujący wszystkie uprzywilejowane stany
-> od 1213 r. królowie powoływali czasem Wielką Radę w rozszerzonym składzie,
wzywając na nią przedstawicieli rycerstwa wyznaczonych przez szeryfów w liczbie po dwóch
albo czterech z hrabstwa
-> w latach 1254 i 1264 delegaci ci byli wybierani w hrabstwach, a nie powoływani
przez szeryfów
-> 1265 r. – w wielkiej Radzie pojawili się przedstawiciele miast
-> w 1265 r. Wielka Rada wystąpiła więc jako reprezentacja 3 stanów i uważana jest za
początek Parlamentu
Parlament angielski wywodzi się podobnie jak francuskie Stany Generalne z Rady Królewskiej.
Za datę powstania Parlamentu uważa się rok 1265, gdy po raz pierwszy w obradach Wielkiej rady,
obok barnów i przedstawicieli rycerstwa uczestniczyła reprezentacja miast. Powstanie Parlamentu
jest wynikiem dłuższego procesu, którego ważnym jeśli nie zasadniczym elementem była Wielka
Karta Wolności. Jest to dokument, który obrósł legendą i bywa określany mianem fundamentu
angielskiego ustroju parlamentarnego i zaliczana jest do dokumentów składających się na niespisaną
konstytucję angielską.. Wielka Karta była przywilejem stanowym, nadającym rozmaite uprawnienia
przede wszystkim baronom; to oni byli jej głównymi beneficjentami. W dziedzinie praw o randze
ustrojowej Wielka Karta Wolności wymieniała

1. Powołanie ogólnej rady Królestwa złożonej z baronów, wyższych duchownych i

przedstawicieli rycerstwa; do jej kompetencji należało wyrażanie zgody na nałożone
przez króla podatki
2. Prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi w razie, gdyby nie dotrzymał
zagwarantowanych swobód i praw

Do uprawnień jednostki deklarowanych przez Wielką Kartę Wolności należały:

1. Nietykalność osobista każdego wolnego człowieka, który nie mógł być aresztowany,
uwięziony, pozbawiony mienia, wyjęty spod prawa czy wygnany bez wydania
prawomocnego wyroku sądowego
2. Prawo do sądu polegające na możliwości wniesienia skargi cywilnej do sądu królewskiego
ze stała siedzibą
3. Prawo do swobodnego opuszczenia i powrotu do Anglii.

15
Ostateczny kształt parlamentu wykrystalizował się u schyłku XIII wieku, za rządów Edwarda I. W 1295
został zwołany tzw. wzorowy Parlament, jego skład przypomniał już późniejsze parlamenty. Składał
się z:

 Izbę Lordów (lordowie, duchowni, parowie Anglii . bezpośredni wasale króla, wzywani na
obrady przez króla specjalnym pismem z pieczęcią),
 -Izbę Gmin (na obrady zwoływał szeryf, wyznaczał 2 rycerz z hrabstwa, których było 37 i 2
przedstawicieli miast, które miały przywilej królewski, w XV w. takich miast było 112). Od
1429 r. ustalił się system wyboru: wysoki cenzus majątkowy zarówno w hrabstwach jak
imiastach, przetrwało to aż do 1832 r.

Uprawnienia parlamentu angielskiego:

silna władza ustawodawcza - specyficzna forma uchwalania aktu prawnego: projekt Bill, uchwała
obu izb i król ma prawo sankcji, od XIV w. ustaliła się zasada, że żaden akt prawny nie może wejść w
życie bez zgody obu izb i króla. Stan taki trwał do 1539 r. do monarchii absolutnej, kiedy ukazał się akt
Henryka VIII o proklamacjach, który umożliwił wydawanie aktów prawnych królowi poza
parlamentem. W 1689 r. zostały te uprawnienia zniesione wBillu o prawach.

kompetencje sądownicze, Izba Lordów jako Sąd Parów przetrwał do 1948 r. Jest nadal sądem
odwoławczym, ma szczególne uprawnienia (impeachment i et of etender) Impeechment .
odpowiedzialność konstytucyjna urzędników korony Izba Gmin oskarża, Izba Lordów sądzi. Parlament
w trybie uchwały mógł skazać.9 lordów prawa . Najwyższy Sąd Odwoławczy

kompetencje skarbowe (podatki) od 1297 r. specjalny akt .Statutum de talagio non concedento.
decyduje o podatkach, celach i rachunkach,

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ŚREDNIOWIECZNEGO PARLAMENTARYZMU ANGIELSKIEGO

1) Parlament podzielony na 2 izby.

Izba Gmin – dwa stany : szlachta i mieszczanie ( prawa wyborcze czynne opierały się na
cenzusie majątkowym, a nie na przynależności stanowej)
2) Uchwały podejmowane przez Parlament w drodze kolejnego rozpatrywania spraw przez obie
izby.
3) Król miał stanowisko równorzędnego z 2 izbami
4) Instytucja angielska impeachment (oraz act of attainder) to forma kontroli Parlamentu nad
organami władzy królewskiej
5) Wykształciły się podstawy 2 instytucji : nietykalności poselskiej i reprezentacji narodowej
posłów

Zarząd centralny

Organizacja zarządu centralnego w Anglii nie odbiegała od rozwiązań stosowanych na

kontynencie. I tuta więc podobnie jak w innych monarchiach stanowych urzędy centralne
powierzane były dygnitarzom nadwornym. Wśród nich najważniejszą rolę zaczął pełnić kanclerz
sprawujący nadzór nad pieczęcią królewską i kancelarią królewską. Obok kanclerza do
ważniejszych urzędów można zaliczyć:

 Seneszal

16
 • Skarbnik (zwany później Pierwszym Lordem Skarbu)

• Konetabl

• Cześnik

Urzędnicy królewscy tworzyli Radę królewską, która stanowiła część Kurii Królewskiej. Kuria
Królewska w której obok urzędników zasiadali także bezpośredni wasale królewscy, wykonywała
funkcję doradcze, sprawowała również sądownictwo w sprawach parów Anglii jako instancja
odwoławcza

zarząd lokalny

Specyficzna sytuacja w dziedzinie odrębności zarządu lokalnego.

Szeryf, nominowany przez króla. Król ogłaszał pokoje ziemskie (za zgodą możnowładztwa)
zaprzysięgane przez całą ludność.
Początki samorządu lokalnego w związku z pojawieniem się instytucji Sędziów Pokoju
(wybierał ich samorząd, cenzus majątkowy i osiadłości). Sędziowie Pokoju konkurują z
szeryfem. Ich geneza sięga Strażników Pokoju z kolei Strażnicy Pokoju pojawili się od XII w..
Ich zadaniem było odbieranie przysięgi od mężczyzn powyżej 15 roku życia czy będą
przestrzegali pokoju ziemskiego. Takiego samego pokoju ziemskiego jaki był we Francji czy w
Niemczech. Strażnicy Pokoju mieli również kompetencje sądowe. Mogli karać naruszających
Pokój Ziemski. To przyczyniło się w części do zaniku uprawnień sądowych szeryfa. Strażnicy
Pokoju przekształcili się później w Sędziów Pokoju.
Sędziowie Pokoju byli nominowani przez króla, było ich 8 w hrabstwie, przy ich nominacji
obowiązywał cenzus osiadłości i majątkowy nie wymagano natomiast kwalifikacji prawniczych.
Kosztem kompetencji szeryfa i koronera Sędziowie Pokoju funkcjonują do dziś. Dzisiaj jest
kilkanaście tysięcy Sędziów Pokoju w Anglii na najniższym szczeblu, którzy sprawują swą
władzę sądową bezpłatnie. Skoro spełnili taki cenzus majątkowy nie muszą pobierać
dodatkowych gratyfikacji. Sędziowie pokoju istnieją od XIII w. do dziś,

- zgromadzenia ludności (hrabstw i setni) – władza sądowa

- Anglia dzieliła się na hrabstwa, które były nadawane nominalnie jako lenno wybitnym
wasalom (nosili oni tytuł hrabiów i przenosili go dziedzicznie na swoich potomków, tytuł ten
nie dawał większej władzy, bo naczelnikiem hrabstwa był nominowany przez króla urzędnik –
wicehrabia, zwany szeryfem
 XII w. – szeryf to zwykły rycerz
 XV w. – szeryf to jedynie osoba osiadła w danym hrabstwie
 szeryf posiadał silną władzę : skarbową, wojskową, sądową i administracyjno-
policyjną
 XIII w. – szeryf traci swą władzę sądową i wiele uprawnień administracyjnych na rzecz
nowych lokalnych organów o charakterze samorządowym

2. samorząd lokalny
- na danym terenie zadania publiczne wykonywane są przez organy reprezentujące ludność
danego terenu i przez nią wybrane lub też przez organy, które wprawdzie są formalnie
nominowane przez władzę państwową, ale pod warunkiem pochodzenia z danego terenu,
osiedlenia się na nim i w ten sposób z nim związane

17
 - samorząd miejski – charakter stanowy, gdyż o obsadzie organów miejskich decydował stan
mieszczański
- średniowieczny samorząd – przejęcie części funkcji administracyjnych w hrabstwach przez
rycerstwo
- powstanie nowej instytucji – sędziów pokoju
 wywodzili się ze strażników pokoju,
 od końca XIV w. w każdym hrabstwie powołano 8 sędziów pokoju,
 mieli uprawnienia administracyjne, władzę sądową w sprawach karnych oraz prawie
całą administrację hrabstwa
 byli mianowani przez króla
 od początku XV w. – sędzią pokoju może być tylko osoba osiadła w hrabstwie i
posiadająca określony wysoki majątek

3. sądownictwo
- 1295 r. – Statut Westminsterski – król zrzekał się formalnie dalszego rozszerzania
działalności swych sądów i obiecywał utrzymanie status quo (niezmieniony stan rzeczy)
- szczebel centralny – funkcje sądowe wykonywane w imieniu króla głównie przez kurię
królewską, zostały rozdzielone między :
 Izbę Lordów – najwyższa instancja odwoławcza, uprawnienia sądzenia lordów
 Sąd Spraw Pospolitych – rozpatrywał przede wszystkim sprawy cywilne
 Sąd Ławy Królewskiej – rozpatrywał głównie sprawy karne
 Sąd Exchequeru – organ sądowy dla rozpatrywania skarg przeciw koronie w
dziedzinie skarbowej
- wymienione wyżej sądy swym orzecznictwem przyczyniły się do wykształcenia się w Anglii
jednolitego prawa powszechnego – common law
- Sąd Kanclerski – uproszczone, mniej formalne postępowanie, w wyrokowaniu kierowano się
zasadą słuszności
- XIV w. – organizacja sadów koronnych delegowanych (sprawy rozpatrywane w terenie,
kompetencje cywilne, karne)
 sądy przysięgłych
- XII w. – rozwój sądów przysięgłych (wzór dla ław przysięgłych)
- sfera postępowania sadowego
- instytucja procesowa
- szczególna forma udziału czynnika ludowego w wymiarze sprawiedliwości (niefachowych
przedstawicieli społeczeństwa)
- hrabstwa wybierały stosowną liczbę sędziów przysięgłych spośród osiadłych w hrabstwie
właścicieli ziemskich, mających określony dochód roczny
- niewymagane kwalifikacje fachowe
- współudział sędziów przysięgłych w wymiarze sprawiedliwości mógł przybierać trojaką
formę :
1. Wielka Ława - > 23 przysięgłych, zbadanie, czy w danej sprawie istnieje podstawa do
nadania dalszego biegu oskarżeniu, Wielka Ława umarza sprawę albo kierowała ją do Ławy
orzekającej dla spraw karnych w celu jej osądzenia, decyzja zapadała zwykle większością
głosów.

18
 2. Ława orzekająca dla spraw karnych
 składała się z ławy przysięgłych i fachowych sędziów nominowanych;
 istota - > oddzielenie orzeczenia o winie od orzeczenia o wymiarze kary
 ława przysięgłych – orzekała o winie
 sędziowie fachowi – orzekali o karze
 rozprawie przewodniczyli sędziowie fachowi
 ława przysięgłych wydawała werdykt
 werdykt musiał być jednomyślny
3. Ława dla spraw cywilnych
 funkcjonowała w sposób podobny jak Ława orzekająca dla spraw karnych
 w sprawach cywilnych nie orzeka się o winie, dlatego powstały trudności w
rozgraniczeniu kompetencji między ławą przysięgłych a sędziami
 przysięgli orzekali o stanie faktycznym
 sędziowie fachowi na podstawie orzeczenia ławy przysięgłych stosowali w swej
decyzji przepisy prawa
 źródła prawa
- Anglia nie przeprowadziła żadnej kodyfikacji
- przede wszystkim stosuje się common law
- od XIII w. common law występowało jako jednolite, powszechne prawo w całym królestwie
- common law ukształtowało się jako prawo powszechne pod wpływem orzecznictwa sądów
królewskich
- decydujący wpływ na powstawanie i tworzenie się common law odgrywały precedensy
(wyroki wydawane poprzednio w podobnej sprawie przez sąd królewski)
- orzecznictwo sądów „westminsterskich” stało u podstaw powstania common law jako
prawa precedensowego
- common law stworzyło sztywne normy prawne, zwłaszcza w zakresie postepowania
sadowego
- od XVI w. stosowano normy słuszności
- swoisty dualizm prawa angielskiego, opierającego się równocześnie na common law, jak i na
systemie słuszności
- prawo rzymskie nie wywarło prawie żadnego wpływu na rozwój prawa prywatnego w Anglii
 źródła poznania prawa
- wyroki i akty sądów królewskich
- dzieła prawników angielskich

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE MONARCHII STANOWEJ W ANGLII

1. Powstanie Parlamentu było istotnym czynnikiem przekształcenia się Anglii w monarchię
stanową
2. Charakter monarchii stanowej nadał Anglii ustrój społeczny oparty na podziale na stany
3. Stany miały udział we władzy za pośrednictwem Parlamentu i swych organów
samorządowych w hrabstwach i miastach

19
 2. ZASADY USTROJOWE I CECHY CHARAKTERYSTYCZNE EUROPEJSKICH MONARCHII
STANOWYCH NA PRZYKŁADZIE FRANCJI I ANGLII
FRANCJA STANOWA

Początek monarchii stanowej we Francji przypada na okres panowania we Francji Filipa IV

Pięknego (1285-1314). Dążył on do zmiany podstaw ustrojowych państwa. Władza królewska miała
odtąd opierać się nie tyle na prawie i strukturach lennych, co na bezpośredniej jurysdykcji monarchy
na obszarze całego państwa. Króla z poddanymi miał łączyć nie system lenny, ale związek
publicznoprawny, którego najważniejszym elementem był obowiązek ponoszenia obciążeń na rzecz
państwa (zwłaszcza podatkowych). Dzięki temu korona miała znacznie zwiększyć swoje przychody
Filip IX Piękny dążył do ostatecznego złamania systemu lennego, ale na przeszkodzie stały roszczenia
najpotężniejszego wasala korony- hrabiego Flandrii
Polityka zmierzająca do podporządkowania Flandrii doprowadziła m.in. do zwiększenia
obciążeń fiskalnych kościoła, co wywołało sprzeciw papieża Bonifacego VIII. Król francuski w sporze z
papieżem odwołał się do opinii przedstawicieli stanów, zwołując w 1302r. Trzy Stany (nazwa Stany
Generalne pojawiła się dopiero w 1484r.). Zainicjował w ten sposób nowy model ustrojowy,
polegający na współdziałaniu króla z uprzywilejowanymi stanami społecznymi- Monarchia Stanowa.
Praktyka konsultowania wasali przez monarchę była oczywiście znacznie wcześniejsza.
Niesienie pomocy i rady było przecież podstawowym obowiązkiem wasala wobec seniora. Król
egzekwował ten obowiązek przez Radę Królewską. Od XIII w. pojawiła się także praktyka wzywania
mieszczan, do 1302 r. wezwania mieszczan i feudałów dokonywane były oddzielnie. W 1302r. po raz
pierwszy wezwani zostali jednocześnie przedstawiciele trzech stanów.
Skład Stanów Generalnych i sposoby jego ustalania przeszły znamienna ewolucję. Stany
generalne składały się z 3 izb: duchownej, szlacheckiej j i stanu trzeciego. Formalnie rzecz biorąc stan
trzeci obejmował zarówno mieszczaństwo jak i wolne chłopstwo. Skomplikowana, wieloszczeblowa
procedura wyborcza prowadziła jednak do tego, że w Trzech Stanach znaleźli się w jej wyniku
wyłącznie przedstawiciele miast Każda z izb obradowała oddzielnie, razem spotykały się tylko na
otwarcie i zamknięcie zgromadzenia. W sprawach podatkowych wymagana byłą jednomyślność
wszystkich trzech stanów, w pozostałych kwestiach uznawano, ze wystarczy zgoda dwóch stanów co
oznaczało, że wiele rozstrzygnięć mogło być podejmowanych wbrew stanowi trzeciemu.Miejsce i
terminy obrad Stanów Generalnych zależne były wyłącznie od woli króla. W 1439 r. Stany Generalne
uchwaliły stały podatek na utrzymanie armii (taille). Uniezależniło to monarchę od finansowego
poparcia stanów. Kolejne Stany Generalne zwołano w 1484 r., a następne w 1560 r. W praktyce
politycznej stany przestały się odtąd liczyć.
Uprawnienia:
 uchwalanie podatków, w 1314 r. Stany po raz pierwszy wypowiedziały się na temat
podatków, uchwalenie podatku było czynnością jednorazową, w 1435 r. uchwalono stały
podatek aide royale, w 1439 r. zastąpiono aide royale – taille (podatek stały na utrzymanie
wojska). Pozbawiły się w ten sposób Stany generalne głównej kompetencji pozwalającej
wpływać na politykę państwa i skutecznie kontrolować działania władzy królewskiej
 Stanom nie udało się także uzyskać inicjatywy w sprawach prawodawczych . Dysponowały
jedynie prawem przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących naprawy urządzeń
państwowych poprzez tzw. zeszyty skarg
 prawo wyrażania zgody na alienację domeny i prawo wyboru króla w wypadku wygaśnięcia
dynastii

20
 - > ZWOŁYWANIE STANÓW GENERALNYCH
 na początku wtedy, gdy król miał interes, potem bardzo rzadko, co
kilkadziesiąt lat, w efekcie czego znikały one z życia politycznego niekiedy na
kilkadziesiąt lat (np. po stanach zwołanych w 1484r. następne obradowały w
1512, a kolejne dopiero w okresie wojen religijnych, zaś po 1614r. zamilkły na
175lat tj. do roku 1789r.)
 w latach 1355 – 1358 król trafił do niewoli angielskiej, Stany Generalne
podjęły próbę dokonania zasadniczej reformy państwa
- > Stany Generalne to organ niezbędny, do którego królowie byli zmuszeni się
odwoływać, były także czynnikiem ograniczającym władzę królewską
 STANY PROWINCJONALNE
- to zgromadzenia stanowe o podobnym charakterze do Stanów Generalnych, lecz
zwoływane jedynie w ramach określonych prowincji
- skład i kompetencje podobne do Stanów Generalnych
- 2 połowa XIV w. – królowie chętniej zwoływali dla, gdyż łatwiej im było na tym
szczeblu wymusić ustępstwa podatkowe
- W przeciwieństwie do Stanów Generalnych, stany prowincjonalne zbierały się w
miarę regularnie aż do końca monarchii absolutnej

Władza Centralna

Zasadnicze znaczenie w procesie umacniania władzy królewskiej we Francji miało umiejętne

wykorzystanie przez monarchów aparatu urzędniczego. Na szczeblu centralnym aparat urzędniczy
skupiał się w Curia Regis czyli kurii królewskiej Zakres jej kompetencji systematycznie się zwiększał,
komplikowała się także jej wewnętrzna struktura. W ciągu XI-XIV wyodrębniły się z niej:

1. Parlament z parlamentem Paryża mającym największe znaczenie (jako organ sądowy, 16

parlamentów lokalnych)

2. rada królewska

3. izba obrachunkowa

4. Stany Generalne (od 1302 r.)

Jednocześnie nadał funkcjonowały takie urzędy dworskie jak konetabl, seneszal, kanclerz

Zarząd lokalny

- Na najniższym szczeblu funkcję zarządu lokalnego sprawowali prewoci- byli to dawni

zarządcy majątku królewskiego, przekształceniu w nominowanych funkcjonariuszy królewskich.
Kompetencje: administracyjne, sądowe, podatkowe i policyjne

-baliwowie: początkowo objazdowi kontrolerzy prewetów. Mieli uprawnienia w zakresie

administracji, podatków, wojskowości i sądownicwa

- samorząd lokalny ( Instytucja Stanów Prowincjonalnych)

- dualizm – istnienie aparatu stanowego obok aparatu państwowego

21
 Król

władza prawodawcza (początkowo ograniczona do domeny królewskiej pod warunkiem, że wasale

złożą przysięgę na przestrzeganie, w XIII w. wprowadzona zasada ordonansów

Do Rewolucji Francuskiej tylko monarcha ma prawo stanowienia prawa ordonanse

Władza prawodawcza króla ograniczona przez Parlament Paryża- sąd najwyższy we Francji który
wywalczy sobie prawo do

• prawo rejestracji- praktyka ta miała początkowo funkcję wyłącznie informacyjną, z czasem

parlamenty zaczęły wykorzystywać to formalne uprawnienie do kontrolowania merytorycznej
zawartości aktów królewskich

• prawo remonstracji (odmowy zarejestrowania aktu prawnego, gdy był niezgodny z

zasadami obowiązującego prawa) Ordonans ogłoszony przez króla musi być zarejestrowana przez
parlament Paryża

Parlament Paryża bada zgodność z prawami fundamentalnymi.

4 prawa fundamentalne (których król nie może naruszyć)
1. zasada primogenituri w linii męskiej
2. obowiązek ortodoksji . król musi być wyznania rzymsko . katolickiego
3. monarcha nie może abdykować
4. niezbywalność domeny królewskiej
 publiczna
 przypadkowa (za zgodą Stanów Generalnych można zbyć)

Władca ma władzę ustawodawczą przez cały okres aż do Rewolucji Francuskiej. Stany Generalne
mogą tylko składać wnioski.

- zmiana charakteru władzy królewskiej

- władza króla przestała się opierać na związkach lennych
- domena królewska – dobrem publicznym (nie majątkiem prywatnym)
- państwo rzeczą publiczną
- władza królewska zaczęła docierać do całego społeczeństwa ( król współpracował
nie tylko z wasalami, lecz również z resztą społeczeństwa, zorganizowanego w stany)
- legiści – w otoczeniu króla pojawili się fachowo wykształceni urzędnicy pochodzenia
drobnoszlacheckiego lub mieszczańskiego (zaczęli wprowadzać nowe koncepcje
państwa i władzy królewskiej, wydedukowane z prawa rzymskiego)
- król jest najwyższym zwierzchnikiem lennym w królestwie (uprawnienia króla do
kontroli wszystkich stosunków lennych)
- król jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości (sądownictwo królewskie ma
zwierzchność nad wszystkimi sądami w kraju)
- król jest cesarzem w swoim królestwie (król ma takie same uprawnienia, jakie mieli
cesarze, nie podlega zwierzchnictwu, ma władzę suwerenną, niezależną, absolutną)
- wykluczenie prawa kobiet

22
 – królestwo przechodzi niepodzielnie na najstarszego syna na zasadzie primogenitury
(XIII w.)
- teoria statutowa – królowie nie mają prawa dysponować koroną jak majątkiem
prywatnym
- XV w. – zasada ciągłości monarchii – następca tronu, nawet małoletni, stawał się
królem przez sam fakt śmierci swego poprzednika
- regencje – rządy opiekuńcze, przejmowane przez królową matkę w wypadku
małoletności nowego króla
- zasada niepodzielności domeny (domena przyrównana do rzymskich dóbr
publicznych, które były niezbywalne)

Charakterystyka stanów społeczeństwa

- 3 stany : szlachta, duchowieństwo, stan trzeci (mieszczaństwo)

- odrębne przywileje dla poszczególnych grup
- stany to uznane przez prawo grupy społeczne, uczestniczące w zarządzie państwa
(centralnym i lokalnym - w zgromadzeniach stanowych, samorządzie miejskim,
samorządzie lokalnym)
- warstwa panująca – feudałowie świeccy i duchowni, szlachta i wyższy kler
- tendencje decentralistyczne reprezentowane przez wielkich feudałów
- antagonizm między mieszczaństwem a szlachtą – konflikty

Źródła Prawa

- wzrost ustawodawstwa królewskiego

- ustawy wydawane przez króla (ordonanse) uznane na terenie całego królestwa
- ordonanse królewskie musiały być przed ich ogłoszeniem zarejestrowane w
Parlamencie, dotyczyły tylko dziedziny prawa publicznego, dziedzina prawa
prywatnego należała do prawa zwyczajowego
- akcja spisywania praw zwyczajowych

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE MONARCHII STANOWEJ WE FRANCJI

1) władza królewska umocniona jako władza publiczna

2) władza królewska ograniczona przez szczególne uprawnienia polityczne
uprzywilejowanych stanów
3) występowanie w ramach zjednoczonej monarchii prawnie wyodrębnionych i
zorganizowanych stanów uprzywilejowanych, dążących do udziału we władzy
państwowej
4) głównym organem stanów było zgromadzenie stanowe, zwane Stanami
Generalnymi oraz Stanami prowincjonalnymi
5) dualizm władzy państwowej i stanowej (również na szczeblu lokalnym,
działalność Stanów Prowincjonalnych i stanowej administracji finansowej)
6) okres monarchii stanowej we Francji był stosunkowo krótki

23
3. ZASADY USTROJOWE I CECHY CHARAKTERYSTYCZNE NOWOŻYTNYCH MONARCHII
ABSOLUTNYCH NA PRZYKŁADZIE FRANCJI, PRUS, AUSTRII I ROSJI

FRANCJA ABSOLUTNA

W imię racji stanu państwa, a nie tylko w interesie dynastii, budowę absolutyzmu
królewskiego rozpoczął we Francji kanclerz Ludwika XIII (1610-1643) kardynał Armand Richelieu.
Ograniczenie Oraw politycznych stanów powiązał z aktywnością państwa w dziedzinie gospodarczej
poprzez popieranie eksportu rodzimej produkcji, m.in. dzięki utrzymaniu wysokich Ce
importowanych  merkantylizm: system poglądów ekonomiczno-politycznych, sposób prowadzenia
polityki gospodarczej państwa którego głównym postulatem było nakładanie wysokich ceł na gotowe
towary importowane, a niskich na surowce, przy jednoczesnym obłożeniu niskimi cłami
eksportowanych dóbr a wysokimi surowców co miało za zadanie pobudzić rozwój gospodarki
państwowej i zapewnić dodatni bilans handlowy; eksportowanie materiałów surowych lub
niewykończonych jest szkodliwe dla kraju (narodu), ponieważ więcej bogactwa można by uzyskać z
ich przemysłowego przetwarzania w kraju. Podstawowe założenia merkantylizmu:

 źródłem bogactwa pochodzącego z zagranicy jest rozwinięty eksport przewyższający import

(dodatni bilans handlowy),
 kraje europejskie bezpośrednio ze sobą konkurują,
 kraj, który ma najwięcej bogactwa, wygrywa tę konkurencję,
 dobrobyt i siła są ze sobą ściśle połączone – siła narodowa w systemie międzynarodowym w
dużej mierze wywodzi się z dobrobytu, dobrobyt jest niezbędny do kumulowania siły,
 kruszec złoty i srebrny jest synonimem bogactwa,
 pewne aktywności ekonomiczne są bardziej istotne od innych.

Koncepcja władzy absolutnej króla wykluczała tolerowanie grup społecznych lub instytucji,
które byłyby niezależne od państwa. Z tego powodu w 1629r. w wydanym edykcie łaski Richelieu
odebrał hugenotom gwarancje polityczne. Pozbawienie hugenotów prawa do posiadania własnego
wojska i twierdz było pierwszym krokiem monarchii francuskiej na drodze do absolutyzmu.
Niezależną postawę w państwie starał się zaznaczyć parlament paryski złożony z
przedstawicieli uprzywilejowanych stanów, który nie chciał się zadowolić wyłącznie funkcją
najwyższej instancji odwoławczej W 1632r. Ludwik XIII powierzył najważniejsze funkcję
administracyjne podległym mu intendentom i komisarzom królewskim. Ograniczył tym samym rolę
dawnych urzędów, które maiły charakter dożywotni i dziedziczny, a także nabywane były często w
drodze kupna. Zachowały one tytulaturę, lecz nie posiadały już realnej władzy. Przeciwko temu
zaprotestował parlament paryski. W odpowiedzi król wypowiedział znamienne słowa, które pokazały
zachodzącą zmianę ustroju „niechże sprawy, które wywodzą się z mojego rozkazu, nie będą
podawane w wątpliwość, ale niech każdy wykonuje moje rozkazy”. Z kolei upominając w 1642r.
parlament za cenzurowanie jego działań, użył bardziej dosadnego jeżyka: „Jeżeli będziecie
kontynuować wasze poczynania, przytnę wam pazury tak ostro, że was to zapiecze”
Parlament paryski przy poparciu szlachty i mieszczaństwa wszczął w 1648r. społeczną
rewoltę, która przeszła do historii pod nazwa Frondy. Bunt przeciwko wzrostowi królewskiego
absolutyzmu do którego doszło w okresie regencji i małoletniości króla, został jednak stłumiony.
Monarchia skierowała przeciwko zbuntowanym stanom armię, która powróciła w tym czasie z wojny
trzydziestoletniej, zakończonej zresztą sukcesem Francji.

24
 Francuskie społeczeństwo musiało ostatecznie pogodzić się z absolutystycznym systemem
władzy, który utrwalił we Francji Ludwik XIV (1643-1715). Za jego panowania powstał ustrojowy
model klasycznej monarchii absolutnej.
Do podstawowych cech monarchii absolutnej we Francji zaliczyć należy:
1. wszechstronność (omnipotencję) władzy królewskiej
2. biurokratyczny charakter państwa
3. militaryzm
4. nietolerancję religijną
5. ograniczenie niezależności kościoła (gallikanizm)

Król we Francji miał rozległa władzę we wszystkich dziedzinach życia państwowego. Skupiał
w swoim ręku władzę prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ustanawiał prawa, ale im nie
podlegał. Króla wiązało jedynie prawo boskie i fundamentalne prawa monarchii tj. dziedziczność
tronu w linii męskiej (primogenitura), katolickie wyznanie, niepozbywalność domen królewskich.
W XVIII w. do praw zasadniczych włączono dwie gwarancje: nienaruszalność własności prywatnej i
zakaz nakładania podatków bez zgody Stanów Generalnych. Na tą ostatnią zasadę powołał się
parlament paryski i parlamenty prowincjonalne w 1788r odmawiając rejestracji ordonansów
finansowych Ludwika XVI. Bunt parlamentów zmusił króla do zwołania 5 maja 1789r. Stanów
Generalnych co zapowiadało rewolucję. Przez cały okres trwania rządów absolutnych we Francji
parlamentowi przysługiwało prawo rejestracji ordonansów królewskich tj. ich ogłaszania
(promulgacji). Było z nim powiązane prawo do remonstracji, czyli prawo do odmowy rejestracji
ordonansu, gdyby ten naruszał prawa fundamentalne. Parlament musiał jednak zarejestrować
ordonans jeżeli ten przybył do parlamentu i nakazał jego publikację. Osobiste pojawienie się w
parlamencie króla, jako najwyższego sędziego powodowało bowiem ustanie władzy sędziów. Decyzję
o charakterze administracyjnym król podejmował samodzielnie lub przy współudziale Rad
Królewskich, którym podlegał rozbudowany aparat biurokratyczny.
Zarząd państwem we francuskiej monarchii absolutnej opierał się na urzędach
administracyjnych zorganizowanych na zasadzie centralizmu i podporządkowania. Powstała nowa
struktura administracyjna. Realna władza przeszła w ręce kompetentnych zawodowych urzędników
tzw. komisarycznych, powoływanych przez króla na określony czas, przed nim odpowiedzialnych i
przez niego usuwalnych. Na szczeblu centralnym decyzję podejmował król przy doradczym udziale
Rady Królewskiej i sekretarzy stanu, którzy stali na czele osobnych resortów ministerialnych. Rada
dzieliła się na wyspecjalizowane sekcję, które zajmowały się wydzielonymi agendami państwowymi.
Zlecała wykonanie określonych zadań sekretarzom stanu (ministrom). Ministrowie wydawali
polecenia gubernatorom i intendentom, którym z kolei na najniższym szczeblu podlegali subdelegaci
W Radzie królewskiej zasiadali zazwyczaj:
 kanclerz
 sekretarze stanu
 generalny kontroler finansów
 osoby powołane przez króla
Stały i czynny udział monarchy w posiedzeniach Rady wymagał od niego znajomości prawa i
pracowitości. Za Ludwika XIV powstało w związku z tym nawet pojęcie „zawodu” króla Wydawane
przez Radę ogólne zarządzenia administracyjne nie podlegały rejestracji przez parlament. Za ich
pomocą władca mógł dowolnie zmieniać ustawodawstwo państwowe. Akty prawne wydawane przez
króla w Radzie przyczyniły się do powstania rozbudowanego systemu przepisów administracyjnych,

25
które podporządkowały państwu życie gospodarcze- etatyzm państwowy i znacznie ograniczyły
prawa jednostki- państwo policyjne
We Francji doby absolutyzmu przeprowadzono gruntowną reformę armii. Uzupełnieniem
powstałej w XV w. stałej armii stała milicja narodowa, powołana przez Ludwika XIV w 1688r.Została
Opara na regularnych przeprowadzanych w parafiach w drodze losowania poborach do wojska
żołnierzy spośród ludności chłopskiej i rzemieślniczej. Zmianie uległ tez sposób prowadzenia działań
wojennych. W czasie pokoju liczebność armii francuskiej wynosiła w XVII i XVIII 150-200tys. Płatna,
wyszkolona, dobrze uzbrojona, zawodowa armia francuska była jedną z najlepszych w Europie.
Rozbudowa i modernizacja armii była wynikiem tego, że monarchia absolutna za rację stanu, czyli
względy dobra publicznego, uznawała nie tylko umocnienie wewnętrznych struktur państwa, ale
także zapewnienie jej silnej pozycji na arenie międzynarodowej. Charakterystyczną monarchii
absolutnej we Francji była zatem jej ekspansjonistyczna, zaborcza polityka zagraniczna.
Doktrynę absolutnej władzy króla we Francji w najbardziej skrótowym wydaniu wyrażało
hasło: „jeden król, jedno prawo, jedna religia”. Monarchia absolutna nie mogła tolerować stanu
napięcia religijnego, jaki utrzymywał się we Francji od czasów reformacji, a pogłębionego przez
religijne podziału w Europie w dobie wojny trzydziestoletniej. W 1685r. Ludwik XIV odwołał Edykt
Nantejski, zmuszając rzesze wyznawców kalwinizmu we Francji do przymusowej konwersji na
katolicyzm lub do emigracji do państw protestanckich. Prawa cywilne i publiczne zostały przywrócone
protestantom dopiero w 1878r., czyli dwa lata przed rewolucją. Podniesienie katolicyzmu do rangi
jedynej religii uznawanej przez absolutną monarchię, nie oznaczało jednak wcale wzrostu pozycji
Kościoła. Niezależność jakichkolwiek instytucji, w tym Kościoła, była nie do pogodzenia z
podstawowym założeniem monarchii absolutnej- kontroli całości życia państwowego.
Monarchia absolutna we Francji oparła stosunki między państwem a Kościołem na
doktrynie gallikanizmu. Zakładała ona niezależność króla od papieża, zakaz wydawania przez
władzę kościelną zarządzeń treści świeckiej i zgodę władz państwowych na stosowanie we Francji
bulli papieskich. Za Ludwika XIV doszło we Francji do sformułowania zasad gallikanizmu w Werski
bardziej korzystnej dla władcy gdy popadł on w spór z papieżem o prawo pobierania dochodów z
dóbr kościelnych w razie katu w stolicy biskupiej. Wydana w 1682r. tzw. deklaracja kleru głosiła, że
władza kościelna nie może zwolnić poddanych od przysięgi wierności wobec władcy. Król uzyskał
prawo ingerencji w sprawy kościoła, m.in. mógł reformować reguły klasztorne, Nauczanie treści
deklaracji stało się obowiązkowe w seminariach duchownych. Od konkordatu zawartego w 1516r. w
Bolonii król francuski mógł wyrażać zgodę na papieskie nominację biskupów w zamian za rezygnację z
zasady wyborów biskupów przez kapituły katedralne.

uzasadnienie władzy absolutnej

- legiści – doszukiwali się wzorów dla organizacji państwowej w prawie rzymskim i w
instytucjach cesarstwa
- XV w. – państwo jest osobą prawną, posiada organa wyrażającego jego wolę
- traktat Bodinusa
 suwerenność jako absolutna i odwieczna władza państwa
 suwerenną, niepodzielną władzę może sprawować monarcha, grupa obywateli (arystokracja),
ogół obywateli (demokracja)
 monarchia absolutna – najlepsza
 władza monarchy nie podlega żadnym prawom, ograniczona jest tylko prawem boskim (i
prawami fundamentalnymi monarchii)

26
  monarcha nie może być tyranem, który naruszałby zasady prawa boskiego
- XVIII w. – doktryny polityczne skierowane przeciw monarchii absolutnej
 prawo natury
 Karol Monteskiusz (najlepsza monarchia umiarkowana)
 Jan Jakub Rousseau (lud źródłem władzy)

SPOŁECZEŃSTWO

- społeczeństwo francuskie dzieliło się na 3 prawnie wyodrębnione i zamknięte stany :

 duchowieństwo,
 szlachtę
 stan trzeci (uprzywilejowane mieszczaństwo i ludność chłopska)

- monarchia absolutna nie tolerowała stanów jako instytucji ograniczającej absolutną władzę
monarchy
- prawie zupełna likwidacja organizacji politycznej stanów
- poddaństwo państwowe o charakterze publicznoprawnym (wszyscy mieszkańcy kraju
podporządkowani władzy państwowej, państwo może nakładać na nich obowiązki oraz świadczenia,
nie licząc się z przywilejami posiadanymi przez poszczególne stany, czy grupy społeczne)
- nowy układ społeczny opierał się przede wszystkim na różnicach majątkowych, nie pokrywał się z
podziałem na stany

DUCHOWIEŃSTWO
- zachowało swe podstawowe, nabyte w średniowieczu przywileje : podległość duchowieństwa
sądownictwu kościelnemu i wolność podatkową
- koniec XVI w. – zgoda duchowieństwa na świadczenie na rzecz państwa pewnych danin („dary
dobrowolne”)
- duchowieństwo wyższe i niższe
 wyższe – duże uposażenie urzędów, głównie z szeregów możnej szlachty
 niższe – niekorzystne warunki materialne, związani z mieszczaństwem i chłopstwem

SZLACHTA
- dominujące znaczenie
- gorsza sytuacja majątkowa
- obniżanie się dochodów z ziemi opartych na czynszach
- rozluźnienie stosunków poddańczych
- dysponowała większością ziemi
- reprezentowała najpoważniejszą siłę gospodarczą w kraju
- korzystała z dawnych przywilejów i wolności od podatków
- podział na szlachtę rodową i szlachtę urzędniczą
 SZLACHTA RODOWA
- z dawnych rodów szlacheckich,
- 2 grupy : szlachta dworska i szlachta prowincjonalna
- szlachta dworska : arystokracja, brak szczególnych uprawnień, przebywała w pobliżu
dworu

27
 - szlachta prowincjonalna : mieszkająca stale na wsi, czerpiąca dochody ze swych dóbr,
pogorszenie sytuacji ekonomicznej, szlachta ta podejmowała jednak kroki dla
podniesienia swych dochodów
 SZLACHTA URZĘDNICZA
- osoby nobilitowane, głównie pochodzenia mieszczańskiego
- nobilitacje obejmowały głównie osoby zajmujące pewne urzędy
- sprawowanie niektórych funkcji i urzędów przyznawało prawa szlacheckie
MIESZCZAŃSTWO
- nie stanowiło jednolitej grupy społecznej
- realizacja merkantylnej polityki gospodarczej
- ważne urzędy państwowe (centralne i lokalne) były obsadzane przez osoby pochodzenia
mieszczańskiego
- otwarcie dostępu do stanu szlacheckiego
- skłonność do solidaryzowania się z monarchią absolutną
- osłabienie sił politycznych mieszczaństwa
LUDNOŚĆ WIEJSKA
- chłopi – skrępowani więzami ciążącej nad nimi zależności
- nowe formy ekonomicznego wyzysku chłopa
- bardzo liczna kategoria chłopów bezrolnych
- chłopi nie posiadali pełnego prawa własności ziemi, którą uprawiali
- ewolucja we Francji zmierzała do wzmocnienia prawa własności chłopa poddanego, kosztem
uprawnień pana
- XVIII w. – prawa większości chłopów do ziemi zbliżyły się do pełnej własności
- złagodzenie sądownictwa panów feudalnych ( panowie wykonują sądownictwo patrymonialne na
mocy delegacji królewskiej)
- nadwyżka wygospodarowana przez chłopa, którą dotąd chłop musiał oddawać panu została przejęta
w formie świadczeń na rzecz państwa
- wyzysk fiskalny
- podatki chłopów stanowiły nową formę renty – rentę scentralizowaną – forma świadczenia
dokonywana w sposób pośredni – przez aparat skarbowy państwa

ORGANY CENTRALNE
1. Urzędy ministerialne
 Kanclerz
- szef kancelarii królewskiej, kontrolował wszystkie akty z niej wychodzące
- zwierzchnik wszystkich sądów
- nadzorował funkcjonowanie wszystkich rad królewskich, przewodniczył Radzie
Stron
 Sekretarze Stanu
- XVI w. – uniezależnili się od kanclerza, zostali podporządkowani bezpośrednio
królowi z tytułem sekretarzy stanu
- po uzyskaniu dostępu do Rady Królewskiej urząd ich nabrał znamion urzędu
ministerialnego

28
 - do końca XVI w. kryterium geograficzne, każdy z 4 sekretarzy otrzymał po 1
wycinku geograficznym (prowincje francuskie i odpowiednie kraje zagraniczne)
- od końca XVI w. – podział kompetencji na podstawie kryterium rzeczowego
(resorty) :
1. sprawy zagraniczne
2. sprawy wojny
3. marynarka
4. dwór królewski
 Generalny kontroler finansów
- 1665 r. – nowy tytuł generalnego kontrolera finansów (Colbert)
- sprawy finansowe (budżet, podatki, pożyczki itp.)
- roboty publiczne, rolnictwo, handel, przemysł
- prawdziwy minister „gospodarki narodowej”
 Ministeriat
- 6 dygnitarzy – kanclerz, 4 sekretarzy stanu, generalny kontroler finansów
zaczęto określać mianem ministrów
- ministrowie nie tworzyli żadnego kolegium, współpracowali bezpośrednio z
królem – indywidualnie lub na posiedzeniach Rady Królewskiej
- ministrowie monarchii absolutnej nie mieli prawa do podejmowania w swoim
imieniu decyzji, decyzja należała zawsze do króla
- ministrowie byli odpowiedzialni tylko przed królem

2. Rady Królewskie
Rada Królewska – wywodzi się ze średniowiecznej kurii, w końcu XIII w. z Rady tej wyodrębnił się
Parlament i Izba Obrachunkowa, w dalszym rozwoju doprowadzono do wykształcenia się 4 sekcji
Rady Królewskiej. Skład Rady : arystokraci, urzędnicy – ministrowie i inne osoby powoływane przez
króla do rady. Decyzje Rady nie podlegały rejestracji przez Parlament.
Do rad należały w XVIII w. :
 Rada Stron Procesowych (Rada Prywatna)
- przewodniczył jej kanclerz
- udział brali : 4 sekretarze Stanu, arystokraci, 30 radców reprezentujących wszystkie stany
- funkcje wyłącznie sądowe
- charakter sądu kasacyjnego
- prototyp sądu administracyjnego – rozpatrywała spory między jednostkami, a władzami
administracyjnymi
- działała jako trybunał kompetencyjny w wypadku sporu o właściwość sądową między
sądami najwyższej instancji
 Rada Stanu (Tajna Rada)
- najważniejsza rola
- przewodniczył jej król
- skład : król, kanclerz, generalny kontroler finansów, sekretarze stanu
- polityka zagraniczna, sprawy pokoju i wojny
 Rada Depesz
- przewodniczył jej król
- skład : wszyscy członkowie Rady Stanu, właściwi ministrowie

29
 - sprawy zarządu wewnętrznego
- rozstrzyganie sporów w zakresie administracyjnym
 Rada Finansów
- podatki, system finansowy
- generalny kontroler finansów, kanclerz, radcowie

zarząd lokalny
- oparty na zasadach centralistycznych i biurokratycznych
Baliwowie i gubernatorzy
- XV w. – baliwowie tracą na znaczeniu
- koniec XV w. – głównym organem lokalnym stali się gubernatorzy
 pierwotnie – dowódcy wojskowi w prowincjach granicznych
 z biegiem lat – przedstawiciele króla w prowincji, przejęli rozległą władzę
 Ludwik XIV ograniczył ich wpływy – odtąd gubernatorzy przebywali głównie na
dworze królewskim
 Ich uprawnienia administracyjne przejęli intendenci
Intendenci
- sprawowali władzę w okręgach generalnych, stworzonych pierwotnie tylko dla administracji
skarbowej (30 takich okręgów)
- nie podlegali niczyjej kontroli lokalnej i podporządkowani byli bezpośrednio Radzie
Królewskiej
- odwołanie od ich decyzji jedynie do Rady
- posiadali swoje biura, na niższym szczeblu podporządkowani byli im subdelegaci, rezydujący
w głównych miastach okręgu generalnego
- uznano, że administracja intendentów umocniła monarchię absolutną i przyczyniła się do
opóźnienia jej upadku
 skarbowość
- dualizm administracji skarbowej
- system dualistyczny : królewską administrację skarbową reprezentowali 4 skarbnicy,
administrację stanową – 4 generałowie i tzw. elekcje
- cel polityki skarbowej : likwidacja dualizmu poprzez dopuszczenie zasady swobodnego
nakładania podatków przez króla i wprowadzenie jednolitej królewskiej administracji
skarbowej

 sądownictwo
- monarcha – najwyższy sędzia, pełnia władzy sądowej
- ograniczenie sądów niekrólewskich (patrymonialnych, kościelnych, miejskich)
 SĄDOWNICTWO PATRYMONIALNE
- pan feudalny – chłop
- ograniczenie w XVI w. poprzez kontrolę królewską
- kompetentny sędzia
- od wyroków sądu patrymonialnego apelacja do sądu królewskiego
 SĄDOWNICTWO KOŚCIELNE
- wewnętrzne sprawy duchowieństwa, sprawy małżeńskie
 SĄDY MIEJSKIE

30
 - drobne sprawy porządkowe
 SĄDOWNICTWO DELEGOWANE (sprawowane przez sądy królewskie)
 SĄDY PATRYMONIALNE
- możliwa apelacja do sądu prewotalnego (jednakże dopiero po przejściu
wszystkich instancji sądów patrymonialnych)
 SĄDY PREWOTALNE
- drobne sprawy cywilne i karne
- sądy odwoławcze od sądów patrymonialnych
- ludność nieszlachecka
 SĄDY BALIWIALNE
- sąd odwoławczy od sądów prewotalnych
- szlachta
 SĄDY PREZYDIALNE
- sądy odwoławcze od sądów baliwialnych
- orzekały jako I instancja (i ostatnia) w ciężkich sprawach kryminalnych
 PARLAMENTY
- sądy najwyższej instancji
- możliwe skasowanie wyroków przez Radę Stron
 SĄDOWNICTWO DELEGOWANE DLA SPRAW SPECJALNYCH
 SĄDY SKARBOWE (Izba Obrachunkowa, Izba Podatkowa)
 SĄDY ADMIRALSKIE (handel morski)
 SĄDY LEŚNE (sądzenie przestępstw leśnych)
 SĄDY KONSULARNE (sprawy handlowe)
 SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE ZASTRZEŻONE (sprawowane przez króla osobiście lub
w Radzie Królewskiej)
- formy sądownictwa zastrzeżonego wykonywane przez króla osobiście :
rozstrzyganie placetów, wydawanie listów opieczętowanych
 PLACET – petycja skierowana do króla o sprawiedliwość
 LISTY OPIECZĘTOWANE – podpisane przez króla, opatrzone jego pieczęcią,
- > pierwotnie – szczególne rozkazy króla
- > później – pisma zawierające rozkaz ograniczenia czyjejś wolności, skazanie
na wygnanie, nakaz odosobnienia
 EWOKACJA – możliwość wywołania przez króla danej sprawy i przekazania jej
Radzie Stron lub innemu wskazanemu przez siebie sądowi
 LISTY „COMMITTIMUS” I SĄDY KOMISARSKIE
- król miał prawo orzekać o kompetencji sądu dla poszczególnych spraw i
mógł w formie pism Committimus przekazywać poszczególne sprawy
wskazanemu przez siebie sądowi
- mógł wyznaczać dla rozstrzygania poszczególnych spraw specjalnych
sędziów i w ten sposób powoływać sąd komisarski
 KASACJA WYROKU
- uchylenie wyroku zapadłego w najwyższej instancji
 LISTY SĄDOWE (listy łaski)
- zmiana prawnie orzeczonej kary

31
 - król mógł orzekać o zmianie, złagodzeniu lub zaostrzeniu kary lub nawet o
jej zniesieniu

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE MONARCHII ABSOLUTNEJ WE FRANCJI :

1) Do powstania monarchii absolutnej we Francji przyczynił się sojusz mieszczaństwa z królem
skierowany przeciw możnowładcom.
2) Centralizm i biurokratyzm
3) Nie wkroczyła w etap absolutyzmu oświeconego
4) Państwo jako dobro publiczne
5) Osłabienie roli przedstawicielstw stanowych
6) Koncentracja całej władzy w ręku monarchy
7) Władca nie dzielił się z nikim władzą
8) Teokratyczne uzasadnienie władzy absolutnej monarchy – boskie pochodzenie władzy oraz
uzasadnienie utylitarne – eksponowanie osiągnieć władzy, zapewnienie ładu,
bezpieczeństwa, szczęścia
9) Doskonalenie aparatu zarządzającego – fachowi urzędnicy

Monarchia absolutna- Prusy

 monarchia absolutna w Prusach : od 1701 r. (początek państwowości pruskiej, koronacja

margrabiego Brandenburgii na króla Prus) do 1850 r. (nadanie Prusom konstytucji)

 rozwój absolutyzmu w Prusach :

 rządy króla Fryderyka Wilhelma I (1713- 1740) - > król sierżant, proces militaryzacji
państwa, zapewnienie ważnego miejsca wśród europejskich mocarstw

 rządy Fryderyka II Wielkiego (1740 – 1786) -> okres absolutyzmu oświeconego

Datą wyjściową dla monarchii absolutnej w Prusach jest rok 1701, tj. datę koronacji Fryderyka I,
elektora brandenburskiego jako króla Prus, rok ten uważny jest początek państwowości pruskiej.

USTRÓJ PRUS

 nieograniczona władza króla pruskiego, który stanowił prawo, nakładał podatki,

mianował i wynagradzał urzędników, dowodził armią
 król sprawował rządy osobiste
 decyzje przygotowywane przez kolegialne ciała, ostateczne rozstrzygnięcie należy do
króla, który podejmuje je samodzielne w postaci nakazów gabinetowych
 podstawą silnej władzy królewskiej – armia o jednolitym i stałym charakterze
 rangi oficerskie w armii zarezerwowane wyłącznie dla szlachty, która dzięki temu
chętnie włączyła się w program militaryzacji państwa i sprzyjała silnej władzy
królewskiej
 monarchia pruska dziedziczna w linii męskiej
 stworzenie podporządkowanego monarsze aparatu państwowego, opartego na
centralizmie i biurokratyzmie

32
Władza Królewska

Po definitywnym złamaniu reprezentacji, król pruski uzyskał nieograniczoną władzę. Swymi

decyzjami stanowił prawo, nakładał podatki, mianował i wynagradzał urzędników, dowodził armią.
Król sprawował rządy osobiste. Choć decyzje przygotowywane były przez kolegialne ciała, ostateczne
rozstrzygnięcia król odejmował samodzielnie i przybierały one postać tzw. nakazów gabinetowych.
Za czasów Fryderyka II prowadziło to do podejmowania przez króla decyzji także w sprawach
zupełnie drugorzędnych.
Podstawa silnej władzy królewskiej obok korpusu urzędniczego była armia. Jej jednolity i stały
charakter był jednym z czynników ułatwiających utrzymywanie więzi między poszczególnymi, dość
zróżnicowanymi terytoriami państwa. Rangi oficerskie w armii zostały zarezerwowane wyłącznie dla
szlachty, co dawało zwłaszcza młodszym synom szlacheckim źródło utrzymania. W ten sposób
szlachta włączyła się chętnie w program militaryzacji państwa i sprzyjała silnej władzy królewskiej.

ORGANY CENTRALNE

# Walka ze stanami prowadzona była oddzielnie w poszczególnych terytoriach. Monarcha wygrał

uzyskując prawo swobodnego nakładania podatków.

# Stworzono stałą armię, nadając monarchii pruskiej charakter militarny – armia tworzyła więź
między wszystkimi terytoriami i podtrzymywała władzę absolutną.

# Stworzono podporządkowany monarsze aparat państwowy oparty na centralizmie i

biurokratyzmie – nie doszło (jak i we Francji) do zorganizowania zarządu centralnego opartego na
jednolitym podziale na resorty, ale z dawnej Rady Nadwornej wykształciły się 3 kolegialne organy
(zwane ministerstwami):

1) GENERALNE DYREKTORIUM: 5 departamentów z ministrami na czele; administracja

wewnętrzna i finanse
2) MINISTERSTWO GABINETOWE: sprawy zagraniczne; podlegało 2-3 ministrom

3) MINISTERSTWO SPRAWIEDLIWOŚCI: na czele kanclerz i kilku ministrów; sądownictwo i

wyznania
 koniec XVIIII – powołanie Sądu Najwyższego dla całego państwa

# Jedynym czynnikiem koordynującym działalność ministrów był sam król (Ministrowie tworzyli
TAJNĄ RADĘ STANU – bez większego znaczenia)  wykonywał on rządy osobiste

 sprawy były rozpatrywane w ministerstwach (król nie brał udziału), raporty szły do króla
a ten sam podejmował decyzje w formie NAKAZÓW GABINETOWYCH

33
ORGANY LOKALNE

# XVIII w. – monarchia absolutna zorganizowała centralistyczną organizację zarządu lokalnego:

 ograniczono działalność stanowych organów lokalnych lub w ogóle je zniesiono

 podział państwa na DEPARTAMENTY KAMER, podlegające KAMEROM WOJNY I

DOMEN, które były podporządkowane Generalnemu Dyrektorium

 departamenty podzielono na powiaty z nominowanym przez króla LANDRATEM (radcą

ziemskim) na czele – był szlachcicem, więc był zarazem organem stanowym reprezentującym
interesy szlachty i urzędnikiem państwowym

# Miasta nie zostały podporządkowane organizacji powiatowej, nadzór nad nimi mieli radcy
skarbowi. Bardzo ograniczono samorząd miejski.

ABSOLUTYZM OŚWIECONY

# Powstanie i rozwój pruskiej monarchii absolutnej miało szereg specyficznych cech, wynikających ze
struktury społecznej państwa:

 zahamowanie rozwoju miast, przemysłu i handlu na skutek rozpowszechnienia się

gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, która umocniła panowanie feudałów.

# połowa XVIII w. – monarchia „oświecona”  wiele nowych postępowych poglądów – domagano

się wewnętrznej reformy państwa. Reformy przeprowadzono bo władcy chcieli zabezpieczyć się
przed rosnącą opozycją:

 pewne ograniczenie poddaństwa na wsi

 ograniczenie monopolu cechów i otwarcie pola dla wolności przemysłowej

 zniesienie nietolerancji religijnej

# Oświecenie przyniosło nowe uzasadnienie absolutyzmu – monarcha był pierwszym sługą państwa i
miał służyć dobru ogółu. O tym, co jest dobre dla ogółu, decydował monarcha, kierując się racją
stanu

34
  wszechwładza monarchii absolutnej wkraczała „dla dobra poddanych” w
najdrobniejsze szczegóły ich życia i państwo pruskie stało się wzorem państwa policyjnego

 ABOSLUTYZM OŚWIECONY W PRUSACH

1. Monarchia oświecona w Prusach -> druga połowa XVIII w.

2. Szereg reform o znamionach postępowych :
 pewne ograniczenie poddaństwa na wsi
 ograniczenie monopolu cechów, otwarcie pola dla wolności
przemysłowej
 zniesienie nietolerancji religijnej
 państwo rozszerzyło swoją działalność na oświatę i kulturę
3. Nowe uzasadnienie doktrynalnego absolutyzmu – monarcha pierwszym sługą
państwa, jego zadaniem była służba dobru ogółu
4. Król działał z pomocą urzędników, którzy mieli kompetentnie i sprawnie
wykonywać jego wolę oraz działać zgodnie z prawem
5. Centralizm i biurokratyzm
6. Monarcha kierował się racją stanu
7. Wszechwładza monarchii absolutnej wkraczała „dla dobra poddanych” w
najdrobniejsze szczegóły ich życia, poddała kontroli policyjnej wszystkie ich
poczynania
8. Państwo pruskie – wzór państwa policyjnego
9. Typowy przejaw rosnącej wszechwładzy państwa – wkraczanie Fryderyka II w
dziedzinę wolności uczuć narodowych i języka – polityka germanizacyjna
przeciwko ludności polskiej

Monarchia absolutna- Austria

Monarchia absolutna ukształtowała się od XVI w. Jedność monarchii Habsburgów była

narażona z powodu różnych zasad następstwa tronu w części austriackiej (w czeskiej elekcyjność).
Niejasności te rozstrzygnęła Sankcja pragmatyczna z 1713 r. Według niej dziedziczy się w linii męskiej
ale w razie wygaśnięcia linii męskiej tron przechodzi na kobietę. Sankcja pragmatyczna mówiła także
o tym, że cała monarchia absolutna Habsburgów stanowi niepodzielną całość. Sankcja pragmatyczna
stworzyła podstawy prawne dla rozwoju unifikacji prawa.
Dla rozwoju monarchii habsburskiej zasadnicze znaczenie miał okres rządów Marii Teresy
(1740-1780) i jej syna Jozefa II (1765-1790), który przez 15 lat współrządził z matką. To wtedy
przeprowadzono w Austrii szereg ważnych reform pozwalających uporządkować i usprawnić
organizację państwa. Reformy te inspirowane były filozofią oświecenia. Do najważniejszych trzeba
zaliczyć reformy wiejskie, polegające na ograniczeniu poddaństwa,, wprowadzeniu elementów
samorządności i rozciąganiu nadzoru państwa nad tą sferą, reformę polegającą na zwiększeniu
ingerencji państwa w sprawy wyznaniowe (ograniczenie kontaktów kleru z papiestwem, kasacja
zakonów), wreszcie ambitny program kodyfikacyjny, który przyniósł kilka bardzo ważnych kodeksów

35
(jak kodeks józefiński z 1786r. dotyczący prawa cywilnego, czy tzw. Józefina, czyli wydany w 1787r.
kodeks karny)

Jedność monarchii narażona bo różne zasady następstwa tronu  SANKCJA PRAGMATYCZNA

(1713) – monarchia habsburska dziedziczna w linii męskiej (primogenitura), a w razie wygaśnięcia linii
męskiej mogły dziedziczyć kobiety.

 monarchia absolutna w Austrii : od XVI w. (połączenie z monarchią królestw czeskiego i

węgierskiego) do 1867 r
 państwo wielonarodowe, monarchia habsburska tworzyła połączenie o charakterze
unii personalnej kilku krajów o różnorodnym ustroju, kraje te tworzyły zwarty
terytorialnie obszar, mimo to proces kształtowania jednolitej, centralistycznej monarchii
napotykał tu duże trudności
 rozwój monarchii habsburskiej :
1. okres rządów Marii Teresy (1740 – 1780)
2. okres rządów Józefa II (1765 – 1790)
- absolutyzm oświecony – XVIII w.
- były to okresy reform usprawniających i porządkujących organizację państwa.
- inspirowane filozofią Oświecenia
- reformy wiejskie – ograniczenie poddaństwa
- wprowadzenie elementów samorządności
- zwiększenie ingerencji państwa w sprawy wyznaniowe

- program kodyfikacyjny

USTRÓJ AUSTRII

 kolizja różnych zasad następstwa tronu :

- Austria – tron dziedziczny
- Czechy i Węgry – tradycje elekcyjności
- 1713 r. – Sankcja Pragmatyczna – cała monarchia habsburska stanowiła
niepodzielną całość, dziedziczną w linii męskiej w porządku primogenitury, w
razie wygaśnięcia linii męskiej prawo dziedziczenia przechodziło na kobiety

- warunkiem wprowadzenia centralistycznych rządów absolutnych było złamanie
potęgi stanów i reprezentacji stanowych
- XVI – XVII w. – stopniowe ograniczanie uprawnień sejmów w poszczególnych
krajach doprowadziło do ich zupełnego upadku
- Węgry zachowały aż do XIX w. swój ustrój stanowy z sejmem posiadającym
wielkie uprawnienia
- 1620 r. – rządy absolutne wprowadzone przez Habsburgów w Czechach

36
Organa centralne

Proces tworzenia jednolitej administracji centralnej przebiegał w monarchii habsburskiej powoli i

nigdy nie został przeprowadzony konsekwentnie do końca. Najbardziej zdecydowanym
reformatorem okazał się Józef II. Za jego czasów zarząd centralny został zorganizowany w postaci
kilku kolegialnych organów, spełniających funkcję doradczą; głos rozstrzygający należał oczywiście do
cesarza

# Jak w innych krajach – warunkiem wprowadzenia centralistycznych rządów absolutnych

było złamanie potęgi stanów i sejmów stanowych

 nie poddały się temu Węgry, które do XIX w. zachowały ustrój stanowy z sejmem o
wielkich uprawnieniach

# XVII w. – załamanie Czech, XVIII w. - okres absolutyzmu oświeconego

# Nie do końca udało się w Austrii stworzyć jednolitej administracji centralnej z podziałem na resorty.
Zarząd centralny opierał się na organach kolegialnych (jak w Prusach i Francji), a ostatecznie istniały
takie organa centralne:

1) KANCELARIA STANU: sprawy zagraniczne, na czele kanclerz stanu

2) ZJEDNOCZONA KANCELARIA NADWORNA: zarząd spraw wewnętrznych (bez spraw
skarbowych i sądowych)
3) NAJWYŻSZA IZBA SPRAWIEDLIWOŚCI: najwyższy sąd
4) Nadworna Izba Skarbowa . sprawy skarbowe
5) Nadworna Rada Wojenna
 organa te były ściśle podporządkowane monarsze

# Monarcha nie skupił w swym ręku całego zarządu państwa, bo współpracował z RADĄ STANU (od
1761, organ doradczy)

ORGAN LOKALNE

# XVIII w. – nowa, jednolita centralistyczna organizacja administracji lokalnej

 Kraj podzielono na gubernie z nominowanymi przez monarchę gubernatorami

podlegającymi Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej

 Gubernie dzieliły się na cyrkuły ze starostami obwodowymi – nadzór nad

miastami i dominiami

37
  Dominia – gromady wiejskie podporządkowane panu, ale miały pewne formy
samorządu z wójtem mianowanym przez pana

 Miasta (po reformie z 1782) – dość szeroki samorząd z wybieralnymi organami

(zniesiony na początku XIX w.)

CHARAKTERYSTYKA MONARCHII HABSBURSKIEJ

# Dużo zbieżności z monarchią pruską:

 połowa XVIII w. – absolutyzm oświecony (ingerencja w życie ludzi jeszcze większa niż w
Prusach) - polityka germanizacyjna ale też wiele postępowych reform (tendencje do
ograniczania pozycji szlachty i możnowładztwa – dużo reform cofnięto)

1) 2 połowa XVIII w. – absolutyzm oświecony

2) Drobiazgowa ingerencja państwa w sferę wyznaniową
3) Ostry kurs polityki germanizacyjnej w formie rygorystycznego narzucania języka niemieckiego
w urzędach i szkołach na wielojęzycznym obszarze całego państwa
4) Reformy wiejskie
5) Wprowadzenie samorządu miejskiego
6) Oparcie administracji na elementach mieszczańskich
7) Postępowa kodyfikacja prawa karnego
8) Tendencja do ograniczenia pozycji szlachty i możnowładztwa

Monarchia absolutna- Rosja

 monarchia absolutna w Rosji : od XVII/XVIII w. (Piotr I) do 1917 r. (upadek caratu)

 XVII/XVIII w. – umocnienie międzynarodowej potęgi politycznej Rosji, głębokie reformy,
wydobycie Rosji z pewnego zacofania
 monarchia rosyjska nazywana monarchią „urzędniczo-szlachecką”
 Piotr I, Katarzyna II –twórcy absolutyzmu
 # II połowa XVII w. – początek kształtowania się monarchii absolutnej w Rosji.
Rządy absolutne utrwalił Piotr I, ogłoszony CESARZEM (IMPERATOREM)
WSZECH ROSJI przez senat (1721)  Rosja stała się CESARSTWEM
  cesarz jest samowładnym monarchą (samodzierżcą), jego władza nie
podlega niczyjej kontroli a on sam nie podlega żadnemu prawu (nawet prawu
sukcesji tronu – dopiero 1797 – dziedziczność tronu na zasadzie
primogenitury)

38
   cesarz stanął na czele Kościoła prawosławnego (dla zarządu cerkwią powołał
ŚWIĘTY SYNOD)
 # Piotr I przeprowadził gruntowne reformy gospodarcze i społeczne, które
umocniły pozycję szlachty i bogatych mieszczan (skrajne upośledzenie chłopów)
oraz stworzył typowy dla monarchii absolutnej aparat państwowy oparty na
centralizmie i biurokratyzmie (+ urzędnicy pochodzenia mieszczańskiego i
szlacheckiego)  Duma Bojarska straciła znaczenie
 3 etapy monarchii absolutnej :
1. Etap kształtowania się monarchii absolutnej w 2 połowie XVII w.
2. Etap obejmujący pierwszą połowę XVIII w. ,umacnianie się monarchii absolutnej od
panowania Piotra I
3. Etap 2 połowy XVIII w. ,dalszy rozwój monarchii absolutnej pod wpływem reform
Katarzyny II
Panowanie Piotra I (1682 – 1725) – rozbudowa potęgi politycznej Rosji, przebudowa
ustroju gospodarczego i społecznego, powołanie do życia nowego aparatu państwowego,
wojna północna (1700 – 1721 ) – Rosja szeroki dostęp do Bałtyku, budowanie monarchii
absolutnej w oparciu o szlachtę i biurokrację prowadziło do pogorszenia losu chłopów oraz
do wybuchu powstań ludowych

Panowanie Katarzyny II (1762 -1796) – wojna z Turcją zapewniła Rosji dostęp do Morza Czarnego,
przeprowadzenie reform polegających na zwiększeniu przywilejów szlachty i zapewnieniu jej
większego udziału w aparacie państwowym

- reformy Piotra I nałożyły na szlachtę wiele uciążliwych obowiązków, a przywileje wydawane dla miast
ograniczały wyłączność niektórych uprawnień szlachty
- Piotr I otworzył szerszy dostęp do szlachectwa, które można było nabyć przez osiągnięcie pewnej rangi
w służbie wojskowej albo cywilnej (sprawę tę regulowała Tabela o rangach – 1722 r.) , Katarzyna II
zaostrzyła warunki określone w Tabeli – znaczne utrudnienie w nabywaniu szlachectwa dziedzicznego
(przywilej dla szlachty 1785 r.)
- Piotr I pozwolił kupcom, którzy zakładali manufaktury we wsiach nabywać całe wsie razem z chłopami
(odwołane przez Katarzynę)
- Piotr I wprowadził powszechny obowiązek (został narzucony szlachcie, która obsadzała kadry oficerskie
`odbywania służby państwowej, dożywotniej, od 15 roku życia przez szlachtę (Katarzyna II zniosła ten
obowiązek)
- szlachta pozostała stanem uprzywilejowanym – przywileje w sądzie (brak kar cielesnych) , w służbie
państwowej (szybszy awans), przywileje podatkowe - Katarzyna II potwierdziła i rozszerzyła te przywileje
 MIESZCZAŃSTWO
- kupcy – znaczne przywileje – uzyskiwali pożyczki, zwolnienia podatkowe, korzystne zamówienia
dostaw dla państwa, prawo nabywania majątków
- pogłębienie różnic prawnych między różnymi warstwami miejskimi,
1721 r. – podział mieszczaństwa na obywateli regularnych (2 gildie) i nieregularnych
1785 r. – Katarzyna II – podział na 6 kategorii (większe lub mniejsze przywileje, obciążenie kategorii
uboższych)

39
- 1785 r. – nowa organizacja władz miejskich, pewne formy samorządu, ściśle podporządkowanego
władzom gubernialnym
 LUDNOŚĆ WIEJSKA

- 3 podstawowe kategorie ludności chłopskiej :

 Chłopi pańszczyźniani prywatni – najliczniejsi, najgorsze położenie gospodarcze i prawne,
musieli odrabiać wysoką pańszczyznę, płacić wysokie podatki, dostarczać rekruta do wojska,
podlegali wyłącznie sądownictwu pańskiemu, panowie traktowali chłopów jak niewolników
 Chłopi państwowi – liczba ich stale malała na skutek przechodzenia licznych dóbr państwowych
w ręce szlachty (wtedy stawali się prywatnymi chłopami pańszczyźnianymi)
 Chłopi posesyjni – siła robocza w manufakturach, odrabiali swoją pańszczyznę w formie pracy w
fabryce, położenie tej kategorii chłopów nie było lepsze od położenia chłopów pańszczyźnianych

ORGANA CENTRALNE
# SENAT RZĄDZĄCY (1711): organ doradczy cesarza, sprawujący zastępcze rządy w razie jego
nieobecności

 pierwotnie kompetencje bardzo wszechstronne, z czasem zostały ograniczone do

kontroli nad administracją i roli sądu najwyższego

 zorganizowano przy nim PROKURATURĘ (1722) z gubernatorem-prokuratorem –

nadzór nad działalnością Senatu + kontrola administracji i sądownictwa w całym kraju

 kompetencje Senatu jako najwyższego sądu rozbudowała Katarzyna II (+ podzieliła

Senat na 6 departamentów z oberprokuratorami)

# KOLEGIA ( które zastąpiły prikazy): np. kolegium do spraw zagranicznych; początkowo 10, potem
więcej; na czele prezes; oparte na wzorze zachodnich „ministerstw” absolutnych
(zlikwidowane w XIX w. i zastąpione właściwymi ministerstwami)

ZARZĄD LOKALNY

# Piotr I zlikwidował samorząd gubny (1702) i przeprowadził reformy, które w efekcie doprowadziły
do powstania hierarchii administracyjnej:

$$ Gubernie (8, potem 20) z gubernatorami podlegającymi Senatowi, o rozległych

kompetencjach (administracyjne, sądowe, wojskowe, skarbowe)

$$ Prowincje z wojewodami (podporządkowani gubernatorom)

$$ Dystrykty z komisarzami ziemskimi

# Dalsze reformy administracji lokalnej przeprowadziła Katarzyna II – wzmocnienie wpływu szlachty

na administrację

40
  gubernie łączono w większe okręgi z generałami-gubernatorami o bardzo szerokiej
władzy, podlegającymi bezpośrednio cesarzowi

 SAMORZĄD SZLACHECKI (1785) – zgromadzenia szlachty wybierały swoich

przedstawicieli w administracji itp. + przedstawiały władzom różne postulaty

# Administracja nie była oddzielona od sądownictwa – jej organy miały pewne uprawnienia sądowe
oraz wpływ na obsadę stanowisk sędziowskich

# System sądownictwa stanowego: każdy stan miał swoje sądy (niższy na szczeblu powiatu i wyższy
na szczeblu guberni)

 III instancją (dla wszystkich stanów) dwie Izby Sądowe (do spraw karnych i do spraw
cywilnych) w każdej guberni

 instancją najwyższą był Senat

władza cesarska

 1721 r. Piotr I wielki cesarzem (imperatorem) Wszech Rosji – Rosja stała się cesarstwem

 Tytuł cesarski dobrze oddawał szeroki zakres uprawnień monarchy

 Cesarz sprawował władze absolutną, nie podlegał żadnej kontroli

 Wszystkie organy w państwie – funkcja doradcza

 Źródłem wszystkich decyzji i praw był cesarz

 Cesarz nie podlegał żadnemu prawu, nawet prawu sukcesji tronu

Ukaz Piotra I – cesarz sam ma prawo do wolnego nominowania swojego następcy

1797 r. – Paweł I wprowadził dziedziczność tronu na zasadzie primogenitury z pierwszeństwem linii

męskiej

 Cesarz stanął na czele Kościoła prawosławnego, zniósł patriarchat, dla zarządu cerkwią
powołał podporządkowane sobie kolegium – tzw. Święty Synod

4. Kształtowanie się rządów parlamentarno-gabinetowych w Wielkiej Brytanii

Opozycja Parlamentu i PETYCJA PRAW (1628)

41
# Dopóki monarchia absolutna odpowiadała interesom szlachty i mieszczaństwa, dopóty popierał ją
Parlament. Sprzeczności ujawniły się już pod koniec XVI w i warstwy te zaczęły dążyć do
uniezależnienia się i udziału we władzy.

# Po wygaśnięciu dynastii Tudorów walka rozegrała się na terenie Parlamentu, gdzie opozycja
skupiała się w Izbie Gmin. Chodziło o:

 przywrócenie i wzmocnienie praw Parlamentu

 pozbawienie króla prawa do nakładania podatków, odebranie mu sądownictwa (Sąd

Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji i inne rady królewskie)

# Do otwartego konfliktu doszło dopiero za Karola I, który w połowie XVII w. musiał odwołać się o
pomoc finansową do Parlamentu – przyznał ją pod warunkiem przyjęcia przez niego PETYCJI PRAW
(1628)

 wyłączne prawo nakładania podatków + nietykalność osobista

 zalicza się do Konstytucji Wielkiej Brytanii

# Król zatwierdził Petycję ale rok później rozwiązał Parlament  11 lat bez Parlamentu

Długi Parlament i Ustawy z 1641

# DŁUGI PARLAMENT (1640 – 1653/1660) – zwołany z powodu potrzeb finansowych; przewaga

elementów opozycyjnych  szereg ustaw ograniczających władzę królewską i umacniających
Parlament:

1. Bez zgody Parlamentu król nie może go rozwiązać ani odroczyć, a za zgodą nie przed 50
dniem od rozpoczęcia

2. USTAWA O TRZECHLECIU – obowiązek zwoływania przez króla Parlamentu najpóźniej 3

lata po ostatnim (jak król nie chce, to kanclerz itp.)

3. ustawy o zniesieniu Sądu Izby Gwiaździstej i Sądu Wysokiej Komisji (dbający o

czystość wiary anglikańskiej)

I rewolucja angielska (1642-1660)  Republika Angielska (1649-1660)

# Konflikt króla z Parlamentem nie zakończył się i doprowadził do wojny domowej (1642) między
wojskiem Parlamentu (Cromwell) a wojskiem królewskim  król Karol I został ścięty (1649)

# Podstawą I rewolucji było bogate mieszczaństwo i szlachta hrabstw – dążyli do złamania

absolutyzmu i znaczenia landlordów, a doprowadzili do obalenia monarchii i zniesienia Izby Lordów
(bo pojawiły się bardziej radykalne nurty drobnomieszczańskie)

42
  Dyktatura wojskowa Cromwell’a

 LEWELLERZY – radykalne drobnomieszczaństwo – projekt konstytucji

- m.in. koncepcja suwerenności ludu (Anglia republiką a władzę sprawować ma

jednoizbowy parlament obierany przez lud)

 DIGGERZY – bardziej radykalni spośród lewellerów – odrzucali własność prywatną,

próbowali wprowadzić w życie komunizm

 jedni i drudzy rozbici przez Parlament

Okres formalnej współpracy Cromwell’a z Długim Parlamentem (1649-1653)

# Przewaga w Parlamencie w ostatnim etapie walki z królem (1648) tendencji independentów,

przeciwstawiającym się dążeniu do ugody z królem i usunięcie z Izby Gmin posłów prezbiteriańskich
 Izba Gmin stworzyła KADŁUBOWY PARLAMENT:

 powołanie Najwyższego Trybunału Sprawiedliwości (skazał króla)

 przekazanie władzy wykonawczej powołanej przez siebie i od siebie uzależnionej

Radzie Stanu

 zniesienie Izby Lordów

 proklamowanie republiki (19.05.1469)

# Rządy miał sprawować Parlament ale faktycznie władza była od początku w ręku Cromwell’a, który
w 1653 r. dokonał zamachu stanu i rozpędził Kadłubowy Parlament

Okres jawnej dyktatury Cromwell’a (1653-1660)

# „INSTRUMENT RZĄDZENIA” (1653) – podstawa prawna Republiki w II okresie; jedyna angielska

konstytucja spisana

$$ Władza wykonawcza – LORD PROTEKTOR (Cromwell) i RADA STANU

(członkowie mianowani dożywotnio przez Lorda P.)

$$ Władza ustawodawcza – jednoizbowy Parlament

 Lord Protektor miał weto zawieszające

 prawa wyborcze ograniczone wysokim cenzusem majątkowym

# Nowy system ugruntował dyktatorskie rządy Cromwella, który Parlament rozwiązywał, a nawet
rządził bez niego. Pod koniec swej dyktatury wprowadził w Instrumencie rządzenia zmianę  został
dziedzicznym Lordem Protektorem z prawem wyznaczenia następcy  wprowadzenie ustroju
monarchicznego

43
# Cromwell zmarł w 1658, wyznaczając następcą swojego syna Ryszarda, który zrzekł się władzy na
rzecz generałów. Jeden z nich był zwolennikiem monarchii

 1660 – ostatnie zwołanie Długiego Parlamentu (rozwiązał się)

# Nowy Parlament uchwalił przywrócenie monarchii, przywołał na tron Karola II, który uznał ten
Parlament za legalny

Restauracja Stuartów (1660-1688)

Habeas Corpus Act (1679, Karol II)

# Przywrócenie monarchii wyrazem zmian w polityce grup decydujących o losach Anglii – bogate
mieszczaństwo i szlachta hrabstw odwróciły się od rewolucyjnego drobnomieszczaństwa i poparło
dyktaturę Cromwell’a. Ta jednak nie prowadziła do stabilizacji stosunków i nastąpiło zbliżenie tych
warstw do arystokracji wiernej Stuartom  kompromis: dynastia Stuartów powróciła na tron pod
warunkiem rezygnacji z polityki absolutyzmu

 przywrócono dwuizbowy Parlament (Izba Lordów – arystokracja, Izba Gmin –

mieszczaństwo i szlachta hrabstw) – miały być szanowane jego prawa z Petycji prawa (1628)
i ustaw z 1641

# W rzeczywistości król i arystokracja uważali, że atrybucje Parlamentu powinny być szanowane, ale
najważniejszy w państwie jest król, związany tylko prawem boskim (szerokie uprawnienia króla, m.in.
zwierzchnictwo nad Parlamentem)

 prawo DYSPENSY – zawieszenie mocy obowiązywania ustawy w stosunku do

określonej osoby lub sprawy

 prawo SUSPENSY – całkowite zawieszenie mocy obowiązywania ustawy w stosunku do

wszystkich

# Mieszczaństwo chciało natomiast umocnienia praw Parlamentu (Izby Gmin). Powstały 2

stronnictwa polityczne:

 WIGOWIE (liberalni) – zwolennicy przewagi Parlamentu

 TORYSI (konserwatyści) – zwolennicy przewagi króla

# HABEAS CORPUS ACT (1679) – wyraz pewnej skłonności Karola II do ugody

 jedna z podstawowych gwarancji praw jednostki

 zagwarantowanie kontroli sądowej nad aresztowaniami i przetrzymaniami

 nietykalność osobista i majątkowa

II rewolucja angielska (1688, Jakub II)

44
# Następcą Karola II był Jakub II, gorliwy katolik – zagrożenie rekatolizacją  na tron wezwano córkę
króla Marię i jej męża Wilhelma Orańskiego. Jakub II opuścił Anglię.

Anglia XVII/XVIII w. – powstanie rządów parlamentarnych i gabinetowych

# Po wprowadzeniu na tron nowej dynastii najważniejszą sprawą stało się unormowanie praw
Parlamentu, jego stosunku do władzy królewskiej, uregulowanie spraw wyznaniowych i określenie
zasad następstwa tronu.

Ustawa o tolerancji religijnej(1689) – swoboda wyznania dla wszystkich protestantów

 nie zapewniła równouprawnienia katolikom, którym odebrano bierne prawa

wyborcze (nie mogli sprawować urzędów) – trwało to do 1829 r.

Bill of Rights (1689) – wylicza nadużycia władzy Stuartów i dla każdego określa nowe zasady prawne
mające zapobiec nadużyciom – znaczne ograniczenie władzy królewskiej i rozszerzenie uprawnień
Parlamentu

 prawo suspensy i dyspensy nielegalne bez zgody Parlamentu

 zakaz nakładania podatków przez króla bez zgody Parlamentu

 postulat częstego zwoływania Parlamentu

 13 punktów nadużyć władzy przez ostatnich Stuartów

 rozszerzenie praw Parlamentu

Ustawa o trzechleciu (1697) i ustawa o siedmioleciu (1716) – najpierw kadencja Parlamentu

ustalona na 3 lata, później na 7 lat

Ustawa sukcesyjna (1701) – (Wilhelm i Maria bezdzietni) określenie zasad sukcesji tronu

 ewentualna sukcesja dynastii hanowerskiej (tron dostanie siostra Marii – Anna, a potem
hanowerska linia Welfów)

 monarcha związany jest prawem

 podstawy niezawisłości sędziów – sędzia może być usunięty tylko na

żądanie obu izb Parlamentu

 reguła kontrasygnowania decyzji królewskich przez odpowiedniego ministra

 pośrednio przyjęto zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów za króla – ustawa

odebrała królowi prawo ułaskawiania ministrów oskarżonych w procedurze impeachment

 odwołanie sędziego wyłącznie na żądanie obu izb Parlamentu

45
Charakterystyka przemian ustrojowych

# Ustrój Anglii po roku 1688 z pozoru zachował kształt wytworzony w średniowieczu

 nadal istniał dwuizbowy Parlament

 źródłem władzy pozostał król wraz z Radą i dygnitarzami o funkcjach doradczych

 król nadal był częścią składową Parlamentu – miał prawo sankcji wobec uchwał, prawo
zwoływania Parlamentu i rozwiązywania Izby Gmin

 funkcjonował istniejący od średniowiecza samorząd

 nie uległa zmianie struktura sądownictwa – wyroki w imieniu króla, stosowano

common law

# Zmiany ustrojowe w XVII w. polegały przede wszystkim na przekreśleniu reform ustrojowych z

czasów Republiki, utrzymanie w mocy najważniejszych ustaw XVII w. (Petycja prawa z 1628, ustawy z
1641, Habeas Corpus Act 1679) i uchwalenie: Bill of Rights (1689) i ustawy sukcesyjnej (1701) 
zalicza się je, obok Wielkiej Karty Wolności (1215), do podstawowych praw Anglii składających się na
konstytucję w znaczeniu materialnym

 dot. gł. praw i zasad funkcjonowania Parlamentu oraz zabezpieczenia wolności

osobistej przed nadużyciami ze strony władz administracyjnych

# Ostatecznie ustaliły się znane wcześniej zasady, że król podlega prawu a Izba Gmin jest
reprezentacją całego narodu

1714 r. – rządy dynastii Welfów

 rządy parlamentarne
 Parlament kontroluje władzę wykonawczą, nie osłabia jej sprawności
 powstanie instytucji gabinetu kierowanego przez premiera (przejął od króla funkcje
rządzenia)
 odpowiedzialność polityczna ministrów i całego gabinetu
 ostatni Stuartowie zaczęli powoływać spośród Rady mniejsze grono ministrów,
spotykali się w gabinecie, posiedzeniom przewodniczył król
1714 – tron objęli książęta hanowerscy, przestali przewodniczyć posiedzeniom gabinetu i
przekazali tę funkcję Pierwszemu Lordowi Skarbu, który zwany był odtąd premierem

 XVIII w. – gabinet z premierem, pełnia władzy wykonawczej, zasada

odpowiedzialności politycznej ministrów, egzekwowana przez Parlament
 król panuje ale nie rządzi
 gabinet rządził w imieniu nieodpowiedzialnego króla, przejmował na siebie pełną
odpowiedzialność, której środki egzekwowania były niebezpieczne dla ministrów
(impeachment, act of atteinder)
 XVIII w. – zasada solidarnej odpowiedzialności ministrów, cały gabinet ponosi
odpowiedzialność za każdego z ministrów
 do początku XIX w. – rządy parlamentarne w Anglii, gabinet odpowiedzialny
politycznie i solidarnie przed Parlamentem, zasada nieodpowiedzialności króla

46
Powstanie i charakterystyka rządów parlamentarno-gabinetowych w Wielkiej Brytanii

# Tak ukształtowany ustrój nie odpowiadał siłom społecznym dążącym do rzeczywistego przejęcia
władzy. Sojusz mieszczaństwa i szlachty hrabstw z arystokracją zatarł różnice stanowe i umożliwił ich
wspólne działanie dla opanowania władzy  gł. by Parlament mógł przejąć kontrolę nad królem i
całą władzą wykonawczą. Droga ku temu miała wieść przez wykształcenie się RZĄDÓW
PARLAMENTARNO-GABINETOWYCH

Odpowiedzialność prawna a odpowiedzialność polityczna ministrów

# Na początku XVII w. pozycja Parlamentu uległa wzmocnieniu (ustawy z 1689 i 1701), jednak nadal
był on ograniczany przez silną władzę króla:

 prawo zwoływania i rozwiązywania Parlamentu + rozszerzania składu Izby Lordów

 prawo sankcji wobec uchwał Parlamentu

 kontrola Parlamentu nad królem i ministrami była ograniczona, bo ministrowie

ponosili tylko odpowiedzialność konstytucyjną (prawną) za swą działalność – procedura
impeachment

# O rzeczywistej kontroli Parlamentu nad władzą wykonawczą można by mówić dopiero, gdyby
Parlament mógł swobodnie usuwać ministrów również z powodu prowadzenia przez nich polityki,
która nie podoba się Parlamentowi  gdyby ministrowie byli również odpowiedzialni politycznie
(parlamentarnie) – doszło do tego dopiero w XVIII w.

Powstanie gabinetu. Zasada nieodpowedzialności króla

# Władza wykonawcza od średniowiecza należała do króla, który sprawował rządy przy pomocy
doradców - dygnitarzy (później ministrów) tworzących Radę Królewską – od XVI w. zwaną Tajną
Radą.

# Tajna Rada okazała się niezdolna do sprawnego działania i od XVII w. król powoływał spośród jej
członków nieliczny komitet, tzw. GABINET

 od Wilhelma III zwyczaj tworzenia gabinetu z członków 1 partii (która miała większość w Izbie
Gmin)

# Początkowo zebraniom gabinetu przewodniczył król, jednak Jerzy I (1714, nie orientował się w
sprawach angielskich i nie znał języka) przestał uczęszczać na posiedzenia gabinetu pozostawiając
swobodę w rządzeniu państwem ministrom – przewodniczył PIERWSZY MINISTER (premier)

# Podobna sytuacja z kompletowaniem gabinetu – początkowo był to obowiązek króla, ale Jerzy I
powierzył go premierowi (wybieranemu przez króla) a sam jedynie zatwierdzał ministrów.

# Parlament uniezależnił gabinet od króla i podporządkował go sobie poprzez przesunięcie władzy

wykonawczej z króla na ministrów:

47
  król był nieodpowiedzialny – odpowiedzialność za jego akty przejmowali
kontrasygnujący je ministrowie, którzy mogli kontrasygnaty odmówić, a król nie mógł ich zmusić 
teraz on stał się tylko doradcą

# GABINET CIENI – rząd „rezerwowy” tworzony przez opozycję, zawsze gotowy do objęcia władzy

Odpowiedzialność solidarna (gabinetowa) ministrów

# Zasada nieodpowiedzialności króla oraz powstanie gabinetu z odpowiedzialnymi ministrami

postawiły kontrolę Parlamentu nad władzą wykonawczą na innej płaszczyźnie - poprzednio
Parlament był bezsilny wobec ministrów, których chronił król, teraz uzyskał możliwość
występowania przeciw ministrom i ich polityce.

# Uniezależnieni od króla ale zależni teraz od Parlamentu ministrowie byli zagrożeni procedurą
impeachment i z tego powodu w XVIII w. zrodziła się zasada ODPOWIEDZIALNOŚCI SOLIDARNEJ
CAŁEGO GABINETU (wszystkich nie zetną)  cały gabinet brał odpowiedzialność za postępowanie
każdego z ministrów. Zakwestionowanie polityki jednego pociągało za sobą ustąpienie całego
gabinetu

Mechanizm rządów parlamentarno-gabinetowych

# Angielski SYSTEM RZĄDÓW PARLAMENTARNO-GABINETOWYCH rozwinął się na:

 nieodpowiedzialności króla

 istnieniu gabinetu odpowiedzialnego prawnie (konstytucyjnie),

politycznie (parlamentarnie) i solidarnie

 dwupartyjnym składzie Parlamentu

# Działalność każdego rządu mogła rozwijać się tylko w oparciu o większość parlamentarną – jeżeli jej
nie było to Izba Gmin mogła uchwalić WOTUM NIEUFNOŚCI – żądać dymisji całego rządu  forma
kontroli Parlamentu nad działalnością ministrów

# Król mógł przeciwstawić się Parlamentowi dzięki prawu rozwiązania Izby Gmin (nawet w wypadku
uchwalenia wotum nieufności dla rządu)  często zdarzało się, że nowa Izba Gmin popierała
dotychczasowy rząd

# Wszystko to nie prowadziło w Anglii w XIX i XX w. do częstych zmian rządu bo istniały tylko 2 partie
 każdy rząd, jako wyłoniony z większości parlamentarnej, na ogół miał poparcie Izby Gmin przez
całe 7 lat.

# PRAWO SANKCJI wobec uchwał Parlamentu – do dzisiaj jedno z praw królewskich: sankcja jest
niezbędna dla prawomocności ustawy a król zawsze może jej odmówić

# Tak wykształcony system rządów parlamentarno-gabinetowych umożliwiał Izbie Gmin ciągłą

kontrolę nad rządem, który uzyskał niezależność od króla ale stał się zależny od Izby Gmin 

48
Parlament stał się w XVIII w. instytucja suwerenną i wszechwładną, sprawującą kontrolę nad
władzą wykonawczą, stał się w zakresie ustawodawstwa organem niczym nieskrępowanym.

2. Konstytucja angielska

Konstytucja w sensie materialnym – system podstawowych urządzeń społeczno-

gospodarczych i politycznych

Konstytucja w sensie formalnym – ustawa zasadnicza, nadrzędna w stosunku do innych

ustaw, uchwalana, nowelizowana i uchylana w specjalnym trybie

# Wielka Brytania nie ma konstytucji w znaczeniu formalnym, ale ma w znaczeniu materialnym - na

pojęcie konstytucji angielskiej składają się wszystkie normy dotyczące wykonywania władzy
suwerennej w państwie:

Anglia nie posiada konstytucji w sensie formalnym. Funkcjonowanie jej instytucji reguluje wiele
ustaw uchwalonych na przestrzeni wieków i obrosłych tradycją oraz rozmaitymi precedensami. Kilka
z tych ustaw traktowanych jest w Anglii w sposób szczególny. Wytyczyły one bowiem kierunek
rozwoju ustrojowego państwa, doprowadzając do stanu obecnego Ustawy (akty), które ze względu
na długotrwała tradycję są traktowane jako fundamentalne akty państwowości angielskiej :

1. Wielka Karta Wolności (1215)

2. Petycja Praw (1628)

3. Ustawy z 1641 r.

4. Hebeas Corpus Act (1679)

5. Bill o Prawach (1689)

6. Ustawa o Tolerancji Religijnej (1689)

7. Ustawa Sukcesyjna (1701)

- Uzupełnieniem tych ustaw są zwyczaje i konwenanse konstytucyjne.

Formanie rzecz ujmując, nie różnią się one od innych ustaw uchwalanych przez Parlament; w
szczególności NIE przysługuje im żadna szczególna ochrona i trudniejszy tryb ich zmieniania.

# Konstytucja angielska nie ma charakteru normy nadrzędnej i inne ustawy nie muszą być z nią
zgodne (gdy jakaś ustawa będzie niezgodna z którymś artykułem np. Bill of rights to oznacza ona
uchylenie mocy prawnej tego artykułu z Bill of Rights i „zmianę” konstytucji)

# Nie jest „sztywna” – zmiana nie wymaga kwalifikowanej większości tylko zwykłej

# „wyłoniła się zwyczajowo z panującego w Anglii prawa”

# Zasady parlamentaryzmu czerpane z konstytucji angielskiej:

 zasada reprezentacji narodowej

49
  system dwuizbowy

 odpowiedzialność prawna (konstytucyjna) ministrów

 rządy parlamentarne (odpowiedzialność polityczna ministrów)

 rządy gabinetowe (odpowiedzialność solidarna ministrów)

# Równość wobec prawa i osobiste prawa wolnościowe były zagwarantowane prawnie już w XVII i
XVIII w. (m.in. Habeas Corpus Act z 1679)

WSZYSTKIE ZASADY (MAM NADZIEJE KURWA) RAZEM:

1. Odpowiedzialność polityczna gabinetu przed Parlamentem

2. Zasada, że gabinet, który utracił poparcie większości w Parlamencie musi ustąpić (król mógł
wtedy rozwiązać Izbę Gmin i zarządzić nowe wybory)
3. Zasada, że w przypadku, gdy większość nowej Izby Gmin okazywała się nieprzychylna
rządowi to wtedy rząd ustępuje
4. Polityczna, solidarna odpowiedzialność gabinetu w drodze wotum nieufności
5. Wyjście z użycia impeachment jako dotychczasowego narzędzia egzekwowania
odpowiedzialności ministrów
6. Działalność gabinetu wymagała większości w Izbie Gmin
7. Król utracił możliwość decydowania o składzie gabinetu
8. Monarcha desygnował na premiera przywódcę partii, która miała większość w Izbie Gmin,
a następnie powoływał rząd w składzie przedstawionym mu przez premiera
9. Premier to szef większości parlamentarnej
10. Rząd stał się całkowicie podporządkowany Parlamentowi, przekształcając się z organu
przybocznego króla w organ wykonawczy Izby Gmin

USTRÓJ ANGLII - wpływ na rozwój europejskich praw konstytucyjnych

 zasada równości wobec prawa

 podział władzy
 ograniczenie władzy królewskiej
 rozbudowane uprawnienia legislatywy
 dwuizbowe parlamenty

ZASADY PARLAMENTARYZMU EUROPEJSKIEGO, KTÓRE WPŁYNĘŁY NA INNE PAŃSTWA

EUROPEJSKIE:

 zasada reprezentacji narodowej

 zasada dwuizbowego organu przedstawicielskiego
 zasada prawnej (konstytucyjnej) odpowiedzialności ministrów
odpowiedzialność konstytucyjna -> w trybie impeachmentu, Izba Niższa oskarża, a Izba
Wyższa sądzi
odpowiedzialność parlamentarna -> odpowiedzialność przed Izbą Gmin
 zasada parlamentarnej (politycznej) odpowiedzialności ministrów – rządy parlamentarne
 zasada odpowiedzialności solidarnej ministrów – rządy gabinetowe

50
5. Ustrój republiki prezydenckiej w USA

Geneza systemu prezydenckiego na przykładzie USA

a) Powstanie USA

# Od XVI w. Ameryka Północna terenem ekspansji Hiszpanii, Francji, Holandii i Anglii

# Między koloniami formalnie nie było żadnej łączności – każda była oddzielnie rządzona i
bezpośrednio zależna o metropolii.

 na czele każdej koloni gubernator, w większości istniały rady i zgromadzenia

ogólne

 angielskie common law

# O wszystkich sprawach kolonii decydował angielski Parlament, nie pytając o zgodę kolonii. Od XVIII
w. wyzysk kolonialny – nakładanie nowych opłat i podatków wyłącznie pod kątem korzyści dla
przemysłu i handlu angielskiego

 kolonie nie miały przedstawicielstwa w Izbie Gmin i uważały, że nakładanie na nie przez
Parlament świadczeń to pogwałcenie zasadniczych praw Anglika do wyrażenia przez swych
reprezentantów zgody na wszelkie świadczenia

# Wojna o niepodległość (1775-1783) zakończona traktatem pokojowym paryskim (1783), w którym

W. Brytania uznała „wolność, suwerenność i niezawisłość” 13 stanów, tworzących Stany Zjednoczone

b) I i II Kongres Kontynentalny

# Uchwały I Kongresu Kontynentalnego (1774) pierwszym przejawem współdziałania kolonii

amerykańskich. Powstał zalążek ich trwalszego połączenia, umocniony na II Kongresie
Kontynentalnym (1775) przez podjęcie przez kolonie wspólnych działań wojennych. Na II Kongresie
powstały też projekty Deklaracji Niepodległości (Tomasz Jefferson) oraz Artykułów Konfederacji i
Wieczystej Unii (Beniamin Franklin)

Deklaracja Niepodległości (1776)

# Obywatele 13 kolonii zostali – uważani za obywateli Wielkiej Brytanii, uznani zostali za

buntowników, a chcieli uzyskać poparcie międzynarodowe dla utworzenia państwa (dlatego prawo
oporu)

 składa się z 3 części :

część I – uchwalenie niepodległości

część II – katalog praw i wolności obywatelskich (do wolności, życia i szczęścia)  nie mogły być
naruszane przez żaden rząd

część III – prawo oporu  jeśli jakiś rząd łamie w/w prawa to społeczeństwo może/powinno
wypowiedzieć mu posłuszeństwo (a rząd W.B. je łamał i to zalegalizowało poczynania kolonii

51
Artykuły Konfederacji (1781)

# Ratyfikowane przez wszystkie 13 stanów  13 państw związało się luźną KONFEDERACJĄ i przyjęły
nazwę Zjednoczonych Stanów Ameryki

 Beniamin Franklin przedstawił projekt konfederacji kolonii w formie tzw. Artykułów

Konfederacji i Wieczystej Unii

 Artykuły zostały uchwalone przez Kongres, następnie ratyfikowane

 1781 r. – po ratyfikacji przez ostatni ze stanów, Kongres zebrał się już jako Kongres
Konfederacji i Wieczystej Unii 13 Stanów, która przyjęła nazwę Zjednoczonych Stanów
Ameryki

 Artykuły Konfederacji określają charakter Stanów Zjednoczonych jako konfederacji, czyli

luźnego połączenia, związku państw. Konfederacja nie miała stałego organu wykonawczego,
jedyny wspólny organ uchwałodawczy to Kongres o początkowo bardzo ograniczonych
kompetencjach.

>> KONFEDERACJA: luźny związek państw suwerennych powołany w celu wykonania określonych
celów – każde państwo zrzeka się części swoich kompetencji ale zachowuje podmiotowość na arenie
prawa międzynarodowego (Związek Niemiecki po Kongresie Wiedeńskim, Szwajcaria, WNP)

>> FEDERACJA: państwa składowe delegują część swej suwerenności nowemu, nadrzędnemu,
powołanemu przez siebie państwu związkowemu (ZSRR, teraz Rosja, Niemcy, USA, Indie)

 brak stałego organu władzy wykonawczej i sądowniczej

 jedynym wspólnym organem (ustawodawczym) był Kongres (każdy stan miał w nim 1 głos)
o niezbyt szerokich kompetencjach

c) Konstytucje stanowe

# Poszczególne stany ratyfikowały własne konstytucje (duże rozbieżności)

 do większości dołączona Deklaracja praw (prawa naturalne człowieka, podział

władzy i teoria umowy społecznej)

 podobna organizacja władz - na czele gubernator wybierany przez ludność + ciało

prawodawcze

# Zasady konfederacji nie wystarczały większym stanom (bo ustrój słaby) – dążenia federalistyczne

d) Konstytucja federalna (1787) oraz faktyczny rozwój jej założeń

# Pierwsza w dziejach konstytucja spisana zawierająca całość podstawowych norm regulujących

ustrój państwa. (konstytucja w sensie formalnym),

# konstytucja „sztywna” – do jej zmiany (rewizji, nowelizacji) przewidziane specjalne postępowanie:

2/3 głosów w Kongresie (w obu izbach) i ratyfikacja przez ¾ stanów

52
 nowelizacja nie pociąga za sobą zmiany pierwotnego tekstu konstytucji, nowele stanowią
artykuły dodatkowe (obecnie 27, 10 pierwszych w ciągu pierwszego dziesięciolecia)

# Norma nadrzędna: wszystkie ustawy federalne i stanowe + konstytucje stanowe muszą być z nią
zgodne
klauzula supremacyjna – ustawy federalne mają wyższą moc od ustaw stanowych i są wiążące dla
sędziów wszystkich stanów

# USA stały się państwem związkowym (FEDERACJĄ)

 własna konstytucja i własne federalne wspólne urządzenia państwowe dla spraw

wspólnych całej federacji

- w zakresie spraw nie objętych federacją stany zachowują swą odrębność,

mają własne organy państwowe i własne konstytucje

- każdy obywatel USA podlega konstytucji własnego stanu i konstytucji

federalnej

# Zakres spraw wspólnych (mały, stopniowo rozszerzany):

 sprawy zagraniczne

 wojsko i marynarka

 sprawy finansowe związane z celami wspólnymi

 sprawy naturalizacji (obywatelstwa), emigracji i imigracji

 sprawy tworzące z USA jednolity obszar gospodarczy (handel zagraniczny i

międzystanowy, sprawy celne, waluta, poczta)

 we wszystkich innych dziedzinach poszczególne stany są niezależne

1) Władza ustawodawcza: KONGRES złożony z SENATU i IZBY REPREZENTANTÓW

$$ SENAT: reprezentacja państw tworzących federację (nie narodu), przewodniczy

WICEPREZYDENT

 senatorowie wybierani na 6 lat (każdy stan po 2 – pierwotnie 26, obecnie 100), co 2 lata zmiana
1/3,

 początkowo wybierani przez ciała ustawodawcze poszczególnych stanów, teraz w

wyborach trójprzymiotnikowych - tajne, powszechne, bezpośrednie (nowela XVIII z 1913)

- nadal po 2 niezależnie od wielkości stanu – naruszenie zasady

demokratycznej równości prawa wyborczego bo liczba mandatów w różnym
stosunku do liczby wyborców (Nowy Jork – 1 senator/9 mln ludzi; Alaska – 1
senator / 120 tys)

53
 $$ IZBA REPREZENTANTÓW: reprezentacja narodu, przewodniczy SPEAKER (wybierany
przez posłów)

 posłowie wybierani na 2 lata w wyborach bezpośrednich – teraz też równych

(proporcjonalnie do liczby ludności stanu), tajnych i powszechnych

- pierwotnie 1 mandat na 30 tys., teraz 1/500 tys.

$$ KOMPETENCJE KONGRESU obejmowały sprawy wspólne federacji (wyliczone w

konstytucji)

 stanowienie prawa: uchwały przedstawiane do podpisu prezydentowi (nie miał prawa

sankcji, tylko weto zawieszające) + równorzędność obu izb

$$ Konstytucja (1787) nie zawiera żadnych postanowień dot. SYSTEMU

WYBORCZEGO – wybory w każdym stanie wg zasad ustawodawstwa stanowego
(stopniowa demokratyzacja):

 Pierwotnie wszędzie istniał wysoki cenzus majątkowy (prawo wyborcze mieli tylko
właściciele nieruchomości). Na początku XIX w. stany przyznały prawa wyborcze osadnikom (nie
mieli ich Indianie i niewolnicy)

- 1870 (rewizja konstytucji) – przyznano prawa wyborcze czarnoskórym

- 1920 (nowela XIX) – zrównanie praw wyborczych kobiet i mężczyzn

 Mimo powyższego wybory po 1920 nie stały się w pełni demokratyczne:

a) system okręgów jednomandatowych

b) ograniczenia mające na celu odsunięcie od wyborów pewnych grup:

- DOMICYL: obowiązek zamieszkiwania w jednym stanie przez 2 lata –

ludność uboższa przemieszcza się, gł. za pracą (nawet jeżeli mieszkali
te 2 lata, to np. w przyczepie – czy to jest stałe miejsce zamieszkania?)

- ukryte cenzusy majątkowe: „drobna” taksa za udział w głosowaniu;

obowiązek posiadania środków na własne utrzymanie (czarni
pracowali gł. „na czarno”)

- wymagano umiejętności czytania, pisania i znajomości

angielskiego (dużo analfabetów wśród ludności czarnoskórej USA

Władza wykonawcza: PREZYDENT wybierany na 4 lata w wyborach pośrednich dwustopniowych

$$ Pierwotnie zgromadzenia stanowe wyłaniały elektorów (tylu ilu posłów i senatorów), a ci w II fazie
wybierali prezydenta i wiceprezydenta. Od połowy XIX w. elektorów powołuje się w wyborach
(powszechne, tajne, większościowe)

54
 ustalił się zwyczaj, że kandydaci na prezydenta ustalani przez partie przed wyborem elektorów –
wyborcy, głosując na elektorów, w rzeczywistości wybierali prezydenta – w praktyce wybory
prezydenckie stały się BEZPOŚREDNIE

 wybory są WIĘKSZOŚCIOWE: każdy stan jest okręgiem wyborczym; wystarczy wygrać minimalnie
w największych stanach by zostać prezydentem

$$ Konstytucja nie regulowała sprawy wielokrotności wyboru tej samej osoby na prezydenta –
ustaliła się praktyka, że max 2 kadencje (Waszyngton odmówił III kadencji w imię demokracji; zasada
złamana przez Roosevelt’a – 4 razy; unormowane nowelą XXII z 1947)

- nie liczy się czasu, kiedy wiceprezydent sprawował funkcje prezydenta (np. w wyniku jego
śmierci)

$$ Wg konstytucji PREZYDENT ma pełnię władzy wykonawczej w zakresie spraw wspólnych i

sprawuje ją niepodzielnie.

- bieżąca polityka wewnętrzna i zagraniczna

- naczelny dowódca armii

- mianuje urzędników federalnych, sędziów Sądu Federalnego, ambasadorów i

konsulów

- podpisuje traktaty międzynarodowe

- nie ma inicjatywy ustawodawczej ale ma bardzo silne weto zawieszające

wobec uchwał Kongresu (do odrzucenia 2/3 głosów)

 W praktyce wykształcił się system ORGANÓW WYKONAWCZYCH pomagających prezydentowi w

wykonywaniu jego obowiązków

- 1789 – DEPARTAMENTY – odpowiedniki ministerstw (początkowo 3: Stanu,

Skarbu i Wojny); na ich czele SEKRETARZE STANU – nominowani przez prezydenta i przed
nim tylko odpowiedzialni, doradcy prezydenta i wykonawcy jego rozkazów (nie mieli – tak jak
ministrowie w innych krajach – żadnej władzy)

- nie tworzą rządu, nie ma premiera – prezydent zwołuje ich na

narady, ale nie jest związany ich opiniami

 status urzędników prezydenta, nie tworzą kolegialnego ciała, ich zebraniom

przewodniczy prezydent, on decyduje, kto w tych spotkaniach bierze udział

- prezydent nie jest związany opiniami swych ministrów, ostateczne decyzje podejmuje samodzielnie

- sekretarze kierują poszczególnymi resortami w ściśle określonym zakresie – cała władza

wykonawcza znajduje się w rękach prezydenta, ministrowie zastępują go w takim stopniu, w jakim
nie jest on w stanie osobiście kierować

55
- 1939 r. – przy boku prezydenta Biuro Wykonawcze, w skład którego weszły z czasem : Biuro Białego
Domu (gabinet osobisty prezydenta), Biuro Budżetowe, Biuro Doradców Ekonomicznych, Krajowa
Rada Bezpieczeństwa i podlegająca jej Centralna Agencja Wywiadowcza

- 1939 – BIURO PREZYDENTA: gabinet prezydenta, biuro budżetowe itp.

$$ Rozgraniczenie władzy ustawodawczej i wykonawczej:

 brak inicjatywy ustawodawczej prezydenta

 prezydent nie może rozwiązać ani odroczyć Kongresu

 prezydent jest nieusuwalny

 członkiem izb Kongresu nie może być osoba dzierżąca inne stanowisko państwowe

$$ Uprawnienia prezydenta rozwinęły się pozakonstytucyjnie. Zdobył coś jak inicjatywę

ustawodawczą (raz do roku występuje przed Kongresem z Orędziem: relacja + projekty ustaw)

WŁADZA SĄDOWNICZA

- Konstytucja ustanowiła jedynie federalny Sąd Najwyższy, organizację niższych instancji

sądownictwa federalnego pozostawiła do uregulowania Kongresowi w drodze zwykłego
ustawodawstwa.

- Określiła zakres spraw, które należeć mają do sądów federalnych :

 wszystkie sprawy wynikające z konstytucji, ustaw federalnych, traktatów

międzynarodowych,

 spory między stanami

 spory między stanem, i obywatelem innego stanu

 spory między obywatelami różnych stanów

 spory między obywatelami różnych państw

Sąd Najwyższy: jako 1 instancja

 sprawy dotyczące obcych dyplomatów

 sprawy, gdy jedną ze stron sporu jest stan

we wszystkich innych sporach Sąd Najwyższy orzeka jako instancja apelacyjna

56
Ustawa z 1797 r. – trójszczeblowa struktura sądów federalnych:

- najniższa instancja – sądy obwodowe – skład jednoosobowy, sprawy karne i cywilne (początkowo
13 sadów, obecnie 100), orzeka 300 sędziów

- druga instancja – sądy apelacyjne – utworzone w 1891 r. w liczbie 11, orzekają w 3os. składach,
sprawy apelacyjne od orzeczeń sądów obwodowych, 1 instancja w poważniejszych sprawach, orzeka
ok. 90 sędziów

- Sąd Najwyższy – przewodniczący i 9 sędziów (początkowo 6), mianowani za zgodą Senatu przez
prezydenta, sędziowie Sądu Najwyższego – dożywotni urząd, usunięci tylko w trybie impeachmentu,
mogą dobrowolnie przejść na emeryturę w wieku 70 lat, konserwatywny charakter Sądu
Najwyższego

- federalne sądy specjalne – sprawy skarbowe, patentowe, celne, od ich orzeczeń można się
odwoływać do sądów apelacyjnych

- sądownictwo stanowe – regulowane w konstytucjach i ustawach stanowych, 2 lub 3 instancyjne,

rozstrzygają wszystkie sprawy, które nie zostały zastrzeżone dla sądów federalnych, sędziowie
stanowi są wybierani, nie wymaga się od nich znajomości prawa

 na czele stanowy Sąd Najwyższy

 szczebel najniższy – sędziowie pokoju

 szczebel wyższy – sądy obwodowe oraz sądy apelacyjne

- Konstytucja przewiduje, że wszystkie sprawy karne (zarówno przed sądami federalnymi, jak i
stanowymi) toczyć się powinny z udziałem ławy przysięgłych. Ława przysięgłych może także
występować we wszystkich sprawach cywilnych, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 20
dolarów.

- w USA nie wykształciło się odrębne sądownictwo administracyjne – wszystkie sprawy wynikające z
decyzji administracyjnych – sądy powszechne

- możliwość badania przez sądy zgodności aktów prawnych z konstytucją

 sędziowie federalni – badają zgodność ustaw federalnych z konstytucją

federalną

 sędziowie stanowi – badają zgodność ustaw stanowych z konstytucją stanową

 Sąd Najwyższy – sprawy te trafiają do niego w trybie odwoławczym

 Prawo badania zgodności ustaw z konstytucją nie wynika z przepisów

konstytucyjnych, a z precedensu (wyrok wydany przez Sąd Najwyższy w 1803r.),
ustawa sprzeczna z konstytucją nie jest prawem, nie może zatem obowiązywać

 Badanie zgodności ustaw z konstytucją czyni z Sądu Najwyższego realną trzecią

władzę w państwie i daje mu możliwość przeciwstawiania się Kongresowi i
prezydentowi, a niekiedy nawet paraliżowania ich polityki

57
 Stosunek między władzą ustawodawczą a wykonawczą rozwinął się w innym kierunku, niż
przewidziała konstytucja (rygorystyczny trójpodział władzy, równowaga władz). Praktyka
konstytucyjna prowadziła do utrwalenia się przewagi władzy wykonawczej nad ustawodawczą – do
SYSTEMU „PREZYDENCJALNEGO” oraz do niespotykanego wzrostu znaczenia władzy sądowej.

# Konstytucja przyznawała Kongresowi wpływ na władzę wykonawczą:

$$ impeachment do pociągania do odpowiedzialności konstytucyjnej (za zdradę

stanu, korupcję i inne ciężkie przestępstwa) prezydenta i urzędników federalnych – Izba
Reprezentantów oskarżała, rozpatrywał Senat (do skazania 2/3 głosów)

- nie było odpowiedzialności politycznej organów wykonawczych

$$ prawo uchwalania budżetu

$$ prawo wypowiadania wojny - ale prezydent ma prawo interwencji zbrojnej gdy kraj
X nie wywiązuje się ze zobowiązań

$$ prawo wyrażania zgody na traktaty międzynarodowe zawierane przez prezydenta

(2/3 głosów) i na nominacje różnych urzędników federalnych (zwykłą większością)

 odmowa ratyfikowania traktatu wersalskiego

# Formy, w jakich prezydent może mieć wpływ na władzę ustawodawczą:

$$ Formalnie prezydent nie ma prawa inicjatywy ustawodawczej i ani on, ani

ministrowie nie mogą uczestniczyć w obradach Kongresu. Ma jednak obowiązek raz na
rok wygłaszać przed Kongresem Orędzie o Stanie Unii, do którego obecnie zaczęto
dołączać projekty ustaw

$$ Silne weto zawieszające wobec ustaw Kongresu (2/3 głosów by je obalić)

Gwarancje praw obywatelskich

# Konstytucja federalna (1787) nie zawierał gwarancji praw obywatelskich i domagano się
wprowadzenia do niej Deklaracji praw obywatelskich na wzór tych z konstytucji stanowych

# 1789-1791 – wprowadzono do konstytucji 10 nowel gwarantujących wolność sumienia, słowa i

prasy, prawo swobodnego gromadzenia się, zabezpieczenie własności prywatnej i ochrona
oskarżonego w procesie karnym

 zasadę równości wobec prawa sformułowano dopiero w połowie XIX w

58
Cechy konstytucjonalizmu amerykańskiego:

- cała państwowość opiera się na wypływającej z woli ludu konstytucji

- państwo wynika z konstytucji

- konstytucja – obiekt ogromnego szacunku

- ludzie mają fundamentalne prawa, które są niezbywalne

- celem ludzkich działań jest powiększanie praw jednostki, dlatego ludzie powołali rząd, czyli władzę,
potrzebną człowiekowi do ochrony jego praw

- człowiek jako obywatel zachowuje kontrolę nad rządem

- uprawnienia władzy wynikają wyłącznie z umowy

- każda władza musi być ograniczona, konstytucja jest właśnie sposobem ograniczenia

- podstawą równowagi społecznej jest możliwość manifestowania wielości poglądów i inicjatyw,

pluralizm jest więc najlepszym zabezpieczeniem przed władzą despotyczną

Konstytucja USA – model ustroju prezydenckiego :

 silna władza wykonawcza, skupiona w osobie prezydenta

 władza ustawodawcza kontroluje prezydenta i jego urzędników

 system realnej równowagi i wzajemnego hamowania się władz

 ustrój USA – republika zrównoważona

6. Zasady ustrojowe republiki parlamentarno gabinetowej na przykładzie Francji

III REPUBLIKA (1870/1875-1940)

A) Konstytucja z 1875

Uchwalona konstytucja republikańska różniła się ona od innych tym, że nie stanowiła 1 aktu
ustawodawczego, lecz składały się na nią 3 ustawy:

1) O organizacji władz publicznych

2) O organizacji Senatu

3) O stosunkach między władzami publicznymi

 Większość monarchistyczna w Zgromadzeniu traktowała uchwaloną przez siebie republikę jako

ustrój przejściowy i nie chciała umacniać republiki przez solenną ustawę konstytucyjną

59
# Zamierzano nadać konstytucji treść możliwie konserwatywną, gł. przez rozszerzenie uprawnień
Senatu  od początku III Republiki dyskusje na temat rewizji konstytucji.

 W rzeczywistości nie przeprowadzono w niej do końca III Republiki prawie żadnych

istotnych zmian, poza reformą Senatu (1884)

Konstytucja III Republiki przenosiła najogólniej mówiąc zasady angielskiej monarchii

parlamentarnej na grunt ustroju parlamentarnego

# Władza ustawodawcza – SENAT i IZBA DEPUTOWANYCH

 mogły one obradować wspólnie jako Zgromadzenie Narodowe dla wyboru prezydenta i rewizji
konstytucji

 Parlamentowi przysługiwała cała władza ustawodawcza. Obie izby miały równorzędne

stanowisko, a każda ustawa musiała być uchwalona przez obie izby

$$ SENAT: 300 senatorów, z czego 75 nieusuwalnych i dożywotnich a reszta powoływana

w drodze wyborów przez kolegia wyborcze (elektorowie – z tytułu piastowanej funkcji)

 ten system wyborczy miał nadać Senatowi charakter konserwatywny (i

taki został nawet po rewizji konstytucji z 1884 eliminującej senatorów
dożywotnich)

 stanowisko równorzędne z Izbą Deputowanych w zakresie

ustawodawstwa

 sądził przestępstwa prezydenta i ministrów z oskarżenia Izby

Deputowanych (impeachment) i w niektóre najcięższe przestępstwa
polityczne

 zgoda Senatu konieczna do rozwiązania przez prezydenta Izby

Deputowanych

IZBA DEPUTOWANYCH: 600 posłów wybieranych w demokratycznych, 4-przymiotnikowych

wyborach (powszechne – bez cenzusu majątkowego, bez kobiet, tajne, równe i bezpośrednie)

# Władza wykonawcza – PREZYDENT i MINISTROWIE

$$ PREZYDENT wybierany przez Zgromadzenie Narodowe na okres 7 lat z możliwością

reelekcji

 formalnie bardzo szeroka władza: kierowanie bieżącą polityką państwa. Mianował

on ministrów i innych urzędników cywilnych, dysponował siłami zbrojnymi, miał prawi łaski,
przysługiwała mu inicjatywa ustawodawcza i weto zawieszające, mógł wreszcie (za zgodą Senatu)
rozwiązać Izbę deputowanych

 nie był odpowiedzialny politycznie, tylko odpowiedzialny konstytucyjnie i to tylko

za zdradę główną

60
  W intencji twórców konstytucji leżało umocnienie władzy prezydenta. Miała ona
być bliska władzy królewskiej. W praktyce po kryzysie w 1877 r. wywołanym
rozwiązaniem Izby Deputowanych i ustąpieniu w 1879r. prezydenta Mac
Mahona, zwolennika powrotu monarchii , władza prezydenta straciła całkowicie
na znaczeniu. Nadziejom na powrót monarchii kres położyła nowelizacja
konstytucji w 1884r Stanowiła ona, że ustrój republikański nie może być
przedmiotem rewizji konstytucji oraz, że przedstawiciele niegdyś rządzących
Francją dynastii nie mogą nie będą obejmować urzędu prezydenta. Funkcje
prezydenta stały się czysto reprezentacyjne, natomiast na pierwszy plan
wysunęły się obie Izby

MINISTROWIE odpowiadali za działalność prezydenta, ich kontrasygnata była

konieczna na wszystkich aktach przez niego podpisywanych. Byli odpowiedzialni konstytucyjnie,
mogli być sądzeni przez Senat. Ministrowie są solidarnie odpowiedzialni za politykę rządu oraz
indywidualnie za akty przez siebie wydane

# Intencją twórców konstytucji było wzmocnienie władzy prezydenta w stosunku do władzy

ustawodawczej – miał on prawo inicjatywy ustawodawczej na równi z obu izbami i ograniczone weto
zawieszające w stosunku do uchwał parlamentu, mógł za zgodą Senatu rozwiązać Izbę Deputowanych
(dzięki temu mógł paraliżować próby obalenia rządu przez Izbę Deputowanych)

B) Praktyka konstytucyjna III Republiki

 wzrastająca przewaga władzy ustawodawczej: Mający opierać się na silnej władzy wykonawczej
system rządów III Republiki rozwinął się w rzeczywistości w przeciwnym kierunku. Władza
wykonawcza skoncentrowała się w rękach rządu, w którym główną rolę odgrywał PREMIER

 pozbawiony oparcia w prezydencie rząd był całkowicie zależny od parlamentu

(bardzo częste dymisje rządu, żaden nie utrzymał się dłużej niż 3 lata)

 zdarzało się, że Izba Deputowanych zmuszała prezydenta do ustąpienia przez

wyrażanie wotum nieufności każdemu rządowi przezeń powołanemu

# Funkcjonowanie rządów parlamentarnych III Republiki różniło się od praktyki angielskiej

 w Anglii: system dwupartyjny – rząd tworzony przez przywódcę partii

większościowej miał na ogół większość parlamentarną

 we Francji partii było więcej, a każdy rząd opierał się na większości koalicyjnej –
czasem wystarczyło, by 1 partia przeszła do opozycji, by rząd stracił większość
parlamentarną

# Taki stan rzeczy nie doprowadził do chaosu, bo:

 mimo częstych zmian rządowych ministrowie pochodzili z wąskiego grona posłów

 zmiana ministra nie wywoływała zaburzeń w biurokratycznym aparacie resortu w

rękach fachowych urzędników

61
Funkcjonowanie rządów parlamentarnych w III Republice różniło się od praktyki angielskiej.

 Anglia – system dwupartyjny, Francja – większa liczba partii politycznych

 Każdy rząd opierał się na większości stworzonej przez koalicję kilku partii, wystarczyło
czasem, by jedna partia przeszła do opozycji, a rząd tracił poparcie większości parlamentarnej
 III Republika – stałe kryzysy rządowe, żaden rząd nie utrzymał się dłużej niż przez 3 lata
 W ciągu 70 lat trwania III Republiki istniało 140 gabinetów
 Nie doprowadziło to jednak do chaosu, ze względu na to, że ministrowie rekrutowali się z
wąskiego kręgu posłów, których osoby brano w rachubę przy tworzeniu każdego gabinetu, a
zmiana na stanowisku ministra nie wywoływała zaburzeń w biurokratycznym aparacie
resortu, który funkcjonował sprawnie w ręku fachowych i doświadczonych urzędników

 Próby wzmocnienia władzy wykonawczej: Po I wojnie światowej Francja (tak jak inne kraje)
zaczęła odczuwać głęboki kryzys wewnętrzny, a rządy parlamentarne stały się czynnikiem
osłabiającym organizm państwowy. Dążono do wzmocnienia władzy wykonawczej:

 izby upoważniły rząd do wydawania dekretów (rozporządzeń z mocą ustawy) mogących uchylić
obowiązujące ustawy  było to sprzeczne z konstytucją, która całą władzę ustawodawczą zastrzegła
dla obu izb (zasada, że parlament nie może delegować swych uprawnień)

 utworzenie instytucji prezydium Rady Ministrów (premier prezesem Rady Ministrów)

Znaczenie ustroju III Republiki dla dziejów parlamentaryzmu światowego:

 konstytucja III Republiki konstytucją paradoksalną
 nie stanowiła konstytucji w postaci jednolitego aktu, lecz tworzyły ją ustawy
wydane kolejno w ciągu 5 miesięcy
 uchwalona przez Zgromadzenie o większości monarchistycznej wprowadziła
republikę
 uchwalona w intencji wprowadzenia systemu zrównoważonego, opartego
na silnej władzy wykonawczej, w praktyce doprowadziła do zapewnienia
dużej przewagi władzy ustawodawczej
 należała do najważniejszych konstytucji w dziejach światowego
parlamentaryzmu
 stanowiła połączenie republiki, na czele której stał prezydent z rządami
parlamentarnymi typu angielskiego (model republiki parlamentarnej)
 stworzyła model republiki parlamentarnej przeciwstawny republice
prezydenckiej, jaka ukształtowała się w Stanach Zjednoczonych.
 Łączyła funkcję prezydenta jako głowy państwa, z systemem
parlamentarnym typu angielskiego, a więc opartym na zasadzie
odpowiedzialności politycznej ministrów przed parlamentem
 Atrakcyjność modelu III Republiki ujawniła się po I wojnie światowej, gdy w
Europie wiele odradzających się państwa poszukiwało wzorów dla swoich
systemów ustrojowych. Jednym z nich była Rzeczypospolita polska, która w
konstytucji marcowej z 1921r. nawiązywała do ustroju III Republiki.

62
7. Cechy charakterystyczne i źródła europejskiego prawa feudalnego

Prawo feudalne – prawo średniowieczne i wczesnonowożytne, przypadające historycznie na epokę

feudalizmu, a więc porządku prawnego opierającego się na społeczeństwie podzielonym na stany.

 Cechy charakterystyczne praw państw epoki średniowiecznej i wczesnonowożytnej:

* prymat prawa zwyczajowego nad stanowionym,
* partykularyzm
* stanowość prawa.

1. Charakterystyka ogólna
a) Zakres czasowy:
 od wczesnośredniowiecznych urządzeń prawnych Germanów i Słowian, do czasów
Oświecenia(włącznie).

b) Ewolucja prawa:
 od form prymitywnych właściwych wspólnotom rodowo-plemiennym, poprzez
pierwsze organizmy państwowe, po prawo wysoko rozwinięte, regulujące stosunki
prawne państw nowożytnych.

c) Geneza:
 dla powstawania prawa feudalnego istotne znaczenie miał fakt
symbiozy(współistnienia) prymitywnego prawa plemiennego nowych organizmów
politycznych z tradycjami wysoko rozwiniętej kultury rzymskiej.

 rzeczywisty wpływ urządzeń rzymskich na rozwój prawa średniowiecznego był niegdyś

obiektem sporów naukowych pomiędzy germanistami i romanistami
 obecnie dominuje przekonanie, że zastosowanie prawa rzymskiego było w pierwszych
wiekach średniowiecza na ogół niewielkie, głównie ze względu za prymitywną gospodarkę i
warunki życia ówczesnych społeczeństw
 zmiana w tej materii nastąpiła dopiero w późnym średniowieczu, kiedy to rozwój
gospodarczy i przemiany struktur społecznych doprowadziły do renesansu prawa rzymskiego
w niemal całej Europie
 wraz z prawem kanonicznym przenikało ono do różnych systemów i instytucji prawa
sądowego.

d) podział źródeł prawa epoki feudalizmu:

 prawo zwyczajowe powstające w drodze praktyki społecznej usankcjonowanej przez
państwo; Prawo zwyczajowe pojawiło się jako historycznie pierwsze. Dominowało, gdy
aparat władzy był słabo rozwinięty, jak w monarchiach wczesnofeudalnych czy podczas
rozdrobnienia feudalnego. Władza nie miała jeszcze środków na wydawanie i egzekwowanie
aktów prawnych. Zwyczajowi nadawano sankcję, nie przez akty prawne, ale przez praktykę
stosowania go przez organy państwowe – głównie sądy. Początkowe przekazywane ustnie,
spisywane zostały poprzez upowszechnienie się pisanych wyroków i aktów czynności
prawnych. Z czasem spisywano je jako reguły ogólnie, a nie jednostkowe. Początkowo akty
prawotwórcze to zmiany lub uzupełnienia prawa zwyczajowego.

63
 prawo stanowione
 prawo świadomie tworzone przez określone organy prawotwórcze i wydane w odpowiedniej
formie;
etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do prawodawstwa państwowego:
* powstawanie prywatnych spisów prawa zwyczajowego
* potwierdzenie autentyczności prawa zwyczajowego przez władzę
* intensywne prawodawstwo królewskie – cel: ustanawianie nowych norm prawnych.

 prawo precedensowe
o oparte na prejudykatach, czyli orzeczeniach sądowych zapadłych wcześniej w
podobnych sprawach do tej, która miała być przedmiotem rozstrzygnięcia
o było podstawowym źródłem prawa w systemie anglosaskim, w Europie
kontynentalnej służyło jako podstawa rozstrzygnięć w warunkach słabo rozwiniętego
prawa pozytywnego (później zostanie wyparte przez ustawodawstwo państwowe).

2. Cechy charakterystyczne

a. uznawanie za źródło prawa nauki prawa, czyli jurysprudencji

 było to charakterystyczne na początku epoki, kiedy dzieła uczonych prawników cieszyły się w
sądownictwie wielką powagą i były często powoływane jako podstawa orzeczeń
 wynikało to z nieistnienia prawa pozytywnego i niedostatków prawa zwyczajowego
 ośrodkami skupiającymi uczonych prawników były w średniowieczu uniwersytety –
początkowo tylko te we Włoszech(Bolonia, Padwa), z czasem uczelnie takie powstały w
każdym większym kraju europejskim(np. w Krakowie w 1364 roku).
 podstawą wykształcenia prawniczego była znajomość prawa rzymskiego(ius civile) oraz
kanonicznego(ius canonicum), co razem dawało tytuł doktora "obojga praw"(utriusque
iuris). W odkrywaniu tych praw duże zasługi mają glosatorzy oraz uczeni badający prawo
kanoniczne(boloński mnich Gracjan).
 Sposób nauczania początkowo był oparty na metodzie scholastycznej, czyli bardzo
drobiazgowej analizie tekstów uczonych, których swobodna analiza była niemożliwa ze
względu na ich wielki autorytet.
 zmiany w tej materii nastąpiły dopiero w czasach humanizmu i reformacji, gdy pojawiły się
tendencje ujmujące prawo jako zbudowanego logicznie systemu, stanowiącego zwartą całość
 dydaktyka uniwesytecka oparta była wówczas na racjonalnym porządku(ordo), opartym na
nowych założeniach konstrukcyjnych
 taki kierunek nauczania nazwano francuskim(Piotr Ramus, Andreas Alciatus).
b. prymat prawa zwyczajowego
 w dobie monarchii wczesnofeudalnej, z uwagi na słabość aparatu państwowego, podstawą
porządku prawnego było prawo zwyczajowe
 przyjętym w ramach określonej grupy społecznej normom zwyczajowym władza państwowa
nadawała moc obowiązującą przez obwarowanie ich sankcją przymusu państwowego i to z
reguły nie w drodze odrębnego aktu normatywnego, ale w drodze praktyki organów
państwowych
o ważną rolę w odkrywaniu prawa zwyczajowego odgrywały sądy, gdyż strony
procesowe powołujące się na te normy musiały udowodnić ich istnienie
o akty prawne wydawane przez monarchę miały w tym czasie znaczenie poboczne,
służyły zwykle zmianom lub uzupełnieniom prawa zwyczajowego, brak było zwartych
kompleksów norm.

64
Narodziny prawodawstwa
 Zmiany w sferze źródeł powstawania prawa przyniósł dopiero wiek XIII, kiedy to narodziło się
prawodawstwo
 wówczas działalność prawotwórcza monarchy służyła głównie tworzeniu nowego porządku
polityczno-prawnego, mającego zunifikować państwo po rozdrobnieniu feudalnym
 aby do tego doszło, potrzeba było uzasadnienia mocy stanowienia praw przez panującego –
zajęli się tym
o legiści (prawnicy królewscy obeznani w prawie rzymskim) oraz
o kanoniści (specjaliści od prawa kanonicznego) –
o ich dziedziny bowiem posiadały już gotowe wzorce uzasadniające stanowienie praw
przed cesarzy lub papieży
 do łask wróciła również arystotelesowska koncepcja państwa, uznająca prawo za twór
prawodawcy.

W ciągu XIII wieku wyróżnia się trzy etapy ww. zmian:

 powstanie prywatnych spisów prawa zwyczajowego, w postaci zbiorów ujmujących w
pewną całość zwyczaje danego terytorium (consuetudines in scriptis redactae)
o nazywano je m.in. "zwodami", "kodeksami" itp.
 uzyskanie przez te dzieła autentyczności oraz mocy obowiązującej w drodze praktyki lub
poprzez oficjalną sankcję panującego, jako tzw. zwyczaje zatwierdzone (consuetudines
approbatae).
 faza intensywnego prawodawstwa królewskiego, którego celem było nie tylko aprobowanie
istniejącego stanu prawnego, ale przede wszystkim ustanawianie nowych norm prawnych.

W XIV-wiecznej doktrynie postglosatorów

 obok postulatów zwiększenia roli prawa stanowionego, opracowano również kwestie
formalnej strony procesu ustawodawczego, mianowicie techniki stanowienia prawa, służącej
uzyskaniu jego wewnętrznej doskonałości
 obok panującego czynnikiem prawotwórczym stały się również reprezentacje stanowe –
zgromadzenia różnych szczebli, a także organa samorządu lokalnego.

 rozwój prawa stanowionego był szczególnie silny w państwach, w których doszło do

powstania absolutyzmu
 wynikało to z aspiracji monarchów absolutnych, dążących do objęcia reglamentacją prawną
całości życia politycznego i prawnego w państwie
 działalność prawotwórcza monarchy dotyczyła tam zwłaszcza sfery publicznoprawnej, a także
procesu sądowego i prawa karnego – były to czynniki chroniące interesy klasy panującej i
zabezpieczające tamtejszy porządek publiczny.

 odwrotna sytuacja panowała w krajach, gdzie do powstania monarchii absolutnej nie doszło,
np. w Polsce.
 prymat prawa zwyczajowego był tam gwarancją utrzymania demokracji szlacheckiej i
ocalenia istniejących przywilejów stanowych
 odbywały się nawet reformy w duchu "egzekucji praw", czyli wykonywania praw dawnych, w
praktyce już nie stosowanych (prawa "dawne" uznawano bowiem za prawa "dobre")
 stan taki przetrwał aż do końca Rzeczypospolitej, mimo prób kodyfikacji.

65
 c. partykularyzm prawa – działanie prawa w charakterze nie powszechnym, lecz uzależnione
innych czynników.
 Wyróżnia się dwie zasady partykularyzmu:
o zasada osobowości (partykularyzm personalny)
 wywodziła się z więzów rodowych, później przerodzi się w stanowość.
o zasada terytorialności (partykularyzm terytorialny)
 prawo działa w ramach określonego obszaru
 partykularyzm ten pogłębił się zwłaszcza w okresie rozbić dzielnicowych i
rozdrobnienia feudalnego.
 wynikał przede wszystkim ze słabości władzy centralnej, a więc ulegnie
znacznemu ograniczeniu w XIII wieku, gdy władcy podejmą inicjatywy
unifikacji lokalnych praw zwyczajowych
 dużą rolę w tworzeniu praw powszechnych (ius commune) odegrają prawo
rzymskie i kanoniczne.

stanowość prawa
 niejednakowe odnoszenie się norm prawych w stosunku do różnych grup społeczeństwa,
uzależnione od pozycji społecznej tych osób.
 nieodłączną istotą systemu feudalnego było istnienie wyodrębnionych grup społeczeństwa,
zwanych stanami
o ich status prawny nie był jednolity, nie wszystkie państwa wyróżniały te same stany, w
wielu z nich istniały też formy pośrednie. Zwykle wyróżnia się jednak kilka odrębnych
gałęzi prawa, które dotyczyły tylko jednego stanu a każda z nich posiadała obrębne
organy sądowe:
 prawo stanu szlacheckiego – prawo ziemskie, prawo lenne;
 prawo duchowieństwa – prawo kanoniczne, prawo kościelne;
 prawo miejskie – dot. mieszczan;
 prawo ludności wiejskiej – prawo chłopskie(prawo dworskie).
 dużą rolę w powstawaniu praw stanowych odegrały przywileje
o nadawane przez władcę lub pana terytorialnego jednostkom lub określonym grupom.
Dotyczyły one zwykle szlachty, chociaż istnieją też przykłady przywilejów dla
duchowieństwa i mieszczan.
 obok stanowości prawa istniała także jego korporacyjność, czyli odrębne normy prawne dla osób
prawnych, takich jak organizacje kupieckie i rzemieślnicze, zwane cechami(prawo cechowe).

d. systematyka prawa feudalnego

Założenia systematyki prawa.

 Nie ma podziału na prawo publiczne i prawo prywatne. Pomieszanie norm publicznych i
prywatnych (np. patrymonialny charakter władzy, immunitety, większość przestępstw ścigana
prywatnie i karana karami prywatnymi)
* Wraz z rozrostem agend państwowych zwiększa się ingerencja państwa w dziedzinę
prywatnoprawną. W dobie absolutyzmu do sfery publicznoprawnej zaliczano już prawo karne i
proces karny.
 w polskiej literaturze prawniczej czasów przedrozbiorowych istniał podział na prawo sądowe (na
straży sądy) i prawo polityczne (na straży władza polityczna)
 brak rozróżnienia na prawo karne i cywilne → czyny pod pojęciem szkody i dochodzone w
jednakowym trybie, zagrożone karą prywatną o charakterze odszkodowawczym i karnym.
Dopiero wzrost ilości przestępstw o charakterze publicznym oraz występujący w procesie
sądowym podział skarg na cywilne i karne doprowadził do rozdziału na proces cywilny i karny.

66
 Brak rozróżnienia prawa materialnego i formalnego
 Systematyka:
* wzorowana na prawie kanonicznym z Dekretałów: najpierw normy dotyczące sądownictwa i
procesu sądowego, następnie prawo osobowe, na końcu karne.
* od XVI w. nowe pomysły konstrukcji związane z francuską szkołą prawa i jej postulatem
systematyki racjonalno-logicznej.
* nawiązania do systematyki rzymskiej – personae-res-actiones.
 W dobie Odrodzenia powstała myśl o kodyfikacji i unifikacji prawa. Warunkiem do tego była
poprawa w stanie kultury prawnej. Zasadniczy postęp w kodyfikacjach nastąpił dopiero w XVIII w.
 Klasyfikacja prawa w czasach średniowiecznych opierała się nie na kryteriach przedmiotowych
(według gałęzi prawa), ale na kryteriach podmiotowych, co wynikało ze stanowego charakteru
prawa, a materiał gromadzony był z reguły nie według przynależności norm do określonego
działu prawa, ale według charakteru źródeł.

 prawo publiczne/prawo prywatne –

o wywodził się z prawa rzymskiego, w prawie feudalnym miał niewielkie znaczenie z
uwagi na fakt, że normy publicznoprawne i prywatnoprawne nie były ściśle
rozgraniczone i wzajemnie się przenikały
o z punktu widzenia tej systematyki w pierwszych wiekach średniowiecza z uwagi na
słabość władzy państwowej dominowało prawo prywatne, lecz rola prawa
publicznego stale wzrastała, osiągając apogeum w czasach absolutyzmu.

 prawo sądowe/prawo polityczne –

o występował w Rzeczypospolitej
o formalnie obie te gałęzie były uznawane za prawo prywatne, jednak prawo
polityczne w rzeczywistości odpowiadało prawu publicznemu, zaś prawo sądowe
prawu prywatnemu – podział ten jednak nie jest do końca jasny z uwagi na bardzo
szeroki zasięg prawa sądowego w Polsce
o pojęcie "prawo sądowe" do dzisiaj oznacza kluczowe dziedziny prawa, tj. prawo
karne, cywilne i postępowanie sądowe.

 prawo cywilne/prawo karne –

o podział ten nie występował w prawie wczesnofeudalnym, gdyż nie potrafiono
rozróżnić naruszeń kryminalnych od cywilnych, i nazywano je wspólnie "szkodą" lub
"krzywdą"
o odpowiedzialność zaś miała wymiar głównie majątkowy i pełniła funkcję zarówno
kary, jak i odszkodowania
o podział ten zarysuje się dopiero pod koniec epoki, w związku ze znacznym rozrostem
przestępstw o charakterze publicznym.

 prawo formalne/prawo materialne –

o początkowo normy te były ze sobą przemieszane
o tendencja do ich rozdzielenia nastąpiła dopiero pod koniec epoki.

e. systematyka zbiorów prawa

 I podział - zwany systematyką kanoniczną

o najpierw normy dot. sądownictwa i procesu sądowego, następnie prawo osobowe,
na końcu zaś prawo karne.

67
  II podział
o systematyzacja materiału prawnego według racjonalno-logicznego porządku <chuj
wie o co tu chodzi>

 III podział
o nawiązujący do systematyki z Instytucji Justyniańskich, a więc trójpodziału personae-
res-actiones, lecz przekształconego w duchu nowych założeń.

3. Źródła prawa

1. Wizygotów –
 ich państwo było sprzymierzeńcem Rzymu, stąd występowała tam dwoistość prawa:
zwyczajowego, dla Wizygotów oraz rzymskiego, dla miejscowej ludności. Pomniki prawa:
a. Kodeks wydany przez króla Euryka, tzw. Codex Euricianus z II poł. V wieku.
 nosił wiele znamion wpływów romanistycznych – zarówno pod względem języka (napisany
łaciną, choć zwulgaryzowaną) jak i formy (przejmował wiele rzymskich instytucji prawnych).
 wydany dla ludności gockiej, ale z przekazów wynika, że mógł on być stosowany także wobec
ludności rzymskiej
 wprowadzał rzymskie konstrukcje prawne, jak np. testament, oprocentowaną pożyczkę
b. Zbiór prawa rzymskiego sporządzony za panowania króla Alaryka II, tzw. Lex Romana
Visigothorum z 506r. zwany także Breviarium Alaryka(Breviarium Alarici).
 był oparty na kodeksie Teodozjańskim, Sentencjach Paulusa oraz na fragmentach Instytucji
Gaiusa.
 miał obowiązywać jako wyłączne źródło prawa rzymskiego, odegrał doniosłą rolę jako zbiór
prawa dla ludności rzymskiej w państwie frankońskim oraz jako źródło prawa w południowej
Francji.
c. Lex Visigothorum Reccesvindiana albo Liber Iudiciorum króla Rekkeswinda z 654r.
 Znosił dualizm prawa wizygockiego i miał obowiązywać całą ludność – było więc do czynienia
z wymiarem terytorialnym, nie zaś osobowym tak jak wcześniej.
 dostarczył podstaw do kształtowania się w średniowieczu prawa hiszpańskiego

2.Ostrogotów –
 byli częścią cesarstwa wschodniorzymskiego:
a.Edykt Teodoryka (Edictium Theodorici regis) z 508 roku
 Opierał się na kodeksie teodozjańskim, kodeksach Gregoriana i Hermogeniana, Sentencjach
Paulusa oraz na zwyczajach germańskich
 miał obowiązywać zarówno Rzymian jak i Ostrogotów
 stanowi pierwszy przykład prawodawczej działalności władców barbarzyńskich, której celem
było przełamanie prawnego separatyzmu germańsko-rzymskiego
 sprawy nie objęte postanowieniami Edyktu pozostawały w gestii germańskiego prawa
zwyczajowego.

3. Burgundów:
a. Zbiór ustaw króla Gundobada tzw. Lex Burgundionum z końca V wieku, zwany też Lex
Gundobada.
 dotyczył tylko Burgundów
 zbiór ustaw, które najbardziej odpowiadały potrzebom praktyki sądowej
b. Lex Romana Burgundionum
 dotyczył ludności rzymskiej, był oparty na tych samych dziełach co Breviarium Alaryka, ale w
przeciwieństwie do niego dopuszczał użycie innych źródeł prawa rzymskiego w kwestiach nie
uregulowanych.

68
 4. Longobardów –
 byli to barbarzyńcy, którzy osiedlili się jako zdobywcy na terenach północnej i środkowej
Italii.
a. Edykt Rotara z 643r.
 Był napisany wulgarną łaciną, zawierał dużo zwrotów germańskich. Nie uznawał mocy
obowiązującej prawa rzymskiego, choć w praktyce było ono nadal używane wśród
miejscowej ludności.
 388 artykułów
 przykład wczesnośredniowiecznego spisu germańskiego prawa zwyczajowego, który w
sposób usystematyzowany prezentuje treść norm prawnych typowych dla ludów
barbarzyńskich
b. Edykt Liutpranda z początków VIII wieku.
 dopuszczał w pewnych sytuacjach stosowanie norm prawa rzymskiego na równi z prawem
longobardzkim.
 mniej surowy niż Edykt Rotara, dopuszczał np. prawo dziedziczenia po ojcu córkom, gdy nie
miał on synów (wcześniej przechodziło na krewnych)

5. prawa barbarzyńskie (Leges barbarorum) w monarchii frankońskiej:

a. Lex Salica Francorum, zwany też Pactus Legis Salicae z początków VI wieku.
 Jest to pomnik o charakterze rdzennie germańskim, z pozostałościami po organizacji rodowo-
plemiennej, spisany prymitywną łaciną z licznymi zwrotami starogermańskimi.
 napisane w języku łacińskim
 większość przepisów prawa karnego
 bardzo kazuistyczne
b. Lex Ribuaria z VIII wieku.
 Wykazywał wpływy ustawodawcze króla, wpływy Kościoła oraz pewne oddziaływanie prawa
rzymskiego.
c. Lex Alamanorum z początków VIII wieku.
 Powstał przy bezpośrednim wpływie duchowieństwa, cała pierwsza część była poświęcona
interesom Kościoła, dwie kolejne zaś sprawom świeckim.
d. Lex Baiuvariorum z I poł. VIII wieku.
 Był wzorowany na prawie alamańskim, miał wiele zapożyczeń z Kodeksu Euryka. Tak samo jak
L. R. oraz L. A. powstał w czasach wzrostu znaczenia Kościoła.
e. Lex Saxonum oraz Lex Frisionum z początków IX wieku.
 Powstały z bezpośredniej inicjatywy Karola Wielkiego. Były to spisy niedokończone, miały
służyć przygotowaniu do sporządzenia oficjalnego zbioru.

prawa rzymskie (Leges Romanae) –

 zgodnie z zasadą osobowości dotyczyły miejscowej ludności rzymskiej. Posługiwał się też nim
Kościół – stąd zasada prawa kanonicznego "Ecclesia vivit lege romana".

6. we Francji:
a. Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii (Grand Coutumier de Normandie) z
początków XIII wieku.
b. Ordonanse
 wydawane w latach 1667-1747 przez królów francuskich. Dotyczyły różnych spraw, np.
handlowych, kolonialnych, cywilnych, spadkowych itp.

69
7. w Hiszpanii:

a. Siete Partidas króla Alfonsa X Mądrego z połowy XIII wieku.

 była to kompilacja prawa rzymskiego, kanonicznego i miejscowego. Doczekała się w 1255r.
wersji skróconej i zmodyfikowanej pod nazwą Fuero Real.
b. Ordenanzas (1485)
 zbiór źródeł prawa stworzony przez kanclerza Montalvo, usuwał przestarzałe i sprzeczne
przepisy.
c. Leyes de Toro (1505)
 duża kompilacja, obowiązująca w dziedzinie prawa prywatnego aż do końca XIX wieku.
Uznawała pierwszeństwo ustawodawstwa królewskiego nad prawami zwyczajowymi.
d. Nueva Recopilation – zbiór króla Filipa II z 1567 r.
 dzieło zawierało przepisy prawa prywatnego i karnego obok norm prawa kościelnego,
państwowego i administracyjnego. Działało do początku XIX wieku.

8. w Niemczech:

a. Zwierciadło Saskie (Sachsenspiegel) ławnika sądowego Eike'a von Repkova z lat 1220-1235.
 dzieliło się na dwie części: prawo ziemskie (Landrecht) i prawo lenne (Lehnrecht).
 zwierciadło to oprócz prawa zwyczajowego uwzględniało w pewnej mierze ustawy cesarskie
oraz przepisy prawa kanonicznego.
 prawo ziemskie zawierało 255 art. i regulowało stosunki między wolną ludnością w dziedzinie
prawa cywilnego, karnego i postępowania sądowego
 prawo lenne w 86 art. – określało relacje między seniorami a wasalami
b. Zwierciadło Szwabskie
 działające jako zbiór prawa zwyczajowego południowych Niemiec pod nazwą Cesarskie
prawo ziemskie i lenne pochodzące z końca XIII wieku.
 Autorem dzieła był duchowny, stąd stanowisko wyższości władzy duchownej nad świecką jest
w nim obecne.
c. Weichbild Saski
 zbiór prywatny dotyczący prawa magdeburskiego, oparty m.in. na Zwierciadle Saskim.
d. Constitutio Criminalis Carolina króla Karola V z 1532r.
 Dotyczyła procesu karnego i prawa karnego materialnego.

9. w Anglii:

a. O prawach i zwyczajach Anglii za czasów Henryka II z II połowy XII wieku (autor: Ranulf
Glanvilla).
b. O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć z połowy XIII wieku (autor: Henryk Bracton).
 oparte na bogatym materiale z praktyki sądowej a także na pewnych wątkach z prawa
rzymskiego i kanonicznego. Charakteryzowało się precyzją sformułowań.
c. O pochwale praw Anglii z XV wieku (autor: Jan Fortescue).
 było napisane w formie rozmowy między kanclerzem i następcą tronu, miało wykazywać
m.in. wyższość prawa angielskiego nad prawem rzymskim.

10. w Czechach:

a. Statut księcia Moraw Konrada Ottona z 1189r., tzw. Statuta ducis Ottoni.
 regulował przede wszystkim postępowanie sądowe i przepisy karne.

70
b. Księga Rożemberska z I poł XIV wieku.
 regulowała głównie proces sądowy, ale zawierała też postanowienia z dziedziny prawa
prywatnego i karnego.
c. Ordo iudicii terrae z XIV wieku.
 regulowała postępowanie przed sądem ziemskim.
d. Iust regale montanorum króla Wacława II z ok. 1300 roku.
 dzieło wzorowane na Instytucjach Justyniańskich, nawiązywało w dziedzinie procesu
sądowego do prawa rzymskiego i kanonicznego.
e. Maiestas Carolina króla Karola IV Luksemburskiego z lat 1349-1353.
 zbiór ten składał się z 127 rozdziałów i obejmował całość prawa ziemskiego, zarówno
politycznego jak i sądowego.
f. Ordynacja Ziemska Królestwa Czeskiego z lat 1497-1527

11. na Węgrzech:

a. Dekrety królewskie.
 były to rozporządzenia nadworne, miały też charakter uchwał podjętych na zjazdach
feudalnych.
b. Złota Bulla króla Andrzeja II z 1222r.
 słynny dekret królewski przypominający angielską Wielką Kartę Swobód. Zawierał gwarancje
dotychczasowych przywilejów szlachty, które odtąd miały być zaprzysięgane przez każdego z
monarchów węgierskich przy koronacji. Oprócz spraw politycznych normowała też niektóre
sprawy z dziedzin prawa prywatnego i karnego szlachty węgierskiej.
c. Decretum Maius króla Macieja Korwina z 1486r.
 na miejsce dotychczasowego prawa zwyczajowego wprowadzało prawo pisane(ius
scriptum). Dekret ten dotyczył głównie postępowania sądowego.
d. Tripartitum opus iuris consuetudinarii inclyti regni Hungariae protonariusza kurii
królewskiej Stefana Werboczego z 1514r.
 Tripartitum składało się z teoretycznego prologu wyjaśniającego pojęcia prawa,
sprawiedliwości, ustawy itp. oraz trzech części według systematyki Instytucji.

12. na Rusi Kijowskiej:

a. Ruska Prawda.
 źródło poznania prawa z XI i XII wieku, zawierające nie tylko normy prawa zwyczajowego, ale
również elementy ustawodawstwa książęcego oraz wiadomości z praktyki sądowej. Dzieli się
na dwie redakcje:
o Krótką Prawdę, obejmującą prawo karne oraz proces(złożoną z tzw. Prawdy
Jarosława oraz Prawdy Jarosławiczów), a także
o Obszerną Prawdę, zmienioną jeszcze przez wnuków Jarosława Mądrego i
uzupełnioną o Statut Włodzimierza Monomacha z lat 1113-1125. W XV wieku
pojawiła się także Skrócona Prawda, stanowiąca wyciąg z redakcji Obszernej Prawdy
z pewnymi przeróbkami.
b. Ustawy cerkiewne
 regulowały sprawy kościelne. Zaliczyć można do nich:
o Statut księcia Włodzimierza o sądach cerkiewnych,
o Status księcia Jarosława a także
o nomokanony – zbiory prawa cesarzy bizantyjskich. Najważniejszym był Nomokanon
50 rozdziałów, będący wyciągiem z kodyfikacji justyniańskiej.

71
 13. w Wielkim Księstwie Moskiewskim (Rosji):

a. Sudiebnik cara Iwana III.

 ogólnorosyjski zbiór prawa zwyczajowego korzystający z postanowień Ruskiej Prawdy, a
także przywilejów terytorialnych, tzw. Ustawnych Gramot.
 w większości jednak zawierał rozwiązania oryginalny
 regulował głównie organizację sądów postępowanie sądowe, a w mniejszym zakresie prawo
materialne prywatne i karne.

b. Carski Sudiebnik z 1550r.

 Zawierał w swych 100 artykułach wiele nowych postanowień, głównie w zakresie
sądownictwa i procesu.

c. Sobornoje Ułożenije cara Aleksego Michajłowicza z 1649r.

 obowiązywał w Rosji prawie 200 lat
 składał się z 967 artykułów
 obejmował przepisy prawa państwowego, administracyjnego, karnego, cywilnego i procesu
 był wydany drukiem i przetłumaczony m.in. na łacinę.

8. PRAWO KARNE WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

1. Prawo i kara w ustroju plemienno-szczepowym.

W pierwszych wiekach średniowiecza, zdominowanych przez wspólnoty plemienne karanie ekscesów

dokonywało się w ramach rodu i siłami rodowej społeczności. Ten stan rzeczy zmienił się wraz z
rozpadem tych wspólnot i wykształceniem się pierwszych organizmów państwowych. Karanie
przestępstw przestało być wyłączną domeną rodu i zaczęto wyróżniać kategorię czynów, które
szkodziły całej społeczności (nie tylko jednostkom) i ścigane były środkami przymusowymi państwa.
Funkcje rodu w dziedzinie prawa karnego były nadal istotne, ale ograniczały się głównie do czynów
naruszających jego interesy. Zmieniało się to coraz bardziej w kierunku niezależności jednostek od
rodu i coraz większej zależności od władcy nadrzędnego, który reprezentował interesy całej
zbiorowości.

Skutkiem tych relacji jest bardzo istotny we wczesnym średniowieczu podział przestępstw:

a) naruszające ogólny interes społeczny – były szkodliwe dla społeczeństwa jako całości, wiązały się
ściśle z powstaniem organizacji państwowej i potrzeb ochrony interesów klasy panującej. Tacyt na
przykładzie Germanów zalicza do tej kategorii przestępstw m.in. zdradę kraju i zbiegostwo z wojska,
a także zbrodnie natury religijnej jak krzywoprzysięstwo czy świętokradztwo (wynikało to z wierzeń,
że obrażone bóstwo może zemścić się na całym społeczeństwie). Przestępstwa były rozpatrywane na
zgromadzeniach ludowych – wiecach. Kary były wykonywane możliwie jawnie, często miały charakter
sakralny, tj. zabicie przestępcy pełniło jednocześnie funkcję złożenia ofiary w celu udobruchania
bóstwa. Z tego powodu często sankcje dotykały też majątku i rodziny skazanego. Przestępca swoim
czynem często łamał mir (pokój publiczny) przez co był wykluczany ze społeczeństwa i mógł zostać
bezkarnie zabity.

W latach późniejszych z przestępstw przeciwko intesom ogółu wyróżniono czyny godzące

bezpośrednio w klasę panującą, co wzorem rzymskim określono mianem przestępstw publicznych.

72
b) naruszające interesy jednostki i jej rodu – w tym przypadku były dwa sposoby dochodzenia
swoich racji: obranie drogi sądowej(co dotyczyło zwykle lżejszych przewinień), lub zastosowanie
zemsty rodowej, czyli samopomocy. Ten drugi sposób był w społeczeństwach pierwotnych środkiem
nie tylko uznawanym, ale i popieranym. Wynikało to głównie z wierzeń, jakoby dusza tragicznie
zmarłego członka rodu nie mogła zaznać spokoju, dopóki nie zostanie ona należycie pomszczona.
Prowadziło to do procederu tzw. zemsty krwawej, polegającej na zbrojnym wystąpieniu przeciwko
rodowi zabójcy które kończyć się miało pomszczeniem ofiary. To z kolei powodowało następny odwet
i w tak powstawały niekończące się konflikty pomiędzy rodami(wróżdy).

Wojny te skończyły się wraz z rozwojem gospodarczym i możliwością precyzyjnej wyceny majątkowej
wyrządzonej szkody. Wówczas jako zadośćuczynienie upowszechnił się okup (compositio), będący
środkiem wykupienia się od zemsty.

2. Przestępstwa prywatne i publiczne.

Większość wczesnofeudalnych przekazów źródłowych, m.in. Ruska Prawda i Księga Elbląska wskazują
tendencję na przenikanie do prawa karnego nowych pierwiastków, wynikających ze wzrostu roli
władzy publicznej a także rosnącego znaczenia organizacji kościelnej. Występki przeciwko tym
instytucjom zaczęły być utożsamiane z przestępstwami publicznymi, jako dotykającymi
najżywotniejszych interesów grup rządzących oraz kardynalnych podstaw porządku prawneg w
państwie. Ścigane one były przez aparat państwowy i zagrożone były karami państwowymi, inaczej –
publicznymi.

Przestępstwa te opierały się na łamaniu miru tudzież pokoju publicznego, a na jego straży stał
panujący. Pełnił on niejako funkcję publicznego mściciela. Za naruszenie miru odpowiadano więc
przed monarchą(tę jurysdykcję nazywano ręką pańską). Wraz z rozwojem władzy państwowej coraz
większa liczba przestępstw podciągana była pod zagrażanie pokojowi publicznemu. Wyróżniono
wówczas dwa rodzaje miru: miejscowy, polegający na zapewnieniu szczególnej ochrony ważnym
miejscom, np. drogom, kościołom, targom oraz osobowy, polegający na przyznaniu takiej ochrony
pewnym osobom, np. członkom drużyny książęcej, duchownym, kobietom itd. Również zamach na te
osobistości był ścigany przez organa królewskie, a sprawca obok kary prywatnej ponosił również karę
publiczną, a ugody z ominięciem władzy państwowej nie były wtedy dopuszczalne.

Z biegiem czasu do przestępstw publicznych zaczęto zaliczać także czyny godzące w interesy
materialne władzy państwowej, np. fałszowanie monet albo naruszanie regaliów monarszych. Także
zbrodnie przeciwko religii i stojącemu na jej straży Kościołowi były zagrożone bardzo wysokimi
karami państwowymi.

Pozostałe czyny, zwane przestępstwami prywatnymi, nadal były pozostawione samemu

pokrzywdzonemu lub jego krewnym w kwestiach dochodzenia i karania. Była to dziedzina bardzo
szeroka, bowiem zawierała zarówno dzisiejsze przestępstwa, jak i delikty. Stąd z czasem powstał tutaj
rozwinięty system kar pieniężnych, zwanych karami kompozycyjnymi.

73
Podział przestępstw we wczesnym średniowieczu rysował się więc następująco:

a) przeciw państwu i panującemu, np. dezercja, zamach na życie władcy, zdrada;

b) przeciw religii, np. świętokradztwo, krzywoprzysięstwo, bluźnierstwo;

c) przeciw życiu i zdrowiu, np. mężobójstwo, uszkodzenie ciała;

d) przeciw mieniu, np. kradzież, rozbój;

e) przeciw moralności, np. nierząd, cudzołóstwo, kazirodztwo.

3. Sposoby ograniczania krwawej zemsty.

Będące istną plagą średniowiecza wojny prywatne, zwane wróżdami (faida), ze względu na swój
destruktywny charakter próbowano na wiele sposobów ograniczyć. Podstawą było opowszechnienie
się finansowego wymiaru kary, które nie zawsze jednak dawało oczekiwane rezultaty. Podejmowano
się wtedy prób ustawowych interwencji monarchów w załagodzenie sporów. Stronom nakazywano
wówczas pojednanie się, a stronie pokrzywdzonej nakazywano przyjęciu okupu pod groźbą kary za
naruszanie miru królewskiego. Pisał o tym m.in. Karol Wielki w jednym ze swoich kapitularzy,
natomiast o konsekwencjach dalszych zemst mimo przyjęcia okupu wspomina Edykt Rotara
(nakazywał takim osobom zwrócić okup w podwójnej wysokości). Z przymusem pojednania wiązała
się instytuacja pośredników(arbitri, mediatores), w Polsce zwanych jednaczami. Mieli oni pomóc
pogodzić zwaśnione rody, a także ustalić racjonalną wysokość okupu.

W walce z krwawą zemstą znaczącą rolę odegrał także Kościół, postulujący zastąpienie rozlewu krwi
pokutą oraz zadośćuczynieniem pieniężnym. Upowszechnił także instytucję azylu kościelnego, który
polegał na zabezpieczeniu przestępcy przed zabiciem jeśli ten schronił się w murach świątyni, a jego
wydanie było możliwe tylko pod warunkiem, że nie zostanie on skazany na karę śmierci lub
okaleczenia. Z czasem do rangi azylu podniesiono też inne miejsca, np. dom krzywdziciela, sąd, młyn,
statek, droga publiczna itp.

Pod wpływem Kościoła ograniczono również czas, w którym wykonanie zemsty było dopuszczalne. Z
zakazów jej wykonywania wywodziła się intytucja rozejmu bożego (treuga Dei) która odegrałą dużą
rolę w ograniczaniu wróżd. Równolegle do tego wprowadzono także przedawnienie, czyli zakaz
wykonywania zemsty po upłynięciu odpowiednio długiego okresu.

Ścieśnieniu ulegał także krąg krewnych, którzy byli uprawnieni do zemsty. Przykładowo Ruska
Prawda podaje, że prawo to przysługuje bratu, ojcu, synowi, bratankom i siostrzeńcom zabitego.
Towarzyszyła temu ogólna tendencja do ograniczania odpowiedzialności zbiorowej.

4. Pojęcie przestępstwa. Charakter odpowiedzialności.

W prawie Europy średniowiecznej nie było ścisłego rozróżnienia przestępstw od deliktów- czynów
naruszających czyjeś prawo prywatne. Przestępstwem był więc każdy fakt wyrządzania szkody,
niezależnie od tego, czy powstała ona na skutek działania, które obecnie kwalifikujemy jako
naruszenie prawa karnego, czy też było ono skutkiem niewykonania zobowiązania.

74
Zarówno zbrodnia, jak i nieoddanie długu w terminie był w pomnikach prawnych ujmowane jako
krzywda. Dochodzono do niej jednakowymi środkami – drogą samopomocy lub procesu sądowego.

W prawie wczesnofeudalnym nie wykształciły się jeszcze ogólniejsze zasady odpowiedzialności,

jednak panowała tendencja do uznawania za przestępstwa takich czynów, które wywoływały zmiany
w świecie zewnętrznym i ich oceniania przez nie skutku zewnętrznego. Było to więc ujęcie
odpowiedzialności od strony obiektywnej, tj. od strony zewnętrznych przejawów. Wnioskiem z
przyjęcia takiej definicji jest praktyczna bezkarność usiłowania popełnienia przestępstwa. Rzeczywisty
zamiar sprawcy miał więc znaczenie marginalne. Odpowiedzialność można było również ponieść za
szkodę, która nastąpiła w wyniku przypadku i była przez sprawcę niezawiniona. W skrajnych
przypadkach za zabójstwo mógł odpowiadać właściciel stawu, w którym ktoś się utopił.

Wyraźne były jednak tendencje do subiektywizacji odpowiedzialności. Najwcześniej było to widać

tam, gdzie zaznaczyły się wpływy rzymskie oraz chrześcijańskie, utożsamiające przestępstwo z
grzechem. Różnicowano więc odpowiedzialność zależnie od nastawienia woli sprawcy. Przykładowo
zabicie człowieka w sposób nieświadomy wykluczało z użycia prawo zemsty. W takich sytuacjach
normą miało być jedynie uiszczenie okupu w pełnej wysokości. Innym skutkiem subiektywizacji było
uregulowanie innych sytuacji decydujących o winie. Przykładowo zatajenie przestępstwa zawsze
przesądzało o działaniu umyślnym sprawcy i skutkowało nawet 3-krotnie większym okupem.
Natomiast do okoliczności, które powodowały bezkarność popełnionego przestępstwa, należało
działanie skierowane przeciw temu, kto swym zachowaniem sprowokował zajście. Na tej podstawie
powstała instytucja początku, na kanwie której wykształciły się szczegółowe przesłanki obrony
koniecznej. Bezkarnym było również zabójstwo w czasie wróżdy, pod warunkiem że ta była wówczas
legalna. Również zabicie przyłapanego na gorącym uczynku złodzieja lub gwałciciela obywało się bez
sankcji.

Pozostałością ustroju rodowego pozostała jednak odpowiedzialność zbiorowa rodziny (a

nawet sąsiadów) za przestępstwa popełnione przez członka wspólnoty rodzinnej lub terytorialnej.
Wówczas obciążenie odpowiedzialnością mogło dotyczyć nawet całej gminy (opola) na terenie której
znaleziono np. zwłoki zabitego. W przypadku najcięższych zbrodni krewni sprawcy mogli być nawet
skazani na wygnanie, infamię lub śmierć, a ich majątek (np. niedział rodzinny) mógł ulec konfistacie.

Wraz z rozluźnianiem się więzi rodzinnych i wzmacnianiem organizacji państwowej odpowiedzialność

zbiorowa ulegała ograniczeniu. Dążenia do indywidualizacji i odpowiedzialności, odnajdywane
sporadycznie już u burgundów i wizygotów, znalazły oparcie w autorytecie epoki Piśmie Świętym,
które mówiło że nikt nie może cierpieć za winy drugiego. Było to rozpowszechniane przez Kościół i
prawo rzymskie.

Wyróżniono też formy udziału w przestępstwie: współsprawstwo oraz poplecznictwo, które swoim
obiektywnym (zewnętrznym) charakterem odpowiedzialności wpasowywały się w charakter prawa
średniowiecznego. Poplecznictwo polegało bowiem na udzieleniu sprawcy pomocy w dokonaniu
przestępstwa, co niosło łatwo dostrzegalne skutki.

Nie znano natomiast konstukcji usiłowania, co powodowało iż niedoszły morderca często pozostawał
bezkarny. Zdarzało się jednak że sprawca mógł odpowiadać za wczesne stadia czynu przestępczego.
Mówią o tym m.in. prawo salickie oraz Edykt Rotara: kto podał drugiemu truciznę a ten nie umarł,
sprawca płacił karę odpowiednio 1/3 i 1/2 wysokości kary, gdyby ten zmarł.

75
Z czasem zakres czynów, które karano niezależnie od skutku zewnętrznego wzrastał, np. w prawie
polskim karano zastawianie sideł na zwierzynę.

5. Kary państwowe (publiczne).

Była to jedna z grup kar, będąca wyrazem państwowego pawa karania, stojąca obok kar prywatnych.
Powstanie systemu kar publicznych jest związane ze stosowaną w czasach pierwotnych karą wyjęcia
spod ochrony rodu. Umożliwiało to bowiem wykonywanie dalszych konsekwencji, jak np. kary
śmierci, wygnania, okaleczenia, konfiskaty majątku a także połączeń niektórych z tych kar.

Pamiętać należy, że treścią kary we wczesnym średniowieczu była przede wszystkim odpłata za
wyrządzone zło. Odpłata, w przeciwieństwie do dawniejszej zemsty, miała ograniczony wymiar (w
przypadku zemsty gmiew mściciela mógł być dowolnie zaspokojony).

Prymitywną formą odpłaty był odwet, polegający na wyrządzeniu sprawcy szkody odpowiadającej
tej, której doznał pokrzywdzony – było to zgodne z biblijną zasadą talionu – "oko za oko, ząb za ząb".
Zasada ta mogła być jednak zastosowana wprost tylko przy przestępstwach przeciwko życiu i
zdrowiu. W przypadku innych przestępstw kara miała mieć charakter odzwierciedlający, czyli
unaocznić rodzaj popełnionego czynu – np. złodziejowi odcinano rękę.

Odwet, mimo swej prostoty, był niezbyt popularny w przeciwieństwie do kar o charakterze
majątkowym (idea okupu). Stało się tak z uwagi na rozwój ekonomiczny oraz bardziej utylitarne
poglądy na treść kary. Kara majątkowa bowiem miała być rekompensatą wyrządzonej szkody.

Nie licząc ww okupu, wyróżniano też wiele innych kar publicznych:

a) Kara śmierci – wykonywana różnymi sposobami, zwykle okrutnymi. Miała bowiem charakter
odstraszający. Uniemożliwiała również sprawcy popełnianiu dalszych przestępstw, co określa się
mianem prewencji szczególnej/generalnej.

b) Kary mutylacyjne – kary okaleczenia, polegające na odcinaniu kończyn i innych części ciała. Miały
charakter odzwierciedlający, dodatkowy (zaostrzenie kary śmierci) lub zastępczy (np. po darowaniu
komuś kary śmierci).

Kary śmierci oraz mutylacji były wspólnie określane karami krwi.

c) Wywołanie, wyjęcie spod prawa (prosciptio) – umożliwiało bezkarne zabicie sprawcy. Często było
skutkiem zaocznego skazania na śmierć i oznaczało koniec osobowości prawnej dla skazanego.

d) Wygnanie z kraju (exilium) – stosowana zwykle wobec właścicieli ziemskich w przypadku

darowania im kary śmierci. Kara ta była połączona z konfiskatą lub zniszczeniem majątku skazanego.
Często wygnanie dotyczyło także rodziny przestępcy.

e) Kara konfiskaty majątku – niekiedy istniała samoistnie, bez kary śmierci ani wygnania.
Występowała też pod postacią tzw. złupienia – tj. grabieży dobytku i zniszczeniu domostwa
skazanego.

76
Od wyżej wymienionych kar śmierci i okaleczenia można się było zwykle wykupić, co wpasowywało
się w charakter prawny epoki, oparty głównie na rekompensacie majątkowej. W pomnikach
prawnych tej epoki znalazły się również taryfy kr w pięniądzach, tworzące z czasem rozbudowany
system kar pieniężnych, zwanych karami kompozycyjnymi. Możliwość wykupienia się była niekiedy
uzależniona od woli panującego. Jednak w przypadku ciężkich przestępstw ze szkodą dla ogółu prawo
nie dopuszało wykupu. Nie można było też wykupić się od kary śmierci przy istnieniu szczególnie
obciążających sprawcę okoliczności przestępstwa.

Możliwość wykupienia się od kar było jaskrawym przejawem klasowości społeczeństwa, gdyż dawało
uprzywilejowaną pozycję ludziom majętniejszym.

6. Kary prywatne. System kar kompozycyjnych.

Odchodzenie od samopomocy na rzecz pieniężnego okupu było początkiem rozwoju kar

kompozycyjnych (compositio = ugoda). W prawie polskim pieniężne kary prywatne zwano płatem
(solutio). Kompozycja łączyła zarówno odszkodowanie jak i karę, lecz należy pamiętać że jej wysokość
była ustalona z góry i nie zależała od wielkości wyrządzonej szkody, stąd nie zawsze można było
mówić o sprawiedliwej rekompensacie.

Wysokość kary kompozycyjnej początkowo była ustalana przez mediatorów (jednaczy) lub przez sąd.
Z czasem państwo podjęło jednak interwencję w zakresie karania przestępstw prywatnych w postaci
ustawowego taksowania szkód. Niekiedy było to powodem niezwykle drobiazgowych i
kazuistycznych taryf tychże kar.

Kara kompozycyjna składała się z dwóch elementów:

I. Z sumy płaconej na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny – wyróżniano tu:

a) główszczyznę (wergeld) – stanowiła sumę płaconą za "głowę" zabitego jego rodzinie. Cena
uzależniona była od stanu społecznego (np. w prawie salickim zabicie członka drużyny królewskiej
kosztowało 600 solidów, zabicie wolnego Franka 200 solidów, natomiast Rzymianina – 100 solidów),
płci (zabicie kobiety "kosztowało" nawet do trzech razy więcej niż zabicie mężczyzny) oraz wieku
ofiary.

b) pokutne (busse), zwane też nawiązką – było okupem płaconym za uszkodzenie ciała. Jego
wysokość zależała ściśle od wielkości zranienia, np. w prawie alamańskim za odcięcie kciuka należało
zapłacić 12 solidów, natomiast za odcięcie palca wskazującego już 20 solidów. Dalszemu
zróżnicowaniu opłaty ulegały w zależności od pozycji społecznej pokrzywdzonego.

II. Z opłaty na rzecz państwa lub władcy (fredus, mulkta) – był karą za naruszenie swym czynem
pokoju powszechnego. Okup ten przypadał zwykle władcy lub sądowi. Stanowił określoną część
główszczyzny lub był wyznaczany w pewnej stałej sumie pieniędzy, np. na Rusi okup na rzecz księcia
(zwany wirą) za zabójstwo "człowieka książęcego" wynosił 80 grzywien, zaś za zabicie zwykłego

77
wolnego człowieka – 40 grzywien. Okup taki stanowił rozrost państwowego systemu karania nad
interesem osób prywatnych. Jego zakres zwiększał się wraz z rozwojem państwowości i z czasem
doprowadził do zaniku granicy pomiędzy publicznymi karami publicznymi i prywatnymi.

Obowiązek zapłaty kompozycji spoczywał nie tylko na samym sprawcy, ale także na jego krewnych.
Jeśli nie byli oni w stanie wykupić go, musiał za swój czyn zapłacić życiem.

B. KIERUNKI ROZWOJU ŚREDNIOWIECZNEGO PRAWA KARNEGO

Ograniczanie wojen prywatnych (wróżd).

 Wojny prywatne – wynika rozdrobnienia feudalnego i słabości aparatu władzy. W celu

przezwyciężenia rozdrobnienia władza starał się je ograniczać min. poprzez liczne “ustawy
pokoju” czy “pokoje ziemskie”, zawierające również przepisy dotyczące prawa karnego.
 Ograniczanie poprzez:
 czas → min. instytucja rozejmu bożego czy jak we Francji instytucja tzw. czterdziestodniówki
królewskiej (zakaz atakowania krewnych wrogiego rodu przez 40 dni, jeśli byli nieobecni w czasie
wybuchu waśni)
 warunki prowadzenia walki i sposoby pojednania → wprowadzono przedawnienia, obowiązek
zapowiedzi, obok okupu dokonanie pokuty (wpływ kościelnej instytucji pokory).

Nowa klasyfikacja przestępstw.

 wzrost ilości przestępstw publicznych → np. we Francji tzw. sprawy królewskie sądzone przez
organa królewskie – szeroka interpretacja interesu królewskiego i naruszenia porządku
publicznego
* rozszerzanie zakresu miru
* pewne odmiany przestępstwa uznane za publiczne, np. kradzież zawodowa
* rozszerzenie zakresu przestępstwa zbrodni obrazu majestatu (wszelkie zamachy na osobę
panującego i jego interesy)
* wzrost represji za przestępstwa przeciwko interesom skarbowym państwa
* pojawienie się przestępstw przeciwko działaniu aparatu władzy, np. wyciągnięcie broni przy
urzędniku
* dużego znaczenia nabrało przestępstwo herezji (bardzo surowa represja karna – ustawy
Fryderyka II – kara dotyczyła osób do drugiego pokolenia)
 podział ze względu na wagę czynu (kryterium sąd właściwy) – sprawy większe i mniejsze
 podział na zbrodnie i przekroczenia (różne kryterium → w Zwierciadle Saskim kryterium jest wola
dokonania przestępstwa)
 we Francji podział na gardłowe i niegardłowe (kryterium rodzaj sankcji)
 podział wg sposobu karania w systemie angielskim → podział na zbrodnie (zagrożone karą
śmierci wraz z konfiskatą) i występki (swoboda sędziego) i wykształcenie zdrady stanu (kara
śmierci) i zdrada główna (kwalifikowana kara śmierci)
 podział na uszkodzenia ciała proste, suche, krwawiące i sine.
 Wśród przestępstw prywatnych pojawiają się przestępstwa przeciwko czci – czynne (np.
spoliczkowanie) i słowne, dzielone na zniewagę (używanie obelżywych słów) i potwarz
(zarzucenie komuś przestępstwa).

78
Przejawy subiektywizacji odpowiedzialności.

 kazuistyczne próby odróżnienia czynów umyślnych od popełnionych bez złego zamiaru, z reguły
oparte na pewnych zewnętrznych okolicznościach wpływających na zaostrzenie lub złagodzenia
kary → ujmowane w sposób obiektywny (tzn. wyłączających bezprawność czynu, a nie winę
sprawcy)
 niezależnie od świadomości sprawcy pewne warunki wyższej karalności, np. atak na drodze
publicznej a polnej, wyciągnięcie broni przy urzędniku czy osobie prywatnej
 instytucja początku
 Coraz silniejsza indywidualizacja kary – w licznych przepisach formułowana była zasada, ze
odpowiedzialność za czyn ponosi sprawca, ale tworzono wiele wyjątków, jak obowiązek zapłaty
główszczyzny przez krewnych, rozciągnięcie infamii na rodzinę, odpowiedzialność pana za sługi i
domowników, opola.

Nowa klasyfikacja kar.

 stopniowo traci znaczenie podział na kary publiczne i prywatne ze względu na pomieszanie

elementów publicznych z prywatnymi w karach pieniężnych.
 Kary na gardle i ręku (za zbrodnie – kary śmierci i okaleczenia ze stopniowym ograniczaniem
możliwości wykupienia) i kary na skórze i włosach (za przekroczenia – kary hańbiące, jak chłosta)
→ Zwierciadło Saskie
 rozpowszechnienie się kar na czci – infamia, odwołanie zniewag, tj. “odszczekanie”
 Kary pieniężne – nadal jako kompozycyjne lub samoistne
* Ograniczanie wykupienia się poprzez konieczność uzyskania zgody sędziego lub oskarżyciela,
czasem nawet wykupienie nie uwalniało od infamii.
 Dalsze zróżnicowanie ze względu na pozycję społeczną. Regułą stało się połączenie uiszczenia
kary publicznej obok kary prywatnej (główszczyzny czy nawiązki), np. na Mazowszu kara płacona
na rzecz księżnej zwana “mszycą”
 Wraz z rozróżnieniem odpowiedzialności karnej od cywilnej (w następstwie odróżnienia procesu
cywilnego od karnego) kary przechodziły ewolucję → kary publiczne pieniężne jako sensu stricte
kary majątkowe (grzywna, konfiskata), a prywatne jako odszkodowanie na rzecz
poszkodowanego.

9. Zasady i przebieg feudalnego procesu skargowego

Wiadomości o najdawniejszych formach postępowania.

 Rozwiązywanie konfliktów u Germanów

* samopomoc – albo zemsta prywatna, albo ukaranie członka rodu

* zawarcie umowy o oddanie sprawy sądowi – na zgromadzeniach okręgu, jawnie, ustnie, z

formalizmem i symboliką, przeważnie sprawy mniej ważne.

 Sprawy naruszając interes ogółu sądzone na wiecach – brak danych o formie tego procesu.

79
Ogólna charakterystyka procesu średniowiecznego.

 brak odrębności postępowań w sprawach cywilnych i karnych → każdy proces w swej istocie
karny, ze względu na to, że miał kończyć się wymierzeniem sprawcy kary odpłaty za
wyrządzone zło (cel – odpłata). Dopiero od XIII w. zaczyna się zróżnicowanie na skargi cywilne i
karne.

 przestępstwa publiczne ścigane z urzędu (reakcja ujmowana jako gniew władcy, a jego działania
o charakterze arbitralnym), a prywatne – w drodze postępowania prywatno-skargowego.

* z czasem wykształcają się specjalne procesy – rugowe.

Cechy procesu zwyczajnego i jego przebieg.

 Skargowość – gdy ktoś wystąpił ze skargą wnoszoną przed sędziego, wraz z pozwem (formalnym
wezwaniem pozwanego do stawienia się przed sądem) najpierw o charakterze prywatnym, z
czasem o charakterze publicznym (przez urzędnika sądowego).

* W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa (służba, choroba, pożar) groziły kary –

grzywna → missio in bona → wyjęcie spod prawa. Odroczenia rozprawy – dylacje.

* Zastępstwo – początkowo obowiązek osobistego stawiennictwa. Pewne osoby musiały

ustanawiać zastępców (małoletni, kobiety) → działali za nich przedstawiciele ustawowi.

 Ustność i jawność – proces rozpoczynał się w momencie stawiennictwa obu stron. Najpierw
pierca przedstawiał skargę poprzedzoną przysięgą, że nie wnosi skargi lekkomyślnie i/lub
poprzedzoną okazaniem dowodu przestępstwa (np. rany). Potem pozwany dawał odpór –
początkowo z inicjatywy powoda, wraz ze wzrostem siły sędziego inicjatywa sądu.

 Formalizm – ze względu na tą cechę szybko pojawia się instytucja pomocników (wyręczali w

wypowiadaniu formuły, przestrzegali formalności) → z czasem przekształcają się w zastępców
procesowych.

 Kontradyktoryjność – sporność (wolna rozprawa stron) – spór dwóch stron, a sąd biernym
obserwatorem (bez dociekania prawdy materialnej)

 Po skardze i odpowiedzi na skargę następował wyrok:

* końcowy wyrok merytoryczny – jeśli pozwany uznał skargę albo potrafił udowodnić brak
roszczeń powoda

* końcowy wyrok warunkowy (dowodowy) – otwierał on następny etap procesu (postępowanie

dowodowe). Sąd orzekał, która ze stron ma bliższość w dowodzie, sposób przeprowadzenia
postępowania dowodowego i ustalał z góry konsekwencje

 Bliższość w dowodzie – to nie tyle obowiązek, co przywilej strony, gdyż przeprowadzenie

przeciwdowodu możliwe było jedynie w przypadku, gdy strona mająca pierwszeństwa „upadła w
dowodzie” (przeciwieństwo kanonicznego „ciężaru dowodu”)

* pierwszeństwo miał pozwany lub osoba wyższego stanu.

80
Środki dowodowe.

 początkowo pod wpływem wierzeń, że prawda jest w interpretacji sił nadprzyrodzonych (dowody
o charakterze irracjonalnym). Stopniowo w kierunku poszukiwania prawdy materialnej.

 Przysięga (charakter samoprzekleństwa) – kara boska, symbolika, formalizm (zagrożony karami).

* Przysięga oczyszczająca – gdy pozwany miał pierwszeństwo w dowodzie. W przypadku

dostarczenia do sądu złapanego na gorącym uczynku i przedstawieniu świadków schwytania –
pozwany nie mógł oczyścić się przysięgą.

* Przysięga oskarżająca

* Współprzysiężnicy – liczba zależna od rodzaju czynu, kary, osoby. Przysięgali nie, co do

prawdziwości twierdzenia strony, ale o wiarygodności osoby. Początkowo tylko krewni, potem
też sąsiedzi.

 Świadkowie – początkowo znaczenie ograniczone. Np. osoby obecne przy jakimś akcie prawnym.
Zeznania w formie przysięgi o prawdziwości zeznawanych faktów. Dopiero w późnym
średniowieczu istotną rolę mają świadkowie sensu stricte (przypadkowi obserwatorzy faktów)

 Ordalia (sądy boże) – zakazane dopiero na Soborze Laterańskim z 1215 r.

* Próba zimnej wody (topienie)

* Próba gorącej wody (oparzenia)

* Próba rozpalonego żelaza

* Próba poświeconego kęsa (połknięcie poświeconego chleba bez zakrztuszenia)

* Pojedynek sądowy – z czasem możliwość zastępcy

* Proces krzyża – który pierwszy opuści ręce.

 Dokumenty – najpierw tam gdzie wpływ prawa rzymskiego (np. prawo wizygockie). Różna
wartość dowodowa – dokument królewski – pełna, dokumenty prywatne – popierane przysięgą
świadków lub pojedynkiem. Księgi sądowe.

Nagana wyroku.

 Każdy mógł wystąpić z zarzutem świadomego złamania prawa → powstanie niezależnego od

sprawy sporu, rozstrzyganego najczęściej w drodze pojedynku sądowego (przegrany płacił
grzywnę) → z czasem przed innym sądem (z reguły wyższym – początek wykształcania się toku
instancji) między ganiacym (musiał przedstawić swoją propozycję wyroku) a naganianym.

 Przeobrażenia w kierunku apelacji, głównie w sądach miejskich. We Francji tylko właściciele

ziemscy mogli naganiać wyrok, a stan rycerski mógł prosić o poprawienie wyroku.

Postępowanie z urzędu. Proces rugowy.

 Postępowanie arbitralne władcy jako przejaw gniewu i sposób wywarcia zemsty publicznej → z
czasem coraz bardziej zinstytucjonalizowane formy postępowania → nadal silniejsza pozycja
urzędnika./sędziego królewskiego:

81
 * wyrok jako urzędowy nakaz, a jego niewykonanie zagrożone dużymi karami,

* postępowanie dowodowe przeprowadzane przez sąd,

* przesłuchanie inkwizycyjne – z przysięgą, że świadek będzie mówił prawdę.

 Postępowanie rugowe – wykształcone w monarchii frankońskiej w celach zabezpieczania

porządku i fiskalnych. Początkowo w sądzie królewskim, potem w sądach królewskich
wysłanników – wybór rugowników (zeznawanie na temat popełnionych przestępstw), a ich
zeznania poprzedzone przysięgą. Ich zeznania zastępowały skargę prywatną.

* w Anglii – jako czynnik konsolidacji władzy państwowej → punkt wyjścia dla sądów
przysięgłych w sprawach karnych w 2-giej poł. XII w za Henryka II reformy sądownictwa –
rozszerzenie zakresu spraw ściganych z urzędu na podstawie opinii publicznej z pomocą 12
przedstawicieli hrabstwa, którzy pod przysięgą zeznawali, czy opinia publiczna obwinia kogoś o
przestępstwo. Ich zeznania też stanowiły oskarżenie publiczne.

Szczególne rodzaje postępowania.

 Proces wydobywczy (gonienie śladem) – proces o zwrot skradzionej rzeczy. Poszkodowany mógł
ruszyć za złodziejem wraz ze zwołanymi (krzyk) przez siebie domownikami (czasem też obowiązek
mieszkańców gminy np. Ruska Prawda). Znalezienie przedmiotu rozpoczynało proces zwany
licowaniem (wstępny akt procesowy) – poszkodowany umacniając swoje zeznanie przysięgą
oświadczał, że przedmiot należy do niego. Ten, u którego rzecz została znaleziona mógł bronić się
poprzez wskazanie zbywcy (zachodźca), ten z kolei mógł wskazać kolejnego zbywcę itd.

 Proces o zbiegłych poddanych – zbliżony do procesu wydobywczego, wykluczający samopomoc.

Próba pogodzenia interesów nowego i poprzedniego pana zbiega.

Egzekucja wyroków.

 Początkowo egzekucja pozasądowa – samopomoc.

 Prawo do egzekucji po spełnieniu warunków:

* prawomocny wyrok

* uzyskanie przysięgi (wraz z jej utwierdzeniem) przegranego, że wypełni wyrok w określonym

czasie.

* w razie niewypełnienia początkowo wierzyciel uzyskiwał władzę na osobą dłużnika, z czasem

za zgodą sądu mógł zająć część jego majątku w celu przymuszenia go do spełnienia
świadczenia (stąd ograniczenia w korzystaniu z zajętych przedmiotów)

 Egzekucja sądowa przeprowadzana przez urzędników sądowych na wniosek strony, która

wygrała sprawę. Początkowo tylko ruchomości, z czasem (późne średniowiecze) też
nieruchomości. Początkowo zajęcie miało zmusić dłużnika do wykonania zobowiązania.
Zaspokojenie pretensji wierzyciela następowało w drodze wwiązania.

82
 Z czasem rozbudowa postępowania egzekucyjnego – szereg czynności. Niedopuszczenie do
egzekucji zagrożone karami.

Tendencje rozwojowe procesu średniowiecznego. Podział skarg.

 stopniowe wykształcanie odrębności proceduralnych w sprawach cywilnych i karnych

* najwcześniej w Anglii za czasów reform sądowych Henryka II powstaje postępowanie odrębne

do spraw ściganych z urzędu (z przysięgłymi – oskarżali i sądzili wydając orzeczenie o prawdzie)
i dla spraw prywatnych (z przysięgłymi – początkowo świadkowie czynności, z czasem badali
wiarygodność dowodów stron i orzekali o prawdzie).

* w prawie kontynentalnym – zapowiedzią rozdziału był podział skarg (kryterium cel, jaki strona
chciała osiągnąć) na cywilne (odszkodowanie, zwrot rzeczy), karne (ukaranie sprawcy) i
mieszane (np. proces wydobywczy).

 Z czasem rozróżnienie ich następuje poprzez przejmowanie pewnych elementów z procesu

kanonicznego do procesu cywilnego (pisemność, system ekscepcji, początki apelacji). W
procesie karnym – coraz szerszy zasięg przestępstw ściganych z urzędu oraz elementy procesu
inkwizycyjnego.

Procesy szczególne.

 Względu antagonizmów społecznych:

* postępowanie przeciw szkodliwym ludziom – kraje niemieckie – zwalczanie włóczęgostwa i

żebractwa, ale też buntujących się chłopów, bezdomnych. Proces toczony z urzędu, bez
możliwości oczyszczenia się przez pozwanego, a przysięga 7 wolnych ludzi z reguły była
podstawą wyroku (przeważnie kara śmierci)

* w Rosji proces przeciwko lichym ludziom w XV w. – głos publiczny oskarżający wystarczał do

wydania wyroku.

 Względy rozwijającej się gospodarki towarowo-pieniężnej, potrzeby bezpieczeństwa obrotu:

* proces gościnny – 2-ga poł. XIII w. w miastach niemieckich – odformalizowany, szybki proces
gdy powodem był zagraniczny kupiec, dochodzący wierzytelności → nie zwracano uwagi na
błędu formalne, brak wymogu współprzysiężników, zastępstwo stron, skrócone terminy,
szybka egzekucja

* postępowanie zapobiegawcze przeciw obcemu kupcowi-dłużnikowi podejrzanego o zamiar

ucieczki

* postępowanie upadłościowe (konkurs) wobec niewypłacalnych dłużników.

83
11. Zasady i przebieg procesu inkwizycyjnego.

Proces inkwizycyjny to rodzaj postępowania, które początkowo miało charakter wyłącznie

świecki – stosowano je w sprawach przeciwko heretykom. W roku 1252, na mocy bulli papieża
Innocentego IV postępowanie inkwizycyjne upowszechniło się również w sądownictwie świeckim,
jako sposób ścigania wszelkiego rodzaju przestępstw.
Początki postępowania inkwizycyjnego narodziły się we Włoszech, gdzie szczególnie w miastach
italskich zastępowano dawny proces skargowy postępowaniem nowego typu, które miało stać się w
przyszłości sposobem ścigania i sądzenia przestępstw w całej Europie – procesem inkwizycyjnym.
Na początku doby nowożytnej w Europie, czyli w wieku XVI postępowanie śledcze (inkwizycyjne)
niemalże całkowicie wyparło dotychczas funkcjonujące formy procesu skargowego, o ile chodzi o
dochodzenie i karanie przestępstw. Upowszechnienie procesu inkwizycyjnego należy wiązać
bezpośrednio z rozwojem absolutystycznych form rządzenia. Stosowanie procesu inkwizycyjnego
miało bowiem korzystny wpływ na podejmowane przez monarchów próby centralizacji aparatu
wymiaru sprawiedliwości oraz podporządkowania sobie wyodrębnionych dotychczas partykularnych
struktur sądowych. W wyniku podejmowanych przez monarchów działań, wyraźnie ożywiała się
działalność ustawodawcza monarchów, którzy w swych instrukcjach i ordynacjach drobiazgowo
regulowali tryb postępowania sądów. W taki sposób pojawiły się regulacje dotyczące procesu
inkwizycyjnego. Proces inkwizycyjny rozwijał się w Europie od pierwszej połowy XVI w. aż do końca
wieku XVIII. , a nawet początku wieku XIX.

Regulacja procesu inkwizycyjnego w Europie:

 NIEMCY  Carolina (1532 r.) .

Kodeks ten co prawda utrzymywał jeszcze zasady procesu skargowego, szczególnie jeśli
chodziło o samo wszczęcie procesu – odbywało się ono prywatnie, ale ze względu na to, że
wiązało się to z dużym ryzykiem dla oskarżającego, wygodniejsze było występowanie ze
skargą do sądu co powodowało wszczęcie dochodzenia z urzędu. W taki sposób elementy
właściwe dla procesu inkwizycyjnego wypierały instytucje procesu skargowego.
Carolina jest uważana za pomnik ustawodawczy procesu inkwizycyjnego w Europie.
 FRANCJA  Ordonans z Villers-Cotteret (1539 r.) I Ordonans z 1670 r.
Na mocy tych aktów zasada skargowości ustąpiła całkowicie miejsca zasadzie śledczej w
zakresie dochodzenia spraw karnych.
 Rosja  Stopniowo od XVI w. zaczęły sie tam pojawiać element procesu inkwizycyjnego, ale
dopier za czasów Piotra I na gruncie rosyjskim upowszechniły się zasady procesu
inkwizycyjnego.

Cechy charakterystyczne procesu inkwizycyjnego:

 Wszczęcie procesu z urzędu - przez sędziego lub przez specjalnie do tego powołany
organ na postawie wiadomości powziętych przez samego sędziego śledczego lub też
z doniesienia, famy publicznej, schwytania sprawcy na gorącym uczynku itd.
 Stosowanie tortur – jako sposobu zmuszenia oskarżonego do składania zeznań.
Mogły być stosowane na początku, w trakcie lub na zakończenie postępowania.

84
  Podział na 3 stadia procesowe.
 Prowadzenie dochodzenia ( śledztwa) w celu ustalenia prawdy materialnej.
 Skupienie w osobie sędziego śledczego funkcji prowadzącego dochodzenie,
oskarżyciela i wydającego wyrok.
 Oskarżony nie jest traktowany jako strona w procesie, ale jako przedmiot.
Oskarżony pozbawiony jest prawa do ochrony i apelacji  oskrarżony jest
przedmiotem, a nie podmiotem postępowania.

 SZTANDAROWE ZASADY PROCESU INKWIZYCYJNEGO:

 Zasada wszczęcia procesu z urzędu.
 Zasada tajności – Przesłuchania odbywały się tajnie, nawet sam oskarżony nie
wiedział dokładnie o co jest podejrzany. Miało to zabezpieczyć przed umyślną zmianą
zeznań, matactwem w celu ustalenia prawdy materialnej, czyli zgodnej z
rzeczywistym stanem faktycznym
 Zasada pisemności – materiał procesowy, czyli wszelkie wnioski dowodowe, raporty
z przesłuchań i postanowienia były sporządzane na piśmie.
 Zasada legalnej teorii dowodów – nakazywała sędziemu znalezienie pełnego
dowodu winy.
 Zasada pośredniości – sędzia może orzekać również na podstawie takich dowodów, z
którymi nie miał bezpośredniego kontaktu, tzn. nie zostały one bezpośrednio
przedstawione podczas rozprawy sądowej.

 PRZEBIEG PROCESU INKWIZYCYJNEGO:

Postępowanie inkwizycyjne było podzielone na trzy następujące po sobie stadia:

I. WDROŻENIE ŚLEDZTWA Z URZĘDU – dokonywane przez sędziego – inkwirenta na

podstawie jakiegokolwiek powzięcia wiadomości o przestępstwie.

II. INKWIZYCJA GENERALNA  w prawie francuskim nazywana postępowaniem

informacyjnym.

Cel tego stadium - ustalenie czynu przestępnego i zebranie poszlak wystarczających do

wdrożenia śledztwa przeciwko osobie sprawcy. Chodzi tutaj o ustalenie czy czyn
przestępny został dokonany i jeśli tak, to przez kogo.

Działania podejmowane w tym stadium procesu:

- przesłuchiwanie świadków,
- dokonywanie wizji lokalnej,
- przeprowadzenie rewizji domowej,
- zasięganie opinii rzeczoznawców.

85
III. INKWIZYCJA SPECJALNA  w prawie francuskim nazywana przesłuchaniem
oskarżonego.

Jest to etap właściwego śledztwa, kiedy to działania inkwirenta (sędziego śledczego)

skierowane były bezpośrednio przeciwko podejrzanemu, który w tej fazie stawał się już
obwinionym i z reguły wówczas następowało jego uwięzienie.
Tam, gdzie przyjmowano zasadę artykułów dowodowych, cały zebrany materiał
obciążający był dzielony na poszczególne porcje w formie pytań, na które oskarżony
musiał kolejno odpowiadać.

Cel tego stadium – zebranie określonej liczby materiałów dowodowych, które w sumie
mogłyby stanowić podstawę do wydania wyroku skazującego.

Działania i zasady podczas tego stadium procesu:

 Tajne przesłuchania oskarżonego w obecności protokolanta, który je spisywał.

 Stosowanie tortur – jako środka wymuszenia zeznań.
Zeznania złożone przez oskarżonego podczas tortur musiały być później
potwierdzone po ich zakończeniu. Osoby stanów uprzywilejowanych były na ogół
uwalniane od tortur.
 Postępowanie dowodowe – posługiwanie przez sędziego teorią dowodów
formalnych, która wiązała sędziego w zakresie oceny wartości dowodów.
Legalna teoria dowodów rozbudowała klasyfikację dowodów według ich
wartości. Wyróżniano: dowody pełne (np. od dwóch wiarygodnych świadków lub
przyznanie się obwinionego), niepełne, półpełne, niezupełne, więcej niż
półpełne, mniej niż półpełne, oczywiste, poważne itd.
W przypadku zeznań świadków, wartość przedstawionych przez nich zeznań byłą
oceniana według z góry przyjętych kryteriów wiarygodności świadków, co było
zależne głównie od ich pozycji społecznej.
Przykładowo:
Zeznanie szlachcica > zeznania osoby niższego stanu.
Zeznanie duchownego > zeznanie osoby świeckiej.
Zeznanie mężczyzny > zeznanie kobiety.
 Wydanie wyroku :
- w przypadku dowodu pełnego  wyrok skazujący
- w przypadku, gdy nie zebrano wystarczających dowodów, ale istniały
uzasadnione podejrzenia  ogłaszano uwolnienie od sądu, które dawało
możliwość wznowienia postępowania w każdej chwili, jeżeli pojawiłyby się nowe
dowody. W tym czasie podsądnego można było przetrzymywać w więzieniu.
- w przypadku zebrania częściowych dowodów o wartości połowy dowodu
pełnego  wydawano wyrok skazujący na karę z podejrzenia, która była nieco
łagodniejsza od tej przewidzianej w ustawie, było to złamanie zasady
domniemania niewinności.

86
 IV. ROZPRAWA KOŃCOWA (KOŃCOWE PRZESŁUCHANIE OSKARŻONEGO):

Jest to etap w formie przesłuchania oskarżonego, które odbywało się już jawnie i ustnie.,
wobec pełnego składu sądzącego. Było ono z reguły jedynie czystą formalnością.
Decydującą rolę w tym stadium odgrywał inkwirent. Zgodnie z przepisami Caroliny,
podczas rozprawy końcowej przygotowany wcześniej wyrok był odczytywany, a sędzia
zadawał pytania ławnikom – czy uważają wyrok za zgodny z prawem, przy czym każdy z
nich musiał odpowiedzieć twierdząco.
W tej fazie przyznawano także oskarżonemu bardzo pozorne prawo obrony – w praktyce
szanse na obronę były znikome.

 W postępowaniu inkwizycyjnym możność odwołania od wyroku skazującego była bardzo

ograniczona, a w niektórych ustawodawstwach całkowicie zakazana.

 W zakresie postępowania inkwizycyjnego, należy wspomnieć także o procesie o czary, dla

którego wykształcił się specjalny tryb postępowania, które było znacznie uproszczone.

 Do wszczęcia postępowania wystarczały jakiekolwiek doniesienia.

 Do wyroku skazującego wystarczyły dowody domniemane, tzn. podejrzenia i
poszlaki.
 Brak ograniczeń co do osób występujących w roli świadków.
 Dopuszczano specjalny środek dowodowy – „ próbę zimnej wody”

12. Myśl prawnicza wieku oświecenia

Wiek Oświecenia nie bez powodu jest nazywany wiekiem kodyfikacji , bowiem wiek XVIII
otwierał nowy etap w dziejach prawa, kiedy to podstawowym dążeniem w Europie stało się
skodyfikowanie prawa, efektem czego było ujęcie w formie kodeksów wszystkich dziedzin prawa.
Oświeceniowy program walki ze starym ładem przeciwstawiał kultowi tradycji i dawnych autorytetów
afirmację prawa natury i ludzkiego rozumu. Epoce towarzyszyło przekonanie, że mądre i racjonalne
działania prawodawców mogą przebudować świat. Postulatem epoki Oświecenia była zatem idea
całkowicie nowego porządku prawnego, oderwanego od spuścizny „wieków ciemności”.

ZAŁOŻENIA PROGRAMU KODYFIKACJI PRAWA W EPOCE OŚWIECENIA:

1) Zbudowanie całkowicie nowego systemu prawnego – nie miało to polegać na

modyfikowaniu dotychczas istniejących norm, ale na ustanowieniu nowych.
2) Zerwanie z feudalnym partykularyzmem, istnieniu wielu rozproszonych, często
niezgodnych ze sobą przepisów – ustanowienie jednolitego zbioru.
3) Wyłączne obowiązywanie kodeksu – oznacza to, że nowo ustanowione kodyfikacje miały
uchylać wszystkie dotychczasowe źródła z tej dziedziny prawa, które regulowały.
4) Stworzenie zupełnego, kompletnego kodeksu – który dawałby rozstrzygnięcie wszystkich
możliwych do pomyślenia przypadków.

87
 5) Hasło „nullum crimen sine lege”.
6) Przekonanie, że dobry kodeks musi być krótki, precyzyjny, jasno napisany i możliwy do
powszechnego zrozumienia.
7) Kodeks ma być sprawiedliwy i ma służyć idei dobra powszechnego.

PODSTAWOWE NURTY W MYŚLI PRAWNICZEJ WIEKU OŚWIECENIA:

 SZKOŁA PRAWA NATURY – wspólną cechą kodyfikacji epoki Oświecenia było to, że ich
podstawą ideologiczną stała się filozofia nowożytnego prawa natury. Wszelkie oświeceniowe
postulaty przebudowy istniejącego porządku prawnego nacechowane były:
- ideami indywidualizmu i liberalizmu  w dziedzinie prawa prywatnego
- hasłami humanitaryzmu i bezpieczeństwa prawnego jednostki  w dziedzinie prawa
karnego.

Szkołę nowożytnego prawa natury należy wiązać z osobą Hugona Grocjusza, który sformułował w
swoich dziełach katalog występujących w społeczeństwie niezmiennych prawidłowości, tj. obowiązek
dotrzymywania umów, obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, przekonanie, że pewne czyny
muszą być ukarane i nienaruszalność własności jednostki. Z tych założeń prawno naturalnych zostały
wyedukowane elementy do budowy całego nowego systemu prawnego.

WIEK XIX:

 SZKOŁA HISTORYCZNA – zgodnie z założeniami szkoły historycznej, istniejącej w opozycji do

koncepcji prawa natury, prawo nie może być narzucone odgórnie przez ustawodawcę, ale
powinno wynikać z „ducha narodu”. Głównym celem nurtu jest stworzenie spójnego systemu
prawnego w drodze opracowania stale zmieniających się norm prawnych, wyrażających
specyficzne właściwości konkretnego społeczeństwa i narodu.

W obrębie szkoły historycznej można wyróżnić:

- nurt romanistyczny pandektystyka
- nurt germanistyczny  germańskie prawo szczepowe.

PANDEKTYSTKA – skupia się na analizie czystego prawa rzymskiego i jego recepcji. Działalność
pandekty styczna doprowadziła do udoskonalenia systematyki prawa cywilnego, wprowadzając:

 Część ogólną,
 Prawo rodzinne,
 Prawo rzeczowe,
 Prawo zobowiązań,
 Prawo spadkowe.

 SZKOŁA WOLNEGO PRAWA – nurt realizowany zgodnie z założeniami szkoły umożliwia

sędziemu wypełnianie luk w ustawie w drodze działalności prawotwórczej. Mimo to, sędziów
nadal obowiązywały zasady interpretacji prawa przez określoną teorię.

88
  POZYTYWIZM PRAWNICZY – ukształtował się w połowie XIX w. i wprowadził zasadę, że
badania nad prawem ograniczają się tylko do ustawowych tekstów prawnych.
Z założeń pozytywizmu prawniczego wyrosła nowa metoda badawcza w postaci analizy norm
prawa stanowionego w sposób dogmatyczny i wyłącznie w kontekście prawa stanowionego,
tzn. bez odniesień do moralności i poczucia słuszności.
Pozytywizm prawniczy to kierunek krytykujący założenia prawa natury, ze względu na pogląd,
że nie ma związku między prawem a moralnością.

13. Charakterystyka wielkich kodyfikacji cywilnych z XIX w.

Kodeks Napoleona, ABGB, BGB.

 KODEKS NAPOLEONA – 1804 r.

Szczegółowa geneza:

 pierwszą zapowiedź powstania kodeksu dała konstytucja z 1791 roku, mówiąc o wydaniu
,,kodeksu praw cywilnych wspólnych dla całego królestwa’’
 urzeczywistnieniem ogólnej kodyfikacji prawa cywilnego podjął się Konwent
o powołał on 25. czerwca 1793 roku komisję pod przewodnictwem J.J. Cambacérèsa,
jednak przedkładane w ciągu 4ch latach cztery projekty kodeksu zostawały
odrzucone
 dalsze prace prowadzone były dopiero w czasach Konsulatu, z inicjatywy Napoleona
 po licznych perturbacjach projekt został zredagowany w 36 odrębnych ustawach, które były
uchwalone w latach 1803 i 1804.
 ustawa z 21 marca 1804 roku zebrała je w całość, która otrzymała nazwę kodeksu cywilnego
Francuzów. Kodeks cywilny Francuzów trzy lata później został nazwany Kodeksem
Napoleona, co miało dać wyraz osobistych związków Napoleona z dziełem kodyfikacyjnym.

Kodeks miał stanowić wyraz całkowicie nowego porządku prawnego opartego na rozumie i zasadach
idealnej sprawiedliwości. Zasadniczy trzon przepisów kodeksu stanowiły normy zaczerpnięte z prawa
zwyczajowego i rzymskiego (wpływ prawa rzymskiego głównie w sferze prawa zobowiązań).
Twórcy kodyfikacji za punkt wyjścia obrali ideę istnienia prawa natury uniwersalnego i niezmiennego,
nadrzędnego w stosunku do ustawodawcy. W ostatecznej redakcji kodeksu przyjęto fikcję braku luk
w kodeksie, będącym w założeniach zamkniętym i zupełnym systemem norm cywilno-prawnych
(obawiano się, że jeśli zostanie uznany kodeks za niepełny to na nowo powróci całkowicie prawo
zwyczajowe).

Systematyka kodeksu:

 składał się z 2281 artykułów podzielonych na trzy księgi

o I  o osobach
 przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych
 o aktach stanu cywilnego
 prawo małżeńskie osobowe
 przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli

89
 o II  o majątkach i różnych rodzajach własności
 przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach
o III  o różnych sposobach nabywania własności
 przepisy o spadkach, darowiznach i testamentach
 prawo małżeńskie majątkowe
 zobowiązania
Systematyka ta nawiązuje do trójpodziału Instytucji Justyniańskich.

Była ona krytykowana ze względu na:

o brak części ogólnej
o brak odrębnej księgi o spadkobraniu, ale potraktowanie spadku jako jednego ze
sposobów nabycia własności i umieszczenie go w jednej księdze z zobowiązaniami
o oderwanie nabycia własności od samego pojęcia własności i umieszczenie
odnośnych przepisów w odrębnej księdze
o brak osobnego tytułu o posiadaniu
o oddzielenie prawa familijnego osobowego od majątkowego
o nieprzydatność systematyki kodeksu dla nauki prawa

 kodeks był w czasach wydania uznany za arcydzieło precyzji i jasności stylu

o był zwięzły, napisany prostym językiem
o o plastycznej sile wyrazu
o unikał kazuistyki, a z drugiej strony naukowej konstrukcji i definicji teoretycznych
o miał typowo praktyczny charakter

Ogólne założenia kodeksu:

1) Oparty na prawno naturalnych założeniach wolności, nieograniczonej własności i swobody

zawierania umów.
2) Klasyczna kodyfikacja liberalnego prawa cywilnego epoki kapitalizmu
wolnokonkurencyjnego.
3) Usankcjonowanie trzech wolności: wolność osobista, wolność własności prywatnej i
wolność zawierania umów.
4) Charakter antyfeudalny.
5) Kodeks w części ogólnej opierał się na zasadzie liberalizmu i indywidualizmu, zaś w
rozwiązaniach szczegółowych nawiązywał do dawnego prawa francuskiego, stanowiąc
połączenie norm zaczerpniętych z prawa zwyczajowego, prawa rzymskiego i prawa okresu
rewolucji.
6) Przedstawiał patriarchalną koncepcję rodziny, podporządkowanej władzy ojca i męża.
7) Zasada egalitaryzmu – kodeks zakładał równość wszystkich wobec prawa oraz
powszechność stosowania zawartych w nim norm.
8) Zawierał klauzule generalne – odesłania do pozaprawnych regulacji, tj. poczucie słuszności i
zasady dobrych obyczajów po to, by zapewnić przepisom zawartym w kodeksie elastyczność i
możliwość dostosowania się do nowych czasów.
9) Kodeks nie zajmował się kategorią osób prawnych.

90
 ABGB – AUSTRIACKI KODEKS CYWILNY – 1811 r.

Geneza powstania:

 prace nad kodyfikacją prawa prywatnego podjęte zostały już za czasów Marii Teresy,
a w niewielkiej części zrealizowane zostały za jej następcy Józefa II, który ogłosił w 1787r
pierwszą część projektu kodeksu, obejmującą prawo osobowe, jako tzw. Kodeks Józefiński
 za panowania Leopolda II został opracowany projekt kodyfikacji cywilnej został w 1797 roku
wprowadzony pod nazwą Kodeksu cywilnego zachodniogalicyjskiego do Galicji Zachodniej,
tj. ziem polskich przyłączonych do Austrii po III rozbiorze
o opierał się ściśle na założeniach filozoficznych prawa natury
o nieliczne przepisy feudalne
o kodeks ten na nowym terytorium był ,,polem doświadczalnym’’ dla wypróbowania
wartości i przydatności praktycznej
 zebrane doświadczenie zostało wykorzystane w ostatniej fazie prac kodyfikacyjnych, w
których postacią wiodącą był Franciszek Zeiller
 ostateczna redakcja kodeksu uzyskała sankcję cesarską 1 VI 1811r., a od początku
następnego roku wszedł w życie we wszystkich krajach dziedzicznych monarchii habsburskiej
 w latach 1815/1816 moc jego rozciągnięta została na nowo przyłączone terytoria
( takie jak Tyrol czy Dalmacja)
 w 1852 roku został na krótko wprowadzony na Węgrzech, a także – z mocą obowiązującą od
1855 r. – w Krakowie.

Systematyka kodeksu:

 składał się z 1502 paragrafów podzielonych na:

o krótki wstęp (1-14§)
o I  o prawie osobowym (15-284§)
o II  o prawie rzeczowym (285-1341§)
o III o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym (1342-1502§)
 Ogólnie w zakresie systematyki oparto się na trójpodziale wg Instytucji Justyniana
(personae-res-actiones), ale z pewnymi modyfikacjami. W części III bowiem, zamiast
nienależących do prawa materialnego skarg, umieszczone zostały przepisami wspólne dla
dwóch poprzednich części

 wstęp zawierał:
o przepisy ,,o prawach cywilnych w ogólności’’
o pojęcia prawa cywilnego
o o mocy obowiązującej
o o sposobach tłumaczenia ustaw
o określenie o podziale materii kodeksu na trzy części

 część I – o prawie osobowym:

o w ostatniej fazie tworzenia kodeksu podniosły się sprzeciwy wobec tworzenia
osobnego działu jako stricte ,,prawo osobowe’’, żeby nie umieszczać w nim prawa
stanów społecznych, które należało do przepisów ,,politycznych’’ 
w rezultacie część ta nie objęła wszystkich instytucji prawa osobowego
o została skonstruowana zgodnie z założeniami prawa natury jako zbiór praw
prywatnych, przysługujących poszczególnej osobie (rozdział I) bądź jako jednostce
bądź jako członkowi rodziny (rozdziały następne o prawie małżeńskim osobowym,
stosunkach między rodzicami i dziećmi, o opiekach i kuratelach)

91
 o było to skutkiem odróżnienia praw ,,subiektywnie osobowych’’ (polegających na
osobistych przymiotach uprawnionego) i ,,obiektywnie osobowych’’ (służących
uprawnionemu wobec innej osoby)
 część II – o prawie rzeczowym
o ujmowała prawo rzeczowe jako prawa majątkowe w ogóle
o podzielona na dwa oddziały:
 prawa rzeczowe erga omnes
 prawa rzeczowe inter partes
Był to więc sformułowany podział praw majątkowych na bezwzględne, skuteczne erga omnes
(prawo rzeczowe, np. własność) i względne, wywierające skutki tylko między stronami
(zobowiązania)

 część III – o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym

o zawiera rozdziały o utwierdzaniu, przemianie i zgaśnięciu praw i obowiązków, oraz o
przedawnieniu i zasiedzeniu. W rzeczywistości: 3 pierwsze rozdziały zawierały
postanowienia należące do części ogólnej prawa zobowiązań, a rozdział IV łączył
dwie odrębne instytucje, z których jedna odnosiła się do utraty, druga do nabycia
praw, przy czym zasiedzenie było uregulowane w sferze prawa rzeczowego sensu
stricte.

Założenia kodeksu:

1) Opierał się na prawno naturalnych, ujmowanych abstrakcyjnie założeniach równości

podmiotów prawa, nieograniczonej własności i swobody umów.
2) Co prawda powstał on w dobie feudalizmu, który w Austrii trwał do 1848 r., ale instytucje
prawne dotyczące feudalizmu zostały przez ustawodawcę pozostawione poza ramami
kodeksu ABGB, jako regulowane tzw. przepisami politycznymi, czyli należącymi do sfery
działania władz administracyjnych. Dzięki temu, w momencie zniesienia systemu feudalnego,
wystarczyło uchylić owe ustawy polityczne, a sam kodeks mógł nadal pozostać w mocy.
Owe ustawy polityczne zawierały m.in.:
a. całokształt stosunków prawnych między dziedzicem i poddanym
b. sankcjonowanie istniejących różnic stanowych i
c. feudalnej zależności chłopów

3) Operował sformułowaniami prostymi i jasnymi.

4) Zawierał klauzule generalne – odwołania do zdrowego rozsądku i zasad słuszności.
5) Zawierał ujęcia na tyle ogólne, aby można było pod dane normy podciągnąć jak największą
liczbę przypadków.
6) Nawiązywał do prawa rzymskiego.
7) ABGB realizował postulat ścisłego oddzielenia prawa prywatnego od publicznego, co na owe
czasy było nowoczesne i postępowe
8) Był kodeksem niekazuistycznym, zupełnym (bez luk prawnych) i jednorodnym (zawierał
przepisy tylko prawa karnego)

Nowelizacje kodeksu:

 Działania modernizacji ABGB podjęto w początkach XX w . Projekt zmian został ogłoszony już
w czasie I wojny światowej z rozporządzeniami cesarskimi w postaci trzech nowel do ABGB
 Nowela I z 1914 r. – wprowadzała pewne zmiany w dziedzinie prawa
osobowego, rzeczowego i spadkowego
 Nowela II z 1915 r. – zawierała przepisy o sprostowaniu i odnowieniu granic
 Nowela III z 1916 r. – zmieniała niektóre przepisy prawa zobowiązań.

92
  BGB – NIEMIECKI KODEKS CYWILNY – 1896 r.

Geneza powstania:

 w dobie ważnych reform gospodarczo-społecznych w początkach XIX w. głoszono projekty

likwidacji partykularyzmów w dziedzinie prawa cywilnego, co uważano za konieczny
warunek rozwoju
o na rozwój prawoznawstwa niemieckiego wpływ miała szkoła historyczna oraz
pozytywizm naukowy (wraz z pandektystyką)
o Profesor Tribaut wystąpił w 1814 roku z programem opracowania
ogólnoniemieckiej kodyfikacji cywilnej. Jego wystąpienie spowodowało
natychmiastową reakcję uczonego Savigny’ego, czego wynikiem było wydane
również w 1814r. dzieło pt. O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki
prawa.
 formalnoprawne przesłanki ogólnoniemieckiej kodyfikacji prawa cywilnego nastały dopiero
po zjednoczeniu Niemiec
 1874 – powołanie komisji kodyfikacyjnej, która po kilkunastu latach przedłożyła I projekt
kodeksu, który spotkał się z ogromną krytyką
 1890 – powołanie drugiej komisji, kolejny projekt po niewielkich przeróbkach został
uchwalony w 1896 roku przez Sejm Rzeszy z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1900 r. pod
nazwą Bürgerlisches Gezetzbuch (BGB)
 wejście w życie kodeksu cywilnego zakończyło rozbicie prawne Niemiec w dziedzinie prawa
prywatnego, wcześniej rozbicie państwa pod względem prawa prywatnego wyglądało
następująco:
o Landrecht (obejmował 22 mln. mieszkańców)
o prawo powszechne (17 mln.)
o Code Civil (7 mln.)
o Saski Kodeks Cywilny z 1863 r.
o Kodeks Austriacki i Duński Krystyny V.

Systematyka kodeksu:

 Składał się z 2385 paragrafów, zebranych w pięciu księgach według opracowanej w

XIX w. przez niemiecką naukę recypowanego prawa rzymskiego – pandektystykę,
która dzieliła system prawa cywilnego na:
o część ogólną – zawierała ogólne definicje i pojęcia dotyczące prawa
cywilnego oraz regulowała prawo osobowe.
o Prawo zobowiązań
o Prawo rzeczowe
o Prawo rodzinne
o Prawo spadkowe.
Ważną cechą systematyki pandektowej było ścisłe i precyzyjne oddzielenie prawa
rzeczowego od zobowiązań, wydzielenie prawa obligacyjnego do osobnej księgi było uważane za
ogromny postęp. Zgodnie z dawnymi postulatami, prawo spadkowego skodyfikowane zostało w
osobnej części i umieszczone na końcu, jako logiczne zamknięcie systemu prawa prywatnego (co było
elementem krytyki ABGB, bo tam włożono prawo spadkowe do prawa rzeczowego ścisłego).

93
 Podstawowe założenia kodeksu:

1) Był tworem pozytywizmu prawniczego w charakterystycznej postaci pandekty styki

oraz szczytowym osiągnięciem opracowanej przez pozytywizm metody naukowej
zwanej „jurysprudencją pojęciową”
2) Operował rozbudowanym aparatem abstrakcyjnych i precyzyjnie zbudowanych
pojęć.
3) Zawierał trudny język i skomplikowana terminologię przez co był kodeksem głównie
dla fachowców.
4) Opierał się na założeniach liberalno-indywidualistycznych podobnie jak wcześniej
opisane kodyfikacje prawno naturalne, ale zawierał już pewne akcenty antyliberalne i
antyindywidualistyczne.
5) Zawierał liczne klauzule generalne, czyli odwołania do zasad dobrej wiary i zasad
słuszności, które miały umożliwić elastyczne stosowanie przepisów w stosunku do
zmieniających się okoliczności
6) Kodeks miał najbardziej romanistyczny charakter ze wszystkich XIX wiecznych
kodeksów.
7) Zawierał nowe pojęcia, które wyrosły na gruncie rozwoju stosunków
kapitalistycznych, tj.:
- osoby prawne,
- umowy abstrakcyjne,
- nadużycie prawa.

14. Prawo osobowe w wielkich kodyfikacjach cywilnych.

Omawiając prawo osobowe w wielkich kodyfikacjach cywilnych XIX w. należy rozpocząć od

wskazania cech charakterystycznych poszczególnych kodeksów, które miały charakter
indywidualny i oryginalny dla danej kodyfikacji, dlatego najpierw przedstawiona zostanie
charakterystyka postanowień szczególnych, a później zostanie ukazane zbiorcze ujęcie zagadnień
ogólnych dotyczących prawa osobowego w wielkich kodyfikacjach.

 KODEKS NAPOLEONA – 1804 r.

Kodeks Napoleona wyrastał ze skrajnego indywidualizmu i dlatego zajmował się właściwie

tylko osobami fizycznymi. Na gruncie prawa osobowego kodeks konsekwentnie realizował zasadę
równości i powszechności praw prywatnych przysługujących jednostce.
Gwarancje te przysługiwały jednak przede wszystkim obywatelom płci męskiej.
Twórcy kodeksu postanowili bowiem bronić patriarchalnego modelu społeczeństwa. Właśnie z tego
względu kodeks wprowadzał liczne ograniczenia praw cywilnych w stosunku do kobiet, ale również
(dla realizacji postulatu ochrony legalnej rodziny) wobec dzieci pozamałżeńskich. Z kolei ze względu
na laickie stanowisko kodeksu brak było ograniczeń wynikających z wyznania, czy święceń
kapłańskich lub ślubów zakonnych.

94
  Nabycie zdolności prawnej:

Zdolność prawna była nabywana:

1) z chwilą urodzenia lub
2) od czasu poczęcia, gdy wymagał tego interes nienarodzonego dziecka 
rzymska zasada nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.

 Utrata zdolności prawnej:

Zasadniczo momentem utraty zdolności prawnej była śmierć. Kodeks przewidywał jednak
również instytucję śmierci cywilnej polegającą na przyjęciu fikcji, na mocy której człowiek żywy
traktowany był jako „umarły wobec prawa”, tracił zdolność prawną, dochodziło do otwarcia spadku
po nim dla spadkobierców, rozwiązania małżeństwa i podobnych sankcji. Śmierć cywilna następowała
na skutek skazania na niektóre najcięższe kary (śmierć, dożywotnie roboty, deportacja, banicja).

 Ograniczenia zdolności prawnej:

o Ograniczenia dotyczące kobiet:

1) Opieka nad dziećmi i pełnia władzy rodzicielskiej spoczywały przede wszystkim w
rękach ojca.
2) Żona podlegała władzy mężowskiej: kodeks uznawał mężatkę za „wieczyście
małoletnią”, znajdującą się pod opieką męża. Mężatka była niezdolna do czynności
prawnych bez zezwolenia męża, prawo nakazywało jej bycie mu posłuszną.
3) Mąż sprawował zarząd nie tylko nad wspólnym majątkiem małżonków, ale
również nad osobistym majątkiem żony. Żona posiadała jednak zabezpieczenie
swoich praw majątkowych w postaci hipoteki ciążącej na majątku męża.

o Ograniczenia prawne dotyczące dzieci pozamałżeńskich: były konsekwencją

dążenia kodeksu do ochrony interesów legalnej rodziny.
1) Wyróżniono dzieci nieślubne (tzw. naturalne) oraz dzieci pochodzące ze związków
cudzołożnych i kazirodczych.
2) Dzieci naturalne mogły zostać uprawnione przez późniejsze małżeństwo ich
rodziców lub dobrowolnie uznane przez ojca.
3) Dzieci będące owocem cudzołóstwa lub kazirodztwa były bardziej
dyskryminowane: nie posiadały możliwości legitymacji. Były traktowane przez prawo
jak nieposiadające ani ojca, ani matki. Dochodzenie ojcostwa zarówno dla jednych,
jak i drugich było zabronione, a dochodzenie macierzyństwa znacząco utrudnione.
4) Dzieci nieślubne nie posiadały praw stanu.

 Osoby prawne:

Kodeks nie zajmował się instytucją osób prawnych, co wynikało m. in. z opozycji wobec
różnych organizacji typu feudalnego, oraz z ujawnionych już w dobie Rewolucji obaw władz
państwowych przed powstawaniem zrzeszeń i organizacji o charakterze politycznym.

95
 ABGB – AUSTRIACKI KODEKS CYWILNY – 1811 r.

Punktem wyjścia dla opracowania kodeksu stała się konstrukcja praw podmiotowych,
utożsamianych ze sferą naturalnej wolności i przeciwstawiających się wszelkim ograniczeniom
pochodzącym z ustroju feudalnego. Wszelkie normy dotyczące stanów społecznych i stosunków
feudalnych na wsi uznano za należące do sfery prawa administracyjnego i dlatego umieszczono je
poza kodeksem – w ustawach politycznych. Słynny artykuł 16 kodeksu stanowi, że „Każdy
człowiek ma prawa rodzone, które może poznać samym rozumem i dlatego winien być
uważany za osobę”.
Kodeks był księgą praw obowiązującą powszechnie i na zasadzie równości podmiotów, ale ta
formalna równość była jednak w rzeczywistości ograniczana poprzez pewne czynniki.

Punktem wyjścia prawa osobowego w ABGB było rozumienie osoby ludzkiej jako istoty
rozumnej, obdarzonej przyrodzonymi atrybutami. Najważniejszym z praw przyrodzonych jest
osobowość, czyli przymioty istoty obdarzonej rozumem, wolną wolą i zdolnością do swobodnego
działania, które czynią z człowieka podmiot pewnych przyrodzonych praw i obowiązków.
Podstawami statusu prywatnoprawnego jednostki jest prawo przyrodzonej wolności i równości,
co zostało zapisane w § 16 ABGB.
Kodeks ABGB uważany jest za pierwszy i jedyny ustawowy zapis praw podmiotowych jednostki w
kodyfikacji cywilnej. W ABGB znalazło się odróżnienie praw wrodzonych i nabytych. Kodeks
głosił zasadę powszechności nabywania praw, gdzie przełomem była możliwość nabywania
praw przez cudzoziemców i Żydów.

Ograniczenia zasady powszechności praw:

Wszystkie przepisy dot. przywilejów i ograniczeń wynikających ze struktury stanowej znalazły się
poza kodeksem w „ustawach politycznych”, ale i on sam w przepisach szczegółowych zawierał
postanowienia, które odbiegały od zasad równości. Były to:

 Przepisy o upośledzeniu kobiet w małżeństwie i stosunkach rodzinnych, co wynikało ze

szczególnej roli przypisanej mężowi jako głowy rodziny. Upośledzenie kobiety w stosunkach
rodzinnych dotyczyło ograniczeń w zakresie sprawowania opieki i kurateli oraz w
spadkobraniu fideikomisów. Kodeks zawierał tez ograniczenie zdolności do czynności
prawnych kobiet jak ten, że mąż jest przedstawicielem ustawowym żony, w zakazie udziału
kobiet w charakterze świadków przy sporządzaniu testamentów na równi z małoletnimi i
„nieprzytomnymi na umyśle”.
 Kolejnym odstępstwem jest upośledzenie dzieci pozamałżeńskich w stosunkach rodzinnych.
Nie używały równych praw z dziećmi ślubnymi, zostały wykluczone z praw wynikających ze
stosunku rodziny i pokrewieństwa, nie służy im prawo nazwiska ojca, do szlachectwa i herbu
ani do innych przywilejów ich rodziców, otrzymywały nazwisko rodowe matki.
 Kodeks ograniczał też prawa jednostki z przyczyn wyznaniowych - mówił o wymogu
zezwolenia władz cyrkułu na małżeństwo Żydów, wykluczał niechrześcijanina od świadczenia
przy testamencie chrześcijanina, odejście od chrześcijaństwa było uznawane za prawną
przyczynę wydziedziczania dziecka i wyłączenia rodziców od zachowku.
 Przepisy ABGB uzależniały treść stosunków prywatnoprawnych od stanu majątkowego
jednostek - brak majątku uzasadniał odmowę zezwolenia na zawarcie małżeństwa, wg
majątku ustalane były obowiązki męża dot. zapewnienia żonie przyzwoitego utrzymania,
obowiązki rodziców względem utrzymania dzieci oraz wysokość posagu.

96
 U schyłku absolutyzmu, w 1859 została uchylona większość ograniczeń wynikających
z wyznania jednostek jak przepis o zezwoleniach władzy na małżeństwa Żydów, przepis
wykluczający niechrześcijan od świadczenia przy testamentach chrześcijan czy przepisy o
odejściu od religii chrześcijańskiej za prawną przyczynę wydziedziczenia. Ustawa zasadnicza
o powszechnych prawach obywateli z 1867r. w art. 14 zawierała gwarancję wolności
wyznania i sumienia. W XX .w zniesiono ograniczenia do których kobiety nie mogły być
świadkami przy rozporządzeniach ostatniej woli, przy sporządzaniu aktów notarialnych.
Wkrótce dopuszczono kobiety do bycia świadkami przy sporządzaniu testamentów oraz do
sprawowania opieki z wyjątkiem matek i babek. Małoletni, nie pozostający na utrzymaniu
rodziców mieli prawo samodzielnego zobowiązywania się do świadczenia usług. Uznano
przynależność dzieci nieślubnych do rodziny matki uznając prawo spadkowe po krewnych
matki, zaś ojciec mógł nadać mu swoje nazwisko, nawet gdy nie był ojcem biologicznym, oraz
uchylono zakaz adopcji nieślubnego dziecka przez rodziców.

 BGB – NIEMIECKI KODEKS CYWILNY – 1896:

Niemiecki kodeks cywilny podobnie jak pozostałe kodeksy XIX w. opierał się na zasadzie równości
wszystkich jednostek i ich wolności oraz propagował zasadę powszechności obowiązywania prawa.
Podobnie jednak jak kodeksy wcześniejsze, BGB przewidywał pewne ograniczenia równej pozycji
jednostek wobec prawa cywilnego. Ograniczenia te dotyczyły:

 Kobiet w zakresie prawa małżeńskiego osobowego i majątkowego, w stosunkach

opiekuńczych i rodzinnych.

Kodeks BGB wyraźnie określał, że uzyskanie zdolności do czynności prawnych

zależy od wieku jednostki:
 Do 7 roku życia  brak zdolności do czynności prawnych
 Małoletni (7-21)  częściowa zdolność do czynności prawnych
 Od 21 lat  pełna zdolność do czynności prawnych.

Ograniczenia zdolności do czynności prawnych w BGB:

 Stan psychiczny – choroba umysłowa skutkowała całkowitym ubezwłasnowolnieniem, a
słabość na umyśle powodowała częściowe ubezwłasnowolnienie.
 Marnotrawstwo i opilstwo – powodowało te same skutki co słabość na umyśle – jednostka
miała ograniczoną zdolność do czynności prawnych – gdy nie osiągano w drodze czynności
prawnych tylko korzyści, to do zawarcia takiej czynności konieczna była zgoda
przedstawiciela ustawowego.

Kodeks BGB jako pierwszy bardzo obszernie regulował pozycję osób prawnych w prawie cywilnym.
Wprowadzał rozróżnienie osób prywatnych prawa publicznego od osób prawnych prawa
prywatnego, zajmując się jednak bliżej tymi ostatnimi. W kodeksie przestawiono podział osób
prawnych na:
 Stowarzyszenia (korporacje) – związki osób
 Zakłady (fundacje) – osoby prawne, których podstawą był majątek przeznaczony na cele
fundacyjne.
W przepisach BGB państwo zastrzegło sobie kontrolę nad powstawaniem osób prawnych –
wprowadzono wymóg koncesji dla stowarzyszeń zakładanych w celach gospodarczych.

97
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA OSOBOWEGO W KODYFIKACJACH CYWILNYCH XIX w.

 ZDOLNOŚĆ PRAWNA:
 Nabycie zdolności:
 Narodziny dziecka żywego.
 Zasada nasciturusa, ilekroć chodziło o korzyści nienarodzonego dziecka, ale
warunkiem było tutaj urodzenie się dziecka żywego.
 Przyjmowano domniemanie żywego urodzenia – nie odmawiano zdolności
prawnej osobom urodzonym z deformacjami fizycznymi.
 Utrata zdolności:
 Śmierć
 Śmierć cywilna powodowała utratę wszelkich praw przysługujących
jednostce, traciła ona całkowicie swą zdolność prawną.
 Kodeks Napoleona.

 OGRANICZENIA ZDOLNOŚCI PRAWNEJ:

 Pozycja prawna kobiet:
 mąż miał prawo do zarządzania majątkiem żony i opiekę nad dziećmi
 wg Kodeksu Napoleona – mężatka była ,,wieczyście małoletnia’’ - niezdolna do działań
prawnych bez zgodny czy upoważnienia męża
 również znało te ograniczenia wynikające z dominującej pozycji męża w rodzinie
 upośledzenie w zakresie sprawowania funkcji opiekuńczych.
W przepisach Kodeksu Napoleona jest mowa tylko o władzy ojcowskiej nad dziećmi
 zakaz występowania kobiet w charakterze świadków przy sporządzeniu testamentów,
aktów notarialnych.
 Ograniczenia wyznaniowe:
 ABGB  do lat 60. XIX w. funkcjonował wymóg posiadania specjalnych zezwoleń na
małżeństwo Żydów. Dodatkowo, wykluczono niechrześcijan od występowania w
charakterze świadka przy testamencie chrześcijan.
 ABGB  do lat 60. XIX w. odejście od religii chrześcijańskiej było jednoznaczne z prawną
przyczyną wydziedziczenia dziecka i wyłączenia go od zachowku.
 Stan majątkowy:
 Marnotrwacy podlegali ograniczeniom zawsze.
 BGB  nie należy ustanawiać opiekunem osoby, która popadła w „konkurs”
 ABGB  brak odpowiednich dochodów był przyczyną odmówienia zezwolenia na
małżeństwo. Względem majątku określano również obowiązki męża wobec żony,
rodziców względem dzieci oraz wysokość posagu.

 ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH:

 Ograniczenia :
 Kodeks Napoleona  21 lat
BGB  21 lat
ABGB  24 lata
 Stan psychiczny – niedorozwój psychiczny i choroby umysłowe były
podstawą do ograniczenia lub pozbawienia wolności - drogą oddania pod
kuratelę lub ubezwłasnowolnienia.
 Ograniczenia mężatek wynikające z podporządkowania mężowi.
 Tryb życia – podstawą do ograniczenia lub pozbawienia zdolności do
czynności prawnych było marnotrawstwo i pijaństwo.

98
  OSOBY PRAWNE :
 Kodeks Napoleona  zawierał jedynie bardzo okrojone wzmianki o gminach,
zakładach użyteczności publicznej, bo generalnie koncepcją osób prawnych się nie
zajmował.
 BGB  zawierał aż 69 paragrafów na ten temat (patrz wyżej)
 Powstanie osób prawnych:
 System koncesyjny – powstanie dopiero po specjalnym uzależnieniu władz –
BGB, KN
 System normatywny – powstanie po wypełnieniu wszystkich przepisanych
prawem warunków – ABGB, ZGB

15. Prawo małżeńskie w wielkich kodyfikacjach cywilnych.

Czasy Oświecenia cechowało dążenie do nadania instytucji małżeństwa charakteru czysto świeckiego
oraz do objęcia tej dziedziny (regulowanej dotychczas przepisami wyznaniowymi) ustawodawstwem
państwowym. Reformy te zostały poparte przez przedstawicieli szkoły prawa natury, którzy
postulowali koncepcję małżeństwa jako umowy cywilnej. W ciągu XIX w. w zakresie prawa
małżeńskiego osobowego wykształciły się trzy systemy regulacji decydujące o charakterze prawnym
instytucji małżeństwa : system świecki (laicki), wyznaniowy i mieszany.

WYZNANIOWY MIESZANY LAICKI

Małżeństwo jako
umowa cywilna
Dwoisty charakter przewidziana przez Małżeństwo jest
Koncepcja małżeństwa małżeństwa: umowa prawo świeckie, ale wyłącznie umową
cywilna i sakrament uregulowana cywilną
przepisami prawa
wyznaniowego
Występuje albo forma
Obowiązkowo ślub
obowiązkowego ślubu
kościelny dla osób
Obowiązkową i cywilnego, albo forma
Forma zawarcia określonego wyznania
wyłączną formą jest fakultatywna: prawo
małżeństwa lub wyłącznie świecki
ślub kościelny wyboru między ślubem
dla osób
świeckim a
bezwyznaniowych
wyznaniowym
Dla katolików: brak
rozwodu, jedynie
możliwość
stwierdzenia
Prawo do rozwodu dla
Sposób rozwiązania nieważności To samo co w systemie
wszystkich, niezależnie
małżeństwa małżeństwa lub wyznaniowych
od wyznania
orzeczenia separacji.
Osobom innym
wyznań przysługuje
prawo do rozwodu
Sądy kościelne Sądy państwowe Sądy państwowe
Właściwość sądów
Kodeks Napoleona,
Źródła prawa Zwód prawa Cesarstwa 1783 r., Landrecht
BGB
Rosyjskiego z 1835 r., pruski z 1794r., ABGB

99
  ABGB:
 Józef II w swym Patencie z 1783 roku, ogłosił, że małżeństwo jest umową cywilną
regulowaną przepisami państwowymi zarówno co do ważności, jak i co do skutków, ale nadal
pozostawiał w mocy uregulowania wyznaniowe co do ważności i skutków małżeństwa.
Patent ten regulował drobiazgowo zasady, formę zawarcia, przesłanki ważności
małżeństwa, wprowadzając, jeśli idzie o małżeństwa katolików, szereg innowacji w
porównaniu z zasadami prawa kanonicznego
 Według ABGB małżeństwo to umowa, w której ,,dwie osoby różnej płci oświadczają wolę
swą…’
 Ogólny charakter systemu małżeństwa był mieszany - świecko-wyznaniowy
o zasady laickie obowiązywały w przypadku przepisów dot. samej istoty małżeństwa
jako umowy cywilnej, zdolności do zawarcia małżeństwa, przeszkód małżeńskich,
ważności, rozłączenia, rozwodu (o ile był on dopuszczalny)
 Zawarcie małżeństwa mogło nastąpić:
o w formie wyznaniowej (dla wyznań w państwie uznanych)
o w formie świeckiej (dla osób nie należących do żadnego uznanego przez państwo
wyznania)
 Ustanie małżeństwa:
o instytucja rozłączenia – rozdział od stołu i łoża orzekany przez sąd powszechny
o rozwód – dopuszczalny dla wszystkich z wyjątkiem katolików
o dla Żydów – kodeks sankcjonował instytucję ,,listu rozwodowego’’ – „jeżeli będzie
dowiedzione, że małżonka dopuściła się cudzołóstwa, mężowi służy prawo oddalić ją
od siebie przez list rozwodowy, nawet wbre jej woli”.
 Zakres praw i obowiązków:
o zasada równości w zakresie obopólnych obowiązków małżonków (obowiązek
wierności i przyzwoitego obchodzenia się ze sobą)
o przyjęto zasadę zmienialności ustroju majątkowego – większa swoboda w
kształtowaniu swych stosunków majątkowych także w czasie trwania małżeństwa
o szczególna pozycja męża jako głowy rodziny
 prawo kierowania gospodarstwem domowym
o kobieta nie mogła sprawować opieki i kurateli
 Zmiany charakteru małżeństwa:
o II połowa XIX w (1856/7-1868) na mocy konkordatu ze Stolicą Apostolską
wprowadzone ściśle wyznaniowe prawo małżeńskie dla katolików i sądownictwo
duchowe w tych sprawach
o w okresie monarchii konstytucyjnej (po roku 1867) rozwijały się nowe zasady
liberalne i wyznaniowe, które usiłowano wtłoczyć w system prawa małżeńskiego
ABGB.

 KODEKS NAPOLEONA:

Prawo małżeńskie w Kodeksie Napoleona zostało oparte na zasadach czysto laickich –

obowiązywał tam system świecki, co oznacza, że małżeństwo było traktowane wyłącznie jako
umowa cywilna.

 Zawarcie małżeństwa – przesłanki:

 WIEK – mężczyźni – 18 lat, kobiety – 15 lat.
 Zezwolenie rodziców – mężczyźni do 25 lat, kobiety – do 21 lat.
 Rada rodziców w formalnym akcie uszanowania – bez względu na wiek trzeba
było zgłosić się do rodziców lub dziadków o radę i akt ten musiał być powtarzany.

100
  Forma zawarcia – obowiązkowe śluby cywilne przed urzędnikiem stanu cywilnego.
 Ustanie małżeństwa – możliwość rozwiązania małżeństwa przez rozwód.
 Pozycja małżonków:
 Władza w małżeństwie należała do mężczyzny.
 Przewaga męża w sferze prawa majątkowego:
- wspólność ustawowa – ruchomości i dorobek małżonków, przy czym
zwierzchność nad tym majątkiem wspólnym ma tylko mąż.
- rząd posagowy – majątek żony dzielił się na posagowy, który żona wniosła
mężowi dla ponoszenia kosztów utrzymania, oraz majątek parafernalny –
którym zarządzała żona, ale rozporządzała tylko za zgodą męża.
- umowa majątkowa mogła być zawarta tylko przed zawarciem małżeństwa, a
czasie jego trwania zmiana stosunków majątkowych byłą niedopuszczalna.
 Mąż posiadał nad żoną władzę mężowską, której skutkiem była z jednej strony
władza nad osobą żony, a z drugiej – niezdolność żony do działań prawnych bez
zezwolenia męża.
 Żona musiała być posłuszna mężowi.
 Żona mogła samodzielnie sporządzić testament !
 Żona nie mogła stawać przed sądem samodzielnie, nie mogła bez zgody męża
trudnić się żadnym zawodem ani sprawować funkcji opiekuńczych, być
kuratorem i egzekutorem testamentu.
 Władza męża nad żoną rozciągała się na stosunki osobiste: cudzołóstwo żony
wystarczało, by zarządzić rozwód.

 BGB:

Niemiecki Kodeks Cywilny, podobnie jak Kodeks Napoleona, w zakresie prawa małżeńskiego
opierał się na czysto laickim charakterze tej instytucji. Oznacza to, że prawo małżeńskie było
całkowicie podporządkowane państwowemu porządkowi prawnemu, a małżeństwo miało
charakter cywilnej umowy.

 Zawarcie małżeństwa – następowało przed urzędnikiem stanu cywilnego, a wszelkie

sądownictwo w sprawach małżeńskich należało później do sądów powszechnych.
 Warunki zawarcia małżeństwa:
 WIEK – mężczyźni – 21 lat, kobiety – 16.
 Pełna zdolność do czynności prawnych – małżeństwa zawarte przez osoby, które
nie miały pełnej zdolności do czynności prawnych były nieważne.
 Przeszkody małżeńskie – ich przekroczenie powodowało nieważność małżeństwa:
 Pokrewieństwo i powinowactwo,
 Bigamia,
 Cudzołóstwo.
 Ustanie małżeństwa – możliwy był rozwód, w przypadku:
 cudzołóstwa,
 nastawania na życie małżonka,
 złośliwego opuszczenia,
 choroby umysłowej trwającej ponad 3 lata,
 innych przyczyn, gdy małżonek ciężko pogwałcił obowiązki małżeństwa lub
zachowywał się hańbiąco i niemoralnie.
 Stosunki prawne między małżonkami – mąż miał znaczną przewagę w małżeństwie:
 Mąż decydował w sprawach dot. Wspólnoty małżeńskiej,

101
  Mąż mógł za zgodą sądu opiekuńczego wypowiedzieć stosunek służbowy
zobowiązujący kobietę do usług o charakterze osobistym.
 Żona była zobowiązana do pracowania w gospodarstwie domowym w interesie
męża, ale mogła w zakresie domowego działania prowadzić interesy męża i go w
nich zastępować, przy czym mąż mógł to prawo ograniczyć bądź wykluczyć.

 Prawo majątkowe:
 przyjęto zasadę zamienialności ustroju majątkowego – większa swoboda w
kształtowaniu swych stosunków majątkowych także w czasie trwania małżeństwa
 mąż zarządzał majątkiem i pobierał z niego pożytki
 z chwilą zawarcia małżeństwa przejmował także majątek wniesiony, obejmujący
także majątek nabyty przez żonę w czasie trwania małżeństwa
 do rozporządzania majątkiem żona potrzebowała zgody męża
 zarządem męża nie był objęty majątek ,,zastrzeżony’’, do którego z ustawy
zaliczane były przedmioty wyłącznego użytku żony (pewnie pościel -,-), dobra
wyłączone spod zarządu męża wolą darczyńcy, spadkodawcy lub umową
małżeńską oraz przedmioty nabyte przez żonę własną pracą lub przez
samodzielne prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego
 mąż miał zarząd nad mieniem wspólnym
 za zobowiązania żony odpowiadało się mieniem łącznym tylko wtedy, gdy mąż
zezwolił na daną czynność prawną, lub gdy byłaby skuteczna także bez jego
zezwolenia.

16. Prawo rzeczowe w wielkich kodyfikacjach cywilnych.

Cechą charakterystyczną kodyfikacji cywilnych w zakresie prawa rzeczowego było przyjęcie

konstrukcji prawa własności jako możliwie najpełniejszego i nieskrępowanego władztwa jednostki
nad rzeczą. Własność była traktowana jako prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutna
i wyłączną nad dobrami majątkowymi do niej należącymi, a także umożliwiającą ich
nieskrępowany obrót oraz pomnażanie zysków.

 ABGB :

 Pojęcie rzeczy: ,, w rozumieniu prawa nazywa się rzeczą wszystko, co różni się od osoby i
służy do użytku ludzkiego’’  czyli do kategorii rzeczy również zalicza się wszelkie dobra
zmysłowo postrzegalne, jak i niezmysłowe; do rzeczy należały także działania oraz prawa.
Ta konsekwencja rzeczy nie została jednak utrzymana w kodeksie i pojęcie ,,rzecz’’ używane
było w sensie ściślejszym, w znaczeniu przedmiotu materialnego
 Posiadanie – zdefiniowane za wzorem rzymskich, jako połączenie dwóch elementów:
o faktycznego władztwa, dzierżenia rzeczy (corpus)
o przy jednoczesnej woli dzierżyciela do zatrzymania rzeczy jako własnej (animus)
 Przedmiot posiadania – wszystkie rzeczy zmysłowe i niezmysłowe – zostały one odróżnione
i inaczej uregulowane posessio rei (posiadanie rzeczy zmysłowych) od posessio iuris
(posiadanie rzeczy niezmysłowych, czyli praw)
 Własność:
o Szeroko zdefiniowana – zarówno rzeczy zmysłowe i niezmysłowe należące do kogo
zowią się własnością.

102
o Pojęcie własności jest jednoznaczne z pojęciem ogółu praw majątkowych
(WAŻNE, TYLKO W TYM KODEKSIE TAK JEST)
o Treść prawa własności:
 ,,prawo rozporządzania według upodobania istotą rzeczy i pożytkami pewnej
rzeczy oraz do wykluczenia od tego każdego innego’’ – prawo własności to
pełne, nieograniczone władztwo nad rzeczą
 Określenie własności głównie w sposób negatywny (tzn. właścicielowi wolno
wszystko, z wyjątkiem tego co jest zakazane). Starano się określić własność
również w sposób pozytywny (czyli określić co można z własnością robić,
[może używać lub też nie, może zniszczyć, przenieść w całości lub w części,
albo też zrzec się jej – porzucić ją]) co wynikało z dążenia twórców kodyfikacji
do przedstawienia bardziej wyczerpującej charakterystyki własności o
charakterze burżuazyjnym w warunkach, kiedy feudalna własność podzielona
zachowywała jeszcze silną pozycję
o Zakres wykonywania prawa własności
 określony w sposób negatywny – właścicielowi nie wolno było wykonywać
prawa własności w sposób naruszający prawa osób trzecich, lub ograniczenia
ustawowe wprowadzone ze względów dobra powszechnego
o Własność podzielona – nawiązanie do wciąż istniejącego porządku feudalnego:
 właściciel główny – miał prawo do istoty rzeczy
 właściciel użytkowy – miał prawo do pożytków z rzeczy
 trzy instytucje z zakresu własności podzielonej:
 lenna (uregulowane w osobnym prawie lennym)
 dobra wieczysto-dzierżawne
 dobra wieczysto-czynszowe, których szczegółowa regulacja znalazła
się w dziale kodeksu o zobowiązaniach przy umowie dzierżawy
o Nabycie własności – następowało poprzez dwa elementy:
 tytuł nabycia – przyczyna prawna (causa), która musiała być wyrażona w
ważnym akcie prawnym
 jeśli nabycie było pochodne – tytuł wypływał z umowy,
rozporządzenia ostatniej woli, z wyroku sądowego albo
rozporządzenia ustawy.
 w przypadku przeniesienia własności rzeczy nieruchomych
ustawodawca wymagał, by tytuł nabycia wpisany był w księgi
publicznej (wpis nazywał się ,,instabulacja’’)
o ABGB przyjął więc zasadę wpisu, tj. uzależnienia rzeczowych
skutków przeniesienia własności nieruchomości od wpisania
nabycia w księgach gruntowych. wg powszechnej opinii
judykatury wpis zastępował już sposób nabycia
 Sposób nabycia - ,,prawne oddanie i przyjęcie’’, czyli tradycja
 tradycja – akt dwustronny, którego skutkiem miało być przeniesienie
posiadania, wykonywane w różnych formach:
o z ręki do ręki
o symboliczne oddanie
o oświadczenie.

103
  KODEKS NAPOLEONA:

Kodeks Napoleona jako pierwszy zerwał z wszelkimi pozostałościami systemu feudalnego, a

instytucję niepodzielnej i nieograniczonej własności prywatnej postawił na czele całego systemu
prawa majątkowego.

 SYSTEMATYKA KODEKSU :
 Księga II kodeksu ,,O majątkach i różnych odmianach własności’’ obejmowała tylko prawa
rzeczowe główne, a więc własność i dwa prawa rzeczowe ograniczone: użytkowanie i
służebności
 Księga III – zobowiązania – zawierał prawa rzeczowe zależne (zastaw, przywileje, hipoteka),
choć ukształtowane zostały jako prawa rzeczowe, ponieważ zawierały dwa główne atrybuty
praw rzeczowych:
 prawo pierwszeństwa przed zwykłymi wierzytelnościami
 prawo ciągłości – tj. skuteczność prawa wobec każdoczesnego właściciela
przedmiotu stanowiącego zabezpieczenie wierzytelności

 POJĘCIE RZECZY:
 brak konkretnego określenia ,,rzeczy’’ w rozumieniu prawa – operowanie ogólnym pojęciem
,,majątków’ i w ich ramach kodeks przeprowadzał podział na dobra ruchome i nieruchome.
Podział ten miał szczególne znaczenie w krajach prawa zwyczajowego, co wynikało z
charakterystycznego dla ustroju feudalnego stosunku do ziemi. Różnice te uwidaczniały się w
przepisach prawnych, które obwarowywały dobra nieruchome specjalnymi gwarancjami i
ograniczeniami. Podział dóbr na ruchomości i nieruchomości obejmował nie tylko przedmioty
materialne, ale i prawa.

 PRAWO WŁASNOŚCI:
 Prawo własności – prawo korzystania z rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej
nieograniczony byleby nie czyniono z niego użytku zabronionego przez ustawy. Co było
NIESPOTYKANE w innych kodyfikacjach – podkreślona w definicji została pełnia prawa
własności, jego absolutny charakter
 Ujęcie prawa własności od strony negatywnej – właścicielowi wolno było czynić ze swoją
własnością wszystko, byleby w określonych ustawowo granicach.
 Zerwanie w sposób radykalny z ustrojem feudalnym – zniesienie wszelkich zależności typu
własności podzielonej (!)
 Wywłaszczenie – dopuszczalne było tylko wyjątkowo ze względu na interes publiczny i za
słusznym odszkodowaniem
 Przedmiotowy zakres prawa własności – ustalony w sposób wątpliwy poprzez brak definicji
,,rzeczy’’. Stąd też na tym tle wykształciły się w doktrynie francuskiej dwa kierunki:
o Pierwszy kierunek – mniej popularny - reprezentował zwolenników szerokiego
pojęcia własności, w oparciu na tych sformułowaniach z KN, w których termin
,,własność’’ używany był na określenie ogółu praw majątkowych, bądź na użytych w
kodeksie zwrotach np. ,,o właścicielu renty’’
o Drugi kierunek – bardziej powszechny – postulował ograniczenie pojęcia własności
tylko do przedmiotów materialnych.

 NABYCIE PRAWA WŁASNOŚCI:

o pochodne:
 przez zobowiązania (przez zobowiązanie wydania rzeczy rozumiano tu
zobowiązanie do przeniesienia własności)
 przez spadek

104
  przez darowiznę między żyjącymi lub testamentową
 przez zasiedzenie:
 dobra wiara + tytuł prawny + 10/20lat (20, o ile właściciel mieszkał
poza okręgiem sądu apelacyjnego, gdzie położona była
nieruchomość)
 dopiero po 30 latach następowało przedawnienie wszystkich skarg,
czyli nie wymagano już wtedy dobrej wiary i tytułu prawnego.

 W toku ewolucji zerwano z przeniesieniem własności za pomocą tradycji. Dodatkowo, kodeks

nie znał obowiązku wpisu do ksiąg przy nabyciu nieruchomości i udzielał ochrony prawnej
nabywcom nieruchomości, a nawet jeśli ich prawa nie były ujawnione w księgach
wieczystych.

 Kodeks umożliwiał nabycie ruchomości od osoby nieuprawnionej – zgodnie z zasadą, że ,,co

do ruchomości posiadanie staje za tytuł’’
 Kodeks dawał możliwość windykowania przez właściciela od każdego nabywcy rzeczy
utraconej wbrew swej woli, a w przypadku oddania dobrowolnego – tylko od osoby, której
rzecz została oddana. Możność windykacji uniezależniona byłą od dobrej, czy złej wiary
nabywcy. Z biegiem czasu zaczęto kłaść nacisk nie na sposób utraty rzeczy przez właściciela,
ale na sposób jej nabycia, i konieczność ochrony nabywców w dobrej wierze

 BGB:

 SYSTEMATYKA:
 określenie ,,rzeczy’’ oraz ich klasyfikacja znalazła się w części ogólnej.

 POJĘCIE RZECZY:
 W kodeksie posłużono się wąskim pojęciem rzeczy – uznając, że są to tylko przedmioty
materialne .
o wyjątki: zastaw na prawach i użytkowanie praw (z których rozwinęła się całą teoria
,,praw na prawach’’.

 POSIADANIE:
 W zakresie posiadania przyjęto zasadę, że wszystkie osoby sprawujące władztwo nad rzeczą
są posiadaczami. Posiadacze w kodeksie niemieckim:
o Zostali uszeregowani wg określonych stopni w posiadaniu
1. osoby wykonujące bezpośrednie władztwo nad rzeczą – posiadacze bezpośredni
2. osoby mające władztwo pośrednie – posiadacze pośredni
Najczęściej posiadacz bezpośredni pokrywał się z pojęciem posiadacza praw. Kodeks
przyznawał ochronę posesoryjną zarówno dla posiadacza bezpośredniego jak i
pośredniego.
 W kodeksie odróżniono posiadanie od dzierżenia, czyli władania rzeczą w cudzym imieniu, z
którym nie wiązała się ochrona posesoryjna.
 Dzierżyciel – ten, który ,,za drugą osobę wykonuje rzeczywistą władzę nad
jakąś rzeczą w gospodarstwie lub interesie zarobkowym, lub w jakim
podobnym stosunku, na mocy którego winien się stosować do rozkazów tej
drugiej osoby”.

105
  WŁASNOŚĆ:
 Kodeks wprowadzał zasadę, że właściciel rzeczy może postąpić z rzeczą według swego
upodobania i wyłączyć innych od wszelkiego na nią oddziaływania, o ile nie sprzeciwiają się
temu ustawa lub prawa osób trzecich.
 Własność została sformułowana w sposób negatywny - w BGB pozostała tradycyjna definicja
własności ujęta od strony negatywnej, ale jednocześnie z wyraźnym, podkreśleniem, iż
własność nie jest prawem nieograniczonym, a tylko najpełniejszym z uprawnień
przewidzianym danym porządkiem prawnym.
 BGB kład nacisk na granice wykonania prawa własności, zakreślone ustawami lub prawami
osób trzecich.
 Przeniesienie własności:
o nieruchomości
 obok umowy obligacyjnej (sprzedaży, zamiany, darowizny itd.) potrzebna
była odrębna umowa przenosząca własność – umowa rzeczowa
 konieczny był wpis do księgi wieczystej
 najpierw była zawierana umowa zobowiązująca, na podstawie której strona
zobowiązywała się do przeniesienia na drugą stronę prawa własności rzeczy,
a następnie była zawierana umowa rozporządzająca, której celem było
wykonanie zobowiązania, a skutkiem – przeniesienie prawa własności rzeczy.
 umowa rzeczowa przenosząca własności nazywała się przewłaszczeniem /
powzdaniem.
o ruchomości
 Następowało również drogą tradycji, która polegała ona na umowie
przenoszącej własność, a ponadto na oddaniu rzeczy
 trzy tradycyjne wyjątki od zasady fizycznego przejścia rzeczy ruchomej na
nabywcę:
 jeśli nabywca już rzecz posiada – traditio brevi manu
 gdy właściciel zatrzymywał posiadanie rzeczy, a nabywca uzyskał
posiadanie pośrednie – constitutum possesorium
 przelew skargi wydobywczej czyli odstąpienie roszczenia o wydanie
rzeczy
 przy nabyciu rzeczy ruchomej od nieuprawnionego, nabywca stawał się
właścicielem, o ile był w dobrej wierze. Nie dotyczyło to rzeczy zgubionych
lub skradzionych właścicielowi z wyjątkiem pieniędzy, papierów na okaziciela
i rzeczy sprzedanych w drodze licytacji.

106
17. Podstawowe zasady zobowiązań w wielkich kodyfikacjach cywilnych.

Kodeksy cywilne omawianej epoki, w zakresie prawa zobowiązań opierały się na zasadzie
nienaruszalności własności prywatnej oraz swobody zawierania umów. W związku z tym, jednostkom
przyznano pełną autonomię woli w dziedzinie zawierania umów. Kodeksy stały bowiem na
stanowisku, że strony mogą w zasadzie dobrowolnie kształtować treść umowy –istniały tylko ogólne
zastrzeżenia w tym zakresie, aby umowy nie naruszały zasad porządku publicznego czy dobrych
obyczajów. Dopiero pod koniec XIX w. nastąpiło przewartościowanie dawnych liberalistycznych
ideałów a zasada wolności umów była poddawana coraz większym ograniczeniom głównie ze
względu na wymóg podporządkowania się szeroko rozumianej racji ogólu i dobra ogólnego. Wówczas
sądy zaczęły badać treść umów zarówno od strony kodeksowych przesłanek ważności jak i ich
społecznego oddziaływania.

 ABGB:

 POWSTAWANIE ZOBOWIĄZAŃ:
Wyróżniano trzy źródła zobowiązań:
o bezpośrednio z ustawy
o z umowy – zobowiązania kontraktowe
o z deliktu

 UMOWA (kontrakt) – zgodny objaw woli dwóch lub więcej osób w celu wywołania
zamierzonego skutku prawnego. Istotą kodeksu było zapewnienie swobodnej decyzji
działających w tym zakresie, co oznacza, że BGB w swych przepisach nadawał zawieranym
umowom czysto indywidualistyczny charakter.
Przepisy o kontraktach oparte były na zasadach abstrakcyjnej równości stron i swobody
umów, nie uwzględniając w ogóle społecznych aspektów umowy o pracę

 DELIKT - czyn niedozwolony – to dla ABGB – szkody spowodowane występkiem oraz wynik
niedotrzymania umowy, czyli niedopełnienie zobowiązania

 ODPOWIEDZIALNOŚĆ:
Należy zaznaczyć, że odpowiedzialność z tytułu zobowiązań, których źródłem były umowy i
tych, których źródłem były delikty normowane były łącznie.
Warunki powstania odpowiedzialności:
o Szkoda wywołana czynem bezprawnym i zawinionym, przy czym szkoda w kodeskie
to ,,każdy uszczerbek wyrządzony drugiemu na jego majątku, prawach lub osobie”
Odróżniano szkodę rzeczywistą od lucrum cessans – zysku, którego można było się
spodziewać
o Ogólną podstawą odpowiedzialności była wina – winę należało udowodnić, inaczej
obowiązywała zasada domniemania niewinności.
 Kodeks wyodrębniał stopnie winy:
 zły zamiar lub rażące niedbalstwo – konieczne było zupełne
zadośćuczynienie
 zwykłe niedbalstwo – wystarczało tylko naprawienie szkody
rzeczywistej.

107
 KODEKS NAPOLEONA:

Kodeks przeprowadzał rozróżnienie umów od kontraktu, jako umów szczególnego rodzaju,

bo polegających na zobowiązaniu się do czegoś, a więc nie będących źródłem zobowiązań w
odróżnieniu od umów innego rodzaju, ale nie miało to takiego znaczenia, bo w toku kodeksu
używano tych określeń zamiennie.

 Kodeks wyróżniał poszczególne rodzaje umów:

o dwustronne
o jednostronne
o zamienne
o dobroczynne
o pod tytułem obciążliwym
 Zasada swobody umów w Kodeksie Napoleona była sformułowana w sposób bardzo
wyraźny, co świadczy o liberalno-indywudualistycznym charakterze tej instytucji.

 Przesłanki ważności umowy:

o Zdolność stron do jej zawarcia (umów zawierać nie mogli małoletni,
ubezwłasnowolnieni, mężatki i inne osoby, którym prawo zabraniało zawierania
pewnych szczególnych umów)
o Treść kształtowana w sposób dowolny, o ile nie naruszała porządku publicznego i
dobrych obyczajów.
o Prawidłowego powzięcia woli – zawarcie umowy pod wpływem błędu, gwałtu lub
podstępu dawało podstawę do wniesienia skargi o unieważnienie, ale z całym
szeregiem ograniczających warunków:
 błąd musiał dotyczyć samej istoty rzeczy
 podstęp - gdyby nie użyto podstępu, to osoba ta umowy by nie zawarła
 pokrzywdzenie - tylko wyjątkowo w ,,pewnych kontraktach i względem
pewnych tylko osób’’ mogło być podstawą skargi o unieważnienie, co było
konsekwencją przyjęcia zasady pełnej autonomii woli jednostki było
uczynienie jej panem swoich czynów i danie jej możności kształtowania
treści umów w sposób swobodny. W związku z tym pokrzywdzenie mogło
być podstawą wniosku o unieważnienie:
 tylko przy sprzedaży nieruchomości, gdy sprzedawca został
pokrzywdzony w cenie zbytej nieruchomości o przeszło 7/12
wartości
 gdy skarga o zerwanie ulegała przedawnieniu - po upływie 2 lat od
chwili sprzedaży.
o Inne warunki istotne dla ważności umowy:
 zezwolenie zobowiązującej się strony
 zdolność stron do zawierania umów
 określenie przedmiotu stanowiącego treść zobowiązania
 ,,przyczyna godziwa w zobowiązaniu’’ (nie mogły być zawierane
zobowiązania bez przyczyny albo o przyczynie fałszywej i niegodziwej)
 Kanonicznej zasada kauzalności zobowiązań, która ważność umowy
uzależnia od istnienia przyczyny prawnej

 Ograniczenia co do przedmiotu zobowiązania:

o rzeczy będące w obiegu
o rzeczy oznaczone przynajmniej co do gatunku
o co do rzeczy przyszłych – nie mogły to być umowy o przyszły spadek.

108
 Forma umów:
o Ogólnie obowiązywała zasada swobody umów – również co do formy.
o Uroczysta forma wymagana była przy:
 sporządzanie aktu notarialnego
 tzw. kontraktach uroczystych
 umowie przedślubnej
 darowiźnie
 ustanawianiu hipoteki
 sporządzenie obligatoryjne przez urzędnika – testament publiczny i tajemny
 Umowa musiała być zawarta w określonym miejscu – przy zrzeczeniu się
spadku
 aktach prawnych dot. stanu cywilnego (małżeństwo, przysposobienie,
usamowolnienie)
 Kodeks Napoleona ze względów dowodowych wymagał, by wszelkie akty
prawne co do rzeczy wartości powyżej 150 franków zawierane były przed
notariuszem, lub z podpisem prywatnym, gdyż w tych sprawach w razie
sporu dowód ze świadków nie był przyjmowany.

 Źródła zobowiązań:
o umowa
o zobowiązania z mocy samego prawa, np. zobowiązania wynikające ze stosunków
sąsiedzkich czy ze spraw opiekuńczych
o quasi-umowy – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia i nienależne świadczenie
o występki
o quasi-występki

 Odpowiedzialność z tytułu deliktów i quasi-deliktów:

Odpowiedzialność z tytułu deliktów i quasi deliktów była regulowana w sposób jednolity.
o Podstawą odpowiedzialności jest wina
o Odpowiedzialność za czyny drugiego:
 ojciec, a po jego śmierci matka za szkodę wyrządzoną przez małoletnie dzieci
z nimi mieszkające
 panowie i zleceniodawcy – za szkodę wyrządzoną przez służących i
wykonujących zlecenia przy czynnościach, do jakich ich użyli
 nauczyciele i rzemieślnicy – za uczniów i terminatorów w czasie, gdy
znajdowali się pod ich dozorem

 Typu umów wyodrębnione w części szczegółowej Kodeksu:

o sprzedaż
o zamiana
o najem:
 rzeczy
 pracy – umowa, przez którą jedna ze stron zobowiązuje się czynić coś dla
drugiej za umówioną między nimi cenę
o spółka
o pożyczka
o umowy nienazwane

109
 BGB:

W Niemieckim kodeksie cywilnym prawo zobowiązań zostało uregulowane w

centralnej części kodeksu. Generalnie, kodeks opierał się na zasadzie swobody zawierania
umów, jednak w odróżnieniu do poprzednich kodeksów – pojawiały się już coraz częstsze
ograniczenia w tej dziedzinie.

 UMOWY:
o Zmodyfikowana zasada swobody umów:
 do zobowiązania potrzebny jest kontrakt między zainteresowanymi
 treść kontraktu podlegała ograniczeniom
 nieważna była umowa niezgodna z prawem oraz sprzeciwiająca się dobrym
obyczajom (np. zakaz umów lichwiarskich)
o W kodeksie niemieckim dopuszczono w szerokim zakresie czynności prawne
abstrakcyjne – w odróżnieniu od KN, który stał na gruncie kauzalności czynności
prawnych prawa majątkowego.
 W BGB materialna przyczyna zobowiązania (causa) nie wchodziła w skład
istotnych elementów umowy, stąd ważność umowy nie była zależna od
istnienia i prawidłowości podstawy prawnej świadczenia/
 Kodeks wymieniał dwie umowy jako abstrakcyjne:
 przyrzeczenie zapłaty
 uznanie długu
o BGB jako pierwszy dość szeroko regulował kwestię umowy o pracę:
 oparta na założeniach prawa rzymskiego
 ujęcie pracy ludzkiej jako towar, a umowę o pracę, jako rodzaj kupna, lub
najmu rzeczy
 przepisom podlegały wszystkie umowy tego typu z wyjątkiem umów
uregulowanych przepisami szczególnymi (np. przepisy kodeksu handlowego)
 umowa o pracę kształtowana na zasadzie abstrakcyjnej swobody umowy
między uprawnionym i zobowiązanym do służby
 regulacja tylko kwestii najogólniejszych dot. wynagrodzenia, czasu trwania
stosunku służbowego itd.

 Źródła zobowiązań:
 z umów
 z czynności jednostronnych
 z czynów niedozwolonych
 oraz innych zdarzeń, do których zaliczano np. niesłuszne zbogacenie i
prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

 Odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych:

 obejmowała kategorię deliktów (zawinionych działań ludzkich
wyrządzających drugiemu szkodę)
 obejmowała także inne zdarzenia, z których wynikła szkoda
 BGB (w przeciwieństwie do KN) zawiera precyzyjne, szczegółowo
wyodrębniające cztery elementy czynu niedozwolonego:
 istnienie szkody,
 czynu niedozwolonego,
 bezprawności czynu,
 związku przyczynowego, między czynem a szkodą
 warunkiem odpowiedzialności jest wina

110
  Wyłączono do odpowiedzialności:
o dzieci do 7 r.ż.
o umysłowo chorych
o małoletnich do lat 18 i głuchoniemych, o ile przy
wyrządzaniu szkody nie mieli rozeznania potrzebnego do
uznania odpowiedzialności.
 na wszystkich osobach ciążył obowiązek odszkodowania ze względów
słuszności, ze względu na stan majątkowy pokrzywdzonego i sprawcy

 Odpowiedzialność za cudze czyny – kodeks przewidywał odpowiedzialność:

 pomocników
 osób powołanych z mocy ustawy lub z umowy do nadzoru nad osobami
małoletnimi lub chorymi
Odpowiedzialność taka opierała się też na zasadzie winy, tj. przedsiębiorca
lub osoba powołana do nadzoru mogli się uwolnić od obowiązku
odszkodowania przez udowodnienie, że winy nie ponoszą.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ W KODEKSACH CYWILNYCH:

 Obowiązywała zasada swobody umów – przyznanie pełnej autonomii woli:
o najdobitniej w KN
 Kodeksy stały na straży ważności umów:
o tylko wyjątkowe okoliczności mogły uzasadniać nieważność umowy z samego prawa
lub być podstawą skargi o unieważnienie
o prawo czyniło jednostkę panem swoich czynów w zakresie zawiązywania stosunków
umownych
o zniesione zostały dawne zakazy pożyczek lichwiarskich
o ograniczona została możność zerwania umowy z powodu pokrzywdzenia
 wyjątkiem jest ABGB, gdzie funkcjonowała ta instytucja, ale z pewnymi
ograniczeniami
 Zmiany gospodarcze i społeczne ostatnich dziesiątków lat XIX w. spowodowały poddanie
zasady wolności umów coraz większym ograniczeniom
o sądy zaczęły badać treść umów nie tylko od strony kodeksowych przesłanek
ważności, ale i ich społecznego oddziaływania
o zaczęto wykorzystywać na większą skalę zawarte w kodeksach klauzule generalne,
czyli badanie umów z punktu widzenia ich zgodności z zasadami:
 dobrych obyczajów
 zwyczajów uczciwego obrotu
 porządku publicznego
 ważność umów w duchu słuszności
o w sferę umów zaczęła wkraczać etyka materialna, która uzasadniała względami
słuszności, moralności, czy sprawiedliwości nieważność umów zawartych z
pokrzywdzeniem strony
 zaczęły pojawiać się ustawowe zakazy lichwy
 w BGB instytucja pokrzywdzenia (nieważność czynności prawnych
wykorzystujących położenie, lekkomyślność, brak doświadczenia drugiej
osoby)
 Nastąpiła ewolucja w dziedzinie umów o pracę

111
 o początkowe oparcie umów o pracę na założeniach abstrakcyjnej równości stron
kontraktu i ich autonomii woli
 traktowanie pracy jako towaru
 całkowite pominięcie społecznych aspektów pracy ludzkiej
 ABGB
 ujęcie w sposób abstrakcyjny, jako kontrakt najmu pracy (rozumiano
jako umowę o działo)
 odsyłanie do innych przepisów
 utrzymanie feudalnych przepisów (obowiązek wierności, środki
karcenia domowego(
 KN
 jako najem usług
 można się zobowiązywać na pewien czas lub do oznaczonych
zatrudnień (miało to uniemożliwić powrót do feudalnych
stosunków)
 kontrakt na niekorzyść pracownika – przewidywał, że w razie sporu
dana będzie wiara oświadczeniom pracodawcy co do wysokości
wynagrodzenia i zapłaty
o z czasem zaczęło się to zmieniać, zwracano uwagę na społeczne aspekty, ograniczano
swobodę umów między pracodawcami i pracownikami

 Podstawy odpowiedzialności cywilnej:

o wina podstawą odpowiedzialności
o z reguły nie ponosili chorzy i małoletni, ale mieli obowiązek zapłaty odszkodowania
ze względów słuszności (ABGB, BGB)
o funkcjonowało domniemanie braku winy, trzeba było więc winę udowodnić
o ABGB
 uzależniał zakres odpowiedzialności od stopnia winy – patrz wyżej 
o regulowano odpowiedzialność za inne czyny oraz za zwierzęta i rzeczy – również
oparto na pojęciu winy, jako brak dozoru lub nieodpowiednim doborze osoby, którą
się posłużono
o odpowiedzialność za czyny drugiego – ponosili ci, którzy powołani byli z mocy
ustawy lub z umowy do nadzoru nad osobami, które wyrządziły osobie krzywdę, lub
ci, którzy się takimi osobami posługiwali
 KN – wymieniał specyficzne – patrz wyżej.
o odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy była początkowo generalnie kształtowana na
zasadzie winy, ale zaostrzonej w stosunku do zasad ogólnych przez przerzucenie
ciężaru dowodu na osobę odpowiedzialną.

18. Prawo spadkowe w wielkich kodyfikacjach cywilnych.

Wielkie kodyfikacje cywilne, w dziedzinie prawa spadkowego, z reguły stały na stanowisku

równości praw spadkowych, choć zawierały jednocześnie ważne wyjątki od tej zasady, np. jeśli chodzi
o prawa dzieci nie ślubnych czy też o gorszą pozycję małżonka w dziedziczeniu. Generalnie, kodeksy
gwarantowały prawa spadkowe rodzinie. Prawo spadkowe miało charakter indywidualistyczny i
wypływało wprost z zasady równości praw spadkowych. Ponadto, prawo spadkowe opierało się na
zasadzie liberalizmu w zakresie dysponowania mieniem przez jednostkę, co wyrażało się w przyjęciu
zasady swobody testowania.

112
 ABGB:
Kodeks austriacki zaliczał przepisy o prawie spadkowym do prawa rzeczowego, jako prawo
bezwzględne, skuteczne erga omnes
 Kodeks opierał się na zasadach powszechności i równości w prawach spadkowych
o wyjątek: w przypadku podstawienia powierniczego, ukształtowanie było wg ustroju
feudalnego z zasadą następstwa fideikomisów familijnych sankcjonował
dziedziczenie jednostkowe i w linii męskiej.

 SPADEK – ogół praw i zobowiązań zmarłego z wyjątkiem tych, które opierają się na ściśle
osobistych stosunkach spadkodawcy. Przedmiotem spadku były m.in. prawa na dobrach
niematerialnych (prawa autorskie, prawo do firmy) wyłączające uprawnienia o charakterze
publiczno-prawnym.

 Trzy tytuły dziedziczenia:

o testament
o ustawa
o kontrakt dziedziczenia
Mogły one występować jednocześnie - wbrew rzymskiej zasadzie – nemo pro parte
te status, pro parte intestatus decedere potest .

 Przejście spadku dziedzica następowało:

o nie z mocy samego prawa, ale dopiero po sądowym ustaleniu praw spadkowych i
przez sądowe przyznanie spuścizny (jest to tutaj wyjątkowe, bo BGB, KN, ZGB
wyznają zasadę wwiązania dziedzica w spadek z mocy samego prawa, z chwilą
śmierci spadkodawcy)
o instytucja spadku wakującego - występująca w prawie rzymskim fikcja - iż majątek
jest trzymany przez zmarłego do czasu sądowego przyznania spuścizny.

 Ograniczenia zdolności dziedziczenia:

o określone w przepisach politycznych, np. dotyczyło to duchownych
o odsunięcie od spadkobrania z tytułu niegodności
 pokrzywdzenie
 przymus
 podstęp co do treści oświadczenia ostatniej woli
 cudzołóstwo lub kazirodztwo między spadkodawcą a dziedzicem.

 Regulacja rozporządzenia ostatniej woli:

o a) testamenty (rozporządzenia zawierające ustanowienia dziedzica)
o b) kodycyle (zawierające inne postanowienia)

 Zdolność do sporządzenia testamentu była uzależniona od takich czynników jak:

 wiek – niedojrzali nie mogli
 stan psychiczny – stan szaleństwa, obłąkania, głupkowatości lub upicie –
testament nieważny
 osoby duchowne
 skazani na najcięższe kary zbrodniarze
 marnotrawcy – mogą rozporządzać tylko połową majątku

 Dziedziczenie ustawowe:
o Obejmowało krąg dziedziców do krewnych szóstej linii.

113
 o Małżonkowie otrzymywali:
 przy co najmniej trojgu dzieciach część przypadającą na każde z dzieci
 przy mniej niż trojgu – dożywotnie użytkowanie ¼ majątku
 przy braku dzieci, z innymi krewnymi – ¼ majątku na własność
 przy braku krewnych i dzieci – całość
o Dzieci nieślubne spadkobrały tylko po matce
o Dziedzice konieczni:
 zstępni
 w braku zstępnych – wstępni
 instytucja zachowku dla dziedziców koniecznych – część spadku, której te
osoby mają prawo żądać
 spadkobiercy konieczni mieli więc tylko roszczenie w stosunku do
spadkobiercy powołanego
 prawo do zachowku traciło się przez wydziedziczenie z powodów w
ustawie wyliczonych, np. odstępstwo od chrześcijaństwa
 Dziedziczenie umowne:
o zachodziło jedynie między małżonkami na podstawie umowy dziedziczenia co do
całego spadku lub jego części
o kontrakt ten w porównaniu do testamentu był nieodwołalny, mógł być tylko
unieważniony na ogólnych zasadach dotyczących ważności umów
o mocą teko kontraktu współmałżonek zrzekał się prawa odwołania testamentu
 KODEKS NAPOLEONA:

Dziedziczenie w Kodeksie Napoleona zostało uregulowane w księdze III kodeksu, jako

pierwszy wśród sposobów nabycia własności.

 Kodeks wyodrębniał dwa tytuły dziedziczenia

o ustawa
o testament
Kodeks nie znał kontraktu dziedziczenia, ale przewidywał instytucję, którą można było
osiągnąć podobne skutki, a mianowicie darowiznę majątku przyszłego w umowie
przedślubnej
 Otwarcie spadku następowało przez śmierć naturalną i śmierć cywilną (do 1854 r. istniała
instytucja śmierci cywilnej)

 Zdolność do dziedziczenia
o warunek: osoby pozostające przy życiu w chwili otwarcia spadku (wliczano tu dzieci
poczęte, o ile urodziły się zdolne do życia)
o niegodność do dziedziczenia – oczywiście nie mieli zdolności do dziedziczenia (w
starym prawie francuskim istniało jeszcze wydziedziczenie przez spadkodawcę, ale
KN zniósł ten przepis)

 Dziedziczenie ustawowe:
o wyraz domniemanej woli testatora
o podział osób powołanych do spadku na:
 dziedziców prawnych, z mocy prawa wwiązanych w spadek:
 tylko krewni zmarłego
 w pierwszej kolejności – dzieci lub ich zstępni prawem zastępstwa
 potem rodzeństwo spadkodawcy i jego zstępni
 w przypadku braku – spadek dzielono na dwie części, z których jedna
przypadała wstępnym w linii ojca, a druga – wstępnym z linii matki –

114
 w każdej z tych linii dziedziczono do 12 stopnia (liczono wg komutacji
rzymskiej)
 w przypadku zupełnego braku tych wszystkich krewnych do spadku
zostawali dopuszczani dziedzice nieporządkowi
 spadkobierców nieporządkowych, którzy byli wwiązania pozbawieni, a więc
musieli dopiero żądać wprowadzenia w posiadanie
 kolejno : dzieci naturalne – uznane, małżonek, państwo
o Dzieci pozamałżeńskie naturalne nie dziedziczą
 kodeks przyznawał prawa do majątku po rodzicach tylko dzieciom
naturalnym i dzieciom prawnie uznanym - ich udział w spadku dotyczył
wyłącznie dóbr po zmarłych rodzicach, a nie sięgał już do majątku krewnych
ojca i matki i był ograniczony w porównaniu z dziećmi prawymi:
 w zbiegu ze wstępnymi prawymi udział spadkowy dziecka
naturalnego wynosił 1/3 udziału dziedzica prawego
 w zbiegu ze wstępnymi i rodzeństwem – ½ spadku
 przy braku zstępnych, wstępnych i rodzeństwa zmarłego – ¾ spadku
 miało prawo do całości majątku, gdy ojciec lub matka nie pozostawili
żadnych krewnych w stopniu uprawniającym do dziedziczenia
 dzieci ze związków cudzołożnych i kazirodczych nie miały żadnych
uprawnień spadkowych
o Nierozwiedziony małżonek zmarłego dochodził do spadku dopiero w braku
krewnych do XII stopnia i dzieci naturalnych uznanych.
 tak odległe miejsce w dziedziczeniu wynikało z ogólnej tendencji prawa
spadkowego do zachowania majątku w rodzinie i do zapobieżenia jego
przechodzenia do obcej rodziny.

 Nabycie spadku:
o przez dziedziców prawych – z mocy samego prawa, z chwilą śmierci spadkodawcy –
instytucja sezyny (wwiązania)
o kodeks nie znał instytucji spadku wakującego i występującej w prawie rzymskim
fikcji, iż majątek jest trzymany przez zmarłego do czasu sądowego przyznania
spuścizny.

 Dział spadku:
o w sposób realny, przez podział w naturze
o generalna zasada ,,nikt nie może być zmuszony do pozostawania w niepodzielności’’
o podziału spuścizny można było żądać w każdej okoliczności, bez względu na umowy i
zakazy przeciwne

 Dziedziczenie testamentowe:
o W Kodeksie zostało uregulowane w tytule II księgi III, wraz z darowiznami między
żywymi, tworząc razem z nimi kategorię tzw. szczodrobliwości, czyli rozporządzeń
pod tytułem darmym
o Testament – akt, którym testator rozporządzał na czas, w którym już żyć nie będzie,
całością lub częścią swego majątku. Testament jako akt rozrządzenia ostatniej woli w
każdej chwili mógł być odwołany. Kodeks wprowadzał zasadę, że można
rozporządzać na wypadek śmierci również tylko częścią majątku (jest to
przeciwieństwo rzymskiej zasady, że albo rozporządza się całością testamentowo
albo całością majątku beztestamentowo)

o RODZAJE TESTAMENTU:

115
  Testament własnoręczny – musiał być w całości napisany, datowany i
podpisany ręką testatora
 Testament w formie aktu publicznego, sporządzony i przyjęty przez
notariusza
 Testament mistyczny – czyli inaczej testament tajemny

o OGRANICZENIA TESTOWANIA i DZIEDZICZENIA Z TESTAMENTU:

 Ograniczenia podmiotowe:
 Sporządzać testamentu nie mogły osoby ubezwłasnowolnione
 Prawo testowania miały tylko osoby zdrowe na umyśle
 Małoletni – po dojściu do lat 16tu mogli testować, ale tylko połową
tego majątku, którym mógłby rozporządzać po dojściu do
pełnoletniości
Dzieci naturalne nie mogły otrzymać w testamencie od rodziców
więcej, niż to, co otrzymałyby w dziedziczeniu beztestamentowym.
 Opiekunowie nie mogli otrzymywać zapisu testamentowego od
małoletnich będących pod ich opieką.
 Lekarze i aptekarze, którzy leczyli daną osobę w chorobie na którą
zmarła, nie mogli otrzymać od niej żadnych dóbr drogą
testamentową. Podobnie też duchowni jako ,,lekarze duchowi’’ nie
mogli być spadkobiercami testamentowymi.
 Nie można było rozporządzać w testamencie dobrami na rzecz osób,
które w czasie zgonu nie były jeszcze poczęte. Tak samo też nie
można było zapisywać dóbr na rzecz stowarzyszeń nie mających
osobowości prawnej.
 Rozporządzenia testamentowe na rzecz przytułków, ubogich, gmin i
zakładów użyteczności publicznej mogły być dokonane tylko za
zgodą cesarza.
 Ograniczenia przedmiotowe: (wynikały z postanowień kodeksu o tzw. części
rozrządzanej)
 Wszelkie szczodrobliwości, tj. rozporządzenia pod tytułem darmym,
czy na wypadek śmierci nie mogły przekraczać określonej części
majątku:
o ½ majątku przy istnieniu 1 dziecka ,,prawego’’
o 1/3 – przy dwojgu
o ¼ przy trojgu i więcej
 Ograniczenia w przypadku, gdy w braku zstępnych zmarły
pozostawiał wstępnych:
o ze względów moralnych szczodrobliwości nie mogły dotykać
interesów osób najbliższych, do których kodeks zaliczał
krewnych w linii prostej. Oznacza to, że zstępni, lub wstępni
testatora uznani zostaliprzez ustawę za dziedziców
koniecznych, a część majątku zarezerwowana przez ustawę
na ich rzecz i której nie mogli być pozbawieni skutkiem
szczodrobliwości na rzecz innych osób, określona była
mianem rezerwy .
o przy istnieniu dziedziców koniecznych wolno było
dysponować pod tytułem darmym tylko resztą majątku, tzw.
częścią rozrządzaną (pozostałą po wydzieleniu rezerwy)

116
 o w przypadku naruszenia części obowiązkowej (rezerwy),
dziedzicom koniecznym przysługiwała skarga – w jej wyniku
ulegały odpowiedniemu zmniejszeniu zapisy testamentowe
o Rezerwa miała nieco inny charakter niż rzymska instytucja
zachowku - dziedzice konieczni w Kodeksie Napoleona nie
byli wierzycielami spadku, tak jak w prawie rzymskim, ale
rzeczywistymi spadkobiercami, którym służyło bezwzględne
prawo do określonej części spadku.

 W prawie spadkowym Kodeksu Napoleona obowiązywał zakaz substytucji, czyli

podstawienia testamentowego. Była to cecha charakterystyczna dla KN. Istniały jednak
pewne wyjątki od tej zasady:
 Udzielano zezwolenia na dokonanie substytucji na rzecz dzieci osób obdarowanych,
ojcu i matce osoby obowiązanej do oddania, oraz jej braciom i siostrze, gdy mieli oni
dzieci – były to tzw. substytucje dozwolone.

 BGB:

 Dziedziczenie w BGB zostało uregulowane w ostatniej księdze kodeksu jako przejście spadku
z mocy samego prawa w momencie śmierci spadkodawcy

 SPADEK - całość majątku zmarłego, a więc ogół praw w znaczeniu gospodarczych z

wyjątkiem tych, które wygasało wraz ze śmiercią (prawo do renty, pierwokupu itd.)
 długi spadkowe nie były uważane za część majątku spadkowego
 osobny przepis – spadkobierca odpowiada za zobowiązania spadkowe, do
których obok długów spadkodawcy należały zobowiązania z tytułu praw do
części obowiązkowej, zapisów i zleceń.

 Trzy tytuły dziedziczenia:

o ustawa
o testament
o kontrakt dziedziczenia

 Spadkobiercą mógł zostać każdy!

o Prawo spadkowe w BGB zostało oparte na zasadzie powszechności praw
spadkowych.
o Nie było żadnych szczególnych ograniczeń w tej dziedzinie z wyjątkiem niegodności:
 Przyczyną niegodności były takie czyny, które w jakiś sposób wywarły
ujemny wpływ na urzeczywistnienie woli zmarłego, czy też ograniczyły, bądź
uniemożliwiły jej sporządzenie. Uznanie niegodności dziedziczenia
następowało w drodze wyroku sądowego na skutek skargi sądowej
wniesionej przez jakiegokolwiek zainteresowanego.
 BGB znał instytucję przebaczenia - ,,jeśli spadkodawca niegodnemu
dziedziczenia przebaczył’’.

 Dziedziczenie ustawowe:
Miało miejsce, gdy spadkodawca nie zostawił ważnego testamentu lub ważnej umowy
dziedziczenia, lub gdy spadkobiercy ustanowieni nie chcieli lub nie mogli przyjąć spadku.

117
 o Dziedziczenie ustawowe opierało się na tytule pokrewieństwa, małżeństwa, a
ostatecznie – przynależności państwowej
o System dziedziczenia wg parantel:
 Chodzi tutaj o klasy dziedziczenia!
 I parantela – potomkowie spadkodawcy, bliżsi wykluczali dalszych
 II – rodzice spadkodawcy i ich potomkowie – spadek rozdzielany na pół,
przypadając po każdej połowie na szczep ojca i matki
 rodzeństwo dziedziczyło nie obok rodziców, ale dopiero
przy ich braku!
 III – dziadkowie spadkodawcy i ich potomkowie – spadek dzielony na 4 części
 Małżonek dziedziczył:
 w zbiegu z I parantelą – ¼ spadku
 w zbiegu z II – ½
 z III – również ½ + część przypadającą na potomków nieżyjących
dziadów
 w przypadku braku krewnych – całość
 W sytuacji kiedy nie było żadnego z wyżej wymienionych spadkobierców,
spadek w całości przechodził na rzecz państwa.

 TESTAMENT:
o Nie różnił się w BGB od kodycylu!!!
o Mógł w swej treści zawierać ustanowienie spadkobiercy, zapis, polecenie, jak i
wykluczenie spadkobiercy ustawowego.
o Postanowienia testamentowe mogły być obarczone warunkiem lub terminem
o BGB znał podstawienie powiernicze – wbrew zasadzie „semel heres, semper heres”
można było ustanowić kogoś dziedzicem w ten sposób, że stanie się spadkobiercą
dopiero wtedy, gdy najpierw ktoś inny został spadkobiercą (tzw. dziedzic
podstawiony)
o Istniała swoboda dyspozycji testamentowej, ograniczana jedynie ze względu na
uwzględnienie w testamencie dziedziców koniecznych.
 Dziedzice konieczni nie mogli zostać bez słowa pominięci, ale mogli oni być
wydziedziczeni na podstawie następujących powodów:
 nastawanie na życie spadkodawcy,
 rozmyślne cielesne sponiewieranie spadkodawcy,
 ciężkie przestępstwo przeciw spadkodawcy,
 wykroczenie przeciw obowiązkom alimentacyjnym,
 ,,gdy potomek wbrew woli spadkodawcy bezecnie lub niemoralnie
się prowadzi’’
 Kodeks znał także ograniczenia praw spadkowych potomka, który oddał się
marnotrawstwu lub był znacznie zadłużony:
 spadkodawca mógł wtedy postanowić, że część spadku nań
przypadająca ma być pozostawiona jego dzieciom jako
spadkobiercom drugiej linii lub też ustanowić zarząd nad tym
majątkiem przez wykonawcę testamentu.

o Dziedzice konieczni:
 Byli to: potomkowie zmarłego, jego rodzice i małżonek.
 Ich część obowiązkowa (legityma) wynosiła połowę wartości tego, co
otrzymaliby przy dziedziczeniu ustawowym

118
  System zachowku – spadkodawca mógł w drodze testamentu rozporządzać
całym swym majątkiem, a spadkobiercy konieczni mieli tylko roszczenie o
wypłacenie im odpowiedniej sumy pieniężnej, obliczonej w stosunku do
wartości spadku, co stanowiło zachowek. Uprawnienia dziedziców
koniecznych wg BGB miały więc tylko charakter roszczeń o charakterze
obligacyjnym, a nie tak jak w Kodeksie Napoleona!

 DZIAŁ SPADKU:
Przy podziale spadku obowiązywała zasada powszechności.
o Gdy spadkodawca zostawiał kilku spadkobierców, spadek stawał się przed
podziałem ich majątkiem wspólnym - nie była to współwłasność w częściach
idealnych typu rzymskiego czy francuskiego, ale nawiązująca do prawa germańskiego
wspólna własność, w której prawa do majątku spadkowego były niepodzielne
o Aktywa i pasywa spadku nie były podzielone między spadkobierców stosownie do
tych udziału, ale aż do podziału tworzyły majątek wspólny.
o Spadkobiercy mogli rozporządzać przedmiotem spadkowym tylko wspólnie.
Istniała zasada ogólna, że każdy współspadkobierca może domagać się w każdym
czasie działu przedmiotu spadku, chyba że spadkodawca w testamencie wykluczył
działy spadkowe na okres do 30 lat.
Przepisy te były wydane głównie w celu zabezpieczenia interesów wierzycieli przed
działem spadku oraz w celach ekonomicznych, ponieważ rozdrabnianie majątków
gospodarczych na części nie było korzystne dla państwa.

20. Zasady i przebieg nowoczesnego procesu mieszanego.

Epoka Oświecenia to okres walki z ustrojem feudalnym, z rządami absolutnymi, z

arbitralnością i nadużyciami władzy, która miała szczególny wymiar na gruncie prawa karnego, bo
właśnie w tej dziedzinie skupiały się najbardziej istotne kwestie z zakresu gwarancji osobistych i
bezpieczeństwa jednostek. Upowszechniane w XIX w. prawno naturalne postulaty zapewnienia praw
podmiotowych jednostki zwrócone były bezpośrednio przeciwko realiom dotychczasowego wymiaru
sprawiedliwości karnej i w szczególności – przeciwko nieprawościom i okrucieństwu procesu
inkwizycyjnego. W taki właśnie sposób upowszechnił się i rozwinął w dziedzinie sądownictwa proces
mieszany – łączący w sobie elementy procesu skargowego z elementami procesu inkwizycyjnego.

Regulacja procesu mieszanego w Europie:

 FRANCJA  Kodeks Napoleoński z 1808 r.

 Rosja  Kodeks z 1864 r.
 Niemcy  Kodeks z 1873 r.

Cechy charakterystyczne procesu mieszanego:

 Pomieszanie elementów procesu skargowego z elementami procesu inkwizycyjnego.

 Podział na dwa stadia - postępowanie przygotowawcze i postępowanie główne.
 Rozdzielenie trzech funkcji procesowych – oskarżenie, obrona i osądzenie.
 Wszczęcie z urzędu.
 Wprowadzenie środków zapobiegawczych – tj. areszt, izolacja oskarżonego.

119
 Oskarżony jest podmiotem postępowania, a nie przedmiotem.
 Publiczność rozprawy.
 Prawo oskarżonego do obrony.
 Możliwość wniesienia środków odwoławczych.

PRZEBIEG PROCESU MIESZANEGO:

Zgodnie z postanowieniami francuskiego kodeksu postępowania karnego z 1808 r. proces

mieszany składał się z dwóch faz : postępowania wstępnego i postępowania głównego.

I. WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA Z URZĘDU – dokonuje tego zazwyczaj sędzia śledczy

powołany do danej sprawy.

II. POSTĘPOWANIE WSTĘPNE  odbywało się zgodnie z zasadami procesu

inkwizycyjnego.

Zasady prowadzenia postępowania wstępnego:

 Tajność,
 Pisemność,
 Brak obrońcy,
 Rozdzielenie funkcji procesowych:
PROKURATOR  ściganie
SĘDZIA ŚLEDCZY śledztwo (w razie podejrzenia o zbrodnię)
 Zastosowanie środków zapobiegawczych – np. osadzenie oskarżonego w
więzieniu, poręczenia majątkowo i osobiste, zakaz opuszczania miejsca stałego
pobytu, dozór policyjny.
 Trójpodmiotowość stosunku prawno procesowego  podmiotami procesu byłi
oskarżyciel, oskarżony i sąd.
 Proces ma formę sporu toczonego przed sądem pomiędzy dwoma
równouprawnionymi przeciwnikami.
Postępowanie przygotowawcze mogło przebiegać kolejno od pierwszego etapu,
jakim było DOCHODZENIE, do drugiego etapu, jakim było ŚLEDZENIE. Taki układ
postępowania wstępnego dotyczył rozstrzygania spraw o ciężkie przestępstwa
(zbrodnie).
1) DOCHODZENIE  jako wyodrębnione stadium postępowania przygotowawczego
nawiązuje do inkwizycji generalnej z procesu inkwizycyjnego.
Celem tej czynności procesowej jest ustalenie czy rzeczywiście popełniono
przestępstwo i jeżeli tak – wykryci sprawcy.
2) ŚLEDZTWO  czynność przeprowadzana obowiązkowo w sprawach dot. Zbrodni
przez sędziego śledczego lub ewentualnie policję, pod nadzorem prokuratora. Celem
tej fazy jest wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy i ustalenie dowodów dla
sądu. Po zakończeniu śledztwa, prokurator decydował o umorzeniu postępowania,
albo zarządzał wniesienie aktu oskarżenia do sądu.

120
III. POSTĘPOWANIE GŁÓWNE (ROZPRAWA)  odbywało się zgodnie z zasadami
procesu skargowego.

Zasady obowiązujące podczas rozprawy:

 Zasada ustności – rozprawę rozpoczyna odczytanie aktu oskarżenia, następnie

oskarżony odpowiada na pytanie czy przyznaje się do winy, po tym rozpoczyna
się postępowanie dowodowe, polegające m.in. na przesłuchaniu świadków.
Wnioski stron również są zgłaszane w formie ustnej.
 Zasada jawności – rozprawa odbywa się w sposób jawny. Jej publiczny charakter
może być wyłączony przez sąd tylko w wyjątkowych przypadkach.
 Zasada kontradyktoryjności – skarga zostaje wniesiona w postaci aktu
oskarżenia. W trakcie rozprawy strony mają równorzędną pozycję i na równych
zasadach przysługuje im prawo do zabrania głosu. Prawo ostatniego głosu
przysługuje oskarżonemu!
 Zasada prawdy materialnej – wydane rozstrzygnięcie musi być zgodne z
rzeczywistym stanem rzeczy (prawda materialna, obiektywna). Wnioski
dowodowe przedkładają sądowi same strony, a sędzia może z własnej inicjatywy
dopuścić na rozprawie każdy dowód, który w jego mniemaniu jest użyteczny.
 Zasada bezpośredniości – ze środkami dowodowymi sąd musi się zetknąć
bezpośrednio na rozprawie.
 Zasada niezmienności sędziów (koncentracji) – wyrok może być wydany tylko
przez tych sędziów, którzy przez cały czas uczestniczyli w rozprawie.
 Zasada równości broni – obydwie strony maja taką samą pozycję pod względem
uprawnień procesowych.
 Zasada obustronnego posłuchania – sędzia musi wysłuchać obydwu stron.
 Zasada ostatecznego załatwienia procesu – wyrok sądu musi rozstrzygnąć sprawę
definitywnie, nie ma możliwości tak jak w procesie inkwizycyjnym, aby skorzystać
z „uwolnienia z instancji”.
 Zasada swobodnej oceny dowodów- sędzia nie jest związany żadnymi przepisami
ustawowymi co do ilości i jakości dowodów, ale może uznawać za dowody
wszystko, co według niego przyczyni się do rozstrzygnięcia sprawy. Sędzia
podejmując rozstrzygnięcie, posługuje się wiedzą prawniczą, doświadczeniem
życiowym i własnym przekonaniem.
 GWARANCJE PROCESOWE (prawa oskarżonego):
 Pełne prawo do obrony
 Zasada domniemania niewinności
 Zasada indubio pro Reo – wszelkie wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść
oskarżonego.
 Prawo do złożenia przed sądem wyjaśnień
 Prawo zadawania pytań
 Możliwość skorzystania ze środków odwoławczych.

121
 ŚRODKI ODWOŁAWCZE
ZWYCZAJNE
1) Zażalenie – prawo do zaskarżania tych
postanowień sądu, które zamykają stronom drogę
do wydania wyroku.
2) Apelacja – przysługuje stronom od wyroku
końcowego sądu I instancji do sądu odwoławczego
w dwóch przypadkach:
- zakwestionowanie dokonanych przez sąd ustaleń
stanu faktycznego,
- zakwestionowanie ustaleń co do stopnia winy
.oskarżonego i wymiaru kary.
Sąd odwoławczy nie może zwiększyć
oskarżonemu kary wymierzonej przez sąd
I instancji, jeżeli złożono apelację tylko na korzyść
oskarżonego  zakaz reformationis in peius.
- wyrok,
122
NADZWYCZAJNE
1) Kasacja – może być wniesiona tylko na postawie
zarzutu nieprawidłowego zastosowania ustawy lub
zarzutu naruszenia przepisów prawa procesowego.
Sąd kasacyjny wydaje wyrok, na podstawie
którego oddala kasację lub uchyla zaskarżony
wyrok w całości lub w części i wtedy przekazuje
sprawę do ponownego rozpatrzenia.
2) Wznowienie postępowania – od 1873 r. skazany
miał możliwość wystąpić z wnioskiem o wznowienie
postępowania do sądu I instancji, w którym to
postępowanie zostało przeprowadzone.
Podstawą takiego wniosku mogło być:
- wskazanie sfałszowania dokumentu,
- wskazanie fałszywych zeznań świadków,
- ujawnienie nowych dowodów, które zmieniłyby
- inne przestępstwo osoby trzeciej.
 Typ procesu
Zasada procesowa
Średniowieczny proces Nowożytny proces Nowoczesny
skargowy inkwizycyjny proces mieszany

Zasada działania z urzędu

- + +
(ex officio)
+
Zasada skargowości + - (skargę stanowi akt
oskarżenia)

Zasada kontradyktoryjności + - +

Zasada -
- +
równości stron (zasada stanowości)

Zasada jawności i ustności + - +

Zasada tajności i pisemności - + -

Legalna teoria dowodowa + + -

Swobodna ocena dowodów

- - +
przez sędziego

Zasada
- + -
pośredniości
+
Zasada bezpośredniości (dowód z przysięgi - +
przyjmował sąd)
Zasada domniemania
- - +
niewinności

Zasada in dubio pro reo - - +

+
Zakaz reformationis in peius - +
(dopiero od XIX w!)

-
Prawo do obrony _ +
(bliższość do dowodu)

123