Professional Documents
Culture Documents
Ο Κάλβος στα ίχνη του «Λογγίνου»
Ο Κάλβος στα ίχνη του «Λογγίνου»
Ο ΚΑΛΒ ΟΣ
Σ ΤΑ Ι Χ Ν Η Τ Ο Υ
«ΛΟΓΓΙΝΟΥ»
αντίποδες
ά΄ έκδοση : Φεβρουάριος 2019
ISBN : 978-618-5267-05-6
© 2019, άγγέλα γιώτη και αντίποδες
αντίποδες
Κάλβου 8-10, 11473, άθήνα
τηλ. : 210 6471188
ekd.antipodes@gmail.com
www.antipodes.gr
Στον Αλέξη Πολίτη με ευγνωμοσύνη
Προλογος
Σοβαρὸν, ὑψηλὸν
δόσε τόνον ὦ Λύρα·
λάβε ἀστραπὴν, καὶ ἦθος
λάβε νοὸς, ὑμνοῦμεν
ἔνδοξον ἔργον.
14
ΕίςάγΩγη
16
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
17
αγγελα γιωτη
18
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
βου, και όχι μόνο των ελληνόφωνων ωδών του, αλλά πολύ
αργά προχωράμε προς την πραγματοποίηση ενός τέτοιου
στόχου. Πολύ αργά εκπληρώνεται τελικά και το σεφερι-
κό αίτημα της έκδοσης των απάντων του Κάλβου,10 ση-
ματοδοτώντας ωστόσο το κλείσιμο ενός κύκλου. Και ο
Κάλβος, όπως τον μάθαμε από τα χρόνια του ςεφέρη και
μετά, είναι πλέον όχι απλώς ένας Έλληνας ποιητής είκο-
σι ωδών, αλλά ένας πολιτικός διανοούμενος, εκπρόσω-
πος ενός κόσμου υβριδικού που κινείται προς την εθνική
συνειδητοποίηση και την κατακτά, συγγραφέας ιταλικών
τραγωδιών, δάσκαλος φιλοσοφικών μαθημάτων, μετα-
φραστής θρησκευτικών και επιστημονικών κειμένων, και
τελικά ένας αυτοεξόριστος από την πατρίδα (και την ποί-
ηση), που επέστρεψε σε ξένη γη για να πεθάνει εκεί ως
ένας άγνωστος, καθημερινός άνθρωπος, που ζούσε απ’ τα
γράμματα.
άν όμως θεωρηθεί ότι συγκροτείται πράγματι ένας κύ-
κλος που συμβολικά ανοίγει με τη σεφερική έκφραση των
αποριών και την υπογράμμιση των ελλείψεων της καλβι-
κής βιβλιογραφίας, και κλείνει σήμερα –συμβολικά επί-
σης– με την έκδοση των απάντων του Κάλβου, τότε θα
πρέπει ακολούθως να παραδεχτούμε ότι δεν μαθαίνουμε
απλώς τον Κάλβο σε αυτό το διάστημα, αλλά τον ξανα-
μαθαίνουμε, διαφορετικά από ό,τι τον γνωρίζαμε προη-
γουμένως. γιατί ασφαλώς, όταν ο ςεφέρης υπογραμμίζει
την ανεπάρκεια των γνώσεών μας για τον Κάλβο κινείται
και προς την αμφισβήτηση μιας ήδη καθιερωμένης εικό-
νας του. άπό άλλο δρόμο και απλοϊκότερα, το ίδιο συμ-
βαίνει και όταν ο Ελύτης εισηγείται κι εκείνος μια επανεξέ-
ταση του «προσώπου» του Κάλβου (1946). η προσέγγιση
του Ελύτη είναι μια συντονισμένη και συνειδητή προ-
σπάθεια να ανατραπεί η καθιερωμένη εικόνα του ποιη-
τή: «Πρέπει, είναι ανάγκη να ξαναπάρω αυτό το πορτρέτο
19
αγγελα γιωτη
20
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Σοβαρὸν, ὑψηλὸν
δόσε τόνον ὦ Λύρα·
λάβε ἀστραπὴν, καὶ ἦθος
λάβε νοὸς, ὑμνοῦμεν
ἔνδοξον ἔργον.
[«Εις Πάργαν»]13
13. τα παραθέματα στίχων από τις ωδές και το Ελπίς πατρίδος ακο-
λουθούν γενικά την έκδοση άνδρέας Κάλβος, Έργα, τ. ά΄, Ποιητικά,
μέρος πρώτο: Δημοσιευμένα, επιμέλεια-σχόλια L. Trenti – Ευρ. γαρα-
21
αγγελα γιωτη
22
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
24
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
25
αγγελα γιωτη
26
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
27
αγγελα γιωτη
28
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
29
αγγελα γιωτη
30
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
31
αγγελα γιωτη
στην κατοχή του: «il Longino e Demetrio Falereo, Del Sublime, lega-
ti insieme» (1788). ο επιμελητής του τόμου των αλφιεριανών επιστο-
λών, L. Caretti, υποθέτει ότι πρόκειται για μια συνέκδοση των δύο έρ-
γων, όπου η μετάφραση του Περί ύψους είναι του Gori. βλ. [Alfieri
Vittorio], Opere di Vittorio Alfieri da Asti, τ. 14, Epistolario, τ. ί (1767-
1788), επιμ. L. Caretti, Άστι, Casa d’Alfieri, 1963, 402-403. Όπως απο-
δεικνύεται από την έκδοση του καταλόγου της βιβλιοθήκης του άλ-
φιέρι, ο ποιητής διέθετε τουλάχιστον τέσσερις εκδόσεις του έργου:
μία του 1694 με τίτλο Dionysiou Longinou, Peri Hupsous, Kai Talla
Heuriskomena (το κείμενο σε ελληνικά και λατινικά, συνοδεύεται από
γαλλική μετάφραση), μία ακόμα ελληνο-λατινική έκδοση του 1718
(οξφόρδη) με τίτλο Διονυσίου Λογγίνου Περί ύψους βιβλίον. Dionysii
Longini de sublimitate libellus και, πράγματι, δύο εκδόσεις της ιταλι-
κής μετάφρασης του Gori (1737, 1748) [Clara Domenici, La Biblio-
teca classica di Vittorio Alfieri, τορίνο–Μιλάνο, Nino Aragno, 2013,
447-448]. Διαπιστώνεται επίσης σε έργα του άλφιέρι, όπως τα Del-
la tirannide και Del principe e delle lettere, η ακριβής χρήση χωρίων
του Περί ύψους μεταφρασμένων από τον Gori. βλ. R. Pasqua, «Bru-
ti sublimi: Alfieri e il trattato dello Pseudo-Longino», στο Gilberto
Lonardi & Stefano Verdino (επιμ.), Il verso tragico dal Cinquecento al
Settecento: atti del convegno di studi, Verona, 14-15 maggio 2003, Πά-
ντοβα 2005, 274.
32. G. Costa, «Foscolo e la poetica del sublime», Forum Italicum, τ.
12, 4 (1978) 476, 479.
32
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
νομίζει τις ότι ο λογγίνος έχει υπ’ όψιν ρυθμούς και μέ-
τρα της καθ’ ημάς ποιήσεως. άλλά τοιαύτας εκβιάσεις,
ως αι ανωτέρω καταδεικνυόμεναι, δεν υφιστάμεθα εκ
των στίχων του Κάλβου, οίτινες, αν δεν αναπαύωσιν ακό-
πως την ακοήν, αλλά πλήττουσιν αυτήν, ευρείς και άνε-
τοι, αδέσμευτοι και μεγαλοπρεπείς, εξόχως εκφραστικοί
και ευαρμοστούντες προς το θέμα όπερ αναπτύσσουσιν.33
33
αγγελα γιωτη
35
αγγελα γιωτη
36
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
37
αγγελα γιωτη
38
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
39
αγγελα γιωτη
40
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
41
αγγελα γιωτη
42
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
43
αγγελα γιωτη
46
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
47
αγγελα γιωτη
67. άπό τις ελληνικές μεταφράσεις του τίτλου του καλβικού κειμέ-
νου, εκείνη του Κ. ςολδάτου προκρίνει την εκδοχή της «Καλολογίας»
για τον συγκεκριμένο όρο.
68. άθ. γλυκοφρύδη-λεοντσίνη, Νεοελληνική Αισθητική και Ευρω-
48
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
49
αγγελα γιωτη
50
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
51
αγγελα γιωτη
52
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
53
αγγελα γιωτη
54
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αι. στο περιοδικό Spectator. βλ. ενδει-
κτικά J. Addison, [No 339. Saturday, March 27, 1712], [No 412. Mon-
day, June 23, 1712: «Paper II. On the Pleasures of the Imagination»],
[No 413. Thursday, June 24, 1712: «Paper III. On the Pleasures of the
Imagination»], [No 414. Wednesday, June 25, 1712: «Paper IV…»] στο
Joseph Addison και Richard Steele, The Spectator: With a Biographical
and Critical Preface, and Explanatory Notes in four volumes, λονδίνο,
Bosworth, 1854, τ. III, 58-63, 272-275, 275-278, 279-282. Επίσης σχετι-
κά αποσπάσματα των άρθρων του Spectator βλ. στο A. Ashfield & P. de
Bolla (επιμ.), The Sublime: A Reader in British Eighteenth-Century Aes-
thetic Theory, Cambridge University Press, 1996, 62-71.
78. ο Άντισον ωστόσο είναι ο πρώτος που θα μιλήσει για το ύψος
διαχωρίζοντάς το από άλλες αισθητικές ποιότητες. τρεις είναι οι κα-
τηγορίες που διακρίνει: του μεγαλοπρεπούς (υψηλού), του ωραίου και
του καινοφανούς.
55
αγγελα γιωτη
56
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
57
αγγελα γιωτη
58
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
για τον ντένις μια εμπειρία που μεταδίδεται μέσω της ποί-
ησης, στο φως μιας ψυχολογίας του αισθήματος και του
πάθους. άυτό είναι το στοιχείο που επιλέγει να κρατή-
σει από τον λογγίνο, ενώ καταλληλότερο πάθος για την
μετάδοση της εμπειρίας του υψηλού θεωρεί ο ντένις το
ενθουσιαστικό-θρησκευτικό πάθος. η προσέγγιση του
ντένις συντονίζεται με την ανακάλυψη του τρόμου ως αι-
σθήματος που συνδέεται με το υψηλό: αν το υψηλό ενυ-
πάρχει στη βίωση του τρόμου, τίποτα δεν είναι πιο τρο-
μερό από έναν θυμωμένο Θεό.81 Έχει ειδικό βάρος για τη
δική μας διερεύνηση η μελέτη ενός ακόμα αναγνώστη του
λογγίνου που φαίνεται να προσλαμβάνει το Περί ύψους
με τρόπο ανάλογο: του τζιαμπατίστα βίκο.82
άσφαλώς, τόσο για τον ντένις όσο και για τον βίκο,
η αφορμή αυτής της πορείας είναι το γνωστό παράδειγμα
ποιητικού ύψους της λογγίνειας πραγματείας (§ 9,9), εμ-
βληματικό ήδη στην προσέγγιση του Μπουαλώ, το χωρίο
της γενέσεως: «και είπεν ο Θεός γενηθήτω φως και εγένε-
το φως». άυτή η μικρή λεπτομέρεια, που συνιστά ωστό-
σο την πρώτη φορά που ένας ρήτορας της ελληνορωμα-
ϊκής παράδοσης στρέφεται στη βίβλο και τη βάζει δίπλα
στον Όμηρο, θα αποτελέσει παρακαταθήκη σημαντική και
ικανή να αποκαλύψει μια νέα διπλή προοπτική στο κεί-
μενο της ύστερης αρχαιότητας: ο αρχαίος κόσμος δίπλα
στον εβραϊκό. ςτη σύμπραξη αρχαιοελληνικής και εβραϊ-
κής λογοτεχνικής παράδοσης που απελευθερώνει ο λογ-
γίνος διαθέτουμε κιόλας ένα σημαντικότατο πεδίο εντός
59
αγγελα γιωτη
60
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
65
Π Ε ρί Ε χοΜ Ε νά
Προλογος 9
ΕίςάγΩγη
«Ὑψηλὸν δόσε τόνον ὦ λύρα»: Ζητήματα ύψους από τον λογγίνο
έως τον Κάλβο
Ανάμεσα στον μεγαλοπρεπή Κάλβο του Παλαμά και τον χασματικό
Κάλβο του Σεφέρη 15
Ο Κάλβος στα ίχνη του «υψηλού» ποιητή Πίνδαρου 23
Στοιχεία για ένα αίτημα των καλβικών ερευνών που δεν
συγκροτήθηκε ποτέ 34
Ο Κάλβος δημόσιος ομιλητής και δάσκαλος 46
Ο Κάλβος απέναντι στους διαρκείς μετασχηματισμούς της λογγίνειας
θεωρίας 53
ΜΕρος ά΄
υψηλΕς ΔίάΔροΜΕς
ΚΕΦάλάίο ΠρΩτο
ςτη σφαίρα επιρροής των υψηλών ποιητών
471
αγγελα γιωτη
ΚΕΦάλάίο ΔΕυτΕρο
η διδασκαλία της ρητορικής και οι νέες τάσεις στη
γραμματολογία, στην ιστορία και στην πολιτική θεωρία
Κ Ε Φά λ ά ίο τ ρί το
Περί φιλοσοφικής αισθητικής και φιλοσοφίας
ί. ο «αυτοδίδακτος» φιλόσοφος Κάλβος 269
ίI. η αυγή ενός νέου αιώνα στην ίταλία: επεισόδια από
472
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΜΕρος β΄
το ΚάλβίΚο υψηλο: ΕρΜηνΕυτίΚΕς
τοΠοΘΕτηςΕίς Κάί «ΠάράΜορΦΩςΕίς»
ΚΕΦάλάίο ΠρΩτο
η πρόσληψη του καλβικού πινδαρισμού και η διαμάχη
μεταξύ αρχαίων και νεωτερικών (καλβιστών) 343
ΚΕΦάλάίο ΔΕυτΕρο
η πρόσληψη του θρησκευτικού στοιχείου στην
καλβική ποίηση 379
ΚΕΦάλάίο τρίτο
ο Κάλβος ποιητής της ιδέας 399
ΕΠίλογος 419
βίβλίογράΦίά 429