Neft-qaz yataqlarının işl nm si

İmtahan sualları

1. İstismar obyekti anlayışı v işl nm sisteml ri.

2. Neft yataqlarının işl nm sinin layih l ndirilm si
3. Neft yataqlarında quyuların yerl şdirilm si
4. Layın rejiml rinin mü yy n edilm si.
5. İşl nm sistemini xarakteriz ed n parametrl r.
6. İşl nm m rh l l ri.
7. Kontur arxası sulaşma sisteml ri. Konurdaxili t sir.
8. C rg sisteml ri. Sah sisteml ri.
9. İşl nm ş raitinin sxeml şdirilm si.
10. Müxt lif lay rejiml rind işl nm göst ricil rinin d yişm si.
11. Elastiklik rejiminin yaranması.
12. S rt subasqı rejimi. Bu rejimd işl nm göst ricil rinin zamandan asılılığı
13. Yataqların formalarının sxeml şdirilm si
14. S m r li işl nm sisteminin kompleks üsul il mü yy n edilm si
15. Neft v qaz yataqlarına süni t sir üsulları
16. D niz v materik neft yataqlarının işl nm sinin m xsusiyy tl ri.
17. Neftverm msalı, hat etm msalı, sıxışdırma msalı.
18. Neftverm msalının termiki üsullarla artırılması.
19. Neftverm nin SFM v h lledicil rd n istifad etm kl yüks ldilm si üsulları.
20. Neftverm nin mikrobioloji üsullarla artırılması.
1. İstismar obyekti anlayışı v işl nm sisteml ri.
İşl nm obyekti dedikd geoloji, geofiziki v s. t dqiqatlar n tic sind , h mçinin elmi saslandırm
söyk n n, iqtisadi c h td n özünü doğrulda bil c k, s naye h miyy tli ehtiyata malik, aparılmış
t dqiqatlar n tic sind layih l ndirilmiş neft-qaz yataqları başa düşülür. Mü yy nl şmiş neft yataqları etibarı
il Az rbaycan razisind çox laylıdır. H r bir layın ölçül ri (qalınlıqları, m sam liyi, keçiriciliyi
v qazmadan alınan süxur nümun l rinin analizl ri n tic sind t yin olunur, sonar is t yin olunmuş bu
parametrl r vasit si il h r bir layın ehtiyatı (balans ehtiyatı, çıxarıla bil n ehtiyat v s.) hesablanaraq, so bu
layların yerl şdiyi ümumi obyektin (yatağın) ehtiyatları hesablanaraq istismar obyektinin s m r liliyi,
işl nm müdd ti, qazılacaq quyular, günd lik hasilat v s. mü yy nl şir.
Neft yataqlarının istismarı vaxtı eyni zamanda iki proses gedir:
- h m lay qüvv l rinin t siri altında m sam li mühitd maye v qazın h r k t prosesi;
- h m d maye v qazın quyu dibind n yer üz rin qaldırılması prosesi gedir.
Bu prosesl r bir-biri il qarşılıqlı laq d olub, onları ayrılıqda t s vvür etm k mümkün deyil, ancaq
ların idar edilm si mümkündür.
Neft laylarının işl nm si dedikd layda quyu dibin maye (qaz) h r k ti prosesinin müxt lif vasit
l idar edilm si nz rd tutulur.
Layda mayenin (qazın) h r k ti prosesini, laya qazılacaq quyuların istismar edilm si ş raitind n, h
layın enerji balansına süni t sir edilm sind n asılı olaraq idar etm k olar.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz t dbirl r bir-birind n f rql nir.
Quyuların iş rejimi geoloji v texniki ş rtl rd n asılı olaraq mü yy n edilir. Quyuların iş rejiminin
d yişdirilm si vasit sil laydan mayenin h r k t prosesinin idar edilm si h miş mümkündür. Anc
ların sayının d yişdirilm si il h r k t prosesinin idar edilm si h miş mümkün olmur. Ona gör d
sayını, onların yerl şdirilm si v iş salınması qaydasını vv lc d n düzgün olaraq mü yy n etm k Əg
r işl nm zamanı quyuların sayını d yişdirm k lazım g l rs , onda bu lav kapital qoyuluşu, ya qoyulmuş saslı
x rcin yersiz s rf olunması il laq dar ola bil r.
Dig r t r fd n quyuların sayını d yişdirdikd onların yerl şdirilm si qaydasını da d yişdirm k lazı
bil r. Bu is h miş mümkün olmaya bil r.
Bel likl , işl nm nin sas m s l si, laya qazılacaq quyular sayının, onların yerl şdirilm si v iş
qaydasının mü yy n edilm sind n ibar t olduğunu görürük.
Layın enerji balansını d yişdirm k m qs dil ona süni t sir göst rilm si d işl nm nin sas m
biridir. Laya süni t sir göst rm kl (laya su, yaxud qazın vurulması, quyudibi zonasına t sir edilm si v
layda ged n prosesi tamamil d yişdirm k olar. Laya işl nm nin lap başlanğıcında, yaxud mü yy n m
keçdikd n sonra süni t sir göst rm k olar.
Laya göst ril c k süni t sit üsulu v injeksiya (vurucu) quyularının sayı vv lc d n düzgün mü y
edilm lidir. Bu quyuların iş rejiml rini is işl nm zamanı t nziml m k olar.
Yuxarıda deyil nl r sas n layın işl nm sin bel t rif verm k olar: laya qazılacaq quyuların sa
onların yerl şm v iş salınma qaydasını mü yy n etm k, quyuların texnoloji rejiml rini t nzim etm
enerji balansına t sir göst rm kl laydan quyudibin maye (qaz) axınının idar edilm sin layın işl n
deyilir. Layda maye (qaz) axınının idar edilm si m qs dil görül n işl r birlikd layın işl nm sist
Bel likl , layın işl nm sistemi seçildikd aşağıdakı m s l l r h ll olunmalıdır:
Lay hansı rejiml istismar edilm lidir; layı mü yy n edilmiş rejimd istismar etm k üçün ona süni t si göst rm k
lazımdır, ya yox; istismar v injeksiya quyuları hansı qayda il yerl şdirilm lidir, onların sayı v salınması qaydası nec
olmalıdır; istismar v injeksiya quyuları hansı iş rejimind işl m lidir.
Bel likl k şfiyyat qazmasından sonra yatağın neft v qaz ehtiyyatını t yin ed r k, itismar v vuruc
quyuların qazılması, onların iş salınması, yatağın işin n zar t edilm si v t nziml nm si m s l
edil r k, yataqların işl nm si üçün ilk növb d işl m obyekti seçilir. İşl m obyekti subyektiv olaraq
geoloji strukturu v fluidin faza halını n z r almaqla seçilir. İşl m obyektinin seçilm sind sas m yatağı t
şkil ed n layların el işl nm sini t şkil etm kdir ki, yatağın son neftverm msalı maksimum Obyektin seçilm si
çoxlaylı yatağlarda v sah boyu müxt lif t bii (vulkanik, z lz l v s) t sirl rd fiziki v süzülm xass l rinin
f rqli olması hallarında daha vacibdir. Obyektin seçilm si üçün komplekt
t dqiqatlar (geoloji, hidrodinamiki, geofiziki v s) aparmaq lazımdır.
İşl m sistemi layın v fluidin fiziki-kimy vi xüsusiyytl ri, yatağı t şkiı ed n obyektl rin geoloji süz
v hidrodinamiki xüsusiyy tl ri, basqı sistemi ayrı-ayrı obyektl ri üzr quyuların yerl şm toru n z r
kompleks bir-biri il laq da olan müh ndis texniki q rarların hyata keçirilm si n z rd tutulur. İşl
sisteminn vacib elementl rd n biri işl m obyektidir.
Qabaqcadan dem k olar ki, yatağı t şkil ed n obyektl rin birg işl nm si, bir t r fd n neftin sür
çıxarılmasına ş rait yaratdığı halda, dig r t r fd n yatağın son neftverm msalı aşağı olmasına s b Buna gör d
bu vya dig r halda obyektl rin seçilm si texniki v iqtisadi c h td n saslanmalıdır.
sas m qs d minumum x rcl maksimum neftverm msalını ld etm kdir. Obyektin seçilm si a
amill rd n asılıdır:
1. Layı t şkil ed n kollektorların (neft v qaz yığımı) fiziki v geoloji xass l ri.
Keçiriciliy gör bir-birind n k skin f rql nn obyektl rin qalınlığa gör , h mçinin layların qeyri
bircinsliy gör f rql nm obyektl ri birg işl m k düzgün deyildir. Layların lay t zyiqi v temperatu müxt lif
olan layları birg işl tm k m qs d uyğun deyildir. Dig r t r fd n basqı sistemi müxt lif ol
(subasqı, qaz basqısı) layları da birg işl tm k düzgün deyildir. Əg r yatağın sah si boyu qeyri bircinsliy
f rql n n neft v qaz yığımı varsa el obyektl ri d birg istismar etm k düzgün deyil.
2. Neft v qazın fiziki-kimy vi xass l ri.
Əsas fiziki xass l ri neftin özlülüyü, sıxlığı v t rkibind parafin, asfaltenl rin olması sas ş rtdir.
Özlülükl ri müxt lif olan, t rkibind parafin v asfaltenl rin miqdarı müxt lif olan layları v obyektl rin
birg istismarı uyğun deyil. Bel layların işl m texnologiyalarıda bir-birind n f rql nirl r.
3. Layı t şkil ed n karbohidrogenl rin faza halı v layların rejiml ri.
Neftin t rkibind qazın (h ll olmuş ş kild ), parafin v q tranların miqdarı, yataqları birg işl tm k vacib ş rtl rd
n biridir. Çünki onlar, neftin lay v quyu ş raitind halını mü yy n ed n faza amill ri ki amill r sayılır. Parafin v q
tranın miqdarına gör layları birg işl tm k düzgün deyil.
4. Neft yataqlarının işl nm si prosesl rinin idar olunması rejiml ri.
Bir obyekt birl şdirilmiş layların sayı çox olduqca onların işl nm si prosesl rinin idar olunması da
mür kk bl şir v ç tinl şir. Əg r subasqısı rejimind işl y n laylarla qazbasqısı rejimindişl y n işl
m obyektin daxil ed riks birinci laya su vurulması lazım g ldikd , ikinci laya qaz vurulması lazım
Əg r bir obyektd n neftin sur tl çıxarılması mümküns v dig rind n mümkün deyils , onda onla
birl şdirm k d düzgün olmaz. Bu ş rtl r layın neftverm msalını da kifay t q d r azalmağa g
tirib
5. Quyuların istismarının texnika v texnologiyası.
Əg r bir layda qoyular fantan istismar yolu il işl y bil rs , digr quyuda is mexanikil şdirilmiş ü
işl yirs bel obyektl ri bir obyekt birl şdirmk mümkün deyildir.
Yekunda qeyd ed k ki, yuxarıda qeyd edil nh r bir amilin işl m obyektinin seçilm sin t siri d ri
iqtisadi texniki t hlill r sasında mü yy n etm k olar v ancaq o halda obyektin işl nm si h yata ke
Laya t sir edilm v ziyy tind n v quyuların yerl şm ş b k sind n asılı olaraq praktikada nef
yataqlarının işl nm sistemi iki qrupa bölünür:
 1) Laya t sir olub v ya olmamasından asılı olaraq neft yataqlarının işl nm si.
2) Yataqlarda quyuların yerl şm ş b k sind n asılı olan işl nm sistemi.
2. Neft yataqlarının işl nm sinin layih l ndirilm si
S m r li işl nm sisteminin meyarlаrı
S m r li işl nm sisteminin meyarlаrı kimi аşаğıdаkı sаs müdd аlаr q bul еdilir:
1.S m r li işl nm sistemi quyulаr аrаsındа n kiçik qаrşılıqlı t sir d r c sini t min еtm lidir.
Quyulаr аrаsındа qаrşılıqlı t sirin minimаl qiym tin оnlаr аrаsındаkı m sаf nin аrtırılmаsı hеsаbınа n оlmаq оlаr. Dig r t r fd n, quyulаr
аrаsındаkı m sаf nin аrtırılmаsı оnlаrın yаtаqdа mövcud оlаn ümumi аzаldır-bu dа quyulаrın ümumi dеbitini аşаğı sаlır. Bundаn bаşqа, lаy
qеyri-bircins süхurlаrdаn ibаr t
оlduqdа
quyulаr аrаsındаkı m sаf nin аrtırılmаsı n tic sind nеftl dоymuş linzа, yаrımlinzа v yа lаycıqlаr quy il hаt оlunmur v
işl nm y c lb еdilmir. Bеl likl , quyulаr аrаsındа qаrşılıqlı t sirin minimаl qiy işl nm sistеminin vаhid s m r lik mеyаrı
оlа bilm z.
2.S m r li işl nm sistemi n yüks k nеftvеrm msаlını t min еtm lidir.
Mаksimаl nеftvеrm msаlı mhsuldаr lаyın sıхışdırılmа il tаmhаt оlunduğu hаldа ld еdilir. B
qеyri-bircins süхurlаrdаn ibаr t lаylаrdа quyulаrın dаhа sıх yеrl şdirilm sil yеrin yеtirm k оlаr. Bundаn
bаşqа,n yüksk nеftvеrm msаlı su bаsqısı rеjimind ld еdilir, suyun t bii ахını is çох hаllаrdа işlnm
tеmpl rini t min еtm diyi üçün suyun lаyа vurulmаsı il süni su bаsqısı rеjiminin yаrаdılmаsı z mеydаnа çıхır.
Qеyd оlunаn iki mеyаrın diqq tl n z rd n kеçirilm si, оnlаrın bir-birin ks iki t l bd n ibаr t göstrir. Birinci
mеyаr-sеyr k, ikincisi is dаhа sıх quyu ş b k sinin t tbiqini t l b еdir. Bundаn bаşqа
quyulаrın sıхlаşdırılmаsı v lаy t zyiqinin sахlаnılmаsı nеftin mаyа dy rini аrtırır. Dеm li, quyulаr аrаsınd
n kiçik qаrşılıqlı t sir v n yüks k nеftvеrm msаlı аyrı-аyrılıqdа s m r li işl nm sisteminin meyarlаrı qismind q
bul еdil bilm z. Lаbоrаtоriyа v n z ri t dqiqаtlаr göst rir ki, nеftvеrm ms ş b k sinin sıхlığındаn dеyil, nеftin özlülüyü,
qаzın nеftd h ll оlmаsı, bаşlаnğıc v sоn lаy t zyiql rin
s. аsılıdır.
3.S m r li işl nm sistemi nеftin minimаl mаyа d y rini t min еtm lidir.
Lаyih l ndirm prоsеsind bахılаn bir nеç işl nm vаriаntlаrının iç risind n n yüks k nеftvеr
еd n vаriаnt sеçilir.
Yuхаrıdа qеyd оlunаn mеyаrlаrın s m r li işl nm sisteminin sеçilm si üçün istiqаm tl ri düzgün
mü yy n еtm l rin bахmаyаrаq, оnlаrdаn hеç biri rеspublikаnın хаlq t s rrüfаtının nеft оlаn t l b
аlmаdığı üçün sоn mü yy nеdici аmil kimi q bul еdil bilm z.
M nf tin düsturu аşаğıdаkı kimidir:
G=Q(S–M)
Burаdа G-m nf t; Q-c m nеft hаsilаtı; S-nеftin sаtış qiym ti; M-nеftin mаyа dy ridir. Yuхаrıdа qеy оlunаn düstur
cаri m nf ti ks еtdirir, nеft dеbiti is mаksimаl qiym t аldıqdаn sоnrа аzаldığı üçün (h cаri nеft
hаsilаtı еhtiyаtlаrın miqdаrındаn fаizl n qd r yüks k s viyy y mаlik оlаrsа, аzаlmа tеmpi q d
r intеnsiv оlur) cаri m nf tin mаksimаl qiym ti hеç d tоplаm (c m) g lirin mаksimum qiym tin еtdirmir.
Qеyd еdil n irаdlаrı n z r аlаrаq, s m r lilik mеyаrı kimi m nf tin götürülm si q bul еdilmir.
minimаl х rc v yа minimаl mаyа d y ri s m r li işl nmsisteminin sеçilm si hаqdа q rаr g bul zаmаn mü yy
nеdici аmill r hеsаb еdilir.

S m r li işl nm sisteminin kоmplеks üsul il mü yy n еdilm si

Nеft yаtаğının işl nm si dеdikd bu yаtаğın qаzılmаsı v lаylаrdаn nеftin çıхаrılmаsı il lаq dаr bü
işl r kоmplеksi bаşа düşülür.
Nеft yаtаğı müхt lif üsullаrlа işl nil bil r.
K şfiyyаt m lumаtlаrı sаsındа nеft yаtаğı v оnun аyrı-аyrı lаylаrının s rh dl ri, lаylаrın nеftli
hiss l rinin qаlınlığı v s. mü yy n еdilir. H r bir nеft yаtаğındа nеftli hiss il b rаb r sulu, b z n
hiss l r ( s rb st qаz оlduqdа qаz pаpаğı ş klind ) d оlur.
Sulu hiss öz ölçüsü v mаyе еhtiyаtınа gör nеftli hiss d n yüz d f l rl böyükdür v h ttа s
h miyy tli nеft еhtiyаtlаrının tаm çıхаrılmаsındаn sоnrа dа lаydа qаlаn ümumi mаyе miqdаrı çох kiçik h d аzаlır. Düzgün аpаrılаn k şfiyyаt iş
ri n tic sind hidrоdinаmik sistеmin h nd si ölçüsü v fоrmаsı hа d qiq m lumаtlаr аlınır.
Yаtаğın istismаrı zаmаnı еyni vахtdа iki prоsеs bаş vеrir:
 1. Lаy qüvv l rinin t siri аltındа m sаm li mühitd n mаyе v qаzın quyu dibin h r k ti; 2.Quyu dibin
tоplаnmış mаyе v qаzın quyunun gövd sil yеr s thin qаldırılmаsı.
H r iki prоsеs bir-biril qаrşılıqlı lаq li оlаrаq idаr еdil ndir. Lаyın quyulаr vаsit sil аçılmаsı аnın lаydа mаyеnin h r k tin f а
müdахil bаşlаyır.
Quyulаrın yаtаqdа yеrl şm si, оnlаr vаsit sil lаyın аçılmаsı v istismаrа dахil еdilm qаydаsı insаn irаd sind n аsılıdır. Bu quyulаrın
istismаr ş rаiti, y ni оnlаrın iş rеjiml rinin t nziml nm si d prоsеsl düşünc il t sirеtm nin bir
vаsit sidir. N hаy t, bir sırа hаllаrdа lаyа su v yа qаzın vurulmаsı vаsit sil lаy еnеrjisi еhtiyаtlаrının t nziml nm sil prоsеsin
gеdişini v оnun s m r sini d yişm k оlаr.
Аrtıq qаzılmış оlаn quyulаrın yеrl şdirilm si v sаyının d yişdirilm si is çох mür kk b m s l di Işl nm prоsеsind
qаzılmış quyulаrın sаyının аrtırılmаsı lаv s rmаy qоyuluşu, аzаldılmаsı is nеft il lаq dаrdır. Yаtаqdа аrtıq qаzılmış оlаn
quyulаrın yеrl şdirilm sin düz lişl r еtm k fiziki nöqtеyi- mümkün dеyil.
Yаtаğın işl nm si bаş vеr n bu ş rtl rin m cmusu işl nm sistеmini mü yy n еdir.
Yаtаğın işl nm sistеmi dеdikd -mü yy n еdilmiş sхеm v q bul оlunmuş plаn üzr yаtаğın istismа quyulаrı vаsit sil qаzılmаsı v
bu zаmаn lаyа t sirеtm üzr t dbirl rin n z r аlınmаsı bаşа düşü qаz yаtаqlаrının işl nm sinin sаs m s l si, yеrin t kinin
v trаf mühitin qоrunmаsı qаydаlаrınа riаy еtm kl minimum х rcl rl lаylаrdа оlаn nеft v qаz еhtiyаtlаrının mаksimаl miqdаrdа hаsil еdilm
sidir.
Işl nm sistеmi yаtаğın gеоlоji-tехniki-iqtisаdi göst ricil ri, quyulаrın yеrl şdirilm si sхеmi, quyulаrın sаyı v iş rеjimini, nеftin
dаhа tаm çıхаrılmа imkаnını n z r аlmаlıdır.
Yаtаğın işl nm sisteminin mü yy n edilm sind aşağıdаkı m s l l ri h ll etm k lazımdır: 1.Laydan s naye neft
ehtiyatının tam, qısa müdd t rzind az x rcl rl çıxarılmasını t min еtm k
m qs dil laylara su v ya qazın vurulmasının z ruriliyinin mü yy n еdilm si; 2.Injeksiya v
istismar quyularının yerl şdirilm si sxeminin sеçilm si;
3. Injeksiya v istismar quyularının sayının sеçilm si v onların tехnоlоji iş rejiml rinin mü yy n еdilm
4. Yataqdа quyulаrın iş sаlınmа аrdıcıllığının mü yy n еdilm si.
Bu v ya dig r işl nm sisteminin t tbiq edilm sind n, y ni qеyd еdil n sualların h llind n asılı
аşаğıdаkılаrı mü yy n etm k lazımdır:
5) quyuların debiti v onların istismar vaxtını;
6) yataqların işl nm sinin iqtisadi s m r sini.
Qoyulmuş m s l bilavasit h ll edil bilm z, çünki еyni bir yаtаğın bir nеç işl nm vаriаntlаrı v
sistеml ri оlа bil r. Bu işl nm vаriаntlаrı v sistеml ri bir-birind n hаsilаt quyulаrının sаyı, оnlаrın struk yеrlşm
si, m hsuldаr lаylаrа t sir üsullаrı v s. il f rql nir. Nеft yаtаğının s m r li işl nm sist
аşаğıdаkı sаs ş rtl r t min еdilm lidir:
а) Rеspublikаnın nеft v qаzа оlаn cаri v pеrspеktiv t l bаtı öd nilm li;
b) nеftli rаyоnun bütün t bii, istеhsаl v iqtisаdi хüsusiyy tl ri tаm n z r аlınmаlı;
c) lаyın t bii еnеrjisind n n s m r li ş kild istifаd еdilm li;
ç) n kiçik işl nm müdd tind v minimum s rmаy qоyuluşundа lаydаn nеftin dаhа tаm çıхаrılmа m qs dil lаyın t bii
еnеrjisinin s m r li istifаd sil nеft hаsilаtının v lаylаrın nеft vеrm sinin аrtırıl üsullаrının t tbiqi h yаtа kеçirilm li;
d) yеrin t ki v trаf mühitin qоrunmаsı üçün t dbirl r h yаtа kеçirilm lidir.
S m r li işl nm sistеmi, kоnkrеt gеоlоji, tехniki v iqtisаdi ş rаitl rl sıх lаq dаrdır, y ni, s
işl nm sistеmi quyulаrın qаzılmаsı v istismаrı, vurucu quyulаrın m nims nilm si v оnlаrа su vurulmа kоnkrеt tехniki imkаnlаrı i
uyğunluq t şkil еtm lidir. Bu tехniki imkаnlаr nеft s nаyеsi inkişаf еtdikc
d yişir, оnа gör d bütün ş rаitl r üçün yаrаrlı оlаn vаhid işl nm sistеmi оlа bilm z.
Еyni zаmаndа оnu dа qеyd еtm k vаcibdir ki, nеft s nаyеsinin inkişаfının bir dövrü üçün s m r li оlаn işl nm sistеmi, dig r
dövr üçün s m r li оlmаyа bil r. S m r li işl nm sistеmini düzgün mü yy еtm k üçün h r bir nеft yаtаğını yахşı öyr
nm k z ruridir.
S m r li işl nm sistеminin sеçilm si üçün аşаğıdаkı m rh l l r üzr iş аpаrılmаlıdır: 1.Yataq geoloji-fiziki c h
td n öyr nilm li v layih üçün geoloji m lumatlar hazırlanmalı; 2.Еhtimаl оlunаn işl nm sistеmi
vаriаntlаrı sеçilm li;
3.Işl nm sistеmi vаriаntlаrının sаs gеоlоji-tехniki-tехnоlоji göst ricil ri mü yy n еdilm li; 4.Müxt lif işl nm sistеmi
variantları üçün iqtisadi göst ricil r mü yy n еdilm li;
5.Müxt lif işl nm sistеmi variantlarının gеоlоji-tехniki-tехnоlоji v iqtisadi göst ricil ri müqаyis еdil r k n s m r li
işl nm sistеmi sеçilm lidir.
 4. Lay rejiml rinin mü yy n edilm si
LAYLARIN ENERJİSİ VƏ LAY REJİMLƏRİ. LAY REJİMLƏRİNİN TƏSNİFATI.

Nеft v qаz yаtаqlаrının dig r fаydаlı qаzıntılаr m nb yind n sаs f rqi оnlаrın t bii еiеrjil rinin оlm nеft v qаzın yеr üz rin
çıхаrılmаsındа bu еnеrjid n istifаd еdilm sidir. H min еnеrjini хаrаktеriz еd pаrаmеtrl r lаy t zyiqi v tеmpеrаturudur. Lаy ş rаiti sаs n t zyiq
v tеmpеrаturlа хаrаktеriz оlunu
Lаy ş rаitind kоllеktоrlаrın m sаm li fаzаlаrını dоldurаn nеft, su, s rb st qаz v kоllеktоrlаrın özü mü
yy n t zyiq аltındа оlur, bunа lаy t zyiqi dеyilir. Istismаrdаn vv lki lаy t zyiqin bаşlаnğıc lаy t
dеyilir.
Işl nm v istismаr prоsеsind işl nm оbyеktin dахil оlаn lаylаrdа t zyiq, bаşlаnğıc t zyiq n
d yişir v h m d müхt lif sаh l rd t zyiq еyni оlmur; vurucu quyulаrın yахınlıgındа mаksimаl, hаsil quyulаrın
yахınlıgındа is minimаl оlur. Lаy t ziqinin dyişm sin n zаr t еtm k üçün lаyın sаh si v h cmi üzr оrtа g
tirilmiş k miyy td n istifаd оlunur. Оrtа g tirilmiş lаy t zyiqinin mü yy n еdilm müхt lif zаmаn аnlаrı üçün qurulmuş
izоbаrlаr х rit sind n istifаd еdilir.
Lаyа hidrоdinаmiki t sir intеnsivliyinin vаcib göst ricisi- vurucu v hаsilаt quyulаrının dib t zyiql ridir.
Bu k miyy tl r аrаsındа оlаn f rq sаs n lаydа mаyе ахınının intеnsvliyi mü yy n еdilir.
Hаsilаt quyulаrının quyuаğzı t zyiqi, quyu m hsulunun yığımını v m d n dахili n qlini t min еd n
t l bl ri n z r аlmаqlа mü yy n еdilirr v sахlаnılır.
Lаy ş rаitind nеft, su v qаzın mаlik оlduğu tеmpеrаturа lаy tеmpеrаturu dеyilir. Lаy tеmpеrаturu,
işl nm prоsеsind quyudibi zоnаdа bаş vеr n drоssеl еffеktl ri, lаyа vurulаn istilik dаşıyıcılаrı, lаydахili yаnmа
yаrаdılmаsı n tic sind d yişir.
Yеrin nüv sind n s thin q d r istilik ахınının mövcudluğu il lаq dаr оlаrаq d rinlik аrtdıqcа tе dа аrtır.
Sаbit tеmpеrаturа mаlik nеytrаl t b q l rd n bаşlаyаrаq tеmpеrаtur аrtır. D rinliyin h r 100m il
tеmpеrаturun аrtdığı k miyy t gеоtеrmik qrаdiyеnt аdlаnır. Müхt lif rаyоnlаr üçün süхurlаrın istilik-fiziki
хаss l rinin, suхurlаrın çökm t b q sinin qаlınlığı v yеrаltı sulаrın dövrеtm sind n аsılı оlаrаq gеоt
qrаdiyеnt h r 100 m- 1-12 K d yiş bil r. Bu k miyy tin n çох rаst g lin n qiym ti 100 m- 3 K-d
Nеytrаl t b q d n bаşlаyаrаq dаğ suхurlаrının tеmpеrаturunun 10C аrtmаsı üçün lаzım g l nd
rinl gеоtеrmik pill dеyilir.
Nеytrаl t b q nin tеmpеrаturu vеrilmiş rаyоndа оrtа illik tеmpеrаturа b rаb r götürül bil r. Sаbit tеmpеrаturlu
nеytrаl zоnаnın d rinliyi bir çох yаtаqlаrdа müхt lifdir. Gеоtеrmik pill d müхt lif yаtаqlаr üç müхt lifdir. M
lum gеоtеrmik qrаdiyеnt sаs n vеrilmiş d rinlikd gözl nil n lаy tеmpеrаturunu
qiym tl ndirm k оlаr:
t=t0+G
t0 – nеytrаl t b q nin tеmpеrаturu, G- gеоtеrmik qrаdiyеnt, H- tеmpеrаtur mü yy n еdil n d rinlik, h nеytrаl t b q nin d rinliyidir.
Lаy t zyiqi v tеmpеrаturu, yаtаğın еnеrgеtik v ziyy ti hаqqındа infоrmаsyа dаşıyır. Bu k miyy tl rd süхur v оnun t rkibind k
mаyе v qаzlаrın bir çох fiziki хаrаktеristikаlаrı, yаtаqdа kаrbоhidrоgеnl rin fаz hаlı аsılıdır.
Layda mayeni (qazı) h r k t etdir n aşağıdakı enerji m nb l rini saymaq olar: 1) layda olan suyun v
neftin ağırlığından yaranan hidrostatik basqı enerjisi; 2) layda su, neft, h ll olmuş v s rb st qazın, layı t ed
n süxurların elastik enerjisi.
Layda mayeni (qazı) h r k t etdir n enerji m nb yini öyr nm k üçün layın rejimini bilm k lazımdır
rejimi dedikd , laydan quyu dibin mayenin (qazın) sıxışdırılması mexanizmi v bu prosesd iştirak ed n
qüvv l rin özl rini göst rm si ş raiti n z rd tutulur.
Lay rejiminin öyr nilm si, layın s m r li işl nm sisteminin seçilm sind sas rol oynayır.
Lay enerjisinin növl ri onun geoloji yatım ş raitindn asılıdır.
Lay ş raitind yuxarıda qeyd etdiyimiz enerjil rin hamısı eyni zamanda özünü göst r bil r. Ancaq on
özl rini h miş eyni d r c d göst r bilmir.
Layın işl nm si zamanı onun t bii ş raitind n asılı olaraq sas v h miyy tli enerji m nb l
ri etm k olar. Ona gör d layların iş rejiml rind n asılı olaraq, onların t
snifatını verdikd sas h r k qüvv l r n z rd tutulmuşdur. Dem li, biz h
l lik elementar rejiml r haqqında danışırıq.
Misal üçün, ağırlıq (qravitasiya) rejimind n başqa dig r rejiml rd neftin ağırlıq qüvv si n z r
alınmamışdır.
Deyil nl ri n z r alaraq elementar lay rejiml rinin aşağıdakı t snifatını verm k olar:
1. Su basqısı rejiml ri;
 a) s rt qravitasiya su basqısı rejimi;
b) elastik su basqısı rejimi;
c) elastik qravitasiya su basqısı (qarışıq) rejimi.
2. Qaz basqısı rejiml ri:
a) s rt qaz basqısı rejimi;
b) elastik qaz basqısı rejimi.
3. Qravitasiya rejiml ri:
a) mail yatımlı layda qravitasiya rejimi;
b) üfüqi yatımlı layda qravitasiya rejimi.
4. H ll olmuş qaz rejimi.
H min rejiml ri traflı olaraq araşdıraq.

3. Neft yataqlarında quyuların yerl şdirilm si

Neft yataqlarının istismarı vaxtı eyni zamanda iki proses gedir:
- h m lay qüvv l rinin t siri altında m sam li mühitd maye v qazın h r k t prosesi;
- h m d maye v qazın quyu dibind n yer üz rin qaldırılması prosesi gedir.
Bu prosesl r bir-biri il qarşılıqlı laq d olub, onları ayrılıqda t s vvür etm k mümkün deyil, ancaq
ların idar edilm si mümkündür.
Neft laylarının işl nm si dedikd layda quyu dibin maye (qaz) h r k ti prosesinin müxt lif vasit
l idar edilm si nz rd tutulur.
Layda mayenin (qazın) h r k ti prosesini, laya qazılacaq quyuların istismar edilm si ş raitind n, h
layın enerji balansına süni t sir edilm sind n asılı olaraq idar etm k olar.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz t dbirl r bir-birind n f rql nir.
Quyuların iş rejimi geoloji v texniki ş rtl rd n asılı olaraq mü yy n edilir. Quyuların iş rejiminin
d yişdirilm si vasit sil laydan mayenin h r k t prosesinin idar edilm si h miş mümkündür. Anc
ların sayının d yişdirilm si il h r k t prosesinin idar edilm si h miş mümkün olmur. Ona gör d
sayını, onların yerl şdirilm si v iş salınması qaydasını vv lc d n düzgün olaraq mü yy n etm k Əg
r işl nm zamanı quyuların sayını d yişdirm k lazım g l rs , onda bu lav kapital qoyuluşu, ya qoyulmuş saslı
x rcin yersiz s rf olunması il laq dar ola bil r.
Dig r t r fd n quyuların sayını d yişdirdikd onların yerl şdirilm si qaydasını da d yişdirm k lazı
bil r. Bu is h miş mümkün olmaya bil r.
Bel likl , işl nm nin sas m s l si, laya qazılacaq quyular sayının, onların yerl şdirilm si v iş
qaydasının mü yy n edilm sind n ibar t olduğunu görürük.
Layın enerji balansını d yişdirm k m qsdil ona süni t sir göst rilm si d işl nm nin sas m biridir. Laya
süni t sir göst rm kl (laya su, yaxud qazın vurulması, quyudibi zonasına t sir edilm si v
layda ged n prosesi tamamil d yişdirm k olar. Laya işl nm nin lap başlanğıcında, yaxud mü yy n m
keçdikd n sonra süni t sir göst rm k olar.
Laya göst ril c k süni t sir üsulu v injeksiya (vurucu) quyularının sayıvv lc d n düzgün mü y
edilm lidir. Bu quyuların iş rejiml rini is işl nm zamanı t nziml m k olar.
Yuxarıda deyil nl r sas n layın işl nm sin bel t rif verm k olar: laya qazılacaq quyuların sa
onların yerl şm v iş salınma qaydasını mü yy n etm k, quyuların texnoloji rejiml rini t nzim etm
enerji balansına t sir göst rm kl laydan quyudibin maye (qaz) axınının idar edilm sin layın işl n
deyilir. Layda maye (qaz) axınının idar edilm si m qs dil görül n işl r birlikd layın işl nm sist
Bel likl , layın işl nm sistemi seçildikd aşağıdakı m s l l r h ll olunmalıdır:
Lay hansı rejiml istismar edilm lidir; layı mü yy n edilmiş rejimd istismar etm k üçün ona süni t si göst rm k
lazımdır, ya yox; istismar v injeksiya quyuları hansı qayda il yerl şdirilm lidir, onların sayı v salınması qaydası nec
olmalıdır; istismar v injeksiya quyuları hansı iş rejimind işl m lidir.
Bel likl k şfiyyat qazmasından sonra yatağın neft v qaz ehtiyyatını t yin ed r k, itismar v vuruc
quyuların qazılması, onların iş salınması, yatağın işin n zar t edilm si v t nziml nm si m s l
edil r k, yataqların işl nm si üçün ilk növb d işl m obyekti seçilir. İşl m obyekti subyektiv olaraq
geoloji strukturu v fluidin faza halını n z r almaqla seçilir. İşl m obyektinin seçilm sind sas m yatağı t
şkil ed n layların el işl nm sini t şkil etm kdir ki, yatağın son neftverm msalı maksimum Obyektin seçilm si
çoxlaylı yatağlarda v sah boyu müxt lif t bii (vulkanik, z lz l v s) t sirl rd fiziki v süzülm xass l rinin
f rqli olması hallarında daha vacibdir. Obyektin seçilm si üçün komplekt
t dqiqatlar (geoloji, hidrodinamiki, geofiziki v s) aparmaq lazımdır.
 İşl m sistemi layın v fluidin fiziki-kimy vi xüsusiyytl ri, yatağı t şkiı ed n obyektl rin geoloji süz
v hidrodinamiki xüsusiyy tl ri, basqı sistemi ayrı-ayrı obyektl ri üzr quyuların yerl şm toru n z r
kompleks bir-biri il laq da olan müh ndis texniki q rarların hyata keçirilm si n z rd tutulur. İşl
sisteminn vacib elementl rd n biri işl m obyektidir.
Qabaqcadan dem k olar ki, yatağı t şkil ed n obyektl rin birg işl nm si, bir t r fd n neftin sür
çıxarılmasına ş rait yaratdığı halda, dig r t r fd n yatağın son neftverm msalı aşağı olmasına s b
Buna gör d bu v ya dig r halda obyektl rin seçilm si texniki v iqtisadi c h td n saslanmalıdır.
sas m qs d minumum x rcl maksimum neftverm msalını ld etm kdir. Obyektin seçilm si a
amill rd n asılıdır:
1. Layı t şkil ed n kollektorların (neft v qaz yığımı) fiziki v geoloji xass l ri.
Keçiriciliy gör bir-birind n k skin f rql nn obyektl rin qalınlığa gör , h mçinin layların qeyri
bircinsliy gör f rql nm obyektl ri birg işl m k düzgün deyildir. Layların lay t zyiqi v temperatu müxt lif
olan layları birg işl tm k m qs d uyğun deyildir. Dig r t r fd n basqı sistemi müxt lif ol
(subasqı, qaz basqısı) layları da birg işl tm k düzgün deyildir. Əg r yatağın sah si boyu qeyri bircinsliy
f rql n n neft v qaz yığımı varsa el obyektl ri d birg istismar etm k düzgün deyil.
2. Neft v qazın fiziki-kimy vi xass l ri.
Əsas fiziki xass l ri neftin özlülüyü, sıxlığı v t rkibind parafin, asfaltenl rin olması sas ş rtdir.
Özlülükl ri müxt lif olan, t rkibind parafin v asfaltenl rin miqdarı müxt lif olan layları v obyektl rin
birg istismarı uyğun deyil. Bel layların işl m texnologiyalarıda bir-birind n f rql nirl r.
3. Layı t şkil ed n karbohidrogenl rin faza halı v layların rejiml ri.
Neftin t rkibind qazın (h ll olmuş ş kild ), parafin v q tranların miqdarı, yataqları birg işl tm k vacib ş rtl rd
n biridir. Çünki onlar, neftin lay v quyu ş raitind halını mü yy n ed n faza amill ri ki amill r sayılır. Parafin v q
tranın miqdarına gör layları birg işl tm k düzgün deyil.
4. Neft yataqlarının işl nm si prosesl rinin idar olunması rejiml ri.
Bir obyekt birl şdirilmiş layların sayı çox olduqca onların işl nm si prosesl rinin idar olunması da
mür kk bl şir v ç tinl şir. Əg r subasqısı rejimind işl y n laylarla qazbasqısı rejimindişl y n işl
m obyektin daxil ed riks birinci laya su vurulması lazım g ldikd , ikinci laya qaz vurulması lazım
Əg r bir obyektd n neftin sur tl çıxarılması mümküns v dig rind n mümkün deyils , onda onla
birl şdirm k d düzgün olmaz. Bu ş rtl r layın neftverm msalını da kifay t q d r azalmağa g
tirib
5. Quyuların istismarının texnika v texnologiyası.
Əg r bir layda qoyular fantan istismar yolu il işl y bil rs , digr quyuda is mexanikil şdirilmiş ü
işl yirs bel obyektl ri bir obyekt birl şdirmk mümkün deyildir.
Yekunda qeyd ed k ki, yuxarıda qeyd edil n h r bir amilin işl m obyektinin seçilm sin t siri d
iqtisadi texniki t hlill r sasında mü yy n etm k olar v ancaq o halda obyektin işl nmsi h yata ke
Laya t sir edilm v ziyy tind n v quyuların yerl şm ş b k sind n asılı olaraq praktikada nef
yataqlarının işl nm sistemi iki qrupa bölünür:
1) Laya t sir olub v ya olmamasından asılı olaraq neft yataqlarının işl nm si.
2) Yataqlarda quyuların yerl şm ş b k sind n asılı olan işl nm sistemi.
Lakin bu o dem k deyir ki, dig r parametrl r gör işl nm sistemi qruplaşa bilm z.Yuxarıda qeyd
ki, bir neft yatağı çoxlu sayda laylardan ibar t ola bil r v ya neftli sah boyu bir-birind n k skin f rql n
obyektl r ola bil r.Y ni buna gör qruplaşma sistemi d ola bil r.
Birinci qrup işl nm sistemi aşağıdakı sas parametrl rl xarakteriz olunur:
1. Quyuların yerl şm torunun sıxlığı ( S q ), neftli sah nin quyuların sayına olan nisb rin deyilir.
S m2
Sq ,
n quyu
n nh nv
2. Krılov parametri. Krılov parametri çıxarıla bil n neft ehtiyatının ümümi quylar sayının nisb tin
b rab rdir.
N T
N kr ,
n quyu
3. Vurucu quyular sayının hasilat quyular sayına olan nisb tin b rab rdir.
n
v
 nh
4. Ehtiyat quyular sayının ümümi quyular sayına olan nisb tin b rab rdir.
n
e e
n
Ehtiyat quyular laya t sir olan hallar üçün n z rd tutulur. Bu quyuların qazılmasında m qs d, işl n
zamanı laya süni t sir olduqda onun ayrı-ayrı xarakterik hiss l rinin (keçiriciliyi pis olan, neftin fiziki
xass l rin gör k skin f rql n n) işl m y c lb edilm sidir.
Bu parametr d ölçüsüz parametrdir. Bir sıra dig r parametr d vardır ki, işl m sistemini xarakteriz edir.
Bel parametrl rd n quyuların h nd si yerl şm sini xarakteriz ed n quyular arasındakı m saf
arasındakı m saf , bateriyalar arasındakı m saf l r daxildir.

5. İşl nm sistemini xarakteriz ed n parametrl r

İşl nm sisteminin s m r li olmasını mü yy n etdikd aşağıdakı sas göst ricil r birlikd n z
keçirilmlidir:
1) quyuların sayı v onların yerl şdirilm si sxemi;
2) laya süni t sir üsulu;
3) işl nm nin sonunda ehtiyatdan istifad etm msalı;
4) işl nm müdd tind hasilatın d yişm si;
5) işl nm nin iqtisadi göst ricil ri.
Laya qazılacaq quyuların sayı az götürüldükd bir quyuya düş n hasilat daha yüksk olar. Dig r t r f
quyuların sayını artırmaqla ümumi hasilat artır, bu is işl nm müdd tinin azalmasına s b b olur. Lakin
quyuların sayının artması neftin maya d y rinin artmasına c b b olur. Dem li, quyuların sayını mü yy
etdikd iqtisadi göst ricil r d n z r alınmalıdır.
Işl nm nin sonunda ehtiyatdan istifad etm msalının qiym tin xüsusi fikir verilm lidir.
Lay bircinsli olduqda quyuların sayının, ehtiyatdan istifad etm msalına çox az t siri vardır. Bircinsli
layda ehtiyatdan istifad etm msalı layın iş rejimind n, h r k t ed n mayel rin özlülüyünd n, lay t
d yişm xarakterind n v başqa amill rd n asılıdır.
Bircinsli olmayan laylarda is quyuların sayının, y ni onların arasındakı m saf nin ehtiyatdan istifad
msalına daha çox t siri vardır. Bel laylarda quyuların sayını çox götürm kl ehtiyatdan istifad msalı
artırmaq olar. Lakin quyularm sayını artırmaqla ehtiyatdan istifad msalının artırılması iqtisadi c h td n
lverişli olmaya da bil r.
Işl nm müdd ti d sas göst ricil rd n biridir. Lakin işl nm müdd tinin vv lc d n seçilm
deyildir. Işl nm müdd tini seç rk n, günd lik hasilatın s viyy si, neftin maya d y ri v dig r iqtis
göst ricil r n z r alınmalıdır. Əlb tt , bütün işl nm müdd tind günd lik hasilatın bir s viyy d yaxşı
olardı, ancaq buna nail olmaq h miş mümkün deyildir. Bu, b z n fiziki c h td n mümkün olan h işl nm nin iqtisadi
göst ricil ri pisl şir.
İqtisadi amil işl nm nin sas göst ricisidir, ancaq bu amil işl nm d ged n fiziki proseslrd n v t s
rrüfatının t l batının öd nilm si m s l sind n ayrılıqda n z rd n keçiril bilm z.
Bel likl , s m r li işl nm sisteminin seçilm sinin kompleks m s l olduğunu görürük. Bu m s ed rk n
xalq t s rrüfatının neft m hsullarına olan t l batının v h min neftin hasil edilm sin lazım x rcl rin öd nilm
sini v işl nm nin sonunda ehtimal olunan itkil ri (y ni layın neft ehtiyatından istifad
msalının) n z r almaq lazımdır.
Dem li, ayrılıqda götürülmüş neft yataqlarının s m r li işl nm sistemi minimal x rcl xalq t s rr t l b
olunan günd lik hasilatı v yatağın neft ehtiyatından mümkün q d r tam istifad edilm sini t mi etm lidir.
Neft yataqlarının s m r li işl nm sisteminin mü yy n edilm si m s l sini h ll ed rk n aşağ f
nl rd n istifad edilir: 1) regional geologiya v hidrogeologiya; 2) geofizika; 3) neft-m d n geologiyası
neft layının fizikası; 5) yeraltı hidravlika; 6) neft v qaz çıxarılmasının texnologiya v texnikası; 7) sah
iqtisadiyyatı.
Neft v qaz yataqlarının işl nm si elmi kompleks olması etibaril yuxarıda qeyd etdiyimiz f nl rin üzvi
birl şm sind n yaradılmışdır.
Bu f nl r vaxtil işl nm nin xüsusi m s l l rini müst qil h ll etm kl inkişaf etmişdir. H min f kifay t q d r
inkişaf etm si n tic sind neft yataqlarının işl nm sinin elmi c h tc saslandırılm olmuşdur. Ona gör d neft v qaz
yataqlarının işl nm si elmi nisb t n cavandır. Neft yataqlarının işl
elminin yaradılması, eyni zamanda h min f nl rin daha da inkişaf etm sinin r hnidir.

6. İşl nm m rh l l ri. Konturarxası sulaşma sisteml ri. Konturdaxili t sir.

M lumdur ki, neftqaz yataqlarının işl nm si çoxm rh l lidir v özünd yatağın geololi-k şfiyyat,
layih l ndirmv yenid n tikinti işl rini c ml şdirir. İşl nm prosesind neft hasilatı daimi d yişir: q
rarlaşır v azalır. Bu s b bd n d istismar sah l rinin tam işl nm vaxtı neft v qaz çıxarmanın
asılı olraq dörd m rh l y bölünür. Birinci v ikinci m rh l adlandırılan v neftçıxarmanın nisb t n olduğu,
eyni zamanda sulaşmanın t dric n artdığı dövrd n sonra neftqaz yataqlarının işl nm sinin son dö başlayır. İşl nm nin
son dövrü ad t n iki m rh l d aparılır. Üçüncü m rh l adlana bil c k m hasilatı nisb t n az sulaşma il
başlayaraq, neft hasilatının daha çox sulaşması il başa çatır. Sonra is d uzun sür n v yüks k sulaşma il müşai t
olunan işl nm nin dördüncü m rh l si baş verir. Bu deyili m lum olur ki, işl nm nin üçüncü v dördüncü m rh l
l rini ayırmaq çox ç tindir (nisbidir) v müxt
t dqiqatçılar bu m rh l l ri müxt lif cür f rql ndirirl r. B zi müt x ssisl r is bu m rh l l
ri işl nm nin son dövrü adlandırırlar.
İşl nm m rh l l rinin srh dl rinin bölünm sin bir çox işl r h sr edilmişdir. Bel ki, b zi iş
göst rilir ki, birinci v ikinci, h mçinin üçüncü m rh l l r arasındakı s rh dd nisb t n asan tapılır. B s
rh dl ri neft hasilatı dinamikası yrisinin uyğun yilm nöqt l rin gör t yin etm k olar. T klif ikinci m
rh l kimi o müdd t q bul olunsun ki, bu vaxt işl nm nin maksimal illik tempi vv lki işl nm tempind n 5%-d
n artıq f rql nm sin. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi üçüncü v dördüncü m rh l l r arasındakı s rh ddi ks r n
vaxtlaq t yin el m k mümkün olmur. Bu ç tinlik sas n d yüks k neftl r v kiçik keçiriciliy malik sah l
rin işl nm sind özünü göst rir. Amma çoxsaylı obyektl rin işl nm sind neft hasilatının dinamikasının analizinin
n tic l ri onu dem y sas verir ki, üçüncü v
m rh l l rin s rh ddi kimi neft hasilatının d yişm yrisind neft hasilatının tempi başlanğıc çıxarıla ehtiyatın 2%-n
yaxın olsun. Yüks k özülülüklü neftl r v ya kiçik keçiricilikli laylara malik olan yataqların neft hasilatının ks r yril
rind üçüncü v dördüncü m rh l l rin d qiq ayrılması mümkün olmur.
İşl nm m rh l l rinin s rh dl rinin ayrılmasına h sr olunmuş işl rin t hlili göst rir ki, bu ayır etm kç
tindir. Xüsus n düçüncü v dördüncü m rh l l rin s rh ddinin ayrılması çox ç tindir. B
onunla laq dardır ki, b zi yataqlarda neftçıxarmanın dinamikasının yrisi, m rh l l rin s rh ddini ed
n nöqt l ri özünd göst rmir v onlar bir qayda olaraq, d qiq olmayan ekspert kriteriyaları sasınd olunur.
Neft yataqlarının işl nm sinin böyük t crüb si imkan verir ki, işl nm nin son dövrünün iki xarakterik
tipini ayırmaq mümkün olsun.
Birinci tip, yataqdan mayenin çıxarılmasının sabit saxlanması v ya kifay t q d r artırılması il xarakte
olunur. Quyu fondu cüzi sayda azalır, qalan sas hiss si is yüks k sulaşma il işl yir. Yataqdan böyük s
mt suyu hasil olunur v neft hasilatı is quyular üzr nisb t n b rabar paylanır.
İkinci tip is , quyu fondunun çox hiss sinin tamamil sulaşması s b bind n bağlanaraq azalmasına g
yataqlardan maye hasilatının aşağı salınması il xarakteriz olunur. Buna baxmayaraq qalan quyu fondunun sas hiss
sinin sulaşması kiçikdir v bu dövrd hasilatın 80-90%-ni su-neft kontaktının yığılması n tic si
yaranmış qalıq neftin yerl şdiyi sah l rd ki sulaşmamış v ya az sulaşmış quyular verir.
İşl nm nin son dövrünün göst ril n tipl rind müşahid olunan f rql r, sas etibarı il işl nm
SNK (su-neft konturunun – sıxışdırma s rh ddinin) h r k t xarakterind n v hasilat quyularının sulaşm
xass sind n asılı olaraq izah olnur /21/. Birinci tip ad t n işl nm prosesind SNK-nın şaquli qalxmasın üstünlük t
şkil etm si il xarakteriz olunur. N tic d yatağın sah si vaxt keçdikc cüzi olaraq azalsa s m
r li (effektiv) neftl doyma qalınlığı t dric n azalır. Bu azalma prosesi ad t n h r yerd eyni cür layın müxt lif
sah l rinin xass l rind n, onun keçiriciliksiz hiss l r bölünm sind n, quyular üzr intervallarından v yataqda
neft çıxarılışının sah boyu paylanmasından asılı olur. İşl nm nin son dövrünü birinci tipinin özünü göst rm sinin sas
ş rti, lay qatlarının şaquli toplananı boyunca keçiriciliyinin kifay t q d r yüks k olmasıdır.
İkinci tip is işl nm prosesind sıxışdırma s rh ddinin lay qatlarını aşaraq yerd yişm sil xarakte
olunur. N tic d neft yatağının sah si k skin azalmağa başlayır. Konturarxası suvurmada v ya lay t z
saxlamadan istismar olunduqda yatağın k nar zonaları tez istismar olunaraq qurtarır, m rk zi hiss l ri v yatağın s
rh dl rinin k sişdiyi ayrı-ayrı bloklara bölünmüş hiss l rind s rh dl rin qapanması n tic
başlanğıc neftl doyma qalınlıqları qalır v susuz v ya azsulaşmış quyular istismar olunur. Sıxışdırma
s rh ddinin yerd yişm sür ti müxt lif sah l rd layın xüsusiyy tind n, suvurma v hasilat h cm
olur.
İşl nm nin son dövrünün bu v dig r tipi h m t bii, h m d texnoloji faktorlardan asılıdır. Əg r yat
böyük tiplidirs , f al su il bütün sahboyu örtülübs v sıxışdırmasız istismar olunursa, onda neft ehtiya çıxarılması
SNK-nın qalxması n tic sind baş verir. Bu halda son dövr işl nm nin birinci tipi müşahid o Bu
hal lay ş raitind yüks k özülülüy malik neftl rd , böyük su-neft zonaları olduqda v yatağın kontur
sulaşma il işl nm si halında da qeyd alınır. Əg r yataq yüks k özülülüklü neftl r malikdirl rs , ba sulu-
neftli zonalar azdırsa, bu is k skin meyillilik bucağına malik v azqalınlıqlı laylarda olur v ya yataq konturdaxili
suvurma sistemind işl nirs , onda bir çox bel hallarda son dövr işl nm nin ikinci tipi müşa olunur.
Yataqların son dövr işl nm sinin birinci tipi sulaşmanın aşağıdakı dinamikası il xarakterikdir: istismara
başladıqdan sonra su hasilat quyularında nisbt n qısa zaman k siyind t zahür edir v sulaşma yavaş-
artmağa başlayır. Quyular uzun müdd t sulaşmış halda işl yir, neftl b rab r çoxlu miqdarda su hasil olun
Yataqların işl nm sinin son dövrünün ikinci tipi halında quyular uzun müdd t susuz istismar olunur v quyu
m hsulunda su hissl ri göründükd is sür tl suluşma baş verir. Quyular 3-10 ay rzind 90-9
q d r sulaşır, neftl birlikd mü yy n q d r su hasil olunur.
İşl nm nin son dövrünün ikinci tipind , y ni konturdaxili sulaşma sistemi il işl y n yataqlarda vuruc
quyular vasit sil yaradılmış sıxışdırma s rh ddinin başlanğıc v ziyy ti faktiki olaraq şaquli v ziyy td işl nm
prosesind is layların qeyribircinsliyi n tic sind dartılmaya m ruz qalır. Bel ki, su, keçiricili yüks k olan
laylarda daha sür tl h r k t d r k qalan hiss l ri qabaqlayır. Konturarxası sulaşma sis ya lay t
zyiqinin saxlanması olmayan t bii subasqı recimind işl nm d is SNK-nın başlanğıc v ziyy v ziyy td , layın
daban hiss sin kiçik meyillikl su il hat olunmuş böyük zonaya malik olur. Bu ha SNK-nın (sıxışdırma s rh
ddi) layın daban hiss sind daha sür tl h r k t ed r k mü yy n müd yatağının bütün hasilat hiss l rini daban suları
il doldurur. Lay ş raitind neftin özülülüyü n q d r bö olarsa, su-neft hiss sinin layın dabanı v tavanı il sür tl
r f rqi bir o q d r böyük olar, y ni neftin su sıxışdırılması s rh ddi daha çox dartılmış olar. Layların keçiriciliy gör
qeyribircinslilik xass l ri işl nm son dövrünün birinci tipind quyuların sulaşmış rejimd işl m müdd tini v neftl
birlikd çıxarılan suy miqdarını artırmış olur. Sıxışdırıcı agent olan suyun layın dabanı il süzülm si neftin sıxışdırılması
üçün heç bir
faydalı iş görm d n SNK-nın cari v ziyy tind n aşağıda yerl ş n perforasiya intervalları vasit si il h
quyularına h r k t edir.
Yataqların işl nm sininin son dövrünün ikinci tipind is başqa m nz r yaranır. Burada hasilat
quyularının tam sulaşması s b bind n onların sayının k skin azalması baş verir, yatağın işl nm si is
sulaşmış hasilat quyuları vasit si il davam edir. Yataq artıq burada tam istismar olunmuş, 98-100% sulaşmış
v neftl doymaya malik zonalara bölünür ki, sonuncu zonada f aliyy td olan quyular susuz v ya az sul rejimind işl
yirl r. F aliyy td olan quyu fondunun k skin azalması s b bind n neft yatağından ma t dric n azalır. M hsuldar
layların tam sulaşması müşahid olunur, sıxışdırıcı agent (su) is keçiriciliyi bö olan laylardan yararaq hasilat quyularına h
r k t edir.
Neft yataqlarında qalıq neftin yerl şm sind böyük f rql r var. İşl nm nin son dövrünün birinci tipind qalıq neft m
hsuldar layın dam hiss sind c ml nir (uyğunlaşır) v neft yatağının ilkin sah si üzr “yax olur. İkinci tipd is qalıq
neft ehtiyatları daha yığcam ş kild yerl şir v onların ks r hiss si qalıq ne yerl şdiyi ayrı-ayrı yerl rd c ml şir. B
zi hallarda layın çoxlu parçalanmasil qalıq neft ehtiyatı sas h ayrı-ayrı kiçik keçiricikli lay qatlarının m hsuldar hiss l
rind c ml şir.
Kоnturdахili t sir
Kоnturdахili sulаşmаnın sаs m qs di iri nеft yаtаqlаrındаn еhtiyаtlаrın çıхаrılmаsı intеnsivliyinin аrtırılmаsı v işl nm müddtl
rinin iхtisаrıdır. Bu zаmаn sоn nеftvеriminin аrtımı m s l si is , bu gü müzаkir еdil n ms l
dir. H m yаtаğın аyrı-аyrı sаh l r k silm si hm d bunsuz il lаqd sulаşmаnın
rеаllаşmаsının böyük miqdаrdа üsullаrı mövcuddur. Vurmа quyulаrının sırаlаrlа müхt lif
fiqurlаrа:
х tl r, h lq l r v s. k silm si mümkündür. K s n sırаlаrın kоnkrеt yеrl şm sinin sеçilm si ilk nö
оbyеktin gеоlоji quruluşundаn, hmçinin mаtеriаl х rcl rd n v аlınаn s m r d n аsılıdır. Mаksimаl s m
rnin ld еdilmsi üçün vurmа quyulаrını yахşılаşdırılmış kеçicilik хüsusiyy tl ri оlаn zоnаlаrdа оlаr. Kоnturdахili
sülаşmаnın еnеrgеtik sm r liliyi, kоnturхаrici v kоnturyаnı sulаşmаdаn bir q d r yüks kdir, çünki, su аşаğı kеçicilik müqаvim tli
kаnаllаrlа h r-hаnsı hаsilаt quyulаrınа yоl tаpmаyıbsа, vurulаn
su nеftin k s n sırаnın ş r iki t r fin yеrd yişm si üçün istifаd еdilir.
Hiss l r k silm kl kоnturdахili sülаşmа, kifаy t q d r m lum gеоlоji quruluşlu böyük kоnturlаş yаtаqlаrdа
müsb t n tic l r vеrir.
Kоnturdахili sulаşmаnın ş kild yişm l rind n biri blоkludur. Bu sulаşmа növü, iri, аz öyr nilmiş,
kоnturlаnmаmış yаtаqlаrdа (yаlnız k şfiyyаt quyulаrı qаzıldıbı hаldа) m qs duyğundur. Işl nilm nin bа
çаtdırılmаsınа q d r bеl yаtаğın sür tl işl nm y dахil еdilm si v оnun kоnturlаnmаsı m qs di аyrı-
аyrı blоklаrа k silm si mümkündür. H r bir blоk, hаsilаt quyulаrının vurmа quyulаrının iki sırаsı аrаsındаkı üç yахud bеş
sırа t şkil еd nmüstqil sistеminmаlik оlа bil r. Yаtığın tаm öyr nilm si v kоnturlаşmаsı zаmаnı vv lc d n işl
nilm y dахil еdilmiş blоklаr yаtаğın işl nilm sinin ümumi vаhid sistеmin birl şirl r. Bеl likl , blоklu sulаşmа yаtаqdаn
еhtiyаtlаrın m rh l l rl çıхаrılmаsını rеаllаş imkаn vеrir. Bеl likl , blоklu sulаşmа yаtаqdаn еhtiyаtlаrın m rh l -m rh l
çıхаrılmаsını rеаllаşdırmа imkаn vеrir.
Sеçimli sulаşmа sistеmi h dd n аrtıq bircins оbyеktl rin kifаy t q d r yахşı öyr nilmiş gеоlоji
quruluşlаrındа işl nilm si üçün n z rd tutulub v bir qаydа оlаrаq, sаs sulаşmа sistеmin lаv si
dаhа gеc m rh l l rd t tbiq еdilir. Vurmа quyulаrının qаzılmаsı sаh nin gеоlоji хüsusiyy tl rinin, h аrtıq
bu sаh d оlаn quyulаr аrаsındаkı qаrşılıqlı lаq l rin müf ss l öyr nilm sinin n z r аlınmа
kеçirilir. Bu bахılаn sаh d kоllеktоrun t bii qеyri-bircinsliyin müvаfiq оlаrаq vurmа quyulаrının
yеrl şm sini ş rtl ndirir v оnlаrın хаоtikliyi görünüşünü yаrаdır. Tаmаmil аydındır ki, bеl sistеm vurm
quyulаrının su il t chizаtını ç tinl şdirir v оnu dаhа аrtıq bаhаlı еdir.
Sеçimli sulаşmаnın ş kild yişm l rind n biri, ist nil n dig r sulаşmа sistеmi ilbirg еhtiyаtlаrın gеоlоji
quruluşun qеyri-bircinsliyi il lаq dаr аyrı-аyrı linzаlаrdаn dеyil, h m d b zi işl nilm sistеml s ciyy vi оlаn
durğun zоnаlаrdаn çıхаrılmаsı s m r liliyini аrtırmаğа imkаn vеr n yuvа (оcаq) sulаşdırm Yuvа (оcаq) sulаşdırmаsındа,
yахşı kеçiriciliyi оlаn h cmi drеnаjlаyаn v trаfdаkı hаsilаt quyulаrı il yахş hidrоdinаmiki lаq si оlаn hаsilаt quyulаrındаn birini
vurmа quyusu kimi istifаd еtm k оlаr. Lаyın kifаy t q d r nеftl dоymuş h cminin hаt msаlının аrtımı üçün хüsusi
(bir yахud bir nеç ) quyunun qаzılm rаsiоnаl оlur. Yаtаğın kifаy t q d r yахşı öyr nildiyi zаmаn yuvа (оcаq) sulаşdırmаsı еhtiyаtlаrın
çıхаrılmаsının t siri v t nziml nm sinin myst qil üsulu kimi t tbiq еdil bil r.
Sulаşdırmаnın bütün növl ri аrаsındа mеydаn sulаşdırmаsı хüsusi yеr tutur, bеl ki, prinsipiаl оlаrаq kоnturdахili
sulаşdırmа üsullаrınа аid оlmаqlа, işl nil n оbyеktl r n intеnsiv t sir üsuludur v еhtiyаtlа
çıхаrılmаsının kifаy t q d r yüks k tеmpl rini t min еdir.

7. İşl nm sisteminin sxeml şdirilm si; yatağin qidalanma konturunun, neftliliyin formalari Hidrodinamik
hesablamaları asanlaşdırmaq m qs dil layı xarakteriz ed n parametrl rin orta qiym
istifad edilm li v layın h nd si quruluşu sad l şdirilm lidir. Bel sad l şdirm d hesablamanın t xmini
olacaqdır. Lakin sad l şm d n alınan x ta lay parametrl rinin tapılma x tasından az olacaqdır d qiq hesablamaları
elektro- inteqratorda aparmaq olar:
1. Neft yataqlarının forması çox müxt lif ola bil r. Lakin yatağın forması n ş kild olursa olsun, onu zolaqvarı v dair
vi yataqlarla, yaxud onların qarışığı il v z etm k olar.
Aşağıda müxt lif formalı yatağın dair vi v zolaqvarı yataqlarla, yaxud onların qarışığı il v z edilm halları
verilmişdir:
1) ovalvarı yataqda oxların nisb ti;
olduqda, onu dair vi yataqla v z etm k olar (72-ci

ş kil);
2) ovalvarı yataqda oxların nisb ti olduqda onu zolaqvarı
yataqla v z etm k olar (73-cü ş kil). Bel v z etm d zolaqvarı
yataq dörd t r fd n qidalanmış olur.
T crüb d yatağın pereklinal hiss sinin keçiricilik msalı
nisb t n az olur, ona gör d yatağı iki t r fd n qidalanan zolaqvarı
yataq kimi q bul etm k olar.
Yatağı sxeml şdirdikd : a) ümumi neft ehtiyatları; b) neftlilik
konturlarının perimetrl ri;. c) layda qazılacaq quyuların ümumi sayı; ç)
ayrı- ayrı quyular c rg sind quyuların sayı v d) h r c rg y
düş n neft ehtiyatı h qiqi v sxeml şdirilmiş yataq üçün b rab r
olmalıdır.
 Son zamanlarad k yatağın formasını sxeml şdirdikd ancaq oval
sah sinin dair sah sin b rab r olması ş raitind n istifad edilirdi.

yatağın sxeml şdirilm si

Lakin elektrointeqratorda aparılan t dqiqat n tic sind ovalı dair il v z ed rk n, onların ancaq sa b rab r
götürdükd , quyuların h qiqi hasilatı il hesablamadan alınan hasilat arasında böyük f rq alındığ olmuşdur.
Ovalı çevr il v z ed rk n onların parametrl rini b rab r götürdükd is h qiqi hasilatla hesa alınan hasilat
arasında çox az f rq alındığı aşkar
edilmişdir. Ovalın perimetri çevr nin
perimetrin b rab r olduqda çevr nin
daxilind ki sah nin ovalın sah
sind n böyük olacağı aydındır.
Onların sah l rinin b rab r olması üçün dair
nin v zin halqa, y ni ortası
çıxarılmış dair götürülm lidir.
Ovalvarı yataq oxlarının nisb ti olduqda
v quyular üç c rg d yerl şdikd onun
halqavarı yataqla v z edilm sinin sxemi 74-
cü ş kild verilmişdir.
Ovalın perimetrinin (C) çevr nin
uzunluğuna b rab r olması üçün
C = 2 πR (IV.13)
olmalıdır. Halqanın sah sinin ovalın sah sin
b rab r olması üçün aşağıdakı ifad d n istifad etm k
olar:
S= ( Rn2 - R32), (IV.14)
burada R n — xarici çevr nin radiusu (bu
eyni zamanda sxeml şdirilmiş yatağın neftlilik
konturunun radiusu olacaqdır);
R 3 — halqanın daxili çevr sinin radiusudur.
(IV. 14) ifad sind n R 3 -ün qiym tini
tapa bil rik:

74-cü ş kil. Ovalvarı yataqda üç c rg

quyular yerl şdikd onun halqavarı
yataqla v z edilm si
olacaqdır;
burada S 1 — neftlilik konturu il
birinci c rg arasındakı sah ;
S 2 — birinci c rg il ikinci c rg arasındakı halqanın sah sidir.
Üçüncü c rg nin uzunluğu halqanın daxili çevr uzunluğuna b rab r olacaqdır. Bu halda düzx tli quy
c rg sini çevr ş klind olan c rg il v z etmiş oluruq;
3) Yatağın oxlarının nisb ti olduqda, onu b rab rsah li dair il v z etm k olar;
4) bir t r fd n qidalanan yatağı zolaqvarı yataqla (77-ci ş kl baxın) v z etm k olar;
5) zonal tipli yataqları çevr nin sektoru il v z etm k olar (75-ci ş kil).
2. Su basqısı rejimind işl y n laylarda t bii qidalanma konturu yer üz rin çıxır v onun vasit sil
sulardan qidalanır. Laya kontur arxasından su vurduqda injeksiya quyularının m rk zl rind n keç n x tt
qidalanma konturu ola bil r. Qaz basqısı rejimind qazın özlülüyü çox kiçik olduğundan qidalanma konturunu
qaz-neft kontaktı q bul etm k olar. Qidalanma konturunun forması neftlilik konturunun forması il mü yy
edilir.
 Əg r lay h r t r fd n qidalanarsa, onda qidalanma konturunu q bul edilmiş neftlilik konturunun forma
kimi qapalı (çox hallarda çevr ş killi) q bul etm k olar. S rt basqılı rejiml rd qidalanma konturunda t
sabit olduğunu I f sild qeyd etdik. Layda ikicinsli maye (neft-su, yaxud neft-qaz) olduqda hasilatın zamandan
asılı olaraq d yiş c yi, y ni q rarlaşmış h r k tin pozulması halı haqqında da danışdıq. Bel hallarda
sad l şdirm k m qs dil q rarlaşmamış h r k ti q rarlaşmış h r k tl v z etm k üçün g
istifad edirl r.
G tirilmiş kontur haqqında bu f slin 4-cü paraqrafında
danışılır.
3. C rg d olan quyuların işl nm müdd tini tapmaq üçün
neftlilik konturunun h r k t etm sini öyr nm k lazım g lir.
Neftm dn geologiyasından iki, y ni daxili v xarici neftlilik
konturlarının olduğu m lumdur (76-cı ş kil).
İstismar zamanı daxili neftlilik konturu quyudibin çatdıqda
quyu sulaşmağa başlayacaqdır. Xarici neftlilik konturu quyuya

yatağm sxeml şdirilm si

çatdıqda is , dem k olar ki, quyu tamamil suya keç c kdir.
Bircinsli layda quyuların tamamil sulaşmasını
gözl m k m sl h t görülmür, çünki bel olduqda,
daxili
c rg l r su
basqısının tsiri
v onların debiti
xeyli azalır,
ümumi hasilatda
suyun faizi is çoxalır.Sulaşmış quyular c
rg si istismardan çıxarıldıqda daxili
c rg l rd quyuların hasilatı artır v ümumi
hasilatda suyun faizi azalır.
Lakin yatağın oxunda yerl şmiş axırıncı
quyular c rg sinin istismarı ümumi hasilatda
su faizinin maksimum qiym tin çatana
q d r davam etm lidir.
Xarici v daxili neftlilik konturlar
arasındakı m saf layın mailliyind n v
onun yatım bucağından asılıdır. İstismar
zamanı h r iki konturun yerini d yişm
sür ti v quyulara çatma müdd ti müxt
lif ola bil r.
Hidrodinamik hesablamalarda
m s l ni sad l şdirm k m qs dil ancaq bir
neftlilik konturundan istifad edilir. Əg r sxeml şdirilm si
layı üfüqi, su-neft kontaktının is onun
daban v tavanına normal olduğunu q bul ets k, kontaktı üfüqi yox, şaquli q bul etmiş oluruq. Bel olduq
ancaq bir neftlilik konturu olacaqdır (bu, fiktiv neftlilik konturudur). Layın yatım bucağı böyük olarsa, fiktiv neftlilik
konturundan istifad etdikd x ta az olar. Daxili neftlilik konturu quyudibin çatdıqdan sonra quyunu
hasilatında suyun faizi artmağa başlayacaqdır. Xarici quyular c rg sinin ümumi hasilatında suyun faizi
mü yy n qiym t (nsu) çatdıqda, h min quyuların istismarı dayandırılır.
Quyular dayandırılan momentd su-neft kontaktının v ziyy tini mü yy n ed k. M s l ni sad l
m qs dil xarici v daxili neftlilik konturlarının b rab r sür tl h r k t etdiyini f rz ed k, bel old
kontaktı h miş üfüqi v ziyy td qalacaqdır.
76-cı ş kild h min momentd su-neft kontaktının v neftlilik konturlarının v ziyy ti verilmişdir.
Quyu dayandırıldıqda sulu v neftli hiss l rin qalınlığını h s u v h n il işar ed k.
Quyunun hasilatında suyun faizi n s u olduqda nisb tini tapmaq üçün aşağıdakı
düsturdan istifad etm k olar:

hn/hsu = (VI.15)
burada k s u — layın sulaşmış hiss sinin su üçün faza keçiriciliyi;
k n— neftli hiss nin neft üçün faza keçiriciliyi;
su—lay ş raitind suyun özlülük msalı;
n—lay ş raitind neftin özlülük msalıdır.
nisb tini bildikd hesablamada n z r alınan neftlilik konturunun
yerini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
, (VI.16)
burada l1—76-cı ş kild göst rildiyi kimi, su-neft kontaktının yatağın
dabanı il görüşm nöqt sind n q bul olunmuş (fiktiv) neftlilik
konturuna q d r olan m saf ;
n su—quyunun hasilatındakı suyun faizidir.

nisb tini t xmin n vahid b rab r q bul ets k, - olacaqdır.

7. Işl nm göst ricil ri

Nеftin Yеr t kind n çıхаrılmаsı prоsеsini хаrаktеriz еtm k üçün nеft, su v qаzın zаmаndаn аsılı оlаr çıха-
rılmа intеnsivliyi v çıхаrılmа d r c sini mü yy n еd n işl nm göst ricil ri t tbiq еdilir.
Nеft hаsilаtı-Qn, sаs göst rici оlub, istismаr оbyеktin qаzılmış bütün hаsilаt quyulаrı üzr vаhid zаmа
rzind çıхаrılаn c m nеft miqdаrıdır.
Оrtа günd lik hаsilаt Qg.h-bir quyuyа düş n hаsilаtdır.
Bu göst ricil rin d yişm хаrаktеri, yаlnız lаy v оnu dоldurаn mаyеl rin хüsusiyy tl rind n dеy
h m d yаtаqlаrdа müхt lif işl nm m rh l l rind h yаtа kеçiril n tехnоlоji m liyyаtlаrdаn аsı
Mаyе hаsilаtı-Qm, vаhid zаmаn rzind çıхаrılаn nеft v su hаsilаtlаrının c midir. Yаtаğıın хаlis nеftli hiss sind
yеrl ş n quyulаrdаn h r hаnsı bir zаmаn rzind quyulаrın susuz istismаrı dövründ хаlis n
еdilir. Əg r işl nm prоsеsind lаy t zyiqi dоymа t zyiqind n аşаğı оlаrsа, bu zаmаn qаz аmili аşаğıdа d yişir; h
llоlmuş qаz rеjimind işl nm zаmаnı оrtа qаz аmili vv lc аrtаrаq mаksimum qiym t аlır,
аzаlır v lаy t zyiqi аtmоsfеr t zyiqin b rаb r оlduqdа sıfır qiym tin yахınlаşır. Bu zаmаn h ll оlmu rеjimi qrаvitаsiyа rеjimin
kеçir.Bu göst ricil r nеft, su v qаzın çıхаrılmаsı prоsеsinin dinаmik хаrаktеristikаsını ks еtdirir. Bütün kеçmiş dövr rzind
işl nm prоsеsinin хаrаktеristikаsı üçün intеqrаl göst rici-tоplаm hаsilаtdаn istifаd оlunur. Nеftin tоplаm hаsilаtı işl nm nin vv lind
n, y ni birinci hаs quyusu iş düşdüyü аndаn mü yy n zаmаn rzind оbyеkt üzr hаsil еdilmiş nеftin miqdаrını ks еtdiri
Dinаmik işl nm göst ricil rind n f rqli оlаrаq, tоplаm hаsilаt yаlnız аrtа bil r. Cаri hаsilаtın аşаğı düşm müvаfiq tоplаm hаsilаtın аrtım tеmpi
аzаlır. Cаri hаsilаtın sıfrа b rаb r оlmаsı hаlındа tоplаm hаsilаtın
аrtımı
dаyаnır v sаbit qаlır. Nеft, su v qаz hаsilаtını k miyy ic ifаd еd n yuхаrıdа bахılаn mütl q göst r
bаşqа, lаy m hsullаrının çıхаrılmа prоsеsini nеft еhtiyаtlаrındаn аsılı оlаrаq hiss l rl хаrаktеriz еd n n göst ricil rd
n d istifаd оlunur. Işl nm tеmpi-illik nеft hаsilаtının çıхаrılаbil n еhtiyаtа оlаn nisb ti fаizl
ifаd оlunur. Bu göst rici, yаtаğın m nims nm dövründ v t nziml nm si prоsеsind h y bütün
tехnоlоji m liyаtlаrın işl nm prоsеsin t sirini ifаd еd r k zаmаndаn аsılı оlаrаq d yişir. Işl tеmpi yrilsin sаs n işl nm
m rh l l rini аşkаr еtm k оlur. M hsulun sulаşmаsı-S, su dеbitinin dеbitl rinin c min оlаn nisb tidir. Bu göst rici zаmаn
kеçdikc sıfırdаn vаhid q d r d yişir: S=Qs/(
Sulаşmа göst ricisinin d yişm хаrаktеri bir sırа аmill rd n аsılıdır. Bu аmill rd n n sаsı-lаy ş nеft v
suyun özlülükl rinin nisb tidir( L). L= n/ s nv s-müvаfiq оlаrаq nеft v suyun dinаmik
özlülüyüdür. Yüks k özlülüklü nеft yаtаqlаrının işl nm sind b zi quyulаrın m hsulundа istismаrın vv
su m l g l bil r. Kiçik özlülüy mаlik b zi yаtаqlаr uzun müdd t аz sulаşmа ş rаitind işl nilir. аz özlülüklü nеftl
r аrаsındа L - ın s rh d qiym ti 3-d n 4- q d r d yişir. Quyu v lаyın m hsulu хаrаktеrin lаyın t b q l
r üzr qеyri-bircinsliliyi v sunеft kоntаktınа n z r n quyulаrın pеrfоrа intеrvаlının v ziyy ti d t sir еdir. Nеft yаtаqlаrının işl
nm si t crüb si göst rir ki, nеftin çох böyük оl özlülüyünd dаhа yüks k nеftvеrm аz sulаşmа ş rаitind ld еdilir. Dеm li,
sulаşmа yаtаğın işl nm
s m r sinin dоlаyı göst ricisi kimi götürül bil r. Əg r lаyih d n z rd tutulmuş sulаşmаyа nisb intеnsiv
sulаşmа müşаhid оlunursа, bu оnu göst rir ki, yаtаq sulаşdırmа prоsеsi iln z rd tutulduğun d r c d hаt
оlunmuşdur. Mаyе hаsilаtı tеmpi-lаy ş rаitind illik mаyе hаsilаtının, çıхаrılаbil n nеft еhtiyаtlаrınа nisb ti оlub, ill
rüzr fаizl ifаd еdilir. Mаyе hаsilаtı tеmpinin d yişm si sunеft аmili, lаyа vurulаn suyun s rfi, lаy t zyiqi v tеm-
pеrаturundаn аsılıdır. Sunеft аmili-yаtаğın işl nm sinin vеrilmiş zаmаnı üçün su v nеft hаsilаtının cаri qiym tl rinin nisb ti оlub,
m3/t il ölçülür. Bu pаrаmеtr, 1 tоn çıхаrı nеftd n q d r su h cminin оlduğunu göst t rir. Sunеft аmili, işl nm nin
üçüncü m rh l sind n bаşlаyır. Оnun аrtım tеmpi, mаyе hаsilаtı tеmpind n аsılıdır. Kiçik özlülüy mаlik nеfti оlаn yаtаğın işl nm
prоsеsind çıхаrılаn su v nеft hаsilаtlаrı nisb ti vаhid yахınlаşır. Özlülüyü çох оlаn оlаn nеftl r üçün is
r q m 5-8 m3/ t, bir sır hаllаrdа is 20 m3/ t оlur. Nеft v qаz yаtаqlаrının dig r fаydаlı qаzıntılаr m nb sаs f
rqi оnlаrın t bii еiеrjil rinin оlmаsı, nеft v qаzın yеr üz rin çıхаrılmаsındа bu еnеrjid n istifаd
еdilm sidir. H min еnеrjini хаrаktеriz еd n sаs pаrаmеtrl r lаy t zyiqi v tеmpеrаturudur.
Lаy ş rаitind kоllеktоrlаrın m sаm li fаzаlаrını dоldurаn nеft, su, s rb st qаz v kоllеktоrlаrın özü mü
yy n t zyiq аltındа оlur, bunа lаy t zyiqi dеyilir. Istismаrdаn vv lki lаy t zyiqin bаşlаnğıc lаy t
dеyilir.

9. Elastik reyimin yaranması

Elastik su basqısı rejimi. Bel rejim layı t şkil ed n süxurların v layda olan mayenin elastiki qüvv sinin
t siri il laydan quyudibin neftin h r k t etm si n tic sind yaranır. Sırf elastik su basqısı rejiminin
üçün lay üfüqi olmalı vxaricd n qidalanmamalıdır. Layların sulu hiss sinin h cmi neftli hiss sinin h cmi
nisb t n çox boyük olmalıdır. Layın xaricd n qidalanmaması üçün o h rt r fd n ekranlaşmalıdır. Bel sxemi 3-
cü ş kild verilmişdir.
Layın h r hansı bir nöqt sind (quyuda) t zyiq aşağı düşdükd , layı t şkil ed n süxurların v maye
elastiklik xass l ri n tic sind m sam l rin h cmi kiçil c k, mayenin h cmi is genişl n c k
n tic sind mayenin bir hisssi laydan xaric olacaqdır.
Layın sulu hiss sind t zyiq düşm y başlayarsa, onda h min layın sulu hiss sind n, suyun bir his
neftli zonaya keç c k, bunun n tic sind neftlilik konturu h r k t ed c k v mayenin quyudibin h
t min edil c kdir.
Ümumiyy tl , bütün hallarda layda t zyiq düşküsü
zamanı m sam l rin elastik kiçilm si v
mayenin elastik genişl nm si hadis si baş
ver c kdir, lakin süxurun v mayenin sıxılma
msalları çox kiçik olduğundan layın ölçul ri çox
böyuk olduqda bunu n z r almaq lazım g lir.
Lay h cminin böyük olması üçun is onun sas n
sulu hiss sinin ölçül ri neftli hiss sinin
Ş kil 3.Elastik su basqısı rejimli layın sxemi ölçül rin nisb t n çox böyük olmalıdır.
Sulu hiss nin h cmi neftli hiss nin h cmin
nisb t n çox böyük olduqda neftli hiss nin
elastiklik xass l rini n z r almamaq da olar. Layın neftli hiss si böyük olduqda, bunun elastiklik xass
ln z r almaq lazım g lir.
Neftli lay istismar edildikd onu t şkil ed n süxurların elastik sıxılmasının işl nm y t sirini 20-ci ill
birinci d f İ.N.Strijov söyl mişdir. O, bel rejimi elastik yük rejimi adlandırmışdır.
ABŞ-da ölçül rin (sah si 8-104 km2) v neft ehtiyatına gör n böyük olan Ş rqi Teksasın Vudbayn
layının elastik rejiml istismar edildiyi aşkara çıxarıldıqdan sonra layların bel rejiml işl nm si n z ri c
saslandırılmışdır.
Lakin, Amerika aliml ri elastik rejimi ilk d f izah etdikd ancaq layda olan mayenin elastik
genişl nm sini n z r almış, layı t şkil ed n süxurların elastiklik xass l ri is n z r alınmamışd işl nm nin n z
ri hesablamalarla h qiqi göst ricil ri arasında f rq alınmaması üçün lay ş raitind m yüks k sıxılma qabiliyy tin
malik olduğunu q bul etmişl r.
Professor V.N.Şelkaçov layı t şkil ed n süxurların elastiklik xass l rini n z r aldıqda Vudbayn layın n z r
hesablamaların h qiqi işl nm göst ricil ri il düz g ldiyini göst rmişdir.
Lay t zyiqi azaldıqda süxurun elastiklik xass sind n asılı olaraq m sam l rin h cmi aşağıdakı s b gör azalır:
 a) lay t zyiqi azaldıqda layı t şkil ed n süxurlara düş n yük artır. Dağ t zyiqind n yaranan yükün
hiss si layı t şkil ed n süxurların, bir hiss si is mayenin üz rin düşur. Lay t zyiqinin azalması, maye düş
n yükün azalmasına s b b olur. Ona gör d layı t şkil ed n süxur d n l ri üz rin düş n y
süxur d n l rinin lav sıxılmasına, onların bir-biril t mas s thl rinin çoxalmasına v bel likl m h
cminin azalmasına s b b olur;
b) lay t zyiqi azaldıqda süxur d n l rini h r t r fd n sıxan maye t zyiqi azalır. Bunun n tic
d n l rin h cminin genişl n c yi v m sam l r h cminin kiçil c yi aydındır. Lakin, d n l rin genişl nm si
çox kiçik olduğundan bu amil m sam l r h cmin çox az t sir ed c kdir. Ona gör bu almamaq olar;
c) lay t zyiqi azaldıqda d n l rin yerl şm qaydası d yiş bil r. Bu, müst sna hallarda çox d
yataqlar işl ndikd baş ver bil r;
ç) t rkibind elastiklik xass l ri daha yüks k olan sementl şdirici madd l r olan süxurun lay t zyiq azaldıqda lav
olaraq m sam l r h cminin azaldığını ehtimal etm k olar.
10. NEFT VƏ QAZ YATAQLARINA SÜNİ TƏSİR ÜSULLARI.
SÜNİ TƏSİR ÜSULLARININ NÖVLƏRİ
Neft yatağının işl nm si zamanı bir sıra hallarda nefti m sam li mühitd it l y n t bii enerji çox az
bununla laq dar olaraq layın m hsuldarlığı çox aşağı duşur. Az rbaycanın köhn neft m dnl rind ad
t nt zyiq saxlanmayaraq istismar edilmişdir. Odur ki, bel yataqlarda çoxlu neft ehtiyatı qalmaqla b r lay
enerjisinin çox hiss si d s rf edilmişdir. Bel yataqlarda yaxud laylarda qalıq neft ehtiyatını çıxarmaq ü t
krar istismar üsullarından istifad edilir, başqa sözl , laya su, yaxud qaz vurulur.
İstismarın son pill sind qalıq neftin alınması bir sıra ç tinlikl rl laq dardır. Bel ki, bu dövrd la
t zyiq azaldığından neft qazsızlaşır, özlülüyü artır, s rb st qaz meydana çıxır; süxurun neft üçün faza keçiriciliyi
azalır; neft yatağı az v ya çox miqdarda sulanır.
Qeyd etm k lazımdır ki, t krar istismar prosesinin effekti yataqda olan qalıq neft ehtiyatının artması il
çoxalır v vurulan işçi agentin s m r siz olaraq itm si halları azalır.
Buna gör d t krar istismar üsullarının t tbiqi üçün daha çox lverişli obyekt ilk işl nm dövrl rind
minimal neftverm msalı olan yataq v laylar olacaqdır. Başqa sözl el laylar olacaqdır ki, istismar zam
sas n neftd h ll olan qazın enerjisind n istifad edilmiş olsun. M lum olduğu kimi, h min rejimd la
neftl doyma msalı öz vv lki qiym tinin 60—75%-i q d r ola bil r.
Bundan başqa yataqda tektonik d yişm l rin olmaması, litoloji t rkibin v keçiriciliyin bircinsli olması v
neftin özlülüyünün kiçik olması t krar istismar üsullarının müv ff qiyy tl aparılmasına köm k ed n
amill rd ndir.
Qeyd etm k lazımdır ki, tkrar istismar üsulları il lay t zyiqinin saxlanması üsulları bir-birind n f rql
Bu üsullar arasında olan sas fiziki f rq prosesin başlanğıc ş raitidir. T krar istismar üsulları lay t zyiqinin
yaxud m sam li mühitd neftin sıxışdırılması üçün t l b olunan t bii enerjinin tam s rf edildiyi ş raitd
aparıldığı halda lay t zyiqinin saxlanması üsulları yatağın istismarının ilk dövründ n başlayıb, axıra q d r
davam etdirilir.
Bunlardan başqa bir sıra amill r d vardır ki, bunlar istismarın son dövrl rind (t krar istismar üsulların aparıldığı zaman)
daha çox t sir edir. Bu amill rd n bütün lay boyu neftl doyma msalının azalmasını, ne özlülüyünün çoxalmasını, neftin s
thi g rilm sinin çoxalmasını v s. göst rm k olar.
Birinci qrup t sir üsulu olan t krar istismar üsullarının müsb t c h ti laya su v ya qazın vurulması üç t
l b edil n t zyiqin, layda t zyiqin saxlanması üsulunda t l b edil n t zyiq nisb t n az olmasıdır
Prinsip etibaril is yüks k v orta keçiricilikli laylarda quyuda olan su sütunu onun suudma qabiliyy tin
böyük olması üçün kifay t edir.
Lakin t crüb d çox zaman neftverm msalını çoxaltmaq v yatağın işl nm müdd tini azaltmaq
quyu ağzında böyük t zyiq saxlanılır.
M lum olduğu kimi yatağa süni t sir üsulları sas etibaril 2 qrupa: a) laya su vurma; b) laya qaz vurma
üsullarına ayrılır.
Konkret yataq üçün bu v ya dig r üsulun seçilm si saslandırılmalıdır. M s l n, keçiriciliyi çox az o
süxurlarda (10^30 millidarsi) suyun vurulması iqtisadi c h td n lverişli olmaya bil r, çünki bu zaman
injeksiya quyularının udma qabiliyy ti çox az olur. Bel bir v ziyy td suyun vurulması texniki c h td n
böyük ç tinlikl r tör tm kl b rab r, çox sayda miqdar injeksiya quyuları t l b edilir. Bunların qazılma
m nims nilm sin saslandırılmamış çoxlu x rc s rf edilir.
Dig r t r fd n suvurma vasit sil t krar istismar üsulunun t tbiqi su basqısı rejimi il işl y n layl
ötrü lverişli deyildir. Buna s b b bel laylarda qalıq neft ehtiyatının az olmasıdır.
 Su basqısı rejimi il işly n laylarda kontur suları aktiv h r k t malikdirs , bu zaman layın işl nm
prosesini sür tl ndirm k üçün t zyiqi b rpa etm k deyil, h tta bir q d r d artırmaq lazımdır.
Lakin qeyd etm k lazımdır ki, kontur sularının aktiv h r k ti h mişmümkün deyildir. Mü yy n and
sonra kontur suları layın neftli hiss sin daxil olaraq orada müqavim ti artırdığından süxurun neft gör fa
keçiriciliyi azalır. M s l n, 45-ci ş kild ki qrafikd n göründüyü kimi layda 30% su olduqda (s=30%) su ü
effektiv keçiricilik sıfıra b rab rdir. Dem li, su h r k tsizdir ( laq li su). Süxurda 30% laq li suyun
süxurun neft üçün faza keçiriciliyini 2 d f azaldır.
Bel hallarda kontur xaricind n suyun vurulması effektli olmaz, çünki o böyük müqavim ti d f etm
lidir Bu zaman sah d n, yaxud tacdan su vurulması lverişlidir.
Yatağın sulaşması böyük olduqda suyun vurulması effektiv olmur. Süxurun su il doyması 40—45%
olduqda çıxarılan mayenin 30%-ni su
t şkil edir. Yatağın sulaşması artdıqca onun su üçün faza keçiriciliyi
çox artır, bu is prosesin effektini aşağı salır. Su, neft
nisb t n 20:1-d n 25:1-d k olduqda suyun vurulması
iqtisadi c h td n m qs d uyğun olur. Bu ş raitd süxurun su
il doyması 70 —75% - çatır.
Neft rayonlarının çoxunda qalıq neftl doyma 35%-d n
çox olduqda suvurma prosesi mümkündür.
T krar istismar üsullarının t tbiq edilm si yatağın neft,
qaz v su il
(k
H = y v S = j)k doymasından v eyni zamanda ^
m sam l rin su il k miyy tind n d asılıdır. Keçiricilik c h td n bircinsli
doymasından asılılığı v uzunluğu böyük olan laylar daha yaxşı sulanır. Əksin ,
0 20 40 60 80 100 t bii yarıqları böyük olan, h m d çoxlu maye vurmaqla
s - su il doyma, % hidravlik yarılma aparılan laylar suyun vurulması üçün yaxşı
45-cı ş kil. Faza keçiricikl rinin obyekt deyildir. Qaz papağının olmaması v layda s rb st qazın
toplanması suyun vurulması prosesini ç tinl şdirir, çünki bu zaman vurulan su, layın qazla doymuş hisssin
asanlıqla keçir. Neftin özlüluyünün böyük olması da suyun vurulmasını m hdudlaşdırır. Bel hes edirl r
ki, neftin özlülüyü 50 sp-dan çox olarsa, laya su vurulması m qs d uyğun deyildir. Bu zaman vurul su
neftin iç risind n nazik zolaqlar vasit sil qaçır.
Neftverm msalını artırmaq uçün laya qaz vurulması ş rtl ri su vurulmasında olduğu kimidir. Başqa sözl,
qazın vurulmasında da m hsuldar kollektorun bircinsliliyi v qalıq neftl doyma msalının böyuk olm
sas ş rtl rd ndir. Əg r neft layı sulaşmışsa, bu halda qazın vurulması lverişli deyildir. Ağırlıq qüvv si altında işl nmnş
laylar da qazın vurulması üçün yaxşı obyekt deyildir. Bununla b rab r laq li suyu az ola fasil siz v bircinsli olub, h
ll olmuş qaz rejimind işl y n laylara qazın vurulması sas etibaril qazla t etm m nb l rind n, yeni qazılan quyuların
sayı v qiym tind n, eyni zamanda keçiricilikd n asılıdır. Keçiriciliyin qiym ti injeksiya quyularının udma qabiliyy ti il
quyular arasındakı m saf v işl nm mü arasındakı asılılığı göst rir.
Hava v yaxud qazın laya vurulması aşağıdakı ş rtl rl müv ff qiyy tli gedir:
1) layın yatım bucağı kiçik olmalıdır. Əksin olduqda qaz, nefti istismar quyularına t r f sıxışdırmır v
layın yuxarı hiss l rin t r f qaçır;
2) layın neftl doyması böyük olmalıdır. Əg r m sam l rin 30—35%-i qaz il dolmuşsa, vurulan hava v
qaz faydalı iş görmy r k qazla dolmuş m sam lrd sürüşür. T dqiqat göst rir ki, layın neftl 20
— 40%- q d r v su il doyması 40%- qd r olduqda proses müv ff qiyy tli gedir;
3) layda olan neftin özlülüyü az olmalıdır;
4) layın keçiriciliyi bütün sah boyu bircinsli olub, yarıq v faylar olmamalıdır.
o
Laya qaz, yaxud havanın vurulmasını ilk zamanlar 5000 m /gün-d n başlamaq lazımdır, çünki qaz
böyük
h cml vurulursa, o, istismar quyularına t r f qaça bil r; bu zaman qaz faydali iş görmür. İstismar quyular qazın
g lm sini, quyunun m hsulunda qazın artması, onun t rkibinin d yişm si v boruarası f zada t
artması il bilirl r. Bunun qarşısı alınmalıdır.
T krar istismar üsullarının effektliliyin neftlilik konturunun v ümumiyy tl su-neft kontaktının az
h r k t etm si d t sir göst rir. Abşeron yarımadasında neft yataqlarının işl nm sind ld edil
t crüb göst rir ki, çox hallarda neftlilik konturu h r k t etmir, yaxud bu h r k t çox kiçik olur. Qeyd e
lazımdır ki, bel bir ş rait böyük t zyiql r düşm sind d müşahid edilir.
V.S.M lik-Paşayev qeyd edir ki, Abşeron yarımadasında böyük neft ehtiyatına malik olan bir sıra horizontların çox
uzun müdd t işl nm sin baxmayaraq kontur sularının h r k ti müşahid edilm mi
bir ş raitd neft, quyudibin ancaq h ll edilmiş qazın enerjisi hesabına axmışdır.
Bel yataqlara misal olaraq Pirallahı adasını v Leninneft NMİ-d olan Qırmakualtı d stsini göst rm
olar. Bin q di yatağının 50 illik istismar müdd tind yataqdakı t zyiqin 70 atm-d n 5 atm- düşm sin
baxmayaraq, Qırmakualtı d st sind neftlilik konturu d yişm mişdir. Bel bir hadis Suraxanı yatağında Qırmakualtı d
st sind d müşahid edilmişdir.
Bununla b rab r neftlilik konturunun h r k t sür ti çox böyük olan yataqlarda vardır. Çaxnaqlar v
Bibiheyb t yatağındakı Qırmakualtı d st sind neftlilik konturunun h r k t sür ti ayda bir neç on me
çatır.
Neftlilik konturunun h r k t sür tinin kiçik olmasına s b b xüsus n su- neft kontaktı yanında neftin b özlülüy malik
olması, layda kontur sularının t siri altında şişib m sam l ri tutan gil komponentl rinin olm su-neft kontaktında
mikrobioloji prosesl rin getm si, süxurun böyük karbonatlığa malik olması v s.-dir.

11. Neftverm nin yüks ldilm si üsulları

Yataqların istismar prosesind laylara süni t sir üsullarının t tbiqi onların ehtiyatlarını s m r li istifad
etm y imkan verir. Bu üsulların d nizd yerl ş n yataqlarda realiz si daha vacibdir. Bel ki, yataqlard
istismar prosesl rini suvurma v dig r t sir üsulları il t nziml m d n apardıqda onların işl nilm si
hidrotexniki qurğuların istifad müdd tini n z r almaqla) nisb t n qısa bir dövrd başa çatdırmaq pra c h td
n mümkün olmur.
Hal-hazırda süni t sir üsullarının müxt lif növl ri mövcuddur. Aşağıda bu üsulların ümumi
xarakteristikaları bar sind müvafiq m lumatlar verilmişdir.
Suvurma üsulları. M lum olduğu kimi, neft yataqlarının ks riyy tinin işl nilm sind bu üsuldan istifa edilir. Lakin,
d nizd bu t dbirin h yata keçirilm si t l batı k skin xarakter daşımalıdır. Bel ki, d niz ş raitind hidrotexniki
qurğuların v dig r texniki vasit l rin istismar t l bl rini n z r alaraq işl n bütün m rh l l rind suvurmadan
geniş istifad edilm lidir.
Yataqlarda suvurma üsullarının üç sas modifikasiyası mövcuddur.
1. Kontur arxası suvurma;
2. Kontur trafı suvurma;
3. Kontur daxili suvurma.
Suvurma prosesin müsb t v m nfi t sir ed n amill r aşağıdakılardır:
Müsb t t sir ed n amill r-layın qalınlığı 3-25 m v daha çox, süxurların t rkibi qumlar, qum daşları,
daşları, keçiriciliyi 0,1-0,15 mkm2-dan böyük, islanması hidrofil, kollektorun tipi m sam li, layın quruluşu bütöv
(monolit), lay t zyiqi hidrostatik, temperaturu 500C-d n, neftl doyma 70%-d n yüks k, neftin özlülü
5 mPa s - q d r, quyu sıralarının sayı 1-5, quyu ş b k sinin sıxlığı 16-64 ha/quyu t şkil etm si;
M nfi t sir ed n amill r – layın qalınlığı 3 m- q d r, süxurların t rkibi alevrolitl r, dolomitl r, keçi
0,025 mkm2-dan kiçik, islanması hidrofob, kollektorun tipi çatlı, layın quruluşu linzavari, qeyri-s list, lay
t zyiqi anomal, temperaturu 200C-d n, neftl doyma 50%-d n az, neftin özlülüyü 25 mPa s-d n, quyu
ş b k sinin sıxlığı 65-80 ha/quyudan böyük, quyu sıralarının sayı 7-9 v daha çox olması.
Suvurma üsullarının üstünlüyü n q d r çox olsa da, yüks k qeyri-bircinsli laylarda onların t tbiqi o q
d effektiv olmur. N tic d uzun müdd t işl nm d n sonra bel yataqların geoloji ehtiyatlarının çox hi
çıxarılmamış qalır. Bununla laq dar olaraq geniş elmi, t crübi-sınaq işl ri h yata keçirilmiş v layların
neftverimini artıran müasir t sir üsulları t klif edilmişdir.
İstilik üsulları. Neftverm ni artıran istilik üsullarına lay daxili yanma, neftin buxar ilçıxarılması, isti suyun
laylara vurulması v onların kombinasiyası daxildir. Bu üsullardan sas n yüksk özlülüklü neft
yataqlarının işl nilm sind istifadolunur. İstilik üsullarının geniş t tbiqi n tic sind mü yy n olunm
neftin özlülüyü temperaturdan h miyy tli d r c d asılıdır. Nefti 20-250C-d n 100-1200C-y q d
qızdırdıqda onun özlülüyü 100-500 mPa s-d n 5-20 mPa s- q d r azala bil r ki, bu da onun m sam h r
k tini saslı sur td artırır.
Lay daxili yanma üsulu. Üsulun sası ondan ibar tdir ki, m sam li mühitd olan neftin bir hiss si yanı onun
yanmayan fraksiyasını h r k t g tirir. Bu zaman neftin özlülüyü azalır v axıcılığı yüks lir. Üsulu t tbiqi layların
yatım d rinliyi 1500-2000 m q d r olan yataqlarda lverişlidir. Lay daxilind yanmanı apar
üçün qalınlıq 2-30 m, qalıq neftl doyma 50-60%, ilk sulaşma 40% - q d r olmalıdır. Üsulun t tbiqin m t sir ed
n faktorlar layların çatlı v yüks k qeyri-bircinsliliyi, qaz papağının mövcudluğu, süxurların gilliyinin çox v örtük
süxurların qalınlığının az olması v s.-dir.
Lay daxili yanma üsulu layların son neftverm msalını 20%- q d r artırmağa imkan verir.
Su buxarı il t sir üsulu. Bu üsulun mahiyy ti s thind n kiçik temperaturlu v böyük özlülüklü (40-50
mPa s) neftli laylara yüks k t zyiql (8-15MPa) su buxarı vurmaqdan ibar tdir. N tic d laya külli miq
istilik enerjisi daxil olur v onu qızdırır. Bu zaman neftin özlülüyü azalır, neftin, suyun v qazın h cmi is ar
Su buxarı il laya t sir etdikd aşağıdakılara n z r almaq lazımdır:
Layın yatım d rinliyi 1800 m-d k, qalınlıq 10-40 m, m sam lik 15-35%, keçiricilik 0,1 mkm2-dan, neftl
doyumluluq is 40-50%-d n çox olduqda daha yüks k s m r ld etm k mümkündür. Bundan lav işl nm
nin ilkin m rh l l rind t tbiq olunduqda daha s m r li olur. Çünki bu m rh l d layları
z if olur v onun qızdırılmasına da az istilik s rf olunur. Əgr layın gilliliyi 10%-d n çox olarsa, bu zaman buxarın
t siri n tic sind şişib proses ks t sir göst r bil r.
Mü yy n olunmuşdur ki, laylara buxarın vurulması n tic sind onların son neftverm msalını 20
q d r artırmaq mümkündür.
Laylara isti su ilt sir üsulu. Bu üsul yüks k özlülükl v parafinl s ciyy l n n neft
yataqlarının işl nm sind daha çox istifad olunur. Bu zaman laya vurulan suyun temperaturu layın temperaturundan yüks
k olmalıdır. Üsulun t tbiqind n istismar obyektinin yatım d rinliyi 1500 m q d r, kollektor süxurların
keçiriciliyi 0,1 mkm2-dan böyük, m sam lik 18%-d n, layların neftldoyumluluğu 50%-d n çox, neftin özlülüyü 5
mPa s q d r, layın qalınlığı 10-100 m olduqda daha yüks k effekt alınır. Laylara isti suyun vurulması n tic
sind onların son neftverm msalını 4-10% artırmaq mümkündür.
Laylara fiziki-kimy vi t sir üsulları. Layların neftverimini artıran fiziki-kimy vi t sir üsullarına s thi
aktiv madd l r (SAM), q l vi, polimer, miselyar m hlullar, köpük v onların kombinasiyaları ilt sirl r
S thi aktiv madd l rl (SAM) t sir üsulu. Neftçıxarma prosesind laya vurulan suya s thi aktiv
madd l rin lav edilm si neft-su s rh ddind s thi g rilm ni azaldır. N tic d su neftli m sam
neftin lay ş raitind h r k ti aktivl şir v sıxışdırmanın yaxşılaşması üçün lverişli ş rait yaranır.
Neft s nayesind s thi aktiv madd l rd n geniş t tbiq edil ni ionlaşmamış OPE-10-dur.
Üsul layların su il doyumluluğu 15%-d n çox olmamaq ş rti il neftin özlülüyü 3-5 mPa s, keçiricilik 0
0,4 mkm2, lay temperaturu 700C ş raitind t tbiq olunur. Bu halda layların neftverm msalının 2-3%
artırılması t min olunur.
Q l vil rl t sir üsulu. Naften turşusu çoxluq t şkil ed n neftl rin z if q l vi lay suları il sıxışd n tic sind
neftverm msalı adi suvurmadan 10-15% artıq olur. Lay ş raitind nefti q l vi m hlullar sıxışdırdıqda süxur s thind
nazik dispersli emusiya m l g lir v ç tin h ll olan çöküntül rd sıxı yaranır. Q l vi m hlulunun t siri keçiriciliy
gör qeyri-bircinsli laylarda suvurma il hat ni artırır.
Üsulun t tbiqind n qum v karbonat tipli kollektorlu yataqlarda neftin özlülüyü 100 mPa s q d r, neft
doyumluluq 50%-d n çox, kollektor süxurların keçiriciliyi 0,1 mkm2-dan böyük, neftin sıxlığı 850-980 kq/m3, lay
temperaturu 1000C-y q d r v s. olduqda daha yüks k s m r alınır. Əlverişsiz amill rd n çatlı v suların
yüks k minerallaşması hesab olunur. Mü yy n olunmuşdur ki, laylara q l vi m hlullarının vur
n tic sind onların son neftverm msalını 5-10% artırmaq mümkün olur.
Polimerl t sir üsulu. Sıxışdırıcı mühitd lverişli ş rait yaratmaq v layların neftverimini artırmaq üçü
müxt lif sxeml r mövcuddur. Bunlardan biri sıxışdırıcı agentin özlülüyünü artırmaqdır. Bundan ötrü
sıxışdırıcı
agent yüks k molekullu birl şm l r – polimerl r qarışdırmaq lazımdır.
Mü yy n olunlmuşdur ki, suya polimerl rin qarışdırılması n tic sind lay ş raitind neftin sıxışdırıl
yaxşılaşaraq, neftverm msalı orta hesabla 7-10% artır. Neftin polimerl rin sulu m hlulu il sıxışdırılması
üstun c h tl rind n biri d odur ki, layın qeyri-bircinsliliyi artdıqca prosesin s m r liliyi artır. Bu is po
m hlulunun qeyri-bircinsli msam li mühitd reoloji xass y malik olması il izah edilir.
Neft s nayesind sas n suda h ll olan polimerl r t tbiq olunur. Bu tip polimerl rd n biri d
poliakrilamiddir (PAA).
Üsulun t tbiqi qum v karbonat tipli kollektorlu yataqlarda neftin özlülüyü 10 mPa s-d n 100 mPa s-y q d r,
neftl doyumluluq 50%-d n çox, kollektor süxurların keçiriciliyi 0,1 mkm2-dan böyük, lay temperatur 900C-y q d r, z if
gillilik (8-10%- q d r) v s. olduqda daha yüks k s m r alınır. Əlverişsiz am süxurların çatlılığı, gilliliyi v suların
cod olması hesab olunur. Mü yy n olunmuşdur ki, laylara polimer
m hlullarının vurulması n tic sind onların son neftverm msalını 7-10% artırmaq mümkündür.
Miselyar m hlulla t sir üsulu. Miselyar m hlullar bir maye fazasının hiss cikl rinin başqa mayenin
fazasının hiss cikl rind paylanmasına deyilir. Bunlardan biri su, dig ri is karbohidrogen ola bil r. İki tip
mikroemusiya mövcuddur: karbohidrogen – suda v karbohidrogen-karbohidrogend .
Miselyar m hlulların t tbiqi neft yataqlarının işl nm sinin ilk m rh l sind olduğu kimi son m rh
d yaxşı s m r verir.
Üsulun t tbiqind n qumlu kollektorlarda layın qalınlığı 25 m- q d r, neftin özlülüyü 15 mPa s-d n
neftl doyumluluq 25%-d n çox, süxurların keçiriciliyi 0,1 mkm2-dan böyük, lay temperaturu 70-900C olduqda
yüks k s m r alınır. Əlverişsiz faktorlara kollektorların çatlılığı, suların cod olması v s. aiddir. Miselyar m
hlulların yataqlarda t tbiq edilm si n tic sind onların son neftverm msalını 8-15% q d r artır
Köpükl t sir üsulu. Laylara köpük vurulması onların su keçiriciliyini azaldır v neftin sıxışdırılma qabiliyy
tini yaxşılaşdırır. Köpük maye halında emulsiyalı qazdan ibar tdir. Köpüyün maye fazası su, turşu v
yaxud karbohidrogenl rd n biri ola bil r, qaz fazası is ad t n azotdan ibar t olur v b zi hallarda CO
istifad olunur. Üsulun t tbiqind n layın effektiv qalınlığı 20 m, neftin özlülüyü 1-100 mPa s, qeyri-bircinsli
kollektorlarda, çatsız süxurlarda, kollektor süxurlarının keçiriciliyi 0,05 mkm2, neftl doyumluluq 50%, lay
temperaturu 900C-d n çox olduqda yüks k s m r alınır. Köpük vurulmasında layların yatım d rinliyin
m hdudiyy tl r yoxdur. Bundan lav üsul kiçik lay t zyiqin malik v yüks k sulaşma il xarakteriz
yataqlarda da t tbiq oluna bil r. Üsulun t tbiqi n tic sind layların son neftverm msalını 3-4 % artırm
mümkündür.
Fiziki-hidrodinamiki t sir üsulları. Bu üsulların t tbiqind m qs d yataq sah l rind z if keçiriciliy
malik işl nm d n k narda qalan zonaları istismara c lb etm kl , layların neftçıxarma prosesi il hat
artırmaqdır. Fiziki-hidrodinamiki t sir üsullarının mahiyy ti müxt lif keçiricilikli v neftl doyumlu zonalar
arasında t zyiq düşgül rinin d yişm sini yaratmaqdan ibar tdir. T zyiq düşgül rinin d yişilm si hesa
sulaşmış v neftli zonalarda doyumluluğun b rab rl şdirilm si üçün ş rait yaranır.
Fiziki-hidrodinamiki t sir üsullarından bütün geoloji-fiziki ş rait malik yataqlarda istifad oluna bil r. B
üsullara dövrl rl suvurma v dövri su-qaz t siri üsulları daxildir.
Dövrl rl suvurma üsulu. Bu üsulun sas m ğzi qeyri-bircinsli layların müxt lif miqdarda neftl doym sah l rind
süni sur td t zyiql ri d yişm kdir. Bunu ld etm k üçün vurulan suyun v ya quyul hasilatının h cmi d yişdirilir.
N tic etibarı il zamandan asılı olaraq yataqlara müxt lif sur td t sir e t zyiqi b z n qaldırılır v yaxud aşağı
salınır.
Laya vurulan suyun h cmi artırılarsa v maye hasilatı azaldılırsa lay t zyiqi artaraq müsb tt r f d
Bu halda neftl doymuş zonalarda t zyiq kiçik olur. Əksin quyularda suvurmanın h cmi azaldılarsa v ya maye
hasilatı artırılırsa lay t zyiqi düş r, neftl doymuş zonalarda bu d f t zyiq su vurulan zonalardakın yüks
k olar. D yiş n işar li t zyiql r f rqi ntic sind qeyri-münt z m doymuş layda maye eyni qa
yayılır. Müxt lif neftl doyumlu t b q l rd d yiş n işar li t zyiql rin m l g lm si h min islanmasını
artırır. Kiçik m sam li kanallarla suvurma zonalarından su, neftl doymuş zonalara keçir. Neft is neftl doymuş
zonalardan böyük m sam l rl sulaşan hiss l r keçir. Üsulun t tbiqind n layın effek qalınlığı 20 m- , neftin
özlülüyü 25 mPa s – q d r, qeyri-bircinsli kollektorlarda, çatsız süxurlarda, kolle süxurlarının keçiriciliyi 0,05 mkm2-d
n, neftl doyumluluq 60%-d n böyük olduqda yüks k s \m r alını Dövrl rl suvurma üsulu layların son
neftverm msalını 3-5% artırmağa imkan verir.
Dövri su-qaz t siri üsulu. Suvurma prosesind su vurulan zonalarda laylar hidrofil xass li olduğundan kapilyar
qüvv l rin t siri n tic sind su kiçik m sam l ri tutur, qaz is qazlaşdırılmış zonalarda islan faza
kimi böyük m sam l ri tutu rv qravitasiya qanununa gör layın yuxarı hiss sin toplanır. Su il q xüsusiyy
tini n z r alaraq onların birlikd yataqlara t tbiq edilm si m sl h t görülür. H r agenti ay
vurduqda m l g l n çatışmamazlığı n z r almaq üçün su il qazı növb il dövri t sir üsulu il Üsul layın
effektiv qalınlığı 3025 m, neftin özlülüyü 25 mPa s q d r, kollektor süxurların keçiriciliyi 0,05 mkm2-d n, neftl
doyumluluq 60%-d n çox olduqda yüks k s m r verir. Bu halda layların son neftver
msalını 5-6% artırmaq mümkündür.
Qaz üsulları. Layların neftverimini artıran qaz vurma üsullarına CO2 il t sir v yüks k t zyiqli t bii q
vurma aiddir.
CO2 il t sir üsulu. Laylara CO2-nin vurulması onların neftverimini artıran s m r li üsullardan biridir. CO2-
nin neftd h lli onun t rkibind n asılı olaraq özlülüyünü 10-500%- q d r kiçildir. N tic d h ll
qazın hesabına neftin h cm msalı 50% artır. Q tran v asfaltenl ri yüksk olan neftl rd is CO2-nin
azalır.
Üsulun t tbiqi layın effektiv qalınlığı 10-15 m, yatma d rinliyi 1200 m- , neftin özlülüyü 15 mPa s-
q d r, kollektor süxurlarının keçiriciliyi 0,1 mkm2-d n az, neftl doyumluluq 40%-d n böyük olduqda yüks
s m r verir; n tic d layların son neftverm msalını 10-15% artırmaq mümkün olur.
Yüks k t zyiqli qazvurma üsulu. Neftin laydan qazla sıxışdırılması onun mü yy n ş raitd sıxışdırıcı amill rin
qarşılıqlı t sirin saslanır. Qazın neftd h ll olması, sıxışdırma prosesind fazalar arası ayırıc olmadan m l g lir. Bu zaman
layda kapilyar hadis sinin qarşısı alınır v n tic d m sam li mühi neftçıxarmanın sür ti artır.
Üsulun yüks k özlülüklü neft yataqlarında t tbiqi, sıxışdırıcının, sıxışdırılan amilin h r k
tini m hdudlaşdırdığından az sm r verir.
Layın yatım d rinliyi 1500-1700 m olması üsulun t tbiqi üçün daha s m r lidir. Üsulun böyük bucaq
altında yatan v çox neftli-qazlılığa malik m hsuldar laylarda t tbiqi m sl h tdir.
Üsulun t tbiqi n tic sind layların son neftverm msalını 10-15% artırmaq mümkündür. Mikrobioloji
üsul. Mikrobioloji üsullar layda bakteriyaların h yat f aliyy tinin f allaşmasına saslanır.
Mikroorqanizml rinin istifad sinin sas ilk ş rtl ri odur ki, bakteriyalar öz h yat f aliyy ti n tic sind
bio-SAM v üzvi turşular ifraz edir. Bio-SAM lay neftinin özlülüyünü k skin azaldır. Üsulun realiz si 1700-
1800 m d rinlikd yerl ş n karbonatlı v z if sementl şmiş qumlu kollektorlarda, layın qalınlığı 8 m-d
kollektor süxurların keçiriciliyi 0,05 mkm2-dan, neftl doyumluluq 30%-d n çox, neftin özlülüyü 10 mPa s-d
böyük, sıxlığı 820-950 kq/m3, lay temperaturu 25-300S olduqda yüks ks m r ld olunur. Mikrobioloji
üsulun t tbiqin m nfi t sir göst r n faktorlara layların yüks k qeyri-bircinsliliyi, lay sularında yüks k t duzların
(Ca, Na) olması v qaz papağının mövcudluğu aiddir. Üsulun t tbiqi n tic sind layların son neftverm msalını
14-19% artırmaq olar.