İÇİNDEKİLER

KUVVET
Vektörler................................................................................................................................... 5
Tork........................................................................................................................................... 8
Denge-Denge Şartları.............................................................................................................. 9
Ağırlık Merkezi.......................................................................................................................... 11
Basit Makineler........................................................................................................................ 14
HAREKET
Hareket..................................................................................................................................... 19
Newton’un Hareket Yasaları.................................................................................................... 27
İş-Güç-Enerji............................................................................................................................ 31
Yeryüzünde Hareket................................................................................................................ 35
İtme-Momentum....................................................................................................................... 39
DÜZGÜN ÇEMBERSEL HAREKET
Düzgün Çembersel Hareket.................................................................................................... 43
Açısal Momentum.................................................................................................................... 46
Kütle Çekim Kuvveti................................................................................................................. 48
Kepler Kanunları...................................................................................................................... 49
BASİT HARMONİK HAREKET
Basit Harmonik Hareket........................................................................................................... 50
ELEKTRİK VE MANYETİZMA
Elektriksel Kuvvet.................................................................................................................... 53
Elektrik Alan............................................................................................................................. 54
Enerji-Elektriksel Potansiyel.................................................................................................... 55
Düzgün Elektrik Alan-Sığaçlar................................................................................................. 59
Manyetik Alan........................................................................................................................... 63
Alternatif Akım.......................................................................................................................... 69
Transformatörler....................................................................................................................... 72
DALGA MEKANİĞİ
Dalgalarda Kırınım-Girişim Doppler Olayı............................................................................... 73
Elektromanyetik Dalgalar......................................................................................................... 77
ATOM FİZİĞİNE GİRİŞ VE RADYOAKTİVİTE
Atom Kavramı........................................................................................................................... 79
Büyük Patlama Teorisi............................................................................................................. 82
Radyoaktivite........................................................................................................................... 84
MODERN FİZİK
Özel Görelilik............................................................................................................................ 85
Karacisim Işıması..................................................................................................................... 87
Fotoelektrik Olayı..................................................................................................................... 88
Compton Olayı......................................................................................................................... 92
MODERN FİZİĞİN TEKNOLOJİDEKİ UYGULAMALARI
Görüntüleme Teknolojileri........................................................................................................ 93
Yarı İletkenler........................................................................................................................... 95
Süper İletkenler........................................................................................................................ 96
Nanoteknoloji........................................................................................................................... 96
Lazer Işınları............................................................................................................................ 96
 AYT Pratik Fizik Özeti

VEKTÖRLER 3. Vektörler bir sayıyla çarpılır veya bölünürse

sonuç yine bir vektör olur.
Fiziksel Nicelikler
A
Skaler Vektörel
Büyüklükler Büyüklükler B = 2A

Bir sayı ve bir birim ile Bir sayı ve bir birimin D = −2A
ifade edilen büyüklük- yanında yönü de olan
C = −A
lerdir. büyüklüklerdir.
• Kütle • Kuvvet E = 3A
2
• Uzunluk • Ağırlık
• Zaman • İvme Vektörlerin şiddeti de değişebilir. Negatif bir
• Sıcaklık • Hız sayıyla çarpılırsa yönü ters olur.
• Enerji • Tork

• Yönlü doğru parçasına vektör denir.

4. Vektörler yönü, büyüklüğü ve doğrultusu de-
Bir harf ve üzerinde ok ile gösterilir.
→ ğiştirilmeden taşınabilir.
(A → A vektörü)

Bir Vektörün Gösterimi

K yön
d
Büyüklüğü doğrultusu A
Başlangıç Bitiş
noktası noktası A

Her vektörde olması gereken dört eleman,

1. Başlangıç ve Bitiş noktası: Vektörün han-
gi noktada başladığını ve bittiğini gösterir.
İki ve Üç Boyutlu Kartezyen Koordinat Siste-
2. Büyüklük: Vektörün sayısal değeridir. K
minde Vektörlerin Çizimi
veya K ile gösterilir.
y
3. Doğrultusu: Vektörün hangi doğrultuda ol-
duğunu gösterir. y
A (x, y)
4. Yön: Doğru parçasının ucuna konulan A Büyüklüğü
okun yönündedir.
2 2
1. Eşit Vektörler A A = x +y
0 x
x
Yönleri ve büyüklükleri aynı
olan vektörlerdir. B C
y
A=B=C
B (x, y, z)
y
B Büyüklüğü
2. Zıt Vektörler A
2 2 2
B = x +y +z
Büyüklükleri eşit ve yönleri x
z x
birbirine zıt olan vektörlerdir. 0
z
B
A =- B

5
AYT Pratik Fizik Özeti

TORK II) F kuvvetinin O noktasına göre torkunu bula-

bilmek için, O noktasından kuvvetin doğrultu-
Bir cisme etkiyen kuvvetin cismi bir eksen etra-
suna dikme indirilir.
fında döndürme etkisine tork denir.
• Tork vektörel bir niceliktir. x F
• Tork (x) semboliyle gösterilir. Dönme noktası a
• SI birim sisteminde torkun birimi Newton.met- O

re (N.m)'dir. d

Torkun Büyüklüğü x $ dik uzaklık

Tork = (Kuvvet) . (Dik uzaklık)
F
d x = F.x
d sin a =
x
x = F.d.sina , x = d $ sin a n
O d
Dönme noktası
Tork Vektörünün Yönü
d: Kuvvetin dönme noktasına dik uzaklığı Tork vektörünün yönü sağ el kuralı ile bulunur.
Çubuğun üzerine uygulanan F kuvvetinin O nok- • Dört parmak " Kuvvetin yönü
tasına göre torkunun büyüklüğü • Avuç içi " Dönme ekseni
• Baş parmak " Tork vektörünün yönü
x = F.d Dönme
d yönü F

ÖĞRETMEN NOTU
x
O
Dönme noktası O olan çubuğa etkiyen kuvvetlerin Dönme noktası

kendisi ya da uzantısı dönme noktasından geçiyor- Sağ el kuralına göre tork vektörünün yönü sayfa
sa bu kuvvetlerin döndürme etkisi yoktur yani torkları düzleminden dışarıdır. ^ 9 x h
sıfırdır.
d
F1 F2
x
O F3 O

F1, F2 ve F3 kuvvetlerinin torkları sıfırdır. Dönme

Dönme noktası yönü F
Sağ el kuralına göre tork vektörünün yönü sayfa
düzleminden içeridir. ^ ,x h
Kuvvet çubuğa dik olarak uygulanmıyorsa bu
kuvvetin torkları iki ayrı yolla bulunur.
x x (Tork
XF vektörünün
I) F kuvvetinin O noktasına göre torku, bileşen- yönü)
lerine ayrılarak bulunur. Dönme Dönme
yönü yönü
F sina
F Dönme ekseni Dönme ekseni
Dönme noktası
a Sağ el kuralına göre tork vektörünün yönü yukarı
doğrudur. ^ - x h
O F cosa
d
Dikkat Edelim
x = F.sina.d
Dönme yönü ile tork yönü sık sık karıştırıl-
Yatay bileşeninin doğrultusu (F.cosa) dönme maktadır.
noktasından geçtiğinden torku sıfırdır. • Dört parmak dönme yönünü gösterir.
• Baş parmak tork yönünü gösterir.

8
AYT Pratik Fizik Özeti

BASİT MAKİNELER
Günlük hayatta iş yapma kolaylığı sağlayan aletlere basit makine denir.

Basit makinelerde, • İş kolaylığı sağlanır.

• İşten veya enerjiden kazanç yoktur. • Kuvvetin yönü değiştirilebilir.
• Basit makinelerde iki temel prensipten ya-
• Kuvvetten kazanç ya da yoldan kazanç var- rarlanılır.
dır.

• Kuvvetten kazanç varsa yoldan kayıp var- I. Denge Prensibi

dır. (Kuvvet) . (Kuvvet Kolu) = (Yük) . (Yük Kolu)

" Kuvvet kazancı, cisimleri ağırlığından II. İş Prensibi

daha küçük bir kuvvetle dengelemektir. (Kuvvet) . (Kuvvet Yolu) = (Yük) . (Yük Yolu)

• Yoldan kazanç varsa kuvvetten kayıp var-

Kuvvet Kazancı (Mekanik Avantaj)
dır.

" Yoldan kazanç, kuvvetin yüke göre az Taşınan Yük

Kuvvet Kazancı =
yer değiştirmesidir. Uygulanan Kuvvet

Basit Makine Çeşitleri

Kaldıraçlar

1. Destek Arada 2. Yük Arada 3. Kuvvet Arada

F F menteşe P
P P
y y
x y
x
x F

Denge prensibi Denge prensibi

Denge prensibi
F.x = P.y’den F.x = P.y’den
F.x = P.y’den

•  x > y " Kuvvetten kazanç, yol- x > y " F < P dır. y > x " P < F dir.
dan kayıp vardır.
• y > x " Yoldan kazanç, kuv- •  Kesinlikle kuvvetten kazanç •  Kesinlikle yoldan kazanç
vetten kayıp vardır. yoldan kayıp vardır. kuvvetten kayıp vardır.

Örnek:  Örnek: Örnek:

Eşit kollu terazi, makas, tahtera- El arabası, ceviz kıracağı, şişe Maşa, zımba, cımbız
valli açacağı

14
AYT Pratik Fizik Özeti

DÜZGÜN DOĞRUSAL HAREKET

SABİT HIZLI HAREKET

Eşit zaman aralıklarında eşit yer değiştirme yapan harekete düzgün doğrusal hareket ya da sabit
hızlı hareket denir.

(+) yönde sabit hızlı hareket (–) yönde sabit hızlı hareket

t=0 t1 = t t2 = 2t t3 = 3t t3 = 3t t = 2t t =t t=0
j j j j –j –j 2 –j 1 –j

x x x x x x

x x
Konum Konum
zaman zaman
grafiği grafiği 0 t
0 t

j j
Hız Hız
+j
zaman zaman
grafiği grafiği 0 t
0 t
–j

a a
İvme İvme
zaman zaman
grafiği t
grafiği
0 0 t

İvme

Birim zamandaki hız değişimine ivme denir. Hız değişimi

İvme =
Zaman
• a ile gösterilir.

• İvme vektörel bir büyüklüktür. Tj

a=
2 Tt
• SI’da birimi m/s ’dir.

20
 AYT Pratik Fizik Özeti

BAĞIL HAREKET Bileşik Hareket

Bir gözlemcinin diğer bir gözlemciye göre algıla- Birden fazla hareketin etkisinde olan cisimlerin
nan hızına bağlı hız, bir gözlemcinin diğer göz- yaptığı harekete bileşik hareket denir.
lemciye göre hareketine ise bağıl hareket denir. j

• Bağıl hız 5j

jbağıl = jgözlenen - jgözlemci

ile ifade edilir.

j : Çocuğun araca göre hızı

5j : Aracın hızı
ÖĞRETMEN NOTU
Çocuğun yere göre hızı (jyer)
Bağıl hız hesaplanırken gözlenen ve gözlem-
jyer = jcocuk + jaraç
ci arasında vektörel işlem yapılacağı unutul-
mamalıdır. jyer = +
j 5j

jyer =
6j
• Bağıl hız problemlerinde, gözlemcinin hız • Zıt yönlerde şekildeki gibi hareket eden araç-
vektörü ters çevrilip gözlenenin ucuna ekle- ların birbirine göre hızları
nerek çözülür.
–x +x
A aracının B aracına göre hızı 4j
(Gözlenen) (Gözlemci) Kamyon

A Bisiklet

–B • Kamyonun bisikletliye göre hızı,

jbağıl

j ba€›l = - 4j - j
j ba€›l = - 5j
jbağıl = jA – jB
• Bisikletin kamyon şoförüne göre hızı,

j ba€›l = j - ^ - 4j h
j ba€›l = + 5j

25
 AYT Pratik Fizik Özeti

Sürtünme Kuvveti • Sabit hızla dönerek ilerleyen cisimler ile yer

arasında sürtünme kuvveti oluşmaz.
Sürtünme kuvveti hareketli bir cismi durduran ya Hareket yönü
da durmakta olan bir cismin harekete geçmesini
engelleyen bir kuvvettir.
• Vektörel bir büyüklüktür. Sabit hızla dönerek ilerleyen cisim
• fs ile gösterilir.
Sürtünme Kuvveti Statik ve Kinetik Sürtünme Kuvveti

fs = k.N Normal
1. Statik Sürtünme Kuvveti
kuvveti
Sürtünme • Durmakta olan bir cisme etki eden sürtünme
kuvveti Sürtünme katsayısı
kuvvetidir.
• Sürtünen yüzeylerin cinsine
• Yüzeye dik etki eden kuvvete bağlıdır. • Cisim hareket etmediği sürece dengededir.
Dengede olduğundan uygulanan kuvvet sür-
Sürtünme Kuvvetinin Özellikleri tünme kuvvetine eşittir.
1. S
 ürtünme kuvveti temas gerektiren bir kuv- j=0
vettir.
fs F
2. Sürtünme kuvveti cismin yüzey ile temas ala-
Yer
nına bağlı değildir. F = fs
j
j
S
fS1 2S fS 2 2S
2. Kinetik Sürtünme Kuvveti
S

• Cisim hareket halindeyken cisme uygulanan

fS1 = fS sürtünme kuvvetidir.
2

3. Sürtünme kuvvetinin büyüklüğü cismin hızı- j≠0

nın büyüklüğüne bağlı değildir.
fs F
j 2j
Yer
fS1 fS 2 F > fs

fS1 = fS
2 fs (N)
• Kayarak ilerleyen cisimlerde sürtünme kuv- fstatik(max)
Cismin harekete
başladığı an
veti hareket yönüne terstir.
fkinetik
Hareket yönü

fS
0 F(N)
Kayarak ilerleyen cisim
Cisim durgun Cisim hareketli
(statik) (kinetik)
• Dönerek ilerlemeye başlayan cisimlerde sür-
Hareket
tünme kuvveti yönü yönü ile aynıdır.
hareket • Statik sürtünme katsayısı kinetik sürtünme
Hareket yönü katsayısından büyüktür.
fS
• Uygulanan kuvvet statik sürtünme kuvvetinin
Dönerek ilerlemeye fbaşlayan
s
cisim maksimum değerini aştığı an cisim harekete
Dönerek ilerlemeye başlayan cisim geçer.

29
 AYT Pratik Fizik Özeti

Esneklik Potansiyel Enerjisi Kuvvet- Konum Grafiği

 enge konumundaki serbest hâldeki esnek
D Bir cisme uygulanan net kuvvet - konum grafi-
bir yayın sıkıştırılması ya da gerilmesi ile ka- ğinde grafik ile konum ekseni arasında kalan
zandığı potansiyel enerjidir. alan cisim üzerinde yapılan net işi yani enerji
değişimini verir.
Serbest
hâlde denge Kuvvet
yer konumu
(Denge konumu)

F x kadar F
yer sıkıştırılmış
x yay
F
F x kadar
yer gerilmiş Konum
yay 0 x
x ∆x

Alan = W = F.∆x = ∆E
1 2
Ep = kx Denge noktasına uzaklık
2
(Sıkışma ya da gerilme miktarı)
Esneklik Yay • Konum ekseninin üstünde kalan alan pozitif
potansiyel enerji sabiti işi, altında kalan alan negatif işi verir.

Kuvvet
ÖĞRETMEN NOTU
Yayda oluşan kuvvet Pozitif iş (W1)
F
F = kx dir. (Hooke yasası)
2x
0 Konum
•  Yaya uygulanan kuvvetin yaptığı iş, yay- x

da depolanan esneklik potansiyel enerjisi- –F

ne eşittir. Negatif iş (–W2)

F (Kuvvet) Kuvvet–Uzama miktarı

F
grafiğinde, grafik ile uzama Wnet = |W1 – W2|
miktarı ekseni arasında kalan
alan yayda depolanan esneklik
potansiyel enerjisini verir.
Kinetik Enerji - Konum Grafiği
E = F.x
2
0 x
Uzama • Kinetik enerji-konum grafiğinin eğimi cisme
(x)miktarı
uygulanan net kuvveti verir.

Enerji

Eson
Mekanik Enerji

Mekanik enerji = Kinetik Enerji + Potansiyel ∆E

enerji Eilk
a

0 Konum
∆x x
EM = EK + EP
∆E
eğim = tana = =F
• Sürtünmesiz sistemlerde mekanik enerji ko- ∆x

runur.

33
 AYT Pratik Fizik Özeti

DÜZGÜN ÇEMBERSEL HAREKET Açısal Hız (~)

 ir hareketlinin sabit bir nokta etrafında, sabit

B Düzgün çembersel hareket yapan cismin yarıçap
büyüklükte bir hızla dönmesine düzgün çem- vektörünün birim zamanda taradığı açının radyan
bersel hareket denir. cinsinden değeridir.
2π
~= = 2π .f
j T
F
m
O • SI'da birim radyan / saniye dir.

Çembersel Hareket Yapan Cisim Merkezcil İvme ( a ): Düzgün çembersel ha-

reket yapan bir hareketlinin hız değişiminden
ÖĞRETMEN NOTU kaynaklanan ve yönü daima hareketlinin yö-
Belirli zaman aralıklarında kendini tekrarlayan rünge merkezine doğru olan ivmeye merkez-
hareketlere periyodik hareket denir. cil ivme denir.

Periyot (T): Düzgün çembersel hareket yapan 2

j 2
bir hareketlinin bir tam tur dönebilmesi için ge- a = =~ r
merkezcil r
çen süreye periyot denir.
• Birimi saniyedir.
Merkezcil Kuvvet ( Fmer ): Düzgün çembersel
Frekans (f): Düzgün çembersel hareket yapan hareket yapan bir hareketlinin merkezine doğ-
bir cismin birim zamandaki tur sayısına frekans ru olup ve yönü daima hız vektörüne dik olan
denir. net kuvvete merkezcil kuvvet denir. Merkezcil
• Sembolü "f" dir. kuvvetin büyüklüğü
• Birimi s–1 veya Hertz
Frekans ile periyot arasındaki ilişki T.f=1 2
2 j
F = m ~ .r = m
Yarıçap Vektörü(r) merkezcil r
Cismin herhangi bir andaki konumuna, hareketin
bağıntısı ile hesaplanır.
merkezinden çizilen vektöre yarıçap vektörü denir.

Vektörel Gösterimler
j
r : yarıçap vektörü Sağ El Kuralı
r
O cisim j : çizgisel hız vektörü • Dört parmak → dönme yönü
• Avuç içi → dönme ekseni
• Baş parmak → açısal hız yönünü gösterir.
• Yarıçap vektörü merkezden cisme doğrudur.

Çizgisel Hız(j)
j r ⊥j
• Çembersel hareket yapan bir cismin yarı-
çap vektörünün birim zamanda taradığı yayın ~ Fm
am // Fm
uzunluğudur. O
2πr am Fm ⊥ j
j= = 2πr.f
T am // –r
• SI'da birim metre / saniye dir.

43
 AYT Pratik Fizik Özeti

KEPLER KANUNLARI 3. Periyotlar Kanunu

1. Yörüngeler Kanunu
Gezegenler, odaklarının birinde Güneş bulunan
elips şeklindeki yörüngelerde dolanırlar. Buna
yörüngeler kanunu denir.
Gezegen ile Güneş arasındaki uzaklığın ortala-
ma değerinin (ortalama yörünge yarıçapı) küpü-
nün dolanım periyodunun karesine oranı sabittir.

j Rmin Rmax
Gezegen Gezegen
Güneş
Gezegen
Güneş

R +R
min max
R = (ortalama yarıçap)
2. Alanlar Kanunu ort 2
Gezegen ile Güneşi birleştiren yarıçap vektörü- 3
(R )
nün yörüngenin belirttiği elips üzerinde eşit za- ort
= sabit
man aralıklarında taradığı alanlar eşittir. 2
T

B Bu durum aynı gök cismi etrafında dolanan diğer

C tAB
S1
gezegenler için de geçerlidir.
A
tCD S2
Güneş
ÖĞRETMEN NOTU
D
Gezegenler Neden Elips Yörüngede
Dolanırlar?
t AB = tCD ⇒ S1 = S2
Bunun sebebi gezegenlerin sahip oldukları
hızdır. Gezegenlerin hızları kütle çekim kuv-
Gezegenler Güneş'e yaklaştıkça; veti etkisi ile değişkenlik gösterir. Dolayısı ile
gezegenler elips yörüngelerde dolanırlar.
• Çizgisel hızı ARTAR.
Eğer ki gezegenler tam bir çembersel yö-
• Açısal hızı ARTAR.
rüngede dolansalardı hızlarındaki en ufak
• Kinetik enerji ARTAR.
bir değişiklik onların Güneş'e doğru çekilme-
• Toplam enerji DEĞİŞMEZ.
sine sebep olurdu. Bu çekilmeden sonra da
• Potansiyel enerji AZALIR. insanlığın gözleyebildiği gezegenler olmazdı.
• Eylemsizlik momenti AZALIR.
• Gezegenler, Güneş etrafında dolanırken açısal
momentum KORUNUR.

49
AYT Pratik Fizik Özeti

ÖĞRETMEN NOTU

L
+Q N
r

Sabit Q yükü etrafında –q yüklü parçacık şekilde belirtilen KLMN yolu boyunca hareket ettiriliyor.

• KL arasında – MN arasında • LM arasında

V =V VM < VL ⇒ W = –q (VM – VL)

4
K L oldu€undan elektriksel
V =V ifl yap›lmaz. W > 0 (Yapılan iş pozitiftir.)
M N

kq $ Q Elektriksel kuvvetlere karşı iş yapılır.

EP = - kqQ
d - E =-
P d-
(d değişmediğinden elektriksel potansiyel ener- (d arttığından elektriksel potansiyel enerjide
ji DEĞİŞMEZ.) ARTAR.)

ELEKTRİKSEL KUVVET
+q1 +q2
Elektrik yüklü cisimlerinin birbirine F12 F21 k$q $q
1 2
uyguladığı itme veya çekme kuvve- F=
tine elektriksel kuvvet denir. 2
d d
F
E=
ELEKTRİK ALAN q
Bir noktadaki pozitif birim (+1 co- +q
(+1)
k$q
ulomb) yüke etki eden elektriksel K E=
E 2
kuvvete elektrik alan denir. d
d
V
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL E=
Bir noktadaki birim yük başına dü- +q d
O
kq
şen elektriksel potansiyel enerji o V=
noktanın elektriksel potansiyelidir. d
d

ELEKTRİKSEL POTANSİYEL E = qV
P
ENERJİ q1 q2
k $ q .q
+ + 1 2
Birbirinden sonsuz uzaklıktaki q1 E =
p d
ve q2 yüklerini aralarında d uzaklı-
d
ğı olacak şekilde yerleştirmek için
yapılan işe elektriksel potansiyel
enerji denir

58
 AYT Pratik Fizik Özeti

ALTERNATİF AKIM
• Şiddeti ve yönü, sürekli değişen akıma al- • Bir tel çerçeve sabit bir manyetik alanda sa-
ternatif akım (AC) denir. bit ~ açısal hızı ile döndürülürken çerçevede
• Alternatif akım elektromanyetik indüksiyon oluşan herhangi bir t anındaki gerilim değeri
ilkesine göre elde edilir.
V=V $ sin ~t
• Manyetik alan içinde döndürülen bir çerçe- max
venin yüzeyinden geçen manyetik akı sü-
• Herhangi bir andaki akım değeri
rekli değişeceğinden uçları arasında indük-
siyon emk'si ve indüksiyon akımı meydana i=i $ sin ~t
max
gelir. Oluşan bu akım çerçevenin her yarım
turunda bir yön değiştirmektedir. • Alternatif akım ve gerilimin zamana bağlı
değişim grafiği şekildeki gibidir.
V (Gerilim)
~ i (Akım)
+VM
+imax
T 3T
2 4 T
N t (Zaman)
0 T
S –imax 4

–VM

Doğru Akım ile Alternatif Akımın Karşılaştırılması

Doğru Akım (D.C.) Alternatif Akım
• Yönü ve şiddeti değişmeyen akımdır. • Yönü ve şiddeti zamanla değişen akımdır.
i (Akım)
i (Akım)

+ – t (Zaman)

t (Zaman)
• Alternatif akım kaynakları:
• Doğru akım kaynakları • Alternatör • Jeneratör
• Pil • Akü • Dinamo • Kullanım yerleri:
• Kullanım yerleri: • Aydınlatma • Isıtma sistemleri
• Telekomünikasyon sektörü • Soğutma sistemleri • Elektrik motorları
• Sinyal sistemleri • Alternatif akım motorları maliyeti daha dü-
• Elektroliz şüktür.
• Taşıtlar • Depo edilmesi zordur.
• Doğru akım motorları daha maliyetlidir.
• Elektrik enerjisinin elektrik santrallerinden
• Depo edilmesi kolaydır.
uzak mesafelere iletilmesi sırasında enerji
• Elektrik enerjisinin iletilmesi sırasında alter-
natif akıma göre enerji kaybı daha fazladır. kaybı doğru akıma göre azdır.
• Aynı gerilimde alternatif akıma göre daha az • Aynı gerilimde doğru akıma göre daha tehli-
tehlikelidir. kelidir.

69
AYT Pratik Fizik Özeti

Işığın Tek Yarıkta Kırınım Deneyi Işığın Tek Yarıkta Girişim Özellikleri
1. Işık kaynağının şiddeti arttırılırsa
Işık
kaynağı • Işık akısı artar, aydınlık saçakların parlaklı-
ğı artar.
• Saçakların genişliği ve yeri değişmez.
2. Yarıklar düzlemi ile ekran arası kırıcılık in-
disi havaya göre daha saydam bir ortamla
doldurulursa

Engel • Saçak genişliği azalır.

• Merkezi aydınlık saçağın yeri değişmez.
Karanlık bir ortamda ışık dar bir aralığa gönde-
Işık kaynağı
n
rildiğinde su dalgaları gibi bükülerek yoluna de-
m
vam eder. Ekran üzerinde aydınlık ve karanlık
~ A0
saçaklar oluşur.
L
• Merkezi aydınlık saçak diğer aydınlık saçak- Engel Perde

lara göre daha geniş ve parlaktır. 3. Yarıklar düzlemi bir miktar döndürülürse
• Yarık genişliği (~) azalır.
• Merkezi aydınlık saçağın dışındaki ardışık iki
aydınlık ya da karanlık saçak arası mesafeye • Saçak genişliği artar, saçağın yeri değiş-
saçak genişliği (∆x) denir. mez.
• A0 ın yerinin değişip değişmeyeceği hak-
A2 A1 A0 A1 A2
kında kesin bir şey söylenemez.
Işık kaynağı
n
K2 K1 K1 K2 m

~ A0
• Merkezi aydınlık saçağın genişliği 2Dx dir.
L
Engel Perde
A2
K2 4. Yarıklardan birinin önüne saydam bir mad-
n A1 de konulursa
K1
• Saydam maddenin içinden geçerek ışık
~
A0
Işık perdeye geç ulaşacağından aydınlık ve ka-
kaynağı K1 ranlık saçakların hepsi saydam madde ko-
L A1
nulan tarafa kayar.
K2
Yarıklar düzlemi A2 • Saçak genişliği ve saçak sayısı değişmez.
Ekran Işık kaynağı
Işığın dalga boyu n
mL Yarıklar düzlemi ile m Cam
Saçak TX = ekran arasındaki uzaklık
genişliği ~n
Ekran ile yarıklar düzlemi A0
~
Yarık arasındaki ortamın kırıcılık
genişliği indisi
L
Engel Perde

76
 AYT Pratik Fizik Özeti

Atomları Fotonlarla Uyarma Bohr Atom Modelinin Eksikleri

• Fotonlar, atomla etkileşirken taşıdıkları ener- • Açısal momentumun en küçük değeri sıfırdır.
jinin ya tamamını atoma aktarırlar ya da hiç h
Bunu açıklayamaz. nin tam katlarına
enerji aktarmadan atomu terk ederler. 2π

• Fotonların atomu uyarması için taşıdıkları sahip açısal momentum değerleri olduğunu

enerjinin, atomun uyarılma enerji seviyelerin- söyler.

den birine eşit olması zorunluluğu vardır.
• Foton, enerjisi yeterli olsa bile temel haldeki
atomlardan sadece bir tanesini uyarabilir.
• Fotonun enerjisi atomun iyonlaşma enerjisin-
den büyük ise foton atomdan bir elektron ko-
parabilir.
• Atomların kendi aralarındaki etkileşimlerini,
atomların fiziksel ve kimyasal özelliklerini
açıklayamaz.
• Bohr atom modeli hidrojen atomu için başa-
rılıdır. Ancak çok elektronlu atomların özellik-
lerini açıklayamaz.

Hidrojen Atomu Spektrumu

Modern Atom Teorisi

Uyarılma Enerjisi

İYONLAŞMA Madde ve ışığın özelliklerini açıklayan parçacık

13,6 eV n=
n=7
n=6
Pfund n = 5
ve dalga modelini birleştiren fiziğin dalına kuan-
13,06 eV
Bracketa b c
12,75 eV
abc
n=4 tum mekaniği denir.
Paschen Serisi (Kızıl ötesi)
12,09 eV
abc
n=3 Modern atom teorisinde Schrödinger ve Heisen-
berg gibi bilim insanları kuantum mekaniği teori-
Balmer Serisi (Görünür ışın)
10,2 eV n=2
HaHbHc sini geliştirerek Bohr atom teorisinin eksiklerini

Lyman Serisi (Mor ötesi) gidermiştir.

0 n=1
abc Temel Hal
Modern atom teorisinde yörünge yerine elektro-
Hidrojen Atomunun Bazı Spektrum Çizgileri
nun bulunma ihtimalinin yüksek olduğu orbital
denilen bölgeler bulunur.
Üst yörüngelerden,
Modern atom teorisinde elektronların dağılımı-
• n = 1 düzeyine geçişler nı ve bulunabileceği enerji düzeylerini gösteren
(Lyman serisi) (Mor ötesi ışıma bölgesi) dört tane kuantum sayısı bulunur.

1. Baş kuantum sayısı (n)

• n = 2 düzeyine geçişler
(Balmer serisi) (Görünür ışık bölgesi) 2. Açısal momentum kuantum sayısı ()

3. Manyetik kuantum sayısı (m)

• n = 3 düzeyine geçişler
(Paschen serisi) (Kızılötesi ışın bölgesi) 4. Spin kuantum sayısı (ms)

81
AYT Pratik Fizik Özeti

RADYOAKTİVİTE • Çekirdekteki proton ve nötronu bir arada tu-

tan enerjiye bağlanma enerjisi denir.
• Radyoaktivite, atom çekirdeğinin tanecik veya
gama ışıması yayarak parçalanmasıdır.
E = (m + m ) - m
• Radyoaktif çekirdek, kendiliğinden veya dı- ba€lanma P n çekirdek

şardan bir etki ile çekirdeği bozunuma uğra-

yabilen atom çekirdeğidir. • Nükleon başına düşen bağlanma enerjisi bü-
yük olan çekirdeklere kararlı çekirdek, küçük
olan çekirdeklere kararsız çekirdek denir.
Kararlı ve Kararsız Atom Çekirdeklerinin
Özellikleri

• Atom numarası 20'ye kadar olan çekirdekler- Radyoaktif Bozunmalar

n
deki oranı 1 den büyük ya da küçük olan Alfa Bozunumu
p
atom çekirdeklerine kararsız çekirdek denir.
• Alfa bozunumu atom numarası büyük olan
• Atom numarası 20'den büyük olan çekirdek- atomlarda gerçekleşir.
n
lerde ise oranı 1 olan atom çekirdekleri
p • Bozunma sonucunda atom çekirdeğinde
kararlıdır. 4
He iyonu yayınlanır.
n 2
• > 1 ise nötronlar protonlara dönüşerek
p
A A–4 4 +2
kararlı hale geçerler. X$ Y + He
Z Z–2 2

n
• < 1 ise protonlar nötronlara dönüşerek
p
Beta Bozunumu
kararlı hale geçerler.
–1
b Bozunumu

Proton sayısı
n -1
• > 1 ise b bozunumu gerçekleşir.
P
n -1
(Proton =1 • b bozunmasında nötron, protona, elektro-
80 p
nötrona
dönüşür) Kararlı çekirdekler na ve anti nötrinoya dönüşür.
60 n < 1
p
n
40 >1 (Nötron
p A A 0
20
protona X$ Y+ e+c
dönüşür) Z Z+1 –1
0 20 Nötron sayısı
40 60 80 100

b+1 Bozunumu
n +1
ÖĞRETMEN NOTU • < 1 ise b bozunumu gerçekleşir.
P
Çekirdeğin kütlesi, çekirdeği oluşturan pro- +1
ton ve nötronların toplamından küçüktür. • b bozunmasında proton, nötrona, pozitro-
Buradaki kütle eksikliği kütlenin bağlanma na ve nötrinoya dönüşür.
enerjisine dönüşmesinden kaynaklıdır. A A 0
X$ Y+ e+c
mçekirdek < mP + mn Z Z–1 +1

84
AYT Pratik Fizik Özeti

COMPTON OLAYI Compton - Fotoelektrik İlişkisi

Yüksek enerjili bir X ışını fotonunun karbon atomu- 1. Her ikisi de ışığın tanecik modelini açıklar.
nun serbest elektronu ile esnek çarpışma yapması 2. İkisinde de madde ile etkileşimden bahsedilir.
olayına compton olayı denir. 3. Fotoelektrik olayda, foton tüm enerjisini elektro-
na aktararak yok olur. Compton saçılmasında
• Işığın momentumunun olduğunu yani tanecikli ise foton enerjisinin bir kısmını elektrona aktarır.
yapıda olduğunu kanıtlar. 4. Fotoelektrik olayda foton ve elektronun ener-
jisi hakkında bilgi verilir. Compton saçılmasın-
Saçılan da ise foton ve elektronun hem enerjisi hem de
→
foton E ,P , f , m
momentumu hakkında bilgi verilir.
Gelen foton i
Geliş Işığın Doğası
→ a doğrultusu
E, P, f , m Serbest
elektron Saçılan Sadece Tanecik Modelini Açıklayan Olaylar
elektron
→ • Fotoelektrik olay • Compton olayı
Ee , Pe
• Kara cisim ışıması
Sadece Dalga Modelini Açıklayan Olaylar
Compton Olayında
• Işığın girişimi • Işığın kırınımı
1. Foton ve elektronun toplam enerjisi korunur.
• Işığın polarize olması
E = E' + Fe
• Işığın saydam ortamdan geçerken hem kırılma-
2. Momentum korunur. ya uğraması hem de yüzeyden yansıması

→ Hem Dalga Hem Tanecik Modelini Açıklayan

→ Pe
P' P = P' + Pe Olaylar

i a • Işığın doğrusal yolla yayılması

→ • Işığın yansıması
P
h • Işığın kırılması
P= (Gelen foton momentumu)
m • Gölge oluşumu
• Işık demetinin birbiri içinden geçmesi
h
P' = (Saçılan fotonun momentumu) • Işığın soğurulması
ml
• Işık basıncı
Pe = mj (Saçılan elektron momentumu)
Madde ve Dalga Arasındaki İlişki
3. Çarpışmadan sonra De broglie hipotezine göre hareket eden ve mo-
• Fotonun enerjisi AZALIR. (E > E )
ı mentumu olan maddesel parçacıklara hareketleri
ı
sırasında bir dalga eşlik eder. Eşlik eden bu dalga-
• Fotonun frekansı AZALIR. (f > f )
ya de Broglie dalgası ve bu dalganın dalga boyu-
ı
• Fotonun momentumu AZALIR. (P > P ) na da de Broglie dalga boyu denir.
ı Momentumu P olan maddesel parçacıkların dalga
• Fotonun dalga boyu ARTAR. (m > m)
boyu de broglie hipotezine göre
4. Foton enerji kaybetmesine rağmen hızı DE- h h
m = = dir.
ĞİŞMEZ. de Broglie mj P

92

MODERN FIZIĞIN TEKNOLOJIDEKI
UYGULAMALARI
GÖRÜNTÜLEME TEKNOLOJİLERİ
Röntgen
• X ışınlarının farklı ortamlardaki giricilik ve
soğurulma özellikleri sayesinde vücudun
belirli bölgelerinin fiziksel yoğunluğuna göre
görüntü elde edilmesidir.
• Tıbbi teşhis ve görüntüleme yöntemidir.
Manyetik Rezonans (MR)
• Güçlü manyetik alan içinde bulunan dokular-
daki hidrojen atomları uyarılarak ile elektro-
manyetik ışıma yaparlar. Bu ışımalar dokula-
rın yoğunluklarına göre görüntü oluşturur.
• Zararlı radyoaktif madde kullanılmamıştır.
• Görüntülemede radyo dalgalarından yarar-
lanılır.
Pozitron Emisyon Tomografi (PET)
Pozitron Emisyon Tomografi (PET) cihazı
• Damar yolu ile vücuda verilen radyoak-
tif madde tarafından yayımlanan pozitronla-
rın atomların serbest elektronları ile yok olma
tepkimesi yapmasıyla gama ışınları açığa çı-
kar. Açığa çıkan bu gama ışınları dedektörler
yardımıyla tespit edilip görüntü elde edilir.
• Nükleer tıpta kullanılır.
• En gelişmiş görüntüleme yöntemlerindendir.
93
AYT Pratik Fizik Özeti
Bilgisayarlı Tomografi (BT)
• X ışınlarını kullanarak vücudun tamamının ya
da bir bölümünün kesitsel görüntüsünü oluş-
turmaya yönelik radyolojik teşhis yöntemidir.
NOT!
Röntgen iki boyutlu bir görüntü oluşturur-
ken bilgisayarlı tomografi üç boyutlu kesit-
sel bir görüntü oluşturur.
Ultrason Cihazı
Ultrason
cihazı
• Yüksek frekanslı ses dalgalarının vücutta
farklı dokulardaki farklı hızda yayılması, kırıl-
ma ve yansımalarını görüntüye çeviren teşhis
cihazıdır.
• Vücuda hiç bir zararı yoktur.
Sonar Cihazları
Sonar
cihazı
• Yüksek frekanslı ses dalgalarının bir bölgeye
gönderilerek yansıması sonucu cihaz tarafın-
dan algılanarak görüntü elde edilir.
• Denizcilikte ve arkeolojide kullanılır.
AYT Pratik Fizik Özeti

Radarlar LCD teknolojisi

Arka Kutuplaştırıcı TFT Sıvı Renk

Hız cam kristal Kutuplaştırıcı
Kamera ışık filtresi
ile Limiti
kontrolü

Çalışmasında mikrodalgalar kullanılır. Radardan

gönderilen mikrodalgalar gönderilen hedeften
yansıyıp cihaz tarafından algılanarak görüntü elde
edilir. Cismin uzaklığı, yönü ve şekli hakkında bilgi
edinmek için kullanılır.
LCD teknolojisinde kullanılan sıvı kristalleri, po-
larize edilebilir ve elektrik-manyetik alanla yönle-
Termal Kameralar
ri değiştirilebilir. Böylece sıvı kristaller istenilen
konuma getirilerek istenilen renkler ekran üze-
rine düşürülür.

Plazma Teknolojisi

0 K (–273°C) üzerinde bütün cisimler termal ışıma

yapar. Termal kameralar ışımaları algılayıp değişik
renklerde görüntüye çevirir. Canlı ve cansız varlık-
ların yaydığı termal ışımalar elektromanyetik spekt-
rumun kızılötesi bölgesine karşılık gelir. Pandemi
döneminde ateş ölçümü için AVM girişlerinde ve
okul girişlerinde kullanılmıştır.

ÖĞRETMEN NOTU
Aşağıda görüntüleme cihazları ve yarar-
lanılan dalga çeşitleri verilmiştir.
Röntgen → X ışınları
MR → Radyo dalgaları Plazma ekranlar K - Y- M (kırmızı - yeşil - mavi)
PET → Gama ışınları renk hücrelerinden oluşur. Her hücre içerisinde
BT → X ışınları bulunan gazlara gerilim uygulandığında plaz-
Ultrason → Ultrasonik ses dalgaları ma haline geçer ve ışık yayar. Bu ışınlar ekran
Radar → Mikrodalga üzerindeki fosfor tabakasına çarparak görüntü
Sonar → Ultrasonik ses dalgaları
oluşturur.
Termal kamera → Kızılötesi ışınlar

94