§1 Chương 1 - Mạng Tinh Thể (Lý Thuyết)

CƠ SỞ VẬT LÍ CHẤT RẮN
Phạm Đỗ Chung
Bộ môn Vật lí chất rắn – Điện tử
Khoa Vật lí, ĐH Sư Phạm Hà Nội
136 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hà Nội
PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2023
Chương 1
Cấu trúc tinh thể của vật rắn
MẠNG KHÔNG GIAN và MẠNG TINH THỂ
1. Mạng không gian
2. Các hệ tinh thể
3. Các yếu tố đối xứng trong mạng không gian
4. 14 ô mạng Bravais
5. Ô sơ cấp, ô đơn vị
6. Chỉ số Miller, đường thẳng, mặt phẳng mạng
7. Một số cấu trúc tinh thể đơn giản
8. Nhiễu xạ trên cấu trúc tuần hoàn
9. Mạng đảo, các định lí mạng đảo
10. Vùng Brillouin
11. Các loại liên kết trong chất rắn
PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2023 2
Carbon là kim loại hay điện môi?
Than chì Kim cương Quả cầu Fullerene

Kim loại Điện môi Siêu dẫn
Cùng là Carbon nhưng tính chất của vật rắn còn do

cấu trúc tinh thể quyết định.
Các loại vật rắn
Đơn tinh
thể
Khí
Lỏng, tinh
Vật chất Đa tinh
thể lỏng
thể
Rắn
Vô định
hình
Đơn Tinh Thể (CRYSTALLINE)
Đơn Tinh Thể (CRYSTALLINE)
Tuần hoàn trong không gian
•Về mặt cấu trúc
• Nguyên tử, phân tử, ion có vị trí xác định
• Liên kết chặt chẽ
• Cần năng lượng lớn để phá hủy
•Về tính chất vật lí
• Nhiệt độ nóng chảy xác định
• Dị hướng
• Luôn giữ hình dạng
đặc trưng
Đơn tinh thể
(Single Crystal)
Mạng không gian

+ Gốc
Mạng tinh thể
3 vector cơ sở 𝑎1 , 𝑎2 , 𝑎3
𝑟′=𝑟Ԧ + 𝑛1 𝑎1 + 𝑛2 𝑎2 + 𝑛3 𝑎3
Ô sơ cấp là bộ phận nhỏ nhất của tinh
thể, mà khi được cạnh nhau một cách
tuần hoàn thì thu được tinh thể đó.
6 thông số mạng (lattice parameters)
• 3 vector cơ sở 𝑎1 , 𝑎2 , 𝑎3 (a, b, c)
• 3 góc 𝛼, 𝛽, 𝛾 hợp bởi các vector cơ sở
Có nhiều cách chọn vector cơ sở
Có nhiều dạng ô sơ cấp
Tính chất của ô sơ cấp: Fig. 3.4, Callister 5e.
• Thể tích nhỏ nhất

Primitive cell
• Chứa duy nhất một nút mạng
• Các kiểu ô sơ cấp khách nhau của một mạng không gian thì
có cùng thể tích
Một ô sơ cấp được đặc trưng bởi 6
thông số mạng. Thay đổi các thông
số này chúng ta thu được 7 loại ô sơ
a2
cấp ứng với 7 hệ tinh thể khác nhau.


a1

a3
Lập phương
Lục giác
Tứ giác
Table 3.6, p50, W. D. Callister, Fundamentals of Materials, 5th
Trigonal
Tam giác
Thoi
Đơn tà
Tam tà
Table 3.6, p50, W. D. Callister, Fundamentals of Materials, 5th
2. Các hệ tinh thể-Cách chọn ô sơ cấp
2D Primitive cell
Phương pháp Wigner-Seitz là
môt phương pháp đơn giản để
tìm ô sơ cấp của mạng không
gian.
1.Chọn 01 nút mạng
2.Nối nút mạng này với các nút
lân cận.
3.Dựng mặt phẳng trung trực
của các đường trên
Thể tích được giới hạn bởi các mặt

phẳng trên tạo thành một ô sơ cấp
Ô Wigner-Seitz
Ô Wigner-Seitz của mạng 3 chiều
Ô Wigner-Seitz là ô sơ cấp có tính đối xứng trung tâm
Đặc điểm cơ bản của mạng không gian là tính đối xứng. Do có
cấu trúc tuần hoàn mà mạng không gian bất biến đối với một
số phép biến đổi.
Ngoài yếu tố đối xứng tịnh tiến (luôn luôn có) thì mạng không
gian còn 03 loại đối xứng khác:
Đối xứng
Nghịch đảo Phản xạ Quay
Đối xứng tịnh tiến
Khi dịch chuyển một vector 𝑅 mạng không

gian lại trùng với chính nó.
𝑅=𝑛1 𝑎1 + 𝑛2 𝑎2 + 𝑛3 𝑎3
với 𝑛1 , 𝑛2 , 𝑛3 là các số nguyên
Đối xứng nghịch đảo (đối xứng tâm)
Mạng không gian có tâm đối xứng nếu ta đổi dấu
vectơ vị trí r thành –r mạng không gian lại trùng với
chính nó.
(x,y,z) → (-x,-y,-z)
Mo(CO)6
Đối xứng phản xạ
Mặt phẳng phản xạ là mặt phẳng mà khi ta lấy đối

xứng qua mặt đó thì mạng không gian lại trùng với
chính nó
Đối xứng quay
Khi quay mạng không gian 1 góc 2𝜋/n thì mạng không
gian lại trùng với chính nó (n bậc của trục quay)
4. 14 ô mạng Bravais
• Có nhiều cách để chọn ô sơ cấp, tuy nhiên có một
số ô sơ cấp không thể hiện được tính đối xứng của
toàn tinh thể.
• Để chọn các ô đơn vị có tính đối xứng cao nhất từ

7 hệ tinh thể, Bravais đưa ra 14 kiểu mạng khác
nhau.
Ô mạng
Ô sơ cấp (Primitive) Ô đơn vị (Conventional)
Có 1 nút mạng trong 1 ô Có nhiều hơn 1 nút mạng trong 1 ô

Có thể tích nhỏ nhất Có thể tích là bội số của ô sơ cấp
Lập phương đơn giản (sc) Lập phương tâm khối (bcc)
Ô đơn vị = Ô sơ cấp Ô đơn vị ≠ Ô sơ cấp
• Ô đơn vị có thể lớn

hơn ô sơ cấp
• Có đầy đủ các yếu tố

đối xứng của hệ tinh
thể
Ô sơ cấp Ô đơn vị
Fig 11, p11, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Fig 10&12, p10&11, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Table 2, p10, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

• Đường thẳng mạng:

đường thẳng đi qua
vô số nút mạng được
gọi là đường thẳng
mạng.
• Vector mạng:
R = n1 a + n2 b + n3c
• Để xác định một
đường thẳng mạng
người ta dùng bộ số
nguyên nhỏ nhất kí
hiệu: [n1n2n3]
Fig 3.20, p51, W. D. Callister, Fundamentals of Materials, 5th
Đường thẳng mạng
• Phương song song với một vectơ nào đó được xác
định bằng bộ 3 số nguyên nhỏ nhất h, k, l tỷ lệ với 3
thành phần của vectơ đó chiếu lên 3 trục toạ độ tính
theo đơn vị a1, a2, a3.
• Các số h, k, l được đặt trong ngoặc vuông: [h k l]. Nếu
tọa độ nào âm thì phía trên chỉ số tương ứng có thêm
dấu “-”.
• Họ các phương tương đương nhau về tính chất đối
xứng được kí hiệu bằng chỉ số đặt trong dấu ngoặc
nhọn: <h k l>.
X=1,Y=0,Z=0 [1 0 0] X = -1 , Y = -1 , Z = 0 [110]
Chuyển vector mạng về gốc X =-1 , Y = 1 , Z = -1/6

[-1 1 -1/6] [6 6 1]
• Mặt phẳng mạng:

có chứa vô số các
nút mạng gọi là mặt
phẳng mạng.
• Để xác định mặt
phẳng mạng ta sử
dụng hệ tọa độ dựa
trên 3 vector cơ sở
a1, a2, a3 với gốc là
một nút mạng.

• Để xác định các mặt phẳng mạng tương đương ta sử
dụng các chỉ số Miller (hkl) được xây dựng như sau:
1. Xác định tọa độ các điểm cắt
(n1a1, 0, 0); (0, n2a2, 0); (0,0, n3a3)
2. Viết toạ độ giao điểm:
n1, n2, n3 (3, 2, 2).
3. Lấy nghịch đảo : 1/n1, 1/n2, 1/n3.
4. Tìm bộ 3 số nguyên h,k,l có trị số
nhỏ nhất:
1 1 1 1 1 1
h: k: l = : : = : :
𝑛1 𝑛2 𝑛3 3 2 2
= 2: 3: 3
(hkl) là chỉ số Miller của mặt phẳng
mạng P (trong ví dụ là (2 3 3))
• Các mặt phẳng mạng song song thì cùng chỉ số Miller
• Nếu mặt phẳng song song với trục tọa độ thì coi như
cắt trục đó tại vô cực và chỉ số Miller ứng với trục đó
bằng 0
• Mặt phẳng mạng cắt trục tại tọa độ âm thì chỉ số Miller
cần có dấu “-” ở trên đầu.
• Tập hợp các mặt phẳng
tương đương nhau về
tính đối xứng thì được kí
hiệu bởi bộ chỉ số đặt
trong dấu móc {h k l}.

Trục X Y Z
Điểm giao 1/2 1 ∞

Nghịch đảo 1/(½) 1/ 1 1/ ∞
Tỉ số 2 1 0
(0,1,0)
(1/2, 0, 0) Chỉ số Miller (210)

Chỉ số Miller cho hệ lục giác
• Mạng lục giác sử dụng 4 chỉ số Miller h k i l

½, ½, -1, 0 [1120]
=>
a2
a2 -a3
2
a3
a1
2
a1

• Cấu trúc xếp chặt dạng: ABCABC
B B
C
A
A sites B B B
C C
B sites B B
C sites
A
• Ô lập phương tâm mặt B
C
• Cấu trúc xếp chặt dạng: ABAB
A sites Top layer

c
B sites Middle layer
A sites Bottom layer

a
Lục giác xếp chặt
Hệ số lấp đầy (Atomic Packing Factor)
Thể tích của nguyên tử trong 1 ô đơn vị

APF =
Thể tích của ô đơn vị
• APF của lập phương đơn giản = 0.52
thể tích
Nguyên tử Nguyên tử
a 4
Ô đơn vị 1 p (0.5a) 3
3
R=0.5a APF =
a3 thể tích
Ô đơn vị
Số nguyên tử trong 1 ô: 8 x 1/8 =1
2a
R
a a
3a
2a
Mạng tinh thể 2D
1. Nếu xét mạng hai chiều thì có mấy loại ô sơ cấp.
2. Định nghĩa vector cơ sở và xây dựng ô sơ cấp và trình
bày các loại mạng.
3. Xây dựng vector mạng đảo cho mạng 2D, vẽ vùng
Brillouin thứ nhất.
4. Xây dựng ô sơ cấp, mạng đảo, của mạng NaCl 2 chiều.

§1 Chương 1 - Mạng Tinh Thể (Lý Thuyết)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

§1 Chương 1 - Mạng Tinh Thể (Lý Thuyết)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CƠ SỞ VẬT LÍ CHẤT RẮN

Than chì Kim cương Quả cầu Fullerene

Cùng là Carbon nhưng tính chất của vật rắn còn do

Mạng không gian

Mạng tinh thể

• Thể tích nhỏ nhất

Thể tích được giới hạn bởi các mặt

Ô Wigner-Seitz là ô sơ cấp có tính đối xứng trung tâm

Nghịch đảo Phản xạ Quay

Khi dịch chuyển một vector 𝑅 mạng không

với 𝑛1 , 𝑛2 , 𝑛3 là các số nguyên

Mặt phẳng phản xạ là mặt phẳng mà khi ta lấy đối

• Để chọn các ô đơn vị có tính đối xứng cao nhất từ

Ô sơ cấp (Primitive) Ô đơn vị (Conventional)

Có 1 nút mạng trong 1 ô Có nhiều hơn 1 nút mạng trong 1 ô

• Ô đơn vị có thể lớn

• Có đầy đủ các yếu tố

Fig 11, p11, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Fig 10&12, p10&11, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Table 2, p10, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

• Đường thẳng mạng:

Chuyển vector mạng về gốc X =-1 , Y = 1 , Z = -1/6

• Mặt phẳng mạng:

Fig 13, p2, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Fig 3.23, p55, W. D. Callister, Fundamentals of Materials, 5th

Điểm giao 1/2 1 ∞

Fig 14, p12, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

• Mạng lục giác sử dụng 4 chỉ số Miller h k i l

Fig 3.22, p54, W. D. Callister, Fundamentals of Materials, 5th

A sites Top layer

A sites Bottom layer

Lục giác xếp chặt

Thể tích của nguyên tử trong 1 ô đơn vị

You might also like