§4 Chương 2 Dao Động Của Mạng Tinh Thể

CƠ SỞ VẬT LÍ CHẤT
RẮN
Phạm Đỗ Chung
Bộ môn Vật lí chất rắn – Điện tử
Khoa Vật lí, ĐH Sư Phạm Hà Nội
136 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hà Nội
PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2023
Chương 2
• Dao động của mạng tinh thể
1. Dao động của mạng 3 chiều
2. Dao động của mạng một chiều một loại nguyên tử
3. Dao động của mạng một chiều hai loại nguyên tử
4. Lượng tử dao động: Phonon
5. Nhiệt dung của vật rắn
6. Sự giãn nở vì nhiệt
PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2023 2
Dao động của mạng tinh thể
Mạng không
gian
Mạng tinh
thể
Gốc Các cấu trúc
xếp chặt
Gốc hình Các loại tinh
cầu cứng thể (ion,…)
Gốc tương tác
lẫn nhau
Gốc dao động
Dao động mạng
Dao động của mạng tinh thể
Tại sao cần nghiên cứu?
• Trong mạng tinh thể các nguyên tử luôn dao
động quanh vị trí cân bằng (nút mạng)
• Dao động mạng liên quan đến nhiệt dung của
vật rắn (khả năng dự trữ năng lượng)
• Dao động mạng giải thích được lí do vật giãn
nở nhiệt
1. Dao động của mạng ba chiều
• Sóng đàn hồi truyền theo một số
phương đối xứng cao: <100>,
<110>, <111>
• Chỉ xét sóng thuần túy dọc hoặc
ngang
Dao động
• Các sóng phức tạp hơn có thể biểu
diễn bằng tổ hợp tuyến tính của của mạng
các sóng phẳng. 1 chiều
• Trên một mặt phẳng tinh thể
vuông góc với phương truyền sóng
các nguyên tử dao động giống
nhau.
Sóng dọc
Fig 2, p90, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Sóng ngang

Dao động của mạng tinh thể có một loại

nguyên tử có khối lượng m, cách nhau một
khoảng a.
• Coi như chỉ có tương tác giữa các nguyên
tử lân cận.
• Giả sử lực tương tác giữa các nguyên tử
là lực đàn hồi
• Độ lệch ra khỏi vị trí cân bằng: us
a a a a
-1 0 s-1 s s+1 s+2
Phương trình cho nguyên tử thứ m

a a a a
-1 0 s-1 s s+1 s+2

𝐹𝑠 = −𝐶 𝑢𝑠 − 𝑢𝑠+1 − 𝐶(𝑢𝑠 − 𝑢𝑠−1 )
𝑑 2 𝑢𝑠
𝑀 2
= 𝐶(𝑢𝑠+1 + 𝑢𝑠−1 − 2𝑢𝑠 )
𝑑𝑡
𝑢𝑠 = 𝑢𝑒 𝑖𝑠𝐾𝑎−𝑖𝜔𝑡
us là độ dời khỏi vị trí cân bằng của nguyên tử ở thứ s
a.s là vị trí của nguyên tử thứ s
K là vector sóng (K=2𝜋/a)
Ta có:
𝑑 2 𝑢𝑠 2
2
= −𝜔 𝑢𝑠
𝑑𝑡
• Thay dạng nghiệm của us vào phương trình dao động
−𝑀𝜔2 𝑢𝑠 = 𝐶(𝑢𝑠+1 + 𝑢𝑠−1 −2𝑢𝑠 )
• Lưu ý: 𝑢𝑠±1 = 𝑢𝑒 𝑖𝑠𝐾𝑎−𝑖𝜔𝑡 𝑒 ±𝑖𝐾𝑎
−𝑀𝜔2 = 𝐶(𝑒 𝑖𝐾𝑎 + 𝑒 −𝑖𝐾𝑎 −2)

• Thay eiKa = cos Ka + isin Ka ta có:
2
2𝐶
𝜔 = (1 − cos 𝐾𝑎)
𝑀
Tần số góc ω của dao động phụ thuộc vào độ lớn

của vectơ sóng K như sau:
2𝐶
𝜔2 = 1 − cos 𝐾𝑎
𝑀
2
4𝐶 2
𝐾𝑎
𝜔 = sin
𝑀 2
𝐶 𝐾𝑎
𝜔=2 sin
𝑀 2
𝐶 𝐾𝑎
𝜔=2 sin
𝑀 2

Chu kỳ của 𝜔 theo K là 2𝜋 (từ −𝜋/𝑎 < 𝐾 < 𝜋/𝑎)

Dao động của 2 nút lân cận lệch pha nhau: Ka
𝑢𝑠±1 = 𝑢𝑒 𝑖𝑠𝐾𝑎−𝑖𝜔𝑡 𝑒 ±𝑖𝐾𝑎
𝑢𝑠+1
= 𝑒 𝑖𝐾𝑎
𝑢𝑠
−𝜋/𝑎 < 𝐾 < 𝜋/𝑎: sẽ chứa mọi trạng thái dao động độc lập
𝜋
Khi 𝐾max = ± (tức là khi 𝜔max): 2 nút mạng lân cận
𝑎
dao động ngược pha
𝑢𝑠 = 𝑢𝑒 𝑖𝑠𝐾𝑎−𝑖𝜔𝑡 = 𝑢 −1 𝑠 𝑒 −𝑖𝜔𝑡
Đây là phương trình của sóng dừng
𝑢𝑠+1
= 𝑒 𝑖2𝜋
𝑢𝑠
𝑢𝑠+1 =𝑢𝑠
Trạng thái dao động của mạng tinh thể được xác định bằng tọa độ của nguyên tử nên
hai vector sóng lệch nhau 2𝜋/𝑎 đều cho kết quả giống nhau.
• K có thứ nguyên nghịch đảo chiều dài nên là đại

lượng được xét trong không gian mạng đảo
• Mạng thuận có chu kì a thì mạng đảo có chu kì
2π/a
• Khoảng -π/a ≤ K ≤ π/a trong mạng đảo gọi là vùng
Brillouin thứ nhất
• Vùng Brillouin thứ nhất chứa mọi giá trị khả dĩ của
ω
Vận tốc nhóm: vận tốc truyền năng lượng dao động
𝐶 𝐾𝑎
𝜔=2 sin
𝑀 2
𝑑𝜔 𝐶𝑎2 𝐾𝑎
𝑣𝑔 = = . cos
𝑑𝐾 𝑀 2
Tâm vùng Brillouin: vg là hằng số

Biên vùng Brillouin: vg=0 sóng bị phản xạ
Điều kiện biên tuần hoàn Born-Karman
𝑢𝑠+𝑁 = 𝑢𝑠
𝑢𝑠+𝑁 = 𝑢𝑒 𝑖(𝑠+N)𝐾𝑎 𝑒 −𝑖𝜔𝑡

x(0)
𝑢𝑠+𝑁 = 𝑢𝑠 𝑒 𝑖𝑁𝐾𝑎
eiKNa = 1 hay KNa = 2πn

Ta có vectơ sóng K thỏa mãn:
2𝜋
𝐾=𝑛
𝐿
vectơ sóng K bị lượng tử hoá
17
vectơ sóng K bị lượng tử hoá với tinh thể 1

chiều có 10 nguyên tử
Với mạng một chiều:

-π/a ≤K ≤ π/a do vậy –N/2 ≤n≤N/2
• K nhận N giá trị gián đoạn từ -π/a đến π/a, các giá trị
này cách nhau một lượng 2π/(Na)
• Trong mạng tinh thể có N tần số dao động ω(K) ứng
với N giá trị K ở trên.
• N rất lớn nên 2π/(Na) rất nhỏ và K gần như liên tục
nên không ảnh hưởng đến kết quả bài toán.
• Dao động của mạng tinh thể tuần hoàn chỉ có

các tần số từ 0 đến một giá trị ωmax hữu hạn.
• Sự hữu hạn của tinh thể thực dẫn đến vectơ
sóng K cũng chỉ có hữu hạn các giá trị và các
giá trị này không còn liên tục mà bị lượng tử
hóa.
Bài toán mạng một chiều chứa hai loại nguyên tử khác nhau
có thể ứng dụng cho mạng 3 chiều chứa hai loại nguyên tử
khác nhau (NaCl) khi xét sự lan truyền sóng theo các
phương đối xứng (<111>)
a/2 a/2 a/2 a/2 a/2 a/2
M2 M1 M2 M1 M2 M1
m-1 m m+1
Mạng một chiều có 2 loại nguyên tử M1 và M2 (M1 >M2)
𝑑 2 𝑢𝑠
𝑀1 2
= 𝐶(𝑣𝑠 + 𝑣𝑠−1 −2𝑢𝑠 )
𝑑𝑡
𝑑2 𝑣𝑠
𝑀2 2
= 𝐶(𝑢𝑠+1 + 𝑢𝑠 −2𝑣𝑠 )
𝑑𝑡
𝑢𝑠 = 𝑢𝑒 𝑖𝑠𝐾𝑎−𝑖𝜔𝑡 𝑣𝑠 = 𝑣𝑒 𝑖𝑠𝐾𝑎−𝑖𝜔𝑡
Thay phương trình sóng vào hệ ta được:

−𝑀1 𝑢𝜔2 = 𝐶𝑣(1 + 𝑒 −𝑖𝐾𝑎 ) −2𝐶𝑢
−𝑀2 𝑣𝜔2 = 𝐶𝑢(1 + 𝑒 𝑖𝐾𝑎 ) −2𝐶𝑣
Nhóm u và v lại ta có hệ phương trình:
2𝐶 − 𝑀1 𝜔2 𝑢 − 𝐶 1 + 𝑒 −𝑖𝐾𝑎 𝑣 = 0
ቐ
−𝐶 1 + 𝑒 𝑖𝐾𝑎 𝑢 + 2𝐶 − 𝑀2 𝜔2 𝑣 = 0
Điều kiện để nghiệm không tầm thường là:
2𝐶 − 𝑀1 𝜔2 −𝐶 1 + 𝑒 −𝑖𝐾𝑎
=0
−𝐶 1 + 𝑒 𝑖𝐾𝑎 2𝐶 − 𝑀2 𝜔2
𝑀1 𝑀2 𝜔4 − 2𝐶 𝑀1 +𝑀2 𝜔2 −2𝐶 2 1 − cos 𝐾𝑎 = 0
2
2
1 1 1 1 4
𝜔± =𝐶 + ±𝐶 + − sin2 Ka
𝑀1 𝑀2 𝑀1 𝑀2 𝑀1 𝑀2
Với giả thiết của đề bài là: M1>M2 ta có:
ω- ω+
K=0 0
1 1
2𝐶 +
𝑀1 𝑀2
K <<1
2𝐶
𝐾𝑎
𝑀1 + 𝑀2
K = ±π/2
2𝐶 2𝐶
𝑀1 𝑀2
Đường cong tán sắc của KBr theo phương <111>

1 1 𝑢 𝑀2
K <<1, ta có 𝜔+ = 2𝐶 + =−
𝑀1 𝑀2 𝑣 𝑀1
• M1 và M2 dao động ngược chiều nhau.

• M1 và M2 mang điện trái dấu nhau tạo ra mômen
lưỡng cực điện.
• E tương tác mạnh với mômen lưỡng cực.
ω+ là nhánh quang học
2𝐶
K <<1, ta có 𝜔− = 𝐾𝑎 us = vs
𝑀1 + 𝑀2
• M1 và M2 dao động cùng pha nhau.

ω- là nhánh âm học
2𝐶 2𝐶
Trên phổ ω(q) có một khoảng giá trị từ đến
𝑀1 𝑀2
không ứng với nghiệm nào của phương trình sóng

truyền trong mạng tinh thể (trong tinh thể không
tồn tại dao động ứng với tần số trong khoảng đó).
Ở biên vùng Brillouin thứ nhất có một khu vực cấm.

Sóng ứng với tần số trong khu vực đó không tồn tại
trong tinh thể

§4 Chương 2 Dao Động Của Mạng Tinh Thể

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

§4 Chương 2 Dao Động Của Mạng Tinh Thể

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CƠ SỞ VẬT LÍ CHẤT

Dao động mạng

Fig 2, p90, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Fig 3, p90, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Dao động của mạng tinh thể có một loại

-1 0 s-1 s s+1 s+2

Phương trình cho nguyên tử thứ m

-1 0 s-1 s s+1 s+2

−𝑀𝜔2 = 𝐶(𝑒 𝑖𝐾𝑎 + 𝑒 −𝑖𝐾𝑎 −2)

Tần số góc ω của dao động phụ thuộc vào độ lớn

Fig 4, p92, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Chu kỳ của 𝜔 theo K là 2𝜋 (từ −𝜋/𝑎 < 𝐾 < 𝜋/𝑎)

• K có thứ nguyên nghịch đảo chiều dài nên là đại

Fig 6, p95, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Tâm vùng Brillouin: vg là hằng số

𝑢𝑠+𝑁 = 𝑢𝑒 𝑖(𝑠+N)𝐾𝑎 𝑒 −𝑖𝜔𝑡

eiKNa = 1 hay KNa = 2πn

vectơ sóng K bị lượng tử hoá với tinh thể 1

Với mạng một chiều:

• Dao động của mạng tinh thể tuần hoàn chỉ có

a/2 a/2 a/2 a/2 a/2 a/2

Mạng một chiều có 2 loại nguyên tử M1 và M2 (M1 >M2)

Thay phương trình sóng vào hệ ta được:

Điều kiện để nghiệm không tầm thường là:

𝑀1 𝑀2 𝜔4 − 2𝐶 𝑀1 +𝑀2 𝜔2 −2𝐶 2 1 − cos 𝐾𝑎 = 0

Fig 7, p96, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Đường cong tán sắc của KBr theo phương <111>

Fig 10, p98, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

• M1 và M2 dao động ngược chiều nhau.

Fig 10, p98, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

• M1 và M2 dao động cùng pha nhau.

không ứng với nghiệm nào của phương trình sóng

Ở biên vùng Brillouin thứ nhất có một khu vực cấm.

You might also like