13.

HARF DEVRİMİ, DİL DEVRİMİ,

TÜRK DİL KURUMUNUN ÇALIŞMA-
LARI, ATATÜRK’ÜN TÜRKÇE GÖ-
RÜŞÜ VE GÜNEŞ-DİL TEORİSİ

-1-
 13.1. Dil Planlaması
“Dil planlaması” bir dilin gelişim sürecine bilinçli bir müdahaledir.
Her toplumda iyi eğitim almış insanların telaffuz, cümle kurma ve ifade
biçimleri örnek alınarak hazırlanan bu yaklaşım toplumda bütünleştirici bir
rol oynamaktadır. Bunun sonucu olarak da aynı dilin gittikçe ayrıklaşan
farklı kullanımlarının ortaya çıkmasına engel olduğundan dolayı bu tarz dil
üzerindeki tahakkümler bilimsellikten, modern dilbilim yaklaşımlarının
uzağında bir tutumdur. Çünkü dil kendi içerisinde doğan, gelişen ve kulla-
nımdan düştüğünde de ölen bir mekanizmadır. Dolayısıyla dil üzerindeki
müdahaleler dilin doğal seyrinden çıkmasına sebep olmaktadır. Bu tutum
da dil mekanizmasının olağan seyrine aykırı bir durum ortaya çıkarmakta-
dır.
Bir dile bilinçli bir müdahale olarak tanımlanan dil planlaması süre-
cinde şu aşamalar izlenmelidir:

1- Delil toplama aşaması:

Bu aşamada planlama yapılacak dilin kullanım biçimleri, kullanıl-
dığı bölgeler, diyalektleri gibi konularda araştırmalar yapılır. Bu dil ve ko-
şullar için hangi plânlama türünün daha uygun ve daha etkili olacağı sap-
tanır.
2- Planlama aşaması:
Bu aşama plânlama kararının alındığı aşamadır ve planlama yoluyla
ulaşılması hedeflenen sonuçlar net bir biçimde ortaya konur. Aynı za-
manda bu hedeflere ulaşmak için izlenecek yol belirlenir.
3- Gerçekleştirme aşaması:
Bu aşamada uygulamaya geçilir ve planlama sürecinin işleyişinde
bir aksaklık olup olmadığı konusunda sürekli denetimler yapılır.

-2-
 4- Geri bildirim, dönüt aşaması:
Bu aşama planlama sonucunda toplumun nasıl bir tepki verdiğini
gösteren aşamadır ve bu aşamada planlayıcı mekanizma, uygulanan planın
ne ölçüde istendik yönde işlediğini izler. Planlamaya başlamadan önce be-
lirlenen muhtemel sonuçlar ile planlama sonunda ortaya çıkan sonuçları
karşılaştırır. Planlama sonucunda karşılaşılan bir aksaklık varsa bunun ne-
denleri incelenir ve yeni planlama girişimleri için toplumdan alınan geri
bildirimler değerlendirilir.

13.2. Türkiye’de Dil Tartışmalarının Tarihî Seyri

Türkiye’de dil tartışmalarının kökeni yüzlerce yıl geriye gitmekte-
dir. Daha Beylikler döneminde başlayan tartışmalar günümüzde de devam
etmektedir. Bahsedilen ilk dönemlerde Arapça ve Farsçanın yoğun etkisi
altına giren Türkçenin arındırılması gerektiği birçok kişi tarafından dile ge-
tirilmiştir. Türkçe her iki dilden sadece kelime değil gramer ödünçlemeleri
bile yapmıştır. Hatta Türkçenin hiçbir devresinde dilde bulunmayan cinsi-
yet kategorisi Türkçeye bu iki dilin etkisiyle yerleşmiştir. Bu duruma karşı
çıkan kesimler ise Türkçenin her iki dilden daha aşağıda bir dil olmadığını,
aksine oldukça zengin bir dil olduğunu savunmuşlardır.

13.5. Harf Devrimi

1 Kasım 1928 yılında 1353 sayılı “Yeni Türk harflerinin kabul ve
tetkiki hakkında kanun” ile harf devrimi Türkiye Cumhuriyeti tarafından
kabul edilmiştir. Harf Devrimi’nin gerçekleşmesi için Falih Rıfkı (Atay),
Ruşen Eşref (Ünaydın), Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) ve Fazıl Ahmet
(Aykaç) gibi isimlerden oluşan “Dil Encümeni” 26 Haziran 1928’de top-
lanmış ve alfabe ve dil bilgisi kolu olarak ikiye ayrılmışlardır. Atatürk ise
her iki grubun toplantılarına da fırsat buldukça katılmıştır.
Bu komisyonda yapılan görüşmeler sonucunda Latin harflerinden
oluşan Türk alfabesinin kabul edilmesi hususunda karar alındı. Diğer

-3-
taraftan ise 41 sayfa hacminde bir alfabe raporu hazırlandı. Bu raporda
Türk dilindeki seslerin miktarı ve keyfiyetleri, Latin harflerinin savtî kıy-
metleri, Avrupa’da ve Türk dünyasında kullanılan Latin kökenli alfabeler-
deki harfler, bu alfabelerdeki harflerin şekilleri ve savtî kıymetleri,
Türkçeye mahsus Latin harflerinin seçilmesi ve bu hususta tatbik olunması
gereken esaslar, muhtelif alfabelerdeki çift harfler, işaretli harfler ve bun-
ların Latin alfabesine eklenmiş harfleri, Türk alfabesini teşkil eden harfle-
rin çeşitli dillerdeki karşılıkları, tespit edilen yeni alfabenin vasıfları vb.
belirlenmişti. Bahsi geçen rapor, Falih Rıfkı tarafından Mustafa Kemal
Atatürk’e sunuldu.
Atatürk için yeni alfabenin halk tarafından kabul edilmesi ve benim-
senmesi ve çabuk öğrenilmesi büyük önem arz etmekteydi. Bu yüzden Ata-
türk bu alfabenin halka öğretilmesi için kendisi de halk gezileri yapmıştır.
Yeni alfabenin öğretilmesi yönünde hükümet tarafından birçok yö-
netmelik yayınlanmıştır. Hatta Arap harfli yazı ile devlet kurumlarına di-
lekçe yazan kişilerin dilekçelerinin okunmadan direk yırtılacağına dair de
bir yönetmelik mevcuttur.

13.6. Türk Dil Kurumunun Kurulması

Atatürk’ün dil ile ilgili olarak yaptığı çalışmaların başında Türk Dil
Kurumu kurulması için sarf ettigi çabalar gelmektedir. 1932 yılında kuru-
lan kurumun adı Türk Dili Tetkik Cemiyeti’dir. Birinci kurultayın sonunda
nizamname okunurken üyelerden Naşit Bey’in “tetkik” kelimesine itirazı
olmuş bunun yerine “ ‘Türk Dilini Araştırma Birliği’ veya ‘Türk Dilini
Araştırma Derneği’ diyelim” önerisinde bulunmuştur. Ancak Nizamname
Encümeni Reisi Celal Sahir Bey “Şüphesiz bütün kelimelerin yerlerine
Türk kökünden kelimeler bulmak ve koymak esasen bu cemiyetin tek he-
defidir. Fakat bunları derin bir tektik yapmak suretiyle, faraza ‘tetkik’ ye-
rine ‘araştırma’ mı yoksa ‘inceleme’ mi denilmek münasip olacağını

-4-
enikonu aradıktan sonra kabul etmek istiyoruz. Bu cümlenin de matlubu-
dur. Binaenaleyh Encümenimiz, bu nokta üzerinde çalışacak ve arayacak-
tır.”
24-31 Ağustos 1936 tarihleri arasında yapılan üçüncü Türk Dili Ku-
rultay’ından sonra ise kurumun adı Türk Dil Kurumu olarak değiştirilmiş-
tir.
13.7. Güneş-Dil Teorisi
Teori, dile hayat veren esas varlığın ne olabileceği fikri üzerinde du-
ran dil felsefecilerinin güneşin hayat verici bir varlık olarak dile de vücut
verebileceği düşüncelerinden hareketle ortaya çıkmıştır. Güneş dil teori-
sine göre ilk insanın ilk tanıdığı nesne Güneş olduğundan bütün kavramlar
ve kelimelerin güneşin insan üzerinde bıraktığı etkilerinden hareketle in-
celenerek bulunduğu söylenmektedir.
Bu teoriyle daha başlangıcından beri Türk dili dışındaki dillerden
alınmış kelimelerin aslında zaten Türkçe olduğunu köklere bağlayan eti-
molojik iddianın yarattığı tepkiyi hafifletmekten başka, dilde yapılan tasfi-
yenin önüne de geçilmek istenmektedir. Güneş Dil Teorisi’ne göre Türk
dilinin bütün dillerin anası olması dolayısıyla kelime tasfiyesinin de artık
bir noktada durdurulmak istenmesidir.
Güneş-Dil Teorisi Atatürk’ün başlattığı “dilde devrim” hareketinde
önemli bir yer tutmuştur. Türk dilini bir ilim dili yapmak için çok büyük
çabalar sarf eden Atatürk’ün Güneş-Dil Teorisi’nin işlendiği 1936 yılın-
daki kurultaya bizzat katılması bu teoriye verdiği önemi kanıtlamaktadır.
Eğer bu teori tam anlamıyla kanıtlanabilirse Atatürk’ün hayali olan Türk-
çenin bir bilim dili olması konusu sağlam temellere oturtulmuş olacaktı.

-5-
 13.8. Günümüzde Dil Tartışmaları
Günümüzdeki dil tartışmalarına geldiğimiz zaman da geçmiştekin-
den farklı bir tablo ile karşı karşıya olmadığımızı söylemek yerinde ola-
caktır. Bugün dilimizi istila ettiği söylenen diller Arapça ve Farsça değil
özellikle İngilizcedir. Şunu belirtmekte fayda var ki günümüzdeki dilimize
yönelik İngilizce akımı yukarıda bahsettiğimiz döneme göre oldukça azdır.
En azından belirli bir zümre tarafından İngilizce bildiğinin göstergesi/pres-
tiji olarak kullanılan bir dil olarak karşımıza çıkmaktadır.

-6-
 İLETİŞİM, DİL - KÜLTÜR

Duygu, düşünce ve isteklerin yazı, konuşma ve görsel-işitsel akla

gelebilecek her türlü araçla aktarılmasına iletişim denir.

İletişimin Unsurları

✓ Gönderici (Kaynak) ✓ Bağlam (Ortam)

✓ Alıcı ✓ Dönüt (Geri bildirim)
✓ İleti (Mesaj) ✓ Kod (Şifre)
✓ Kanal (İletim yolu)

1. Gönderici (Kaynak): Duygu, düşünce ve isteğin aktarılmasında sözü

söyleyen kişi ya da topluluktur.

2. Alıcı: İletişimin ulaştırılmak istendiği ögedir.

3. İleti (Mesaj): Gönderici ile alıcı arasında aktarılmakta olan duygu, dü-
şünce ya da istektir
4. Kanal (İletim yolu): Gönderici ile alıcı arasındaki iletinin gönderilme
şeklidir. (Kitap, gazete sayfası, bilgisayar ekranı, telefon, ses dalgaları,
söz vs.)
5. Bağlam (Ortam): İletişim gerçekleştiği yerdir.
6. Dönüt (Geri bildirim): İletiye verilen her türlü yanıt, geri bildirim.
7. Kod (Şifre): İletişimin yapılması için üretilen şifrelemeye denir. Resim,
gazetede bir başlık, söz vs.

Gösterge ve Türleri

Kendi dışında başka bir şeyi gösteren, düşündüren, onun yerini ala-
bilen kelime, nesne, görünüş ve olgulara gösterge denir

Türleri
1) Dil Göstergesi: Söz veya yazıyla gerçekleştirilen her türlü eylem bu
gruba girer.

-7-
2) Doğal Gösterge: Ülkelerin doğal güzellikleri, yaprakların sararması
(sonbahar), bulutların kararması (yağmur)
3) Sosyal Gösterge: Trafik ışıkları, görgü kuralları

İletişimde Kullanılan Göstergeler

1) Dil göstergeleri: Söz ve yazıyla gerçekleştirilen her eylem bu gruba gi-
rer. İnsan duygu ve düşüncelerini en iyi şekilde dil ile anlatır.
2) Dil dışı göstergeler: Resim, şekil, işaret, hareket, jest ve mimikler bu
gruba girer.
a) Belirti: Amacı olmayan, istem dışı gelişen doğal göstergelere denir.
Belirtide gösteren ile gösterilen arasındaki ilişki nedenlidir. (Duma-
nın görülmesi ateşin olduğunu gösterir.)
b) Belirtke: İletişim kurma, bir ileti aktarma, bir bilgi verme amacı içe-
ren göstergelerdir. Gösteren ve gösterilen arasındaki ilişki nedensiz
ve uzlaşımsaldır. (Trafik levhaları, tehlike ve alarm işaretleri)
c) İkon (görsel gösterge): Dili kullanmadan bilgi ve iletileri aktaran en
basit araçlardır. Temelde benzerlik ilişkisi vardır. (Bir kişinin fotoğ-
rafları, resim, heykel vb.)
d) Simge: Bir toplumda bir gösteren ile gösterilen arasında sürekliliğini
koruyan uzlaşımsal ve çoğunlukla da nedensiz olan ilişkiye dayanan
görsel biçime denir. Simgeler, kavramların yerini tutan somut gös-
tergelerdir. (Bayrak bağımsızlığın, güvercin barışın, kalp aşkın, den-
gede duran terazi adaletin simgesidir)

-8-
 DİL NEDİR?
Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan, kendisine özgü yasaları
olan ve ancak bu yasalar çerçevesinde gelişen, temeli bilinmeyen zaman-
larda atılmış seslerden örülmüş bir anlaşma sistemidir.

Dilin Önemi ve Özellikleri

• Dil, seslerden oluşmuş bir anlaşma • Dil, canlı bir varlıktır.
sistemidir. • Dil, sosyal bir varlıktır.
• Dil, düşünce ve zekânın bir gösterge- • Dil, bir ortaklıktır.
sidir.

Dilin İşlevleri
1) Göndergesel İşlev: Dilin bilgi verme mesaj işletme işlevidir. Dilin bu
işlevinde nesnellik hâkimdir.
Örnek: Akdeniz ikliminin doğal bitki örtüsü makidir.

2) Heyecana Bağlı İşlev: Dilin göndericinin bir olay veya durum karşısın-
daki heyecanlarını anlatan işlevidir. Örnek: Vay, çok güzel!
3) Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi: İletinin alıcının bir eylemde bulunma-
sını amaçlayan işlevde kullanılmasıdır.
Örnek: Kapıyı aralık bırakır mısın?

4) Kanalı Kontrol İşlevi: İletinin; alıcıyı denetlemeye yönelik işlevde kul-

lanılmasıdır. Örnek: Sesimi duyabiliyor musunuz?
5) Dil Ötesi İşlev: İletinin konusu dilin kendisi ise, yani ileti, dille ilgili
bilgi vermek amacıyla oluşturulmuşsa dil, dil ötesi işlevinde kullanılır.
Örnek: Fiilimsiler, fiil köklü sözcüklerdir.

6) Şiirsel İşlev: İletinin; alıcıda çağrışım uyandırmak amacıyla kullanıldığı

işlevdir.
Örnek: Sakın bir söz söyleme... Yüzüme bakma sakın!
Sesini duyan olur, sana göz koyan olur.
Düşmanımdır seni kim bulursa cana yakın,
Anan bile okşasa benim bağrım kan olur…

-9-
 DİL- KÜLTÜR İLİŞKİSİ
Toplumların yaşam biçimleri, gelenek-görenekleri kullandıkları araç
gereçleri, inançları, dili, sanat anlayışı vb. kültürü oluşturur. En genel an-
lamıyla kültür bir toplumun maddi ve manevi alanda ortaya koyduğu her
şeydir. Kültür, gelecek kuşaklara dil sayesinde aktarılır. Bu bakımdan dil,
önemli bir kültür taşıyıcısıdır.

Kelime dağarcığı yazı diline göre sınırlı olan ve günlük hayatta kul-
lanılan doğal dile konuşma dili denir.

Bir ülkede resmi dil olarak kabul edilen ve her alanda aynı kurallarla
kullanılan dile yazı dili denir.

LEHÇE: Bir dilin metinlerle takip edilemeyen karanlık dönemlerinde ken-

dinden ayrılan kollarına lehçe denir. Araya giren siyasi ve coğrafi farklılık-
lar, tarihi ve kültürel kopmalar nedeniyle ses, yapı ve söz dizini açısından
büyük farklılıklar oluşur. Bu yüzden aynı dilin ayrı lehçelerini konuşan in-
sanlar, birbirini anlamada güçlük çekerler.

Türkçenin en önemli lehçeleri: Yakutça ve Çuvaşçadır.

ŞİVE: Bir dilin metinlerle takip edilen dönemlerden kendisinden ayrılmış

olup bazı fonetik ve morfolojik aynılıklar gösteren lehçe içindeki ayrışma-
lara şive denir.

Türkçenin en önemli şiveleri: Azeri Türkçesi, Türkiye Türkçesi, Ka-

zak Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Uygur
Türkçesidir

AĞIZ: Aynı coğrafi sınırlar içerisinde sözcüklerin yöreden yöreye, şehir-

den şehre değişebilen söyleyiş (ses) farklıklarına ağız denir.

Örnek: gidiyom, gideyrim, gidiyim.

ARGO: Kullanılan dilden ayrı olarak meslek veya toplulukta konuşan in-
sanların kullandığı özel anlamlı dil veya söz dağarcığına argo denir.
Örnek: Zırtapozun tekiydi.

-10-
JARGON: Belli bir grup arasında dayanışma ve çıkar birliğini devam ettir-
mek, korumak amacıyla oluşturulmuş başka kişiler tarafından anlaşılma-
yan yapay dile jargon denir.

Örnek: Çömez: Bir devrede gelen askerlerden iki sonra gelen askerleri
ifade eder (asker jargonu)

DİLİN TÜRLERİ
1) Ana Dili:
İnsanın başlangıçta annesinden ve doğup büyüdüğü aile ve soyca
bağlı bulunduğu toplum çevresinden öğrendiği dildir. Bu dil, insanın bilin-
çaltına iner ve onun, kişilerle toplum arasındaki ilişkilerinde en güçlü bağı
oluşturur.

2) Ana Dil:
Ses yapısı, şekil yapısı ve anlam özellikleri bakımından birbirinden
az çok farklılaşmış olan dil veya lehçelerin, köken bakımından bilinmeyen
bir tarihte birleştikleri ortak dildir: Roman dillerine kaynaklık eden La-
tince; Ana Türkçe, Ana Moğolca vb. Bir dilin kendine özgü kişi zamirleri-
nin, sayı adları ile sayı sisteminin, vücut ve organ adlarının olması o dili
ana dil yapan ölçütlerdendir. Bunların yanı sıra ekler ve ek sistemi, dilin
sahip olduğu eylemler, söz dizimi özelliği, çokluk yapma sistemi de o dilin
ana dil olup olmadığını gösterir. Türkçe bu ölçütlere sahip bir dildir.

3) Konuşma Dili:
Günlük hayatta kullanılan ve dilin gelişiminde temel olan dildir. De-
ğişik yöntemlerle yazıya geçirme sistemlerinin hepsi, konuşma diline da-
yanır. Konuşma dilinde bir dilin kullanıldığı sınırlar içerisinde bile farklı
söyleyişler ve sözcük aykırılıkları söz konusudur. Resmî dil, ticaret dili,
dinî dil, argo gibi geniş çeşitlemeleri de içine alan günlük dildeki kullanım-
larda, kendine1as anlam ifade eden kullanışlar vardır. Bu ifade şekilleri de
tarih içinde değişerek farklı anlamlar kazanabilir. Günlük dilde kullanılan
sözcüklerle varlıkların kendisi ya da hareketleri sembolik olarak anlatılmak
ve kelime oyunları yapılmak istendiğinde, dilin vermiş olduğu
-11-
imkânlardan faydalanılır. Böylece dilin kullanıcısı farklı şekillerde de olsa
günlük dili, duygu ve düşüncelerini aktarma aracı olarak kullanır.

4) Yazı Dili:
Bir ülkede eğitim öğretim hayatında, eserlerde, dergilerde ve tama-
men yazıda kullanılan dil, yazı dilidir. Bu, resmî dil, kültür dili, edebî dil
olarak da adlandırılır. Bir ülkede konuşulan dilin lehçe veya ağızlarından
yaygın olarak kullanılanı ve o ülkede egemen hâle geleni yazı dilinde esas
alınır. Türkiye Türkçesinin ağızlarından İstanbul ağzı, yazımıza ve konuş-
mamıza esas teşkil eder. Dolayısıyla Türkiye Türkçesinin yazı dili, İstanbul
ağzı üzerine kurulmuştur.

5) Yapma Diller:
Farklı dilleri konuşan insanlar arasındaki anlaşma sorununu ortadan
kaldırmak amacıyla, günlük konuşmalarda kullanılan dilin özelliğinden
faydalanarak oluşturulan ortak dildir. Kişisel çabalarla bilinçli olarak oluş-
turulmuş, doğallıktan uzak, kaynağı belli diller olarak tanımlanan yapay
dillerde, belli kavramlara c değişik dillere uyabilecek karşılıklar bulma
yolu esas alınmıştır. Bu şekilde oluşturulacak olan ortak dille, değişik ulus-
lara mensup olanlar arasındaki ilişkilerde dil ayrılıklarının doğurduğu
problemler giderilmiş olacaktır. Yapma dillerden başlıcaları Bâleybelen,
Esperanto, Carpophorophilus, Oksidendal, Volapük, İnterlinguadır.

Bilinen ilk yapay dili Türklere aittir. "Dilsizlere dil veren" anlamına
gelen " Bâleybelen" adını taşıyan bu dil, Kahire'deki Gülsenî topluluğunun
lideri Muhyî-i Gülşenî tarafından icat edilmiştir. Muhyî-i Gülşenî'nin bu
dili kurgulamaktaki amacı, Sufî öğretisine ait terimlerin aktarılmasını sağ-
lamaktır. Bu dilin yapılmasındaki bir diğer amaç da II. Selim'in, Arap harf-
lerinden oluşan Osmanlı Türkçesine dayalı bir evrensel dil istemesi iddia-
sıdır. Türkçe, Farsça ve Arapça kelimelerden oluşan Bâleybelen'in dil ku-
ralları ise Arapçanın basitleştirilmiş kurallarına dayanır. Muhyî-i Gülşenî,
16. yüzyılın sonlara doğru, Bâleybelen'in dil bilgisi esaslarından ve 10 bin
kelimelik sözlüğünden oluşan bir kitap hazırlamıştır.
-12-
 Yapma dillerden en ünlüsü, şüphesiz Esperantodur. Polonyalı doktor
Zamenhof tarafından icat edilmiştir. Kullandığı Esperanto takma adından
dolayı, teklifi bu şekilde adlandırılmıştır. Esperanto, Polonya dilinde
"ümitli, ümit eden" anlamındadır. Şurası da belirtilmelidir ki, dünyada "an-
laşma-iletişim" dili olarak kullanılan yapma dillerden hiçbiri Esperanto ka-
dar yaygınlaşmamış ve hiçbiri devletler nezdinde bunun kadar kabule ya-
kın olmamıştır.

YAPI BAKIMINDAN DİL AİLELERİ

Diller, ortak gramer özeliklerine göre tek heceli (yalınlayan), ekle-

meli (bitişken) ve çekimli (bükümlü) olmak üzere üçe ayrılır.

1) Tek heceli diller: Bu dillerde tüm sözcükler tek hecelidir. Sözcükler ek almaz
ve çekime girmez. Sözcük türetilmez, bunun yerine aynı biçimi koruyan söz-
cükler cümlede farklı yerlerde kullanılır, sözcükler birleştirilir ya da vurgu ve
tonlama farkıyla yeni anlam ve görevler kazanır. Çince, Tibetçe, Vietnam dili,
Endonezya dili, kimi Himalaya ve Afrika dilleri tek heceli dillerdir.
2) Eklemeli diller: Bu dillerde tek ve çok heceli sözcüklerle bunlara getirilen
farklı görevlerdeki ekler vardır. Ekler, sözcüklerin başına ya da sonuna gelir.
Ekler, anlam veya görev değişikliği oluşturur. Sözcüklere ek getirildiğinde
kökte ses değişikliği olmaz. Türkçe, Japonca, Macarca, Korece, Fince, Mo-
ğolca eklemeli dillerdir.
3) Çekimli diller: Bu dillerde tek ve çok heceli kökler ve bunlara getirilen çeşitli
görevlerdeki ekler vardır. Sözcükler türetilir veya çekimlenirken kökte ünlü
değişimi olur fakat ünsüzler korunur. Bu gruptaki kimi dillerde kök, çekime
girdiğinde tamamen farklılaşabilir (İngilizcedeki "see, saw, seen" eylemi gibi
veya Arapçada aynı kökten türeyen Velede=Doğmak, Evlad=Çocuk, Va-
lid=Baba, Valide=Anne gibi). Arapça, İngilizce, Fransızca ve Almanca bu
gruptadır.

-13-
 Sözcükte Yapı
Türkçede sözcükler, kök + yapım eki + çekim eki biçiminde oluşur

1. KÖK
Kök, anlamlı en küçük dil birliğidir. Kökler tek başlarına veya eklerle
birleşmek suretiyle kullanılırlar

Kök çeşitleri

1) Fiil (Eylem) Kökleri: Fiil kökleri, iş, oluş, kılış, hareket, durum anlamı
taşıyan, "-mek / -mak" mastar ekini alabilen köklerdir: gel-, yap-, yaz-,
kork-, sil-, gir-, oku-, unut- duy-…
2) İsim (Ad) Kökleri: İsim kökleri; somut ya da soyut bir varlığı, niteliği,
duyguyu, ilgiyi en kısa biçimde tanıtan, "-mek / -mak" mastar ekini ala-
mayan köklerdir: göl, yol, sabah, iyi, masa, kalem, ayna, göz…

UYARI: Sözcüğün kökü ile sözcük arasında anlam ilgisi olmalıdır. "Oku-
yorum." sözcüğünün anlamlı olan en küçük ögesi "ok"tur, ama "ok" söz-
cüğüne kök diyemeyiz, çünkü "ok ile okumak" arasında bir anlam ilgisi
yoktur. Bu sözcüğün kökü "oku-"dur.

UYARI: Cümlede isim veya fiil kökü olarak kullanılabilen kökler, "kök-
teş", "sesteş" ve "yansıma" kök olarak da sınıflandırılmaktadır.

3) Ortak Kök: Hem isim hem fiil kökü olarak kullanılabilen ve aralarında
anlam ilgisi bulunan köklerdir: boya, savaş, barış, yarış, tat, güven,
yama, kuru, ekşi…
4) Sesteş Kök: Aynı seslerden oluşan ancak farklı anlamlar taşıyan kökler-
dir: çay, ak, gül, kaz, kan, kır, büyü.
5) Yansıma Kökler: Doğadaki sesleri yansıtan ad soylu sözcüklerdir: vız,
güm, pat, hav, me, tık, fış fış, kış…

-14-
 2. EK
Ekler, sözcük türetmek ya da sözcüğün cümle içindeki görevini belirt-
mek için kullanılan, tek başlarına anlamı olmayan ses ya da ses topluluk-
larıdır.

Ekler görevleri açısından ikiye ayrılırlar: çekim ekleri, yapım ekleri

2.1. ÇEKİM EKLERİ

Çekim ekleri, sözcüklerin kök veya gövdelerine gelerek onlara durum,

ilgi, kişi, kip, zaman, nicelik gibi kavramlar kazandıran eklerdir. Çekim
ekleri sözcüklerin anlamını ve türü değiştirmez; sadece onları işlek hâle
getirir.

Çekim ekleri isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olarak ikiye ayrılır

2.1.1. İSİM ÇEKİM EKLERİ

• Hâl (durum) ekleri
• İyelik ekleri
• Tamlayan ekleri
• Çoğul eki
• Soru eki

a) Hâl (durum) ekleri

 Yalın hâl: İsimlerin hâl eklerinden hiçbirini almamış şeklidir

su, taş, ev, ip, kalem, yol…

UYARI: Sözcüklerin çokluk ve iyelik şekilleri de yalın hâldedir: sular, (be-

nim) sularım.

 Belirtme (yükleme) hâli: Yüklemin bildirdiği işten doğrudan doğ-

ruya etkilenmeyi ifade etmek için isim belirtme hâline girer. Be-
lirtme hâl eki, (-ı, -i, -u, -ü) ekidir. Ünlü ile biten sözcüklere kaynaş-
tırma ünsüzü "n, y" ile bağlanır:
Yeşili sev, Suyu iç, Evi beğen.

-15-
  Yönelme (yaklaşma) hâli: Fiilin kendisine doğru yaklaştığını, yönel-
diğini ifade etmek için isim yönelme hâline girer. Yönelme hâli eki,
(-a, -e) ekidir. Ünlü ile biten sözcüklere kaynaştırma ünsüzü "n, y"
ile bağlanır:

Eve gittim, sayfaya bak, odasına girme

 Bulunma (kalma) hâli: Fiilin kendi içinde cereyan ettiğini, kaldığını,

bulunduğunu ifade etmek için isim bulunma hâline girer. Bulunma
hâli eki, (-da, -de; -ta, -te) ekidir:

Sınıfta oturuyor, Okulda toplantı var

UYARI: Bu ek bir iki sözcükte kalıplaşarak yapım eki gibi kullanılır: gözde
bir iş, sözde seviyormuş.

 Çıkma (ayrılma) hâli: Fiilin gösterdiği hareketin kendisinden uzak-

laştığını, ayrıldığını, çıktığını ifade etmek için isim çıkma hâline gi-
rer. Bu ek (-dan, -den; -tan, -ten) ekidir:

Bahçeden geldi, Kitaptan oku, Yataktan düştü.

UYAR: Bu ek de bir iki sözcükte kalıplaşarak yapım eki gibi kullanılır ve

özellikle özel isim yapar: Aydan, Candan, Gülden.

b) İyelik ekleri

İyelik ekleri, varlıkların, nesnelerin kime ait olduklarını bildiren ekler-

dir. İye, sahip demektir

1. tekil kişi: -m (-ım, -im, -um, -üm) anne-m / ev-im

2. tekil kişi: -n (-ın, -in, -un, -ün) anne-n / ev-in
3. tekil kişi: -ı (-ı, -i, -u, -ü (s)ı, (s)i, (s)u, (s)ü) anne-si / ev-i

1. çoğul kişi: -mız (-miz, -muz, -müz) anne-miz / ev-imiz

2. çoğul kişi: -nız (-niz, nuz, -nüz) anne-niz / ev-iniz
3. çoğul kişi: -ları (-leri) anne-leri

-16-
UYARI

• İyelik ekleri üst üste gelmez, ancak bir iki örnekte iyelik ekleri üst üste
gelebilir kim-i-si, bir-i-si
• İyelik ekleri su ve ne sözcüklerine eklenirken araya "y" yardımcı ünsü-
zünü alarak şekil değiştirir: su-y-um, ne-y-im
• İyelik ekleri bazı sözcüklerde işlev değiştirerek belirtme görevi kazanır
bura-sı, sabahları, kim-i, açıkça-sı, doğru-su.
• İyelik ekleri, isim tamlamalarında tamlanan eki olur.
• İyelik ekleri hâl ekinden sonra gelmez, yani önce iyelik sonra hâl eki ge-
lir: onun el-i-n-i
İyelik eki hâl eki
• Tamlayansız kullanıldıkları zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir.
• 3. tekil iyelik ekiyle belirtme durum ekini karıştırmamak için cümlenin
başına "onun" sözcüğünü getiriniz, anlam bozulmuyorsa iyelik, bozu-
luyorsa belirtme ekidir:

(onun) ev-i çok güzel. iyelik eki

(onun) evi bana sattı. belirtme eki
• 2. tekil iyelik eki "-in" ile kaynaştırma ünsüzüyle birleşen üçüncü tekil
iyelik eki "-i"yi karıştırmayınız:

(senin) ev - in - i -in: iyelik, -i: belirtme

(onun) ev-i-n-i -i iyelik, n: kaynaştırma, -i: belirtme

c) Tamlayan eki (ilgi hâli)

Bir ismin başka bir isimle ilişkisi olduğunu ifade etmek için kullanılır.
Bu ekin geldiği sözcük tamlayan durumuna gelir. Tamlayan eki (-ın, -in, -
un, -ün) ekidir. Ünlü ile biten sözcüklere "n" kaynaştırma ünsüzü ile bağ-
lanır:

Evin önü duvarın kiri Araba-n-ın farı

-17-
UYARI: Birinci tekil ve çoğul şahıs zamirleri ilgi hâli ekini aldıkları zaman
ekte bir ses değişimi olur ve ek, -ım, -im, -um, -üm şekillerine girer: benim
sevgim, bizim sevincimiz.

UYARI: 2. tekil iyelik eki ile tamlayan ekini karıştırmamak için cümlenin
basına "senin" sözcüğünü getiriniz; anlam bozulmuyorsa iyelik, bozulu-
yorsa belirtme ekidir

(senin) Kalem-in yere düşmüş. iyelik eki (anlam bozulmamış)

(senin) Kalem-in ucu kırıldı. tamlayan eki (anlam bozulmuş;
senin kalemin ucu değil, senin kaleminin ucu olur)

d) Çoğul eki

İsimlerin sonuna gelerek onlara sayısal çokluk veren bir ektir. Varlığın
birden fazla olduğunu ifade eder.

Bu ek -lar (-ler) şeklinde kullanılır: göz-ler, kalp-ler, insan-lar, ev-ler.

UYARI: Çokluk eki, sözcüklere çokluk anlamından başka benzerlik,

abartma, saygı gibi anlamlar da katar.

 Onu görünce dünyalar benim oldu.

 Sizleri de aramızda görmek isteriz
 Bu memlekette Orhan Veliler hep olacaktır.

e) Soru eki

İsimlere soru anlamı katan ektir. Bu ek mı (mi, mu, mü) şeklinde kulla-
nılır.

güzel mi? sözlük mü? bahar mı? okul mu?

UYARI: Soru eki, kendinden önceki sözcükten her zaman ayrı yazılır ve
kendinden sonra gelen eklerle birleşir: Siz iyi misiniz?

-18-
 2.1.2. FİİL CEKİM EKLERİ

• Kip ekleri
• Kişi (şahıs) ekleri
• Soru eki

2.1.2.1. Kip ekleri

Kipler, haber kipleri ve dilek (tasarlama) kipleri olmak üzere ikiye ayrılır

2.1.2.1.1. Haber (Bildirme) Kipleri

Haber kipleri, eylemin zamanını bildirir.

 Şimdiki zaman kipi: -yor geliyor

 Gelecek zaman kipi: -acak (-ecek) gelecek
 Geniş zaman kipi: Fiillere -r, (-ar -er, -ır, -ir, -ur, -ür) gelir
 Görülen (bilinen) geçmiş zaman kipi -dı (-di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü)
geldin
 Öğrenilen (duyulan) geçmiş zaman kipi: -mış (-miş,-muş, -müş)
gelmiş

UYARI: Geniş zaman eki -r, olumsuz şekliyle (-ma, -me; -maz -mez) ola-
rak karşınıza çıkabilir: Gelmem, gelmez.

UYARI: Haber kiplerinden "-miş, -ecek, -r" ekleri sıfat-fiil türetebilir. Bu

durumda bu ekler çekim eki değil, yapım eki göreviyle kullanılmış olur.

Kokmuş yiyecekleri attı. sıfat-fiil

Bu yiyecekler kokmuş. duyulan geçmiş zaman kipi

Koşar adımlarla uzaklaştı. sıfat-fiil

Her sabah burada koşar. geniş zaman kipi

Gelecek yıl görüşürüz. sıfat-fiil

O, haftaya bize gelecek. gelecek zaman kipi

-19-
 2.1.2.1.2. Dilek (Tasarlama) Kipleri
Dilek kipleri zaman bildirmezler. Dilek kipleri gereklilik, istek, dilek-
şart veya emir kavramları taşır.
 Gereklilik kipi: (-malı, -meli) okumalı
 Sart kipi: (-sa, -se) okusa
 İstek kipi: Bu ek (-a, -e) okuyasın / okuyayım / okuyalım
 Emir kipi: Emir kipinde özel bir kip eki yoktur, çekimi kişi ekleriyle
sağlanır 1. tekil ve 1. çoğul şahısları çekimlenmez.

1. tekil kişi: ----- 1. çoğul kişi: -----

2. tekil kişi: gel 2. çoğul kişi: gel-in/gel-iniz
3. tekil kişi: gel-sin 3. çoğul kişi: gel-sinler

2.1.2.2. Kişi (Şahıs) ekleri

Eylemi kimin yaptığını bildiren eklerdir.

2.1.2.2.1. Tip Kişi Ekleri:

Görülen geçmiş zaman ve şart kipinin dışında bu çekim kullanılır
1. tekil kişi: -ım, -im, -um, -üm geliyorum
2. tekil kisi: -sın, -sin, -sun, -sün geliyorsun
3. tekil kişi: daima eksizdir. gelir ()

1 .çoğul kişi: -ız, -iz, -uz, -üz geliyoruz

2 çoğul kişi: -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz geliyorsunuz
3.çoğul kişi: -lar, -ler geliyorlar

2.1.2.2.2. Tip Kişi Ekleri:

Görülen geçmiş zaman ve şart kipinin çekiminde kullanılır
1. tekil kişi: -ım geldim
2. tekil kisi: -n geldin
3. tekil kişi: eksizdir. geldi ()
1 .çoğul kişi: -k geldik
2 çoğul kişi: -nız, -niz, -nuz, -nüz geldiniz
3.çoğul kişi: -lar, -ler geldiler
UYARI: Kişi eklerini iyelik ekleriyle karıştırmayınız. Kişi ekleri fiillere,
iyelik ekleri isimlere gelir.

-20-
 2.1.2.3. Soru eki

Soru eki, eylemlere gelerek onlara soru anlamı kazandırır. Bu ek (mı,

mi, mu, mü) ekidir.

alır mı? okur mu? iner mi?

UYARI: Soru eki hem isim çekim hem fiil çekim ekidir. Aslında bu ek de-
ğildir, çünkü kendinden önceki sözcükle birleşmez. Soru edatı demek daha
doğrudur

UYARI: Ek fiiller hem isme hem de fiillere gelen çekim ekidir.

-21-
 2.2. YAPIM EKLERİ

Sözcüklerin kök veya gövdelerine gelerek onlara yeni anlamlar kazan-

dıran eklere yapım denir. Bu ekler, isimlere ve fiillere gelerek yeni sözcük-
ler yapar Yapım ekleri, geldikleri köklerin hem yapısını hem de anlamını
değiştirir, yapım ekiyle türetilmiş yeni sözcüğün kök ile arasında anlam
ilişkisi mutlaka vardır.

Türkçede dört çeşit yapım eki vardır:

1. İsimden İsim (addan ad) Yapım Ekleri

2. İsimden Fiil (addan eylem) Yapım Ekleri
3. Fiilden İsim (eylemden ad) Yapım Ekleri
4. Fiilden Fiil (eylemden eylem) Yapım Ekleri

1. İsimden İsim (addan ad) Yapan Ekler

İsim kök ya da gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten ya-

pım ekleridir.

taş-lık av-cı beş-er bir-inci

su-lu bilgi-siz ekşi-msi yön-tem

Türk-çe baş-ak kum-sal baş-ka

yol-daş kuzu-cuk gün-düz kök-en

insan-cıl kadın-cağız iki-z baş-kan

2. İsimden Fiil (addan eylem) Yapan Ekler

İsim kök ya da gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten yapım ekleridir.

kan-a çoğ-al kısa-l

baş-la in-an yaş-ar

taş-ı göz-ük ben-imse

deli-r / bağ-ır su-sa Fış-kır

-22-
 3. Fiilden İsim (eylemden ad) Yapan Ekler

Bu ekler fiil kök ya da gövdelerine gelerek isim türeten yapım ekleridir.

gel-ecek say-aç yat-ak al-ış

düz-en çalış-kan sev-gi kur-am

yor-gun yaz-ı seç-im düşün-ce

ak-ıcı konuş-ma konuş-mak tanı-dık

bil-ge dal-gıç çık-maz taş-ıt

gel-in yaz-ar dol-muş çık-tı

kıskan-ç öğret-men gel-enek Yar-a

4. Fiilden Fiil (eylemden eylem) Yapan Ekler

Bu ekler, fiil kök ya da gövdelerine gelerek fiil türeten yapım eklerdir

ve çoğunluğu çatı ekleridir.

yap-tır bekle-t yap-ma

ver-il giy-in bit-ir

tan-ış ak-tar kaz-ı

çık-ar kov-ala tık-a

UYARI:

 Bir sözcükte isimden isim yapan ekler üst üste gelebilir: göz-lük-çü-lük.
 Bir sözcükte isimden fiil yapan ekler üst üste gelemez: az-al.
 Bir sözcükte fiilden fiil yapan ekler üst üste gelebilir: yap-tır-t.
 Bir sözcükte fiilden isim yapan ekler üst üste gelemez: ver-ici.

-23-
 GÖVDE ve ÇEŞİTLERİ
Köklerin yapım eki almış durumlarına gövde denir. Gövdeye genişletil-
miş kök de diyebiliriz. Gövdeler yalnız köklere yapım eki getirmek sure-
tiyle değil, gövdelere yapım eki getirilerek de yapılır. Yani bir gövde, ya
bir kökle bir yapım ekinden ya da bir gövde ile bir yapım ekinden oluşur.
Gövde ikiye ayrılır:

1. Fiil (eylem) Gövdeleri

Fiil gövdeleri, bir isim veya fiil kökünün aldığı yapım ekiyle fiil duru-
muna gelmesiyle oluşur

göz-le- (isim kökü -le ekiyle fiil olmuş ve gövde hâline gelmiştir.)

ye-dir- (fiil kökü -dir ekiyle tekrar fiil olmuş ve gövde hâline gelmiştir.)

2. İsim (ad) Gövdeleri

İsim gövdeleri, bir isim veya fiil kökünün aldığı yapım ekiyle isim du-
rumuna gelmesiyle oluşur.

ağaç-lık (isim kökü -lık ekiyle tekrar isim olmuş ve gövde hâline gelmiştir.)

say-gı (fiil kökü -gı ekiyle isim olmuş ve gövde hâline gelmiştir.)

UYARI: Kök hâlinde olan bir sözcük yapım eki almadan gövde olamaz.

-24-
 YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER
Sözcükler yapılarına göre üçe ayrılır: Basit sözcük, türemiş sözcük, bir-
leşik sözcük.

1. Basit Sözcük:

Yapım eki almamış ve başka bir sözcükle de birleşik bir yapı oluştur-
mamış sözcüklerdir.
göz, ağaç, baş, su….

UYARI: Basit sözcükler çekim eki alabilirler. Bu onların yapısını değiştir-

mez. ağaçta, gözler, başım…

2. Türemiş Sözcük:

Yapım eki almış sözcüklerdir.

göz-lük, su-cu, uyku-suz, dal-gın.

3. Birleşik Sözcük:

İki sözcüğün birleşmesiyle oluşan kelimelerdir. Birleşik isim ve bir-

leşik fiil olarak ikiye ayrılır.

3.1. Birleşik İsim:

İki sözcüğün yeni bir kavramı, nesneyi karşılayacak şekilde bir araya
gelmesiyle oluşan kalıplaşmış isimlere birleşik isim denir.

Bülbülyuvası (tatlı), Akdeniz, huzurevi, köpekbalığı, Cumartesi, kahvaltı.

3.2. Birleşik Fiil:

Birden fazla sözcüğün birleşerek oluşturduğu fiillere birleşik fiil de-

nir. Birleşik fiiller yapılış özelliklerine göre üçe ayrılır:

3.2.1. Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller

Bu fiiller isim soylu bir sözcükle bir yardımcı fiilin kalıplaşması sonucu
oluşur. Yardımcı fiillerin sayıları azdır. Bunlar: et-, ol-, kıl-, eyle-, buyur-

-25-
fiilleridir. Bu fiiller bazen tek başlarına vermek istediği anlamı veremedi-
ğinden isim soylu bir sözcükle beraber yüklem olurlar. Şöyle de söyleye-
biliriz: Eğer bir sözcüğe yardımcı fiil diyebiliyorsak o sözcük yanındaki
isimle beraber kullanılıyordur.

Onu sabah yolcu ettik. Lütfen dikkat buyurunuz.

Sevdiğime pişman etti. Her gün telefon eder.
Bir baktım ki yok olmuş. Onu rahatsız etmeyin.
Durumu arz eyledi. Onu çok mutlu kıldı.

3.2.2. Kurallı (özel) Birleşik Fiiller

Kurallı birleşik fiiller, belli kurallara göre yapılan ve her bir kuralının
özel adı olan fiillerdir. Bir fiille başka bir fiilin kalıplaşması ile oluşur.

Kurallı birleşik fiiller yapılış özelliklerine göre dörde ayrılır

3.2.2.1. Yeterlik Fiili:

Yeterlilik fiili, fiil kök veya gövdesine "-abil(mek) /-ebil(mek)" fii-
linin getirilmesiyle yapılır. Bu fiil; "yeterli olma, gücü yetme, başarma, ih-
timal, rica" gibi anlamları üstlenir

✓ Biraz para verebilir misin? (rica)

✓ Bu gece tek başına gelebilir. (yeterlik)

UYARI: Yeterlik fiilinin olumsuzu, olumsuzluk eki -ma (-me) ile yapılır,
yalnız bu yapılırken özel bir durumla karşılarız ki bu da yeterlik fiilindeki
bil(mek) fiilinin düşmesidir: çıkabilirim çıkamam.

3.2.2.2. Tezlik Fiili:

Tezlik fiili, fiil kök veya gövdesine "-ı, -i, -u, -ü" zarf-fiil eklerinden
biri ve "vermek" fiilinin getirilmesiyle yapılır. Bu fiil; "tezlik, çabukluk"
anlamı verir.

✓ Denizi görünce atlayıverdi.

✓ Bakkaldan şunları alıver.
UYARI: Tezlik anlamı veren bir birleşik fiil de "çıkageldi" sözcüğüdür.

-26-
 3.2.2.3. Süreklilik Fiili:
Süreklilik fiili, fiil kök veya gövdesine "-e, -a" ünlülerinden biri ve
"durmak, gelmek, kalmak" fiillerinden birinin getirilmesiyle yapılır. Bu
fiil; "fiilin devam ettiği" anlamını verir

✓ Şaşkınlığından bakakaldı.
✓ Yıllardır bu kitap okunageldi.
3.2.2.4. Yaklaşma Fiili:
Bu fiil, fiil kök ve gövdesine "-a, -e" ünlülerinden biri ve "yazmak"
fiilinin getirilmesiyle yapılır. Bu fiil "fiile yaklaşıldığı ama fiilin gerçekleş-
mediği" anlamın

✓ Merdivenden çıkarken düşeyazdım.

✓ Geçenlerde sınavı unutayazdım.

3.2.3. Anlamca Kaynaşmış (deyimleşmiş) Birleşik Fiiller

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller, bir isim ve bir fiilin anlamca kay-
naşmasından oluşur. Birleşik fiilleri oluşturan sözcüklerden biri ya da ikisi
asıl anlamından çıkar. Bunların büyük çoğunluğunu deyimler oluşturur.
Çoğu mecazlıdır.

Merakından onun ağzını aradı. Olmadığını varsaydım.

Memleketim gözümde tütüyor. Şimdiye kadar kimseye boyun eğ-
Bana kafa tutuyor. medim.

Odanın halini görünce küplere Oradan bana laf atıyor.

bindi. Onun sözlerini kafana takma.

UYARI: Deyimin birleşik fiil olması için içinde fiilin olması gerekir. "Eşek
şakası" deyimdir ama birleşik fiil değildir. Eli acık birisidir, cümlesinde de
aynı durum söz konusudur.

-27-