Źródła archeologiczne

Pierwsze pojęcia to "prahistoria" i "prehistoria" - pierwsze określonenie powstało w latach '50

dwudzistego wieku i ma zabarwienie ideologiczne, drugie jest lepsze i było używane już przed
wojną, określenia te dotyczą czasów przed pojawieniem się pisma około III tysiące lat przed
Chrystusem - badanie jej jest możliwe dzięki geologii i radiometrycznych pomiarach.

Protohistoria - okres kiedy wschodni basen Morza Śródziemnego dostarcza nam już źródeł
pisanych, a Europa, Azja i Afryka tylko tych materialnych. Brak nam wczenych źródeł pisanych
na temat ziem polskich, wię okres protohistoryczny trwa tam do średniowiecza.

Źródła archeologiczne:

Badaniem źródeł archeologicznych w prehistorii, protohistorii i historii zajmuje się archeologia.

Źródłami kopalnymi nazywamy te ukryte pod ziemią, źródła pisane również mogą być w formie
kopalnej - na przykład napisy wyryte na twardym materiale (źródła epigraficzne).

Ponadto źródła archeologiczne dzielimy na ruchome i nieruchome - nieruchome dzieli się

ogólnie na osadnicze i grobowe: osadnicze to na przykład: struktury obronne, pozostałości
osad, ziemianek, domów, palisad, ognisk, pieców, dróg, mostów, itp, obiekty osadnicze mogą
występować pojedynczo lub tworzyć zgrupowania. Do specjalnych obiektów związanych z
użytkowaniem terytorium należą między innymi kopalnie, pracownie, systemy pól uprawnych
czy ślady orki. Do tej grupy źródeł należą także miejsca kultowe. Drugi rodzaj to źródła grobowe
- jamy grobowe, czasem przykryte nasypem kurhanowym, groby mogą mieć konstrukcje
kamienne podziemne lub nadziemne. Konstrukcje monumentalne nazywamy grobami
megalitycznymi. Groby dzieli się na szkieletowe i ciałopalne (popielnicowe, jamowe,
warstwowe). Pod wzglądem ilości szczątków groby dzielimy na jednostkowe i zbiorowe. W
grobach mogą znajdować się dary grobowe, (one już należą do źródeł ruchomych) może to być
na przykład broń, ozdoby, przedmioty codziennego użytku czy szczątki zwierząt, niekiedy
pokarm. Zaletą wyposażania grobowego jest, to, że możemy ustalić, że wszyskie te przedmioty
były używany równocześnie, tzw. zespoły zwarte. innym przykładem zespołów zwartych są
"skarby" - nagromadzone przedmioty mające dużą wartość dla właściciela. Skarby to na
przykład ozdoby, monety, cenny kruszec, wśród skarbów wyróżniamy między innymi kupieckie i
wotywne (dary składane bóstwom). Archeologiczne źródła ruchome - narzędzia, broń,
przedmioty codziennego użytku, pozostałości jedzenia, części stroju, ozdobym, środki
komunikacji, przedmioty kultu itp. Mogą występować jako znaleziska luźne lub w określonym
kontekście wykopaliskowym, kontekst stanowią wymienione wcześniej obiekty nieruchome albo
otaczjące je warstwy kulturowe i przyrodnicze. Dopiero kontekst nadaje znaleziskom ruchomym
dużą wartość.
Posiadane przez nas materiały stanowią zazwyczaj tylko wycinek przeszłości, rzadko
posiadamy pełnię informacji. Jednak pomimo swojej niepełności źródła archeologiczne są
bardzo ważne pod kątem rekonstrukcji.

Fosylizacja - zachowanie pełni materiałów na skutek katastrofy naturalnej, na przykład, powodzi

albo wybuchu wulkanu (Pompeje, Herkulanum, Thira).

Tafonomia - nauka zajmująca się badaniem zachowania szczątków organicznych, najczęściej

zachowują się one w słabym stanie, w konsekwencji kultura "martwa" (kamień, ceramika) jest
zazwyczaj zachowana lepiej od "żywej".
Znaczący problem stanowi kultura duchowa - często posiadamy za mało źródeł aby ją
odtworzyć.

Archeologia - jej cele i orientacje badawcze

Pierwszą koncepcją była archeologia ewolucjonistyczna (Lewis H. Morgan), zakładająca, że

współczesne ludy prymitywne mają zachowanioa i kulturę dawnych społeczeństw
prehistorycznych, uważano je za "skamieliny" - wynikało to z ewolucjonizmu biologicznego i
oznaczało to, że rozwój kultury następuje stopniowo tak jak stadia ewolucji - od prostszych do
bardziej złożonych.

Drugą koncepcją była archeologia kulturowo-dyfuzjonistyczna (Wilhelm Smidt) zakładająca, że

kultury archeologiczne można definiować z grupami etnicznymi i rasami, a zmiany kulturowe na
danym obszarze z migracją. Wizja ta panowała od lat dwudziestych do czterdziestych XX wieku
- miała ona często podłoże polityczne. W latach sześćdziesiątych nastąpiła poważna refleksja i
krytyka tej teorii. Inaczej spojrzano również na pojęcie kultury i zespołu, dotychczas definiowano
to na podstawie jakiejś wspólnej cechy, od teraz popatrzono na to pod kątem mierzonego
statystycznie podobieństwa.
Trzecią koncepcją była arecheologia procesualna - "nowa archeologia", jej celem była
rekonstrukcja funkcjonowania społeczności prehistorycznych. Ten kierunek zbliża archeologię
do etologii i antropologii (w rozumieniu amerykańskim). Tę koncepcję cechowało spojrzenie na
archeologię pod kątem wpływu przyrody na człowieka; zmian kulturowych upatrywano w
zmianach warunków. Starano się dopasować wzorce kultury materialnej do ludzkich zachowań
(twierdzono, że na przykład liczba chat zależy od liczby mieszkańców, a tak nie zawsze jest).
Przykładem może być łączenie typów osad z typem organizacji społecznej lub gospodarki w
oparciu o modele etnologiczne. "Nowa archeologia" była krytykowana z powodu naiwoności i
tego, że traktowała ona pojedyncze źródła jako odbicia całego systemu społecznego, na
przykład badania na współczenych społecznościach prymitywnych pokazały, że występowania
jednego współnego czynnika w kilku grupach nie oznacza, że wiedza na jego temat była
przekazywana w podobny sposób.

Czwartą koncepcją była archeologia kontekstualna (symboliczna; Ian Hodder), koncepcja ta

opierała się na założeniu, że to co jest pożadane i potrzebne jednym społecznościom nie
konicznie jest takie dla innych. Koncepcja ta zwracała także uwagę na znacznie symboli, strefa
ideologii nie jest kształtowana wyłącznie przez ekonomię.

Metody archeologii

Metody geofizyczne - pomiar różnic w oporze eletrycznym jaki stawia nienaruszona warstwa
ziemii w porównianiu z tą naruszoną przez człowieka. Inna tego typu metoda to pomiar anomalii
pola magnetycznego wynikających na przykład z obecmności pieców czy palenisk lub śladów
obróbki i wytopu żelaza, obok metod geofizycznych używa się takżę radarów do prześwietlania
ziemii.

Metody wykopaliskowe - podstawowe metody polegające na wykopaniu znajdujących się w

ziemii zabytków, oraz poznaniu ich wzajemnych relacji i kontekstu przyrodniczego.
Przedmiotem wykopalisk są obiekty ruchome i nieruchome, ułożone warstwami kulturowymi.
Warstwy mogą występować pojedynczo lub tworzyć układy stratygraficzne. Skutkiem ubocznym
wykopalisk jest niszczenie warstw, więc trzeba je dobrze udokumentować. Wydobyty materiał
poddaje się konserwacji, a jeśli został zniszczony to rekonstrukcji.

Metody określania wieku zabytków archeologicznych i chronologia

Chronologia - nauka o określaniu wieku.

Chronologia wzglądna - ustalenie następstwa czasowego poszczególnych reliktów.

Metoda stratygraficzna - metoda zakładająca ustalanie wieku na podstawie warstw, warstwy

niżssze są starsze od wyższych. Warstwy w pionie to stratygrafia wertykalna, a w poziomie
horyzontalna (np. jamy).

Metoda kartograficzna (zonograficzna) - określanie wieku na podstwie występowania

konkretnych zabytków, zjawisk kulturowych. Zastępowanie typów zabytków przez inne, lub
zmiana ich frekwencji może świadczyć o ich chronoligii wzglądnej - seriacja.

Metody fluorowa i kalogenowa - motody oparte na naukach przyrodniczych polegające na

badaniu przemian chemicznych w kościach (np. proces mineralizacji kości).

Chronologia bezwzględna - określanie wieku w jednostkach czasu, przeliczalnych na lata

kalendarzowe.

Metoda importu - występowanie zabytków związanych z pismem, poza ich miejscem

wytworzenia, na przykład monety z wizerunkami władców co do których mamy wiedzę kiedy
panowali, występowanie takich zabytków wiąże się z handlem i wojnami.

Datowanie oparte na powiązaniu z cyklem zmian klimatycznych - określanie wieku na

podstawie nachylenia Ziemii wzglądem eliptyki, okresy zimniejsze i cieplejsze, zlodowacenia.
Można to badać dzięki osadom na dnie mórz i oceanów, które pomagają określić średnią
tempetarurę roczną. Można również badać lodowce pokrywające Grenlandię i Antarktydę.
Ostatni milion lat to raczej intensywne ochłodzenie klimatu. Okresy zlodowaceń to glacjały.
Rośliny pozwalają nam określić klimat. Do tego dochodzi analiza pyłków roślin i zwęglonego
drewna. Ewolucja fauny również może pomóc w datacji, ponieważ w ciągu ostatnich 3 milionów
lat wyginęło wiele gatunków i wiemy kiedy to nastąpiło. Ich migracje także potwierdzają zmiany
klimatu.

Metoda paleomagnetyczna - metoda związana ze zmianą magnetyzmu ziemskiego. Można to

określić na podstwie glin podgrzewanych do temperatury 700 stopni Celcjusza. Dokładność dla
ostatnich 9000 lat wynosi 20% - badania na tym odcinku czasu opierają się na natężeniu i
kierunku pola magnetycznego.

Metoda tafrochronologiczna - metoda polegająca na badaniu aktywności wulkanów, wiąże się

to z przenoszeniem pyłu wulkanicznego i osadzaniem się go w warstwach.

Metoda radiowęglowa - najbardziej precyzyjna metoda oparta na datowaniu okresu

połowicznego rozpadu izotopów - szczególnie węgla radioaktywnego 14C. Jej zaletą jest duża
dostępność materiałów, węgla kości, a wadą to, że jest dokładna do około 40 tys. lat wstecz, dla
czasó zbyt niedawnych jej aktywność również jest słaba. Czasy wcześniejsze datuje się także
torem, iodem i uranem.

Metoda argonowo-potasowa - metoda badająca stosunek argonu do potasu, pozwala datować

skały wulkaniczne, nawet te mające miliony lat.

Metoda termoluminescensyjna - metoda działająca dla ostatniego miliona lat, opierająca się na
badaniu energii świetlnej emitowanej podczas podgrzewania kwarcu i cyrkonu. Ilość światła jest
adekwatna do tego, jak dużo czasu minęło od ostatniego ogrzania. Niestety jest to metoda
niedokładna.

Metoda rezonansu spinowego - póki co eksperymentalna metoda polegająca na badaniu

nacieków w jakiniach.
Metoda dendrochronologiczna - metoda polegająca na badaniu słojów przyrostu rocznego
drzew, słoje szerokie to lata korzystne a wąskie lata mało korzystne. Metoda dobra do
datowania osad, fortyfikacji, mostów (np. Biskupin)

Badania nad kulturą materialną i technologią

Typologia - łączenie znalezisk na podstawie formy, techniki, surowca i ewentualnie funkcji. A

także, badanie form od prostszych do bardziej złożonych.

Petroarcheologia - badania nad surowcami, indentyfikacja złóż surowców.

Metody transeologiczne - badanie śladów pozostających na narzędziach w celu określenia do

czego służyły.

Motoda eksperymentalna - próby wytopu metali czy wypału ceramiki tak aby uzyskać
przedmioty zgodne z wykopaliskami.

Arecheologia analityczna - nauka interdyscyplinarna zajmująca się rekonstrukcją materiałów i

technologii.

Gospodarka i osadnictwo

Badania nad gospodarką ułatwia nam znajomość konteksu w jakim powstawały owoce ludzkiej
pracy, znajomość szczątków pokarmów, resztek owoców, ziaren, pestek roślin pozwala nam na
skonstruowanie tego jak żyli ludzie. Taka wiedza pozwala nam wyróżnić zbieractwo, łowiectwo,
hodowlę i rolnictwo. Ludy zbieracko-łowieckie żyją w rytmie sezonowym, zaś ludy osiadłe
(rolniczo-hodowlane) mają większą świadomość siebie i historii. Mamy często problem z
określaniem wyglądu siedzib. Ważnym celem archeologii jest określenie sposobu ekspoatacji
terytorium, wymaga to poznania sieci osadniczej i hierarchizacji (które osady były ważniejsze),
oraz poznania relacji człowiek-natura. Społeczeństwa osiadłe dużo bardziej wpływają na naturę.

Możliwość rekonstrukcji stosunków politycznych, kulturowych i etnicznych w pradziejach

Taksonomia - nauka o klasyfikacji.

Kultury archeologiczne - grupy zespołów zawierających podobny zestaw wspólnych cech.

Dzielą się na monotetyczne - zawierające jeden wspólny typ i politetyczne - zawierające wiele
wspólnych typów. Nadrzędne wobec nich są kręgi kulturowe i technokompleksy, zaś podrzędne
są grupy kulturowe. Taksonomia poszczególnych znalezisk i przyporządkowywanie do kultur to
bardzo trudna część archeologii. Termin "kultura" może odnosić się do plemienia, grupy, lub
związku plemion.

Metoda etniczna - metoda polegająca na przyporządkowywaniu języków do kultur, a także

rekonstrukcji i rozwoju ich języka. Metoda ta najprawdopodobniej najczęściej jest błędna. Jenak
kultura może mieć wiele języków a jeden język tworzyć wiele kultur. Dużym utrudnieniem jest
także mała znajomość ludów przedindoeuropejskich. Nawet w kontekście indoeuropejczyków
ciężko czasem wyróżnić kiedy powstał kolejny język.

Rekonstrukcja stosunków społecznych i demograficznych

Ciężko czasem na podstwie osad wywnioskować znaczenie obu płci i ich zależność,
patriarchalim i matriarchalizm, pomóc w tym nam może badanie wyposażenia grobu, jak
również ich konstrukcja i typ obrządku. Problemem jest tutaj niewystarczająca ilość materiału
badawczego. Demografię też można badać za pomocą grup krwi i DNA.

Rekonstrukcja kultury duchowej

Posiadamy informacje w postaci figurek i śladów kultu religijnego, darów dla bóstw, miejsc
modlitw, badań obrządku pogrzebowego. Brak nam analogii do współczesności, bo obecne
grupy pierwotne żyją w innych warunkach. Można dostrzec podobieństwa między religiami
pierwotnymi basenu Morza Śródziemnego a późniejszymi mitologiami. Brak nam również
wiedzy, czy określone symbole mają charakter religiny czy tylko artystyczny.