Sytuacja religijna na terenach Polski w XVI wieku

Wprowadzenie
Prawie każde w historii świata było do pewnego stopnia kształtowane
przez ludzi je zamieszkujących. Religia formowała kulturę, jednoczyła bądź
dzieliła społeczeństwa, wyznaczała systemy etyczne czy wpływała na prądy w
sztuce i literaturze. W celu głębszego poznania istoty systemów wierzeń oraz
ich wpływu na ludzi, na przestrzeni historii należałoby przyjrzeć się jak
oddziaływały ona na konkretne społeczeństwa w określonym miejscu i czasie.

Wpływ Europy
Początki prądu zmian w kościele katolickim na terenie starego
kontynentu pojawiły się już w pierwszej połowie XV wieku w Królestwie
Czech. Mieszkańcy owego kraju składowy Świętego Cesarstwa Rzymskiego,
będąc etnicznie odmiennymi od dominujących w nim Niemców, pragnęli
reformy kościoła. Postacią znaczącą dla rodzącego się ruchu reformacyjnego na
ziemiach czeskich był Jan Hus, teolog, filozof oraz rektor na Uniwersytecie w
Pradze. Kaznodzieja potępił symonię, sprzedaż odpustów a także nadmierne
bogacenie się kleryków. Nawoływał również do tłumaczenia tekstów
religijnych na język czeski, co zostało pozytywnie odbierane przez pospólstwo
nie znające łaciny, w której, w większości niemieccy, duchowni prowadzili
msze. Ostatecznie Hus za głoszenie swych poglądów został spalony na stosie na
Soborze w Konstancji w 1415 roku. Udał się tam, ponieważ otrzymał list
żelazny list od cesarza Zygmunta Luksemburczyka, jednakże prałaci rozkazali
pojmać Husa, a władcę oskarżyli o obronę heretyka, czym skutecznie pozbawli
go możliwości dalszej protekcji. Wiadomość o śmierci czeskiego reformatora
prędko rozpowszechniła się na terenie Czech i doprowadziła do zbrojnego
zrywu wśród mieszkańców owego kraju. Ruch husycki doprowadził do wojny z
cesarstwem w latach 1419-1434. Konflikt zakończył się klęską radykalnego
odłamu Husytów w starciu ze środowiskiem umiarkowanym i sprzymierzonymi
z nim katolikami.
Jednakże częściowa klęska ruchu reformacyjnego na terenie Czech
wywarła ogromny wpływ na sytuację w Europie. Czesi unaocznili słabość kleru
i wytworzyli teologiczne podstawy pod dalszy rozwój reformacji. Świetnym
gruntem pod rozwój protestantyzmu były również zmiany na polu kulturowym.
Wynalezienie druku w 1450 roku doprowadziło do szybszego
rozpowszechniania się informacji. Natomiast zmiany w zakresie
zainteresowania człowiekiem samym w sobie w literaturze umożliwiły
humanistyczną refleksję na łonie Kościoła. Kolejnym ogniskiem
reformacyjnych prądów stały się Niemcy. To właśnie wewnątrz Świętego
Cesarstwa Rzymskiego, największego protektora wiary katolickiej w Europie,
narodziła się protestancka doktryna zwana luteranizmem. Nazwa owego nurtu
wywodzi się od nazwiska jej założyciela - Marcina Lutra (1483-1546). Ów
niemiecki duchowny i teolog, w historiografii powszechnej uznawany jest za
prekursora protestantyzmu. Ogłaszając 95 tez do dyskusji akademickiej na
Uniwersytecie w Wittenberdze przykuł uwagę władz kościelnych. W swym
dziele Luter zawarł krytykę dobrych uczynków np. finansowego wspierania
kościoła jako drogi do zbawienia. Papież zażądał od duchownego odwołania
części z wygłoszonych postulatów. Chciał również przybycia Lutra do Rzymu.
Niemiecki teolog nie popełnił jednak tego samego błędu, co Jan Hus. Spotkał
się jedynie z legatem papieskim, co jedynie zaogniło spór. Papież obłożył Lutra
ekskomuniką, ale ten miał wsparcie elektora Saksonii Fryderyka III (1486-
1525). Nauki reformatora rozprzestrzeniały się po wielu krajach Europy.
Przyjęto je głównie w północnych Niemczech i w skandynawii.
Nowym prądem wewnątrz Kościoła zainteresowano się również we
Francji. Jan Kalwin (1509-1564), ów kraj zamieszkujący, przyjął nauki Lutra.
Jednakże postanowił je zreformować, tworząc tym samym nowy nurt
ewangelicki, to znaczy kościół reformowany. Kanon luterański pozostał
niezależny. Głównymi zmianami jakie postulował francuski teolog było uznanie
ludzi za wolnych, lecz zepsutych i określenie bezwarunkowej decyzji Boga w
sprawie zbawienia ludzi, łaska dotknie wybranych, świętych. Za swe poglądy
Kalwin został zmuszony do ucieczki z Francji. Swą naukę kontynuował na
terenie Szwajcarii. O ile spuścizna teologiczna Marcina Lutra utrzymała swą
jedność i rozpowszechniła się na terenach Niemiec, Skandynawii, Estonii,
Łotwy, Prus i Śląska, to dziedzictwo Kalwina miało problem z utrzymaniem
jednorodności i w jego ramach powstały takie wyznania jak prezbiterianizm,
kongregacjonalizm czy purytanizm. Kościół reformowany zdominował
Holandię i Szkocję, jego wyznawcy stanowili większość Szwajcarii oraz Belgii,
a znaczne skupiska Kalwinów pojawiły się we Francji, gdzie nazwano ich
hugenotami.
Prąd protestantyzmu był również wykorzystywany w celach
politycznych. Kiedy papież Klemens VII (1523-1534) komplikował życie
małżeńskie króla Anglii Henryka VIII (1509-1547) ten zdecydował się na
utworzenie Kościoła anglikańskiego. Odłam anglosaski nie wprowadzał
ogromnych zmian w doktrynie teologicznej, był swoistą fuzją katolicyzmu z
protestantyzmem pod zarządem angielskiego monarchy.
 Reakcja Kościoła rzymskokatolickiego nie była prędka, ale kiedy
duchowni katoliccy wreszcie zdecydowali się na działanie było ono
zdecydowane, metodyczne oraz często krwawe. Najważniejsze decyzje podjęto
na Soborze Trydenckim, który obradował od 1545 do 1563 roku. Podtrzymano
tam lub znowelizowano najważniejsze dogmaty podważane przez
reformatorów. Istotnym wydarzeniem było również powstanie zakonu jezuitów
ok. 1540 roku, którego zadaniem było obalanie zarzutów skierowanych w
Kościół. Konflikty pomiędzy katolikami a protestantami doprowadzały również
do mordów tych drugich. Przykładem takiej sytuacji jest masakra w noc św.
Bartłomieja w 1572 roku, kiedy francuski Kościół katolicki zlikwidował od 30
do 100 tys. Hugenotów. Sytuację we Francji załagodził dopiero król Henryk IV
(1589-1610), wydając edykt nantejski w 1598 roku.

Wierzenia na ziemiach polskich

Od początku istnienia państwa polskiego dominującym obrządkiem było
wyznanie rzymskokatolickie. Podobna sytuacja, choć w nieco słabszym stopniu,
istniała w kraju przez cały XVI wiek. Królestwo Polskie ze względu na swe
położenie geograficzne, to znaczy rozległą granicę z, przez dłuższy czas
pogańskim, Wielkim Księstwem Litewskim, a po 1569 roku jeszcze
rozleglejszą z prawosławną Rosją na wschodzie oraz z muzułmańskim
Chanatem krymskim i Imperium Osmańskim na południu, w historiografii
otrzymało nazwę przedmurza chrześcijaństwa.
W związku z tym pozycja Kościoła katolickiego na terenie Korony,
otoczonej innowiercami, była niepodważalna. Jednakże słabość Wielkiego
Księstwa Moskiewskiego, przyjazne stosunki Jagiellonów z Turcją, a także
charakterystyczny ustrój Polskie, gdzie szlachta na każdym kroku pragnęła
manifestacji swej niezawisłości, przyczyniły się do powstania gruntu pod
rozwój ruchów protestanckich.
Po pokonaniu Zakonu krzyżackiego i wcieleniu jego ziem do państwa
Jagiellonów, w jego granicach pojawili się wyznawcy luteranizmu. Miało to
związek z niemieckim pochodzeniem większości mieszkańców Prus. Miasta
takie jak Gdańsk, Toruń, Elbląg czy Królewiec, gdzie przybywali mieszkańcy
Europy zachodniej, były zdominowane przez wyznawców nauk Lutra.
Innym reformacyjnym obrządkiem jaki spopularyzował się na ziemiach
polskich był kalwinizm. Szczególnym zainteresowaniem cieszył się wśród
średniej szlachty koronnej, nastawionej negatywnie wobec zamożnych
biskupów, a także na Litwie, gdzie wiarę Kalwina przyjmowali zamożni
magnaci, pragnący niezależności od wpływu zarówno władz katolickich w
Polsce jak i władz prawosławnych z Rosji.
W środowisku kalwińskich pojawił się mniejszy odłam. Bracia polscy,
znani również jako arianie, odrzucili dogmat o Trójcy Świętej i kwestonowali
boskość Chrystusa. Uważali, iż chrzest należy przyjąć dopiero w wieku
dorosłym. Propagowali pacyfizm, nosząc u pasa drewniane szable. Główne
skupiska Braci polskich powstały na terenie Leszna i Poznania. Równolegle do
arian działali w Polsce bracia czescy. Byli to wyznawcy husytyzmu, wygnani z
Czech. Ich umiejętności rzemieślnicze pozwoliły im na rozprzestrzenienie się
po całej Koronie i Litwie. Głównymi skupiskami braci czeskich był Kraków,
Lusławice, Hoszcza, Warszawa, Raków i Nowogródek.
W zjednoczonej Rzeczypospolitej poza katolicyzmem ogromną
popularnością cieszyło się również prawosławie. Obrządek wschodni
dominował w Wielkim Księstwie Litewskim, a w państwie utworzonym unią z
1569 roku wyznanie to było praktykowane prze ok. 40% ludności. Po upadku
Konstantynopola w 1453 roku nad diecezją kijowską i nowogrodzką, które
znajdowały się również na terenie Rzeczypospolitej, kontrolę starała się przejąć
Moskwa. W roku 1595 kilku wysoko postawionych duchownych, kierowanych
przez metropolitę kijowskiego Michała Rahozę, skierowało petycję do papieża
Klemensa VIII (1592-1605) o związanie Cerkwii z Kościołem
rzymskokatolickim. Pomimo sprzeciwu części prawosławnych duchownych w
Brześciu w 1596 roku zatwierdzono unię, w wyniku której powstał Kościół
unicki, greckokatolicki. Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej uznawał
więc zwierzchność papieża pozostając przy większości dawnych tradycji i
hierarchii w nim panującej.
W państwie Jagiellonów istniały również silne skupiska wiernych spoza
kręgu chrześcijańskiego. Intersującym przykładem jest grupa Tatarów, którzy
sprowadzili się na zachodnie kresy Wielkiego Księstwa Litewskiego,
podtrzymując swe muzułmańskie wierzenia. Ogromną grupą religijną na terenie
Rzeczypospolitej w XVI wieku byli wyznawcy judaizmu. Prześladowani w
zachodniej Europie Żydzi migrowali na bardziej tolerancyjny wschód.
Jednakże reprezentanci owego narodu również zostali przegnani na początku
XVI wieku z miast Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza. Ostatecznie dotarl;i
na tereny Rusi Czerwonej, gdzie osiedli na stałe. Tamże magnaci i szlachcice
ofiarowywali im liczne przywilej ze względu na zdolności obrachunkowe czy
rzemieślnicze wśród członków gmin żydowskich. W 1525 roku Zygmunt I
Stary (1507-1548) nadał tytuł szlachecki wyznawcy judaizmu. Zygmunt II
August (1548-1572) kontynuował tolerancyjną politykę ojca, nadając gminom
żydowskim jeszcze większą autonomię. Sytuację wyznawców Tory na ziemiach
polskich oddaje powiedzenie dotyczące Rzeczypospolitej: Niebo dla szlachty,
czyściec dla mieszczan, piekło dla chłopów i raj dla Żydów. Liczbę ludności
żydowskiej w XVI wieku szacuje się na ok. 150 tys. (3% liczby mieszkańców).
Konfederacja warszawska i Polska państwem bez stosów
Pomimo silnej pozycji Kościoła katolickiego na terenach
Rzeczypospolitej, kraj słyną ze swej tolerancji. Stał się przystanią dla
innowierców prześladowanych na zachodzie. Czymś wyjątkowym na skalę
Europy tamtych lat była uchwała konfederacji warszawskiej z 28 stycznia 1573
roku. Niektóre punkty dokumentu były ze sobą sprzeczne. Rzeczpospolita miała
być jednocześnie przystanią dla religijnych dysydentów i krajem jednolicie
katolickim. Pomimo owych problemów natury logicznej w Polsce w istocie nie
dokonywano prześladowań czy mordów na tak ogromną skalę jak w Europie
zachodniej. Stąd określanie Polski mianem państwa bez stosów.

Religia Reja
Humanizm docierając na ziemie polskie sprowadził ze sobą nowe prąd
religijne. Renesansowi pisarze dokonywali konwersji na nową wiarę, często
kierując się swym światopoglądem. Mikołaj Rej (1505-1569) był polskim poetą
i prozaikiem nowej epoki rodzącej się na ziemiach polskich po okresie
średniowiecza. Zajmował się również muzyką oraz polityką, utworzył podstawy
pod użycie języka polskiego w literaturze. W roku 1541 lub 1548 zmienił
wyznanie z katolickiego na kalwińskie. Brał udział w synodach i tworzył
wspólnoty i szkoły protestanckie na ziemiach Korony. Reformacyjne inspiracje
u Reja można dostrzec w jego dziele pod tytułem Źwierciadło. Świat
przedstawiony w dziele stanowi odbicie boskiego ładu, a człowiek powinien
być zgodny z boskim wzorcem.

Podsumowanie
Europie wychodzącej z kilkusetletniej epoki średniowiecza towarzyszyło
powstanie kilku nowych prądów wewnątrz katolicyzmu. Duchowni w
Czechach, Niemczech, Francji czy Anglii pragnąc odnowy Kościoła
doprowadzili do kolejnej od 1054 roku schizmy. Ich pragnienie odnowy
spotkało się z ostrą odpowiedzią Rzymu, powstaniem zakonów mających
reedukować protestantów czy Świętego Oficjum prześladującego heretyków.
Dochodziło do spaleń na stosach czy masowych mordów. Odmienna sytuacja
panowała na ziemiach Polski i Litwy tamtych czasów. Państwa te przeżywały
swój złoty wiek oraz graniczyły z dwiema rozwijającymi się potęgami w
postaci Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i Imperium Osmańskiego. W
Rzeczypospolitej szlachta ceniła swą wolność, a mogła sobie na to pozwolić ze
względu na unikalny charakter ustroju państwa, w którym żyła. Do kraju
Jagiellonów przybywali protestanci, husyci czy Żydzi prześladowani na
zachodzie. Odnajdywali się w polskim społeczeństwie ze względu na
zapotrzebowanie na ich unikalne umiejętności. Perłą w historii
Rzeczypospolitej była również uchwała konfederacji warszawskiej, na której
uznano prawa ludzi praktykujących odmienne wyznania.