The White Redoubt, the Great Powers

and the Struggle for Southern Africa,

1960–1980 1st Edition Filipe Ribeiro De
Meneses
Visit to download the full and correct content document:
https://textbookfull.com/product/the-white-redoubt-the-great-powers-and-the-struggle-
for-southern-africa-1960-1980-1st-edition-filipe-ribeiro-de-meneses/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

Biota Grow 2C gather 2C cook Loucas

https://textbookfull.com/product/biota-grow-2c-gather-2c-cook-
loucas/

Great Powers and US Foreign Policy towards Africa

Stephen M. Magu

https://textbookfull.com/product/great-powers-and-us-foreign-
policy-towards-africa-stephen-m-magu/

Empires in the sun the struggle for the mastery of

Africa First Pegasus Books Paperback Edition James

https://textbookfull.com/product/empires-in-the-sun-the-struggle-
for-the-mastery-of-africa-first-pegasus-books-paperback-edition-
james/

Just Another Southern Town Mary Church Terrell and the

Struggle for Racial Justice in the Nation s Capital 1st
Edition Joan Quigley

https://textbookfull.com/product/just-another-southern-town-mary-
church-terrell-and-the-struggle-for-racial-justice-in-the-nation-
s-capital-1st-edition-joan-quigley/
Southern Women Black and White in the Old South 3rd
Edition Sally G. Mcmillen

https://textbookfull.com/product/southern-women-black-and-white-
in-the-old-south-3rd-edition-sally-g-mcmillen/

England and the International Policy of the European

Great Powers 1871 1914 Alfread Francis Pribram

https://textbookfull.com/product/england-and-the-international-
policy-of-the-european-great-powers-1871-1914-alfread-francis-
pribram/

Public Humanities and the Spanish Civil War: Connected

and Contested Histories Alison Ribeiro De Menezes

https://textbookfull.com/product/public-humanities-and-the-
spanish-civil-war-connected-and-contested-histories-alison-
ribeiro-de-menezes/

Great Powers and International Hierarchy Daniel

Mccormack

https://textbookfull.com/product/great-powers-and-international-
hierarchy-daniel-mccormack/

Oil and the Great Powers: Britain and Germany, 1914 to

1945 First Edition Anand Toprani

https://textbookfull.com/product/oil-and-the-great-powers-
britain-and-germany-1914-to-1945-first-edition-anand-toprani/
Cambridge Imperial & Post-Colonial Studies

The White Redoubt, the Great Powers

and the Struggle for Southern Africa,
1960–1980

Filipe Ribeiro de Meneses, Robert McNamara

Cambridge Imperial and Post-Colonial
Studies Series

Series Editors
Richard Drayton
Department of History
King’s College London
London, UK

Saul Dubow
Magdalene College
University of Cambridge
Cambridge, UK
The Cambridge Imperial and Post-Colonial Studies series is a collection
of studies on empires in world history and on the societies and cultures
which emerged from colonialism. It includes both transnational, compar-
ative and connective studies, and studies which address where particu-
lar regions or nations participate in global phenomena. While in the past
the series focused on the British Empire and Commonwealth, in its cur-
rent incarnation there is no imperial system, period of human history or
part of the world which lies outside of its compass. While we particularly
welcome the first monographs of young researchers, we also seek major
studies by more senior scholars, and welcome collections of essays with
a strong thematic focus. The series includes work on politics, econom-
ics, culture, literature, science, art, medicine, and war. Our aim is to col-
lect the most exciting new scholarship on world history with an imperial
theme.

More information about this series at

http://www.springer.com/series/13937
 Filipe Ribeiro de Meneses
Robert McNamara

The White Redoubt,

the Great Powers
and the Struggle
for Southern Africa,
1960–1980
Filipe Ribeiro de Meneses Robert McNamara
Department of History School of English and History
Maynooth University Ulster University
Maynooth, Co. Kildare Coleraine, Northern Ireland
Ireland UK

Cambridge Imperial and Post-Colonial Studies Series

ISBN 978-1-137-44757-9 ISBN 978-1-137-44758-6 (eBook)
https://doi.org/10.1057/978-1-137-44758-6

Library of Congress Control Number: 2017950398

© The Editor(s) (if applicable) and The Author(s) 2018

The author(s) has/have asserted their right(s) to be identified as the author(s) of this work
in accordance with the Copyright, Designs and Patents Act 1988.
This work is subject to copyright. All rights are solely and exclusively licensed by the
Publisher, whether the whole or part of the material is concerned, specifically the rights
of translation, reprinting, reuse of illustrations, recitation, broadcasting, reproduction
on microfilms or in any other physical way, and transmission or information storage and
retrieval, electronic adaptation, computer software, or by similar or dissimilar methodology
now known or hereafter developed.
The use of general descriptive names, registered names, trademarks, service marks, etc. in this
publication does not imply, even in the absence of a specific statement, that such names are
exempt from the relevant protective laws and regulations and therefore free for general use.
The publisher, the authors and the editors are safe to assume that the advice and
information in this book are believed to be true and accurate at the date of publication.
Neither the publisher nor the authors or the editors give a warranty, express or implied,
with respect to the material contained herein or for any errors or omissions that may have
been made. The publisher remains neutral with regard to jurisdictional claims in published
maps and institutional affiliations.

Cover image © Shaun Higson/Alamy Stock Photo

Cover design by Samantha Johnson

Printed on acid-free paper

This Palgrave Macmillan imprint is published by Springer Nature

The registered company is Macmillan Publishers Ltd.
The registered company address is: The Campus, 4 Crinan Street, London, N1 9XW,
United Kingdom
To our friends and families for their unwavering support
 Acknowledgements

This project was made possible by funding from a number of entities.

The greatest single contribution was made by the Irish Research Council
(in its former guise as IRCHSS), without whose generous funding the
enterprise would not have been possible. Additional financial contribu-
tions were made by the British Academy and the Instituto Camões. To
all three bodies our sincere thanks. We were helped in our research by
a number of individuals. Mel Farrell provided excellent support as an
IRCHSS-funded research assistant: for a whole year we were able to
count on his competence, his organizational skills and his good humour.
We are in his debt. Maynooth University’s Summer Programme for
Undergraduate Research (SPUR) allowed us to employ Ms Siomha
Connolly as a research assistant, working in the Irish National Archives.
She too did excellent work, for which we are very grateful. Leez de
Preez’s assistance in Pretoria was most valuable. We would especially
like to thank Neels Muller at the Department of Foreign Affairs, who
allowed access to the department’s archives at very short notice.
Some of the research that underpins this volume was turned into
university modules, taught at Brown University in 2012–2013 and
Maynooth University ever since. Our thanks to the students who
attended them; their input made a significant contribution to this work.
It is also the case that we were supported by a number of colleagues, to
whom we are grateful: in Maynooth, Marian Lyons, David Lederer and

vii
viii    Acknowledgements

John Paul Newman; at Ulster University, Alan Sharp, Donald MacRaild,

Ian Thatcher and Stanley Black; at Rhodes University, Gary Baines, who
provided us with access to important documentation; and‚ elsewhere‚
John Horne, Onésimo T. Almeida, William Roger Louis, António Costa
Pinto, Sylvia Ellis, Francisco Bethencourt, Miguel Bandeira Jerónimo,
Sue Onslow and Pedro Aires Oliveira.
 Contents

Part I White States of Emergency

1 Defying the Wind of Change 3

A Solid White Monolith? 3
White States of Emergency (1): Nyasaland 14
White States of Emergency (2): South Africa 20
White States of Emergency (3): Angola 25

2 Rhodesia: Rise of the Rebel State 33

The Break-Up of the Federation 33
Verwoerd, Salazar and the Road to the UDI 43
Saving Rhodesia from Sanctions 56
South Africa, Portugal and the Efforts to End the
UDI 1966–1972 62

3 Portuguese Africa: Rebellion and Resilience 75

The Liberation Movements and Their Challenges 75
The First Battleground: Angola 81
Engagement and Confrontation with Black Africa 89
War Comes to Mozambique 99
American Engagement 105

ix
x    Contents

Part II The Rise and Fall of an Unholy Alliance

4 Building the ‘White Redoubt’ 111

The Origins of Military Cooperation 111
The Rhodesian Dimension 121
The Emergence of Exercise ALCORA 126

5 Brothers-in-Arms: ALCORA in Action 137

Threat Estimates 1970–1979 137
Intelligence Cooperation 146
Success in Angola … 151
… and Growing Failure in Mozambique 154

6 First to Fall: Portugal from Coup to Revolution 161

The Indecision of Marcelo Caetano 161
The Carnation Revolution 168

Part III Towards a Constellation of One

7 Decolonization and Détente in Southern Africa:

Mozambique and Rhodesia, 1974–1975 183
Mozambique’s Road to Independence 183
Rhodesia’s New Challenges 200
Hell-Bent on Détente 205
Victoria Falls 216

8 Debacle and Détente Redux: South Africa in Angola

and Rhodesia, 1975–1977 219
Angola Before and After the Alvor Agreement 219
The End of White Angola 225
South African Decision-Making 229
The American Dimension 236
Détente Redux 239
Towards an Internal Settlement 249
 Contents    xi

9 P.W. Botha, Total Strategy, and the Life and Death of

Zimbabwe-Rhodesia 257
The Creation of Zimbabwe-Rhodesia 257
Botha Takes Charge 260
A New South African Strategy 263
Towards Lancaster House 267
Endgame 282

Conclusion
287

Notes 295

Bibliography 363

Index 385
 Abbreviations

AB Afrikaner Broederbond
ACOC ALCORA Coordination Committee
ADR Accredited Diplomatic Representative
ALCORA Codename for cooperation between the military forces of South
Africa, Rhodesia and Portugal 1970–1974
ANC African National Council (Rhodesia)
ARA Acção Revolucionária Armada
ASF ALCORA Strategic Force
ATLC ALCORA Top Level Committee
BOSS Bureau for State Security
BSAP British South African Police
CAF Central African Federation
CAPS Combined ALCORA Permanent Staff
CCSC Command and Control Subcommittee (ALCORA)
CIA Central Intelligence Agency
CIO Central Intelligence Organisation (Rhodesia)
COIN Counter-Insurgency
COPCON Comando Operacional do Continente
COREMO Comité Revolucionário de Moçambique
DCI Director of Central Intelligence
DGS Direcção Geral de Segurança (see PIDE)
DMI Directorate of Military Intelligence
ECM Electronic Countermeasures
EEC European Economic Community
EFTA European Free Trade Association
ELINT Electronic Intelligence

xiii
xiv    Abbreviations

FAPLA Forças Armadas Populares de Libertação de Angola

FCO Foreign and Commonwealth Office
FICO Frente Independente de Convergência Ocidental
FISB Federal Intelligence and Security Bureau
FLEC Frente de Libertação do Enclave de Cabinda
FLN Front de Libération Nationale
FNLA Frente Nacional de Libertação de Angola
FRA Frente Revolucionária Armada
FRECOMO Frente Comum de Moçambique
FRELIMO Frente de Libertação de Moçambique
FROLIZI Front for the Liberation of Zimbabwe
FUA Frente de Unidade Angolana
GCHQ Government Communications Headquarters
GDP Gross Domestic Product
GE Grupos Especiais
GEP Grupos Especiais Paraquedistas
GNP Gross National Product
GNR Guarda Nacional Republicana
GRAE Governo Revolucionário de Angola no Exílio
GUMO Grupo Unido de Moçambique
HCT High Commission Territories
ICJ International Court of Justice
ISC Intelligence Subcommittee (ALCORA)
JSN Junta de Salvação Nacional
KGB Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti
MDLP Movimento Democrático para a Libertação de Portugal
MFA Movimento das Forças Armadas
MK Umkhonto we Sizwe
MNE Ministério dos Negócios Estrangeiros
MPLA Movimento Popular de Libertação de Angola
NAC Nyasaland African Congress
NATO North Atlantic Treaty Organization
NCO Non-Commissioned Officer
NDP National Democratic Party
NIBMR No Independence Before Majority Rule
NP Reformed National Party (of South Africa)
NSA National Security Agency
NSSM National Security Study Memorandum
OAU Organization of African Unity
OCC Operation Coordinating Committee
PAC Pan Africanist Congress
PAIGC Partido Africano para a Independência da Guiné e Cabo Verde
 Abbreviations    xv

PAIO Permanent ALCORA Intelligence Organization

PAPO Permanent ALCORA Planning Organization
PCDA Partido Cristão Democrata de Angola
PCN Partido da Coligação Nacional
PCP Partido Comunista Português
PF Patriotic Front (Rhodesia/Zimbabwe)
PIDE Polícia Internacional e de Defesa do Estado (from 1969 DGS:
Direcção Geral de Segurança)
PPD Partido Popular Democrático (Portugal)
PS Partido Socialista (Portugal)
RENAMO Resistência Nacional Moçambicana
RF Rhodesian Front
RRAF Royal Rhodesian Air Force
RSA Republic of South Africa
RSF Rhodesian Security Forces
SAANC South African African National Congress
SADF South African Defence Force
SALOPS Salisbury Operational Area
SAP South African Police
SCCIA Serviços de Centralização e Coordenação de Informações de
Angola
SCCIM Serviços de Centralização e Coordenação de Informações de
Moçambique
SDECE Service de Documentation Extérieure et de Contre-Espionnage
SNASP Serviço Nacional de Segurança Popular
SSC State Security Council (South Africa)
SWA South West Africa
SWAPO South West Africa People’s Organization
TAP Transportes Aéreos Portugueses
UANC United African National Council (Zimbabwe-Rhodesia)
UDI Unilateral Declaration of Independence
UFP United Federal Party (CAF)
UN United Nations
UNIP United National Independence Party
UNITA União Nacional para a Independência Total de Angola
UPA União dos Povos de Angola
UTA Union de Transports Aériens
ZANU Zimbabwe African National Union
ZAPU Zimbabwe African People’s Union
ZIPRA Zimbabwe People’s Revolutionary Army
ZR Zimbabwe-Rhodesia
ZRGBS SADF liaison to Zimbabwe-Rhodesia
 Introduction

On 14 October 1974, two delegations of senior officers from the mili-

taries of Rhodesia and South Africa were in Lisbon for a top-secret
meeting with their Portuguese counterparts. The Rhodesians were led
by their army and air force commanders, General Peter Walls and Air
Marshal M.J. McLaren respectively. General Raymond Armstrong, chief
of the defence staff, headed the South African team. The Portuguese
delegation, led as it was by the vice chief of staff of the armed forces,
General J.A. Pinheiro, was less high-powered. Perhaps this was because
his superior, General Francisco Costa Gomes, had recently become pres-
ident of the republic. Discretion being important, the South Africans
and the Rhodesians had travelled incognito in civilian clothes. The
three delegations carried with them briefing documents stamped Top
Secret, Uiters Geheim and Muito Secreto. For once, the use of such clas-
sifications was not hyperbole.1 These documents contained impor-
tant details of one of the most secretive military collaborations of the
eras of decolonization and the Cold War: Exercise ALCORA, the ulti-
mate embodiment of southern Africa’s ‘white redoubt’. ALCORA
had commenced with a top-level liaison between the South African
and Portuguese armies in October 1970, with Rhodesia—a rebel, ille-
gal state—being invited to join in March 1971. Its aim was to ‘inves-
tigate ways and means of achieving a co-ordinated tripartite effort
between Portugal, Rhodesia and the Republic of South Africa (RSA)
with a view to countering the mutual threat against their territories in

xvii
xviii    Introduction

Southern Africa’.2 The delegates were attending the eighth ALCORA

Top Level Committee (ATLC), which had met biannually since 1970.
Beneath the ATLC were a variety of committees and subcommittees
that met more regularly. They ranged across the entire field of military,
security and intelligence cooperation.3 So entrenched was this collabora-
tion by 1974 that ALCORA had acquired a permanent headquarters—
staffed from the three militaries—the Permanent ALCORA Planning
Organization (PAPO) in Pretoria. The three ministers of defence (P.W.
Botha of South Africa, John Howman of Rhodesia and General Horácio
de Sá Viana Rebelo of Portugal) agreed PAPO’s establishment, which
was designed to facilitate the running of ALCORA, in a September
1973 meeting. PAPO was still at an early stage of development when
ALCORA was thrown off course by the Portuguese Revolution of 25
April 1974.4 On that day Portugal’s authoritarian government was
overthrown by the mid-ranking officers of the Movimento das Forças
Armadas (MFA, Armed Forces Movement), at least in part motivated by
the wish to extract Portugal from her apparently endless colonial wars in
Portuguese Guinea, Angola and Mozambique.
The first six meetings of the ATLC had overseen the expansion and
deepening of military cooperation to the extent that the organization
had taken on many of the trappings of a military alliance. The seventh
ATLC meeting, held at PAPO’s new Pretoria HQ in June 1974, con-
cluded in a somewhat confused state, Portuguese delegates making
it clear that ALCORA’s grandiose ambitions had to be scaled down as
a result of the new political dispensation in Lisbon. However, in June
1974, Portugal’s colonial plans were still in flux. The new president,
General António de Spínola, favoured a radical rebranding, but not
abandonment, of Overseas Portugal. But Spínola, under increasing pres-
sure from the leftist MFA to implement a rapid decolonization, would
make, during the summer of 1974, repeated concessions, particularly
over the fate of Mozambique and the composition of his own govern-
ment. By the end of September, politically beaten and disillusioned, he
had resigned, being replaced by General Costa Gomes. The MFA was
now firmly in control of the country and determined that rapid decol-
onization would result from the revolutionary process taking place in
Portugal. Having agreed a date for Mozambican independence with the
leadership of the Frente de Libertação de Moçambique (FRELIMO)
in September, the Portuguese wished to sever their now unpalatable
 Introduction    xix

military links with the regimes in Salisbury and Pretoria. They believed,
as would become clear at the October meeting, that FRELIMO and the
Angolan nationalist movements suspected the existence of close military
cooperation between Portugal, Rhodesia and South Africa. Lisbon feared
this could threaten peaceful decolonization.5
Explaining Portugal’s new stance did not require, in the end, the
five days scheduled for the meeting. Pinheiro, in the chair, was brutally
unequivocal from the start, stating that ‘the future of ALCORA can-
not remain in its present form’. Cross-border hot pursuit of liberation
movement cadres by Rhodesian security forces was no longer possible.
He also ‘made clear the impossibility for Portugal of allowing any mili-
tary activity within the ALCORA concept’. The meeting continued in a
desultory fashion for a time. The Rhodesians, obsessed with hot-pursuit
rights in Mozambique, were unhappy. The South Africans were more
sanguine. It was agreed to quietly bury ALCORA. While further meet-
ings at ATLC or ‘even higher’ level were seen as desirable, the agreed
final document declared that ‘the code name ALCORA is to be dropped
and future cooperation will continue under a new codename’. As for
PAPO, it would ‘cease to exist from 31 October 1974’. As it turned out,
little liaison continued afterwards as Portuguese power in Africa quickly
evaporated.6 The ‘unholy alliance’‚ as some critics, unaware of its extent,
had termed the white redoubt, was over.7
Was ALCORA a formal defence pact, the military manifestation
of this ‘unholy alliance’? The argument proffered here is that while no
treaty of alliance was signed—though the South Africans were push-
ing for such by late 1973—the nature of ALCORA strongly implied a
commitment to joint defence against major external threats. Its docu-
mentation also suggests that the drive to coordinate operations against
liberation movements in all three countries picked up pace in 1973. This
is clear from recent releases by Portuguese, South African and Rhodesian
archives.8 An analogy can be drawn between ALCORA and other infor-
mal military understandings—most notably the Franco-British staff talks
prior to the First World War, which greatly contributed to Britain’s deci-
sion to enter that conflict.9 The analogy is especially apt given that there
is much dispute as to how much most of the British cabinet knew in
1914 about the moral commitment to the defence of France that Britain
had made through its participation in staff talks.10 No documents exist
or have survived that show that the cabinets of South Africa, Portugal
xx    Introduction

or Rhodesia ever discussed ALCORA. Indeed, a survey of Portuguese

and South African Departments of Foreign Affairs files has drawn a blank
on ALCORA. Virtually all documentation that survives on the mat-
ter is contained in both countries’ defence and military archives. The
South Africans appear to have purged much of the Rhodesian archives
in 1977 of any reference to military cooperation between Pretoria and
Salisbury.11 A Portuguese officer, at the second meeting of the ATLC in
1971, warned that alterations to the structures and aims ‘would require
renewed political approval’, suggesting that political imprimatur had
been received, but does not tell us at what level.12 Another Portuguese
document from May 1973 speaks of the importance of the prime minis-
ters of the three states being ‘aware of and in approval of the basic con-
cepts and the thinking that presides over all the ALCORA labours’.13
This, however, is ambiguous, as it can be read as either they were
informed or they needed to be informed.
One explanation of ALCORA is that it formed part of the intense
internal power struggles within the RSA for control of foreign and
security policies. Similarly, ALCORA could be viewed as a policy of
the ‘ultras’ in Portugal, who envisaged continued control of her colo-
nies. Defence Minister Sá Viana Rebelo was clearly an enthusiast for
ALCORA.14 Other Portuguese generals, such as Costa Gomes, were
more sceptical about its merits, believing that it limited Portugal’s free-
dom of action.15 The South African case seems clearer. Both the South
African Defence Force (SADF) and the minister of defence from 1966
to 1980, P.W. Botha, had key roles in the creation of ALCORA. Indeed,
the origins of the ALCORA project throw up interesting questions about
who actually ran South African foreign policy in the 1960s and early
1970s, after the accession of John Vorster as prime minister in 1966.16
While conflicts between the Ministry of Foreign Affairs and the Ministry
of Information were widely commented upon in the South African press
from the mid-1970s, a bitter struggle also raged between the Bureau
for State Security (BOSS) and military intelligence ‘over the entire
thrust of security politics’, as Dan O’Meara notes.17 In his recent book,
Jamie Miller argues that through first the ‘outward policy’ towards bid-
dable black African states in the late 1960s and later the détente policy
over Rhodesia (1974–1975) associated with Vorster, the Department of
Foreign Affairs and BOSS held the upper hand when it came to diplo-
matic and security concerns. Only after the collapse of the Geneva Peace
 Introduction    xxi

Conference in early 1977 did they give way to the total defence strategy
of P.W. Botha.18
It has also been argued elsewhere that Botha’s power base in the
Ministry of Defence ‘created the platform from which he could grasp
the leadership’, and that the institutionalization of a ‘garrison state’, the
virtual displacement of the South African Cabinet by the State Security
Council (SSC) and the increasing dominance of the SADF in policy-
making after 1978 all stemmed from Botha’s rise.19 This project’s ini-
tial research findings tended to support this supposition. However, one
should point to the strong possibility that until April 1974 ALCORA
and the ‘outward policy’ were not incompatible twin-track strategies.
The public South Africa of an apparently ‘Jolly’ John Vorster that sought
peaceful cooperation with South Africa’s black neighbours may well have
coexisted with P.W. Botha’s attempt to strengthen the white redoubt
through Pretoria’s military and financial muscle. So extensive are the
gaps in the documentation, due to deliberate weeding, that a defini-
tive conclusion may never be drawn. Perhaps the existing literature has
focused too much on the internal squabbles between Botha and BOSS.
Indeed, it is argued here that P.W. Botha, as late as 1979, was still blend-
ing a combination of the ‘outward policy’ and ALCORA in his stillborn
idea for a ‘constellation’ of friendly white and black states in southern
Africa linked by anti-communism. It should also be kept in mind that
even in dealings between themselves, the three states at the heart of this
volume remained deeply suspicious of each other’s motives, pursuing,
where possible, their own national interests.
One remarkable aspect of ALCORA was the secrecy which sur-
rounded it. The first indication that ALCORA documents had survived
emerged in Aniceto Afonso and Carlos de Matos Gomes’ unrefer-
enced chronology of Portugal’s colonial wars in 2010.20 The first seri-
ous studies, based on actual Portuguese and South African documents,
only appeared in 2013 in Portuguese and English.21 There were some
oblique references to ALCORA in memoirs but little explanation of
its true nature and extent. Memoirs of some of the protagonists shed
only little light on the subject; others—including Ian Smith’s—none
at all.22 There is silence as well in even the best-informed contempo-
rary accounts.23 The enormously indiscreet Ken Flower, director of the
Rhodesian Central Intelligence Organisation (CIO) from 1964 to 1981,
obliquely refers to ‘a common strategy of “Joint Defence of the Zambezi
xxii    Introduction

River Line”’, but adds that ‘there seemed little prospect of translating
theory into practice’.24 And General Kaúlza de Arriaga, a Portuguese
military hardliner or ‘ultra’ who served as commander-in-chief in
Mozambique, wrote of an ‘Alcora Alliance’ which never lived up to its
promise.25 Another reference can be found in a semi-official biography of
P.W. Botha, with little made of its importance.26 Hilton Hamann, who
held lengthy interviews with many apartheid-era South African gener-
als, does not mention ALCORA, and describes South African military
support to Portugal as ‘small scale’, with a limited supply of arms and
the occasional ferrying of Portuguese troops on counter-insurgency
(COIN) operations by South African helicopters.27 Extant references to
ALCORA are, for the most part, incomplete or incorrect. The earliest
reference that can be ascertained is by M. Evans, in a 1984 article, which
refers to a South African–Rhodesian–Portuguese ALCORA intelligence
system operating in the years 1964 to 1974.28 Even Kaas Van der Waals,
who was deeply involved as a liaison officer in ALCORA, barely men-
tions it in his account of the Portuguese conflict in Angola.29 Military
cooperation between the white states in the 1960s and 1970s was the
holiest of holies when it came to official secrecy, a secrecy which suited
South African diplomacy and P.W. Botha. After 1974 this secrecy also
suited the emerging democratic regime in Portugal and some of its lead-
ing figures. General Francisco Costa Gomes, president from September
1974 until July 1976, had been involved in ALCORA business before
the revolution, but never mentioned it publicly afterwards.
The origins of the ‘unholy alliance’, which, it must be emphasized,
also included political and economic cooperation long before ALCORA,
lay in events in the late 1950s and the early 1960s. One important cata-
lyst was the shift in thinking about African colonies that took place in
London, Paris and Brussels. Policy was redirected from long-term com-
mitment to empire to rapid disengagement and an acceptance of self-
determination in the face of a rising tide of assertive, sometimes violent,
African nationalism. These shifts, and the sense that African nationalism
was an unstoppable force, produced violent disorder in southern Africa,
where there were large numbers of European settlers of Dutch, British
and Portuguese origin. The state of emergency in Nyasaland in 1959
eventually unravelled the white-dominated Central African Federation
(CAF). South Africa, in 1960, faced an African uprising against apart-
heid’s petty regulations—especially the pass laws, which restricted
 Introduction    xxiii

free movement of the black majority. The violent aftermath of the

Sharpeville massacre briefly shook white confidence. However, Hendrik
Verwoerd’s National Party government followed a policy of uncom-
promising resistance to reform, preferring to rely on repression. As a
result, both the South African African National Congress (SAANC) and
the Pan African Congress (PAC) were crushed internally, their leader-
ship being incarcerated or forced into exile by 1964. From the ashes of
the CAF, dissolved at the close of 1963, there emerged an independent
Zambia and Malawi. But the Federation’s dissolution also left in place
the semi-autonomous British colony of Southern Rhodesia, with its
white-controlled parliament and government. Both were dominated by
the Rhodesian Front (RF), determined to secure a form of independ-
ence that preserved and enshrined, for the foreseeable future, white rule.
And in early 1961 northern Angola was racked by violence directed by
the nationalist União dos Povos de Angola (UPA). The uprising was
aimed at white Portuguese settlers, scattered among isolated coffee plan-
tations, and the black workforce they employed. UPA expected a rerun
of events recently witnessed in the Belgian Congo, where a similar wave
of violence had led the colonial power to decide on a swift withdrawal.
But Portugal was not Belgium; its nationalist dictatorship, António de
Oliveira Salazar’s New State, rejected decolonization, and so one of the
twentieth century’s longest colonial wars began. This decision, in many
ways the unthinking reflex of a hidebound regime at odds with the world
around it, was to have fateful consequences for southern Africa. Not only
did it ensure that war would eventually come to three of Portugal’s colo-
nial holdings (Angola, Mozambique, Guinea-Bissau), it also encouraged
other whites in the region to follow the Portuguese lead. South African
and Rhodesian whites refused to forego their privileged lifestyles and
what they believed was their political birthright. They stood firm against
racial equality and majority rule. Whereas this show of defiance was
not unexpected in the case of South Africa, whose sizable white minor-
ity had embarked on the apartheid project after the Second World War,
Southern Rhodesia’s similar stance came as a surprise. The Portuguese
example, and the subsequent solidarity from Lisbon and Pretoria,
emboldened Ian Smith’s RF government to carry out its unilateral—not
to mention illegal—declaration of independence in November 1965.
xxiv    Introduction

The primary purpose of this volume is to consider the forces that

drove Portugal, Rhodesia and South Africa into each other’s arms over
the course of the 1960s, how far they were willing to travel down the
road of political, intelligence and military cooperation, and why and how
this cooperation was eventually halted amidst accusations of irresponsi-
bility and betrayal. Special attention is paid to the Portuguese Revolution
of 1974–1975 and its aftermath. The revolution, more than any other
event, fatally compromised the white redoubt. This volume attempts to
fill a gap in the existing literature, which tends to view the struggles in
southern Africa in the period through a Cold War lens.30 Undoubtedly,
the white regimes of southern Africa used similar discourses about the
threat posed by the communist bloc. Indeed, they saw themselves as
exemplar defenders of white Christian civilization besieged by African
nationalists directed by Moscow or Beijing.31 While not discounting
the Cold War’s importance, this study foregrounds instead the regional
dimension and framework much more thoroughly and provides a case
study of how these states attempted to defy the wind of change.
This monograph was envisaged from the start as a work of trans-
national history, bringing together the experiences of three different
countries engaged in a common struggle against a rising tide of African
nationalism and increasingly hostile world opinion. As a result, docu-
mentation from each country’s national, military and private archives
forms the basis of the research. As often happened in late colonial situ-
ations, the refusal to decolonize and share power led pro-independence
parties and movements to opt for a campaign of violence, seeking out
the support of those who might help. In this way the situation in south-
ern Africa became enmeshed in the Cold War, as both China and the
Soviet Union jockeyed for position in the area, leading—eventually—to
a Western response. Foreign interference in the regions was, however,
wider. Neo-colonialist practices and attitudes—and Great Britain’s con-
tinued responsibility for the unresolved situation in Rhodesia—ensured
that Europe’s former colonial powers also had their say. As a result of
these considerations, Portuguese, Rhodesian and South African sources
are supplemented by those of other countries, notably the United States,
France, Great Britain and Belgium. Their diplomatic and intelligence ser-
vices were especially useful in providing commentary on the lives of what
were closed societies, subject to censorship and accustomed to strategies
 Introduction    xxv

of official dissimulation. Use is also made of the enormous number of

participants’ memoirs and the very extensive historiography of the
period, bringing together, insofar as possible, different historical tradi-
tions and currents.
The core of this book is divided into three parts and nine chapters. In
the first part, the forces pushing Portugal, Southern Rhodesia and South
Africa together are examined. Chapter 1 details the key ‘white states of
emergency’ that transformed the politics of southern Africa between
1959 and 1961. Their consequences for the Federation of Rhodesia and
Nyasaland, and more specifically for Southern Rhodesia, are detailed
in Chap. 2. Portugal’s wars in Angola and Mozambique, and the con-
flicts’ echoes across the region, are the subject of Chap. 3. The second
part covers the white redoubt at its peak, marked by the establishment
of Exercise ALCORA, an open-ended military arrangement that was
well on its way to becoming a formal alliance. It also considers, however,
the event which, with hindsight, delivered a mortal blow to the white
redoubt: Portugal’s ‘Carnation Revolution’ of April 1974. The pressure
from inside each territory, in the shape of local nationalist movements,
although mounting, was not impossible for the white minority regimes to
contain, especially given the levels of violent repression in which all three
governments were willing to engage. Chapters 4 and 5 consider the steps
taken to strengthen the bonds between Portugal, Rhodesia and South
Africa, once the benefits of cooperation had been identified by key deci-
sion-makers. These chapters also consider the liberation movements—
their origins and the challenges they faced—which braved the ferocity
of the white regimes, as well as the interaction between the latter and
the outside world. The West was deeply uncomfortable with the claim
made by Pretoria, Salisbury and Lisbon about the Zambezi River being
its front line in the struggle to contain international communism. At the
same time, Western governments, with their important economic, finan-
cial and strategic interests, would not let their moral qualms about the
white states’ immoral racial policies prevent them from doing business in
the region. Even the economic sanctions deployed against Rhodesia after
its 1965 illegal independence were never properly enforced. If Lisbon’s
decision to keep Angola was the catalyst in the constitution of what
some came to call the ‘white redoubt’ or the ‘unholy alliance’—an alli-
ance whose actual contours few, if any, were able to identify—then it was
xxvi    Introduction

wholesale change in Lisbon that initiated its dissolution. The events of 25

April 1974, the ‘Carnation Revolution’, examined in Chap. 6, were to
have incalculable consequences for southern Africa, beginning, of course,
with the Portuguese colonies themselves.
The volume’s third part examines the fallout of the Portuguese
Revolution, examining the interplay between developments in
Mozambique, Angola, Rhodesia and South Africa. Pretoria now opted
for a policy of détente, which caused it to place enormous pressure on
Ian Smith’s embattled regime to evolve in the direction of black-major-
ity rule, in the hope that it might buy the time needed to reform apart-
heid at a pace of its choosing. But as the Portuguese army’s will to fight
evaporated, foreign interference escalated swiftly, so that a resolutely
Cold War logic imposed itself in this resource-rich territory, superpow-
ers fighting for advantage through their proxies in the region. South
Africa was caught off guard by events in Lisbon. For Rhodesia, the post-
1974 situation was much graver. With its hostile borders extended hun-
dreds of miles by the independence of Mozambique and its armed forces
stretched to the limit, the time was up for Ian Smith and his regime—
but it would take many years of exasperating diplomacy and a great deal
of violence before this was accepted. Chapter 7 considers the evolving
Rhodesian and South African response to Mozambican independence,
while Chap. 8 does the same in relation to Angola, where South Africa’s
military intervention led to a humiliating climbdown in the face of mas-
sive Soviet and Cuban intervention. The final chapter charts the complex
relationship between Pretoria and Salisbury until the death of Unilateral
Declaration of Independence (UDI) Rhodesia and its short-lived suc-
cessor state, Zimbabwe-Rhodesia (ZR), as well as the controversial and
drawn-out birth of Zimbabwe as it exists today.
 PART I

White States of Emergency

 CHAPTER 1

Defying the Wind of Change

A Solid White Monolith?

Over five hundred years elapsed between the arrival of the first
Europeans in southern Africa and their descendants’ final abdica-
tion of power in 1994. The area of Africa approximately south of the
Congo River that remained under colonial or European settler control
by 1959, just before the first major African nationalist challenges arose,
was enormous: southern Africa is, after all, substantially larger than
Europe west of Russia. Angola and Mozambique, South Africa, South
West Africa (SWA), and the CAF occupied virtually the entirety of this
region. The remaining parts of the subcontinent were the British pro-
tectorates of Bechuanaland (now Botswana), Swaziland and Basutoland
(now Lesotho), collectively known as the High Commission Territories
(HCT). Entirely surrounded by white-governed territories, they were in
no position to lead the fight against the ‘white redoubt’.
The southernmost quarter of the African continent, while not free of
barren deserts, vast rainforests and uninhabitable mountainous terrain,
was largely hospitable, in terms of climate and arable land, to large-scale
European settlement. Indeed, much of this enormous region had a cli-
mate not dissimilar to that of central or southern Europe, or the temper-
ate zones of Australia and North America. The white-controlled area of
southern Africa was bounded at the south by the Cape of Good Hope,
while its northern extent was a line that, by 1960, stretched westward

© The Author(s) 2018 3

F.R. de Meneses and R. McNamara, The White Redoubt, the Great Powers
and the Struggle for Southern Africa, 1960–1980, Cambridge Imperial and
Post-Colonial Studies Series, https://doi.org/10.1057/978-1-137-44758-6_1
4 F.R. de MENESES AND R. McNAMARA

from Luanda, Elizabethville (today’s Lubumbashi) in Katanga—the

resource-rich province of the then Belgian Congo—Mufuliria, Ndola,
Lusaka (in the Copperbelt of Northern Rhodesia), Kariba, Salisbury
(Southern Rhodesia) and Beira (Mozambique). The scale of this area is
immense: Cape Town to Luanda (Angola) is, as the crow flies, a distance
of 1762 miles (2836 km).32 Mozambique and Angola projected onto a
map of Europe would stretch from Madrid to the Ukraine, a point made
in maps hung in Portuguese classrooms from the 1930s onwards under
the caption ‘Portugal is not a small country’.
All of these territories were thinly populated. South Africa and
Mozambique, with over 20 persons per square mile, and, especially,
Nyasaland (over 70 inhabitants per square mile) were the most densely
populated. Angola, Northern Rhodesia and SWA stood at the other
end of the spectrum. Southern Rhodesia, Angola and, to certain extent,
Mozambique, had seen significant post-war migration from the colo-
nial metropoles. In Angola, the white population doubled in the 1950s
(to just over 160,000) and again between 1960 and 1973, reaching,
in one conservative estimate, a total of 335,000 out of six million.33
As Portuguese dictator António de Oliveira Salazar remarked in 1943,
‘the rich extensive colonial lands, under-developed and sparsely popu-
lated, are the natural complement for metropolitan agriculture’.34 In
Mozambique (pop. 6,592,994: 1960 census), the number of whites
had reached 109,000 by 1966, and various sources suggest a figure of
200,000 to perhaps 250,000 by 1974.35
The settler-dominated CAF, made up of Northern and Southern
Rhodesia and Nyasaland, was established, amidst considerable contro-
versy and dissent from its African majority, in 1953.36 The colony of
Southern Rhodesia had a population of 3,110,000 (1960 estimate),37
of whom about 215,000 were European settlers. In Northern Rhodesia,
whites numbered some 72,000. The white population of Southern
Rhodesia was notably transient. While 256,000 whites settled in
Southern Rhodesia between 1955 and 1979, 246,000 also left. This sug-
gests that many of them saw Rhodesia as a mere stopping point in their
life rather than a final destination, a fact that would hugely undermine
the sustainability of white rule by the mid-1970s.38 The white population
of South Africa was the most established, dating back to the seventeenth
century. Throughout this enormous country, economic and political
power rested with whites. Roughly three million of them (1.8 million
Afrikaners of Dutch descent and 1.2 million primarily British in origin)
 1 DEFYING THE WIND OF CHANGE 5

ruled over about four times as many people, most of them blacks. South
Africa was a sovereign state where the militantly racist Reformed National
Party (hereinafter NP) government had been implementing, since gain-
ing power in 1948, its doctrine of apartheid. In the Federation, political
power also rested with whites at both the federal and the national lev-
els, as it did in Southern Rhodesia. Only a tiny number of Africans had
the franchise for the Southern Rhodesian parliament, which had enjoyed
considerable autonomy over the country’s domestic affairs since 1923.
Whites exploited this circumstance to impose a notorious land settlement
(the Land Apportionment Act) that allocated half the land to them-
selves. In Northern Rhodesia and Nyasaland, the British Colonial Office,
through London-appointed governors, retained considerable powers,
particularly over native rights and law and order, which remained out-
side the federal government’s competence. Portuguese governors, usually
military men, ran Mozambique and Angola with only limited input from
the local whites, who could not be allowed to have more of a say in their
affairs than the politically repressed metropolitan population.
When the CAF was established in 1953, the idea that sub-Saharan
Africa would within a decade be predominantly under independent
African authority would have shocked most observers. British, French,
Belgian and Portuguese rule had, in fact, deepened in the years after the
Second World War as colonial powers sought to modernize their respec-
tive possessions. European empires in Africa were barely touched, until
the middle of the 1950s, by the ‘backwash from the demise of colonial-
ism in Asia’.39 In fact, the remoteness of the African nationalist threat in
the decade after 1945 meant that relations between the three major white
powers in southern Africa—the Federation, Portugal and South Africa—
were not always warm. South African apartheid, underpinned by fantasti-
cal pseudo-sociological concepts, was in essence a ruthless programme of
ethnic cleansing, a license to move huge numbers of Africans from urban
areas to economically barren homelands, where they could be denied
citizenship. The NP’s strong nationalism and instinctive anti-Britishness,
derived from memories of Afrikaner suffering during the Anglo-Boer
War (1899–1902), made its supporters suspicious of English speakers
in South Africa and the territories to the north. On the surface at least,
apartheid was qualitatively different from Portugal’s intention to create
multiracial societies in Africa and the Federation’s ‘partnership’ model,
which promised eventual political and economic opportunity for all races,
based on a qualitative franchise. Each country could be dismissive of
6 F.R. de MENESES AND R. McNAMARA

the others’ models, particularly when it suited them for international or

domestic purposes. However, the relative importance of these divergent
racial policies would lessen in the face of common security needs.
Another barrier to joint action was the long-standing fear in Lisbon,
London and Salisbury of South Africa’s expansionist tendencies. South
African statesmen, including Jan Smuts and Louis Botha, had wanted
to annex, among other territories, German SWA, Southern Rhodesia
and Mozambique after 1910. The result, they hoped, would be a sub-
continental dominion from the Cape to the Zambezi. The First World
War allowed the first phase of these ambitions to be completed,
through the seizure of SWA (acquired as a League of Nations mandate
from Germany rather than being formally annexed). South Africa duti-
fully provided yearly reports to the League, but from the 1950s its
Europeans were given seats in South Africa’s parliament to cement the
NP’s grip on power.40 As it happened, South African rule never extended
beyond this territory. The Portuguese successfully resisted pressure to
sell Mozambique during the Paris Peace Conference, while Southern
Rhodesia rejected amalgamation in 1923 and the HCT remained in
British hands until given independence in the late 1960s. Indeed, as
will be demonstrated below, the 1953 establishment of the Federation
was at least partly motivated by the British government’s desire to check
South African influence and power in southern Africa.41 After its election
in 1948 the NP government seemed less interested in the expansionist
dreams of Smuts, with the exception of the HCT, viewed as future black
homelands or ‘Bantustans’. A desire to gain the HCT did not moderate
NP policy or rhetoric. The Pretoria News accused the uncompromising
minister of defence, F.C. Erasmus, after a typically truculent speech, of
flinging the Bechuanaland protectorate ‘into the arms of the Rhodesian
Federation, which will surely be a fact one day’.42 That being said, the
occasional speech, such as the one delivered by Prime Minister J.G.
Strijdom at a NP rally in June 1955, suggested that the old expansionist
tendencies had not entirely disappeared: ‘We must convince all Europeans
of our viewpoint [on apartheid] and then the suffering, sorrow and sacri-
fices will not have been in vain. We shall then attain what we believe God
has put us here for—our influence to spread right through Africa.’43
The Federation had a considerable Afrikaner population, some
40,000-strong, by the time it was created in 1953. Leading Rhodesian
politicians, notably the future premiers of the CAF, Godfrey Huggins
(1953–1956) and Roy Welensky (1956–1963), often raised with British
Another random document with
no related content on Scribd:
persoon, aan wien ik hier voortdurend denk”.

„Ja,” herhaalde Baxter nogmaals, „ik ben de inspecteur van politie van
Scotland Yard”.

„Maar dat is immers onmogelijk, dat kan niet,” antwoordde Gulden,

„verbeeldt gij u dat misschien ook?”

„Neen”, sprak Baxter, „maar ik ben door een misdadiger in deze

vreeselijke hel vol menschelijke ellende gesleept!”

„Heer in den hemel, ik dank u!” fluisterde bankier Gulden, „als gij de
waarheid spreekt en werkelijk de Londensche inspecteur van politie zijt,
dan zijn wij gered. Men zal er zich in Scotland Yard toch zeker mee
bemoeien, waar gij gebleven zijt.”

In zijn opgewondenheid had de inspecteur nog niet gedacht aan

datgene, wat de bankier nu zeide. Zijn woorden vielen als een heldere
zonnestraal in den vreeselijken nacht van ellende, die hem omgaf.

In Scotland Yard zou men zoeken—men moest hem vinden.

„Hier liggen nog drie ongelukkigen,” sprak bankier Gulden.

„Zij zijn al maandenlang hier in dit vreeselijk verblijf en evengoed bij hun
verstand als gij en ik. Maar hun misdadige familie en deze moordenaar
Braddon, die tot alles in staat is om geld te verdienen, houdt ze even
vast als mij. Wij hebben ons allen even wanhopig verdedigd als gij en
daarmede het beste bewijs gegeven, dat wij toerekenbaar zijn. Maar wat
kon ieder van ons tegen de overmacht uitrichten? Het is krankzinnig, om
dat te probeeren.”

„Ja” antwoordde Baxter, „het is zinneloos, men speelt het met deze
schurken alleen klaar, als men zich rustig houdt.”

„Gij kunt hier de vreeselijkste geschiedenissen hooren,” vervolgde

bankier Gulden, „geschiedenissen, die u de haren te berge doen rijzen,
hoewel gij een detective zijt. Hier vlak bij bevindt zich de lijkenkelder.
Gisteren hebben zij iemand, die nauwelijks dood was, geschouwd. Gij
kunt de kleine, houten deur, die zich hier dicht bij mijn plaats bevindt,
niet zien, maar hooren kunt gij elk woord, dat daar gesproken wordt.

„Dr. Braddon moet de lijken van zijn vroegere patiënten, zooals de wet
dat voorschrijft, schouwen, om de doodsoorzaak vast te stellen.

„Eergisteren hoorden wij, dat iemand in den lijkenkelder werd gebracht.

„Gistermorgen kwam dr. Braddon met zijn assistent en hoofdverpleger.

„„Het is tijd, dat de man mijn inrichting verlaat.

„„Hij heeft geen familie en als betaling voor de jarenlange verpleging, die
hij heeft genoten, terwijl hij hier was, krijg ik zijn levensverzekering
uitbetaald.

„„Zoo, laat ons nu de lijkschouwing beginnen.””

„Gij denkt dus, dat de arme drommel zijn natuurlijken dood niet is
gestorven?” vroeg Baxter.

„Zeer weinigen doen dat hier, òf zij verhongeren, òf de vreeselijke

mishandelingen van deze beulen doen hen een ellendigen dood
sterven.”

„Ontzettend,” mompelde de inspecteur, „het is nauwelijks te gelooven,

wat gij vertelt.”

„Ik zweer het bij God den Almachtige,” sprak mr. Gulden, „en mijn
lotgenooten kunnen het bevestigen.”

„He—Frederik!” riep hij tot een der anderen, „vertel jij eens wat je weet.
Jij bent nu bijna acht jaar in dit moordhol.”
„Ja,” antwoordde een matte stem uit het donker, „acht lange jaren ben ik
al hier. Mijn vrouw heeft mij hier gebracht, omdat zij van een ander hield
en ik mij niet van haar wilde laten scheiden.

„Die ander was mijn koetsier. Ik was hun in den [15]weg en toen ruimden
zij mij op die manier op.”

„Wie zijt gij?” vroeg Baxter.

„Ik was advocaat en heet Frederik Larson,” antwoordde de onbekende.

„Mijn kantoor lag aan het Strand, van mijn vader bezat ik een groot
vermogen. Ik trouwde ondoordacht met een kellnerin en dacht, een beter
mensch van haar te kunnen maken. Tot dank daarvoor bevind ik mij
sinds acht jaar in deze inrichting.”

„Wordt hier dan nooit controle uitgeoefend?” vroeg Baxter.

„Ja,” antwoordde de advocaat, „eens per jaar. Maar die wordt steeds van
te voren aangekondigd en op den dag, waarop dat geschiedt, worden wij
„gevaarlijke patiënten,” in een cel voor woestelingen gebracht en daarin
komt niemand.

„Dr. Braddon is een zeer geslepen schurk.”

Het rommelen van sleutels bij de deur maakte voorloopig een einde aan
het gesprek.

De verplegers kwamen nu het vertrek binnen met een schaal soep.

Het electrische licht, werd weer opgedraaid en nu kon Baxter zijn op den
vloer vastgeketende lotgenooten zien.

Verwilderde baarden omgaven hun gezichten, die verwrongen waren

van smart en woede en uit hun diepe kassen keken de oogen
troosteloos rond.
„Neemt de soep weer mee,” riep bankier Gulden uit, „wij laten ons niet
vergiftigen door uw duivelstuig.”

Inspecteur Baxter, die honger had, wilde zich iets van het voedsel laten
geven. Maar de advocaat sprak:

„Neem niets van de soep—die bevat een sterk slaapmiddel—chloral—en

dat maakt iemand zoo suf, dat men niet meer kan denken.”

Baxter spuwde de lepel vol soep, die hij reeds in den mond had, weer
uit.

Een der verplegers gaf hem daarvoor een trap en daarop verlieten zij het
vertrek weer.

Opnieuw begonnen de ongelukkigen elkaar in het donker de gruwelijke

geschiedenissen te vertellen, die zij in de inrichting hadden
meegemaakt.

Inspecteur Baxters haren rezen te berge, om alles, wat hij dien nacht te
hooren kreeg.

Een hel kon geen grooter gruwelen verbergen dan het

krankzinnigengesticht van dr. Braddon.

Tegen den morgen toen Baxter zou inslapen, hoorde hij, hoe de deur
van den lijkenkelder geopend werd en de verplegers een lijk
binnenbrachten.

„Jammer voor het meisje,” zei een van hen, „maar zij deed als een gek.
Zij wilde in het geheel niet eten, hoewel zij zelf toch moest begrijpen, dat
dat het verstandigste was.”

„Trek haar den briljanten ring van den vinger” sprak de andere verpleger.

„Ik heb het al geprobeerd, maar die zit te vast.”

Baxter hoorde de verplegers nog eenigen tijd samen spreken, daarop
verlieten zij onder ruwe scherts het vertrek en Baxter viel, uitgeput door
alles wat hij had gezien en gehoord, in slaap.

Benauwde droomen, waarin het doorleefde nogmaals met groote

duidelijkheid voor zijn geest kwam, maakten zijn slaap onrustig en nog
voordat de morgen was aangebroken, waren Baxter en zijn lotgenooten
ontwaakt en vulden met hun zuchten en klagen de plek van de misdaad.
[16]

[Inhoud]
VIJFDE HOOFDSTUK.
 RAFFLES IN HET GESTICHT.

„Hoewel inspecteur Baxter mijn gezworen doodsvijand is,” sprak Raffles

tot Charly Brand, „moet ik hem toch te hulp komen. Ik heb een prachtig
plan uitgedacht.

„Ik zal mij als verpleger door dr. Braddon laten aannemen.”

Charly Brand trachtte tevergeefs, Raffles van zijn voornemen af te

brengen.

De groote onbekende trok eenvoudige kleeren aan, deed een

onzindelijken boord en slordig dasje om zijn hals en begaf zich, ondanks
het koude winterweer, zonder overjas op weg naar dr. Braddon.

Hij maakte nu een verwaarloosden en armoedigen indruk.

Hij zag er uit als een jonge man, die werkeloos is en, door nood en
ellende gedreven, langs de Londensche straten zwerft.

Toen hij in het kantoor van de inrichting zijn verzoek voordroeg en allerlei
papieren met goede getuigschriften, welke hij jaren geleden in de
zakken van een op straat verongelukten jongen man had gevonden,
voor dr. Braddon neerlegde, antwoordde de geneesheer hem na eenig
nadenken:

„Ik zal u een plaats geven. Gij krijgt tien pond per maand, vrije inwoning
en kleeding. Betoont gij u als een bruikbaar mensch, dan krijgt gij elke
maand een pond opslag.

„Bij de geringste onregelmatigheid of verzuim tegen de regelen van dit

huis of tegen mijn bevelen zal ik u onmiddellijk ontslaan.”

Raffles zegevierde!
Het plan was gemakkelijker gelukt dan hij had gedacht.

Dr. Braddon riep den hoofdverpleger van de zoogenaamde tweede

afdeeling, waar slechts ernstige patiënten werden verpleegd en deze
nam Raffles mede, om hem in zijn werkzaamheden in te leiden.

Een beeld van vreeselijke ellende vertoonde zich aan Raffles’ oogen.

Eerst op een wandeling, die hij in den tuin moest maken met een reeks
patiënten, zag hij de inrichting in haar ware gedaante.

Met duidelijken blik zag Raffles een aantal van deze zieken, wien
letterlijk niets anders mankeerde dan de vrijheid.

Ook gelukte het hem, de gesprekken van eenige hunner af te luisteren.

Met veel belangstelling vernam hij, hoe twee patiënten over de

mogelijkheid van een eventueele vlucht spraken.

Andere tooneelen op die wandeling vervulden zijn ziel met afschuw.

Er waren patiënten, die als wilde dieren met een touw aan een paal
waren vastgebonden, op handen en voeten rondkropen en zich
aanstelden als totaal zinneloozen. Zij aten aarde en stieten woeste,
toornige kreten uit.

Weer andere spraken wartaal of stelden zich aan Raffles voor als keizer
van Rusland of de een of andere beroemdheid.

Een woesteling, die plotseling een aanval kreeg, werd als een groote
visch in een net gevangen en weggedragen. [17]

Alle verschrikkingen der hel schenen hier vertegenwoordigd te zijn.

Met onverschillig gelaat keken de dienstdoende verplegers naar dit alles,

terwijl zij ongepaste grappen verkochten over de aan hun zorgen
toevertrouwde ongelukkigen.
Tevergeefs zocht Raffles naar inspecteur Baxter.

Wat zou er met hem gebeurd zijn?

Raffles had onder zijn hemd verborgen een bos kunstig gemaakte
loopers zoowel als zijn revolver, messen en scharen.

Toen het avond werd en hij de slaapzaal binnentrad, die hij met andere
verplegers deelde, wachtte hij totdat zijn collega’s zich ter ruste hadden
begeven. Daarop verliet hij het vertrek, om het gebouw in oogenschouw
te nemen.

Maar hij zag weldra in, dat het bij de vele verplegers, die nachtdienst
hadden en die in de gangen zaten te lezen, onmogelijk was om zijn plan
te volvoeren.

Hij moest in de slaapzaal terugkeeren en een andere gelegenheid

afwachten om het verblijf van den inspecteur van politie uit te vinden.

Den volgenden avond begaf hij zich met de hem overhandigde sleutels,
zooals hij tot zijn collega’s zeide, naar de keukens om naar een ouden
kennis van hem te vragen.

Deze moest, zoo vertelde hij aan de verplegers, een betrekking in de

keuken hebben gekregen.

De mannen kenden elkaar onderling niet, daar de inrichting zeer groot

en de ruimte te uitgestrekt was.

Zonder argwaan te verwekken, bereikte Raffles den tuin, dien hij moest
passeeren om in de keuken te komen. Daar hoorde hij uit het kleine
kelderraampje aan zijn rechterzijde vloekende en schimpende stemmen.

Haastig hurkte hij neer en was zoodoende in staat om een deel van het
gesprek mede aan te hooren, dat bankier Gulden met inspecteur Baxter
voerde.
Nu had Raffles de verblijfplaats van zijn vijand Baxter, wiens stem hij
dadelijk had herkend, ontdekt!

Hij ging in het gebouw terug en liep de trap naar den kelder af.

Niemand had hem opgemerkt.

Met lucifers, die hij had meegenomen, verlichtte hij zijn weg door de
donkere gangen, totdat hij bij de deur kwam, waarachter hij zooeven de
stemmen had vernomen.

Verscheidene seconden bleef hij voor de deur staan en overlegde, wat

hij zou doen.

Daarop haalde hij zijn bos loopers te voorschijn en opende met geringe
moeite de met ijzer beslagen, zware deur.

Zooals zijn gewoonte was, sloot hij deze weer achter zich dicht. Daarna
streek hij een lucifer aan om te zien, waar hij zich bevond.

Vol ontzetting liet hij het licht vallen, toen hij de op den grond
vastgeklonken ongelukkigen zag.

Daar riep bankier Gulden plotseling uit:

„Wat wilt gij—schurk van een verpleger?”

„Stil, man! Ik ben geen verpleger. Ik wil u allen helpen!

„Bevindt de inspecteur van politie Baxter zich in dit verblijf?”

„Ja,” antwoordde deze, „ik lig hier vastgeketend en kan mij niet
bewegen.

„Wie zijt gij?”

Raffles streek een nieuwen lucifer aan en bij het licht daarvan herkende
hij den dichtbij hem liggenden inspecteur van politie.
„Ik ben het,” antwoordde Raffles, „een oude bekende van u, inspecteur.

„Ik heet John Raffles!”

De woorden klonken den inspecteur als een kanonschot in het oor. Hij
meende te droomen en een spook te zien.

„Zijt gij werkelijk John Raffles?” vroeg Baxter vol twijfel in zijn toon. [18]

„Ja,” antwoordde de groote onbekende, „ik ben het zelf”.

„Dan zijt gij op een merkwaardige plaats verzeild geraakt,” schertste de

inspecteur van politie, ondanks de wanhopige positie, waarin hij zich
bevond, „in dit verblijf zijn geen brandkasten, hier zijn geen
kostbaarheden te stelen!”

„Ik geloof toch,” antwoordde Raffles, „dat ik bijvoorbeeld vannacht den

Londenschen inspecteur van politie zou kunnen stelen.”

„Raffles,” antwoordde Baxter en zijn stem klonk voor het eerst tegenover
zijn gehaten vijand niet bevelend, „Raffles, wanneer gij een medelijdend
hart bezit, zooals de wereld dat van u vertelt, pleeg dan den edelsten
diefstal van uw geheele leven door mij en deze ongelukkigen uit de
macht van een schurk te redden.”

„Inspecteur,” sprak Raffles, „ondanks mijn handigheid, die gij kent, ben ik
daartoe niet in staat. Ik kan u niet hier vandaan stelen. Maar houd
goeden moed, ik zal u bevrijden, onder een voorwaarde.”

„En die is?” vroeg de inspecteur van politie met ingespannen

verwachting.

„Zweer mij bij uw ambtseed, dat gij, zoodra gij uw vrijheid terug hebt, dr.
Braddon en zijn medeplichtigen ter verantwoording zult roepen en dit
moordenaarshol in het belang van veel ongelukkigen zult sluiten.”
„Dat zweer ik u, zoo helpe mij God!” antwoordde Baxter op plechtigen
toon.

„Allright”, sprak Raffles, „binnen vier-en-twintig uur zult gij weer in

Scotland Yard terug zijn en kunt gij erover nadenken, hoe gij mij, den
grooten onbekende, den man, die u, naar gij beweert, krankzinnig
maakt, het best en het spoedigst naar Old Bailey kunt zenden.”

Raffles wilde juist de deur openen en bet verblijf weer verlaten, toen hij
een luid geschreeuw in den kelder hoorde.

„Stil,” fluisterde bankier Gulden, „er wordt een ongeluksvogel in dit hol
gebracht. Vlucht Raffles! Als men u ontdekt, zijt gij een kind des doods.

„Spoorloos zal men u hier laten verdwijnen en gij wordt als voeder voor
de varkens geworpen.

„Verberg u in den lijkenkelder! Die deur voert er heen.”

Raffles ontstak weer een lucifer, snelde naar de kleine houten deur en
begon het slot met zijn loopers te bewerken.

Op het oogenblik, dat de verplegers een nieuwen patiënt naar binnen

sleepten, was Raffles den lijkenkelder binnengegaan en had hij de
houten deur achter zich dicht getrokken.

„Laat mij los!” hoorde hij de stem van een man in het andere vertrek
zeggen. „Men heeft mij met geweld hierheen gebracht! Ik ben niet
krankzinnig!—

„Mijn stiefvader is een schurk. Hij wil mij en mijn zuster uit den weg
ruimen, om van ons geld te leven.

„Ik beloof u duizend pond, als gij mij vrij laat.

„Ga naar mijn zuster, Miss Eliot, zij woont in de Old Broad Street no. 4.
„Vervloekt! Laat mij los! Pak mij niet zoo ruw beet! Wat heb ik dan
misdaan?”

„Je bek zal je houden!” schreeuwde een der verplegers. „Denk je, dat wij
ons door jou de beenderen stuk laten slaan? Twee van onze kameraden
heb je zoodanig toegetakeld, dat zij wekenlang in het gasthuis moeten
liggen.”

„Ik heb mij alleen maar verdedigd,” antwoordde de ongelukkige. „Gij hebt
het recht niet, mij hier vast te houden.”

„Legt hem vast,” zei een andere verpleger, „en laten wij maken, dat wij
weer uit dit hondenhok vandaan komen.”

Een laatste strijd begon, tusschen den ongelukkige en zijn beulen.

Zijn geschreeuw vermengde zich met het geluid van vuistslagen, die
hem werden toegediend en met de vloekwoorden, welke de andere
gevangen den verplegers naar het hoofd slingerden. [19]

Toen de mannen met hun werk gereed waren, en hun slachtoffer op den
vloer was vastgelegd, zoodat hij geen vin meer kon verroeren, hoorde
Raffles de stem van dr. Braddon:

„Maak voort, hoofdverpleger, ik heb weinig tijd en moet binnen een uur
klaar zijn met de lijkschouwing. Daarna heb ik een soirée bij mij thuis.”

Raffles begreep uit deze woorden, dat de dokter in het vertrek zou
komen, waar hij zich verborgen had.

Bij het licht van een lucifer ontdekte hij, dat in het midden van het vertrek
een lange tafel stond, die met een gummikleed was bedekt en waarop
het naakte lichaam van een jong meisje lag.

Op de planken langs den muur stond een groot aantal glazen flesschen,
met spiritus gevuld.
Raffles zocht dadelijk een schuilplaats en er bleef hem niets anders over
dan onder de operatietafel te kruipen.

Nauwelijks had hij zich daar verborgen, of de verpleger trad met dr.
Braddon binnen.

„Lord Guildhall,” sprak dr. Braddon, „zal blij zijn, dat zij dood is.

„Ik heb hem heden al mededeeling gedaan van het blijde nieuws. Zij had
een taai leven.”

„Zeer zeker,” sprak de hoofdverpleger, „vier weken lang heeft zij geen
voedsel tot zich genomen en altijd door maar gejammerd, dat men haar
hier gevangen hield.

„Nog in de laatste oogenblikken, voordat zij stierf, zwoer zij, dat het geen
idee fixe van haar was, dat Lord Guildhall haar broeder had vermoord,
opdat hij, de jongste, Lord zou worden en het familiekapitaal zou erven.

„Haar broer was niet door een ongeluk op de jacht om het leven
gekomen, maar de jongste broer had hem vermoord, in den rug dood
geschoten.”

„Nonsens”, beweerde dr. Braddon, „zij leed aan vervolgingswaanzin en

Lord Guildhall deed goed, haar in onze inrichting te brengen. Kom, wij
zullen het kort maken, en niet veel aan het lichaam snijden. Ik heb zeer
weinig tijd.

„Noteer hartzwakte en verval van krachten als oorzaak van den dood.

„Ik zie overigens, dat de ring van den vinger der doode is weggenomen.”

„Dat merk ik nu ook,” sprak de hoofdverpleger, „zij droeg een briljanten

ring.

„De verplegers zullen zich dien wel hebben toegeëigend. Och, men moet
hun die kleine bijverdiensten maar oogluikend laten behouden.”
„Zeer zeker”, antwoordde dr. Braddon. „Die beide jongens zijn nu zeer
bruikbaar voor ons geworden.

„Noteer de beide namen; zij zullen niet veel lust hebben om voor
verscheiden jaren de gevangenis in te draaien en zullen mij dus
voortaan als een paar honden dienen. Dergelijke lui zijn voor mij de
beste verplegers.”

Na deze woorden verlieten de beide schurken het lijkenhok en Raffles

kon uit zijn schuilplaats weer te voorschijn komen.

Nog eenmaal sloot hij de deur die naar het verblijf der ongelukkige
gevangenen leidde, open en riep:

„Wees onbezorgd, heer inspecteur, morgen reeds bevindt gij u weer in

Scotland Yard”.

Daarop verdween hij als een schaduw en Baxter zegende voor den
eersten keer in zijn leven zijn gevaarlijken tegenstander.

Raffles was weer in den tuin gegaan, om van hier uit in de woning van
dokter Braddon te komen, die zich op de eerste étage bevond.

Hij had op zijn wandeling met de patiënten de vensters der woning open
zien staan en opgemerkt, dat de slaapkamer van den dokter uitzicht had
op den tuin.

Het was een kleinigheid voor hem in dat vertrek binnen te dringen.

Een groote kleerkast, die in de kamer stond, wekte vóór alles zijn
belangstelling. [20]

Hij opende deze en vond wat hij zocht.

Een gekleed avondtoilet, dat hem vrij goed paste, terwijl hij bovendien
een grooten voorraad fijn linnengoed en handschoenen vond, waarvan
hij ook gebruik maakte.

Niemand nam notitie van hem, niemand kwam de kamer binnen, daar
alle dienstboden in de salons bezig waren om de gasten te bedienen.

Op zijn doode gemak kleedde Raffles zich en na een kwartier verliet hij
de slaapkamer door de deur, om zich naar de salons te begeven.

Hij kwam in een lange gang, die in een hall uitkwam, waar de bezoekers
hun pelsjassen en mantels hadden afgelegd.

De bediende, die daar slaperig op een stoel zat, lette niet op den
binnentredende. Hij dacht, dat Raffles een der genoodigden was, die
hierheen was gekomen om iets uit zijn overjas te halen.

Raffles begaf zich naar de salons, waar hij zich bij de aanwezige gasten
voegde.

Zijn doel was, de studeerkamer van dr. Braddon te bereiken. Hij wist, dat
de krankzinnigendokter de sleutels van zijn brandkast in zijn
schrijfbureau bewaarde.

Zonder de opmerkzaamheid der gasten van dr. Braddon te trekken,

gelukte hem zijn plan.

Eenige minuten later bevond hij zich in het vertrek, waar de brandkast
stond en voorzichtig opende hij deze.

Bij het licht van een lucifer nam hij er meerdere duizenden pond sterling
uit en hij verliet het vertrek even onopgemerkt als hij er was
binnengekomen.

Nu begaf hij zich naar de hall, koos met vluchtige blikken een pelsjas,
die ongeveer bij zijn lengte paste, benevens een cylinder, gaf den
bediende, die hem hielp een flinke fooi, en verliet het gebouw.
Het was nog niet laat, ongeveer tien uur in den avond.

Hij liep de Old Broad street door en bleef staan voor het huis, dat no. 14
droeg, hetzelfde, dat de nieuwe patiënt, die in het kelderverblijf was
gesleept, als zijn woning had opgegeven.

Raffles dacht nog eens na over hetgeen hij, in den lijkenkelder

verborgen, had aangehoord.

Een wreede stiefvader had den jongen man, naar diens woorden te
oordeelen, aan dr. Braddon overgeleverd.

Raffles bekeek het huis en zag, dat het goed gesloten was.

„Ik moet mij hier eerst oriënteeren”, sprak hij tot zichzelf en ging een
paar huizen verder naar een kleine winkelzaak, voor welker deur hij
peinzend staan bleef.

Hij keek met scherpe blikken de straat door en nam het oogenblik waar,
dat hij door niemand kon worden gezien, om met een looper de
winkeldeur te openen en het huis binnen te gaan.

Dit was zijn gebruikelijke weg als hij een huis wilde binnengaan,
waarvan de deur gesloten was.

Hij ging de trappen op tot aan den zolder, opende een dakvenster en
trok zich op naar het dak. Daar sloop hij over de daken terug naar het
huis, dat hij wilde binnendringen.

Hier aangekomen, luisterde hij in de openingen der schoorsteenen om te

weten te komen, in welk vertrek van het huis zich menschen bevonden.

Bij een der schoorsteenen bleef Raffles vol aandacht staan.

Duidelijk hoorde hij de stem van een ouden man en het geween van een
jong meisje.
Waarover gesproken werd, kon Raffles niet verstaan, daar de woorden
te onduidelijk klonken.

Maar het moest een ernstige zaak zijn, want de stemmen klonken
opgewonden.

Om zich verder op de hoogte te stellen trok Raffles nu zijn pels uit, legde
zijn cylinder weg, opende een zoldervenster en wierp de
kleedingstukken in het zich daaronder bevindende zolderkamertje.

Daarop klauterde hij als een schoorsteenveger in de opening en ging

langs de ijzeren uitsteeksels, die zich [21]in den schoorsteen bevonden,
onhoorbaar als een kat naar beneden.

Langs dezen weg bereikte hij een opening, die zich in den schoorsteen
bevond en die door een hoog ijzeren traliewerk was afgesloten, daar de
schoorsteen niet voor kachels werd gebruikt.

Deze schoorsteenen zijn nog afkomstig uit vroegere jaren, toen men in
Londen met kolen en hout stookte, terwijl tegenwoordig de meeste
huizen door middel van gas of heete lucht worden verwarmd.

Juist doordat de schoorsteen niet in gebruik was, was het Raffles

mogelijk, zich erin te verbergen.

Hij kon, op de plek, waar hij zich bevond, de geheele kamer overzien.

Op geringen afstand van hem zat in een ouderwetschen leunstoel een

man, wiens gelaat aan een havik deed denken.

Een jong meisje knielde voor hem neer. Zij had de handen smeekend
naar hem opgeheven.

In den schoorsteen verborgen luisterde John Raffles naar het wanhopig

smeeken van het jonge meisje:
„Gij zult niet zoo wreed zijn om mijn broer in die afschuwelijke inrichting
te laten. O, ik bid u, geef mij mijn broer terug!” (Zie het titelblad).

De oude man antwoordde met een kouden, harden lach:

„Gekken behooren daar, waar zij hun medemenschen niet meer kunnen
hinderen!”

„Als mijn vader en mijn moeder dat nog hadden beleefd!” snikte het
jonge meisje verder.

„Die twee vertegenwoordig ik”, sprak de oude man op harden toon en

dreigend vervolgde hij:

„Als jij je niet eindelijk verstandig gedraagt en met je gejammer en

geklaag ophoudt, veronderstel ik, dat je eveneens krankzinnig bent en ik
denk wel, dat in het gesticht van Dr. Braddon ook nog een plaats voor
jou zal zijn!”

„Ja, breng mij gerust daarheen, dan ben ik ten minste bij mijn broeder en
zie niets van u en van uw neef, met wien gij mij wilt laten trouwen.

„Nooit neem ik dien man tot echtgenoot!”

„Ik zal je tegenstand we weten te breken!” sprak de oude op hoonenden

toon.

Toen stond het jonge meisje op, wierp het hoofd trotsch in den nek en
mat den harteloozen grijsaard met een blik vol haat en minachting.

„De hemel zal mij bijstaan”, sprak zij, „en mij niet verlaten.”

„Dat zal wel”, spotte de oude man, „ik heb maling aan den hemel!— —”

Daarop verlieten beiden het vertrek om zich naar hun slaapkamers te

begeven.

Raffles had genoeg gehoord.

Onhoorbaar kroop hij door den schoorsteen weer naar boven, en na zich
op de hoogte gesteld te hebben van de inrichting der woning, sloop hij
de slaapkamer binnen, waarin zich de oude man bevond.

Deze was nog op en Raffles zag door een reet van het gordijn,
waarachter hij zich verborg, dat hij bezig was geld te tellen.

Hebzucht straalde uit zijn oogen en deed zijn handen beven.

Vol liefde streek hij elke banknoot glad en maakte er met andere keurige
stapels van.

Daarop nam hij de goudstukken, wreef ze met een zijden zakdoek op en

luisterde met innig welbehagen naar den klank van het edele metaal.

Met een minachtend glimlachje om den mond naderde Raffles den

ouden man onhoorbaar, sloeg hem hard met zijn hand op den schouder
en sprak langzaam:

„Good evening, Sir!”

Doodelijk ontsteld keerde de vrek zich om. Hij keek in de opening van
een revolver, die Raffles hem glimlachend voorhield.

„Geen tegenstand, Sir”, vervolgde Raffles, „of uw laatste oogenblik heeft

geslagen.”

„Wat wilt gij van mij?” vroeg de oude bleek van schrik, terwijl hij opstond.

„Ga zitten”, beval Raffles op heerschenden toon. [22]„uw zijt zwak door
den schrik, die mijn verschijning heeft veroorzaakt. Het is merkwaardig,
dat schurken zulke zwakke zenuwen hebben.

„Ik moet u spreken.”

Sidderend zonk de oude in een zetel neer en Raffles ging, alsof hij een
doodgewoon bezoek aflegde, tegenover hem zitten.