BA2 History S4 U1 P

phHJ/ H Gkr d{ik fJfsjk;-gouk ph
gzi kp dk fJfsjk; (1469-1799)

gkm BzH 1H1
w[ZYb/ gzikp d/ fJfsjk; d/ w{b ;'w/

gkm dh pDsoL
1H1H1 G{fwek
1H1H2 gzikp d/ fJfsjk; d/ g[Bo-fBowkD bJh w[ÅebK ns/ ;wZf;nktK
1H1H3 Xkofwe ;kfjs
1H1H4 gzikph ns/ fjzdh ftu fJfsjk;e ns/ noX fJfsjk;e ouBktK
1H1H5 cko;h ftZu fJfsjk;e fbysK
1H1H6 nzro/ —h ftZu fwbd/ ;'w/
1H1H7 c[ N eb ;' w /
1H1H8 gkm d/ w[Zy ftnesh ns/ Åpd
1H1H9 ftfdnkoEhnK d/ nfGnk; bJh gqÅB
gkm dk T[d /Å L
1H f;Zy Xow d/ fJfsjk; d/ fBowkD ftZu nkT[IdhnK ;wZf;nktK Bkb ikD{ eotkT[Dk.
2H fJfsjk; fBowkD ftZu Xkofwe ;kfjs dk :'rdkB.
3H fJfsjk; fBowkD ftZu cko;h ns/ nzro/—h d/ ;'fwnK dk :'rdkB.
4H f;Ze/, fuZsoekoh ns/ fJwkosK s'I fwbh ikDekoh s'I fJfsjk; ftZu :'rdkB.
1H1H1 G{fwek
11 th_ ;dh s'_ gzikp Gkos dh fJe fJfsjk;e fJekJh j?. fJ; dh nkgDh tZyoh s/ ;[szso
stkohy ojh j?. fJfsjk;ekoK B/ fJ; gqKs dh tZyoh stkohy fbyD tb ed/ fXnkB jh Bjh_ fdZsk.
fJ; ekb d/ fJfsjk; dk nfXn?B f;Zy r[o{ ;kfjpkB, f;Zy-w[rb ns/ f;Zy-ncrkB ;zpzXK ns/ fJ;
wro'_ f;Zy fw;bK dk iBw s/ ftek; dk fJfsjk; j?. fJfsjk; d/ fJ; wjZstg{oB ekb d/ nfXn?B
bJh fJfsjk; d/ ftfdnkoEh Bz{ ftFb/FDkswe fdqFNh dh }o{os j?. fJfsjk;e ;'fwnK s'_ fpBK fe;/
v{zx/ s/ ft;fsqs nfXn?B dk j'Dk ;zGt Bjh_ j[zdk.
1H1H2 gzikp d/ fJfsjk; d/ g[Bo-fBowkD bJh w[FebK s/ ;wZf;nktK
gzikp d/ fJfsjk; d/ ;'fwnK s'_ nkw s"o s/ tZy tZy xNBktK d/ mhe t/ot/ Bjh_ fwbd/. gzikp
d/ fJfsjk; d/ ftfdnkoEh Bz{ fJ; d/ fJfsjk; d/ g[Bo-fBowkD bJh eJh n"eVK dk ;kjwDk eoBk
g?_dk j?. w[Zy ;wZf;nktK j/m fdZshnK jB L-
gzikp ftu fJfsjk;e sZE fbyD dh o[uh dh nDj'_d ojh j?. fJj ;Zuw[Zu d/ irs Bkb'_
gob'e iK ekbgfBe irs pko/ f}nkdk fuzfss oj/ jB.
wZXekb ftu gzikp w[rb ;kwoki dk fjZ;k ;h. ftdtkBK B/ ed/ th gzikp d/ fJfsjk; Bz{
;[szso iK tZyoh j'_d iK gfjukD d/D Bz{ e'Jh wjZst Bjh_ fdZsk.
wZXekb d/ pj[s/ fJfsjk;eko nkw s"o s/ w[;bwkB ;B. cko;h b/yeK d/ ftuko jw/FK jh
gZygks tkb/ oj/ jB. T[BQK B/ ed/ th d/F d/ fJ; fjZ;/ ftu f;Zy Xow d/ ftek; Bz{ e'Jh wjZst Bjh_
fdZsk. T[j eNVgzEh ;B s/ T[BQK B/ f;Zy r[o{nK pko/, fto'Xh ftuko nzfes ehs/. T[BQK B/ eJh
1
phHJ/HGkr-d{ik 2 fJfsjk;-gouk ph
fJfsjk;e xNBktK Bz{ nkgDh wBwo}h iK b'V w[skfpe s'V wo'V e/ fbfynk.
f;Zy b/yeK dhnK fbysK th Go';/:'r Bjh_ jB. wjkB Xkofwe nkr{nK d/ ihtB-fJfsjk; ftu
j"bh j"bh fwfEjk; d/ dzd eEktK fJ; Yzr Bkb fwbk fdZshnK rJhnK fe n;bhns X[zdbh j' iKdh
j?. r[o{ ;kfjp d/ gq;za;eK s/ FoXkb{nK B/ T[BQK Bz{ d[fBnkth s/ fJfsjk;e Fy;hnsK dh EK s/ wjkB
Xkofwe s/ nfXnkswe nkr{nK d/ o{g ftu g/F ehsk j?. brGr jo xNBk pko/ i' ftFtk;:'r ;'w/
fwbd/ jB T[j E'VQ/ s/ nfBFfus jB.
f;Zy r[o{ ;kfjpkB B/ fjzd{ Xow d/ c'e/ eow eKvK, Xkofwe eZNVsk, gZygks s/ nwbK s/
eokoh ;ZN wkoh. Xow d/ m/e/dkoK Bz{ th u[D?sh fdZsh. fJ; eoe/ pqkjwD s/ j'o Xkofwe nkr{, f;Zy
r[o{nK d/ fto'Xh pD rJ/. T[BQK B/ fJ; bfjo pko/ iK sK e[M fbfynk jh Bjh_ s/ i/eo fbfynk sK
n;bhns S[gk bJh.
n"ozri/ap pVk eZNV pkdFkj ;h. T[j Gkos Bz{ fJ;bkwh d/F pDkT[Dk ukj[zdk ;h. 1669 ftu
;oekoh s"o s/ T[; B/ fJfsjk; fbyD s/ gkpzdh brk fdZsh. pknd ftu T[; B/ fJj j[ew th fdZsk fe
r?o-;oekoh s"o s/ th fJfsjk;e xNBktK Bk fbyhnK ikD. fJ; bJh i' e[M th fJ; ;w/_ d"okB fbfynk
frnk T[; dh w"s wro'_ jh pkjo nk ;edk ;h. fJBQK w[FebK d/ pkti{d j/mK fby/ ;'w/ fwbd/ jB -
1H1H3 Xkofwe ;kfjs
f;ZyK dk ekch ;kok Xkofwe ;kfjs r[ow[yh fbgh ftu T[gbpX j?. fJ; dk fJfsjk;e s/ noX-
fJfsjk;e wjZst j?. fJ; dk fJe Gkr fwfEjk; tZb f}nkdk M[fenk j'fJnk j? ns/ fJ; ftu'_ sZEK
dh Gkb eoB bJh ftFb/FDkswe fposh dh }o{os j?.
(T) nkfd rqzE
nkfd rqzE f;ZyK dk ;G s'_ tZX wjZstg{oB s/ gftZso rqzE j?. fJ; Bz{ nkfd ;qh r[o{ rqzE
;kfjp s/ *r[o{ rqzE ;kfjp* th nkfynk iKdk j?. fJ; dk ;zgkdB 1604 JhH ftu j'fJnk. fJj
r[ow[yh fbgh ftu fbfynk j'fJnk j?. fJ; ftu 974 Fpd r[o{ BkBe d/t d/ 63 r[o{ nzrd d/t
d/, 869 r[o{ nwodk; d/, 638 r[o{ okwdk; d/, 2312 Fpd r[o{ noiB d/t d/, 922 Fpd 15 fjzd{
s/ w[;bwkB GrsK d/, s/ uko r[o{ xo d/ opkphnK-;/tkdkoK d/ Fpd Fkfwb ehs/ rJ/ jB. pknd
ftu r[o { s/r pjkdo ;kfjp d/ 115 Fpd Fkwb eo bJ/ rJ/. fJ; d/ 1430 gzB/ jB. fJ; ftu
fe;/ r[ o{ d/ ihtB dk fposKs iK T[BQK d[nkok ftykJhnK eokwksK dk e'Jh f}eo Bjh_ j?. fJ;
ftu gowkswk nZr/ noi'JhnK s/ Grsh gqXkB Fpd jh Fkwb ehs/ rJ/ jB. r[o{nK dh pkDh ftu
T[BQK d/ ftFtk; s/ f;XKs fdZs/ rJ/ jB. Gkt/_ fJj Xkofwe rqzE j? go fJ; ftu'_ ;kBz{ T[; t/b/
d/ okiBhfse, ;wkfie, nkofEe ;fGnkukoe s/ Xkofwe ;fEsh pko/ th frnkB gqkgs j[zdk j?.
r[o{ BkBe d/t ih B/ pkpo dh pkDh ftu pkpo d/ jwb/ s/ T[; d/ wk;{w b'eK s/ ehs/ }[bwK
ns/ esb/nkw dk toDB ehsk. r[o { ih B/ b'XhnK dh XZe/ tkbh Bhsh dk th f}eo ehsk j?.
T[BQK d/ ;wekbh ;wkfie o;w-fotkiK s/ ihtB-i[r s dk th f}eo ehsk j?. ;wki ftu fJ;soh
dh jkbs pVh wkVh ;h. w[;bwkB T[; t/b/ fjzd{n K dk F'FD eod/ ;B ns/ pqkjwD j'o iksK dk
F'FD eod/ ;B. ;s/ s/ pbtzv dh *fNe/ dh tko* ftu gfjb/ gzi r[o{ ;kfjpkB d/ ihtB s/ ezwK
pko/ fposKs fwbdk j?. *rT[Vh dh tko* ftu GkJh i/mk B/ r[o{ nwodk; ih dh ihtBh dk
gqwkfDe o{g g/F ehsk j?. ;[zdo dh *okwebh ;Zd* ftu th fJfsjk;e fposKs fwbdk j?. ;' n;h_
fJj nky ;ed/ jK fe rqzE 16-17 th ;dh d/ fJfsjk; dk nBw'b y}kBk j?. fJj f;Zy Xow pko/
w{b rqzE j?. fJ; ftu e'Jh FZe Bjh_ fe fJ; dk w[Zy wB'oE Xkofwe j? go fJ; ftu eJh EkJh_
fJfsjk;e xNBktK Bkb ;zpzfXs jtkb/ th fwbd/ jB.
(n) tkoK GkJh r[odk;
GkJh r[odk; GZbk (1551-1639 JhH) fJe gqfsGktkB s/ T[u e'Nh d/ ;kfjseko ;B. T[j
f;Zy Xow s/ f;Zy fJfsjk; d/ fJe ftdtkB b/y e ;B. pugB s'_ jh T[BQ K B/ f;Zy Xow Bz{
;wofgs ehsk j'fJnk ;h ns/ ;kX ;zrs ftu jk}oh God/ ;B. T[BQK B/ r[opkDh ezm ehsh j'Jh
;h ns/ nkw s"o s/ nkgDh ;[ohbh nktk} ftu T[; dk rkfJB eod/ ;B. r[o{ nwodk; B/ nkg
Bz{ f;Zy Xow d/ gquko bJh nkro/ (Agra) G/fink. T[E/ nkg B/ pqi GkFk, ;z;feqs s/ okr ftfdnk
pVh fwjBs Bkb f;yh. r[o{ noiB d/t B/ nkg s'_ nkfd rqzE dh phV fbytkJh. GkJh r[o dk;
B/ 39 tkoK ns/ 556 efpZs ;tZJhJ/ fby/ jB. r[o { noiB d/t ih B/ nkg d/ efEZs ;tZJhJ/ nkfd
rqzE ftu Fkwb eoB bJh nkfynk go GkJh r[o dk; ih B/ fJj efj e/ fJBeko eo fdZsk fe
w?_ ni/ gqG{ Grsh ftu gqgZe Bjh_ j'fJnk. Gkt/_ nkg dhnK tkoK ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftu nzfes
Bjh_ jB go fJBQK Bz{ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh *e[zih* wzfBnk iKdk j?. gfjbh tko dh 23-24th_
gT[Vh ns/ d{ih tko dh 13-14th_ gT[Vh ftu r[o { BkBe d/t ih d/ ihtB d/ nfXnkswe gZy Bz{
g/F ehsk frnk j?. efpZs Bz L 345 ftu nkg d;d/ jB fe r[o{ BkBe ;kfjp Bz{ eZse dh
g{oBwkFh Bz{ nkgD/ fwFB bJh ;Zu/ frnkB dh gqkgsh j'Jh. nkg B/ r[o{ BkBe d/t ih pko/ T[;
t/b/ T[B QK d/ ;wekbh GkJh p[ZYk ih tor/ wjKg[o FK s'_ ;wZroh fJeZso ehsh. fJj wzfBnk iKdk
j? fe nkg B/ 17th_ ;dh dh gfjbh u"EkJh ftu fJj tkok fbyhnK. T[BQK dk fposKs pVk Go';/:'r
j? feT[ _fe nkg sh;o/, u"E/, gzit/_ s/ S/t/_ r[o{ ih d/ ;wekbh ;B. nkg B/ r[o{ BkBe d/t ih
dhnK T[dk;hnK dk pVk ;gFN toDB ehsk j?. fes/ fes/ r[o { BkBe d/t ih d/ eokwksh gZy
Bz{ th g/F ehsk j?. T[BQK B/ wodkBk, d"bs ykB b'Xh ns/ j'o BK dk f}eo ehsk j? go GkJh
pkb/ dk f}eo fpbe[b Bjh_ ehsk. y[Ftzs f;zx nB[;ko GkJh r[o dk; B/ i' jtkb/ tkoK ftu fdZs/
jB T[B QK Bz{ gqwkfDe wzfBnk ikDk ukjhdk j?. fJ; ftu e'Jh FZe Bjh_ fe w{b o{g ftu GkJh
r[odk; dhnK feosK Xkofwe ozr Yzr tkbhnK jB, (yk; eo efEZs ;tZJhJ/) go fco th fJj
fXnkB oZyDk }o{oh j? fe T[j f;Zy Xow d/ T[EkB pko/ wjZstg{oD fBFkBd/j h eodhnK jB ns/
fJj nfsnzs w[ZbtkB ouBktK jB.
(J) iBw;kyhnK L r[o{ BkBe d/t ih dk iBw, ihtB s/ gfjb/ ihtB Bkb ;zpzfXs xNBktK Bz{
iBw;kyhnK nkfynk iKdk j?. fJj ihtBhnK Bjh_ ;r'_ ;zs-ihtB eEktK (Hagiographies) jB fi;dk
noE j? ;zs dhnK ihtBhnK s/ eEktK. r[o{ BkBe Bkb ;zpzfXs tZy tZy xNBktK Bz{ ne;o fJfsjk;e
eqw nB[;ko Bjh_ g/F ehsk frnk. seohpB doiB e[ iBw;kyhnK fwbdhnK jB. gqw[Zy iBw;kyhnK,
r[ow[yh fbgh ftu fbyhnK rJhnK jB, Gkt/_ fJBQK dh p'bh gzikph iK ;kX{eVh iK ;kX GkFk j?. fJBQK
ftu pj[shnK iBw;kyhnK 17th_ s/ 18th_ ;dh ftu fbyhnK wzBhnK iKdhnK jB. e[M wjZstg{oB
iBw;kyhnK j/m fby/ nB[;ko jB L-
(;) g[o ksB iBw;kyh L-
g[oksB iBw;kyhnK dk noE g[okDh iK gqkuhB iBw;kyh j?. fJ; tor ftu fszB iBw;kyhnK
jB. gfjbh g[oksB iBw;kyh r[o{ jor'fpzd d/ ekb d"okB fbyh rJh wzBh iKdh j?. fw;No n?uHNhH
e'bpo[Ze (1765-1837) fJj g[;se fJzrb?_v b? frnk ns/ T[; B/ 1815-16 JhH ftu fJj g[;se fJzvhnk
nkfc; bkfJpq/oh Bz{ d/ fdZsh. T[E/ r[ow[yh jZE fbysK dk nfXn?B eofdnK iowBh d/ ftdtkB vkH
Nqzg d/ jZE brh s/ T[; B/ fJ; Bz{ w[V 1872 JhH ftu ;kjwD/ fbnKdk. fJ; bJh fJ; Bz{ tbkfJs
tkbh iBw;kyh th nkfynk iKdk j?. 1884-85 ftu ;oeko B/ fJ; dhnK e[M ekghnK fsnko eotkJhnK
s/ e[M ;z;EktK Bz{ s'jc/ ti'_ G/_N ehshnK.
gqf;ZX ftdtkB gq'H r[ow[Zy f;zx, T[ohn?_Nb ekbi bkj"o Bz{ fJ; dh fJe ekgh jkfc}pkd s'_
fwbh ns/ fJ; Bz{ jkfc}pkd tkbh iBw;kyh nkfynk ikD bZrk, fJj Beb 1733 JhH ftu fsnko ehsh
ikgdh j?. w?ekfbc B/ fJ; Bz{ ;zg{oD o{g fdZsk ns/ fJ; bJh fJ;Bz{ eJh tkoh w?ekfbc tkbh iBw;kyh
th nkfynk iKdk j?. fJ; g[;se d/ e[M T[sko/ bkj"o, pjktbg[o, fFekog[o, fco'}g[o, poXtkB s/
p[ojkBg[o fty/ gJ/ ;B. fJBQK iBw;kyhnK d/ eosk pko/ e[M gsk Bjh_ j? go w?ekfbc s/ ekjB f;zx
nB[;ko fJj ;/tk dk; dh fbyh j'Jh j? fi; bJh fJ; Bz{ ;/tk dk; tkbh iBw;kyh th nkfynk iKdk
j?.
1907 ftu fJzvhnk nkfc; bkfJpo/oh B/ fJZe jZE fbys gqkgs ehsh i' T[BQK dh ;{uh ftu ph-
40 Bzpo s/ gJh j? (fJj iBw;kyh r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh B/ Skg fdZsh j?) fJ; ftu r[o{ BkBe
d/t ih pko/ ;[bskBg[o d/ t/ot/ j'oBK Bkb w/b yKd/ jB, wro'_ fJj Bjh_ fwbd/.
r[o{ BkBe d/t ih d/ ihtB bJh g[oksB iBw;kyh Bz{ pj[s Go';/:'r wzfBnk iKdk j?. fJ;
iBw;kyh dh GkFk g'm'jkoh T[g GkFk Bkb fwbdh j?. fJ; dh GkFk pVh ;kdk j?. fJ; ftu fJe tko
th GkJh pkb/ dk Bkw se Bjh_ nkfJnk. r[o{ r'fpzd f;zx ih dk gqf;ZX i?ekok, *tkfjr[o{ ih eh csfj*
fwbdk j?. 1929 ftu GkJh tho f;zx B/ iBw;kyh d/ ;zebB nkgD/ gk; gJ/ B[;fynK s'_ fsnko ehsk.
w?ekfbc B/ th fJ; dk g{ok bkG T[mkfJnk. fJ; d/ T[bN vkH sob'uB f;zx d/ ftuko fJ; iBw;kyh
pko/ j'oBK Bkb Bjh_ obd/ s/ T[; nB[;ko, **w/o/ ftuko ftu r[o{ BkBe ;kfjp dhnK iBw s/ woB
dhnK soheK bJh fJj ;G s'_ tZX r?oGo';/ :'r j? s/ fJ; ftu fdZsh pkDh th Go';/:'r Bjh_ j?. GkJh
r[ow[Zy f;zx dh rbs ;bkj wzB e/ w?ekfbc B/ iBw;kyh ftu r[o{ ih dhnK iBw-woB dhnK rbs
skoheK fby fdZshnK jB.**
(j) GkJh pkb/ tkbh iBw;kyh
GkJh pkbk r[o{ BkBe d/t ih d/ fgzv sbtzvh dk tk;h s/ T[BQK dk ;kEh ns/ ;fj:'rh wzfBnk
iKdk j?. r[o{ nzrd d/t ih d/ ihtB ekb ftu fJj iBw;kyh ;[bskBg[o fBtk;h GkJh g?V/ w'y/ B/
fbyh s/ GkJh pkb/ B/ fbytkJh. fJj th nkfynk iKdk j? fe T[; t/b/ r[o{ BkBe dh iBw gZsoh th
t/yh rJh. fco fJj r[o{ nzrd ih Bz{ ;[DkJh rJh. vkH sob'uB f;zx fJ; iBw;kyh Bz{ gqwkfDe wzBdk
j? go j/m fdZs/ nkXkoK s/ fJ; pko/ ekch fezs{ j'fJnk j?.
fJj iBw;kyh r[o{ nzrd t/b/ dh gqkuhB p'bh ftu Bjh_ fbyh s/ Bkb jh r[o{ nzrd Bz{ r[o{
BkBe d/ fJsB/ B}dheh ;kEh pko/ gsk Bjh_ ;h feT[_fe id'_ T[j T[BQK gk; rJ/ sK T[BQK B/ g[fSnk
;h fe GkJh sz{ e"D j? < fJ; ftu *tkfjr[o{* dk gq:'r fJj f;ZX eodk j? fe fJj ed/ th r[o{
okwdk; ih d/ ;w/_ s'_ gfjbK Bjh_ fbyh. GkJh r[odk; s/ GkJh wBh f;zx B/ tZy tZy gqf;ZX f;ZyK dhnK
;{uhnK fsnko ehshnK jB ns/ fJBQK ftu GkJh pkb/ dk Bkw Bjh_. eJh EktK s/ r[o{ BkBe d/t pko/
fBzdk:'r ;kyhnK fdZshnK rJhnK jB. d/tb{s w;zd dh ejkDh s'_ gsk bZrdk j? fe fJj r[o{ nwodk;
ih s'_ e[M ;wK pknd fbyh rJh.
go fJj rZb T[fus Bjh_ j? fe GkJh pkb/ dk Bkw fpbe[b jh nZy'_ T[jb/ eo fdZsk ikt/ s/
T[; Bz{ fBo'b ebgBk nkfynk ikt/. wfjwk gqekF ftu GkJh pkb/ dk Bkw ;o{g dk; GZbk B/ fdZsk
j?. vkH sob'uB f;zx dk ftuko j? fe fJ; g[;se ftu ;w/_ ;w/_ whfDnK, jzdkbhnK s/ j'oBK B/ ftrkV
gk fdZsk j?. T[j fJ; dh gqwkfDesk Bz{ ;theko eodk j? feT[_fe pkb/ dk gfotko ni/ th BBekDk
;kfjp ftu ofjzdk j?. T[; dh ;wkXh yv{o ;kfjp ftu ;fEs j?.
(e) w/jopkB dh iBw;kyh
fJ; iBw;kyh dk eosk fwjopkB ;h i' fgqEh uzd dk g[ Zso ;h i' r[o { noiB d/t ih
dk tZvk Gok ;h. r[o { noiB d/t ih Bz{ r[fonkJh fwbD T[gozs fJj T[BQK d/ ikBh d[FwD pD
frnk. fJj iBw;kyh 17th_ ;dh d/ gfjb/ nZX ftu fbyh rJh. fJ; dh p'bh w{b o{g ftu pqi
GkFk s/ fJ; ftu cko;h, w[bskBh s/ gZSwh gzikph d/ Fpd fwbd/ jB. fJ; dhnK 6 fibdK jB-
g'Eh ;Zu yzv, g'Eh jfo ih s/ g'Eh us[oG[i, e/F'-gd g'Eh, nG?-gd g'Eh s/ gq/w gd g'Eh. gfjbhnK
fszB g'E hnK 1940 ftu dwdwk ;kfjp s'_ fwbhnK jB. fJj r'FNK jB. fJfsjk;e gZy'_ fJj
wjZstg{oD jB feT[_fe fJBQK ftu soheK, ftneshnK d/ BK s/ xN eokwksh ejkDhnK fwbdhnK
jB.
(y) GkJh wBh f;zx dh iBw;kyh iK frnkB osBktbh
GkJh wBh f;zx r[o{ r'fpzd f;zx d/ B}dheh ;kEh ;B. fJj B/e s/ gqf;ZX f;Zy ;B. fJj r[o{
r'fpzd f;zx dh 1708 JhH ftu j'J/ Bzd/V fty/ nekb ubkD/ sZe T[BQK d/ Bkb oj/. T[j gqf;ZX nkr{
s/ jfowzdo ;kfjp d/ rqzEh ;B. e[M f;ZyK dh p/Bsh eoB s/ T[BQK B/ frnkB osBktbh fbyh fi;
dk nkXko GkJh r[odk; dh gfjbh tko ;h. fJj nkfynk iKdk j? fe fJj ouBk 1675-1700 JhH d/
d"okB ;zgzB j'Jh s/ r[o{ r'fpzd f;zx ih gk; T[BQK dh gqtkBrh bJh g/F ehsh. go fJj ftuko th
fdZsk iKdk j? fe GkJh wBh f;zx dh Fjhdh s'_ wro'_ th fJ; g[;se dk e[M Gkr fsnko j'fJnk
feT[_fe eJh EkJh T[BQK Bz{ nB: g[oy (Third Person) d/ o{g ftu g/F ehsk frnk j?. eJh EktK s/
p'bh pVh nkX[fBe j? s/ fJ; ftu fJeo{gsk Bjh_ j?. fco th fJj wjZstg{oB ouBk j? feT[_fe fJ;
ftu r[o{ BkBe ih dh iBw fwsh t?;ky d/ wjhB/ dh j?.
(r) wfjwk gqe kF
d' tZy tZy b/yeK d[nkok fby/ wfjwk gqekF d/ d' o{g fwbd/ jB. gfjbk o{g *wfjwk gqekF*
tkose ftu j? fi; ftu r[o{ BkBe d/ ihtB pko/ thj ;kyhnK fdZshnK rJhnK jB fiBQK dk fbyD
tkbk feogkb uzd GZbk j?. fJj 1741 ftu fbfynk frnk d{ik o{g *wfjwk gqekF* eftsk o{g ftu j?
fi; ftu 65 ;kyhnK jB. fJ; Bz{ ;o{g dk; GZbk B/ 1776 ftu g{ok ehsk i' r[o{ nwodk; ih e[b
ftu'_ ;h s/ r'fJzdtkb dk tk;h ;h. fJ; g[;se d/ gfjb/ Gkr ftu r[o{ BkBe dh ihtB eEk j? s/
d{i/ Gkr ftu pkeh r[o{ ;kfjpkB dhnK ihtBhnK pko/ fbfynk j?. fJ; Bz{ t?o'tkb tkbh iBw;kyh th
nkfynk iKdk j?.
(x) d;w rqzE
r[o{ r'fpzd f;zx ih wjK eth s/ ;ot gZyh ftdtkB ;B. T[j wjkB GkFk ftfrnkBh ;B. T[BQK
d/ dopko ftu 52 wjkB eth ofjzd/ ;B. T[BQK B/ pj[s ;ko/ jZE fbys rqzE fsnko eotkJ/ ;B. d;w
rqzE iK d;w gksFkj d/ rqzE ftu c[Neb ouBktK Fkwb ehshnK rJhnK jB ns/ fJ; dk e[M fjZ;k
jh T[BQK dk nkgDk fbfynk j'fJnk j? s/ pkeh dk fjZ;k r[o{ ih d/ dopko ftu jk}o fjzd{ ethnK
dh d/D j?. d;zpo 1704 ftu ;o;k dfonk gko eofdnK r[o{ ih dhnK pj[s jZE fbZysK (rozE)
dfonk ftu tfj rJhnK. dwdwk ;kfjp g[Zi e/ r[o{ ih B/ ;zrqfj fsnko eoB dk ekoi nkozG ehsk.
fJ; dh fJe fibd GkJh wBh f;zx B/ fsnko ehsh. fJ; ftu 18 ouBktK jB. fJT[_ ikgdk j? fe
18 ouBktK dk d;tK fjZ;k fJ; rozE ftu Fkfwb j' ;fenk j?. y[Ftzs f;zx dk ftuko j? fe ftuko
nXhB d;w rozE dk noE j? e[b dk d;tK fjZ;k. d;w Fpd dk Gkt d;tK fjZ;k j? Bk fe d;w
r[o{. fJ; g[;se s'_ gsk bZrdk j? fe fjzd{ Xow, Fk;sq, fwfEjk;, doFB, fJfsjk; s/ ;kfjs B/ r[o{
r'fpzd f;zx d/ ihtB s/ ;orowhnK Bz{ fezBk gqGkfts ehsk. fJ; rozE ftu ikg[ ;kfjp nekb T[;fss,
uzvh ufosq, frnkB gqp'X, u'gkJhnK, ;tZJhJ/, Fk;so Bkwwkbk, fsq: ufosq s/ }coBkwk Fkwb jB.
rozE dk ;G s'_ wjZstg{oD Gkr pfusq BkNe j? i' r[o{ ih dh ;P?-ihtBh j?. fJ; ftu r[o{ ih B/
gfotko dk jkb fdZsk j?. nkgD/ ihtB T[d/F gjkVh okfinK Bkb bVhnK s/ Fkjh c"iK Bkb :[ZXK pko/
fJ; ftu ;gFN fbfynk j?. fJ; d/ 14 nfXnkfJ jB. fJ; ftu p/dhnK s/ ;'YhnK dk th jkb fdZsk
frnk ns/ nkgD/ fgsk dh Fjkds pko/ th fbfynk j?. fJj T[; ;w/_ d/ ;wekbh ihtB dk ;jh s;tho
j?. fJ; ftu j'bh d/ w/b/, ftnkj FkdhnK, w'jb/Xko wh_j, jVQ tkbhnK BdhnK, ;kc Bhb/ nkekF, :[X
ftXhnK, tos/ iKd/ jfEnkoK, bVkJh d/ g?_sfVnK s/ gqf;ZX ;EkBK nkfd dk pVk fdbeF fpnkB ehsk
frnk fwbdk j?.
(C) j[ewBkw/ (Hukam Namas)
j[ewBkw/ dk noE j? j[ew i' r[o{ nkgD/ f;ZyK iK ;zrsK d/ Bkw fby e/ G/id/ jB. fJBQK
ftu r[o{ bzro bJh o;d, jfEnko pDkT[D ns/ :[ZX bJh x'fVnK dh yohd bJh g?f;nK nkfd dh
cowkfJF gkJh j[zdh j?. f;Zy pVh FoXk Bkb fJBQK Bz{ ;theko eod/ jB. fJBQK ftu'_ pj[s ;ko/
j[ewBkw/ 18th_ ;dh d/ rVpV s/ okiBhfse ndbk pdbhnK ekoB BFN j' rJ/. vkH rzvk f;zx B/
89 fBFkBK s/ j[ewBkfwnK Bz{ ;zefbs eoe/ g[;se gqekfFs ehsh j?. fJBQK ftu'_ 34 r[o{ r'fpzd f;zx,
23 r[o{ s/r pjkdo, 2 wksk r[ioh, 9 wksk ;[zdoh, 9 wksk ;kfjp d/tK ns/ fJe r[o{ noiB d/t,
4 r[o{ jor'fpzd, fJe fJe r[o{ jfo okfJ r[o{ jfo feqFB s/ GkJh r[ofdsk ns/ 2 pzdk f;zx pjkdo
Bkb ;zpzfXs jB. fJBQK j[ewBkfwnK ftu fwshnK ns/ gqf;ZX ftneshnK d/ BkwK pko/ gsk brdk j?.
fJj r[o{ ekb d/ ;wekbh iB ihtB d/ ;wkfie, nkofEe, Xkofwe, okiBhfse s/ ;fGnkukoe fJfsjk;
d/ g[Bo-fBowkD bJh wjZstg{oD ;'w/ jB.
1H1H4 gzikph s/ fjzdh ftu fJfsjk;e s/ noX-fJfsjk;e ouBktK
18th_ ;dh ftu pj[s ;kohnK fJfsjk;e s/ noX-fJfsjk;e ouBktK fjzdh, gzikph ftu ouhnK
rJhnK fiBQK dh fbgh r[ow[yh j?.
(T) r[o F'Gk
fJ; dk b/ye ;?Bkgfs r[o{ r'fpzd f;zx d/ 52 dopkohnK ethnK ftu'_ fJe ;h. T[; B/ fJj
rqzE 1701 ftu fbyDk nkozfGnk s/ 1711 ftu g{ok ehsk. fJ; ftu T[; B/ r[o{ ih d/ ykb;k ;kiD
s'_ fgZS'_ d/ ihtB pko/ fbfynk j?. fJ; ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ n"ozri/ap Bz{ *}coBkwk* BKwh gZso
fbyD pko/ ft;EkowJh t/otk fwbdk j?. r[o{ ;kfjp d/ pjkdo Fkj Bkb ;zpzXK ns/ fet/_ fJe gmkB
B/ r[o{ ;kfjp s/ nukBe tko eo fdZsk, nkfd dk jkb th fwbdk j?.
(n) f;ZyK dh Grswkbk
fJ; Bz{ Grs osBktbh th nkyd/ jB. 18th_ ;dh d/ gfjb/ nZX ftu fJ; Bz{ GkJh wBh f;zx
B/ fbfynk. fJj GkJh r[odk; dh 11th_ tko dk Nhek j?. r[o{ ;kfjpkB dk ihtB fposKs, gqf;ZX f;ZyK
dh Bkwktbh s/ T[; ;w/_ dh ;wkfie dFk pko/ fbfynk frnk j?.
(J) gouhnK
fJj ;/tkdk; dhnK fbyhnK 50 ;kyhnK dk ;zrqfj j?. fJ; ftu gfjb/ nZm r[o{ ;kfjpkB pko/
8 ;kyhnK, r[o{ s/r pjkdo pko/ 4 ns/ r[o{ r'fpzd f;zx pko/ 38 ;kyhnK fwbdhnK jB.
(;) pz;ktbh Bkwk
e/;o f;zx fSZpV B/ 1780 ftu fJj pz;ktbh Bkwk g{ok ehsk. fJ; d/ 14 nfXnkfJ jB. fJBQK
ftu 10 r[o{ ;kfjpkBK pko/ jB s/ nrb/ uko pzdk f;zx pjkdo, pkpk nihs f;zx, wksk ;[zdoh s/
ykb;k gzE Bkb ;zpzfXs jB. fJ; g[;se ftu fdZshnK soheK Go';/:'r Bjh_, go fco th fJj r[o{
r'fpzd f;zx ih d/ fgS'_ d/ ;w/_ pko/ ekch wjZstg{oD ikDekoh w[jZJhnk eodh j?.
(j) r[o { fpbk;
d' r[o{ fpbk; fwbd/ jB. r[ofpbk; gksFkjh S/th_ ftu r[o{ noiB d/t ih s/ r[o{
jfo r'fpzd ;kfjp d/ ihtB dhnK e[M wjZstg{oD xNBktK dk fpnkB j?. fJj 1718 JhH ftu g{ok
j'fJnk. d{;oh g[;se r[o{ fpbk; gksFkjh d;th_ j? i' GkJh ;[yk f;zx B/ 1797 JhH ftu g{oh ehsh.
fJ; ftu r[o{ s/r pjkdo ih ns/ r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ihtB pko/ u"yh ikDekoh fwbdh j?.
fJ; ftu 21 nfXnkfJ jB.
(e) r[o{ gqskg ;{oi rqzE
fJj rqzE pqi GkFk ftu fbfynk frnk j?. fJ; d/ d' Gkr jB (1) BkBe gqekF 1823 ftu
fbfynk frnk. fJ; d/ 130 nfXnkfJ jB ns/ r[o{ BkBe d/ ihtB Bkb ;zpzfXs j?. fJT[_ ikgdk
j? fe fJj pkb/ tkbh iBw;kyh s/ nkXkfos j? (2) ;{oi gqekF 1843 JhH ftu g{ok j'fJnk. fJ;
ftu r[o{ nzrd s'_ pzdk f;zx pjkdo sZe d/ ihtB ftu tkgoB tkbhnK wjZstg{oB xNBktK dk
f}eo j?.
(y) gqkuhB gzE gqekF
fJ; rqzE d/ b/ye osB f;zx Gzr{ jB. fJ;dh ouBk 1809 ftu ehsh i' 1841 ftu g[;se d/
o{g ftu ;kjwD/ nkJh. fJ; rqzE ftu r[o{ BkBe s'_ 18th_ ;dh d/ nzs sZe dk fJfsjk; eftsk ftu
fdZsk j'fJnk j?. fJ; ftu f;Zy-ncrkB s/ f;Zy wojZNk ;zpzXK pko/ ft;fsqs fposKs fdZsk frnk j?.
18th_ ;dh d/ ;zxoF ftu osB f;zx Gzr{ d/ pi[orK B/ fjZ';k fbnk j?.
(r) gzE gqekF s/ stkohy r[o{ ykb;k
fJj d'B'_ rqzE GkJh wBh f;zx d/ tzF d/ frnkBh frnkB f;zx d/ fby/ j'J/ jB. gzE gqekF
gqkuhB gzE gqekF s/ nkXkfos j? go fJ; ftu ekch ;[Xko ehsk frnk. fJj eftsk ftu j?. stkohy
r[o{ ykb;k d/ gzi Gkr jB. *ihtB d; r[o{* r[o{ ;kfjp d/ ihtB ekoiK Bkb ;zpzXs j?. *Fw;/ao
ykb;k* ftu pzdk pjkdo nXhB f;ZyK dhnK gqkgshnK dk f}eo j?. fJ; ftu f;Zy ncrkB w[rb
;zxoF dh th uouk j?. oki ykb;k ftu 12 fw;bK, wjkokik oDihs f;zx s/ f;zxK s/ cozrhnK dhnK
bVkJhnK dk jkb doi j?. u"E/ fjZ;/ ;odko ykb;k ftu f;Zy okfinK ns/ f;Zy ;odkoK d/ ihtB s/
ekoBkw/ fby/ rJ/ jB. nkyoh fjZ;/ ftu f;Zy r[od[nkfonK s/ f;Zy bfjoK dk f}eo j?. vkH Grs
f;zx fbyd/ jB fe frnkBh frnkB f;zx dh stkohy ftu ewhnK j'DrhnK i' jo w'Yh ouBk ftu ofj
iKdhnK jB go fJ; s'_ e'Jh w[Beo Bjh_ j' ;edk fe fJ; wjkB ekoi B/ pj[s ;ko/ gkmeK, y'ihnK
s/ fJfsjk;ekoK Bz{ T[sFkfjs ehsk j?.
(x) GZN tjhnK
frnkBh roik f;zx B/ ikDekoh dk fJe j'o ;'wk bZfGnk. fJT[_ ikgdk j? fe GZN r[o{
noiB d/t ih t/b/ f;Zy Xow Bkb i[V rJ/. fJBQK dh n"bkd B/ tjhnK oyhnK j'JhnK ;B fiBQK
ftu r[o{ s/r pjkdo ih s/ r[o{ r'fpzd f;zx d/ ihtB Bkb ;zpzXs e[M xNBktK doi ehshnK
rJhnK fwbdhnK jB.
1H1H5 cko;h ftu fJfsjk;e fbysK
wZXekb ftu oki dopko dh GkFk cko;h ;h. pj[s fJfsjk;e rqzE fJ;/ GkFk ftu fby/ rJ/
jB. vkH ro/tkb dk ftuko j? fe gzikp iK f;ZyK s/ jh ftF/F o{g ftu fby/ \ko;h d/ rqzEK dh ;zfynk
ns/ T[BQK d/ ;o{g Bz{ d/yd/ j'J/ fejk ik ;edk j? fe T[BQK s'_ wZXekb d/ gzikp d/ fJfsjk;ekoK bJh
nfsnzs wjZstg{oB ;wZroh gqkgs j[zdh j?.
(T) s[}e-J/-pkpoh iK pkpoBkwk L- Gkos ftu w[rb ;kwoki dh Bh_j oZyD tkbk pkpo pVk
T[&Zu e'Nh dk ftdtkB ;h. T[; B/ s[oeh GkFk ftu nkgDh ;P?-ihtB fbyh j? fi;dk wro'_ cko;h,
nzro/}h nkfd ftu nB[tkd j'fJnk. fJ; ftu 16th_ ;dh d/ gzikp dh ;wkfie, nkofEe, G{r'fbe,
Xkofwe s/ okiBhfse ;fEsh d/ jtkb/ fwbd/ jB.
(n) jwk:z{ Bkwk L- Fkjh jow dh w?_po r[bpdB p/rw B/ fJ;Bz{ fbfynk. T[; B/ jwk:z{ d/ ekb
dhnK eJh xNBktK fJ; ftu nzfes ehshnK.
(J) nkfJB-J/-nepoh ns/ nepoBkwk L- np[Zb c}b nepo dk dopkoh fJfsjk;eko ;h.
T[; B/ nepo d/ oki 1556 s'_ 1602 sZe dhnK tZy tZy xNBktK Bz{ d' wjZstg{oB g[;seK nkfJB-
J/-nepoh s/ nepoBkw/ ftu doi ehsk j?. nepoBkw/ ftu T[; B/ nepo d/ r'fJzdtkb fty/ 24
Btzpo 1598 Bz{ ikD dk th f}eo ehsk j?.
(;) s[}e-J/-ijKrhoh L- fJj ijKrhoh dh ;P?-ihtBh j?. T[; B/ fJ; ftu r[o{ noiB d/t ih
pko/ nkgD/ ftuko nzfes ehs/ jB s/ T[BQK dh Fjhdh bJh ehs/ j[ew d/ ekoD th fdZs/ jB.Gkt/_ fJj
fJe gZyh s;tho j? go fco th fJ;d/ fJfsjk;e wjZst s'_ w[Beo Bjh_ j'fJnk ik ;edk.
(j) dfp;skB/ w}kfjp
pj[s ;w/_ se w'j;B ckBh Bz{ dfp;skB/ w}kfjp dk b/ye wzfBnk iKdk fojk go Bth_ y'i
B/ fJj f;ZX eo fdZsk j? fe fJj ouBk wphd i[bceko nofd;skBh dh fwjBs dk f;ZNk j?. b/ye
gzit/_, S/t/_ s/ ;st/_ r[o{ dk ;wekbh ;h. fJ; g[;se ftu T[j w;zd gqDkbh, r[o{ noiB d/t ih dh
Fjkds, r[o{ jor'fpzd dh Bth_ Bhsh, :[ZXK s/ T[BQK d/ nekb ubkD/ dk jkb ns/ r[o{ jfookJ/ dh
r[fonkJh dh o;w dk fposKs fdzdk j?. ikgdk j? fe T[j gzit/_, S/t/_ s/ ;st/_ r[o{ ih dk fwZso ;h.
(e) y[ b k;s-T[ s -stkohy
fJj pNkbk fBtk;h ;[ikB okJ/ Gzvkoh dh feos j? i' 1696 ftu g{oh j'Jh. fJ; ftu f;ZyK
pko/ bkGekoh jtkb/ fwbd/ jB s/ fJ; ftu tvw[Zb/ G{r'fbe toBD th fwbd/ jB.
(y) w[ z s fyp-T[ b -b[ p kp
fJ; g[;se d/ b/ye ykch yK B/ w[rbK dk 1722 JhH sZe d/ fJfsjk; Bz{ fbfynk j?. gZygksh
ftukoK d/ pkti{d b/ye 18th_ ;dh d/ nkozG dhnK xNBktK pko/ pVh bkGekoh ikDekoh fdzdk j?.
T[j pzdk f;zx pjkdo d/ ;kEhnK Bkb ehs/ toskT[ pko/ fbydk j? fe, **fszB iK uko j}ko f;ZyK
Bz{ e?d eoe/ sbtkoK Bkb esb eo fdZsk fi; Bkb Xosh bj{ b[jkD j' rJh.**
(r) ;hnko-T[ b -w[skyohB
r[bkw j[;?B d/ 1785 ftu fbyh. T[; B/ f;Zy r[o{nK pko/ s/ 18th_ ;dh dh okiBhfse jkbs
pko/ fbfynk j?.fJ; g[;se B/ r[o{ s/r pjkdo ih dh Fjkds pko/ eJh G[b/y/ yVQ/ eo fdZs/ jB.
(x) izrBkwk
B{o w[jzwd B/ 1765 JhH ftu fbfynk. b/ye nfjwdFkj npdkbh Bkb gzikp d/ jwb/ t/b/ Bkb
nkfJnk ns/ T[; B/ T[; ;w/_ dhnK xNBktK fbyhnK jB.
1H1H6 nzro/}h ftu fwbd/ ;'w/
18th_ ;dh d/ nzs iK 19th_ ;dh d/ nkozG ;w/_ pj[s ;ko/ :{oghB :ksoh iK eowukoh gzikp
ftu nkJ/. T[BQK B/ fJ; d/ fJfsjk; pko/ nkgD/ gqGkt nkgDhnK feskpK ftu doi ehs/ fJBQK ftu'_
j/m fbfynK Bz{ ;G s'_ tZX wjZstg{oD wzfBnk ik ;edk j? L-
(T) (A Journey from Bengal to England-Forster) :- **J/ ioBh cokw pzrkb N{
fJzrb?_v** c'o;No dh g[;se j? fi; ftu 18th_ ;dh d/ nkyoh ;kbK ftu f;ZyK dh
dFk dk f}eo j?. fJj :ksok t/otk 1798 ftu gqekFs j'fJnk.
(n) (Sketch of the Sikhs-Malcolm) :- **;e?u nkc dk f;Zy;** w?be'w dh g[;se j?.
fi; ftu f;Zy Xow, gozgok, o;wK-fotk}K, ;fGnkuko s/ fJfsjk; pko/ ;wZroh j?.
(;) (History of the Sikhs-J.D. Cunningham) :- fj;Noh nk\ f;Zy; i/HvhH efBzxw
dh g[;se j?. fJ; ftu T[; B/ fBoG? j' e/ f;ZyK d/ fJfsjk; dk fpnkB ehsk.
1H1H7 c[Neb ;'w/
(T) f;Ze/ L- f;Ze/ gzikp d/ fJfsjk; d/ wjZstg{oD ;'w/ jB. w[rb FfjBFkjK d/ f;ZfenK s'_ fJbktk
pzdk f;zx pjkdo, iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk, nfjwd Fkj npdkbh d/ f;Ze/ fwbd/ jB. f;ZfenK s'_ okfinK
d/ BK, fwshnK, nkofEe ;fEsh, gqzgoktK nkfd dk gsk brdk j?.
(n) fJfsjk;e fuZsoekoh L- pj[s ;ko/ fJfsjk;e fuZso fwbd/ jB fiBQK ftu r[o{ ;kfjpkB
d/ ihtB d/ eJh gZyK ns/ r[od[nkfonK Bz{ fuZsfonk frnk j?. r'fJzdtkb fty/ 22 wzihdkoK d/ fuZso
fwbd/ jB. fJ; soQK nzfwqs;o, gfNnkbk, uzvhrVQ s/ Bth_ fdZbh, d/jokd{B, nkBzdg[o s/ j'o eJh
;EkBK s/ fJfsjk;e fuZso d/y/ ik ;ed/ jB. fuZso T[; ;w/_ d/ ;wkfie, ;fGnkukoe, Xkofwe s/
nkofEe ihtB dh w{zj p'bdh s;tho jB.
(J) fJwkosK s/ :kdrkoK L- fJfsjk;e Ffjo, fJwkosK ns/ :kdrkoK fJfsjk;e ;'fwnK
bJh bkGekoh jB. nzfwqs;o, nkBzdg[o, ehosg[o, gT[_Nk ;kfjp, r'fJzdtkb, yv{o ;kfjp nkfd
Xkofwe Ffjo f;Zy r[o{nK dk fJfsjk; do;kT[_d/ jB. fJwkosK s/ ;o'to i' fJBQK ;EkB s/ jB,
gkme Bz{ bkGekoh ikDekoh fdzd/ jB. bkj"o, nkBzdg[o, nzfwqs;o d/ febQ/ fJ; ekb d/ fJfsjk;
Bz{ fpnkB eod/ jB. fJ; bJh r[od[nko/, ;o'to, pkr, fefbQnK s'_ ekch wjZstg{oD fJfsjk;e
ikDekoh fwbdh j?.
(;) w[joK s/ swr/ L- w[rb s/ ncrkB oki/ :'r pzfdnK Bz{ swr/ fdnk eod/ ;B. fJ;/
soQK Fkjh w[joK Bz{ pkdFkj d/ d;ysK dh EK tofsnk iKdk ;h. w[joK th fJfsjk; d/ wjZstg{oD
;'w/ jB.
(j) b'e rhs, w[jkto/ s/ nodk; L- gzikp d/ b'e rhs s/ w[jkto/ eJh tko fJfsjk;e
gZy Bz{ T[ikro eod/ jB. r[od[nkfonK s/ j'o Xkofwe ;wkrwK t/b/ ehsh nodk; ftu G{sekb dhnK
e[opkBhnK dk f}eo j[zdk j?. w[;bwkB okfinK d[nkok ehs/ nefj }[bwK dk feZ;k o'} d[jokfJnk
iKdk j?.
fJ; bJh gzikp d/ fJfsjk; d/ ;'w/ ekch tZvh wksok ftu fwbd/ jB go fJ; ftZu'_ ;Zu fBskoD
bJh nkb'uBkswe s/ ftFb/FDkswe fposh dh }o{os j?.
1H1H8 gkm d/ w[Zy ftnesh ns/ Åpd L
f;Zy r[o{ BkBe d/t ih, wodkBk, GkJh wBh f;zx, ezfBxw, iBw;kyh, g[Bo-fBowkD, j[ewBkw/,
fJfsjk;e ;q's, nkfd rqzE.
1H1H9 ftfdnkoEh d/ nfGnk; bJh gqÅBL
1H f;Zy fJfsjk; d/ fBowkD ftu nkT[IdhnK w[ÅfebK pko/ fby'<
2H nkfd rqzE T[Zs/ B'N fby'<
3H j[ewBkw/ eh jB< fJBQK B{z fe;B/ ;zgkfds ehsk.
4H f;Zy fJfsjk; ;zpzXh cko;h ftZu fwbd/ ;'fwnK T[Zs/ B'N fby'<
5H f;Zy fJfsjk; d/ nzro/—h ftZu fwbd/ ;'fwnK T[s/ B'N fby'<
6H GkJh wBh f;zx T[Zs/ B'N fby'< T[;B/ f;Zy fJfsjk; b/yD d/ ftek; ftZu eh :'rdkB
gkfJnk <
7H gzikp d/ fJfsjk; fBowkD d/ w[ZYb/ ;'fwnK T[Zs/ ft;Eko Bkb fby'< fJBK dhnK
;hwktK th fby'<
phHJ/ H Gkr d{ i k fJfsjk;-gouk ph
gzikp dk fJfsjk; (1469-1799)
gkm BzH 1H2
r[o{ BkBe d/t ih dhnK f;ZfynktK
gkm dh pDsoL
1H1H1 G{fwek
1H1H2 iBw ns/ wksk fgsk
1H1H3 pkb nt;Ek ns/ f;Zfynk
1H1H4 tZy -tZy Xzf dnK ftZu
1H1H5 ftnkj
1H1H6 ;[ b skBg[ o ftZu B" e oh
1H1H7 frnkB gq k gsh
1H2H2H1 f;Zy Xow d/ gquko bJh ;co iK T[dk;hnK

1H2H2H2 gfjbh T[ d k;h
1H2H2H3 d{ i h T[ d k;h
1H2H2H4 shih T[ d k;h
1H2H2H5 u" E h T[ d k;h
1H2H2H6 gz i thI T[ d k;h
1H2H3H1 eoskog[ o ftZu fBtk;

1H2H3H2 u/fbnK dk ;zrmB (;zrs ns/ gzrs)
1H2H3H3 T[ s okfXekoh dh fB:[ e sh
1H2H3H4 nekb ubkDk
1H2H4H1 r[o{ BkBe d/t ih d/ T[gd/µ

1H2H4H2 oZp ;zp zX h ftuko
1H2H5H1 eh r[o{ BkBe d/t ih eqKshekoh ;B iK ;[Xkoe<

1H2H5H2 eqKshekoh d/ o{g ftZu
1H2H5H3 ;[Xkoe d/ o{g ftZu
1H2H5H4 f;ZNk
1H2H6H1 r[o{ BkBe d/t ih dhnK f;ZfynktK dk gqGkt

1H2H6H2 gkm d/ w[Zy ftnesh ns/ µpd
1H2H6H3 ftfdnkoEhnK d/ nfGnk; bJh gqÅBL
11
gkm dk T[d/ÅL
1H r[o{ BkBe d/t ih d/ ihtB ns/ T[dk;hnK ;zpzXh t/otk d/Dk.
2H r[o{ BkBe d/t ih dhnK f;ZfynktK ;zpzXh frnkB d/Dk.
3H r[o{ BkBe d/t ih dhnK f;ZfynktK dk gqGkt.
4H r[o{ ih d/ ;[Xkoe iK eqKshekoh j'D pko/ tZy-tZy nXko dZ;Dk.
1H1H1 G{fwek
r[o{ BkBe d/t ih e/tb gzikp ns/ Gkos d/ fJfsjk; ftu jh Bjh_ ;r'_ ;ko/ ;z;ko d/
fJfsjk; ftu j'J/ ;G s'_ wjkB g[oFK ftu'_ fJe wzB/ iKd/ jB. T[BQK Bz{ fe;/ th d/F ns/ fe;/ ekb
ftu g?dk j'J/ wjkB Xkofwe B/sktK Bkb ;EkB fdZsk ik ;edk j?. T[BQK B/ gzikp ftu T[; ;w/_
iBw fbnk id'_ fjzd{ ;wki ftu c'e/ eow-eKv ns/ M{m/ o;w'-fotki pj[s i'ao cV u[Ze/ ;B. b'eK
d/ nkuoD pj[s fvr rJ/ ;B ns/ Xow e/tb gkyzv pD e/ ofj frnk ;h. d{i/ GrsK tKr r[o{
BkBe d/t ih B/ pV/ T[sFkj Bkb ;wkfie p[okJhnK dh fBy/Xh ehsh ns/ b'eK Bz{ Xow dk n;bh
wkor fdykfJnk. fiE/ fes/ th T[j rJ/ T[BQK dh pkDh dk b'eK s/ ikd{ Gfonk n;o j'fJnk ns/
pj[s nfXe ;zfynk ftu T[BQK d/ FoXkb{ pD rJ/. T[BQK Bz{ nkgD/ T[d/F ftu d{i/ ;ko/ GrsK Bkb'_
tX/o/ ;cbsk gqkgs j'Jh. fiE/ d{i/ gqKsK ftu T[BQK GrsK d/ ;tor f;XkoB fgS'_ T[BQK dh bfjo
S/sh b[gs j' rJh, T[E/ r[o{ BkBe d/t ih d/ nzd'bB B/ gzikp ftu f;Zy Xow dk ;EkJh o{g XkoB
eo fbnk.
1H1H2 iBw ns/ wksk fgsk (Birth and Parents) :- r[o{ BkBe ih dk iBw 1469 JhH ftu
sbtzvh fgzv ftu j'fJnk. T[BQK d/ iBw ;EkB Bz{ nZi eZbQ BBekDk ;kfjp fejk iKdk j?, i' gZSwh
gkfe;skB d/ f}bQk F/yg{ok ftu j?. T[BQK d/ iBw dh fwsh pko/ fJfsjk;ekoK ftu fJe wZs Bjh_. e[M
fJfsjk;eko *GkJh pkb/* dh iBw;kyh d/ nkXko s/ efjzd/ jB fe T[BQK dk iBw eZse dh g{oBwkFh
(nes{po-Btzpo 1469 JhH) Bz{ j'fJnk d{i/ fJfsjk;eko fJ; ftuko Bkb ;fjws Bjh_ jB. g[oksB
iBw;kyh d/ gqwkD Bz{ nfXe ftFtk;:'r ;wMd/ j'J/ T[BQK B/ ft;ky ;[dh fszB 1526 fpeowh (15 ngq?b
1469 JhH) r[o{ ;kfjp dh iBw fsEh wzBh j?. Gkt/_ nZi eZbQ r[o{ ;kfjp dk iBw fdB eZse dh
g{oBwkFh Bz{ wBkfJnk iKdk j? fco th t?;ky dh fwsh f}nkdk T[fus ikgdh j?. r[o{ BkBe d/ fgsk
dk BK efbnkD uzd nEtk wfjsk ekb{ ns/ wksk dk BK fsqgsk ;h. efbnkD uzd yZsoh iksh d/ p/dh
tzF Bkb ;pzX oyd/ ;B ns/ stbzvh d/ gNtkoh ;B. f;Zy gozgoktK nB[;ko r[o{ BkBe d/ iBw ;w/_
eJh uwseko t/y/ rJ/ ns/ NZpo d/ go'fjs jofdnkb B/ GftZypkDh ehsh ;h fe fJj pZuk ;z;ko dk
fJe wjkB ftnesh pD/rk.
1H1H3 pkb nt;Ek ns/ f;Zfynk (Childhood and Education) :- fejk iKdk j? fe pkb
nt;Ek ftu jh BkBe ftu fJe wjkB Xkofwe ftnesh d/ bZSD ;B. ;kXkoD pZfunK tKr T[BQK Bz{
y/vD dk F"e Bjh_ ;h. T[j JhFto Grsh d/ rhs rkT[_d/ ofjzd/ ;B ns/ ;kX{ ;zsK dh ;/tk ftu pj[s
gq;zB ofjzd/ ;B. id'_ T[j ;Zs ;kb d/ j'J/ sK T[BQK Bz{ r'gkb uzd gzfvs gk; fjzdh f;Zfynk gqkgs eoB
bJh G/fink frnk. fejk iKdk j? fe T[BQK B/ nkgD/ nfXnkge Bz{ nfXnkswe frnkB pko/ eJh gqFB
g[ZS e/ j?okB eo fdZsk. T[BQK B/ fjzdh ns/ fj;kp dk e[M frnkB gqkgs eo fbnk pknd ftu T[BQK
B/ gzfvs fpqi bkb s'_ ;z;feqs ns/ w"bth e[spdhB s'_ cko;h th f;Zy bJh. B" ;kb dh nk:{ ftu BkBe
B/ iB/T{ gkT[D s'_ fJBeko eod/ j'J/ fejk ;h fe T[j egkj s/ ;{s d/ iB/T{ dh pikJ/ d:k, is[-;s[
dk nwo iB/T{ gkT[Dk g;zd eod/ jB. fJ; s'_ T[BQK d/ nfXnkswe ftukoK d/ ftek; dk nB[wkB pkb
nt;Ek s'_ brkfJnk ik ;edk j?.
1H1H4 tZy tZy XzfdnK ftu (In different Professions) :- e[M ;wK f;Zfynk gqkgs eoB fgS'_
BkBe Bz{ T[BQK d/ fgsk B/ eJh XzfdnK ftu brkT[D dk :sB ehsk. T[BQK Bz{ gfjbK wZMK uokT[D ns/
fco y/sh eoB dk ezw ;"_fgnk frnk, go T[BQK B/ fJBQK ftu'_ fe;/ ezw ftu fdbu;gh Bk fdykJh. wfjsk
ekb{ B/ j[D nkgD/ g[Zso Bz{ tgko ftu gkT[D dk fBFuk ehsk ns/ T[BQK Bz{ 20 o[gJ/ e'Jh *yok ;"dk*
eoB bJh d/ fdZs/. BkBe B/ fJj o[gJ/ eJh fdBK s'_ G[Zy/ \ehoK Bz{ o'Nh y[nkT[D ftu you fdZs/.
id'_ BkBe ykbh jZE tkg; gos nkJ/ sK T[BQK d/ fgsk pj[s r[Z;/ j'J/. n;b ftu BkBe d/ wB ftu
;zxoF ub fojk ;h ns/ T[BQK dk wB ;z;kfoe ezwK ftu Bjh_ brdk ;h.
1H1H5 ftnkj (Marriage) :- wfjsk ekb{ B/ ;'funk fe r[o{ BkBe dk ;z;koe wkwfbnK ftu fXnkB
brkT[D bJh ftnkj eo d/Dk ukjhdk j?. 14 ;kb dh nk:{ ftu r[o{ BkBe dk ftnkj pNkbk fBtk;h
w{b uzd dh ;g[Zsoh ;[bZyDh ih Bkb eo fdZsk frnk. e[M ;w/_ fgS'_ T[BQK d/ xo d' bVe/ g?dk j'J/
fiBQK d/ BK ;qh uzd ns/ bywh dk; ;B. gozs{ ftnkj d/ pzXB th r[o{ ih Bz{ nfXnkswe wkor s'_
fgS/ Bk jNk ;e/.
1H1H6 ;[bskBg[o ftu B"e oh (Service in Sultanpur Lodhi) :- nkgDh G?D BkBeh d/ ;Zd/
s/ r[o{ ih ;[bskBg[o ub/ rJ/ T[E/ nkgD/ GD'JhJ/ i? okw dh wdd Bkb w'dh ykB/ ftu B"eoh fwb
rJh. r[o{ BkBe B/ nkgDk ezw pVh fwjBs ns/ :'rsk Bkb ehsk, fJZE'_ sZe fe ;[bskBg[o dk Btkp
d"bs yK th T[BQK dh fJwkBdkoh s'_ pj[s gqGkfts j'fJnk. fJE/ r[o{ BkBe jo o'} gqwkswk dh Grsh
eod/ ;B ns/ nkgDh sBykj dk e[M fjZ;k rohpK Bz{ dkB fdnk eod/ ;B go T[BQK d/ wB ftu ;zxoF
jkbh th ub fojk ;h.
1H1H7 frnkB gqkgsh (Enlightenment) :- r[o{ ih ;[bskBg[o d/ B}dhe trdh *p/Jh* Bkwe
Bdh s/ fJFBkB eoB bJh ikfJnk eod/ ;B. f;Zy gozgoktK nB[;ko fJe fdB gqGks t/b/ id'_ T[j
*p/Jh* s/ fJFBkB eoB rJ/ sK fszB fdBK bJh nb'g j' rJ/. T[BQK Bz{ gqwkswk d/ doFB j'J/, gqwkswk
B/ T[BQK Bz{ ;z;ko ftu ;Zu/ Xow dk gquko eoB dk nkd/F fdZsk ns/ Bkb jh fJj w{b wzso fdZsk
» ;fsBkw[, eosk g[oy, fBoGU fBot?o, nekb w{ofs, ni{Bh, ;?Gz, r[o gq;kfd. fJzd{ G{FB p?Boih
d/ nB[;ko T[; ;w/_ T[BQK dh nk:{ brGr 25 ;kb ;h. frnkB gqkgsh d/ Bkb jh T[BQK d/ ihtB dk
gfjbk ekb ;wkgs j' iKdk j?. id'_ T[j fszB fdBK fgS'_ ;[bskBg[o gj[zu/ sK T[j fpbe[b pdb u[Ze/
;B. e[M ;wK sK T[j u[Zg oj/ ns/ v{zxh ;'u ftuko ftu v[Zp/ oj/, fco T[BQK B/ fJj wjZstg{oB Fpd
ej/, **Bk e'Jh fjzd{ Bk w[;bwkB** fJBQK FpdK s'_ T[BQK dk Gkt ;h fe fjzd{ ns/ w[;bwkB nkgD/ Xow
d/ n;bh n;{bK Bz{ G[Zb u[Ze/ jB ns/ T[BQK ftu M{m/ G/d-Gkt gqufbs j' rJ/ jB. fgB e'N efjzdk
j? fe fJ; j'e/ Bkb r[o{ ;kfjp ;koh wB[Zysk dh ;KMhtkbsk d/ w[dJh pD/ ns/ T[BQK B/ f;Zfynk fdZsh
fe jo gqkDh ;G s'_ gfjbK nkgD/ nkg Bz{ wkBt s'_ fgS'_ fjzd{ iK w[;bwkB ;wM/. d{i/ FpdK ftu,
T[BQK B/ ;w{j wkBt GkJhuko/ d/ f;XKs Bz{ gqukfonk. fJBQK FpdK d/ Bkb jh r[o{ ih B/ nkgD/ T[gd/F
nkozG ehs/.
1H2H2H1 f;Zy Xow d/ gquko bJh ;co iK T[dk;hnK
frnkB gqkgsh s'_ pknd r[o{ BkBe B/ nkgDh B"eoh SZv fdZsh ns/ b'eK Bz{ Xow dk n;bh
wkor fdykT[D bJh T[jBK B/ bzwhnK :ksoktK iK T[dk;hnK eoB dk fBFuk ehsk. fJ; Bkb T[jBK
d/ ihtB dk d{ik ekb nkozG j[zdk j?. T[BQK T[&Zso, dZyD, g{op ns/ gZSw ;G fdFktK tZb, B/V/ ns/
d{o dokv/ ;EkBK d/ ;co iK T[dk;hnK ehshnK. T[BQK Bz{ nkgD/ wB'oE ftu ekch ;\bsk gqkgs j'Jh.
T[BQK d/ ;co iK T[dk;hnK dk ;zy/g toDB fBwB fbys j? L-
1H2H2H2 gfjbh T[dk;h (First Udasi) :- r[o{ BkBe B/ nkgDh gfjbh T[dk;h ftu gzikp toswkB
T[&Zso gqd/F, wZX gqd/F, pzrkb, fpjko, nk;kw ns/ T[Vh;k d/ gqf;ZX ;EkBK dk ;co ehsk. fJ; T[dk;h
ftu r[o{ ;kfjp d/ fJe w[;bwkB FoXkb{ wodkBK B/ T[BQK dk ;kE fdZsk, i' opkp okjh_ EK EK s/
r[o{ ;kfjp dh fwZmh pkDh dk ehosB eodk fojk, ;[bskBg[o Bz{ SZv e/ r[o{ ;kfjp ;G s'_ gfjbK
bkj"o rJ/. fejk iKdk j? ;[bskB f;ezdo b'Xh dk Xkofwe r[o{ ;Z:d nfjwd sZeh th, T[BQK dh pkDh
s'_ gqGkfts j'fJnk. bkj"o s'_ r[o{ ;kfjp ;Z:dg[o (fi; Bz{ nZi eb n?wBkpkd nkyd/ jB) ub/ rJ/.
T[E/ T[j GkJh bkb' Bkwh soykD d/ xo mfjo/. ;Z:dg[o d/ fJe nwho ;odko wbe Gkr' B/ r[o{
;kfjp Bz{ G'iB bJh ;Zdk fdZsk go T[BQK B/ T[; d/ xo G'iB ykD s'_ BKj eo fdZsh feT[_fe T[; dh
ewkJh fJwkBdkoh dh Bjh_ ;h. r[o{ ;kfjp B/ GkJh bkb' Bz{ nkgDk f;Zy pDkfJnk ns/ T[; Bz{ T[;
fJbke/ ftu Xow gquko eoB dk nkd/F d/ e/ T[j f;nkbe'N tb uZb gJ/. f;nkbe'N ftu r[o{ ;kfjp
dh w[bkeks fJe w[;bwkB \eho Fkj jwik Bkb j'Jh i' fe;/ ekoB Ffjo d/ b'eK Bkb Bkok} j'
frnk ns/ T[BQK Bz{ d[y gj[zukD s/ s[fbnk j'fJnk ;h. r[o{ ;kfjp B/ ceho Bz{ mhe o;s/ gkfJnk ns/
T[; Bz{ b'eK Bkb fgnko ns/ jwdodh Bkb g/F nkT[D dk ;pe fdZsk. f;nkbe'N d/ ;?_eV/ fBtk;h
r[o{ ;kfjp d/ f;Zy pD rJ/. fJE'_ T[j nZr/ s[o e/ w[bskB d/ B/V/ sbzp/ fty/ gj[zu/. fJE/ ;zs d/
G/y ftu ;ZiD BK dk fJe mZr ofjzdk ;h i' oks Bz{ b[ZNwko efonk eodk ;h. r[o{ ;kfjp dh
F]Fhns ns/ pkDh dk T[; mZr s/ gqGkt fgnk fe T[; B/ wzd/ ezw ;dk bJh SZv fdZs/ ns/ r[o{ ;kfjp
dk f;Zy pD frnk.
r[o{ BkBe B/ j[D g{op tb o;sk gefVnk ns/ e[M fdBK d/ ;co fgS'_ T[j e[o{eF/so g[Zi
rJ/. T[; ;w/_ ;{oi rqfjD bZrk j'fJnk ;h ns/ bZyK dh frDsh ftu b'e fJeZm/ j'J/ ;B. r[o{ ;kfjp
B/ pqkjwDK d[nkok gqufbs rqfjD ;zpzXh tfjwK dh fBy/Xh ehsh ns/ b'eK Bz{ Xow d/ n;bh f;XKsK
dk frnkB eotkfJnk. e[o{eF/so s'_ T[j fjzd{nK d/ gqf;ZX shoE-n;EkB jfod[nko Bz{ ub/ rJ/. T[E'_
T[BQK B/ b'eK Bz{ fJj T[gd/F fdZsk fe ;{oi ns/ fgZsoK Bz[ gkDh dk e'Jh bkG Bjh_ ns/ T[BQK Bz{
gqwkswk dh Grsh d/ gftZso ihtB pshs eoB tb fXnkB d/Dk ukjhdk j?. jfod[nko s'_ r[o{ ;kfjp
fdZbh gj[zu/. T[E/ e[M fdB mfjoB fgS'_ T[j nbhrVQ, wE[ok, fpzdokpB, ekBg[o, byBT{ nkfd ;EkBK
dh :ksok eod/ j'J/ nkgD/ T[gd/FK dk gquko eod/ j'J/ eK;h gj[zu/. T[E/ T[BQK dh gqf;ZX pqkjwD us[o
dk; Bkb y{p pfj; j'Jh. nzs ftu us[o dk; ns/ eK;h d/ j}koK b'e r[o{ ;kfjp d/ FoXkb{ pD
rJ/. eK;h ftu fi; ;EkB s/ r[o{ ;kfjp mfjo/ ;B T[; Bz{ nZi ebQ *r[o{ ek pkr* fejk iKdk j?.
fJ; s'_ pknd r[o{ BkBe, r'oy ws/ rJ/ fi; Bz{ nZi ebQ BkBe wsk fejk iKdk j?. fJE/ T[BQK r'oy
BkE d/ u/b/ i'rhnK Bz{ T[gd/F fdZsk fe ;z;ko Bz{ fsnkrDk, ;oho s/ ;[nkj wbDk, jZE ftu vzvk cVBk
nkfd ;G ftnoE jB. wB[Zy Bz{ ;z;ko ftu ofj e/ ;Zu/ fdb Bkb oZp d/ BK dk ikg eoBk ukjhdk
j? ns/ nkgD/ nkuoD Bz{ gftZso oZyDk ukjhdk j?. r'oy ws/ s'_ r[o{ ;kfjp gNBk, p[X r:k, Ykek
nkfd ;EkBK s/ nkgD/ T[gd/FK dk gquko eod/ j'J/ ekwo{g (toswkB nk;kw) g[i/. fejk iKdk j? fe
T[E/ B{oh;kjh BK dh fJe ikd{roBh B/ nkgD/ N{fDnK okjh_ T[BQK Bz{ tZ; ftu eoB dk :sB ehsk go
nzs ftu n;cb j' e/ r[o{ ;kfjp d/ uoBK ftu fvZr gJh. ekwo{g s'_ r[o{ ;kfjp T[Vh;k gqKs tb
s[o gJ/ ns/ g[oh ik gj[zu/ fiE/ irB BkE wzdo j?. T[E/ T[jBK b'eK Bz{ ntskoK dhnK w{oshnK dh
pikJ/ fBozeko gqwkswk dh g{ik eoB dk T[gd/F fdZsk. g[oh s'_ r[o{ ;kfjp G'gkb, MK;h, rtkbhno,
nkrok, r[VrktK, fotkVh nkfd s'_ j[zd/ j'J/ tkg; gzikp nk rJ/. gzikp d/ eJh ;EkBK s/ x[zwD wro'_
T[j e[M ;w/_ sbtzvh d/ B/V/ e[M whb dh d{oh s/ fJe fJeKs ;EkB s/ mfjo/. T[BQK dh gfjbh T[dk;h
ftu brGr 12 ;kb (1495 JhH s'_ 1507 JhH) bZr rJ/.
1H2H2H3 d{ ih T[d k;h (dZy D dh :ksok) (Second Udasi-Travel to South) :- e[M ;wK
nkokw eoB fgS'_ r[o{ BkBe B/ nkgDh d{ih T[dk;h nkozG ehsh. fJ; tkoh ;"d' ns/ x/U Bkwe
d' iZNK B/ T[BQK dk ;kE fdZsk. r[ o{ ;kfjp B/ fJ; T[dk;h ftu gfjbK ;o;k, phekB/o, niw/o
wkT{_N nkp{ dh :ksok ehsh. fJ; s'_ wro'_ fJzd'o ns/ T[i/B s'_ j[zd/ j'J/ r[o{ ;kfjp dZyDh Gkos
tb s[o gJ/. j?dokpkd, phdo (toswkB wdok;) ns/ okw/Fto s'_ j[zd/ j'J/ nkgD/ T[gd/F K dk
gquko eod/ j'J/ bzek ik gj[zu/. T[; ;w/_ bzek dk okik fFtBkG ;h i' p[ZX Xow dk g?o'eko ;h.
T[j r[o { ;kfjp dh Fy;hns ns/ T[gd/FK s'_ pj[s gqGkfts j'fJnk ns/ T[B QK dk FoXkb{ pD
frnk. bzek d/ ;?_eV/ b'e th r[o{ ;kfjp d/ f;Zy pD/. bzek s'_ tkg; nkT[ _d/ j'J/ r[o{ ;kfjp
B/ pj[s ;ko/ ;EkBK s/ nkgD/ T[gd/F fdZs/ ns/ 5 tfoQnK d/ ;co pknd T[j fco sbtzvh g[Zi/.
Nozg tor/ fJfsjk;eko dk efjDK j? fe r[oP BkBe dh bzek dh :ksok dh ejkDh fBoh ebgBk
s/ nkXkfos j? go nkX[fBe y'i s/ ftF/F eoe/ Yke/ ftu r[opyF f;zx dh bZGh j'Jh fJe jZE-
fbys s'_ fJj Gbh gqeko f;ZX j' frnk j? fe r[o{ ;kfjp B/ dZyDh Gkos ns/ bzek dh ntZF
jh :ksok ehsh ;h.
1H2H2H4 shih T[dk;h (Third Udasi) :- (T[&Zso gqd/F, fsZps ns/ uhB dh :ksok) L- nkgDh shih
T[dk;h ftu r[o{ BkBe T[&Zsoh Gkos s/ gjkVh gqd/FK tb rJ/. fJ; T[dk;h ftu j;{ b[jko ns/ FhjK
Shpk T[BQK d/ Bkb rJ/ itkbk w[yh, wzvh, e[b{, izw{ nkfd ;EkBK s/ nkgD/ ;zd/FK dk gquko eod/ j'J/
r[o{ ;kfjp eFwho gj[zu/. T[E/ T[BQK dh gqf;ZX gzvs pqjw dk; Bkb w[bkeks j'Jh. r[o{ ;kfjp B/ pqjw
dk; s/ T[; d/ u/fbnK Bz{ pfj; ftu jok fdZsk. eFwho d/ pj[s ;ko/ b'e r[o{ ;kfjp d/ FoXkb{ pD
rJ/ ns/ T[BQK B/ fJe ;zrs dh ;EkgBk ehsh. eFwho s'_ r[o{ ;kfjp e/bkF gops ns/ wkB ;o'to
Mhb tb rJ/ fBtk; eo oj/ :'rhnK Bz{ T[BQK B/ T[gd/F fdZsk fe T[BQK Bz{ gjkVK ftu FoD b?D dh
pikJ/ b'eK dh ftrVh j'Jh dFk Bz{ ;[XkoB dk :sB eoBk ukjhdk j?. fejk iKdk j? fe fJ; T[dk;h
ftu r[o{ BkBe B/ fsZps ns/ uhB dh :ksok th ehsh. j[D se fsZps d/ e[M b'e T[BQK Bz{ nkgDk
r[o{ wzBd/ jB ns/ T[BQK dh w{osh dh g{ik eod/ jB.
1H2H2H5 u"Eh T[dk;h (gZSw dh :ksok) (Fourth Udasi-Travel to West) :- r[o{ BkBe B/
nkgDh u"Eh T[dk;h ftu gZSw d/ gqf;ZX w[;bwkBK d/ Xkofwe ;EkBK dh :ksok ehsh. fJ; T[dk;h ftu
T[BQK dk g[okDk ;kEh wodkBk T[BQK d/ Bkb frnk. r[o{ ;kfjp ;G s'_ gfjbK wZe/ gj[zu/. f;Zy gozgoktK
nB[;ko T[E/ T[j eknp/ tZb Bz{ g?o gk;ko e/ ;" rJ/. id'_ o[eBT[dhe w[Zy fJwkw B/ fJ; rZb T[&Zs/
fJsoki ehsk sK r[o{ ;kfjp B/ pVh fBwosk Bkb fejk fiXo oZp dk xo Bjh_ w/ohnK bZsK T[Xo eo
fdU. fJj oZp dh ;op-ftnkgesk tZb fJFkok ;h. ;kfonK bJh fJj pj[s tZvk ;pe ;h s/ o[eBT[dhB
ns/ wZe/ d/ j'o pj[s ;ko/ w[;bwkB r[o{ ;kfjp d/ T[gd/F s'_ pj[s gqGkfts j'J/. fJ; fgS'_ r[o{ ;kfjp
wdhB/ rJ/ T[E/ th T[BQK B/ b'eK ftu oZp Bz{ ;Zu/ fdb Bkb igD ns/ M{m/ tfjwK Bz{ SZv d/D dk gquko
ehsk. T[BQK B/ j}os w[jzwd ;kfjp dh epo d/ th doFB ehs/. fJ; s'_ pknd r[o{ ;kfjp eJh ;EkBK
s'_ j[zd/ j'J/ prdkd gj[zu/. T[E/ T[BQK dh F/y pfjb'b Bkb w[bkeks j'Jh. F/y pfjb'b r[o{ ih dh pkDh
s'_ pj[s gqGkfts j'fJnk ns/ T[BQK dk FoXkb{ pD frnk. T[;B/ r[o{ ;kfjp dk ;fseko ti'_ prdkd
ftu fJe :kdrkoh ;EkB th pDkfJnk i' nZi se ekfJw j?. prdkd s'_ tkg; nkT[_d/ j'J/ r[o{ e[M
;w/_ bJh j;B npdkb (gzik ;kfjp, gkfe;skB) ftu mfjo/. fJE/ T[BQK B/ jzekoh tbh ezXkoh Bz{ f;ZX/
okj gkfJnk.
1H2H2H6 gzith_ T[dk;h (Fifth Udasi-Travel within Punjab) (gzikp dh :ksok) L-
gzith_ ns/ nzsbh T[dk;h ftu r[o{ BkBe B/ gzikp ftu jh nkgD/ T[gd/FK dk gquko ehsk. gkegNB
ftu F/y cohd dh rZdh d/ tko; F/y pqjw Bkb w[bkeks eod/ j'J/ r[o{ ;kfjp B/ dhgkbg[o, ezuBg[o
ns/ gZNh nkfd ;EkBK dh :ksok ehsh. fco T[j toswkB nzfwqs;o B/V/ eoh gmkDk ftu gj[zu/. fJE/
T[BQK B/ pj[s ;ko/ gmkDK Bz{ nkgDk f;Zy pDkfJnk. fJ; s'_ pkd pNkb/ ftu gquko eod/ j'J/ r[o{
;kfjp-;Z:dg[o rJ/. T[; ;w/_ w[rb jwbkto pkpo B/ j[D/ ;Z:dg[o s/ ep}k ehsk ;h ns/ T[j T[E'_
d/ b'eK s/ pj[s }[bw eo fojk ;h. r[o{ ;kfjp B/ fJBQK }[bwK d/ fto[ZX pkpo pkDh dh ouBk ehsh.
f;Zy gozgoktK nB[;ko w[rbK B/ r[o{ BkBe ns/ T[BQK d/ ;kEh wodkB/ Bz{ th e?d eo fbnk. i/bQ
d/ w[yh who ykB B/ pkpo Bz{ dZf;nk fe r[o{ BkBe fJe pj[s tZvk ;zs j?. fJ; s/ pkpo r[o{ ;kfjp
Bz{ nkg fwfbnk ns/ T[BQK dh Fy;hns s'_ fJzBk gqGkfts j'fJnk fe T[; B/ e/tb T[BQK Bz{ jh Bjh_
fojkn eo fdZsk, ;r'_ T[jBK d/ efjD s/ d{i/ ;ko/ e?dhnK Bz{ SZv fdZsk. ;Z:dg[o s'_ r[o{ ;kfjp
g;o{o ns/ f;nkbe'N rJ/ ns/ v/ok rkih yK d/ f}bQ/ fwmBe'N g[Zi/ T[E/ T[BQK B/ gqf;ZX w[;bw ceho
whnK fwmk Bkb pj[s pfj; ehsh ns/ nzs ftu T[;Bz{ FoXkb{ pDkfJnk. fJ;s'_ pknd r[o{ ;kfjp
bkj"o gj[zu/. j[D T[BQK B/ nkgDhnK T[dk;hnK ;wkgs eoe/ fBFfus irQk s/ fBtk; eoB dk c?;bk
ehsk.
1H2H3H1 eoskog[o ftu fBtk; (Residing at Kartarpur) :- r[o{ ih B/ okth d/ ezY/ s/
fJe BtK Bro t;kfJnk fi; dk BK T[BQK B/ *eoskog[o* (oZp dk Ffjo) ofynk. T[BQK B/ nkgD/ ihtB
d/ nkyoh d; ;kb fJ; Ffjo ftu jh pshs ehs/. T[BQK B/ nkgDh gsBh ns/ g[ZsoK Bz{ th nkgD/
gk; p[bk fbnk. fJ; gqeko T[BQK B/ nkgDh nkdoFe rqfj;s ihtB dh fw;kb nkgD/ f;ZyK d/ ;kjwD/
oZy h.
1H2H3H2 u/fbnK dk ;zrmB (;zrs ns/ gzrs) (Organised Discipline-Sangat and
Pangat):- r[o{ ;kfjp B/ nkgDhnK T[dk;hnK d/ d"okB nB/e ;EkBK s/ *;zrs* noEks nkgD/ u/fbnK
d/ ;zx ;Ekfgs ehs/ ;B. fJBQK ;G ;zrsK Bz{ w}p{s pDkT[D bJh ns/ f}nkdk s'_ f}nkdk b'eK Bz{
nkgD/ T[gd/FK dk frnkB eokT[D bJh r[o{ ;kfjp B/ eoskog[o ftu fJe ;zrs ekfJw ehsh fi;
;zrs ftu pj[s frDsh ftu r[o{ ih d/ f;Zy fJeZm/ j[zd/ ;B s/ T[BQK s'_ T[gd/F gqkgs eod/ ;B. d{o
d{o d/ ;EkBK d/ f;Zy eoskog[o ftu r[o{ ;kfjp s'_ nkd/F b?D bJh nkT[_d/ ;B ns/ c/o nkgD/ gqd/FK
ftu ik e/ T[BQK d/ T[gd/FK dk gquko eod/ ;B. r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ u/fbnK dk ;zrmB eod/ j'J/
fJe wjZstg{oB ezw fJj ehsk fe T[BQK B/ bzro gqEk ukb{ ehsh. T[BQK B/ nkgD/ ;ko/ f;ZyK Bz{ fJj
nkd/F fdZsk fe T[j Xow ns/ iksh dk e'Jh fynkb Bk eod/ j'J/ ;ko/ fJe' gzrs ftu fJeZm/ p?m
e/ ykDk ykD ns/ nkg; ftu GkJh pD/ ofjD, fJ;/ soQK e[M jh ;kbK ftu r[o{ ;kfjp d/ f;ZyK dk
fJe BtK ;wki j'_d ftu nkfJnk.
1H2H3H3 T[ s o-nfXekoh dh fB:[ e sh (Appointed Successor) :- nkgD/ T[gd/FK dk gquko
ikoh oyD d/ T[d/F Bkb r[o{ BkBe B/ nkgDk T[so-nfXekoh fB:[es eoB dk fBFuk ehsk. nkgD/
g[ZsoK ns/ f;ZyK, dhnK T[B QK B/ eJh gqhfynktK bJhnK fiBQK ftu GkJh bfjDk ;G s'_ nfXe :'r
f;ZX j'J /. fJ; bJh r[o{ ;kfjp B/ GkJh bfjDk Bz{ *nzrd* Gkt T[BQK d/ nkgD/ jh ;oho dk nzr
dk BK fdZsk.
1H2H3H4 nekb ubkDk (Death) :- 1539 JhH ftu r[o{ BkBe ;kfjp eoskog[o fty/ i'sh i's ;wk
rJ/.
1H2H4H1 r[o{ BkBe d/t ih d/ T[gd/F (Teachings of Guru Nanak)
r[o{ BkBe B/ e'Jh r{VQ cb;c/ dk gquko Bjh_ ehsk. T[BQK d/ T[gd/F pV/ ;kd/ ;B ns/ fJBQK
Bz{ b'eK d/ ;kjwD/ T[BQK dh nkgDh p'bh ftu oZfynk. *ig[ih ;kfjp*, *nk;k dh tko* nkfd r[o{ ;kfjp
dhnK ouBktK s'I T[BQK d/ T[gd/FK d/ w[Zy f;XKs gsk bZrdk j? L-
1H2H4H2 oZp ;pzXh ftuko L- r[o{ BkBe dk oZp dh j'_d pko/ gZek ns/ nZNb ftFtk; ;h. *ig[ih
;kfjp* d/ w{b wzso ftu T[BQK B/ oZp ;zpzXh ftukoK dk ;ko fJ; soQK fdZsk j?l oZp fJe j?, T[;
dk Bkw ;Zuk j?, T[j ;z;ko dk eosk-Xosk j?, T[j fBvo j?, T[; dk e'Jh t?oh Bjh_, T[j iBw
woB s'_ ofjs j?, T[j fGzB-fGzB i[ZrK ftu ;Zuk ;h, j[D th ;Zuk j? ns/ GftZy ftu th ;dk ;Zuk
oj/rk. r[o{ ;kfjp d/ oZp ;zpzXh ftukoK dk t/otk ;gFN o{g Bkb, fJBQK f;ob/yK j/m ehsk ik
;edk j? L-
(T ) oZp fJe j? L- r[o{ BkBe B/ fJ; rZb s/ pj[s }'o fdZsk j? fe oZp fJe j?.
T[; }wkB/ ftu fJj ftuko nkw gqufbs ;h fe pqjwk, ftFBz{ ns/ wj/F fszB d/ts/ oZp o{g jB. fJe
;z;ko d/ b'eK Bz{ g?dk eodk j?, d{;ok T[jBK dh d/yGkb eodk j? ns/ sh;ok T[BQK d/ ihtB Bz{
;wkgs eodk j?. w[;bwkB j}os w[jzwd Bz{ oZp wzBd/ ;B. r[o{ BkBe B/ fJBQK gqufbs ftukoK Bz{
Bk wzBd/ j'J/ b'eK Bz{ fJj T[gd/F fdZsk fe e/tb fJe jh oZp j? i' pqjwk, ftFBz{, wj/F, okw, feqFB,
j}os w[jzwd ;G s'_ T[&Zuk j?.
( n ) ;otFeshwkB j? L- r[o{ BkBe nB[;ko oZp ;otFeshwkB j?. T[; d/ j[ew
nB[;ko jh jo fJe wB[Zy dk iBw j[zdk j?, T[;dk nkeko pDdk j?, T[; Bz{ tfvnkJh gqkgs j[zdh
j?, T[j T[&Zsw iK Bhu j' iKdk j?, T[j fby gVQ iKdk j?, d[y-;[y gkT[_dk j? ns/ T[; dk nekb
ubkDk j[zdk j?. fe;/ th wB[Zy ftu fJzBh :'rsk Bjh_ fe T[j oZp dh wjkBsk Bz{ g{oh soQK ;wM
;e/ iK T[; dk toDB eo ;e/. eo'VK b'e oZp dh wfjwk d/ rhs rkT[_d/ jB, j}koK fbykohnK
B/ nkgDhnK g[;seK ftu oZp dh tfvnkJh ehsh j?, go n;b ftu nkgDh wjkBsk f;oc oZp nkg
jh ;wMdk j?.
(J ) oZp nr'uo ns/ ;op ftnkge j? L- r[o{ BkBe s'_ gfjbK nkswetkdhnK
ftu oZp d/ fto'Xh wZs gqufbs ;B. e[M fJe nkswetkdh wzBd/ ;B fe oZp nr'uo (Transcendent)
j?, T[j p/nzs j? ns/ wB[Zy dh gj[zu s/ ;wM s'_ go/. d{finK d/ ftuko nB[;ko oZp ;ot-ftnkge
(Omnipresent) j?. r[o{ BkBe B/ pVh ;[zdosk Bkb fJBQK fto'Xh ftukoK dk ;[w/b ehsk. T[BQK d/
ftuko ftu oZp nr'uo th j? ns/ ;op ftnkge th j?. n;b ftu oZp nkgD/ ;Zu/ ;/teK d/ fjod/
ftu t;dk j?.
( ; ) oZp fBozeko j? L- r[o{ BkBe d/ wZs nB[;ko oZp fBozeko j?, T[; dk e'Jh o{g
ozr nkfd Bjh_ j?. T[; Bz{ fwZNh iK gZEo ftu Bjh_ Ekfgnk ik ;edk feT[_fe no{g ns/ p/nzs j?.
r[o{ ;kfjp d/ ftuko ftu oZp dhnK w{oshnK pDkT[DhnK ns/ T[; Bz{ wzdo ftu ;hfws eo d/Dk mhe
Bjh_ j?.
(j) nksw fsnkr oZp dh gqkgsh dk ;kXB j? L- nkgDh pkDh ftu r[o{ ih fJe
irQk s/ cowkT[_d/ jB, *nkg rtkJhn? sK ;j[ gkJhn?* noEks wB[Zy nkgD/ nkg Bz{ rtk e/ jh oZp gqkgs
eo ;edk j?. fJ; s'_ T[BQK dk wsbp fJj Bjh_ fe G[fynK ofj e/ iK em'o sg eoe/ ;oho Bz{ BFN
eo d/Dk ukjhdk j?. fJ; s'_ e/tb fJj Gkt j? fe wB[Zy Bz{ ekw, eo'X, b'G, w'j s/ jzeko Bkwh nkgD/
t?ohnK Bz{ t; ftu oyDk j?. nkgD/ wB sB Bz{ oZp d/ ;g[od eoe/ jh wB[Zy-T[; Bz{ gqkgs eoB dh
nk; eo ;edk j?.
(e ) Bkw iZgD dh wjZssk L- r[o{ BkBe B/ nkgDhnK ouBktK ftu Bkw igD ns/
;[DB s/ }'o fdZsk. T[BQK d/ ftuko nB[;ko oZp dk Bkw igD s/ ;[DB Bkb wB[Zy ekw, eo'X, b'G
w'j ns/ jzeko tZ; ftu eo b?_dk j?, T[; dk wB gftZso j' iKdk j?, ;Zs, ;zs'y ns/ frnkB dh gqkgsh
j[zdh j?, T[; Bz{ xo p?m/ jh 68 shoE n;EkBK dh :ksok dk \b fwb iKdk j? ns/ T{; d/ d[Zy s/
gkg d{o j' iKd/ jB. ig[ih ;kfjp dh thjth_ g"Vh ftu r[o{ ;kfjp efjzd/ jB fe fi; soQK jZEK g?oK
ns/ ;oho dh w?b gkDh Bkb ns/ rzd/ egfVnK dh w?b ;kpD Bkb d{o j' iKdh j?, T[;/ soQK, wB
d/ gkgK dh w?b Bkw igD Bkb d{o j' iKdh j?. nkgDhnK T[dk;hnK d/ d"okB r[o{ ;kfjp ne;o fejk
eod/ ;B fe T[BQK gk; *Bkw* s'_ fpBK j'o e'Jh uwseko Bjh_ j?.
( y ) r[o{ dh b'V L- nksw fsnkr d/ Bkw igD dk okj fdykD bJh wB[Zy Bz{ r[o{
dh b'V j?. r[o{ s'_ fpBK T[; Bz{ Xow pko/ n;bh frnkB gqkgs Bjh_ j' ;edk. r[o{ BkBe d/ efjD
nB[;ko r[o{ fJe ijk} d/ ;wkB j? fi; dh wdd Bkb ;z;ko o{gh ;kro Bz{ gko eoe/ w[esh gqkgs
eo ;edk j?. r[o{ fJe nfijh g"Vh j? fi; dk ;jkok b? e/ T[j gqG{ Bz{ gqkgs eo ;edk j?.
i/eo wB[Zy ;z;koe w'j wkfJnk ftu Bk c;d/ j'J/ gZe/ fJokd/ Bkb nfXnkswe-wkor T[s/ ub
g?_dk j? sK T[; Bz{ gqG{ dh feqgk Bkb ;Zuk r[o{ fwb iKdk j?.
(r ) efmB sgZf;nk ftu nftFtk; L- r[o{ BkBe xo SZv e/ pkjo izrbK ftu
ik e/ sg eoB (Asceticism) d/ gZy ftu Bjh_ ;B. r[o{ BkBe d/t ih B/ ;z;ko Bz{ fsnkrD fto[ZX
gquko ehsk. r[o{ ;kfjp fJe gk;/ sK T[j rqfj;s d/ ihtB Bz{ fsnkr e/ izrbK ftu sg eoBk ns/
;oho Bz{ eFN d/Dk ftnoE ;wMd/ jB, d{i/ gk;/ T[j fJj th efjzd/ jB fe ;z;ko ftu ofjzd/ j'J/
wB[Zy Bz{ ekw, eo'X, w'j, jzeko s'_ pu e/ ofjDk ukjhdk j?. wB[Zy Bz{ ;z;ko ftu fJ; soQK ofjDk
ukjhdk j? fi; soQK ewb dk c[Zb gkDh ftu ofjzdk j?. **;z;ko dhnK ngftZsosk ftu gftZso ihtB
fpskU** fJj T[BQK dk nkgD/ f;ZyK Bz{ wjZstg{oB ;zd/F j?. r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ ihtB d/ nzsb/ d;
;kb eoskog[o ftu nkgD/ gfotko ;fjs pshs ehs/. fJ; soQK T[BQK B/ fJe nkdoF rqfj;Eh ihtB
dh fw;kb nkgD/ f;ZyK d/ ;kjwD/ oZyh. T[BQK s'_ pknd T[BQK d/ B" T[&Zso-nfXekohnK B/ th rqfj;s
ihtB pshs eod/ j'J/ **oki ftu i'r ewkT[** f;XKs Bz{ nwbh o{g fdZsk.
(x ) eow s/ ;dkuko T[&Zs/ i'ao L- r[o{ BkBe p[X Xow s/ fjzd{ Xow ftu gqufbs
eow f;XKs Bz{ wzBd/ jB. T[j efjzd/ jB fe wB[Zy Bz{ F[G eow eoB/ ukjhd/ jB. uzr/ eowK s'_
fpBk wB[Zy Bz{ w[esh dh gqkgsh Bjh_ j' ;edh j?. r[o{ ;kfjp nB[;ko Xkofwe rqzEK Bz{ gVQB iK oN
b?D dk e'Jh bkG Bjh_, ;r'_ wB[Zy Bz{ T[BQK ftu fds/ rJ/ ;dkuko d/ fB:wK Bz{ nwbh o{g ftu
ngBkT[Dk ukjhdk j?. nkgDhnK ouBktK ftu r[o{ ;kfjp d/ ;dkuko s/ pj[s }'o fdZsk j?. T[j efjzd/
jB fe wB[Zy ftu puB ns/ eow dh gftZsosk j'Dh ukjhdh j?. T[; Bz{ u'oh Bjh_ eoBh ukjhdh,
fwjBs dh ewkJh ykDh ukjhdh j?, jo/e Bkb fgnko dk tshok eoBk ukjhdk j?. ;fs ns/ ;zs'y, fywK
nkfd r[DK Bz{ ngBkT[D dk :sB eoBk ukjhdk j?.
(C) c'e / o;wK-fotk}K ns/ tfjwK dh fBy/Xh L- r[o{ BkBe B/ T[; ;w/_ ;wki
d/ b'eK ftu gquZbs c'e/ o;w-fotk}K ns/ M{m/ tfjwK dh pV/ T[sFkj Bkb fBy/Xh ehsh. T[BQK B/
fejk fe izrbK ftu ik e/ sg eoBk, shoE-n;EkBK dh :ksok eoBh, tos oZyDk, gkDh ftu
p?fmnk ofjDk, ;{oi Bz{ gkDh d/Dk, T[bN/ yVQ/ ofjDk, t/dK Bz{ oN b?D, w{oshnK Bz{ g{iDk nkfd
;G ftnoE jB ns/ fJBQK dh e'Jh Xkofwe wjZssk Bjh_. r[o{ ;kfjp Bz{ T[; }wkB/ d/ i'rhnK ns/
;kX{nK d/ gkyzvK, fit/_ u'bk gfjB b?Dk, ;oho s/ ;[nkj wb b?Dh, ezBK ftu w[zdoK gk b?DhnK, jZE
ftu vzvk cV b?Dk nkfd Bz{ th ci{b df;nk. T[BQK B/ p?okrh, ek}h ns/ pqkjwDK d/ n;bh noE
th dZ;/. T[BQK nB[;ko p?okrh T[j j? i' nkgDhnK fsqFBktK Bz{ fsnkr fdzdk j?, i'rh T[j j? i' gqG{
gqkgsh d/ wkor s'_ ikD{ j?, ek}h T[j j? i' wB[ZyK Bz{ ;z;koe MziNK s'_ eZY e/ nfXnkswe wkor
tb fbnkT[_dk j? ns/ pqkjwDK, ek}hnK ns/ i'rhnK d/ fgS/ bZr e/ M{m/ o;w-fotkiK ftu ftFtk;
Bjh_ eoBk ukjhdk.
(u ) iks gks *s/ nkXkos G/d GktK dk yzvB L- r[o{ BkBe d/ ;w/_ fjzd{
;wki uko w[Zy ikshnK (pqkjwD, eFsoh, t?F ns/ ;{do) ns/ ;?_eV/ T[g-ikshnK ftu tzfvnk j'fJnk
;h. T[&ZuhnK ikshnK d/ b'e BhthnK iksK d/ b'eK s'_ fxqDk eod/ ;B. r[o{ ;kfjp iksK d/ fJBQK
G/dK GktK d/ ;ys fybkc ;B ns/ T[BQK pV/ i'aodko FpdK ftu fJ; gqEk dk yzvB ehsk j?. T[j
cowkT[_d/ jB, *cZeV iksh cZeV BkT[_* noEks ikshnK d/ Bkw ;G ci{b rZbK jB. T[BQK d/ ftuko
nB[;ko ;G b'e pokpo jB ns/ e'Jh iBw s'_ T[&Zuk iK BhtK Bjh_. i/ e'Jh th oZp dk ;Zu/ fdb
Bkb Bkw igdk j? ns/ fBowb eow eodk j?, T[j gqG{ Bz{ gqkgs eo b?_dk j?, ukj/ T[j fe;/ th
iks dk feT[_ Bk j't/. r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ f;ZyK ftu iks gks d/ Gkt dk yzvB eoB bJh bzro
gqEk ukb{ ehsh. fJ; gqEk nB[;ko T[BQK d/ ;ko/ f;Zy fJeZm/ p?m e/ fJe' jh o;'Jh s'_ fsnko ehsk
frnk G'iB yKd/ ;B.
(S ) wB[Zyh GkJhuko/ ftu ftFtk; L- r[o{ BkBe B/ wB[Zyh GkJhuko/ d/ f;XKs dk
gquko ehsk. T[j ;z;ko d/ ;G b'eK Bz{ nkg; ftu Gok ;wMd/ ;B ns/ T[BQK ftu Xow, iksh iK fcoe/
d/ G/d-GktK Bz{ ;theko Bjh_ eod/ ;B. T[j fejk eod/ ;B *Bk e'Jh fjzd{ j? ns/ Bk e'Jh w[;bwkB*
T[BQK d/ T[gd/F ;G XowK ns/ ikshnK d/ b'eK bJh ;B. fJ; bJh sK fjzd{ T[BQK Bz{ nkgDk *r[o{*
ns/ w[;bwkB T[BQK Bz{ nkgDk *gho* wzBd/ jB.
(i ) ;Zuyzv dh gqkgsh L- r[o{ BkBe nB[;ko ihtB dk nzsw T[gd/F *;Zuyzv* dh
gqkgsh j?. fJ; nt;Ek ftu wB[Zy Bz{ g{oD FKsh ns/ ;ot-T[&Zu nkBzd fwbdk j?. iBw ns/ woB d/
uZeo s'_ T[; dk ;dk bJh S[Nekok j' iKdk j?. r[o{ BkBe ;kfjp d/ T[go'es T[d/FK dh gkbDk eoe/
jh wB[Zy Bz{ *;Zuyzv* dh gqkgsh j' ;edh j?.
1H2H5H1 eh r[o{ BkBe d/t ih eqKshekoh ;B iK ;[Xkoe <
(Was Guru Nanak Dev a Revolutionary or a Reformer ?)
fJ; ftF/ s/ fJfsjk;ekoK ftu wsG/d j? fe r[o{ BkBe eqKshekoh ;B iK ;[Xkoe. w?ekfbc,
GkJh ekjB f;zx ns/ fgqz;hgb s/ik f;zx d/ ftuko ftu r[o{ ;kfjp eqKshekoh ;B, fiBQK B/ ;wki ftu
gqufbs ;z;EktK dk yzvB ehsk s/ fJe Bt/_ ;wki dh T[;koh eoB dk :sB ehsk. ;hHn?uHg?B (C.H.
Payne), vkH fJzd{ G{FB p?Boih ns/ ;o r'eb uzd Bkozr fJ; ftuko Bkb ;fjws Bjh_ jB. fJBQK
ftdtkBK B/ r[o{ ;kfjp d/ T[gd/FK dk nkb'uBkswe nfXn?B eoe/ fJj f;ZNk eZfYnk j? fe T[j fJe
;[Xkoe ;B. fJBQK d'jK fto'Xh ftukoK dk t/otk fBwBfbys j? L-
1H2H5H2 eqKshekoh d/ o{g ftu (As a Revolutionary) :- w?ekfbc, GkJh ekjB f;zx ns/
fgqz;hgb s/ik f;zx B/ nkgD/ ws dh g[FNh ftu j/m fbyhnK dbhbK fdZshnK jB L-
(T) fjzd{ d/tfsnK ns/ ntsko dk yzvB L- ;G s'_ gfjbK T[j nkyd/ jB fe r[o{ ;kfjp
B/ fjzd{ d/tfsnK ns/ ntskoK dk yzvB ehsk. fjzd{ b'e pqjwk, ftFBz{ ns/ wj/F Bz{ oZp d/ o{g ns/
feqFB s/ okw Bz{ oZp d/ ntsko ;wMd/ ;B, go r[o{ ;kfjp B/ fJBQK dh d?th Fesh Bz{ ;theko Bk
ehsk. fJj ntZF jh T[BQK dk fJBebkph ezw ;h.
(n) w{osh g{ik dk yzvB L- T[BQK B/ ;wki ftu w{osh g{ik dk yzvB ehsk s/ b'eK Bz{ fJj
eqKshekoh T[gd/F fdZsk fe oZp fBozeko j? ns/ T[; dhnK w{oshnK pDke/ T[BQK dh g{ik eoBh mhe
Bjh_ j?.
(J) emB sgZf;nk dk yzvB L- fjzd{ foFhnK-w[BhnK d/ ftuko nB[;ko wB[Zy Bz{ fpqX nt;Ek
ftu rqfj;s ihtB Bz{ fsnkr e/ ;zfBnk; b? b?Dk ukjhdk j?. izrbK ftu ik e/ sg eoBk ukjhdk
j? ns/ ;oho Bz{ eFN d/D/ ukjhd/ jB. nfijk eoB Bkb jh T[; dh nkswk Bz{ w[esh dh gqkgsh j'
;edh j?. r[o{ BkBe B/ fjzd{ Xow d/ fJ; f;XKs dk yzvB ehsk. T[BQK B/ f;ZyK Bz{ fJj T[gd/F fdZsk
fe T[j rqfj;s ihtB Bk fsnkrD ns/ ;z;ko ftu ofjzd/ oZp dk Bkw iZgD ns/ F[G eowK Bkb T[BQK
Bz{ w[esh dh gqkgsh j' ;edh j?. fJ; bJh fJj th T[BQK dk fJBebkph ezw ;h.
(;) fjzd{-o;w-fotk}K dk yzvB L- r[o{ ih B/ fejk fe shoE-n;EkBK dhnK :ksoktK
eoBk, tos oyDk, :Zr eoBk, wzso gVQBk, ;{oi Bz{ gkDh d/Dk nkfd ;G ftnoE jB ns/ fJBQK dh
e'Jh Xkofwe wjZssk Bjh_. fjzd{ b'e fJBQK o;w-fotkiK Bz{ nkgD/ Xow dk nzr ;wMd/ ;B. ;gZFN
j? fe r[o{ ;kfjp B/ fJBQK dk yzvB eoe/ fJe Bt/_ Xow dh p[fBnkd dk :sB ehsk.
(j) iks-gks dk yzvB L- iksh gqEk pj[s gqkuhB ekb s'_ fjzd{ Xow ns/ ;wki dk fJe
wjZstg{oB nzr pD rJh ;h. r[o{ ;kfjp B/ fJ; gqEk dk pV/ T[sFkj Bkb yzvB ehsk, T[BQK B/ ;kc-
;kc FpdK ftu fejk fe ikshnK ns/ Bkw fpbe[b ci{b rZbK jB, e/tb fJj jh Bjh_ T[BQK B/ nkgD/
;G f;ZyK Bz{ fJeZm/ ykDk ykD dk th j[ew fdZsk.
(e) fjzd{nK d/ Xkofwe rqzEK s/ nftFtk; L- r[o{ BkBe ih B/ fejk fe g[okDK, t/dK
nkfd Bz{ gVQB iK oZND dk e'Jh bkG Bjh_. fjzd{ b'e fJBQK rqzEK Bz{ gVQBk s/ t/dK d/ wzsoK dk T[ukoD
eoBk nkgDk T[&Zsw Xkofwe eosZt ;wMd/ ;B. r[o{ BkBe B/ fjzd{ Xow dh gftZso GkFk ;z;feqs
Bz{ Bk ngDkfJnk. fJ;d/ T[bN T[BQK gzikph GkFk ftu nkgD/ T[gd/FK dk gquko ehsk.
(y) ;zrs dh ;EkgBk ns/ T[so-nfXekoh dh fB:[esh L- r[o{ BkBe B/ e/tb fjzd{
Xow s/ gquZfbs f;XKsK dk jh yzvB Bjh_ ehsk ;r'_ T[BQK B/ fJe Bt/_ ;wki dh Bh_j oZyh.r[o{ ;kfjp
B/ ;zrs d/ BK fJe nbZr GkJhukok pDkfJnk. fJ;d/ w?_poK dk ihtB fjzd{nK d/ ihtB Bkb'_ pj[s
fGzB ;h. r[o{ ;kfjp dk r[o{ nzrd d/t ih Bz{ nkgDk T[so-nfXekoh fB:[es eoBk th T[BQK dk fJe
fJBebkph ezw ;wfMnk iKdk j?.
(r) r[o{ ;kfjp B/ ;zfBnk;, t?okr s/ fsnkr dh fto'Xsk ehsh L- fJj fjzd{
Xow d/ nN[ZN nzr ;wM/ iKd/ jB. go r[o{ ;kfjp B/ y[Zb/ FpdK ftu fJBQK p[fBnkdh n;{bK dk yzvB
ehsk. T[BQK B/ fejk fe fJBQK dk nkswk s/ Xow Bkb e'Jh ;zpzX Bjh_. pbfe gow ;Zs dh gqkgsh bJh
F[G eowK dh b'V j?, T[BQK B/ T[gd/F fdZsk **nziB wkfj fBoziB ojhn?** Gkt d[BhnK ftu oj', F[G
ezw eo', go d[BhnK d/ Bk pD'.
1H2H5H3 ;[Xkoe d/ o{g ftu (As a Reformer)
g?B, p?Boih, Bkozr nkfd fJfsjk;ekoK d/ wZs nB[;ko r[o{ BkBe ;[Xkoe ;B. vkH p?Boih d/
nB[;ko **T[j e'Jh ;wki Bz{ wkoBk Bjh_ ukj[zd/ ;B, ;r'_ T[j sK o'rh ;wki Bz{ mhe eoBk ukj[zd/ ;B.**
g?bth fbydk j? fe r[o{ BkBe ;kfjp dk Gkt fjzd{ Xow Bz{ ysw eoBk Bjh_ ;h, ;r'_ fJ; Bz{ fJ;
dh gqkuhB gftZsosk dh gZXo s/ fbnkT[Dk ;h. fJ; wZs dh g[FNh ftu j/m fbyhnK T[dkjoDK fdZshnK
iKdhnK jB.
(T ) r[o{ ;kfjp B/ d/tfsnK ns/ ntskoK dk nBkdo Bjh_ ehsk L- r[o{ BkBe
B/ fjzd{nK d/ d/tfsnK ns/ ntskoK dh fBokdoh Bjh_ ehsh. *ig[ih ;kfjp* ftu T[j cowkT[_d/ jB
fe oZp dk BK ;[DB Bkb wB[Zy fFt, pqjwk ns/ fJzdo dh wjkBsk gqkgs eo b?_dk j?. *nkfd rqzE*
ftu i?d/t, Bkwd/t, okw Bzd, oftdk; nkfd GrsK d/ ;b'e fdZs/ rJ/ ns/ fJj Grs ftFBz{, okw iK
feqFB d/ T[gk;e ;B. tk;st ftu r[o{ ;kfjp ntskoK Bz{ wjkB }o{o ;wMd/ ;B, go T[BQK dk ftuko
;h fe oZp d/ ;wkB Bjh_.
( n ) r[o{ ;kfjp B/ iks gks dk yzvB Bjh_ ehsk L- vkH fJzd{ G{FB p?Boih d/ eEB
nB[;ko r[o{ BkBe B/ iks gks dk Bjh_ ;r'_ iksh nfGwkB dk yzvB ehsk. T[j ;wki dhnK ikshnK
ftu tzv d/ f;XKs Bz{ wzBd/ ;B gozsP T[j pqkjwDK ns/ d{i/ T[&ZuhnK ikshnK d/ ;ys fybkc ;B, i'
nkgDh T[&Zuh iks dk nfGwkB eod/ ns/ Bhth_ iks d/ b'eK s'_ fxoDk eod/ ;B. i/ fJj wzB th fbnk
ikJ/ fe ro{ ;kfjp B/ iksh gqEk dk yzvB ehsk ;h sK fJj e'Jh T[BQK dk eqKshekoh ezw Bjh_ ;h.
okwk Bzd, epho nkfd d{i/ GrsK B/ th fJ; gqEk dk yzvB ehsk ;h ns/ r[o{ BkBe Bz{ th T[BQK tKr
fJe ;[Xkoe ;wMDk ukjhdk j?.
(J ) r[o{ ;kfjp B/ fjzd{nK d/ o;w-fotk}K dh fBy/Xh Bjh_ ehsh L- fJj th fejk
iKdk j? fe r[o{ BkBe B/ fjzd{nK d/ o;w-fotk}K dh fBy/Xh Bjh_ ehsh. T[j fJBQK o;w-fotk}K Bz{
fpbe[b ftnoE Bjh_ ;B ;wMd/. T[BQK dk ftuko ;h fe fJBQK o;wK dk bkG j?, go pj[s xZN. ;Zu/
fdb Bkb Bkw igD dh fes/ tZX wjkBsk j?.
( ; ) r[o{ ;kfjp B/ fjzd{nK d/ gftZso rozEK Bz{ fBzfdnk Bjh_ L- r[o{ BkBe B/
t/dK g[okDK nkfd fjzd{nK d/ gftZso rozEK dh fBy/Xh Bjh_ ehsh. r[o{ BkBe T[BQK gkyzvh b'eK d/ ;ys
fybkc ;B i' t/dK Bz{ fpBK ;wM/ oN b?_d/ ;B ns/ nkgD/ nkg Bz{ frnkBh ;wMd/ ;B. r[o{ ;kfjp
dh fJZSk ;h fe b'e nkgD/ ihtB Bz{ t/dK ns/ g[okDK dh o'FBh ftu YkbD, fJ; bJh vkH p?Boih
fbyd/ jB fe r[o{ BkBe B/ fjzd{nK d/ gftZso *rozEK* Bz{ Bjh_ ;r'_ *rozEtkd* Bz{ fBzfdnk j?.
( j ) r[o{ ;kfjp d/ w[Zy f;XKs GrsK d/ f;XKsK Bkb fwbd/ jB L- r[o{ BkBe
d/ w[Zy f;XKs wZX ekb d/ fjzd{ ;[XkoeK d/ f;XKsK d/ Bkb fwbd/ jB. Bkwd/t, i? d/t, u/szB:,
okwkBzd, epho, othdk; nkfd GrsK tKr r[o{ BkBe d/ oZp dh Grsh, eow f;XKs, nksw fsnkr
iK gqkgsh, r[o{ Grsh, ;dkuko d/ fB:wK nkfd dk gquko ehsk. fJBQK ;[XkoeK tKr jh r[o{ ;kfjp
B/ iksh gqEk ns/ c'e/ o;w-fotkiK dh fBy/Xh ehsh. fJ; bJh r[o{ ;kfjp Bz{ fJBQK ;[XkoeK dh soQK
;[Xkoe jh ;wMDk ukjhdk j?. T[BQK dk T[d/F e'Jh BtK ;wki iK Xow ekfJw eoBk Bjh_ ;h. d{i/
Grsh ;[XkoeK tKr r[o{ ;kfjp B/ fjzd{ Xow d/ p[fBnkdh n;{bK dh Bjh_ fjzd{ Xow dhnK p[okJhnK
dh fBy/Xh ehsh. ;o r'eb uzd Bkozr fbyd/ jB fe r[o{ ih B/ ;[Xkoe d/ o{g ftu gzikp d/ fjzd{nK
dh jkbs Bz{ f}nkdk ;[Xko fdZsk.
1H2H5H4 f;ZNk
T[go'es d'jK ftukoK dk fBogZy fBohyD eoe/ n;h_ fJ; f;ZN/ s/ gj[zud/ jK fe r[o{ BkBe
d/t ih Bz{ fJe ;kXkoB ;[Xkoe BjhI wzfBnk ik ;edk. T[j d{i/ Grsh ;[XkoeK dh s[bBk ftu fJe
w"fbe ;[Xkoe ;B.
1H2H6H1 r[o{ BkBe d/t ih dhnK f;ZfynktK dk gqGkt
(Effects of Guru Nanak Dev's Teachings)
(T) Xkofwe gqGkt (Religious Impact)
r[o{ BkBe bk}wh s"o s/ fJe Xkofwe g[oy ;B. T[BQK dk wB c'ehnK o;wK, G?V/ fotkiK, p/eko
fotkfJsK Bz{ d/y e/ pj[s d[yh j'fJnk. T[BQK B/ seVkJh Bkb fJBQK dh fto'Xsk ehsh. fJe ;kc fdb
Xkofwe B/sk j'D eoe/ T[j fjzd{ Xow ftu p[Zs g{ik ns/ eJh d/th d/tfsnK dh j'_d Bz{ podkFs Bk
eo ;e/. fJj wjkB r[o{ B/ fGoFN s/ ;tkoEh pqkjwDK d/ rbp/ Bz{ tzrkfonk. T[BQK B/ b'eK Bz{ ;/X
fdZsh fe fJe ;ot FeshwkB gowkswk dh Grsh eoB s/ rohpK s/ x[zwD dh pikJ/, T[BQK B/ oZp dk
Bkw igD s/ i'ao fdZsk. r[o{ BkBe B/ wfjzrhnK s/ r[zMbdko o;wK dh pikJ/ ;kdhnK s/ ;;shnK o;wK
eoB dh gq/oDk fdZsh. T[BQK B/ b'eK dh ;'u Bz{ soeg{oD pDkfJnk. ;t?-Go';k b'eK d/ ihtB dk nzr
pD frnk.w{osh g{ik dk fto'X eoB d/ ekoB w[;bwkB T[BQK d/ fwZso pD rJ/. fjzd{ ns/ w[;bwkB fJe
d{i/ d/ B/V/ th nkJ/. T[BQK ftu fgnko s/ ftFtk; tfXnk. Xkofwe ;fjBFhbsk g?dk j'Jh. r"ovB dh
okJ/ r[o{ BkBe jh fJe nfijk fjzd{ ;[Xkoe ;B fi; B/ e"wh ftFtk; dh ;EkgBk ehsh. T[j nkw b'eK
ftu T[m e/ fJe wjkB gqukoe s/ ;[Xkoe pD/ ns/ fJ; ftFtk; dk gquko gfenkJh Bkb ehsk s/ b'eK
Bz{ fJe wjkB Xkofwe e"w pDB bJh irkfJnk. Xow f;XKs ;kdk s/ ;kc j' rJ/. ;Zu ;wki dk X[ok
pD frnk.
(n) ;wkfie gqG kt (Social Impact)
r[o{ BkBe d/ ;wkfie ;[Xko ekoD, ;wekbh ;wki ftu nB/e toBD:'r spdhbhnK
nkJhnK, T[BQK Gkosh ;wki d/ YKu/ ftZu eoKshekoh spdhbh fbnKdh. r[o{ BkBe B/ ;G s'_ tX
fBFkBk iksh gqEk Bz{ pDkfJnk. bzro gqEk dk nkozG eoe/ r[o{ ih B/ tZy tZy ozrK, iksK, XowK,
B;bK s/ e"w d/ b'eK Bz{ fJe EK s/ fJeZm/ ehsk ns/ b'eK B/ ;zgodkfJe GktBk dk fsnkr ehsk.
nwho-rohp, T{u-Bhu s/ S{s-nS{s dk ftseok d{o j'fJnk ns/ wkBt fgnko dk gkm :kd j'fJnk.
b'eK B/ ;wki ftu fJ; Bth_ s/ tXhnk spdhbh dk ;tkrs ehsk. ;sh gqEk s/ ezfBnk-jZfsnk dh
fBy/Xh ehsh rJh. r[o{ BkBe d/ gqGkt nXhB ;wkfie g[Bo ikrosh ns/ e"wh GktBk w}p{s j'Jh.
tZy-tZy XowK d/ b'eK B/ fJe' Xow dh okJ/ Bz{ f}nkdk uzrh soQK ;wfMnk. Xkofwe fJeZmK ftu
fjzd{ ns/ w[;bwkB d't/_ Fkwb j[zd/ ;B. nkg;h Jhoyk dh EK nkg;h ;wM ns/ fwZsosk g?dk j'Jh
s/ dp/-e[ub/ S'NhnK iksK d/ b'e ;wkBsk dh wzr eoB br/. T[BQK dk doik T[&Zuk j'fJnk, r[o{
d/ gqGkt nXhB T[BQK Bz{ nkdo wkD dk doik fdZsk ikD bZrk. T[j f;Zy ;ZiD bZr/ s/ f;Zy Xow
dk gquko eoBk F[o{ eo fdZsk.
(J) okiBhfse gqGkt (Political Impact)
T[; t/b/ d/ w[;bwkB Fk;e }kbw ;B. oki eowukoh foFtsy'o ;B. okiszso dh wFhB
ftrVh gJh ;h. fjzd{ ;wki w[;bwkB nc;oK dh eZNVsk dk fFeko ;h. w[rb jwbtko pkpo B/ G'b/
Gkb/ p/e;{o b'eK dk esb/nkw ehsk. r[o{ BkBe B/ }kbwK d/ fybkc fBvo j' e/ nktk} T[mkJh. r[o{
BkBe B/ nkgD/ ;wekbh b'eK d/ okiBhfse nfXekoK dh nDj'_d pko/ ftuko ehsk s/ fNZgDh ehsh fe
gkg oki j?, bkbu wzsoh j?, M{m f;edko j? s/ ekw-G[y BkfJp j? fi; s'_ ;bkj bJh iKdh, nzXh
goik frnkB ftj{Dh w[ofdnK tKr B}o nk ojh j? L-
bp gkg d[fJ okik wfjsk, e{V j'nk f;edko
nzXh goik frnkB ftj{Dh Gkfj to/ w[odko.
r[o{ ;kfjp B/ b'Xh jkewK Bz{ Gkos d/ pukn bJh seVk w[ekpbk Bk eoB eoe/ p[ok Gbk fejkL-
osB ftrkV ftr'fJ e[sh, w'fJnk ;ko Bk ekJh
Gkt b'Xh okfinK B/ fjzd[;skB, ehwsh ftok;s Bz{ b[Nk fdZsk j? s/ T[BQK d/ woB s'_ pknd
T[BQK dk e'Jh nkdo Bjh_ j't/rk s/ Bk jh T[BQK Bz{ e'Jh :kd eo/rk. y[Ftzs f;zx nB[;ko T[BQK d/
okiBhfse fynkb th Xkofwe s/ gzEe T[gd/FK fizB/ jh wjZstg{oD ;B. Gkos d/ g{o/ fJfsjk; ftu
T[j fJe nfij/ gqf;ZX B/sk ;B fiBQK d/ n;b u/fbnK dh frDsh Gkt/_ pj[sh Bjh_ ;h go fco th d{i/
XowK s/ w}jpK d/ b'eK B/ T[BQK dh fJ; rZb s/ c[Zb uVQkJ/ L-
Bk e'Jh fjzd{ Bk e'Jh w[;bwkB
Gkt Bk e'Jh fjzd{ j? Bk e'Jh w[;bwkB. fJ; ftuko B/ jh gzikphns s/ gzikph e"w dh GktBk
Bz{ iBw fdZsk. T[BQK B/ y[bQ/ nkw fJj rZb ejh fe }kbwK Bz{ e'Jh :kd Bjh_ eo/rk. T[BQK dhnK
f;ZfynktK dk pj[s jh n;o j'fJnk s/ nzs fJ;/ n;o d/ nXhB d;w r[o{ d/ t/b/ ykb;/ dk iBw
j'fJnk i' r[o{ d[nkok g/F ehs/ f;XKsK dh ykso bfVnk.
r[o{ BkBe d/t ih B/ M{m, X'yk, u'oh, BfFnK ns/ pdekoh dh fBy/Xh ehsh. T[BQK B/ fJBQK
p[okJhnK Bz{ Bzrk ehsk s/ fJBQK dk ;[Xko dk o;sk dZf;nk. T[BQK B/ ;wki dh nkswk Bz{ irkfJnk.
fit/_ fe rzvk f;zx dk efjDk j?, **nkgD/ d/F dh p/ukorh Bz{ d/yd/ j'J/ T[BQK B/ b'eK bJh ;Zu
dk o;sk bZfGnk.** T[BQK B/ b'eK Bz{ p[ohnK nkdwK ftu g?D'_ o'fenk. vkH ihH;hH Bkozr nB[;ko,
**gzikp d/ fjzd{, BkBe d/ iBw t/b/ dh pikJ/, T[BQK d/ ekoD T[BQK d/ woB t/b/ fBFfus s"o s/
tXhnk ;B. T[BQK d/ ftFtk; B/e j'J/, g{ik gftZso j'Jh, iksh gqEk dk pzXB ekch jZd se fYZbk
j'fJnk, T[BQK d/ wB ftu gqekF j'fJnk ns/ j[D T[j BkBe d/ T[sokfXekohnK dh nrtkJh ftu
nkgD/ e[dosh ftek; d/ bJh tX/o/ :'r j' rJ/ ;B.** r[o{ BkBe wkBtsk Bz{ nksfwe ftek; tZb
b? rJ/. nkw b'eK d/ wB ;kc s/ gftZso j'J/. T[BQK B/ fjzd{ ftukoXkok Bz{ Mzi'fVnk ns/ gzikphnK
dh nybkeh s/ nksfwe dFk ftu ;[Xko ehsk. s/ik f;zx s/ rzYk f;zx, r[o{ BkBe d/t ih d/ ezwK
dk b/yk i'yk eod/ j'J/ fbyd/ jB fe r[o{ BkBe d/t ih dk gZek Go';k ;h fe fizBk fuo b'e
nfrnkBsk ns/ fGqFNkuko ftu c;/ j'J/ jB T[BQK bJh e[M Bjh_ ehsk ik ;edk. T[BQK B/ b'eK Bz{
nDfrDs d/th-d/tfsnK dh r[bkwh s'_ S[Nekok fdtkfJnk ns/ T[BQK Bz{ fJe gqwkswk, i' eosk j?,
gkbe j? Gkt/_ T[; dk e'Jh th Bkw j?, wzBD dh gq/oBk fdZsh. T[; dh goSkJh d/ o{g ftu g{ik
Bjh_ ehsh ik ;edh ;r'_ Gkos B/ T[; d/ Bkw dk nfGnk; eoBk j?. T[; d/ BK s'_ T[; dh j'_d
Bz{ wfj;{; eoBk j?. ntsko Bjh_ j[zd/ s/ Bk jh nkekF pkDh iK yk; fJbjkw. wB[Zy, gowkswk
dk nip uwseko j?. gowkswk wB[Zy d/ wBK ftu t;dk s/ gqrN j[zdk j?. nkdwh d/ Bkb Bkb
fJ;soh dk doik T[&Zuk eoB dh e'fFF th ehsh rJh.
1H2H6H2 gkm d/ w[Zy ftnesh ns/ µpd L
r[o{ BkBe d/t ih, GkJh pkbk, pkpo, eoskog[o, ;[bZyDh, f;ezdo b'Xh, B{ohµkjh, wZek, eqKshekoh,
;zrs, gzrs, ;Zuyzv.
1H2H6H3 ftfdnkoEhnK d/ nfGnk; bJh gqÅBL
1H r[o{ BkBe d/t ih d/ ihtB T[Zs/ B'N fby'<
2H r[o{ BkBe d/t ih dhnK T[dk;hnK T[Zs/ ft;Eko g{ote uouk eo'<
3H r[o{ BkBe d/t ih dhnK f;ZfynktK dk toDB eo'< fJBQK d/ ;wki T[Zs/ eh gqGkt gJ/<
4H eh r[o{ BkBe d/t ih eqKshekoh ;B iK ;[Xkoe< uouk eo'.
5H @;zrs@ s'_ eh Gkt j?< fJ;dh wjZssk fby'<
6H f;zedo b'Xh T[Zs/ B'N fby'<
phHJ/H Gkr d{ik fJfsjk;-gouk ph
gzikp dk fJfsjk; (1469-1799 JhL)
gkm BzH 1H3 (J/)
r[o{ nzrd d/t ih, r[o{ nwodk; ih ns/ r[o{ okwdk; ih d/

;w/_ f;Zy Xow dk ftek;
gkm dh pDsoL
1H3H1 r[o{ nzrd d/t ih (1539 JhL 1552 JhL)
1H3H2 r[o rZdh dh gqkgsh s/ T[; dh wjZssk
1H3H3 f;Zy wZs d/ ftek; bJh ezw
1H3H4 T[&Zso-nfXekoh dh fB:[esh
1H3H2H1 r[o{ nwodk; ih
1H3H2H2 r[o-rZdh gq kgs eoB ;w/_ n"eVK
1H3H2H3 pkpk ;qh uzd ih dk fto'X
1H3H2H4 r'fJzdtkb d/ w[;bwkBK dk fto'X
1H3H2H5 fjzd{nK tb'_ fto'X
1H3H3H1 f;Zy wZs d/ ;zrmB ns/ ftek; bJh ezw
1H3H4H1 r[o{ okwdk; ih (1574 JhL 1581 JhL)
1H3H5H1 f;Zy Xow d/ ftek; bJh ezw
1H3H5H2 gkm d/ w[Zy ftnesh ns/ µpd
1H3H5H3 ftfdnkoEh d/ nfGnk; bJh gqµB
gkm dk T[d/µL 1H r[o{ nzrd d/t ih s'I b? e/ r[o{ okwdk; ih sZe f;Zy Xow d/ ;zrmB ns/ ftek;
;zpzXh uouk.
2H r[o{ rZdh gqkgsh ;zpzXh r[o{ nzrd d/t ns/ r[o{ nwodk; ih B{z nkJhnK n"eVK ;zpzXh uouk.
3H ftek; ;zpzXh ehs/ rJ/ ezwK dk ;wkfie YKu/ T[Zs/ n;o.
4H w;zd gqEk d/ nkozG ns/ ftek; pko/ frnkB.
1H3H1 r[o{ nzrd d/t ih (1539 JhL 1552 JhL)
(T) w[ZYbk ihtB (Early Life) :- r[o{ nzrd d/t ih fiBQK dk gfjbk BK bfjDk ;h, f;ZyK d/
d{i/ r[o{ ;B. T[j w[es;o d/ bkr/ wZs/ dh ;okJ/ fty/ 31 wkou, 1504 JhH Bz{ g?dk j'J/. T[BQK d/
fgsk c/o{ wb, iks d/ yZsoh ;B s/ wksk ih dk BK dfJnk e"o ;h. bfjDk ih d/ iBw fgS'_ T[BQK
d/ fgsk gfotko ;w/s johe/ ns/ fco yv{o ;kfjp ub/ rJ/. fJ; bJh bfjDk ih dh pkb ftt;Ek
dk f}nkdk fjZ;k yv{o ;kfjp jh phfsnk. fJE/ jh 15 ;kb dh T[wo ftZu T[BQK dk ftnkj d/th uzd
dh g[Zsoh yhth ih Bkb eo fdZsk frnk. T[BQK d/ xo d' g[ZsoK ns/ d' XhnK B/ iBw fbnk. T[BQK
d/ g[ZsoK d/ BK dks{ ns/ dk;{ s/ XhnK d/ BK nwo' ns/ nB"yh ;B.
bfjDk ih pugB s'_ jh Xkofwe ftukoK d/ ;B. r[o{ BkBe d/ f;Zy pDB s'_ gfjbK T[j d[ork
d/th d/ Grs ;B ns/ jo ;kb itkbkw[Zyh d/ shoE-n;EkB dh :ksok eoB bJh ikfJnk eod/ ;B.
fJZe fdB T[BQK B/ wkJh i'Xk d/ w[Zy s'_ r[o{ BkBe dh pkDh ;[Dh. fJ; dk T[BQK d/ wB s/ v{zxk n;o
fgnk s/ T[BQK B/ r[o{ ;kfjp Bz{ fwbD dk fBFuk eo fbnk. nrb/ ;kb id'_ T[j itkbkw[yh dh :ksok
eoB rJ/ sK o;s/ ftZu r[o{ BkBe d/ doFBK bJh o[e/. T[j r[o{ ;kfjp dh Fy;hns ns/ pkDh s'_
pj[s gqGkfts j'J/ ns/ T[BQK d/ f;Zy pD rJ/.
1H3H2 r[o rZdh dh gqkgsh s/ T[; dh wjZssk :- 1539 JhH ftu i'sh i's ;wkT[D s'_ gfjbK
r[o{ BkBe B/ nkgDk T[&Zso-nfXekoh fB:[es eoB dk fBFuk ehsk. T[BQK B/ nkgD/ g[ZsoK ns/ f;ZyK dhnK
eJh gqhfynktK bJhnK ns/ nzs GkJh bfjDk ih Bz{ ;G s'_ :'r ;wfMnk. r[o{ ;kfjp GkJh bfjDk dh ;/tk-
Gkt ns/ fBwosk s'_ pj[s gqGkfts j'J/ ns/ T[BQK d/ ;kjwD/ gzi g?;/ s/ fJZe Bkohnb oZy e/ r[o-rZdh ;"_g
fdZsh. T[BQK B/ GkJh bfjD/ Bz{ *nzrd* noEks *nkgB/ ;oho dk nzr* dk BK th fdZsk.
vkH fJzd{ G{FD p?Boih d/ eEB nB[;ko **nzrd ih dk r[o{ fwZE/ ikDk fJZe pj[s jh
wjZstg{oB xNBk ;h. fJ; Bkb r[o{ BkBe d[nkok ubkJh rJh bfjo dh nrtkJh fJZe fBFfus B/sk
d/ jZEK ftu nk rJh ns/ T[; Bz{ F[o{ s'_ jh fJZe ftF/F o{g gqkgs j' ;fenk.** i/ r[o{ BkBe nkgDk
T[&Zso-nfXekoh fB:[es Bk eod/ sK j' ;edk ;h T[BQK fgS'_ T[BQK d/ nB[:kJh fyzv-g[zv e/ b'g j' iKd/,
Gkt fjzd{ Xow ftZu jh x[b fwb iKd/.
1H3H3 f;Zy wZs d/ ftek; bJh ezw
(Works for the Development of Sikhism)
r[o{ nzrd 1539 s'_ b? e/ 1552 JhH sZe r[o-rZdh s/ fpokiwkB oj/. fJ; ;w/_ d"okB T[BQK B/
f;Zy wZs d/ ftek; bJh e[M wjZstg{oB ezw ehs/ fiBQK dk t/otk nZr/ fdZsk iKdk j?.
(T ) r[ow[yh fbgh dk gquko (Preaching of Gurmukhi Script) :- r[o{
nzrd d/t ih dh f;Zy wZs bJh gfjbh wjkB ;/tk fJj ;h fe T[BQK B/ r[ow[yh fbgh dk gquko eoe/
fJ; Bz{ f;ZyK ftZu jowB-fgnkoh pDk fdZsk. e[M fJfsjk;ekoK d/ eEB nB[;ko fJ; fbgh Bz{ pDkT[D
dk f;jok r[o{ nzrd d/t ih Bz{ jh gqkgs j?. T[BQK s'_ gfjbK gzikp ftu bzv/ BK dh fbgh gqufbs
;h, fi; ftZu eJh so[ZNhnK gkJhnK iKdhnK ;B. T[BQK B/ wfj;{; ehsk fe r[o{ BkBe dh pkDh Bz{
fJ; fbgh ftZu feXo/ b'e rbs Bk gVQBk F[o{ eo d/D. fJ; bJh T[BQK B/ fJ; fbgh Bz{ ;[XKo e/
fJZe Bth_ fbgh Bz{ iBw fdZsk, fi; dk BK *r[ow[yh* noEks r[o{ d/ w[Zy s'_ fBebh j'Jh GkFk ;h.
go e[M ftdtkB fJ; ftuko Bkb ;fjws Bjh_, T[BQK dk efjDk j? fe fbgh r[o{ BkBe d/ ;w/_ s'_
gqufbZs ;h. nkgD/ ftuko dh g[FNh bJh T[j r[o{ BkBe d/t ih dh *okr nk;k* ftZu fdZsh *gZNh* dk
jtkbk d/_d/ jB fi; ftZu r[ow[yh fbgh d/ ;ko/ 35 nZyoK dh tos'_ ehsh rJh j?. e[M th j't/ fJ;
ftZu e'Jh FZe Bjh_ fe r[o{ nzrd d/t ih B/ d/tBkroh fbgh s'_ e[M nZyo rqfjD eoe/ fJ; Bz{
;[Xkfonk ns/ f;ZyK ftu jowB fgnkoh pDkfJnk.
r[ow[yh fbgh f;Zy-wZs d/ ftek; ftZu pVh wjZssk oZydh j?. fJ; fbgh ftZu jh r[o{ BkBe
d/t ih ns/ d{i/ r[o{nK dh pkDh Bz{ fbfynk frnk j? s/ f;ZyK Bz{ r[o{ dh pkDh dk fBFfus ns/
F[ZX o{g ftZu frnkB gqkgs j'D bZrk. d{i/, r[ow[yh d/ gquko Bkb ;z;feqs dh wjZssk xZN rJh
ns/ Bkb jh f;Zy ;wki ftu pqkjwDK dk gqGkt th xZN j' frnk. shi/, r[o{ dh pkDh dk b'eK dh
nkgDh GkFk ftZu j'D d/ ekoB f}nkdk s'_ f}nkdk b'eK d/ wBK s/ gqGkt fgnk. u"E/, fit/_ fe ;o
r'be uzd Bkozr fbyd/ jB, **Bth_ fbgh dk BK fbgh dh tos'_ eoB tkfbnK Bz{ r[o{ d/ tZb eosZt
dh :kd fdbkT[_dk ;h ns/ T[BQK d/ wB ftZu fJj Gkt ;dk irkJh oZydk ;h fe T[j nkw fjzd{nK
Bkb'_ e[M tZyo/ ;B.**
(n) GkJh pkbk dh iBw ;kyh dk ;ze bB ns/ r[ o { BkBe d/ t ih dh
pkDh dk ;zr qfj (Compilation of Bhai Bala's Janamsakhi & Collection of
Guru Nanak's Hymns) :- fJZe gqubs ftuko nB[;ko r[o{ nzrd d/t ih B/ f;Zy Xow bJh
d{ik tZv k ezw fJj ehsk fe T[BQK B/ r[o{ BkBe ih d/ ihtB ;zpzXh ;kyhnk dk ;zebB ehsk.
T[BQK B/ GkJh pkb/ Bz{ i' r[o{ BkBe ih dk pugB s'_ ;kEh fojk ;h, yv{o ;kfjp ftZu p[bkfJnk
ns/ T[; s'_ r[o{ ;kfjp d/ ihtB ;zpzXh ;kohnK xNBktK g[ZShnK. ;G s'_ gfjbK r[o{ BkBe d/t
ih d/ iBw dh ;kyh fbyh rJh ns/ fco T[BQK d/ ihtB s/ d{ihnK ;kyhnK fbyhnK rJhnK. fJBQK
;kyhnK d/ ;zrqfj Bz{ gfjbh ;kyh d/ BK s/ jh *iBw ;kyh* fejk ikD bZrk. fJ; Bz{ GkJh pkb/
dh *iBw ;kyh* th fejk iKdk j?. go w?ekfbc, w?eb'v ns/ p?Boih tor/ fJfsjk;eko fJ;
ftuko Bkb ;fjws Bjh_ jB fe fJj iBw ;kyh r[o{ nzrd d/t d/ t/b/ fbyh rJh. fJj ;zGt
j? fe T[BQK B/ r[o{ BkBe ;kfjp dh iBw-gZsoh gqkgs ehsh j't/ ns/ GkJh g?VK w'yK s'_ T[; dk
gzikph fbgh ftu nB[ tkd eotkfJnk j't/. r[o{ BkBe d/t ih dh ouh pkDh dh ouBk ehsh ns/
fJj eJh EktK s/ T[ BQK d/ f;ZyK e'b fyzvoh gJh ;h, ukj/ r[o{ ;kfjp B/ nfXeso pkDh r[o{
nzrd d/t ih Bz{ nkgD/ i'sh-i's ;wkT[D s'_ gfjbK jh d/ fdZsh ;h. r[o{ ;kfjp B/ tZy-tZy EktK
s/ fyzvh pkDh Bz{ f;Zy K e'b'_ gqkgs eoB dk ezw nkgD/ jZEK ftZu fbnk ns/ T[BQK Bz{ fJ; ekoi
ftZu ;cbsk gqkgs j'J h. fJ; soQK r[opkDh Bz{ fJeZmk eoB dk f;jok r[o{ nzr d ;kfjp d/ f;o
j? s/ fJj nkfd rqzE d/ ;zebB d/ wjkB ezw tZb gfjbk edw ;h.
(J ) bzro dh ;z;Ek (Langar Institution) :- r[o{ nzrd d/t B/ r[o{ BkBe
d[nkok ;Ekfgs bzro ;z;Ek Bz{ e/tb ikoh jh Bk oZfynk ;r'_ T[; dk ft;Eko th ehsk. T[BQK B/
nkgDh Xow gsBh yhth Bz{ bzro dk ;kok gqpzX eoB dk ekoi ;"_fgnk. fJ; dk you f;ZyK dhnK
r[o{ nZr/ uVQkJhnK rJhnK G/NktK Bkb ubkfJnk iKdk ;h. r[o{ ;kfjp uVQkt/ dk fJZe g?;k th nkgD/
gk; Bjh_ ;B oyd/ ns/ BK jh T[j bzro s'_ ykDk yKd/ ;B. T[j w[zi dk tkD tZN e/ nkgDh o'}h
ewkT[_d/ ;B. bzro ftu'_ rohpK, ezw Bk eo ;eD tkb/ cehoK ns/ r[o{ ;kfjp d/ doFB eoB bJh
pkjo'_ nkT[D tkb/ b'eK Bz{ w[cs ykDk fdZsk iKdk ;h. nwho, rohp ns/ T[&Zu/-Bht/_ b'eK Bz{ fJZe gzrs
(bkJhB) ftZu p?m e/ G'iB ykDk g?_dk ;h.
bzro dh ;z;Ek Bkb f;ZyK ftu iks-gks dk G/d-Gkt ;wkgs j' frnk ns/ T[BQK ftZu
Xkofwe s/ ;wkfie J/esk ekfJw j'D bZrh. fJ; ;z;Ek d[nkok f;ZyK d/ fdZs/ rJ/ dkB dh T[fus
tos'_ ehsh ikD bZrh. fJ; s'_ fpBK fJj ;z;Ek f;Zy Xow d/ gquko dk wjZstg{oB ;kXB th f;ZX
j'Jh.
(;) T[dk;h ;zgodkfJ ns/ T[BQK d/ ftukoK dk yzvB (Udasi Sect and
Criticism of Other Ideas) :- r[o{ BkBe ih d/ nekb ubkD/ fgS'_ T[BQK d/ tZv/ g[Zso ;qh uzd
B/ T[dk;h ;zgodkfJ dh ;EkgBk eo bJh. fJ; ;zgodkfJ dk w[Zy f;XKs fJj ;h fe fsnkr s'_ fpBK
wB[Zy Bz{ gqkgsh Bjh_ j' ;edh. pj[s ;ko/ f;Zy fJ; f;XKs tZb fyZu/ ikD bZr gJ/. fJ; nt;Ek ftZu
r[o{ nzrd d/t ih B/ pVh fjzws ns/ j"_;b/ s'_ ezw fbnk. T[BQK B/ i'aodko FpdK ftZu n?bkB eo
fdZsk fe fsnkr dk f;XKs r[o{ BkBe d/ T[gd/FK d/ fto[ZX j? ns/ i' fsnkr ftZu ftFtk; eodk j?
T[j f;Zy Bjh_ j?. fJ; n?bkB dk f;ZNk fJj j'fJnk fe f;ZyK B/ T[dk;hnK dk ;kE SZv fdZsk. fJ;
soQK fJZe gk;/ sK f;Zy ;zgodkfJ w}p{s j'D bfrnk ns/ d{i/ gk;/ fJj fjzd{ Xow ftZu x[b fwb ikD
s'_ pu frnk feT[_fe fjzd{ Xow th fsnkr d/ f;XKs Bz{ wzBdk ;h.
(j) fi;wkBh e;os s/ ;zrs gqEk (Physical Exercise and Sangat) :- r[o{
ih nkgD/ f;ZyK Bz{ fi;wkBh s"o s/ th foFN-g[FN oyDk ukj[zd/ ;B feT[_fe T[j ikDd/ ;B fe no'r
;oho ftZu no'r nkswk dk tk;k j[zdk j?. fJ; eoe/ T[BQK B/ yv{o ;kfjp ftZu fJZe nykVk pDtkfJnk.
fiE/ T[BQK d/ f;Zy e;os efonk eod/ ;B ns/ x'b eod/ ofjzd/ ;B. r[o{ ;kfjp B/ f;Zy Xow d/ gquko
ns/ ;zrmB bJh r[o{ BkBe ;kfjp d[nkok ;Ekfgs ehsh rJh ;zrs ;za;Ek Bz{ yv{o ;kfjp fty/ fBFfus
o{g fdZsk. yv{o ;kfjp fty/ jo o'} gqGks t/b/ s/ Fkw Bz{ r[o{ ;kfjp d/ f;ZyK dh ;Gk j[zdh ;h fiE/
r[o{ BkBe ;kfjp d[nkok ou/ FpdK dk ehosB j[zdk ;h. fJ; ;w/_ s'_ jh ;zrs f;Zy wZs dh fJZe ;EkJh
;z;Ek pD rJh.
(e ) r'fJzdtkb dh ;EkgBk (Establishment of Goindwal) :- r[o{ nzrd
d/t ih Bz{ r'fJzd Bkwh ysoh B/ fJj p/Bsh ehsh fe yv{o ;kfjp d/ B/V/ T[; dh }whB T[&Zs/ fJe
Bro t;kfJnk ikt/. r[o{ ;kfjp B/ T[;dh p/Bsh Bz{ ;theko eod/ j'J/, 1546 JhH ftZu nkgD/ ;G s'_
fgnko/ f;Zy nwodk; Bz{ fJZe BtK Bro ;Ekfgs eoB bJh T[; ;EkB s/ G/i fdZsk. fJ;/ soQK
*r'fJzdtkb* iK *r'fJzdtkb Bro* dk fBowkD j'fJnk. pknd ftZu r[o{ nwodk; B/ fJE/ fJZe pkT[bh
pDtk fdZsh ns/ fJj f;ZyK dk fJZe gftZso shoE ;EkB pD frnk.
fJ; soQK r[o{ nzrd d/t ih B/ f;Zy ws d/ ftek; bJh nB/eK wjZstg{oB ezw ehs/. r'eb
uzd Bkozr d/ eEB nB[;ko, **T[BQK B/ fJBQK ezwK ns/ gquko d/ f;ZN/ tZi'_ f;Zy j"bh-j"bh fjzd{ ;wki
s'_ tZyo/ j'D bZr/ ns/ nkgDk fJZe BtK GkJhukok pDkT[D bZr/.**
(y ) jwk:z{ dh r[o{ ;kfjp Bkb w[bkeks (Meeting With Humayun) :-
f;Zy gozgok nB[;ko w[rb ;wokN jwk:z{ F/o Fkj ;{oh s'_ jko yk e/ r[o{ nzrd d/t ih dk nkFhotkd
gqkgs eoB bJh yv{o ;kfjp frnk. T[; ;w/_ r[o{ ;kfjp oZp dh Grsh ftZu bhB ;B ns/ T[BQK B/
pkdFkj tZb e'Jh fXnkB Bk fdZsk. fJ; s/ jwk:z{ r[Z;/ ftu nk frnk ns/ T[; B/ sbtko fwnkB ftu'_
pkjo eZY bJh. fJ; ;w/_ r[o{ ;kfjp dh nZy y[bQ rJh. T[BQK B/ jwk:z{ Bz{ ;zsK cehoK *s/ sbtko
u[ZeD bJh ;owFko ehsk. jwk:z{ B/ T[BQK s'_ fywk wzrh ns/ nkFhotkd bJh p/Bsh ehsh. ro{ ;kfjp
B/ fejk fe T[j e[M ;kb sZe eFN ;fjD fgS'_ fco pkpo dh oki rZdh Bz{ gqkgs eo/rk.
1H3H4 T[&Zso-nfXekoh dh fB:[esh (Appointment of Successor)
id'_ r[o{ nzrd d/t ih B/ fJj wfj;{; ehsk fe T[BQK dk nzsbk ;wK B}dhe nk frnk j? sK
T[BQK B/ nkgDk T[&Zso-nfXekoh fB:[es eoB dk fBFuk ehsk. r[o{ BkBe tKr T[BQK B/ nkgD/ d'jK g[ZsoK
ftu'_ fe;/ Bz{ th r[o-rZdh d/ :'r Bk ;wfMnk. T[j nkgD/ fJZe fpqX FoXkb{ nwodk; dh ;/tk-Gkt
ns/ fBwosk s'_ pj[s gqGkfts j'J/ ;B ns/ T[BQK B/ nwodk; ih Bz{ r[orZdh pyF fdZsh ns/ Bkb jh
T[BQK Bz{ fJj nkd/F fdZsk fe T[j r'fJzdtkb Bz{ nkgDk e/_do pDkT[D. 29 wkou, 1552 JhH Bz{ r[o{
nzrd d/t fJ; ;z;ko Bz{ ;dk bJh SZv rJ/.
1H3H2H1 r[o{ nwodk; ih (1552 JhL 1574 JhL)
(T) w[ZYbk ihtB (Early Life) :- r[o{ nwodk; ih dk iBw toswkB nzfwqs;o d/ B/V/ pk;oe/
Bkwh fgzv ftZu j'fJnk. T[BQK d/ fgsk dk BK s/iGkB ;h, i' GZbk iks d/ yZsoh ;B ns/ fJZe S'N/
fij/ d[ekBdko ;B. tZv/ j'D s/ nwodk; ih B/ nkgD/ fgsk d/ ezw ftZu jZE tNkT[Dk F[o{ eo fdZsk.
T[j fJZe x'Vh s/ ;"dk bZd e/ fgzv-fgzv ik e/ t/funk eod/ ;B. brGr 24 tfoQnK dh T[wo ftZu
nwodk; ih dk ftnkj d/th uzd dh ;g[Zsoh wB;k d/th Bkb eo fdZsk. T[BQK d/ xo d' g[ZsoK (w'jB
ns/ w'joh) ns/ d' XhnK (dkBh ns/ GkBh) B/ iBw fbnk.
f;Zy Xow Bz{ ;theko eoB s'_ gfjbK nwodk; ih t?FBt wZs d/ nB[:kJh ;B ns/ jo
;kb rzrk dh :ksok eoB bJh ikfJnk eod/ ;B. go e'Jh ;Zuk r[o{ Bk fwbD d/ ekoB T[BQK
dk wB nFKs ofjzdk ;h. fJZe fdB T[BQK B/ r[o { nzrd d/t ih bVeh phph nwo' d/ w{zj'_ r[o{
BkBe ;kfjp dh pkDh ;[Dh. fJ; dk T[BQK d/ wB s/ fJzBk v{zxk n;o fgnk fe T[j s[ozs jh r[o{
doFB bJh yv{o ub/ rJ/. T[BQK B/ r[o{ nzrd d/t ih Bz{ r[o{ wzB fbnk ns/ sB-wB Bkb T[BQK
dh ;/tk eoB bZr/. r[o{ nzrd d/t ih nwodk; ih r[o{ ;/tk Gkt s'_ fJzB/ gqGkfts j'J/ fe T[BQK
wkou 1552 JhL ftu nkgDh i'sh i's ;wkT[D s'_ gfjbK T[BQK Bz{ nkgDk T[&Zso-nfXekoh fB:[es
eo fdZsk.
1H3H2H2 r[ o-rZdh gq kgs eoB ;w/ _ n" e VK (Difficulties at the time of
succession) :- id'_ r[o{ nwodk; r'fJzdtkb ftZu r[o-rZdh s/ p?m/ sK T[BQK Bz{ eJh n"eVK dk
;kjwDk eoBk fgnk. ;G s'_ gfjbK r[o{ nzrd d/t d/ g[ZsoK dks{ ns/ dk;{ B/ T[BQK dk fto'X
ehsk. dk;{ sK pknd ftu wzB frnk go dks{ B/ yv{o ;kfjp ftZu fJj n?b kB ehsk fe n;bh
r[o{ T[j nkg j?. go f;ZyK B/ T[; Bz{ r[o{ ;theko eoB s'_ BKj eo fdZsh ns/ ;G r'fJzd tkb
fty/ r[o{ nwodk; ih e'b ub/ rJ/. dks{ r[Z;/ Bkb bkb-ghbk j' frnk ns/ r'fJzdtkb Bz{ ubk
frnk. T[E/ T[; B/ r[o{ ;kfjp Bz{ pj[s p[ok Gbk fejk ns/ T[B QK Bz{ bZs wko e/ rZdh s'_, T[sko
fdZsk. r[o{ ;kfjp B/ T[; dk e'Jh fto'X Bk ehsk, ;r'_ pVh fBwosk ftykJh. T[j r'fJzdtkb SZve/
nkgD/ fgzv pk;oe/ ftu uZb/ rJ/. id'_ r'fJzdtkb ftZu f;ZyK B/ dks{ dh fJZe Bk ;[Dh sK T[j
fBokF j' e/ tkg; yv{o ;kfjp ufbnk frnk. f;ZyK B/ r[o{ ;kfjp Bz{ pk;oe/ s'_ r'f Jzdtkb ftZu
fbnKdk ns/ T[BQK Bz{ fco rZdh s/ fpmk fdZsk.
1H3H2H3 pkpk ;qh uzd ih dk fto'X (Opposition of Baba Sri Chand Ji) :- r[o{
BkBe d/ g[Zso ;qh uzd B/ th r[o{ nwodk; ih dk fto'X ehsk. r[o{ nzrd d/t ih dh fwqs{ ;w/_ T[;
B/ nkgD/ fgsk dh rZdh s/ nkgD/ nfXeko dk n?bkB eo fdZsk. T[; d/ pj[s ;ko/ nB[:kJh ;B, i'
T[dk;h ejkT[_d/ ;B. r[o{ nwodk; B/ T[dk;hnK d/ fsnkr d/ f;XKs Bz{ r[o{ BkBe d/ T[gd/FK fto[ZX
dZf;nk, fi; d/ cb;o{g b'e ;qh uzd dk ;kE SZv rJ/ ns/ T[BQK B/ nwodk; ih Bz{ r[o-rZdh dk n;bh
nfXekoh wzB fbnk.
1H3H2H4 r'fJzdtkb d/ w[;bwkBK dk fto'X (Opposition of Muslims of
Goindwal):- r'fJzdtkb d/ e[M w[;bwkBK B/ th r[o{ nwodk; ih ns/ T[BQK d/ f;ZyK bJh n"eVK g?dk
ehshnK. T[j fpnk; Bdh s'_ r[o{ ;kfjp bJh gkDh fbnkT[D tkb/ f;ZyK d/ GKv/ GzB fdnk eod/ ;B
ns/ T[BQK Bz{ pj[s szr eod/ ;B. r[o{ ;kfjp T[BQK d/ fto[ZX fjz;k dh ekotkJh eoB d/ fybkc ;B.
e[dos tZb'_ T[BQK Bz{ ;}k d/D bJh e[M d/o pkd T[E/ e[M F;soXkoh ;zfBnk;h nk rJ/, fiBQK dk fJBQK
w[;bwkBK Bkb MrVk j' frnk. ;zfBnk;hnK B/ pj[s ;ko/ w[;bwkBK Bz{ wko ;[ZfNnk ns/ pkeh GZi
fBeb/. fJ; soQK r[o{ ;kfjp dh fJj n"eV d{o j' rJh.
1H3H2H5 fjzd{nK tb'_ fto'X (Opposition of Hindus) :- r'fJzdtkb d/ fJbke/ d/ e[M
yZsoh ns/ pqkjwD r[o{ ;kfjp dh tXdh j'Jh Fesh s'_ Jhoyk eod/ ;B ns/ id'_ r[o{ ;kfjp
r'fJzdtkb ftZu pkT[bh pDkT[D bZr/ sK T[BQK B/ fJ; ekoi dk fto'X ehsk. T[BQK B/ ;wokN nepo
gk; th r[o{ ;kfjp d/ fto[ZX fFekfJs ehsh. nepo B/ r[o{ ;kfjp d/ gqshfBX GkJh i/mk dh rZb
;[D e/ r[o{ ;kfjp d/ gZy ftZu c?;bk ehsk.
1H3H3H1 f;Zy wZs d/ ;zrmB ns/ ftek; bJh ezw
(Works for the Development and Organisation of Sikhism)
r[o{ nwodk; dk 1552 JhL s'_ 1574 JhL sZe r[fonkJh dk ekb f;Zy Xow d/ fJfsjk; ftZu
ftF/F wjZssk oZydk j?. fJBQK 22 tfoQnK ftZu r[o{ ;kfjp B/ pj[s nfij/ ezw ns/ ;[Xko ehs/ fiBQK
d/ f;ZN/ ti'_ f;Zy Xow dk pVk ftek; j'fJnk ns/ fJ; Bz{ nbZr o{g ftZu gqkgs j'D bZrk. vkH fJzd{
G{FB p?Boih d/ eEB nB[;ko, **r[o{ nwodk; d/ nXhB fjzd{ ns/ f;Zy G/d nZr/ Bkb'_ f}nkdk ;gZFN
j' frnk.** r[o{ ;kfjp d/ ezwK dh wjkBsk j'o th tZX iKdh j?. n;h_ fJj rZb fXnkB ftZu oZyd/
jK fe r[o-rZdh s/ p?mD ;w/_ T[j 73 ;kb d/ fpoX ;B ns/ T[BQK Bz{ eJh n"eVK dk ;kjwDk eoBk
fgnk ;h.
(T ) r' f Jz d tkb fty/ pkT[ b h dh T[ ; koh (Construction of Baoli at
Goindwal) :- r[o{ nwodk; ih B/ f;Zy Xow bJh gfjbk wjZstg{oB ezw fJj ehsk fe T[BQK B/
r'fJzdtkb ftZu fJe pkT[bh dh T[;koh ehsh. fJ; pkT[bh dhnK 84 g"VhnK pDkJhnK rJhnK ns/ fJ;
ezw Bz{ ;zg{oB eoB bJh f;ZyK Bz{ fwjBs eoBh gJh. fejk iKdk j? fe r[o{ ;kfjp B/ n?bkB ehsk,
i/ e'Jh j'o fJZe g"Vh s/ fuZs bk e/ FoXk Bkb ig[ih dk gkm eo/rk T[j 84 bZy i{BK s'_ pu ikJ/rk.
pkT[bh dh T[;koh Bkb f;ZyK Bz{ gfjbk wjZstg{oB shoE n;EkB gqkgs j'fJnk. pj[s Gkoh
;zfynk ftZu f;Zy b'e fJ; n;EkB s/ nkT[D bZr/. fJ; dk fJZe j'o f;ZNk fJj fBefbnk fe f;ZyK
B/ fjzd{nK d/ shoE ;EkBK s/ ikDk pzd eo fdZsk. fJ;dk fJZe nzdo{Bh gqGkt fJj j'fJnk fe f;ZyK
dhnK GktBktK g[oksB Xow tZb'_ jZN e/ BkBe Xow tZb fyuhnK rJhnK.
( n ) wzih gqEk dh ;EkgBk (Establishment of Manji System) :- r[o{
nwodk; d/ ;w/_ sZe f;ZyK dh frDsh tZX u[Zeh ;h ns/ T[BQK ;kfonK bJh d{o d/ ;EkBK s/ r[o{ ;kfjp
d/ T[d/F gqkgs eoB bJh r'fJzdtkb nkT[Dk w[Ffeb ;h. fJ; bJh r[o{ ;kfjp B/ T[jBK dh ;"y bJh
nkgD/ nfXnkswe oki Bz{ 22 fjZf;nK (wzihnK) ftZu tzv fdZsk. jo/e fjZ;/ ftZu T[jBK B/ nkgDk fJZe
FoXkb{ f;Zy fB:[es eo fdZsk i' nkgD/ fJbke/ ftZu f;Zy wZs dk gquko eodk ;h ns/ T[E'_ d/ f;ZyK
Bz{ r[o{ ;kfjp d/ T[gd/F gj[zukT[_dk ;h. feT[_fe T[j ne;o wzih s/ p?m e/ jh nkgDk ekoi efonk
eodk ;h, fJ; bJh ;zrmB Bz{ *wzih gqEk* fejk ikD bZrk. e[M b/yeK d/ efjD nB[;ko r[o{ nwodk;
B/ nepo dh Beb eoe/ nkgD/ nfXnkswe oki Bz{ 22 gqKsK ftZu tzfvnk ;h go fJj ftuko mhe
Bjh_, feT[_fe nepo d/ ;kwoki d/ e/tb 15 gqKs ;B. fJj th Bjh_ G[bDk ukjhdk fe 22 wzihnK
;Ekgs eoB ftZu r[o{ nwodk; ih dk T[gd/F f;o\ Xow dk gquko eoBk jh ;h.
wzih gqEk dh wjZssk dk f}eo eod/ j'J/ r'eb uzd Bkozr fbyd/ jB, **fJj ;gZFN j? fe
shi/ r[o{ d/ fJj ezw B/ f;Zy ;zgodkfJ dhnK BhjK gZehnK eoB ns/ d/F d/ ;ko/ GkrK ftZu f;Zy
Xow dk gquko eoB ftu f}nkdk ;jkfJsk ehsh.** jo/e wzih Bz{ nZr/ eJh *ghVhnK* ftZu tzfvnk
j'fJnk ;h.
(J ) T[d k;h ;zgodkfJ Bz { f;Zy wZs s' _ nbZr eoBk (Separation of
Udasi Sect from Sikhism) :- r'eb uzd Bkozr d/ eEB nB[;ko ni/ th T[;/ soQK dk vo ;h
fe fJj BtK izfwnk f;Zy Xow x[zw-fco e/ w[V g[oksBtkd dh y[v ftZu Bk ik fvZr/. fJ; bJh r[o{
ih B/ n?bkB eo fdZsk fe T[dk;h ;zgqdkfJ ftu ftFtk; oZyD tkb/ r[o{ BkBe d/ nB[:kJh Bjh_ ej/
ik ;ed/. r[o{ nwodk; B/ fejk fe r[o{ BkBe fsnkr iK efmB sgf;nk d/ fto[ZX ;B. fJ;/ bJh
T[BQK B/ ;qh uzd Bz{ nkgDk T[&Zso-nfXekoh fB:[es Bjh_ ehsk. T[BQK B/ ;k\ FpdK ftu efj fdZsk fe
fsnkr s/ ftFtk; eoB tkb/ b'eK dk f;Zy Xow ftZu e'Jh ;EkB Bjh_. fJ; soQK r[o{ ;kfjp B/
T[dk;hnK Bz{ f;Zy Xow s'_ fpbe[b nbZr eoe/ f;Zy Xow dh oZfynk ehsh.
( ; ) bzro ;z;Ek dk ft;Eko (Expansion of Langar System) :- r[o{
nwodk; ih B/ bzro ;z;Ek dk r[o{ nzrd d/t s'_ th tXe/ ft;Eko ehsk. T[BQK d/ ;w/_ sZe r[o{nK
dh nkwdBh ftZu pj[s tkXk j' frnk ns/ fisBk th uVQkt/ dk o[fgnk g?;k jo o'} gqkgs ehsk iKdk
;h, T[j ;ko/ dk ;kok T[;/ fdB jh bzro s/ you eo fdZsk iKdk ;h. bzro ftZu F[ZX nkNk, yzv
s/ wZyD dh tos'_ ehsh iKdh ;h ns/ ;ko/ b'eK Bz{ fJe' fijk uzrk ykDk fdZsk iKdk ;h. r[o{ d/ bzro
ftu'_ G'iB SeD s'_ fpBK T[BQK Bz{ e'Jh Bjh_ fwb ;edk ;h. vkH rzvk f;zx d/ nB[;ko id'_ w[rb
;wokN nepo ns/ johg[o dk okik th T[E/ nkJ/ sK T[BQK Bz{ r[o{ ;kfjp Bz{ fwbD s'_ gfjbK bzro
ftu'_ G'iB ykDk fgnk ;h. fjzd{ ns/ w[;bwkB, tZv/ s/ S'N/ b'eK Bz{ fpBK fe;/ G/d-Gkt d/ gzrs iK
fJe bkJhB ftZu p?m e/ ykDk g?_dk ;h. bzro dh ;z;Ek f;ZyK ftZu J/ek fbnkT[D ns/ Xow dk gquko
eoB bJh Fbkxk:'r ;kXB ;h.
( j ) ;wkfie ;[Xko (Social Reforms) :- r[o{ nwodk; ih fJZe T[&Zu/ doi/ d/
;wki ;[Xkoe ;B. T[BQK B/ nkgD/ f;ZyK dk ;zrmB eoB d/ Bkb-Bkb T[BQK ftu gqufbs M{m/ o;wK-
fotkiK dh th fBy/Xh ehsh. nkgD/ nB/eK ;[XkoK okjh_ T[BQK fJZe tZyok ;wkfie YKuk ekfJw eoB
dk :sB ehsk. T[BQK j/m fbys ;wkfie ;[Xko ehs/ L
(i) iks-gks dk fto'X (Opposition of Caste System) :- r[o{ ;kfjp B/
iks-gks ns/ S{s-Sks dk yzvB ehsk. T[BQK fJj n?bkB ehsk fe T[BQK gk; nkT[D tkb/ f;ZyK Bz{ gzrs
ftZu p?m e/ ykDk gt/rk. fJ; Bkb f;ZyK ftZu iks-gks ns/ S{s-Sks dh G/d-GktBk iKdh ojh. fJ;
s'_ fpBK r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ f;ZyK Bz{ nzso-iksh ftnkj eoB dh th nkfrnk fdZsh. T[BQK B/ nkgDh
;g[Zsoh GkBh dk ftnkj GkJh i/mk Bkb fpBK T[; dh iks pokdoh g[ZS/ eo fdZsk.
(ii) ;sh gqEk dh fBy/Xh (Condemned Sati System) :- r[o{ ;kfjp B/ ;sh
dh o;w dh fBy/Xh ehsh. T[BQK B/ nkgD/ f;ZyK Bz{ df;nk fe nkgD/ gsh d/ fwqse ;oho Bkb ;V
ikD tkbh fJ;soh ;sh Bjh_ j[zdh. n;b ftZu sK T[j fJ;soh ;sh j[zdh j? i' fwqse gsh d/ ft:'r
d/ d[y s/ ghV d/ ftZu ihtB pshs eodh j?.
(iii) god/ dh fBy/Xh (Condemned Parda System) :- w?ekfbc d/ nB[;ko r[o{
;kfjp B/ god/ dh o;w dh fBy/Xh ehsh. T[BQK B/ nkgD/ f;ZyK Bz{ nkd/F fdZsk fe T[BQK dhnK
fJ;sohnK Bz{ god/ ftZu ofjD ns/ x[zv eZYD d/ fotki Bz{ SZv d/Dk ukjhdk j?. T[BQK B/ fJ;sohnK
Bz{ f;Zy Xow ftZu dkyb j'D ns/ fJ; dk gquko eoB dh th nkfrnk fdZsh.
(iv) Fokp dh fBy/Xh (Prohibition of Intoxicants) :- r[o{ ;kfjp B/ Fokp
ns/ d{ihnK BFhbhnK t;s{nK dh tos'_ d/ fto[ZX th nktk} T[mkJh. T[BQK B/ fejk fe nfijhnK BF/
dhnK uh}K Bz{ SZv d/Dk ukjhdk j? fiBQK d/ ekoB wB[Zy Bz{ nkgD/ ns/ d{i/ dh gSkD Bjh_ ofjzdh ns/
T[j oZp Bz{ G[Zb p?mdk j?.
(v) iBw, ftnkj ns/ woB ;zpzXh gqufbs o;wK dh fBy'Xh (Condemned
Traditions relating to Birth, Marriage & Death) :- r[o{ ih B/ nkgD/ f;ZyK Bz{ fejk fe
T[BQK Bz{ nfij/ w'fenK s/ gzvsK Bz{ p[bkT[D, wzso gVQkT[D ns/ c}{b o[fgnk you eoB dh e'Jh b'V
Bjh_. r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ g'so/ d/ iBw s/ nkBzd rhs dh ouBk ehsh. T[BQK d/ nB[:kJh iBw ns/
y[Fh d/ w"fenK s/ fJ; dk gkm eoB bZr/.
(vi) fsT[jkoK d/ wBkT[D ftZu spdhbh (Celebrations of Festivals) :- r[o{
;kfjp B/ nkgD/ f;ZyK Bz{ Bt/_ sohe/ Bkb fsT[jkoK Bz{ wBkT[D dk nkd/F fdZsk. T[BQK B/ fejk fe ft;kyh,
wkxh ns/ fdtkbh d/ fdBK Bz{ ;ko/ f;Zy r'fJzdtkb ftZu fJeZm/ j'fJnk eoB ns/ T[E/ r[o{ ;kfjp dh
nkfrnk nB[;ko fJBQK fsT[jkoK Bz{ wBkT[D.
r[o{ nwodk; ih d/ T[go'es ;[XkoK d/ f;ZN/ ti'_ f;ZyK T[go'_ gzvsK dk gqGkt iKdk fojk ns/
f;Zy ;zgodkfJ j"bh-j"bh eZNV fjzd{ ;wki s'_ fByVB bZr gJh.
(e ) r[o { n K dh pkDh dk ;z r q f j ns/ Xow dk T[ s Fkj Bkb gq u ko
(Compilation of Granth) :- r[o{ nwodk; d/ ;w/_ r[o{nK dh pkDh d/ ;zrqfj dk ezw pV/ }'oK-
F'oK Bkb ikoh fojk. fejk iKdk j? fe r[o{ ;kfjp d/ g's/ ;zs okw B/ i' pkpk w'jD dk g[Zso ;h, nkgD/
dkd/ nwodk; ih ns/ r[o{ nzrd d/t ih dh pkDh dk ;zebB ehsk. pkd ftZu r[o{ noiB d/t ih B/
nkfd rqzE dk ;zebB eoB bJh pkpk w'jB s'_ jh gfjb/ fszB r[o{nK dh pkDh gqkgs ehsh ;h.
r[o{ nwodk; B/ f;Zy Xow dk pV/ T[sFkj Bkb gquko ehsk. T[BQK dh fwZmh pkDh ns/ ;[Fhb
;[Gk d/ ekoB pj[s ;ko/ fjzd{ ns/ w[;bwkB T[BQK d/ nB[:kJh pD rJ/. w?ekfbc fbydk j? fe nZb:ko
iK nZbk Fkj T[BQK dk ;G s'_ gqf;ZX FoXkb{ ;h. ;hHn?uHg?B B/ r[o{ nwodk; ih Bz{ f;Zy wZs dk
T[sFkje gqukoe (Zealous Preacher) efj e/ T[jBK dh tfvnkJh ehsh. r[o{ ;kfjp dh wFj{oh fJzBh
tX rJh fe johg[o dk okik, w[rb ;wokN nepo s/ eJh j'o oki/ T[jBK d/ doFB eoB bJh
r'fJzdtkb nkJ/.
(y ) nepo dk r' fJz dtkb nkT[Dk (Akbar's Visit to Goindwal) :- r[o{
nwodk; ih d/ ;w/_ dh fJZe wjZstg{oB xNBk w[rb ;wokN nepo dk r'fJzdtkb ftZu nkT[Dk
;h. T[j r[o{ ;kfjp dh Fy;hns s'_ pj[s gqGkfts j'fJnk ns/ T[; B/ T[jBK dh bzro ;z;Ek dh
pj[s Fbkxk ehsh T[; B/ r[o{ ;kfjp Bz{ e[M irhoK d/D dh ukj gqrN ehsh go r[o{ ;kfjp B/
pVh fBwosk Bkb ;theko eoB s'_ BKj eo fdZsh. fJ; s/ w[rb ;wokN B/ T[BQK dh g[Zsoh phph
GkBh d/ BK e[M }whB bk fdZsh. efjzd/ jB fe fJ;/ }whB T[&Zs/ pknd ftZu nzfwqs;o Bro
t;kfJnk frnk.
r'eb uzd Bkozr d/ eEB nB[;ko, **w[rb ;wokN d/ r'fJzdtkb nkT[D Bkb r[o{ ;kfjp dk
;BwkB pj[s tX frnk ns/ T[BQK dk fwFB T[u/ohnK Fo/DhnK ftZu f}nkdk jowB fgnkok j' frnk.**
fJ; d/ f;ZN/ ti'_ pj[s ;ko/ b'e r[o{ ;kfjp d/ nB[:kJh pDB bZr/.
(r ) okwdk; Bz { T[ & Z s o-nfXekoh fB:[ e s eoBk (Guru Ramdass as
Successor) :- i'sh-i's ;wkT[D s'_ gfjbK nkgD/ itkJh, GkJh i/mk (okwdk;) Bz{ nkgDK T[&Zso-
nfXekoh fB:[es eoB dk fBFuk ehsk. fejk iKdk j? fe r[o{ ;kfjp dh ;g[Zsoh phph GkBh ns/ T[;
d/ gsh GkJh i/mk B/ r[o{ ;kfjp dh pj[s f}nkdk ;/tk ehsh ;h. fJ; bJh r[o{ ;kfjp B/ y[F j' e/
phph GkBh d/ gsh Bz{ f;o\ nkgDk T[&Zso-nfXekoh jh fB:[es Bk ehsk ;r'_ d'jK Bz{ fJZe to th fdZsk
fe nZr/ s'I r[fonkJh T[BQK d/ xo jh oj/rh.
1H3H4H1 r[o{ okwdk; ih (1574 JhL 1581 JhL)
Guru Ram Dass Ji (1574-1581 A.D.)
(T) w[ZYbk ihtB ns/ r[o-rZdh dh gqkgsh L- r[o{ okw dk; (GkJh i/mk) f;ZyK d/ u"E/ r[o{
;B. T[j 5 ;szpo, 1574 JhL u{Bk wzvh bkj"o ftZu g?dk j'J/. T[jBK d/ fgsk dk BK johdk; ;h i'
;'Yh tzF Bkb ;pzX oZyd/ ;B. i/mk ih d/ pugB ftZu jh T[BQK d/ wksk-fgsk dk d/jKs j' frnk. fJ;
bJh T[BQK dh BkBh B/ T[BQK dk gkbD-g'FD ehsk. T[BQK dh pkb nt;Ek pj[s rohph ftZu phsh. T[j
S'Nh T[wo ftZu jh eko-ftjko ftZu g? rJ/.
i/m k ih dk pugB s'_ Xkofwe wkwfbnK tZb M[ e kT[ ;h. fJZe tkoh id'_ T[ B Q K B/ f;Zy K
dk iZE k bkj"o s'_ r' f Jzd tkb iKdk t/f ynk sK T[ j th iZE / Bkb s[ o gJ/ s/ r'f Jzd tkb g[ Z i e/
r[ o { nwodk; d/ f;Zy pD rJ/. r[ o { nwodk; ih i/m k ih d/ ;/tk-Gkt ns/ T[ ;dh ;'j Dh Feb-
;{o s s'_ fJzB / gqGkfts j'J / fe T[ j BK nkgDh ;g[ Zs oh phph GkBh dk ftnkj T[ j BK Bkb eo fdZsk
ns/ nkgD/ nekb ubkD/ s'_ gfjbK T[ B Q K Bz{ r[ o -rZd h dk tko; fB:[ e s ehsk. f;y gozg ok
nB[ ;ko fJZe fdB id'_ r[ o { nwodk; ih u"_e h s/ p?m e/ fJFBkB eo oj/ ;B sK u"_e h dk gktk
N[ ZN frnk. phph GkBh B/ T[ ; gkt/ dh EK s/ nkgDk jZE dk ;jkok d/ fdZsk sK i' r[ o { ;kfjp
fvZr Bk g?D . GkBh ih d/ jZE s'_ y{B fBebD bZr k. r[ o { ;kfjp nkgDh g[ Zsoh dh ;/tk s'_ fJzB /
gqGkfts j'J / fe T[ B Q K T[ ; Bz{ e[ M wzr D bJh fejk. phph GkBh B/ fJj p/B sh ehsh fe r[ f onkJh
T[ ; d/ xo ftZu oj/. r[ o { ;kfjp B/ T[ ; dh p/B sh Bz{ ;theko eo fbnk. fJ; soQ K r[ f onkJh
GkBh ns/ T[ ; d/ gsh okwdk; ;'Y h d/ xokD/ ftZu iZd h j' rJh.
1H3H5H1 f;Zy Xow d/ ftek; bJh ezw
r[o{ okwdk; 1574 JhL s'_ 1581 JhL sZe f;ZyK d/ r[o{ pD/ oj/. fJBQK ;Zs ;kbK ftZu T[BQK
B/ f;Zy Xow d/ ftek; bJh j/m fby/ ezw ehs/ L
(T ) okwdk; g[o iK nzfwqs;o dh Bh_j L- r[o{ okwdk; B/ f;Zy Xow bJh ;G s'_
wjZstg{oB ezw fJj ehsk fe T[BQK B/ okwdk; g[o iK toswkB nzfwqs;o dh Bh_j oZyh. w?ekfbc d/
ftuko nB[;ko, nepo B/ r[o{ okwdk; d/ ;w/_ i' }whB phph GkBh d/ BK brkJh ;h T[; T[s/ jh
nzfwqs;o dk Bro t;kfJnk frnk gozs{ c'o;No, efBzxw, bshc ns/ r'eb uzd Bkozr tor/
fJfsjk;eko fJ; ftuko Bkb ;fjws Bjh_ jB. go e[M th j't/ fJ; ftZu e'Jh FZe Bjh_ fe fJj }whB
nepo s'_ gqkgs ehsh rJh ;h ns/ fJ; T[&Zs/ fJZe Bt/_ Ffjo dh Bh_j r[o{ nwodk; d/ efjD s/ r[o{
okwdk; ih B/ 1573 JhL ftZu oZyh id'_ nzfwqs;o ;o'to dh y[dkJh nkozG eotkJh. 1574 JhL ftu r[o{
nwodk; ih d/ i'sh-i's ;wkT[D s/ fJ; ezw Bz{ e[M ;w/_ bJh pzd th eoBk fgnk ns/ d[pkok 1577
JhL ftZu F[o{ ehsk frnk. r[o{ ;kfjp d/ f;ZyK, :ksohnK ns/ ekohroK B/ sbkp d/ bkr/ jh nkgD/
wekB ns/ M'gVhnK pDk bJhnK. fJ; soQK sbkp d/ uko/ gk;/ j"bh j"bh BtK Bro *okwdk; g[o* iK
*uZe r[o{* t; frnk. pknd ftZu fJj sbkp d/ BK s/ nzfwqs;o ejkT[D bfrnk. fejk iKdk j? fe
r[o{ ;kfjp B/ 52 tZy-tZy feZfsnK d/ ekohroK Bz{ fJ; Bro ftZu eko'pko ubkT[D d/ ;Zd/ G/i/. fJjBK
tgkohnK ns/ ekohroK B/ nzfwqs;o d/ sbkp d/ gk; nkgDhnK d[ekBK pDk bJhnK. fJ; ;EkB Bz{ *r[o{
ek pk}ko* fejk ikD bZrk. go r[o{ nwodk; S/sh jh i'sh-i's ;wkT[D ekoB fJ; ezw Bz{ g{ok Bk
eo ;e/ ns/ T[BQK d/ fJ; ezw Bz{ pknd ftu T[BQK d/ g[Zso ns/ T[&Zso-nfXekoh r[o{ noiB d/t B/
;zg{oB ehsk.
( n ) wjZssk L- nzfwqs;o dh Bh_j oZyDk r[o{ nwodk; dk f;Zy Xow d/ ftek; bJh fJZe
wjkB ezw wzfBnk iKdk j?. r'eb uzd Bkozr d/ eEB nB[;ko fJ; d/ wjZstg{oB f;ZN/ fBeb/.
gfjbK fJ; Ffjo d/ wkM/ d/ fJbke/ d/ e/_do ftZu ;fEs j'D ekoB fJ; fJbke/ d/ pj[s ;ko/
pjkdo fjzd{ iZN r[o{ ih d/ nB[:kJh pD rJ/ i' pknd ftZu fJZe uzr/ ;?fBe ;kps j'J/. d{ik,
nzfwqs;o fJZe y[Fjkb Ffjo ns/ tgko dk e/_do pD frnk. fJ; s'_ r[o{ ;kfjp Bz{ f;Zyh gquko ns/
T[;koh ezwK bJh pj[s f}nkdk nkwdBh gqkgs j'D bZrh. pknd ftZu sK fJj f;ZyK dk ;G s'_ gftZso
n;EkB pD frnk.
(J ) w;zd gqEk dk nkozG L- w?ekfbc (Maculiffe) nB[;ko r[o{ okwdk; B/ w;zd gqEk Bz{ ukb{
ehsk. T[BQK Bz{ nzfwqs;o ns/ ;zs'y;o d/ sbktK dh T[;koh bJh o[gJ/ dh b'V ;h. fJ; bJh T[BQK
B/ nkgD/ e[M FoXkb{ f;ZyK Bz{ d{o B/V/ d/ ;EkBK s/ ik Xow dk gquko eoB ns/ eko G/Nk fJeZmh
eoB bJh G/fink. fJBQK f;yK Bz{ pknd ftu w;zd fejk ikD bZrk. *w;zd* cko;h d/ Fpd w;Bd
s'_ fbnk frnk j? fi; dk noE j? T[&Zuh gdth tkbk. dfp;skB-J/-w}jp d/ nkXko s/ e[M
fJfsjk;ekoK dk efjDk j? fe w;zd gqEk dh iE/pzdh r[o{ okwdk; B/ Bjh_, ;r'_ r[o{ noiB d/t ih
B/ ehsh ;h. n;bh rZb fJj' ikgdh j?. nf;ZX/ o{g ftu fJ; gqEk dk nkozG sK r[o{ okwdk; B/ ehsk
go tk;st ftZu fJ; dk ;zrmB s/ ftek; r[o{ noiB d/t d/ ;w/_ ftu j'fJnk. r[o{ okwdk; t/b/
sK f;Zy nkgDh wo}h Bkb r[o{ ;kfjp d/ BK G/NK fdzd/ ;B, go r[o{ noiB d/t B/ ;ko/ f;ZyK bJh
nkgDh nkwdBh dk d;tK fjZ;k (d;tzX) r[o{ ;kfjp Bz{ nkgDh wo}h Bkb jh d/D tk;s/ fejk.gzit/_
r[o{ ;kfjp d/ ;w/_ w;zd gqEk B// f;Zy Xow d/ ftek; ftZu pVh ;jkfJsk ehsh.
( ; ) T[dk;hnK Bkb ;wM'sk L- r[o{ okwdk; d/ ;w/_ f;ZyK ns/ T[dk;hnK dk nkg; ftu
;wM'sk j' frnk. fejk iKdk j? fe r[o{ ;kfjp B/ nkgDh fBwosk ns/ Xkofwe GktBktK d/ ekoB
T[dk;hnK d/ B/sktK s/ v{zxk n;o gkfJnk. fJE'_ sZe fe pkpk ;qh uzd B/ th T[BQK gk; nk e/ T[BQK
Bz{ Bw;eko ehsk. fJ; soQK T[dk;hnK ns/ f;ZyK dh g[okDh d[FwDh ;wkgs j' rJh ns/ d'B'_ nkg;
ftu fwb e/ ofjD bZr/.
( j ) f;Zy Xow dk gquko L- r[o{ okwdk; B/ r[o{ nwodk; tKr f;Zy Xow dk pV/ T[sFkj
Bkb gquko ehsk. T[BQK B/ izfvnkbk fBtk;h jzdkb Bkwh ftnesh Bz{ nkgDk f;Zy pDkfJnk ns/ T[;
Bz{ nkgD/ fJbke/ d/ gqukoe fB:[es eo fdZsk. T[BQK B/ nkgD/ fJZe gqf;ZX ftdtkB f;Zy GkJh
r[odk; Bz{ f;Zy Xow dk gquko eoB bJh nkro/ G/fink. GkJh r[odk; Bz{ nkgD/ fwFB ftZu pj[s
;\bsk gqkgs j'Jh ns/ T[BQK nkro/ d/ pj[s ;ko/ b'eK Bz{ f;Zy pDkfJnk. fejk iKdk j? fe r[o{
;kfjp dh Fy;hns fwZmh pkDh s'_ gqGkfts j' e/ pj[s f}nkdk frDsh ftZu b'e T[BQK d/ nB[:kJh
pD/.
(e ) T[&Zso-nfXekoh u[DBk ns/ i'sh-i's ;wkT[Dk L- r[o{ okwdk; ih d/ fszB g[Zso
;B- fgqEh uzd, wjK d/t ns/ noiB. T[BQK B/ fJBQK ftu'_ ;G s'_ S'N/ g[Zso noiB d/t Bz{ jh r[o-
rZdh d/ :'r ;wMd/ j'J/ nkgDk T[&Zso-nfXekoh u[fDnk. fJ; ftZu e'Jh FZe Bjh_ fe tko; r[o{ d/
gfotko ftu'_ jh u[DB se ;hws j' frnk gozs{ u'D d/ mhe Bk j'D dk gqFB ed/ th Bjh_ SZfvnk
frnk. n;h_ d/yd/ jK fe tZv/ g[Zso Bz{ SZv e/ S'N/ g[Zso Bz{ s/ g'so/ Bz{ rZdh fwbdh ojh. i/eo fe;/
r[o{ Bz{ gfotko ftu'_ :'r ftnesh Bk fwbdk sK T[j }o{oh jh gfotko s'_ pkjo'_ T[&Zso-nfXekoh dh
u'D eod/. gfotko ftu'_ tko; u[fDnk ikDk e'Jh rbs th Bjh_ ;h feT[_fe tk;st ftZu f;Zy ;wki
d/ ;ko/ w?_po r[o{ dk gfotko ;B.
1H3H5H2 gkm d/ w[Zy ftnesh ns/ µpdL- GkJh pkbk, r[o{ nzrd, r[o{ nwodk;, r[o{
okwdk;, T[dk;h, r'fJzdtkb, pkpk ;hq uzd, f;Zy wZs, ;sh gqEk, nepo, nzfwqs;o, w;zd
1H3H5H3 ftfdnkoEh d/ nfGnk; bJh gqµBL-
1H r[o{ nzrd d/t ih B/ f;Zy wZs d/ ftek; bJh eh ezw ehs/. ft;Eko Bkb fby'.
2H ™bzro´ s'I eh Gkt j?< fJ;d/ ftek; pko/ fby'.
3H r[o{ nwodk; ih ns/ r[o{ okwdk; ih B/ f;Zy wZs d/ ;zrmB ns/ ftek; ftu eh :'rdkB
gkfJnk.
4H w;zd gqEk T[s/ B'N fby'<
5H nzfwqs;o dh BhIj ed'I ns/ fe;B/ oZyh< fJ;dh fJfsjk;e wjZssk fby'<
6H wzih gqEk dk nkozG fe;B/ ehsk< fJ; gqEk B/ f;Zy Xow d/ ftek; ftu eh :'rdkB
gkfJnk <
7H r[o{ okwdk; ih d/ T[dk;h wZs Bkb ;zpzXK pko/ fby'<
8H r[o{ rZdh d/ iZdh j'D T[s/ B'N fby'<
phHJ/H Gkr d{ik fJfsjk;-gouk ph
gzikp dk fJfsjk; (1469-1799 JhL)
gkm BzH 1H3 (ph)
r[o{ noiB d/t ih dhnK gqkgshnK (1581-1606 Jh;th_)

gkm dh pDsoL
1H1 w[ZYbk ihtB
1H2 r[o{ ;kfjp d/ T[;ko{ ezw
1H3 w;zd gqEk
1H3H1 w;zd gqEk d/ bkG
1H3H2 w;zd gqEk d/ d'µ ns/ fJ;dk nzs
1H4 tgko tZb f;ZyK dk fXnkB d[nkT[Dk
1H5 ;wkfie ;[Xko
1H6 ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh ;zgkdBk
1H7 ftµk t;s{
1H8 r[o{ rqzE ;kfjp dh fJfsjk;e wjZssk
1H9 gkm d/ w[Zy ftnesh ns/ µpd
1H10 ftfdnkoEhnK d/ nfGnk; bJh gqµB
gkm dk T[d/µL
1) r[o{ noiB d/t ih d/ f;Zy wZs d/ ftek; bJh ehs/ T[;ko{ ezwK pko/ uouk.
2) w;zd gqEk d/ bkG, d'µ ns/ nzs pko/ dZ;Dk.
3) r[o{ noiB d/t ih d[nkok ehs/ ;wkfie ;[XkoK pko/ uouk.
4) r[o{ rqzE ;kfjp dh ;zgkdBk ns/ fJ;dh wjZssk dk frnkB.
1H1 w[Y bk ihtB (Early Life) :- r[o{ noiB d/t ih dk iBw 15 ngq?b, 1563 HJhH Bz{
r'fJzdtkb, f}bQk nzfwqs;o ftZu j'fJnk. T[BQK d/ BkBk nwodk; ih T[BQK Bkb pj[s fgnko eod/ ;B.
r[o{ noiB d/t ih B/ nkgD/ ihtB d/ gfjb/ ;kY/ frnkoK toQ/ nkgD/ BkBk ih d/ xo r'fJzdtkb
ftZu pshs ehs/. T[; s'_ pknd T[j nkgD/ fgsk r[o{ okwdk; Bkb nzfwqs;o nk rJ/. T[j nkgDk
;kok ;wK okwdk;g[ok iK nzfwqs;o ftZu ;/tk ftu r[}kod/. T[BQK d/ ;/tk-Gkt ns/ nkfrnk gkbB
d/ r[DK s'_ gqGkfts j' e/ r[o{ okwdk; ih B/ T[BQK Bz{ nkgDk T[&Zso-nfXekoh u[fDnk, jkbKfe T[j
T[BQK d/ ;G s'_ S'N/ g[Zso ;B. 1581 JhL ftu r[o-rZdh T[&Zs/ fpokiwkB j'J/. r[o{ pDB T[gozs T[BQK
d/ tZv/ Gok fgqEh uzd B/ r[o{ ;kfjp dk fto'X ehsk. T[; B/ w;zdK Bkb fwb e/ r[o{ xo dh Bkekpzdh
ehsh. r[o{ ;kfjp e'b nkT[D tkb/ f;ZyK Bz{ r[zwokj eoe/ w;zd fgqEh uzd e'b b? iKd/ s/ T[j T[BQK
e'b'_ eko G/NK t;{b eo b?_dk. go r[o{ noiB d/t nkgD/ tZv/ Gok dhnK tXhehnK Bz{ ;fjB eod/
oj/. fJ; ;w/_ GkJh r[odk; ih, r[o{ ;kfjp dh ;jkfJsk bJh nk gj[zu/ (fJ; s'_ gfjbK T[j r[o{
okwdk; d/ ;w/_ s'_ nkro/ f;Zy Xow dk gquko eo oj/ ;B) GkJh r[odk; ih B/ FoXkb{ f;ZyK Bz{
fJeZmk eoe/ fgqEh uzd dhnK c?bkJhnK j'JhnK rbs-cfjwhnK d{o ehshnK. gqzs{ fgqEh uzd bkj"o d/
w[rb ;{p/dko ;[bjh yK Bkb fwb e/ r[o{ ;kfjp Bz{ B[e;kB gj[zukT[D bJh r'dK r[zdD bZr fgnk.
fJ; eoe/ w?ekfbc nB[;ko r[o{ ;kfjp e[M fuo bJh gfotko ;w/s tvkbh ub/ rJ/. fgqEh uzd B/
;[bjh yK Bz{ nzfwqs;o b[ZND ns/ r[o{ ih Bz{ vokT[D bJh nzfwqs;o th G/fink. r[o{ ih T[; t/b/
nzfwqs;o Bjh_ ;B. r[o{ ih Bz{ T[E/ Bk t/y e/ T[j tkg; w[V nkfJnk.
fco fgqEh uzd B/ ;[bjh yK Bkb fwb e/ nepo pkdFkj nZr/ r[o{ ;kfjp fto[ZX fFekfJsK
ehshnK fe r[o{ ;kfjp i' rqzE fsnko eo oj/ jB, T[; ftZu fjzd{ ns/ w[;bwkBK ;zpzXh n:'r FpdK
dh tos'_ ehsh j? gqzs{ nepo T[&Zs/ fJBQK fFekfJsK dk e'Jh n;o Bk j'fJnk.
1H2 r[o{ ;kfjp d/ T[;ko{ ezw
nzfwqs;o, soBskoB ns/ eoskog[o dk fBowkD L- e[M fuo fgS'_ ;[bjh yK dh
w"s j' rJh ns/ r[o{ ;kfjp dk fto'X xZN frnk. r[o{ ;kfjp f;Zy Xow d/ ftek; tZb sB'-wB'_ i[N
rJ/. T[BQK B/ ;qh jfowzdo ;kfjp nzfwqs;o Bz{ g{oB o{g d/ e/ Ffjo dk ftek; ehsk. fJ; s'_ fpBK
T[BQK B/ soBskoB ns/ eoskog[o d/ Bro t;kJ/. bkj"o ftu vZph pk}ko fty/ pkT[bh th fJ; ;w/_
T[;koh rJh. soBskoB Bz{ nkgD/ gquko dk e/_do pDk e/ r[o{ ;kfjp B/ fJZe wjkB ezw ehsk. fJ;
eoe/ wkM/ d/ iZN pj[s ;ko/ f;Zy pD rJ/. vkH r'eb uzd nB[;ko, **nzfwqs;o ns/ soBskoB ftZu
i' f;Zy gquko j[zdk ;h, T[; d/ gqekF j/mK iZNK B/ nkgDh skes Bz{ wfj;{; ehsk s/ T[BQK B/ j"bh-
j"bh FKswJh fe;kBK dh pikJ/ bVke/ f;gkjhnK dk o{g XkoB ehsk.** fJ; eoe/ jh fgSb/o/ f;Zy
fJfsjk; ftZu n;h_ u[g ughs/ FKswJh ns/ Bkw igD tkb/ f;ZyK dh EK bVke/, i[Fhb/, sbtko d/ XBh
ns/ db/o f;ZyK d/ ekoBkfwnK Bz{ gVQd/ jK i' jo ;w/_ nkgD/ d[FwDK fto[ZX bVB bJh sZsgo ofjzd/
;B. fJj jh ekoB ;h fe soBskoB d/ fJbke/ ftZu ;dk sVe/ fe;kB fwbd/ jB ns/ fJj fJbkek
pjkdo f;gkjhnK dk xo j?.
1H3 w;zd gqEk
*w;zd* Fpd cko;h d/ Fpd *w;Bd* s'_ pfDnk j? fi; d/ noE jB-T[&Zuk ;EkB. fi; t/b/
r[o{ noiB d/t ih r[o-rZdh s/ fpokiwkB j'J/ sK T[; t/b/ pj[s ;ko/ T[;koh d/ ezw ukb{ ;B.
w?ekfbc d/ nB[;ko ;qh r[o{ okwdk; ih B/ fJBQK T[;koh d/ ezwK Bz{ g{ok eoB bJh w;zd gqEk ukb{
ehsh ;h. fJj w;zd r[o{ ;kfjp d/ gqshfBX d/ o{g ftu EK-EK s/ ik e/ r[o{ ;kfjp dk ;zrsK Bz{ ;[B/jk
fdzd/ ;B. f;Zyh d/ gquko eoB s'_ fpBK f;ZyK e'b'_ eko-G/Nk fJeZmh eoe/ r[o{ ;kfjp d/ e'b b? nkT[_d/
;B.
go tk;st ftZu fJ; ;z;Ek dk g{oB o{g ftZu ;zrmB r[o{ noiB d/t ih d/ nXhB j'fJnk.
T[BQK B/ fJ; gqEk Bz{ Bt/_ f;o/ s'_ iE/pzd ehsk. fJ; dh o{g-o/yk fJ; gqeko ;h L
1H r[o{ ;kfjp B/ f;ZyK Bz{ j[ew ehsk fe T[j nkgDh nkwdB dk d;tzX w;zdK e'b iwQK
eotkT[D s/ w;zd T[; Bz{ r[o{ d/ y}kB/ ftZu iwQK eokD.
2H w;zdK Bz{ j[ew ;h fe T[j fJeZmh ehsh oew nkgD/ fBZih ezw tk;s/ Bk tosD.
3H w;zdK Bz{ r[o{ ;kfjp dk BkfJp wzfBnk ikD bZr fgnk, fi; eoe/ T[BQK dk o[spk
pj[s T[&Zuk j' frnk. fJj w;zd nkgD/ fJbkfenK ftu'_ d;tzX fJeZmk eoe/ ft;kyh
tkb/ fdB nzfwqs;o iwQK eotkT[_d/ ;B.
4H w;zd nZr/ nkgD/ BkfJp fB:[es eoe/ d{o-d{o s'_ wkfJnk fJeZso eod/ ;B. w;zd
nkw s"o s/ pV/ T[&Zu/ nkuoB tkb/ s/ nkswe s"o s/ ;q/Fm j[zd/ ;B. G/Nk T[roj[D
s'_ fJbktk fJj tZy-tZy fJbkfenK ftZu Xow gquko dk ezw th eod/ ;B.
1H3H1 w;zd gqEk d/ bkG L- w;zd gqEk eJh gqeko Bkb f;Zy Xow d/ bJh nfs wjZssk g{oB ;z;Ek
f;ZX j'Jh. fJ; d/ bkG fJ; gqeko ;B L-
1H w;zdK B/ ;zrsK s'_ G/Nk T[rokj e/ T[;koh ezwK bJh b'Vh_dh wkfJnk r[o{ ;kfjp Bz{
gj[zukJh.
2H d;tzX T[rokj[D s'_ fJbktk w;zdK d[nkok f;Zy Xow gzikp s'_ pj[s d{o-d{o sZe c?b
frnk.
3H fJ; ;z;Ek B/ f;ZyK Bz{ r[o{ ih Bkb i'Vh oZfynk. r[o{ ;kfjp nzfwqs;o s'_ e/_doh Fesh
d/ o{g ftu wz;dK okjh_ ;kfonK f;ZyK dh nrtkJh eod/ ;B. f;ZN/ ti'_ fJ; ;z;Ek B/
f;ZyK Bz{ r[o{ ;kfjp dh Fesh d/ nXhB oZyh oZfynk.
4H d;tzX dh Feb ftZu f;ZyK dh nkwdB dk fJZe fBFfus Gkr r[o{ ;kfjp bJh fJZemk
j' ikDk fJZe tZvk s/ eoKshekoh ezw ;h.
1H3H2 w;zd gqEk ftZu d'F ns/ fJ; dk nzs L- fJj gqEk gzit/_, S/t/_ s/ ;Zst/_ r[o{ ;kfjpkB
d/ ;w/_ sZe pj[s uzrh soQK ubdh ojh. go fJ; s'_ pknd fJ; dk gsB F[o{ j' frnk. fJE'_ sZe
fe fi; ;w/_ ;qh r[o{ s/r pjkdo ih nzfwqs;o r[o-rZdh XkoB bJh nkJ/ sK w;zdK B/ dopko ;kfjp
dk dotkik pzd eo fdZsk s/ T[BQK d/ o;s/ ftZu eJh gqeko dhnK o[ektNK yVhnK eo fdZshnK. nfij/
G?V/ tsho/ Bz{ t/y e/ r[o{ r'fpzd f;zx B/ w;zd gqEk dk nzs eo fdZsk.
1 H4 tgko tZb f;ZyK dk fXnkB fdtkT[Dk L- T[go'es ezwK s'_ fpBK r[o{ ih B/ f;Zy
;zgodkfJ dh T[&ZBsh bJh f;ZyK dk d;sekoh ns/ tgko tZb fXnkB fdtkfJnk. fJj' ekoB ;h fe r[o{
;kfjp d/ ;w/_ n;h_ pj[s f;ZyK Bz{ x'fVnK dk tgko ns/ j'o ezw Xzd/ eod/ t/yd/ jK. vkL fJzd{ G{FB
p?Boih B/ fbfynk j? fe r[o{ ih B/ f;ZyK Bz{ j[ew fdZsk fe **fi; t/b/ e'Jh f;Zy ezw eo/, T[;dk
jZE tNkU ns/ i/ T[; Bz{ E[VQ nk ikt/ sK T[; dh wdd eo'.* fJ; soQK T[; B/ f;ZyK dk tgko tZb
fXnkB fdtkfJnk. f;Zy Xow rqfj;shnK dk Xow j?. fJ; bJh r[o{ ;kfjp ukj[zd/ ;B fe T[BQK d/
f;Zy y[Fjkbh Gfonk ihtB pshs eoB. T[BQK B/ f;ZyK Bz{ gq/oBk fdZsh T[j nzdo{Bh ns/ nzso-okFNoh
tgko ftZu fdbu;gh b?D.
r[o{ ;kfjp B/ f;ZyK Bz{ pkjob/ w[beK ftZu G/fink sK fe T[j tgko ftZu fJzB/ fBg[zB j' ikD,
fizB/ fe T[j Xow ftZu gZe/ jB. vkH r'eb uzd Bkozr d/ wZs nB[;ko, **Gkt/_ x'fVnK d/ tgko tkbk
edw Ugoh B}o tkb/ Bz{ ;XkoB wkb{w j[zdk j't/ go fJ; edw B/ f;ZyK dh ;z;Ek Bz{ pj[s T[&ZBs
ehsk. fBo;zd/j x'fVnK dk tgko f;ZyK bJh bkGdkfJe f;ZX j'fJnk. ;G s'_ gfjbK x'fVnK dh s}kos
B/ iks-gks d/ f;;Nw s/ pVh Gkoh ;ZN wkoh. fjzd{ Xow ftZu dfonk f;zX Bz{ gko eoe/ pkjo d/
w[beK ftZu ikD dh nkfrnk Bjh_ ;h, go f;ZyK B/ d{i/ d/FK ftZu ik e/ fJ; tfjw gq;sh dk nzs
eoB dk :sB ehsk.
fJ;dk f;ZNk fJj fBefbnk fe f;ZyK d/ ftFtk; ftZu gfenkJh ns/ nkuoB ftZu w}p{sh nk
rJh feT[_fe f;zX gko fJbkfenK ftZu, i' eZNV w[;bwkBh fJbke/ ;B, fiE/ fe;/ Xow tkb/ tk;s/ Xow
ftZu gZfenk ofjDk nk;kB Bjh_ ;h, w}p{s nkuoB tkbk wB[Zy jh nkgD/ Xow s/ vN ;edk ;h.
d{i/, T[; ;w/_ x'fVnK dh s}kos pVh w[Bkc/ tkbh ;h, fJ; bJh f;Zy nwho j' rJ/. f;ZyK
e'b g?;k nkT[D Bkb d;tzX dh oew ftZu tkXk j' frnk, fi; Bkb **;KM/ e"wh czv** dh oew ftZu
tkXk j'fJnk.
shi/, tgko Bkb f;ZyK Bz{ uzr/ x'fVnK dh goy j' rJh ns/ x'V-;tkoh dk ;tkd g? frnk.
f;ZN/ ti'_ fJ; s}kos B/ nkT[D tkbh f;Zy c"i dh Bh_j oZyh, fi; B/ gzikp d/ fJfsjk; ftZu wjZstg{oB
ezw ehs/. fJjh ekoB ;h fe f;Zy pknd ftZu T[&Zsoh Gkos d/ uzr/ x'V ;tko pD rJ/.
1H5 ;wkfie ;[Xko
r[ o { ih B/ gfjb/ r[ o {n K tKr iks-gks s/ T{u-Bhu d/ G/d K dh fBy/X h ehsh. b'e K Bz{
BF/ nkfd s'_ d{o ofjD bJh nkfynk. ftXtk ftnkj, fi; d/ jZe ftu gfjbK r[ o { nwodk;
ih B/ }'o fdZsk ;h, dk gquko ehsk. fJZe ftXtk dk g[ B o-ftnkj j/w/ u"X oh Bkb eok e/ ftXtk
ftnkj dh nkfrnk fdZs h. r[ o { ;kfjp d/ fJ; ;[ X ko Bkb ftXtktK Bz{ fiT[ D dk nfXeko gqk gs
j' frnk. r[ o { ;kfjp B/ d[ y hnK dk d[ Zy ysw eoB tk;s/ fiE/ ;wkfie T{D skJhnK Bz{ d{o ehsk
T[ E / e'V Q h nK (Leapers) bJh soBskoB fty/ fJZe nkFow ekfJw ehsk. T[ B Q K d/ fJbki dk g{o B
gqp zX ehsk frnk. ;[ y wBh ;kfjp ftZu r[ o { noiB ;kfjp B/ n;bh nS{s dh gfoGkFk pko/
fbfynk ns/ T[ g d/F fdZsk j? fe S{s-Sks f;Zy Xow d/ T[ b N j? . (*;[ y wBh ;kfjp* ftZu r[ o {
;kfjp Xkofwe Fzf enK (doubts) Bz{ d{o eoB dk sohek dZ;d/ jB. T[ B Q K d/ ftuko nB[ ;ko
wB[ Zy Bz{ Bkw igDk ukjhdk j? . fJ; Bkb wB[ Zy gowgd Bz{ gqk gs eo ;edk j? .) r[ o { ;kfjp
B/ cowkfJnk j? fe T[ j b'e i' ftnoE tfjwk ftZu :ehB oZy d/ jB, nfXnkswe s"o s/ T[ & Zu/
gd Bz{ gqk gs Bjh_ eo ;ed/.
1H6 ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh ;zgkdBk
r[o{ noiB d/t ih dk ;G s'_ tZvk ezw nkfd rqzE dh ;zgkdBk eoBh ;h. w?ekfbc d/ eEB
nB[;ko r[o{ ih B/ wfj;{; ehsk fe f;ZyK Bz{ o'}kBk ihtB d/ eko'pko ;zpzXh nrtkJh d/D bJh Xow
ftZu jo soQK d/ n;{bK s/ o;wK Bz{ gqubs j'D s'_ o'eD bJh f;Zy Xow d/ fB:wK Bz{ fJZe rqzE dh
Feb d/D dh b'V ;h.
fJ; s'_ fpBK r[o{ ;kfjp dk tZvk Gok fgqEh uzd nkgDh pkDh ou e/ r[o{ ;kfjp tZb'_ ouh
rJh pkDh ftZu fwbktN eo fojk ;h. fJ; bJh r[o{ ;kfjp B/ fJj nB[Gt ehsk fe n;b pkDh Bz{
F[ZX oZyD bJh rqzE dk o{g d/Dk }o{oh j?.
fJzd{ G{FD p?Boih fbydk j? fe gkm eoBk f;Zy Xow dk }o{oh nzr ;h. fJ; bJh fJj }o{oh
;h fe r[o{nK d/ FpdK Bz{ fJeZmk ehsk ikt/.
fJBQK ekoBK Bz{ w[Zy oZy e/ r[o{ ;kfjp B/ *nkfd rqzE* Bz{ ;zgkds eoB dk ezw S'fjnk.
T[BQK B/ r[o{ ;kfjpkB dh pkDh Bz{ nwodk; ih d/ ;g[Zso pkpk w'jB ih e'b '_ gqkgs ehsk. fJj
pkDh fJeZso eoe/ T[BQK B/ nzfwqs;o ftZu fJZe owDhe ;EkB pDkfJnk fi; dk BK pknd ftu
okw;o oZfynk frnk. fJ; rqzE ftZu r[o{ ;kfjpkB tb'_ pj[s ;ko/ GrsK dh pkDh th Fkwb ehsh
rJh.
1H ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ 974 Fpd
2H ;qh r[o{ nzrd d/t ih d/ 63 Fpd
3H ;qh r[o{ nwodk; ih d/ 869 Fpd
4H ;qh r[o{ okwdk; ih d/ 638 Fpd
5H ;qh r[o{ noiB d/t ih d/ 2312 Fpd
(pknd ftu r[o{ s/r pjkdo ih d/ 115 Fpd th Fkwb eo bJ/ rJ/).
fJ; s'_ fJbktk gzdoK fjzd{ ns/ w[;bwkB GrsK fit/_ L Grs epho, pkpk cohd, sob'uB,
othdk;, XzBk, Bkw d/t, i? d/t, GhyD, ;?B, ghgk, okwkBzd, gqwkBzd, ;dBk s/ ;{odk; nkfd dh pkDh
th doi ehsh rJh. e[ZM GZNK dh ouBk th nkfd rqzE ftZu Fkwb j?. ftF/F eoe/ ;Zs/ pbtzv dh fbyh
j'Jh tko toDB:'r j?.
1H7 ftFk t;s{ L- nkfd rqzE ftZu pVh ;kdrh s/ ;obsk Bkb r[zMbdko ftfFnK Bz{ gkmeK ;kjwD/
oZfynk frnk j?. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk ftFk j? wB[Zy dh ;Zu dh Gkb ftZu ;jkfJsk eoBk, Bkw igD
tkfbnK dh wfjwk ns/ T[BQK dh Fbkxk eoBk fiBQK B/ ;Zu Bz{ gqkgs ehsk. r[o{ ;kfjp B/ fJZe rZb
Bz{ eJh tko d[jokfJnk j? feT[_fe fJj ;w/_ dh F?bh ftZu Fkfwb ;h.
1H8 r[o{ rqzE ;kfjp dh fJfsjk;e wjZssk (Historical Importance of Guru Granth
Sahib) :- r[o{ rqzE ;kfjp ih dh ouBk fJfsjk; ftZu fJZe wjZstg{oB xNBk j?. ;G s'_ gfjbh rZb
fJj j? fe f;ZyK Bz{ fJj wfj;{; eokfJnk fe T[BQK dk nkgDk tZyok ftnefsst j?.
fJ; Bkb f;ZyK Bz{ nkgD/ gftZso rqzE dh gqkgsh j'Jh. f;Zy fJ; Bz{ fJsBk jh gftZso wzBD bZr/
fiBQK fjzd{ t/dK Bz{, Jh;kJh pkJhpb Bz{ ns/ w[;bwkB e[okB Bz{ wzBd/ jB. go y[Ftzs f;zx fJ; ;zpzX
ftZu fbydk j? fe ;ko/ ;fseko ns/ wkD d/ pkti{d th fJj fjzd{ wzdoK dh soQK g{ik dk gdkoE Bjh_.
f;Zy fJ; bJh fJ; d/ ;BwkB eod/ jB feT[_fe fJ; ftZu fJjBK d/ r[o{nK dh f;Zfynk doi j?.
w?ekfbc r[o{ rqzE ;kfjp d/ ;zpzX ftZu fbydk j? fe ;z;ko ftZu i' tZv/ XowK d/ g?rzpo j'J/
jB T[BQK dh nkgDh fbyh j'Jh gzesh ;kBz{ gqkgs Bjh_ j[zdh. i' e[M T[BQK B/ gquko ehsk fJ; pko/ gsk
;kBz{ iK sK gquZbs otkfJsK s'_ bZrdk j? iK j'oBK dhnK fbysK s'_. g?Ekr'o; B/ eJh nkgD/ f;XKs
fby/ jB sK T[j ;kv/ sZe Bjh_ g[i/. ;[eoks dk gsk }?B'c dhnK fbysK s'_ bZrdk j?. Jh;kJh ws
d/ pkBh B/ th nkgD/ T[gd/F fbysh o{g ftZu g/F Bjh_ ehs/ ;B. T[BQK pko/ w?fET{ nkfd dhnK fbysK
s/ Go';k eoBk g?_dk j?. wjkswk p[X s/ *eBf\T{f;n; d/ T[gd/F* T[BQK d/ u/fbnK B/ fJeZm/ ehs/.
j}os w[jwzd B/ e[okB Bz{ nkgDh jZEh Bjh_ fbfynk. ;koh ;wZroh T[BQK d/ ybhfcnk iK j'o FoXkb{nK
B/ fJeZso ehsh. gqzs{ rqzE ;kfjp FkfJd fJe'-fJZe Xkofwe rqzE j? fi; ftZu f;Zy r[o{nK dhnK w"fbe
fbysK fpBK fe;/ fwbktN d/ n;b o{g ftZu ;KGhnK gJhnK jB ns/ i' e[M f;Zfynk fdZsh j? T[BQK
dhnK nkgDhnK fbysK s'_ jh gsk bZrdk j?.
r[o{ rqzE ;kfjp d/ nfXn?B s'_ ;kBz{ T[; ;w/_ d/ ;wkfie, ;dkukoe, okiBhfse ns/ nkofEe ihtB
dk frnkB j[zdk j?. r[o{ rqzE ;kfjp ftZu nfijhnK s[eK jB, i' T[; ;w/_ d/ oki;h ihtB T[&Zs/ ukBDk
gkT[_dhnK jB. T[dkjoD ti'_ r[o{ BkBe d/t ih B/ pkpo d/ jwb/ ;zpzXh fJj bkJhBK fbyhnK jB L-
y[ok;B y;wkBk ehnk,
fjzd[;skB vokfJnk,
nkg/ d'F Bk d/Jh eosk,
iw[ eo w[rb uVkfJnk
nkfd rqzE d/ nfXn?B s'_ ;kBz{ ;wkfie ihtB pko/ ikDekoh th fwbdh j?. b'eK d/ ofjD-
;fjD d/ t;hfbnK dk ;kBz{ Gbh-GKs frnkB j[zdk j?. fJ; soQK T[; t/b/ d/ nkofEe ihtB pko/ th
;kBz{ e[M gsk bZrdk j?. fJ; soQK nkfd rqzE fJfsjk;e gZy s'_ th pj[s wjZssk oZydk j?.
tk;st ftZu r[o{ ;kfjp d/ ;[XkoK dk wzst T[j ;h i' r[o{ BkBe ;kfjp dk ;h. T[j wB[Zy Bz{
jo y/so ftZu okiBhfse, nkofEe ;wkfie ns/ nfXnkswe s"o s/ nkdoFe pDkT[Dk ukj[zd/ ;B.
1H9 gkm d/ w[Zy ftnesh ns/ µpd L- r[o{ noiB d/t ih, w;zd, nkfd rqzE, fgqEh uzd,
;[ywBh ;kfjp, ;[bjh yK, nzfwqs;o, pkJhpb, e[okB.
1H10 ftfdnkoEhnK d/ nfGnk; bJh gqµBL-
1H r[o{ noiB d/t ih dhnK gqkgshnK T[Zs/ B'N fby'<
2H ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh ;zgkdBk T[Zs/ B'N fby'<
3H nkfd rqzE dh fJfsjk;e wjZssk fby'<
4H r[o{ noiB d/t ih dk f;Zy Xow d/ ftek; ftu :'rdkB fby'.
5H w;zd gqEk d/ d'F fby'<
phHJ/H Gkr d{ik fJfsjk; ^ gouk ph
gzikp dk fJfsjk;
(1469^1799 JhH sZe)
gkm BzH 1H4 o{gKsoeosk ^ BkIo f;zx
r[o{ jor'fpzd ;kfjp L w[ZYbk ihtB, f;Zy iE/pzdh ftu ehshnK spdhbhnK s/ gqGkt
gkm dh pDso
1H r[o{ jor'fpzd dk w[ZYbk ihtB
2H f;Zy ;zrmB ftu ehshnK spdhbhnK
3H BthA Bhsh dk ftek;
4H Bhsh d/ gqGkt
5H BthA Bhsh mhe feT[A ns/ fet/A ;h <
T[d/P
(1) r[o{ jor'fpzd d/ ihtB ns/ gqkgshnK dh ikDekoh d/Dk.
(2) BthA Bhsh d/ noE dZ;Dk ns/ f;Zy ftukoXkok ns/ ;zrmB ftu nkJhnK spdhbhnK dh
gfjukD doi eoBk.
(3) whoh ghoh ofjs B{z mhe wzBD d/ ekoB dZ; e/ ftnkfynk eoBh.
r[o{ jor'fpzd ;kfjp L w[ZYbk ihtB, f;Zy iE/pzdh ftu ehshnK spdhbhnK s/ gqGkt
w[ZYbk ihtB L^ 12 jkV ;zws 1652 fpeowh (1595 JhL) B{z jor'fpzd ih dk tvkbh nzfwqs;o
s'A 6^7 whb, fty/ iBw j'fJnk. wksk rzrk ih s/ r[o{ noiB d/t ih d/ fJeb"s/ ;g[Zso jor'fpzd
oZi e/ y{p;{os s/ j'Djko ;B. jor'fpzd ;kfjp d/ iBw dh y[;ah, r[o{ xo d/ jo PoXkb{ B/ pVh
X{w^Xkw Bkb wBkJh gozs{ r[o{ ih d/ iBw B/ fgqEh uzd (r[o{ noiB d/t d/ tZv/ Gok) ns/ T[;dh
gsBh eow' dhnK T[whdK s/ gkDh c/o fdZsk. fgqEh uzd r[orZdh y[Z; ikD B{z G[fbnk BjhA ;h s/
fJ;/ nk; d/ ;jko/ tes B{z XZek fdzdk nk fojk ;h fe r[o{ noiB d/t ih d/ fBo;zskB i'shî's
;wkD s'A pknd T[;dk bVek fwjopkB r[fonkJh dk wkbe j't/rk. fgqEh uzd s/ eow' B/
fwjopkB dk okj ;kc eoB bJh pkb r[o{ B{z ysw eoB dhnK e'fPPK ehshnK fit/A fe (1) eow'
B/ fJe dkJh B{z ;" o[gJ/ foPts d/ e/ noiB d/t ih d/ xo G/fink. T[; B/ pkb r[o{ ih B{z Ifjo
d/D dh e'fPP ehsh, gozs{ Ifjo dk n;o T[bNk T[; s/ j'fJnk s/ T[j p/j'P j' e/ fvZr gJh s/
wo rJh. (2) w?ekfb| (Macauliffe) d/ eEB nB[;ko fgqEh uzd B/ fJe ;g/o/ B{z tZYh d/ e/ r[o{
xo G/fink. T[; B/ y/vd/ pkb r[o{ e'b nk e/ ;Zg SZv fdZsk gozs{ T[j ;Zg th wko fdZsk frnk.
(3) fgqEh uzd B/ fJe pqkjwD B{z 100 o[gJ/ d/ e/ ;kfjpIkd/ B{z Ifjo d/D bJh G/fink ns/ T[;
B/ pkb r[o{ B{z djhA ftu Ifjo fwbke/ d/D dh e'fPP ehsh gozs{ T[BQK B/ jZE wko e/ v'bQ fdZsh.
e[M d/o pknd pqkjwD ;{b dh fpwkoh Bkb wo frnk. r[o{ noiB d/t ih ;qh nkfd rqzE ftu
fJzM fbyd/ jB L
‘b/g Bk bkr/ fsb ek w[Zb
d[PN pqkjwD w{nk j'fJ ;{fb*
jor'fpzd ;kfjp P[o{ s'A jh pj[s j'Djko ;B. vkH sob'uB f;zx nB[;ko T[BQK B/ ;z;feqs,
gqkfeqs ns/ gzikph ;kfjs dk ek|h frnkB gqkgs eo fbnk ;h. fJj fejk iKdk j? fe GkJh p[ZYk
42
phHJ/H Gkr d{ik 43 fJfsjk; ^ gouk ph
ih e'b'A T[BK B/ Xkofwe eEkêjkDhnK dk frnkB ns/ tZy tZy n;soK s/ P;soK dh tos'A eoB
dh w[jkos jk;b ehsh. 1606 JhL ftu nkgD/ fgsk r[o{ noiB d/t ih dh Pjkds s'A pknd
nkg r[orZdh s/ p?m/.
;zrmB ftu ehshnK spdhbhnK
r[o{ jor'fpzd ;kfjp B/ r[orZdh dh gqkgsh d/ S/sh jh fgS'A BthA Bhsh B{z ngDkfJnk.
T[BQK s'A gfjb/ r[o{ sK g{oB o{g ftu Xkofwe ns/ nfXnksfwe ezwK ftu bhB ofjzd/ ;B go r[o{
jor'fpzd ;kfjp B/ nkgD/ f;ZyK dh Xkofwe ns/ nfXnkswe y/so ftu nrtkJh eoB d/ Bkb
T[BQK dh ;?fBe ns/ okiBhfse wkwfbnK ftu th nrtkJh eoBh P[o{ eo fdZsh. T[BQK B/ f;ZyK B{z
;zs^f;gkjh pDkT[D d/ :sB ehs/. ukj/ fJ; Bhsh B{z ngBkT[D dk gqw[Zy ekoB sK r[o{ noiB
d/t ih dh Pjhdh jh wzfBnk iKdk j? go i/ fXnkB Bkb nfXn?B ehsk ikJ/ sK fJ; Bhsh d/
ngDkT[D d/ eJh ekoD BIo nkT[Ad/ jB fiBQK dk ;zy/g toDB j/mK fdZsk iKdk j? L
(1) f;Zy Xow dh ftukoXkok L^ tk;st ftu fJ; Bhsh d/ phi sK f;Zy Xow dh
ftukoXkok ftu jh ftdwkB ;B. f;Zy Xow d/ w'Yh r[o{ ;kfjp B/ okiBhsh gqsh ed/ fBob/gsk
BjhA ftykJh ;h. T[BQK B/ pkpo d[nkok fBod'P g[oPK ns/ fJ;sohnK T[s/ ehs/ I[bwK dk nkgDh
pkDh ftu I'odko yzvB ehsk j?. r[o{ jor'fpzd ;kfjp B/ BthnK gfo;fEshnK s'A wIp{o j' e/
Xow dh oZfynk eoB bJh r[o{ BkBe d/t ih dh ftukoXkok B{z jh nwbh ikwk gfjBkfJnk. T[j
f;ZyK d/ ;otfgqnk r[o{ ;B s/ T[BQK d/ r[o{êkb ftu f;ZyK B{z fJe BthA ;/X fwbh s/ T[; dk pj[s
s/Ih Bkb ftek; j' fojk ;h. gzit/A r[o{ dh Pjhdh d/ ekoB f;ZyK ftu r[Z;/ dh bfjo c?b rJh
ns/ T[BQK d/ wB ftu r[o{ ns/ Xow bJh nEkj PoXk tX rJh. T[BQK B/ nkgD/ Bt/A r[o{ dh
nrtkJh ftu Xow dh oZfynk bJh P;so u[ZeD dk fBPuk eo fbnk. fJt/A r[o{ noiB d/t ih
dh Pjhdh r[o{ jor'fpzd d[nkok BthA Bhsh ngDkT[D dk w[Zy ekoB ;h.
(2) r[o{ ;kfjp dk nzsw ;[B/jk L^ fejk iKdk j? fe r[o{ noiB d/t ih B/ nkgDh Pjhdh
s'A gfjbK nkgD/ ;g[Zso s/ T[sokfXekoh r[o{ jor'fpzd B{z e[M PoXkb{ f;ZyK okjhA ;[B/jk G/fink
fe T[; B{z g{oh soQK P;soK Bkb ;[P'Gs rZdh s/ p?mDk ukjhdk j? ns/ nkgDh g{oh :'rsk Bkb ;?Bk
oZyDh ukjhdh j?. fJ; bJh r[o{ jor'fpzd ;kfjp B/ nkgD/ fgsk ih d/ fJ; nzfsw ;zd/P B{z nwbh
o{g d/D bJh fJj BthA Bhsh ngDkJh.
(3) i~NK dk :'rdkB L^ r[o{ noiB d/t ih d/ ;w/A iZNK B/ pj[s fInkdk ;zfynk ftu f;Zy
wZs ftu gqt/P ehsk. iZNK d/ ;[Gkn ftu e[M ftP/P r[D gkJ/ iKd/ ;B. fJj b'e pj[s pjkdo,
db/o s/ ;[szsosk gq/wh ;B ns/ fe;/ gqeko dk nfsnkuko ;fjD eoBk T[BQK d/ ;[Gkn d/ T[bN
;h. ;' fJBQK b'eK B/ nkgD/ ftP/P ;[Gkn d/ ekoB f;Zy Xow B{z ;?fBe o{g d/D ftu tZvk fjZ;k
gkfJnk.
(4) w[}b ;oeko dh Xkofwe n;fjBPhbsk L^ nepo dh 1605 JhL ftu w"s s'A pknd
w[rb ;oeko dh Xkofwe ;fjBPhbsk dh Bhsh dk nzs j' frnk. BtK pkdPkj ijKrho nepo
dh soQK T[dko BjhA ;h feT[Afe T[; B/ w[;fbw eZNV gzEhnK dh wdd Bkb oki^rZdh gqkgs ehsh
;h s/ T[BQK d/ gqGkt j/m T[j r?o^w[;bwkBK fto[ZX ekotkJh eoB bJh tuBpZX ;h. T[j nkgDhnK
Xkofwe eos{sK s/ szrfdbh d/ ekoB r[o{ noiB d/t ih d/ nXhB f;Zy wZs d/ ftek; dh fBZs tX
ojh ;otfgqnsk B{z podkPs Bk eo ;fenk fit/A fe T[; B/ nkgD/ ;t?îhtBh ftu wzfBnk j?.
fJ; soQK w[rb ;oeko dh Xkofwe n;fjDPhbsk dh Bhsh d/ ekoB f;Zy Xow B{z ysok j' frnk
s/ fJj' fijh nt;Ek ftu nksw oZfynk s/ Xkofwe oZfynk bJh f;Zy ;zgodkJ/ ftu gfotosB
fbnkT[Dk Io{oh j' frnk ;h.
BthA Bhsh dk ftek;

(T) whoh ghoh dh ;EkgBk L^ Nozg d/ eEB nB[;ko r[o{ noiB d/t ih dh Pjkds f;Zy
e"w dh T[;koh ftu fJe nfijk w'V ;h fi; B/ fJe ;[Xkoe bfjo B{z g{oB s"o s/ pdb fdZsk.
r[o{ jor'fpzd jkb/ 11 ;kb d/ jh j'J/ ;B id'A T[j nkgD/ Pjhd fgsk dh rZdh d/ tko; pD/. fJj
rZdh f;oc T[FZu/ wkD tkbh rZb jh BjhA ;h ;r'A uko u[c/foT[A ysfonK s/ d[PwDh Bkb fxoh j'Jh
;h. r[o{ noiB d/t ih dh Pjhdh B/ r[o{ jor'fpzd ;kfjp dh fIzdrh dk otZJhnk jh pdb fdZsk.
1606 JhL ftu id'A pkpk p[ZYk ih 11 ;kb d/ pZu/ jor'fpzd B{z r[fonkJh dh o;w ndk eoB bJh
T[FZB dh wkbk ns/ d;sko b? e/ nkJ/ sK r[o{ ;kfjp B/ fJj efj e/ gfjBD s'A fJBeko eo fdZsk
fe tes dh wzr nB[;ko nZi s'A T[BQK dh ;/bh sbtko dh g/Nh j't/rh, fi; Bkb d' sbtkoK
bNeDrhnK, fJe whoh d[fBnkth dh, d{ih ghoh ;zs^froh dh. fiE/ T[j nkgD/ PoXkb{nK d/
Xkofwe nkr{ j'Dr/, T[E/ T[j T[BQK d/ d[fBnkth Mw/fbnK B{z th ;[bMkT[Dr/. T[j nkgDh d;sko
Pkjh mkm Bkb pzBQDr/ ns/ ;ko/ Pkjh fBPkBêbrh, SZso, pki, sbtko nkfd dh tos'A bkIwh
j't/rh. r[o{ ;kfjp ih B/ sbtkoK Bkb ;fink j'fJnk c"ih pkDk gfjfBnk.
r[o{ ;kfjp fJe gj[zu/ j'J/ ;zs ns/ u'Nh d/ ioB?b ;B. T[j gfjb/ r[o{ ;B fiBQK B/
pbtkB nkswk bJh pbtkB ;oho dh b'V B{z wfj;{; ehsk. i' fJ; nkP/ B{z w[Zy oZyd/ j'J/ r[o{
;kfjp B/ nkgD/ PoXkb{nK ftu f;Zy Xow d/ n;{bK B{z gqukoB s'A fpBK T[BQK B{z c"ih f;Zfynk d/
Dh P[o{ ehsh sK i' b'V g?D s/ ;t?ôZfynk eo ;eD. r[o{ ;kfjp ;kok tes f;oc Grsh jh BjhA
;B eod/, ;r'A tes dh wzr nB[;ko rZsek y/vDk, x'V ;tkoh, P/o ns/ foZS nkfd dk fPeko
eoB ftu th ek|h ;wK fpskT[Ad/ ;B. dkfp;skB^J/^wIkfjp d/ eosk d/ nB[;ko fJ; spdhbh
B/ r[o{ ;kfjp d/ ezwK ftu ek|h spdhbh fbnk fdZsh ns/ ezw d/ pdbD eoe/ T[BQK dh y[oke ns/
;tkd th pdb fdZs/. r[o{ ;kfjp B/ f;o| wk; ykD dh nkfrnk BjhA fdZsh ;r'A nkgD/ PoXkb{nK
dh wk; ykD bJh j";bk n|IkJh th ehsh.
(n) e"wh ikrfosh fbnkT[Dk L^ r[o{ ;kfjp B/ f;ZyK B{z BthA Bhsh s'A ikD{ eotkT[D bJh
w;zdK B{z j[ewBkw/ G/i/. w;zdK B{z jdkfJs ehsh fe T[j f;ZyK ftu gquko eoB fe T[j nZr/ s'A G/
Nk ti'A wkfJnk dh EK jfEnko ns/ x'V/ G/Nk eoB. j[ew nB[;ko f;ZyK B/ x'V/ ns/ P;so G/
Nk eoB/ P[o{ eo fdZs/.
ethnK B{z b'eK dh nDy B{z T[GkoB bJh eftsk ns/ tkoK fbyD bJh ;[Mkn fdZs/ sK i'
T[BQK dhnK ouBktK B{z gVQe/ ns/ rk e/ ;[Zsh j'Jh e"w ikr gJ/. jfowzdo ;kfjp ftu ;t/o t/b/
PpdK s'A fJbktk nk;k dh tko dk ehosB opkp Bkb ehsk ikD bZrk ns/ YZvK Bkb tkoK rkJhnK
ikD bZrhnK. npd[Zbk s/ BZEk wZb B{z pho o; Gog{o ejkDhnK rk e/ ;[DkT[D bJh Bh:s ehsk.
jo oks B{z ofjok; d/ gkm dk G'r gkT[D s'A pknd u"Aeh dh o;w P[o{ ehsh rJh. jo oks B{z
jfowzdo ;kfjp d/ d[nkb/ wPkbK ns/ Y'b XwkfenK Bkb gqeowk ehsh ikD bZr gJh ns/
T[FZuhnK ;[oK ftu i'P Go/ Ppd rkJ/ ikD bZr gJ/.
(J) c"i dh ;EkgBk L^ r[o{ ;kfjp dh jfEnkopzd Bhsh dh uouk ;[De/ pj[s ;ko/ b'e r[o{
;kfjp e'b B"eoh eoB nk rJ/. T[BQK ftu'A r[o{ ih B/ 50 iK 60 u'Dt/A i[nkB fBZih oZfynk
(Bodyguards) d/ s"o s/ oZy bJ/. T[BQK dh d/yk^d/yh 500 i[nkB wkMk, d[nkpk s/ wkbtk
(;sb[i d/ xZro ftuekobk fJbkek iK ;sb[i T[oko dk fJbkek) ftu'A Gosh j'D bJh nkJ/.
T[BQK B/ r[o{ ;kfjp B{z f;oc o'Nh, eZgVk s/ Xkofwe f;Zfynk pdb/ nkgDhnK ikBK tko e/ bVB
dk tuB fdZsk. r[o{ ;kfjp B/ T[BQK B{z bVB bJh jfEnko ns/ x'V/ d/ e/ c"ih f;ybkJh d/Dh P[o{
ehsh. fJBQK gzi ;" i[nkBK B{z gzi fjZf;nK ftu tzfvnk frnk. jo/e iZE/ dk fJe w[yh Bh:s
ehsk frnk. j"bh j"bh c"i dh frDsh tXD bZrh, pj[s ;ko/ Gr"V/ s/ XkVth th Gosh j' rJ/.
fjzd{ G{PB p?Boih fbyd/ jB fe pj[s ;ko/ b'e b[ZN^wko d/ fynkb Bkb th nkJ/ go fJj rZb
;jh BjhA wzBh ik ;edh. r[o{ ;kfjp dh f;Zfynk B/ T[BQK B{z g{oB s"o s/ pdb fdZsk s/ T[BQK B/ jw/
Pk bJh p[o/ ezw eoB/ SZv fdZs/. dkfp;skB d/ eosk d/ eEB nB[;ko r[o{ ;kfjp dh ;?Bk ftu
800 g?db ;?fBe, 300 x'V;tko s/ 60 pzd{euh ;B. fJBQK s'A fpBK 500 tbzNhno nkdwhnK dk
iZEk r[o{ ;kfjp bJh nkgDhnK ikBK fBPkto eoB bJh jo t/b/ sZsgo ofjzdk ;h. fJ; s'A
fJbktk r[o{ ;kfjp B/ fJe gmkD c"ih iZEk g?Adk yK dh ewkB j/m ;zrfms ehsk. r[o{ ;kfjp ih
d/ e[M f;Zy fJ; rZb s/ j?okB ;B fe fJzB/ you fet/A g{o/ eoBr/. T[BQK d/ g[ZSD s/ r[o{ ;kfjp
B/ r[o{ noiB d/t ih d/ T[uko Ppd ftu itkp fdZsk L
“;?b gEo wfj izs T[gkJ/, skek foie nkr/ eo Xfonk@
(;) r[o{ ;kfjp dk ihtB BthA Bhsh nB[;ko L^ f;ZyK B{z jfEnkopzd eoB dh Bhsh nB[;ko
r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ o'I d/ ihtB ftu eJh spdhbhnK fbnKdhnK. T[j nzfwqs t/b/ T[md/,
fJPBkB eod/ s/ fco jfowzdo ftu Xkofwe f;Zfynk d/D tk;s/ nkT[Ad/. fJ; d/ fgS'A BkPsk
fpBK fe;/ ftseo/ s/ nkgD/ f;gkjhnK ftu tzvd/. e[M ;wK nkokw eoe/ fPeko bJh ub/
iKd/. fPekoh e[Zs/ ns/ pki th r[o{ ;kfjp d/ Bkb jh j[zd/ ;B.
(j) nekb sys dk fBowkD L^ jfowzdo ;kfjp ftu p?m e/ r[o{ ;kfjp f;ZyK B{z Xkofwe
f;Zfynk fdzd/ ;B, fi; soQK r[o{ ;kfjp B/ whoh s/ ghoh dhnK d' sbtkoK dh Io{os wfj;{; ehsh
;h, T[;/ soQK T[BQK B/ Xkofwe f;Zfynk d/D s'A fpBK d[fBnkth c?;b/ ;[DkT[D bJh sys dh Io{os
wfj;{; ehsh. jfowzdo ;kfjp d/ n?B ;kjwD/ e[M riK dh ftZE s/ fJe j'o fJwkos pDtkJh i'
1609 JhL ftu ;zg{oB j'Jh. fJ; fJwkos B{z nekb sys dk BK fdZsk frnk. r[o{ ;kfjp nekb
sys ftu p?m e/ fBnK eod/, G/Nk ;theko eod/, w;zdK dk fj;kp^feskp oZyd/, nkgD/ c"ihnK
d/ w[ekpb/ eokT[Ad/ ns/ T[BQK B{z rsek fyvkT[Ad/, i'P GohnK ejkDhnK ;[DkT[Ad/, Xow d/ BK s/ wo
fwND dk ;pe fdzd/ ns/ d[PwD Bkb NZeo b?D bJh fsnko eod/ ;B. d{i/ PpdK ftu r[o{ ;kfjp
B/ nekb sys pDke/ Xow ns/ f;nk;s B{z fJeZmk eo fdZsk.
nekb sys ;t?ôZfynk dk th gqshe ;h. fJ; s'A fJbktk r[o{ ih nkgD/ PoXkb{nK B{z
nkgD/ MrfVnK d/ c?;b/ nkg eoB bJh fsnko eoBk ukj[zd/ ;B. Bshi/ ti'A pj[s ;ko/ b'e
nkgDh MrfVnK d/ c?;b/ eokT[D bJh r[o{ ;kfjp e'b jh nkfJnk eod/ ;B. r[o{ ;kfjp ;jh
b|IK ftu whoh s/ ghoh d/ wkbe pD u[Ze/ ;B. f;Zy otkfJsK nB[;ko r[o{ ;kfjp d/ rtkbhno
ftu'A fojkn j' e/ nkT[D s'A pknd ijKrho nekb sys B{z t/yD nkfJnk sK T[; B/ fJ; BthA
T[;koh fJwkos dk youk d/D dh e'fPP ehsh gozs{ r[o{ ;kfjp B/ fJj efj e/ youk b?D s'A
fJBeko eo fdZsk fe w?A fJ; B{z fe;/ pkdPkj d/ dkB dh fJfsjk;e :kdrko BjhA ;r'A f;ZyK dh
e[opkBh s/ PoXk dk fuzBQ pDkT[Dk ukj[zdk jK.
(e) nzfwqs;o dh febQk pzdh L^ nkgDh Bhsh B{z BthA ozrs d/D s'A pknd r[o{ ;kfjp B/ nkgD/
f;ZyK dh ofjD tkbh irQk B{z ;[oZfyns eoB dh b'V wfj;{; ehsh. nzfwqs;o d/ nkb/^d[nkb/ ezX
pDtkJh rJh ns/ fJ; Pfjo ftu 1609 JhL ftu b'jrVQ d/ febQ/ dh T[;koh th eotkJh. febQ/
ftu ekch wksok ftu ;?fBe ;wkB th oZfynk frnk sK i' n"yh xVh ftu t?ohnK dk ;cbsk
g{ote w[ekpbk ehsk ik ;e/ ns/ Pfjo B{z ;[oZfyns oZfynk ik ;e/.
r[o{ ih dh BthA Bhsh feE'A she mhe j? <
GkJh r[odk; ih 26thA tko dh 24th gT[Vh nB[;ko wksk rzrk ih, pkpk p[ZYk ih, GkJh
r[odk; s/ pj[s ;ko/ f;ZyK d/ wB ftu r[o{ ;kfjp d/ Bt/A ezwK pko/ Pze/ T[sgzB j' rJ/ ;B. T[j
j?okB ;B fe gfjb/ r[o{ fJe irQk p?m e/ Xow gquko eod/ ;B go fJj r[o{ e[Zs/ oZyd/ s/ fPeko
y/vd/ ;B. gozs{ T[BQK B{z :ehB ;h fe r[o{ ;kfjp rbs o;s/ BjhA ik ;ed/. w;zdK B/ vofdnK
fJj th efj fdZsk fe r[o{ ;kfjp dh Bhsh d[PwDK Bkb bVkJh dk ekoB pD/rh. gozs{ r[o{ ;kfjp
B/ T[BQK B{z ;wMk fdZsk fe p/w[yK s/ d[PNK B{z ;'XD bJh sbtko ubkT[Dh g?Adh j?.
r[o{ ;kfjp dhnK c"ih ekotkJhnK B{z eJh fJfsjk;ekoK B/ rbs ;wfMnk j?. T[BQK d/
eEB nB[;ko okiBhsh dh fyZu s/ P;soK dh uwe B/ T[BQK B{z nfXnkswesk d/ o;s/ s'A GNek
fdZsk noEks f;nk;h bkbu ftu nk e/ T[BQK B/ gfjb/ r[o{nK d/ o;s/ B{z SZv fdZsk. go fJzd{
G{PB p?Boih d/ eEB nB[;ko "r[o{ noiB d/t ih dh nukBe Pjhdh ns/ w[rbK dhnK f;ZyK
T[FZgo tXhehnK d/ ekoB r[o{ ;kfjp B{z jfEnkopzd Bhsh ngDkT[Dh gJh. r[o{ ;kfjp dh Bhsh
w[rbK dh f;Zy wZs gqsh Bhsh dk jh f;ZNk ;h feT[Afe i/eo r[o{ jor'fpzd B/ fJj BthA Bhsh Bk
ngDkJh j[zdh sK Xkofwe f;Zy rqfj;EhnK dk fJj ;w[dkJ/ iK sK ysw j' frnk j[zdk iK
;kXK^;zsK dh fJe ;hfws iwks pDe/ ofj iKdk.@, T[j fbyd/ jB.
r[o{ ;kfjp dhnK ihtB xNBktK d/ fBohyD s'A pknd fJ; fBoD/ s/ g[Zid/ jK fe r[o{
;kfjp B/ nfXnkswesk dk o;sk ed/ th BjhA SZfvnk. r[o{ ;kfjp B/ nzfwqs;o, bkj"o,
r[ioKtkbk, tIhokpkd, fGzpo ns/ ePwho nkfd EktK s/ ;zrsK ekfJw ehshnK s/ f;Zy Xow dk
gquko eod/ oj/. r[o{ ;kfjp dk i'rhnK, cehoK Bkb Xkofwe tkoskbkg T[BQK d/ nfXnkswe
otZJhJ/ dk gqwkD j?. r[o{ ;kfjp B/ fe;/ bkbu ftu nk e/ sbtko BjhA ;h u[Zeh, ;r'A id'A T[BQK
B/ t/fynk fe I[bw dh nZs j' u[Zeh j? sK ikpoK d/ oki ftu ikB s/ wkb ;[oZfyns BjhA ;h sK
nkgD/ pukU bJh T[BQK B/ sbtko u[Zeh. sbtko B{z r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ fBPkB/ s/ g[ZiD bJh
;kXB d/ s"o s/ tofsnk. GkJh r[odk; ih fJj th fbyd/ jB fe fit/A y/sh dh oZfynk bJh tkV
dh b'V j[zdh j?, pkrK dh okyh bJh feZeo dh Io{os j[zdh j?, pj[w[Zb/ uzdB dh okyh bJh e[dos
bJh pho o; dh b'V ;h.
r[o{ BkBe d/t ih B/ pkpo pkDh ftu "oki/ Phj w[eZdw e[Zs/@ nkfd efj e/ je{ws d/ fto[ZX
b'eK ftu ikrosh fbnkT[D dh e'fPP ehsh go T[; ;w/A fjzd d/ b'e tfjwK^GowK ftu c;/
wkBf;e s"o s/ fJzB/ ewI'o j' u[Ze/ ;B fe T[BQK bJh sbtko u[ZeDh sK fJe gk;/ ojh, T[BQK B/
sbtko u[ZeD pko/ ;'uD dk th ;kj; BjhA ehsk ;h. r[o{ jor'fpzd ;kfjp B/ sbtko u[ZeD bJh
efjD dh EK T[BQK B{z sbtko dh tos'A bJh wkBf;e s"o s/ fsnko eoBk P[o{ ehsk. r[o{ noiB
d/t ih dh Pjkds ;w/A sZe f;Zy wkBf;e s"o s/ fJzB/ pbtkB j' u[Ze/ ;B fe T[j em'o s;hj/ ;fj
;ed/ ;B. fJ; bJh id'A r[o{ jor'fpzd ;kfjp B/ r[orZdh ;zGkbh T[BQK B/ f;ZyK B{z PKsh g{ote
s;hj/ G'r e/ Pjhd j' ikD dh pikJ/ wko e/ woB dh iKu dZ;h, ;t?ôZfynk bJh sbtko T[mkDh
f;Zy Xow bJh Io{oh pDk fdZsk. d{;o/ gk;/ w[rb oki s/ f;Zy Xow fjzd[;skB ftu fJe' jh ;w/
A P[o{ j'J/ ;B. 16thA ;dh ftu d't/A jkb/ pugB ftu jh ;B. w[rb ;oeko nepo d/ tes sZe
fjzd ftu nkgDk oki gZe/ g?oK s/ yVk BjhA ;h eo ;eh. nepo B/ fjzd ftu w[rb oki B{z ;dhth
pDkT[D bJh Xkofwe ;fjBPhbsk dh Bhsh XkoB ehsh. fJ; wzst bJh fjzd tk;hnK d/ fe;/ th
fcoe/ Bkb T[; B/ f;ZXk MrVk P[o{ BjhA ;h ehsk. Bshi/ ti'A f;Zy^w[rb NZeo e[M ;w/A bJh fgS/
g? rJh. d{i/ gk;/ f;ZyK dh wkBf;e Pesh j"bh^j"bh pbtkB j[zdh ik ojh ;h ns/ ijKrho s/
sys s/ nkT[D sZe fJj nkgD/ r[o{ dh ;[:'r nrtkJh ftu uNkB tKr{z yV/ j' rJ/ ;B. i/
ijKrho e[M d/o j'o Xkofwe n;fjBPhbsk dh Bhsh XkoB Bk eodk sK j' ;edk ;h, f;Zy^w[rb
NZeo j'o fgS/ g? iKdh.
;zy/g s"o s/ n;hA efj ;ed/ jK fe r[o{ ;kfjp dh jfEnkopzd Bhsh B{z BthA Bhsh efj
e/ B[eskuhBh eoBk mhe BjhA j?. r[o{ ;kfjp dh Bhsh gfjb/ r[o{nK tkbh jh ;h (r[o{ jor'fpzd
ih B/ f;oc pbtkB wB dh oZfynk bJh pbtkB ;oho g?dk ehs/) okr okwebh ftu fbfynk j?
'i's T[j i[rs ;kfJ* noEks ;ko/ r[o{nK ftu fJe jh i's ezw eo ojh j?. fJ; eoe/ ;G dh
Bhsh th fJe jh ;h, coe f;oc o{g dk jh ;h.
iE/pzde spdhbhnK dk gqGkt
BthnK iE/pzde spdhbhnK B/ f;Zy ufoZso s/ pj[s v{zxk gqGkt gkfJnk. T[j GrsK s'A
;zs^f;gkjh pD rJ/. f;ZyK d/ wB ftu pbtkB c"ih GktBk nk rJh.
“fJBQK ;G ekoiK B/ f;ZyK d/ wBK ftu fJe BthA o{j Go fdZsh.@
fJj BthA spdhbh nkT[D tkb/ fdBK ftu f;ZyK bJh pj[s jh bkGdkfJe ;kps j'Jh. r[o{
ih fJ; Bhsh d/ cb;o{g ;t?^Go';/ dh GktBk B/ f;ZyK ftu BtK i'P Go fdZsk ns/ T[BQK B{z d[PwDK
fto[ZX ;cbsk g{ote :[ZX eoB d/ ;woZE pDkfJnk. e"wh GktBk b'eK dh GktBk pD rJh. r[o{
jor'fpzd ih s'A gfjb/ r[o{nK d/ ;w/A iZNK B/ f;Zy Xow B{z XkoB eo fbnk ;h. j[D T[BQK B{z nkgDh
tkX{ Pesh d/ fBek; bJh o;sk fwb frnk ;h. ;kwokih PeshnK s/ I[bw B{z j[D s'A jfEnkopzd
fto'X dk ;kjwDk P[o{ j' frnk.
r[o{ jor'fpzd d[nkok P[o{ ehs/ I[bw d/ fybkc nkIkdh bJh ;zxoP B{z f;ZyK B/ pknd
ftu th ikoh oZfynk. r[o{ ih dhnK nfijhnK rshftXhnK ekoB r[o{ ih B{z rtkbhno d/ febQ/
ftu e?d eo fdZsk frnk. r[o{ jor'fpzd d[nkok fdykJ/ okj B{z T[BQK d/ T[sokfXekohnK B/ th
ngBkfJnk. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ c"i fsnko ehsh ns/ gjkVh okfinK s/ w[rbK fto[ZX ;cbsk
g{ote bVkJhnK bVhnK. f;ZyK B/ nkgD/ ;fj XowhnK dhnK w[PebK B{z wfj;{; ehsk fi; Bkb
T[BQK d/ nkg;h ;pzX j'o gZe/ j' rJ/. Xow d/ y/so ftu ;Zu s/ ubD bZr/ ns/ Bkw d/ g[ikoh pD
rJ/. wjkB r[o{ B/ okiBhsh B{z Xow Bkb fwbk e/ ftZso pDk fdZsk. f;ZyK ftu okiBhfse
ikrosh nkJh. T[BQK B/ w[rb Pk;eK s'A nkIkdh gqkgs eoB dh e'fPP ehsh. r[o{ jor'fpzd
d[nkok dZ;/ okj s'A pknd ftu r[o{ r'fpzd f;zx s/ j'o f;Zy B/sktK B/ uZbDk ikoh oZfynk. e[M
;w/A pknd f;ZyK B/ okiBhfse Pesh y'j bJh. nkIkdh dk ;zxoP f;ZyK B/ 18thA ;dh ftu ikoh
oZfynk s/ nzs ftu nkIkd f;Zy oki dh ;EkgBk dk ekoB pfDnk.
ftfdnkoEh bJh S'N/ gqPB L
(T) r[o{ noiB d/t dh Pjhdh ed'A s/ feZE/ j'Jh <
(n) ijKrho dh Xkofwe Bhsh eh ;h <
(J) dkfp;skB J/ wIkjp r[o{ jor'fpzd pko/ eh fbydk j? <
(;) nekb sys dk fBowkD fe; soQK gqGktPkbh ;h <
tZv/ gqPB L
(1) r[o{ noiB d/t ih dh Pjhdh d/ gqGkt dZ;'.
(2) r[o{ jor'fpzd dhnK bVkJhnK dk toBD eo'.
gkm ftu w[Zy ftnesh ns/ Ppd L
1) fgqEh uzd iK fgqEhnk
2) pkpk p[ZYk ih
3) fwjopkB
4) ;{ofwnK dhnK tkoK
5) e"wh ikfrqsh
6) febQkpzdh
7) f;Zy^w[rb NZeo
8) fJzd{^G{PB p?Boih
9) w?ekfbc
10) okr okwebh
j'o ikDekoh bJh g[;seK L
1. Hari Ram Gupta, History of the Sikhs (1994), Vol.I, pp.155-182
2. J.S.Grewal, The Sikhs of the Punjab (Revised Edition), pp. 62-82
3H fSZpV, e/;o f;zx, pz;ktbh Bkwk d;K gkfsPkjhnK ek, gkm 06
n;hA v?e d/ XzBtkdh jK feT[aAfe ftZsh rqKN d/ e/ T[; B/ gkm d/ o{gKsoD B{z ;zGt pDkfJnk ^
Bkiao f;zx
gzikp dk fJfsjk;
(1469^1799 JhH sZe)
gkm BzH 1H5 b/yeL vkHjoh f;zx p'gkokJ/ o{gKsoeosk ^ BkIo f;zx
r[o{ s/r pjkdo ih dk ihtB ns/ Pjkds
gkm dh pDso
1H r[o{ s/r pjkdo ih dk pugB
2H r[orZdh dh gqkgsh
3H r[o{ ih dhnK g{op tZb :ksoktK
4H r[o{ s/r pjkdo ih s/ wkbtk
5H Xho wZb ns/ Be;pzdhnK dh d[PwDh
6H ePwhoh gzvsK dh cfonkd
7H Pjkds d/ tZy tZy ekoB
8H Pjkds d/ f;ZN/
T[d/P
(1) f;ZyK s/ fjzd{nK d/ fdbK ftu w[rb je{ws gqsh Bcos g?dk j'D d/ ekoB iK jkbks
ikBDk.
(2) r[o{ s/r pjkdo dh ftfdnk ns/ GkPkJh frnkB pko/ uouk eoBh.
(3) r[o{ ih dhnK g{op tZb :ksoktK dk fpnkB s/ ftnkfynk ehsh ikt/rh.
(4) n"ozri/p dh eZNVsk s'A fJbktk Pjkds d/ j'o okiBhse iK Xkofwe ekoB dZ;Dk.
r[o{ s/r pjkdo ih dk ihtB ns/ Pjkds (1664^1675 JhL)

r[o{ noiB d/t ih dh Pjkds ns/ r[o{ jor'fpzd ;kfjp dh BthA Bhsh B/ f;Zy Xow B{z
fJe Bt/A w'V s/ yVQk eo fdZsk. fiE/ r[o{ noiB d/t ih B/ Xow bJh e[opkBh ehsh, T[E/ Bkb
jh Bkb f;ZyK d/ fdbK ftu fJ; Pjkds B/ w[rb je{ws gqsh B|os g?dk eo fdZsh. r[o{ jor'fpzd
;kfjp B/ ;zs f;gkjhnK dh fJe BthA iwks j'Ad ftu b? nKdh. nfsnkukoK ns/ nfBnK dk
Nkeok eoB bJh f;Zy P;soXkoh pD rJ/. w[rbK dh eZNVsk n"ozrI/p d/ pkdPkj pDB Bkb j'o
gZeh j' rJh. fJ; eZNVsk dk itkp, r[o{ s/r pjkdo ih B/ nkgDh Pjkds d/ e/ ehsk ns/ fJ;
soQK Xow dh oZfynk ehsh.
pugB
joh okw r[gsk d/ eEB nB[;ko r[o{ s/r pjkdo ih dk iBw fJe ngq?b 1621 JhL B{z ;qh
r[o{ jor'fpzd ;kfjp d/ xo wksk BkBeh dh e[Zy s'A nzfwqs;o fty/ j'fJnk. T[j r[o{ jor'fpzd
;kfjp d/ ;G s'A S'N/ g[Zso ;B. T[BQK d/ tZv/ GoktK d/ BK pkpk r[ofdZsk, ;{oi wb, nBh okJ/ ns/
nNZb okJ/ ;B. T[BQK dh fJe G?D th ;h.
pkb s/r pjkdo d/ wB T[s/ jor'fpzd dhnK c"ih ekotkJhnK dk pj[s gqGkt ;h. T[BQK B/
pugB s'A jh x'V ;tkoh ns/ jfEnkoK dh tos'A ftu w[jkos jk;b eo bJh. pkpk p[ZYk ih T[BQK
B{z ;?fBe f;ybkJh d/Ad/ ;B. r[o{ s/r pjkdo ih dh gVQkJh r[o{ jor'fpzd ;kfjp dh fBrokBh j/
49
m j'Jh. r[ow[yh, r[opkDh, ;z;feqs ns/ Xkofwe ftfdnk th T[BQK B{z fdZsh rJh. 1635 JhL d/
eoskog[o d/ :[ZX ftu s/r pjkdo ih B/ tZv/ ;{ophoK tKr s/r tkjh ns/ nB/eK d[PwDK dk
ykswk ehsk. fJ; soQK T[BQK B/ S'Nh T[wo ftu jh n;kXkoB pjkdoh dk ;p{s fdZsk. f;Zy
otkfJs nB[;ko r[o{ jor'fpzd ;kfjp nkgD/ g[Zso dh pjkdoh s'A fJzB/ gqGkfts j'J/ fe T[BQK dk
BK fsnkr wZb s'A pdb e/ s/r pjkdo oZy fdZsk frnk fi; dk noE j? sbtko dk XBh. s/r
pjkdo ih dk ftnkj eoskog[o fBtk;h bkb uzd yZsoh dh g[Zsoh, wksk r[ioh, Bkb j'fJnk.
fiBQK dh e[Zy s'A r'fpzd f;zx B/ iBw fbnk.
r[o{ jor'fpzd ;kfjp d/ i'sh i's ;wkT[D s'A pknd s/r pjkdo ih nkgDh wksk BkBeh
s/ gsBh r[ioh Bkb pekb/ nkgD/ BkBe/ ofjD bZr gJ/. pekbk T[; ;w/A wPj{o tgkoe e/Ado
;h. 1645 s'A 1664 JhL sZe d/ 20 toQ/ nkg B/ pekb/ ftu jh pshs ehs/. J/E/ jor'fpzd ;kfjp
d/ fJe oi/^g[i/ PoXkb{ B/ nkgDk BtK pDkfJnk xo r[o{ s/r pjkdo ;kfjp B{z ;"Ag fdZsk. s/r
pjkdo ;kfjp ih nkgDk pj[s ;wK, ;z;koe ezwK d/ Bkb Bkb gqwkswk dh Grsh ftu fpskT[D
bZr/.
r[o^rZdh dh gqkgsh L
r[o{ jofeqPB ih B/ 1664 JhL ftu nkgD/ ;tortk; j'D s'A gfjbK r[o{ s/r pjkdo ih
B{z nkgDk T[FZsokfXekoh Ekfgnk. T[BQK B/ fJe gZe/ f;Zy dhtkB dorkj wZb B{z gzi g?;/ s/ Bkohnb
fbnkT[D tk;s/ nkfynk. T[BQK B/ nkgDh ;Zih pKj Bkb fJBQK t;sK B{z fszB tko jtk ftu
x[wkfJnk s/ pkpk pekbk Xhwh nktkI ftu fejk, fi; dk noE ;h fe T[BQK dk pkpk s/r pjkdo,
i' pekb/ ofjzdk j?, f;ZyK dk nrbk r[o{ j't/rk. go vkH c"ik f;zx 'GZN tjhnK* ns/ r[o{ ehnK
;kyhnK d/ nkXko s/ fbyd/ jB ^ r[o{ jofeqPB ih d/ eEB ftu n;gPNsk BjhA ;h. T[BQK B/ Bk
f;oc s/r pjkdo dk BK jh fbnk ;r'A dhtkB dorkj wZb B{z jdkfJs ehsh fe T[j nkg pekb/
ik e/ s/r pjkdo ih B{z r[o^rZdh ;"AgD.
id'A jofeqPB ih d/ fdjKs dh ypo pekb/ gj[zuD s/ gsk BjhA fe; soQK fJj rZb nkw
gqufbs j' rJh fe T[BQK f;oc 'pkpk pekbk* jh fejk ;h s/ ;gZPN s"o s/ s/r pjkdo dk BK BjhA
fbnk. r[fonkJh d/ iZdh j'D ekoB r[o{ jw/PK jh ;'Yh ykBdkB ftu'A u[DBk j[zdk ;h, fJ; bJh
seohpB 22 ;'Yh r[o^rZdh d/ dknt/dko pD p?m/ ns/ ;zrsK tk;s/ ;Zu/ r[o{ B{z bZGDk n"yk j'
frnk. fJBQK 22 dknt/dkoK ftu'A XhowZb th fJe ;h.
r[o{ bkX' o/ L
brGr d' wjhB/ pknd wZyD Pkj b[pkDk B/ nkgDh f;nkDg Bkb n;bh r[o{ bZG fbnk.
wZyD Pkj b[pkDk fJe nwho nkdwh ;h. f;Zy r[o{nK dk PoXkb{ ;h. fJe tko T[; d/ wkb dk
Gfonk ijkI ;w[zdo ftu v[ZpD bZrk sK T[; B/ r[o{ ;kfjp B{z :kd ehsk s/ 101 w[joK dh ;[yDk
;[Zy bJh fe T[; dk ijkI v[ZpD s'A pu ikt/. ijkI ;jh ;bkws ezY/ bZr frnk. T[j nkgD/ gqD
B{z g{ok eoB bJh pekb/ nkfJnk go T[E/ fezB/ jh ;'Yh r[o{ pD/ p?m/ ;B. T[; d/ wB ftu ;Zuk
ns/ n;bh r[o{ bZGD dh soehp ;[Mh. T[j jo r[o{ nZr/ d' d' w'joK G/Nk uVKdk fojk s/ T[j b?Ad/
oj/, go id'A r[o{ s/r pjkdo ih B{z th d' w[joK d/D bZrk sK T[BQK B/ pkeh 99 w[joK dh th wzr
ehsh. fJj ;[D e/ T[; B{z :ehB j' frnk fe n;bh r[o{ fJj jh jB. T[j wekB dh SZs s/ uVQe/
T[uh^T[uh o"bk gkT[D bZrk, 'r[o{ bkX' o/, r[o{ bkX' o/.* fJ; soQK ;ko/ jh f;ZyK B/ T[BQK B{z r[o{ wzB
fbnk.
go r[o{ jfookJ/ ih d/ tZv/ Gok XhowZb B/ r[o{ ;kfjp dk fto'X Bk SZfvnk. fejk iKdk
j? fe T[; B/ ;hjk w;zdK B{z r[o{ ;kfjp B{z wkoB tk;s/ G/fink. ;hjk B/ nukBe jh fJe fdB r[o{
;kfjp s/ r'bh ubk fdZsh s/ T[BQK B{z iywh eo fdZsk. ;hjk d/ pzfdnK B/ r[o{ ;kfjp dh ;koh ;zgsh
th b[ZN bJh. r[o{ ;kfjp d/ PoXkb{nK B{z id fJ; xNBk dk gsk bZfrnk sK T[BQK B/ XhowZb d/
xo s/ jwbk eo fdZsk s/ XhowZb s/ T[; d/ jwkfJshnK B{z pzBQ e/ r[o{ ;kfjp e'b b? nkJ/. fJ;
s'A fJbktk T[j XhowZb dh ;zgsh th b? nkJ/. go r[o{ ;kfjp B/ XhowZb s/ T[;d/ ;kEhnK B{z wkc
eo fdZsk ns/ T[BQK dh ;zgsh th tkg; eo fdZsh. fJ; s'A pknd XhowZb B{z pekb/ ofjDk n"yk
j' frnk s/ T[j eoskog[o nk frnk.
e[M ;w/A pknd r[o{ ;kfjp pekbk SZv e/ nzfwqs;o jfowzdo ;kfjp d/ doPBK bJh
rJ/. go w;zdK B/ T[BQK B{z dopko ;kfjp nzdo Bk nkT[D fdZsk s/ T[BQK B/ jfowzdo ;kfjp d/
dotkI/ pzd eo bJ/. r[o{ ;kfjp nekb sys d/ B/V/ e[M fuo BjhA o[e/. fJ; ;EkB B{z nZi eZbQ
Ezw ;kfjp fejk iKdk j?. fJE'A r[o{ ;kfjp tZvk fgzv ub/ rJ/. fJ; fgzv dhnK fJ;sohnK B/ r[o{
;kfjp bJh bzro dk gqpzX ehsk ns/ T[j ;Zu/ wB Bkb r[o{ ;kfjp dh ;/tk ftu i[N rJhnK. T[BQK
dh ;/tk s'A gq;zB j' e/ r[o{ ;kfjp B/ 'wkJhnK oZp oikJhnK* d/ Ppd ej/. fJE'A r[o{ ;kfjp r[o{
ek pkr, yv{o ;kfjp, r'fJzdtkb, soBskoB, y/weoB nkfd wkM/ d/ fJbkfenK ftu'A j[zd/ j'J/
wkbt/ ftu sbtzvh ;kp' s'A j[zd/ j'J/ ehosg[o gj[zu/. ehosg[o ftu th XhowZb s/ T[; d/
;fj:'rhnK B/ r[o{ ;kfjp dh fto'Xsk ikoh oZyh. fJE'A r[o{ ;kfjp fpbk;g[o d/ okik dhg uzd
dh feqnk dh o;w s/ fpbk;g[o gj[zu/. ;tortk;h oki/ dh gsBh B/ r[o{ ;kfjp d/ mfjoB dk uzrk
gqpzX ehsk. r[o{ ;kfjp fJE/ fszB fdB mfjo/. fejk iKdk j? fe T[BQK okDh s'A ehosg[o B/V/ fJe
fgzv t;kT[D bJh 200 o[gJ/ d/ e/ wky'tkb dk ;EkB b? fbnk. 19 i{B 1665 JhL ftu fJ;
Bt/A Bro uZe BkBeh dk BhAj gZEo oZfynk, fiE/ pknd ftu nkBzdg[o dk Bro tZ; frnk.
g{op dh :ksok L
nkBzdg[o ;kfjp s'A r[o{ ;kfjp g{op dhnK :ksoktK s/ uZb gJ/. T[BQK dh fJ; :ksok d/
T[d/P iK ekoBK pko/ fJfsjk;ekoK ftu wsG/d gkfJnk iKdk j?. fJe wZs nB[;ko r[o{ ;kfjp
uZe BkBeh iK nkBzdg[o ;kfjp ftu th T[BQK d/ fto'XhnK B/ r[o{ ;kfjp dh fto'Xsk ikoh oZyh s/
T[BQK fJj EK th SZv fdZsh s/ gquko fjZs :ksok s/ fBeb gJ/. vkH c"ik f;zx nB[;ko fJj rZb
mhe BjhA j? feT[Afe r[o{ ;kfjp fto'XhnK Bkb BfiZm u[Ze/ ;B. vkH sob'uB f;zx fJ; :ksok dk
ekoB g{op dh ;zrs d/ ;Zd/ B{z ;wMd/ jB. T[BQK nB[;ko GkJh pbkeh dk; ns/ GkJh dopkok
gNB/ s'A r[o{ ;kfjp B{z ;Zdk d/D bJh nkJ/. g{op dh :ksok dk fJe j'o ekoB fJj th ;h fe r[o{
;kfjp fJBQK fJbkfenK dhnK f;Zy ;zrsK d/ ezw eko B{z nkg d/yDk ukj[zd/ ;B s/ J/E/ f;Zy Xow
dk gquko eoBk ukj[zd/ ;B. f;Zy Xow dk gquko eoB bJh r[o{ BkBe d/t ih s'A pknd r[o{
;kfjpkB gzikp s'A d{o gqKsK ftu t;d/ f;ZyK e'b BjhA rJ/ ;B.
r[o{ ;kfjp id'A uZe BkBeh (nkBzdg[o) s'A ub/ ;h, T[d'A n"ozrI/p pkdPkj pfDnk
seohpB ;Zs ;kb j' u[Ze/ ;B. pkdPkj pDB bJh T[; B/ nkgD/ fgsk B{z e?d ehsk ns/ GoktK
d/ y{B Bkb jZE ozr/ ns/ eZNVsk dh Bhsh s/ uZbD bfrnk s/ fJ;bkw d/ gquko tk;s/ Bt/A Bt/A ns/
;ys ekB{zB bkr{ eoB/ P[o{ eo fdZs/. fJ; eZNV Bhsh B/ b'eK B{z yk; eoe/ fjzd{nK B{z ;kj b?Dk
n"yk eo fdZsk. wzdoK B{z Ykj[Dk P[o{ eo fdZsk, Bt/A wzdoK dh T[;koh pzd eotk fdZsh. fjzd{nK
T[FZs/ iIhnk N?e; brk fdZsk s/ pj[s ;kfonK B{z fJ;bkw rqfjD eoB bJh wip{o ehsk ikD
bZfrnk.
f;Zy r[o{ ;kfjpkB dk w[Zy ezw ;wki ;[XkoB dk ;h. r[o{ s/r pjkdo ih B/ th ;wki
dhnK e[ohshnK d{o eoB s/ b'eK ftu db/oh GoB bJh nkgDhnK :ksoktK nkozGhnK. T[BQK B/
Bk fe;/ s'A vo/ s/ Bk fe;/ B{z vokU dk Bkjok bkfJnk. fJ; soQK T[BQK d/ gquko dk w[Zy T[d/P BthA
ihtB iKu d/ e/ BtK ;wki T[;koBk ;h. fiE/ fiE/ th T[j rJ/, T[BQK Xow gquko d/ Bkb Bkb b'eK
B{z nkgDhnK b'VK g{ohnK eoB bJh Bt/I y{j, Bt/I Pfjo, BfjoK, pkT[bhnK nkfd d/ fBowkD
eoB tk;s/ fejk. b'eK B{z tfjwK^GowK s'A d{o ofjD dh ;bkj fdZsh. fe;kBK B{z y{j brk e/
pzio IwhBK nkpkd eoB bJh dZf;nk. BfPnK s'A goj/I eoB dk ;ze/s fdZsk. fJ; soQK T[BQK
dhnK :ksoktK dk T[d/P f;Zy Xow gquko s/ ;wkfie e[ohshnK B{z d{o eoBk ;h.
r[o{ ;kfjp nkBzdg[o s'A o'gV, pB{V, okig[ok s'A j[zd/ ;?ckpkd (pjkdorVQ) gfNnkbk d/
B/V/ gj[zu/. fJE/ T[j nkgD/ fJe PoXkb{ w[rb nfXekoh s'A ikrhodko ;?c yK e'b fJe fdB
mfjo/ s/ nrb/ fdB XwskB (fj;ko fIbQ/ ftu) gj[zu/. XwskB B{z r[o{ ;kfjp pj[s g;zd eod/ ;B
ns/ nkg d/ gfjbh c/oh ;w/A jh nkg fJe y{j s/ fJwkos pDkT[D bJh fJe w;zd B{z efj rJ/
;B. T[j pKro y/so ftu XwskB B{z f;Zyh dk fJe w[Zy e/Ado pDkT[Dk ukj[zd/ ;B. jIkoK dh
frDsh ftu B/V/ d/ fgzvK s'A f;Zy PoXkb{ r[o{ ;kfjp d/ doPBK bJh XwskB gj[zu rJ/. T[E/ eZse
dh g{oBwkPh B{z r[o{ BkBe d/t ih dk r[og[op wBkT[D bJh o[e rJ/. r[og[op s'A uko fdB gfjbK
jh w[rb nfXekoh nkbw yK o[j/bk B/ XwskB gj[zu e/ r[o{ ;kfjp B{z 2 Btzpo, 1665 JhL B{z pzdh
pDk fbnk. eZNVgzEh pqkjwD s/ T[b/wK r[o{ ;kfjp dhnK ;wki ;[XkoB dhnK rZbK B{z nkgD/ bJh
ysok ;wMd/ ;B s/ T[BQK pkdPkj gk; fPekfJs ehsh. XwskB s'A r[o{ ;kfjp ih B{z T[BQK d/
;kEhnK ;w/s fdZbh fbikfJnk frnk. r[o{ s/r pjkdo ih B{z pkdPkj n"ozrI/p ;kjwD/ g/P ehsk
frnk. pkdPkj B{z dZf;nk frnk fe fJj gzikp d/ wkj"b B{z yokp eo oj/ jB. pkdPkj T[BQK B{z
w"s dh ;Ik d/Dk ukj[zdk ;h. go nw/o d/ okik okw f;zx B/ r[o{ ;kfjp dh fIzw/tkoh b? bJh. T[;
B/ pkdPkj B{z :ehB fdtk fdZsk fe r[o{ ;kfjp fJe Xkofwe ;zs jB. T[j nkgDk gquko pkdPkj
d/ fto[ZX BjhA ;r'A wB[Zysk d/ efbnkD bJh eod/ jB. fJ; bJh pkdPkj B{z T[BQK B{z ;Ik BjhA d/
Dh ukjhdh. pkdPkj B/ r[o{ ;kfjp B{z ;Ik Bk fdZsh s/ r[o{ ;kfjp B{z okik okw f;zx d/ ;g[od eo
fdZsk fi;B/ T[BQK B{z fJe wjhBk nkgDh d/y Gkb ftu oZfynk s/ T[; fgS'I T[BQK B{z fojkn eo
fdZsk. r[o{ ;kfjp nZr/ g{op dh :ksok bJh ub gJ/.
wE[ok, nkrok L s/ ekBg[o L
fdZbh s'A r[o{ ;kfjp wE[ok gj[zu/. fJE'A nkrok rJ/. T[j fJE/ wkJh iZ;h d/ xo EkB wjZb
ftu mfjo/, fiE/ nZiebQ r[od[nkok wkJh EkB pfDnk j'fJnk j?. nkro/ s'A pknd ekBg[o ns/
cfsjg[o j[zd/ j'J/ 1666 JhL d/ brGr gq:kr (nbkjkpkd) gj[zu/. fJ; EK s/ nZiebQ r[od[nkok
gZeh ;zrs T[BQK dh c/oh :kd ftu pfDnk j'fJnk j?.
pBko;, ;j;okw s/ r:k L
pBko; gj[zu e/ r[o{ ;kfjp nkgD/ PoXkb{ itkjoh wZb B{z fwb/ s/ f;Zy ;zrsK B/ r[o{
;kfjp dk ;[nkrs ehsk. pBko; ftu r[o{ ih dh x'Vh, i' fe T[BQK B{z ;?c yK B/ fdZsh ;h, fpwko
j' rJh s/ fco wo rJh. 15 fdB pBko; ofjD fgS'I r[o{ ;kfjp ;o;okw nkJ/ fiE/ w;zd
cor{Pkj (ukuk cr{) ofjzdk ;h. cr{ Pkj B/ r[o{ ;kfjp B{z fJe Bt/A pDkJ/ ;[zdo GtB ftu
mfjokfJnk. fJE'A r[o{ ;kfjp p'XhnK d/ gqf;ZX shoE ;EkB r:k gj[zu/. fJe T[dk;h wjzs okw
dk; B/ J/E/ r[o{ ;kfjp ns/ T[BQK d/ ;kEhnK dh ;/tk nkgD/ fIzw/ b? bJh. fiE/ th r[o{ ;kfjp rJ/
, T[BQK B/ b'eK d/ tfjwK ns/ GowK B{z d{o eoB dh e'fPP ehsh. r[o{ ;kfjp r:k s'A ub e/ g?db
gNBk gj[zu/. okj ftu eow^Bk; Bdh g?Adh ;h, fi; pko/ b'eK B{z ftPtk; ;h fe fJ; ftu
fJPBkB eoB Bkb wB[Zy d/ ;ko/ uzr/ eow BkP j' iKd/ jB. r[o{ ;kfjp fJ; Bdh ftu BjkJ/ s/
b'eK B{z f;ZX eo fdZsk fe Bdh ftu BjkT[D Bkb fJwkB ns/ uzr/ r[DK dk BkP BjhA j[zdk.
gNBk L
wJh 1666 JhL ftu r[o{ ;kfjp gNBk gj[zu/. fsB wjhB/ r[o{ ;kfjp J/E/ jh oj/. pj[s
;ko/ PoXkb{ T[BQK d/ o'IkBk doPB eoB s/ T[gd/P ;[DB nkT[Ad/. fJE/ Yke/ dh ;zrs d/ gqw[Zy f;Zy
r[o{ ;kfjp B{z fwb/ s/ T[BQK B{z Yke/ nkT[D bJh p/Bsh ehsh. r[o{ ;kfjp nkgD/ gfotko B{z gNB/
SZv e/ Yke/ ikD bJh fsnko j' rJ/.
Ykek L
gNBk s'A w[x/o j[zd/ j'J/ r[o{ ;kfjp (toswkB pzrbk d/P) gj[zu/. Ykek, f;ZyK dk fJe
pj[s tZvk e/Ado j?. Yke/ ftu r[o{ ;kfjp B{z gNB/ s'A ypo fwbh fe wksk r[ioh ih B/ fJe pkbe
B{z iBw fdZsk j?. fJj pkbe pkd ftu tZvk j' e/ r[o{ r'fpzd f;zx pfDnk. r[o{ ;kfjp B/ gNB/
dh ;zrs d/ BK j[ewBkwk G/fink fi; ftu T[BQK B/ gfotko dh ;/tk s/ pZu/ dh d/yGkb eoB bJh
;zrsK dk XzBtkd ehsk ns/ nkgDh n;h;K G/ihnK. fJE/ r[o{ ;kfjp seohpB fJe ;kb d/
brGr oj/.
nk;kw L
Yke/ s'A ub e/ r[o{ ;kfjp okik okw f;zx d/ Bkb nk;kw tZb ub/ rJ/. n"ozrI/p d/ j[ew
Bkb nj'wh ephb/ B{z dpkT[D bJh, i' w[rb je{ws fto[ZX pkrh j' frnk ;h, okw f;zx B{z G/fink
frnk ;h. okik okw f;zx d/ ;?fBe nk;kw d/ ikd{ N{fDnK s'I pj[s/ xpoKd/ ;B. okw f;zx B/
wkbd s'A gzi ghoK B{z th nk;kwhnK d/ ikd{ N{fDnK dk w[ekpbk eoB bJh nkgD/ Bkb b? frnk.
T[; B/ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp B{z th nZr/ Bkb ubD dh p/Bsh ehsh. r[o{ ;kfjp B/ f;Zy Xow dk
fJ; fJbke/ ftu gquko eoB tk;s/ T[; d/ Bkb ubDk wzB fbnk. 1669 JhL d/ P[o{ ftu T[j
pqjwg[Zso Bdh B{z gko eoe/ X[poh gj[zu rJ/. w[rb c"iK nZr/ ik e/ ozrwsh o[e rJhnK.
nk;kwhnK B/ vNe/ w[rb c"iK dk w[ekpbk ehsk. go w[rb ;?Bk nZr/ tXdh rJh. nkj{wK B/ ikd{
N{fDnK dk ;jkok fbnk. go ;G ftnoE rJ/. r[o{ ;kfjp dh gqf;ZXh d{o sZe c?b rJh. nk;kw
d/ b'e pj[s tZvh frDsh ftu r[o{ ;kfjp d/ doPB eoB bJh nkT[D bZr/. e'Jh fGnkBe izr j'D
s'A gfjbK r[o{ ;kfjp B/ d'jK fXoK ftu ;wM"sk eo fdZsk. fJ; ;wM"s/ dh :kd ftu d'jK fXoK
B/ X[poh d/ ;EkB s/ fwZNh dk fJe E/j th pDtkfJnk.
r[o{ ;kfjp ni/ g{op tZb jh ;B fe T[FZsoh Gkos s'A T[BQK B{z n"ozrI/p dhnK b'eK T[go
j' ojhnK ;yshnK dhnK ypoK fwbD bZrhnK. T[BQK e'b fjzd{nK d/ wzdoK B{z Ipoh Ykj[D,
fJ;bkw Xow rqfjD eoB bJh fjzd{nK B{z wIp{o eoBk ns/ :ksok eo bkT[D dh fdb d[ykT{
ypoK gj[zuD bZrhnK. fJBQK ypoK B{z ;[De/ r[o{ ;kfjp nk;kw s'A f;ZX/ gzikp tZb B{z ub gJ/. okj
ftu o'jse, e[o{eP/so, gj'tk ns/ byB"o j[zd/ j'J/, T[j pekb/ s'A T[E/ nkBzdg[o gj[zu/. T[j
gfotko ;w/s fJE/ jh ofjD bZr gJ/.
wkbt/ dh d{ih c/oh L
1673 s'A 1675 JhL ftu r[o{ s/r pjkdo ih B/ wkbtk s/ pKro gqd/PK dh d{ih tko :ksok
ehsh. T[BQK dk g[Zso r'fpzd dk; ns/ gsBh th fJ; :ksok ftu Bkb oj/. ;G s'A gfjb/ T[j
gfNnkbk B/V/ ;?ckpkd d/ ;?c yK B{z fwb/. T[; B/ r[o{ ;kfjp dk ;[nkrs ehsk s/ ehwsh s'j|/ th
fdZs/. T[; s'A pknd r[o{ ;kfjp B/ pj[s ;ko/ wkbt/ s/ pKro d/ fgzvK s/ e;fpnK dk d"ok ehsk.
fJBQK ftu wkbt/ d/ wjZstg{oB ;EkBK d/ BK fJ; soQK jB ^ w{b'tkb, fYbtK, yhtk, Ghyh, w"v,
sbtzvh ns/ pfmzvk. pKro ftu XwXkB th rJ/. fJBQK ;EkBK s/ r[o{ ;kfjp B/ fe;kBK ftu f;Zy
Xow dk gquko ehsk. T[BQK dhnK ;j{bsK bJh eJh EkJhA y{j th g[NtkJ/.
r[o{ s/r pjkdo ih dh Pjkds

r[o{ s/r pjkdo ih B{z n"ozrI/p d/ j[ew Bkb uKdBh u"Ae fdZbh ftu 11 Btzpo, 1675 JhL
B{z Pjhd eo fdZsk frnk. e[M e[ fJfsjk;ekoK B/ T[BQK dh Pjkds pko/ eJh G[by / / gk fdZs/ jB.
pj[s fJfsjk;ekoK B/ n"ozrI/p dh Xkofwe eZNVsk dh Bhsh B{z r[o{ ;kfjp Pjkds dk w{b ekoB
dZf;nk j?. go i/ v{zxkJh s/ rzGhosk Bkb t/fynk ikJ/ sK fJj ;gZPN j' iKdk j? fe r[o{ ;kfjp
dh Pjhdh eJh ;w{je ekoBK dk cb ;h, fiBQK dk nkg; ftu pj[s r{VQk ;pzX ;h ns/ fe;/ j'o
Bshi/ s/ gj[zuD s'A gfjbK ;kB{z fJBQK ;ko/ gZyK s/ ftuko eo b?Dh ukjhdh j?.
1H n"ozrI/p dh eZNVsk L^ n"ozrI/p fJe eZNV ;z[Bh w[;bwkB ;h. T[; dk
fjzd{nK ns/ f;ZyK gqsh otZJhnk pVk ;ys ;h. T[j ;ko/ d/P B{z fJ;bkw dh Xosh ftu pdbDk
ukj[zdk ;h. fjzd{nK B{z p/fJIs s/ Xow SZvD bJh wIp{o eoB bJh T[; B/ T[BQK T[s/ jo soQK dhnK
pzdPK bkJhnK. fjzd{nK d/ wzdoK B{z Ykj[Dk P[o{ eo fdZsk. fjzd{ nkgDh woIh Bkb dkVQh th uko
T[ArbK s'A tZX BjhA ;B oZy ;ed/. T[FZuhnK ;oekoh B"eohnK ftu th fjzd{nK Bkb ftseok eoBk
P[o{ eo fdZsk. ykch yK nB[;ko n"ozrI/p B/ f;ZyK d/ Xkofwe ;EkBK B{z spkj eoB s/ w;zdK B{z
Pfjo ftu'A pkjo eZYD d/ th j[ew fdZs/. fJBQK ;kohnK rZbK dh ypo r[o{ ;kfjp B{z nk;kw ftu
fwb rJh ns/ T[BQK MZN gzikp tkg; nkT[D dh fsnkoh eo bJh. fJ; bJh n"ozrI/p dh eZNVsk
s'A Xow B{z pukT[Dk jh T[BQK dh Pjkds dk w[Zy ekoB pfDnk.
2H r[o{ ;kfjp d/ Xow gqukoe d'o/ L^ r[o{ s/r pjkdo ih dh r[o^rZdh ;zGkbD d/
s[ozs pknd nkgD/ Xow d/ gquko bJh wkMk, wkbtk, fdZbh, wE[ok, pBko;, gNBk s/ Yke/ s'A j[zd/
j'J/ nk;kw sZe gj[zu/. fJzBhnK bzwhnK :ksoktK r[o{ BkBe d/t ih s'A pknd f;oc r[o{ s/r
pjkdo ih B/ jh ehshnK ;B. wkbt/ s/ seohpB ;ko/ gqf;ZX ;EkBK s/ T[j rJ/ nkgD/ PoXkb{nK
dh frDsh ftu tkXk ehsk s/ Yke/ sZe T[BQK B/ f;Zy ;zrs dh ;EkgBk ehsh. EKÊK s/ T[BQK B/ 'Bk
fe;/ e'b'A vo' Bk fe;/ B{z vokU* dk ;zd/P fdZsk. fJe gk;/ n"ozrI/p dk b'eK B{z Ipod;sh
fJ;bkw ftu fbnkT[D s/ d{i/ gk;/ r[o{ s/r pjkdo ih dk b'eK B{z nkgD/ Xow ftu fdqVQ ofjD
dk ;[B/jk d/Dk d' gq;go fto'Xh rZbK ;B. fJ; bJh fJBQK d/ gqukoe d"fonK dk n"ozrI/p dh
eZNVsk dh Bhsh Bkb Nkeok j' ikDk ;[Gkte jh ;h. w[rb ;oeko d/ ik;{;K s/ nc;oK B{z th
r[o{ ;kfjp d/ gquko d"fonK ftu prkts dh nZr ;[brdh fd;h s/ T[BQK B/ th rbs fog'oNK G/ie/
n"ozrI/p B{z r[o{ ;kfjp d/ fto[ZX T[e;kfJnk. nfijhnK fog'oNK d/ nkXko s/ jh n"ozrI/p B/ r[o{
;kfjp B{z ;Ik d/D dk c?;bk eo fbnk ;h.
3H Xho wZb s/ okw okJ/ dh fto'Xsk L^ fejk iKdk j? fe Xho wZb s/ okw okJ/
fij/ r[o{ ;kfjp d/ ;pzXh th r[o{ ;kfjp dh Pjkds dk ekoB pD/. Xho wZb r[o{ jfookJ/ dk tZvk
Gok ;h. T[j r[o{ s/r pjkdo ih d/ fto[ZX nkg th j'oBK ;'YhnK dh soQK r[o{ pD p?mk ;h. T[;
B/ ;hjK w;zd Bkb fwb e/ r[o{ ;kfjp B{z wkoB dh th e'fPP ehsh ;h. ;ko/ gk;/ Bkekw:kp ofjD
wro'A, T[; B/ okwokJ/, i' r[o{ jofeqPB ;kfjp dk tZvk Gok ;h, okjhA n"ozrI/p B{z T[e;kfJnk,
okw okJ/ th r[o{ jofeqPB ih s'A pknd f;ZyK dk r[o{ BkwId j'Dk ukj[zdk ;h, go r[o{ jofeqPB
ih B/ okw okJ/ dh EK r[o{ s/r pjkdo ih B{z r[o{ BkwId eo fdZsk. okwokJ/ dk n"ozrI/p d/
dopko ftu ekch fInkdk o;{y ;h. fejk iKdk j? fe T[; B/ th n"ozrI/p B{z r[o{ ;kfjp fto[ZX
GVekfJnk. go ukj/ Xho wZb s/ okw okJ/ r[o{ ;kfjp d/ fto'Xh sK Io{o ;B go T[j n"ozrI/p
B{z fe;/ jZd sZe gqGkts eo ;e/, fJ; pko/ e'Jh fJfsjk;e ;'wk rtkjh BjhA Godk.
4H Be;pzdhnK dh d[PwDh L^ P/y nfjwd ;ofjzdh s'A pknd P/y wk;{w (1624^68
JhL) ;ofjzdh Be;pzdhnK dk w[yh pfDnk. fJj eZNV w[;bwkB ;B, fiBQK B/ ;ofjzd ftu
nzd'bB ubkfJnk. T[j fjzd{nK B{z fonkfJsK d/D d/ ;ys fto'Xh ;B. T[BQK nB[;ko ekcoK B{z p/
fJIs eoB ftu jh fJ;bkw dh PkB j?. P/y wk;{w n"ozrI/p dk fwZso ;h ns/ n"ozrI/p
Be;pzdh nzd'bB d/ gZy ftu ;h. P/y ;?cT[dhB i' fe P/y wk;{w dk g[Zso ;h, eJh toQ/ w[rb
dopko ftu fojk. go Be;pzdh f;Zy nzd'bB B{z nkgD/ gqGkt ftu o'Vk ;wMd/ ;B. r[o{ ;kfjp
dh fdB' fdB tX ojh wkBsk s/ T[BQK dk gqukoe d"o/ fJBQK B{z u[Gd/ ;B. fJ; Jhoyk ekoB T[BQK B/
th n"ozrI/p B{z r[o{ ;kfjp fto[ZX ekotkJh eoB tk;s/ GVekD dk ftuko th wzBD:'r brdk j?.
5H ePwhoh gzvsK dh cfonkd L^ r[o{ s/r pjkdo ih dh Pjhdh dk ekoB pj[s/
fJfsjk;eko ePwhoh gzvsK dh cfonkd B{z wzBd/ jB. ePwho dk ;{p/dko fJe ncrkB fjzd{nK
B{z Ipod;sh w[;bwkB pDk fojk ;h. i' fJ;bkw wzBD s'A fJBeko eod/ ;B, T[BQK B{z T[; d/
I[bw dk fPeko j'Dk g?Adk ;h. ePwhoh gzvsK dk fJe t|kdko ro[g okw dh nrtkJh ftu r[o{
s/r pjkdo ih e'b ;jkfJsk bJh gj[zfunk. T[BQK dk fJj ftPtk; ;h fe w[rbK s'A T[BQK dh okyh
r[o{ BkBe dh rZdh dk tko; jh eo ;edk j?. 'i' PoB nkt/, fs; ezM bkt/* ftu ftPtk; eoB
tkb/ fet/A T[BQK B{z fBokP eo ;ed/ ;B. r[o{ ;kfjp B/ ePwhoh gzvsK dhnK d[Zy^sebhcK ;[DhnK
s/ v{zxh ;'u ftuko ftu g? rJ/ ns/ wkwb/ B{z g{oh soQK x'yD s'A pkd T[BQK B/ Xow dh oZfynk bJh
nkgDk nksw pbhdkB d/D dk fBPuk eo fbnk. T[BQK B/ ePwhoh gzvsK B{z fejk fe T[j n"ozrI/
p d/ ;oekoh nfXekohnK B{z fejk fe i/ T[j r[o{ s/r pjkdo ih B{z fJ;bkw ftu b? b?D sK T[j
nkgD/ nkg Xow pdb b?Dr/. ePwhoh gzvsK B/ tkg; ik e/ fJj Ppd P/o ncrkB B{z efj
fdZs/. fJj rZb n"ozrI/p sZe gj[zu rJh sK T[; B/ r[o{ ;kfjp B{z fdZbh p[bkT[D dk j[ew ikoh eo
fdZsk. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ th 'pfuZso BkNe* ftu fJ; Pjhdh dk ekoB 'fsbe izi{* dh oZfynk
eoBk jh fbfynk j?, T[BQK B/ fJ; Pjkds B{z eb:[r dh wjkB xNBk dZf;nk j?.
r[o{ s/r pjkdo ih B/ 8 i[bkJh, 1675 JhL B{z nkgD/ 9 ;kbK d/ g[Zso r[o{ r'fpzd f;zx B{z
f;ZyK dk nrbk r[o{ Ekg fdZsk. d' fdBK pknd T[j nkgD/ ;kEhnK Bkb nkBzdg[o s'A fdZbh tZb
ub gJ/. vkH c"ik f;zx nB[;ko T[BQK B{z 12 i[bkJh B{z wfbeg[o ozrVk d/ ;EkB s/ o'gV EkD/ d/
w[yh fwoIk B{o w[jzwd B/ e?dh pDk fbnk. o'gV s'A T[BQK B{z ;ofjzd G/i fdZsk s/ brGr uko
wjhfBnK fgS'A T[BQK B{z fdZbh gj[zuk fdZsk. fdZbh ftu T[BQK B{z uKdBh u"Ae ftu e'stkbh ftu e[M
fdB pzd oZfynk frnk. T[BQK B{z fJ;bkw ep{b eoB iK eokwks fdykT[D bJh fejk, i' r[o{
;kfjp B/ BKj eo fdZsh. 11 Btzpo, 1675 JhL B{z T[BQK B{z Pjhd eo fdZsk frnk. T[BQK s'A gfjbK
T[BQK d/ Bkb frqcsko ehs/ fszB ;kEhnK ^ GkJh wsh dk;, GkJh ;sh dk; ns/ GkJh fdnkb dk;
ih B{z r[o{ ;kfjp d/ ;kjwD/ ;ys s;hj/ d/ e/ Pjhd eo fdZsk frnk.
eh r[o{ s/r pjkdo ih dh Pjkds d/ ekoB okiBhfse ;B iK Xkofwe <
fJfsjk;eko efBzxw, Nozg ns/ bsh| r[o{ ;kfjp dh Pjkds dk ekoB Xkofwe BjhA
;r'A okiBhfse ;wMd/ jB. T[BQK d/ ftuko dk nkXko r[bkw j[;B ? dh g[;se ;" hno T[b^w[skyohB@
j?. T[; B/ nkgDh fbys ftu r[o{ s/r pjkdo ih pko/ ekch G[b/y/ gkJ/ jB. T[; B/ r[o{ ;kfjp
dh Pjkds dk ekoB T[BQK dk w[;bwkB ;zs jkfcI nkdw Bkb fwb e/ gzikp d/ fgzvK B{z b[ZNDk s/
Ipod;sh uzd/ fJeZm/ eoBk fbfynk j?. fJj g[;se r[o{ ;kfjp dh Pjkds s'A eJh ;" ;kb
pknd fbyh rJh. pknd d/ fJfsjk;ekoK B/ sZEK dh x'y ehs/ fpBK T[BQK dh Pjkds B{z Xkofwe
Bk ;wM e/ ;r'A okiBhfse ftdo'jh efjDk P[o{ eo fdZsk. go tk;st ftu fJj ftuko mhe
BjhA. r[bkw j[;?B Bk sK r[o{ ;kfjp dk ;wekbh ;h ns/ Bk jh gzikp dk ofjD tkbk ;h. T[;
B/ fbfynk j? fe r[o{ ;kfjp B{z frqcsko eoe/ rtkbhno d/ febQ/ ftu oZfynk frnk s/ pknd ftu
T[BQK d/ ;oho uko N'N/ eoe/ rtkbhno d/ febQ/ d/ uko dotkfinK s/ bNek fdZs/. fJ; rZb s'A
gsk brdk j? fe r[bkw j[;?B B{z gzikp ns/ r[o{ ;kfjp Bkb ;pzXs xNBktK pko/ T[ek jh ikDekoh
BjhA ;h. feT[Afe ;ko/ fJfsjk;eko fJ; ftuko Bkb ;fjws ;B fe r[o{ ;kfjp B{z uKdBh u"Ae
fdZbh fty/ Pjhd ehsk frnk ;h. r[o{ ;kfjp dk jkfci nkdw Bkb e'Jh th ;pzX BjhA j' ;edk
feT[Afe T[; B{z sK 1642 JhL ftu Pkj ijkB d/ t/b/ jh d/P fBekbk d/ fdZsk frnk ;h. r[bkw j[;?B
s'A fpBK j'o ;wekbh fbysK ftu r[o{ ;kfjp d/ b[ZN wko eoB pko/ e[M fbfynk BjhA fwbdk.
don;b, r[bkw j[;?B B{z xNBktK dk mhe frnkB BjhA ;h. r[o{ ;kfjp dh Pjkds dk
n;bh ekoB sK n"ozrI/p dh Xkofwe eZNVsk dh Bhsh ;h. fJ; rZb dh g[PNh ;kB{z r[o{ r'fpzd
f;zx ih dh fbys 'pfuZso BkNe* s'A th fwbdh j?. fi; ftu ;gZPN PpdK ftu fbfynk j? fe
T[BQK d/ fgsk ih B/ fsbe ns/ izi{ noEks fjzd{ Xow dh oZfynk bJh nkgD/ ihtB dk pbhdkB
fdZsk. vkH fJzd{ G{PB p?Boih th ;ko/ sZEK dh SkDphD eoB s'A pknd, fJ; Bshi/ s/ gj[zud/ jB
fe r[o{ ;kfjp B{z n"ozrI/p B/ nkgDh Xkofwe eZNVsk ekoB Pjhd ehsk s/ pkeh ;kohnK rZbK
sK f;oc pjkB/ wkso jB. fJ; bJh r[o{ ;kfjp dh Pjhdh fJe ;t?^fJZSs pbhdkB ;h i' Xow
dh ykso fdZsh rJh.
Pjkds d/ f;ZN/
1H ykb;/ dk iBw L^ r[o{ s/r pjkdo ih dh Pjkds B/ r[o{ r'fpzd f;zx ih B{z nkg
nkgD/ ;/teK B{z jfEnkopzd eoB bJh wIp{o eo fdZsk. T[BQK B/ fJe ;[uZi/ ;zrmB ftu nkgD/
PoXkb{nK B{z fbnkT[D bJh 1699 JhL ftu fJe BthA e"w 'ykb;k* dh ;EkgBk ehsh. vkH c"ik
f;zx nB[;ko r[o{ s/r pjkdo ih dh Pjhdh d/ ekoB jh T[BQK d/ T[FZsokfXekoh r[o{ r'fpzd f;zx
B/ ykb;/ dh ;EkgBk ehsh. 1675 JhL ftu id'A r[o{ s/r pjkdo ih B{z Pjhd eo fdZsk frnk sK
fJj nB[Gt ehsk ikD bZrk fe f;ZyK bJh ;fdqV ;zrmB pj[s Io{oh j?.
2H pdb/ dh GktBk g?dk j'Dk L^ r[o{ ;kfjp dh Pjkds B/ fjzd{nK s/ f;ZyK s/ pVk
rfjok gqGkt gkfJnk. T[j ;wMD bZr/ fe T[BQK d/ r[o{ ;kfjp fpBK fe;/ ngokX d/ n"ozrI/p dh
Xkofwe eZNVsk dk fPeko j'J/. T[BQK d/ fdbK ftu pdb/ dh GktBk g?dk j' rJh. vkH r'eb uzd
nB[;ko L
"The whole Punjab began to burn with indignation and revenge."
3H nB'yh Pjkds L^ r[o{ s/r pjkdo ih dh Pjkds fJfsjk; ftu bk;kBh j?. fJj
fJe nd[Zsh e[opkBh ;h, fijVh fe fe;/ d{i/ d/ Xow pukT[D dh ykso fdZsh rJh. vkH rzvk f;zx
B/ mhe jh fbfynk j? fe r[o{ s/r pjkdo ;kfjp dk gzvsK bJh pbhdkB BjhA ;h ;r'A fJj ;G
s'A T[FZuk pbhdkB fJfsjk; ftu fJe nB'yh xNBk j?. T[j Bk sK nkg pqkjwD ;B ns/ Bk jh iB/
T{ iK gftZso Xkrk gkT[D ns/ wZE/ s/ fsbe bkT[D d/ fotkI ftu ftPtk; oZyd/ ;B, fJ; eoe/
jh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fJ; Pjkds B{z eb:[Zr dh wjkB xNBk fejk j?.
4H fjzd{ Xow dh oZfynk L^ r[o{ ;kfjp dh Pjkds B/ w[rbK d/ Ipod;sh Xow
pdbD d/ gq'rokw B{z mZb gkJh. fjzd{ Xow dh oZfynk j'Jh. n"ozrI/p fjzd{nK B{z w[;bwkB Bk pDk
;fenk. T[BQK dh Pjkds B/ fjzd{nK B{z pb fdZsk ns/ T[j fJ;bkw rqfjD eoB dh EK w[rb
;oeko dhnK nfBnK g{oB BhshnK dk fto'X eoB bZr/. fJ; soQK fjzd{ fJ;bkw ftu Ipod;sh
iIp j'D s'A pu rJ/.
5H e[opkBh ns/ ;[szsosk dhnK GktBktK g?dk j' rJhnK L^ fJ; Pjkds B/
e[opkBhnK dk fJe bVhtko f;bf;bk P[o{ eo fdZsk. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ nkgD/ uko/ g[Zso
Xow bJh e[opkBh bJh fdZs/. fJ; s'A pknd pzdk f;zx pjkdo, p'sk f;zx ;zX{, GkJh wBh f;zx
ns/ jehes okJ/ B/ f;Zy Xow tk;s/ nkgDhnK e[opkBhnK fdZshnK. f;ZyK B/ fJj wfj;{; eoBk
P[o{ eo fdZsk fe nkIkdh dk ihtB fiT[Dk jh wB[Zy dk Xow j?.

w[Zy ftnesh ns/ Ppd
(T) wksk r[ioh
(n) r[o{ jofeqPB ih
(J) wZyD Pkj b[pkDk
(;) Xho wZb
(j) w;zd
(e) ikrhodko ;?| ykB
(y) okik okw f;zx
(r) pfuZso BkNe
(x) ;hno^T[b w[skyohB
(C) uKdBh u"Ae
ftfdnkoEhnK bJh S'N/ gqPB L
1) r[o{ ih B/ pekb/ ftu fesB/ ;kb pshs ehs/ <
2) gNBk ed'A ns/ fet/A wjZstg{oB pfDnk <
3) r[o{ s/r pjkdo Bkb ;pzXs wkbt/ d/ ;EkBK d/ Bkw dZ;'.
4) Xho wZb ns/ okw okJ/ dh fto'Xsk d/ eh ekoB ;B <
5) r[o{ ih dh Pjkds B{z eb:[r dh wjkB xNBk iK ;kek fe; B/ wzfBnk <
tZv/ gqPB L
1) r[o{ s/r pjkdo dh Pjkds d/ ekoB dZ;'.
2) r[o{ ih dhnK g{op tZb :ksoktK dk toBD eo'.
3) Pjkds d/ gqGkt eh ;B < y'bQ e/ fby'.
1. Hari Ram Gupta, History of the Sikhs, Vol.I (1994), pp.183-223.
2. Grewal, J.S., The Sikhs of the Punjab (Revised Edition) (rpt), 2005,
pp. 62-82.
vkH Bkiao f;zx
gzikp dk fJfsjk;
(1469^1799 JhH sZe)
gkm BzH 1H6 (J/) o{gKsoeosk ^ BkIo f;zx
r[o{ r'fpzd f;zx ih d[nkok ykb;/ dh f;oiDk ns/ fJ; dh wjZssk
gkm dh pDso L
^ ykb;k gzE dh ;EkgBk d/ ekoB <
^ ykb;/ dk iBw (1699 JhL)
^ ykb;k ;kiD dh wjZssk
^ tZy tZy fJfsjk;ekoK d/ ftuko
^ r[o{ r'fpzd dk ihtB ns/ fwPB
T[d/P L
1) ykb;/ dh f;oiDk d/ ekoB dZ;/ ikDr/.
2) r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ihtB ns/ ouBktK T[go o'PBh gkJh ikt/rh.
3) ykb;/ dk iBw ed'A ns/ feT[A j'fJnk ^ fJj fpnkB j't/rk.
4) ykb;k iK f;Zy ofjs dhnK ftP/PsktK dk fIeo ehsk ikt/rk.
r[o{ r'fpzd f;zx ih d[nkok ykb;/ dh f;oiDk ns/ fJ; dh wjZssk
1699 JhL ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ ykb;k gzE dh BhAj oZyh. fJj T[BQK dk wjZstg{oB
ezw ;h. fJ; dh ;EkgBk d/ j/m fby/ ekoB ;B L^
(1) w;zdK dh froktN L^ r[o{ jor'fpzd ih s'A pknd w;zd ;z;Ek ftu froktN nk rJh ;h
fi; B{z ;[XkoBk Io{oh j' frnk ;h. r[o{ ih B/ nfij/ ufoZsojhB w;zdK B{z ;ys ;IktK fdZshnK
ns/ nkgD/ nB[:kJhnK B{z T[BQK d/ gqGkt s'A S[Nekok fdtkT[D bJh T[BQK B/ ykb;/ dh ;EkgBk
ehsh. fJ; ;zrmB ftu w;zdK B{z e'Jh ;EkB Bk fdZsk frnk.
(2) n"ozrI/p dh Xkofwe eZNVsk s/ I[bw dh Bhsh L^ n"ozrI/p gZek ;[zBh w[;bwkB ;h
ns/ T[j Gkos B{z fJ;bkw dh G{wh pDkT[Dk ukj[zdk ;h. T[; B/ fjzd{nK d/ gftZso wzdoK B{z Ykj
fdZsk ;h ns/ e[M EktK s/ w;hsK pDk fdZshnK ;B. T[; B/ fjzd{nK d/ Xkofwe ohsh fotkIK s/
gkpzdhnK bk fdZshnK ;B, T[BQK B{z oki dhnK B"eohnK s'A tKfMnk eo fdZsk ;h ns/ T[BQK T[FZs/ soQK
soQK d/ j'o I[bw th eo fojk ;h. n"ozrI/p dh Xkofwe Bhsh d/ f;ZN/ ti'A jh 1675 JhL ftu r[o{
s/r pjkdo ih B{z nkgDh Pjhdh d/Dh gJh. fJ; bJh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ w[rbK d/ I[bwK dk
fto'X eoB bJh Xow dh oZfynk bJh ykb;k gzE dh ;kiBk Io{oh ;wMh.
(3) fjzd{nK ftu iks gks gqEk L^ fjzd{ b'e eJh ikshnK ns/ T[gîkshnK ftu tzv/ j'J/
;B. T[uhnK ikshnK d/ b'e ftP/P eoe/ pqkjwD BhthnK ikshnK d/ b'eK B{z fxoDk eod/ ;B ns/
T[BQK s/ eJh gqeko d/ I[bw eo oj/ ;B. fJe fJfsjk;eko fJ; pko/ fbydk j?, "nkw fjzd{ iBsk
dh G?Vh dPk, Xow d/ BK s/ cI{b MrV/, n"ozrI/p d/ wiQph I[bw, mZrh, X'yk, tfjw gq;sh s/
nBikDg[D/ B/ r[o{ ih B{z :ehB fdtkfJnk fe ;wK nk frnk j? fe e'Jh g?}zpo T[; nX'rsh B{z
oZyD dk pkBQD{ pzBQ/. ;w/A d/ jkbks B/ T[BQK B{z :ehB fdtk fdZsk fe T[j jh jB i' T[; d[orsh ftu'A
b'eK B{z T[mk ;ed/ jB.@ r[o{ ih B/ e"w B{z irkT[D bJh T[; ftu ikrqsh g?dk ehsh ns/ PzfenK
58
ns/ tfjwK B{z s'V e/ nfijh e"w B{z ;kiD dk c?;bk ehsk i' ewI'oK ftu ikB gk ;edh ;h ns/
f;ZyK B{z fJe bVh ftu go' ;edh ;h.
(4) gjkVh okfinK dk ftPtk;gkso Bk j'Dk L^ ykb;/ dh f;oiDk s'A gfjbK r[o{ r'fpzd
f;zx ih B/ gjkVh okfinK Bkb fwZsoskg{oB ;pzX ekfJw eoB d/ :sB ehs/ ;B. Bd"D d/ :[ZX
ftu sK T[BQK B/ w[}bK d/ fto[ZX T[BQK dk ;kE th fdZsk ;h go :[ZX d/ MZN fgS'A okik Ghw uzd fij/
gjkVh okfinK B/ T[BQK dk ;kE SZv fdZsk ;h s/ w[}bK Bkb ik ob/ ;B. r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ f;ZyK
B{z Pesh ns/ ;kXBk s/ fBoGo ofjD dk fBPuk eo fbnk. fJ; b'V dh g{osh bJh T[BQK B/ ykb;/
dh ;EkgBk B{z nfs Io{oh ;wfMnk.
(5) f;Zy ;zgodk ftu nzso^fto'Xh T[g^;zgodktK dk j'Dk L^ f;Zy ;zgodk nzdo
whfDnK, Xho wZbhnK ns/ okwoZJhnK dhnK fto'Xh T[g^;zgodktK ekfJw j' rJhnK ;B, i' f;Zy
r[o{nK dk fto'X eodhnK ojhnK, ;kfIPK eodhnK ojhnK ns/ f;ZyK B{z rbs o;sa/ s/ gkT[D dk
:sB eodhnK ojhnK. fJ; bJh r[o{ r'fpzd f;zx fJe gk;/ sK fJBQK fto'XhnK B{z Xow ftu'A
pkjo eZYDk ukj[zd/ ;B ns/ d{i/ gk;/ f;ZyK B{z T[BQK d/ gqGkt s'A w[es eoe/ fJj ;[fdqV s/
nB[Pk;Bg{oB ;zrmB B{z ekfJw eoBk ukj[zd/ ;B.
(6) r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ ihtB dk fwPB L^ r[o{ ;kfjp nkgDh ihtB eEk pfuZso
BkNe* ftu fbyd/ jB fe T[BQK d/ ihtB dk fwPB ;z;ko ftu Xow dk gquko eoBk, ;zsK dh
oZfynk eoBk ns/ nfsnkukoh b'eK dk BkP eoBk j?. fJj fwPB dh g{osh bJh fJe PeshPkbh
;zrmB dh b'V ;h i' ykb;/ dh ;kiDk Bkb T[BQK B/ g{oh ehsh.
ykb;/ dk iBw (1699 JhL)
1699 JhL ftu ft;kyh tkb/ fdB r[o{ ;kfjp B/ nkBzdg[o ;kfjp ftu nkgD/ f;ZyK dh fJe
wjkB ;Gk p[bkJh. fJ; ;Gk ftu Gkos d/ tZy tZy fjZf;nK s'A 80,000 d/ brGr f;Zy Pkfwb
j'J/. id'A ;ko/ b'e nkgDhnK nkgDhnK EktK s/ p?m rJ/ sK r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ jZE ftu sbtko
bJh s/ fJ; soQK p'b/, fe s[jkv/ ftu'A e'Jh nfijk wB[Zy j? i' Xow bJh nkgDk f;o d/ ;e/ <@
w[V fJj Ppd fszB tko d[jokJ/ rJ/ sK bkj"o fBtk;h dfJnk okw nkgDh EK s'A T[m e/ r[o{
;kfjp tb tfXnk ns/ T[;B/ Xow ykso nkgDk pbhdkB d/D bJh nkgD/ nkg B{z g/P ehsk. r[o{
;kfjp T[; B{z fJe szp{ ftu b? rJ/ fiE/ fe T[BQK B/ gfjbK jh gzi pZeo/ oZy/ j'J/ ;B. T[BQK B/ fJe
pZeo/ dk f;o tZY fdZsk s/ ski/ y{B ftu bE^gE j'Jh sbtko cVh r[o{ ;kfjp fco b'eK d/ ;kjwD/
nkJ/, ;G b'eK B{z fJ; rZb dk :ehB j' frnk ;h fe dfJnk okw B{z Pjhd eo fdZsk frnk ;h.
T[jBK j[D fJe j'o wB[Zy dk pbhdkB wzfrnk. fJ; tko fdZbh fBtk;h Xow dk; B/ nkgD/ nkg
B{z g/P ehsk. T[; B{z th r[o{ ;kfjp szp{ ftu b? rJ/ ns/ gfjbK tKr fco T[j y{B Goh sbtko
b? e/ b'eK d/ ;kjwD/ nkJ/. fizBh tko T[BQK d/ ihtB pbhdkB bJh fejk, sK e'Jh Bk e'Jh ftnesh
nkgD/ gqkD e[opkB eoB bJh jkIo j[zdk fojk. fJ; soQK gzi ftnesh u[D/ rJ/ s/ gzi pZefonK
d/ f;o tZY fdZs/ rJ/. go joh okw r[gsk fJ; w"e/ s/ pZefonK d/ tZY/ ikD d/ ftuko Bkb ;fjws
BjhA feT[Afe r[o{ ;kfjp bVhtko gzi pZeo/ fJe fJe eoe/ tZYd/ sK T[BQK d/ tZY/ ikD t/b/ dh
nktkI gzvkb ftu ;[D ;edh ;h. dfJnk okw ns/ Xow dk; s'A fpBK pkeh fszB f;ZyK dk BK
w[jew uzd, ;kfjp uzd ns/ fjzws okJ/ ;B. r[o{ ;kfjp j[D gzi f;ZyK B{z Goh ;Gk ftu b?
rJ/, ns/ T[BQK B{z gzi fgnko/* dh T[gkXh fdZsh.
r[o{ ;kfjp B/ fJe ftP/P gqEk okjhA gzi fgnkfonK B{z f;Zy pDkfJnk. fJe b'j/ d/ pkN/
ftu gkDh d/ gsk;/ gkJ/ ns/ T[; B{z d' Xkbh sbtko (yzv/) Bkb fjbkfJnk frnk s/ Bkb ig[ih
;kfjp, nBzd ;kfjp, ikg ;kfjp, ;t?:/ s/ u"gJh dk gkm ehsk frnk. fJ; soQK fsnko ehsk
frnk yzv/ dk gkj[b iK nzfwqs, gzi fgnkfonK B{z SekfJnk frnk ns/ T[BQK B{z ykb;/ dk fyskp
fdZsk ns/ jo fJe d/ BK dk fgSbk fjZ;k SZv e/ T[; d/ Bkb f;zx Ppd i'fVnk frnk. fJ; soQK
dfJnk okw s'A dfJnk f;zx, Xow dk; s'A Xow f;zx, w[jew uzd s'A w[jew f;zx, ;kfjp uzd
s'A ;kfjp f;zx ns/ fjzws okJ/ s'A fjzws f;zx pD/. c/o r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ nkg gzi fgnkfonK
s'A nzfwqs SeD dh :kuBk ehsh. ;z;ko d/ Xkofwe fJfsjk; ftu fJj fJe fJBebkph edw
;h. gzi fgnkfonK B{z ykb;k pDkT[D fgS'A id'A r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ nkg T[BQK d/ jZEhA
nzfwqs dk ;/tB ehsk ns/ r'fpzd okJ/ d/ pdb/ r'fpzd f;zx nytkD bZr/ sK fJ; s'A pknd r[o{ ns/
nzfwqs SekJ/ f;zxK (ykb;/) ftu e'Jh coe Bk fojk. r[o{ ;kfjp B/ T[BQK B{z nkgDk ykb;k fojk.
GftZy ftu nzfwqs SekD dk ezw th gzi fgnkfonK B{z ;"Afgnk frnk.
fco r[o{ ;kfjp B/ dhtkB ftu fJe bzpk ns/ i'Phbk GkPD fdZsk. p{N/ Pkj s/ nfjwd
Pkj nB[;ko j'o rZbK s'A fJbktk r[o{ ih B/ j/m fbyhnK rZbK ejhnK L
“w?A s[jkB{z XowK dhnK fto'XskJhnK SZv e/ fJe B;b s/ fJe o;sk ngBkT[D bJh
efjzdk jK. fjzd{ iksK fiBQK bJh tZyo/ tZyo/ fB:w pDkJ/ rJ/ jB, T[BQK B{z SZv e/ fwbtosB dk
o;sk cVB, nkIkd j' e/ fJe d{i/ Bkb x[b^fwb ikD, e'Jh nkgD/ nkg B{z d{i/ s'A tXhnk Bk
;wM/, uko/ iksK d/ b'e nzfwqs SeD s/ fJe' GKv/ ftu ykD ns/ fJe d{i/ gqsh fxoDk Jhoyk SZv
d/D.@ ;oekoh ;{jhnK B/ n"ozrI/p B{z nkBzdg[o s'A ypo fdZsh fe id'A w[Ybh o;w s'A pknd r[o{
ih B/ dhtkB B{z ;zp'XB ehsk fe ns/ pj[s ;ko/ pqkjwDK s/ yZsohnK B/ fejk fe T[j r[o{ BkBe d/
t ih d/ Xow ftu ftPtk; oZyd/ jB go nkgD/ ;BksB pqkjwDh Xow B{z th BjhA SZv ;ed/ s/
nzfwqs BjhA SZe ;ed/ feT[Afe r[o{ d[nkok brkJhnK rJhnK PosK T[BQK B{z ep{b BjhA ;B. gozs{
fco th 20 jIko b'e T[m yVQ/ j'J/ s/ nzfwqs SZeD bJh nkgDh oIkwzdh d/ fdZsh s/ T[BQK B{z nzfwqs
SekfJnk frnk.
nrb/ e[M fdBK d/ nzdo nzdo nZ;h jIko b'eK B/ nzfwqs SZfenk, fijV/ nkgD/ nkg B{z
f;Zy efjzd/ ;B. T[jBK dh fJ; rZb dh gq'VQsk bJh Bt/A Yzr Bkb nzfwqs SekT[D bJh fejk
frnk. fiBQK B/ ohsh Bkb nzfwqs Sfenk T[BQK B{z f;Zfynk fdZsh rJh fe T[j nekb g[oy
gowkswk ftu Go';k oZyD ns/ d;K r[o{nK dh f;Zfynk B{z :kd oZyD T[BQK B{z ;dk gftZso s/
JhwkBdko fIzdrh fpskT[D d/ nkd/P fdZs/, ns/ Pokp s/ szpke{ dh tos'A dh wBkjh ehsh rJh.
f;ZyK B{z gzi eeko* noEks e* nZyo Bkb P[o{ j[zdhnK gzi t;sK e/;, ezxk, eZSk, eVk s/
feogkB XkoB eoB dk fBod/P fdZsk frnk.
pj[s frDsh ftu b'e yzv/ Bkb fsnko ehsk nzfwqs SZe e/ f;zx ;id/ rJ/. T[BQK B{z
gfenkJh Bkb f;Zy ofjs nB[;ko ofjD dk j[ew fdZsk frnk. fgqz;hgb s/ik f;zx nB[;ko f;Zy
ofjs f;ZyK B{z j'oBK s'A tZyok eoB bJh BjhA ;h oZyh rJh iK f;Zy e"w B{z nksfwe s"o s/ T[FZuk
u[ZeD bJh BjhA pbfe fJj ofjs f;ZyK d/ iE/pzd ihtB (confederate life) dh ;[oZfynk
bJh fdZsh rJh ;h. r[o{ f;ZyK B{z fJe nbZr Peb gqdkB eoBk ukj[zd/ ;B sK fe T[BQK B{z fpBK
fe;/ n"y s'A gSkfDnk ik ;e/. T[j ukj[zd/ ;B fe T[jBK d/ f;Zy ;zs f;gkjh pDB ns/ ;zs f;gkjh
fd;D. T[j feogkB B{z gqwkswk dk jfEnko ;wMd/ ;B fi; Bkb I[bw eoB tkb/ B{z spkj ehsk
iKdk j?. nDêN tkb ;dk jh wjkswk b'eK Bkb i[V/ oj/ jB s/ bzw/ tkbK B{z ;kc oZyD bJh ezx/
dh b'V ;h. pbfe fJj tkbK dk nN[ZN Gkr j? s/ b'j/ dk eVk jZE dh ;[oZfynk dk ;kXB j? ns/
fJj d[PwD d/ tko eoB ;w/A jZE dh oZfynk eodk j? s/ eSfjok fJe u[;s s/ bkGdkfJe g[Pke
;h.
ykb;k ;kiD dh wjZssk

ykb;/ dh ;kiDk f;Zy^fJfsjk; ftu fJe tZvh wjZssk oZydh j?. fJ; d/ tZv/ f;ZN/ fBeb/
fit/A fe L
(1) f;ZyK dh frDsh ftu tkXk L^ gzi fgnkfonK s'A pknd jIkoK b'eK B/ ykb;/ ftu
gqt/P ehsk. T[BQK ftu ;kj;, phosk ns/ pbhdkB dh GktBk gkJh iKdh ;h. T[j iks^gks ftu
ftPtk; BjhA oZyd/ ;B ns/ T[BQK dk nkuoD, g{oB o{g ftu ebze ofjs ;h. fJ; soQK 'ykb;k*
;z;Ek okjhA wB[Zysk ftu ;bkj[D :'r Bw{B/ g?dk j'J/.
(2) tfjw s/ iks^gks ofjs ;[;kfJNh dk fBowkD L^ r[o{ ih B/ ykb;k ;ki e/ f;ZyK ftu iE/
pzdh fbnKdh. r'eb uzd Bkozr nB[;ko, iks^gks s'V e/ ;kohnK iksK B{z nzfwqs Sek e/ ns/ ;G
B{z fJe' fijh ofjs d/ e/ ns/ fJ; s'A th tZX fJe Mzv/ EZb/ fJe' bhvo EZb/, ;KM/ nkdoP bJh fJeZmk
eoe/ r[o{ ih B/ f;ZyK ftu Bk N[ZND tkbh J/esk g?dk ehsh ns/ fJe bVh ftu go' fdZsk. fJ; iE/
pzdh B/ jh w[}bK d/ nfsnkukoK dk w[ekpbk ehsk. BhthnK iksK d/ b'eK B{z fJe BtK ihtB gqkgs
j'fJnk. fJ; s'A gfjbK fjzd{ ;wki ftu P{doK ns/ j'o BhthnK iksK B{z fxoDk dh BIo Bkb t/fynk
iKdk ;h gozs{ r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fJjBK b'eK B{z ykb;k pDk e/ yZsohnK ns/ pqkjwDK d/ pokpo
yVQk eo fdZsk. fJ; Bkb fJjBK b'eK ftu n;kXkoD ikfrqsh ns/ i'P g?dk j' frnk. fJp;NB
fbydk j? fe BhthnK ikshnK d/ b'e fiBQK B/ eJh Pk;soK B{z jZE sZe BjhA brkfJnk ;h ns/ i' T[uhnK
ikshnK d/ g?oK EZb/ fbskV/ iKd/ ;B, B/ r[o{ ih dh nrtkJh j/mK f;oc pjkdoh d/ r[D jh Bk rqfjD
ehs/ ;r'A T[j d[yh fJB;kBK tk;s/ nkgk tkoB bJh th fsnko j' rJ/.
(3) f;Zy Xow tZyok j' frnk L^ ykb;/ dh ;EkgBk Bkb f;Zy Xow B{z fJe ftP/P o{g gqkgs
j'fJnk. f;Zy Xow fjzd{ Xow s'A ;gZPN s"o s/ tZyok j' frnk. ykb;/ d/ fB:wK nB[;ko f;Zy b'eK
B{z gzi 'eZe/* XkoB eoB/ g?Ad/ ;B, T[j szpke{ BjhA ;h gh ;ed/, w{osh g{ik BjhA eo ;ed/ ns/ T[BQK
B{z ftP/P Ppd okjhA BwPeko eoBk g?Adk ;h nkfd. fJjBK ;G fB:wK B{z ngBkT[D Bkb f;Zy b'e
fjzd{ Xow s'A fpbe[b nbZr j' rJ/. n;b ftu f;Zy ws dh ;EkgBk dk ekoi i' r[o{ BkBe d/t
ih d/ t/b/ P[o{ j'fJnk, ykb;k dh ;kiDk Bkb g{ok j' frnk.
(4) ;zs f;gkjh dh iksh dk fBowkD L^ ykb;/ dh ;EkgBk eoe/ r[o{ ih B/ ;zs f;gkjhnK
dh iksh dk fBowkD ehsk. j[D f;ZyK d/ coI nfXnkswe y/so sZe jh ;hws Bk oj/ ;r'A ;?fBe
y/so ftu th j' rJ/. r[o{ ih B/ dZf;nk fe d[PNK ns/ I[bw d/ tk;s/ i/eo sbtko th ubkT[Dh
gt/ sK e'Jh joI BjhA. fJ; soQK r[o{ ;kfjp B/ ;zs f;gkjhnK dh iwks fsnko ehsh.
fJ; soQK c"ih gqpzX Xow dk fJe Io{oh nzr pD frnk ns/ iksh oZfynk dk Gko T[; iksh
s/ jh SZv fdZsk frnk. j"bh j"bh nfsnkukoK d/ fto[ZX bVkJhnK bVB eoe/ f;Zy ;wki fJe c"ih
;zx ftu pdb frnk. ykb;/ dh nkgD/ nfXekoK bJh fJe ;dh dh bVkJh s'A pknd f;ZyK B/
oDihs f;zx dh nrtkJh j/m gzikp B{z w[}bK s'A nkIkd eotk fbnk ns/ wjkokik oDihs f;zx
dk oki ;Ekgs j' frnk.
i/Hn?BH nB[;ko ykb;/ dh ;EkgBk dh nkb'uBk eod/ j'J/ fbfynk j? fe,”fJ; d/ fBowkD
Bkb r[o{ ;kfjp B/ f;ZyK dh wB[zyh skes B{z ;G gkf;nK s'A jNk e/ fJe ftP/P o;s/ tZb bk fdZsk.
f;ZyK B/ nfXnkswe o;s/ B{z SZv e/ okiBhfse o;s/ tZb tXDk P[o{ eo fdZsk. fJ; soQK f;Zy b'e
i' fe ;dhnK s'A ;Zu/ ;zs f;gkjh pDB bJh nZr/ tX oj/ ;B, fJe dw o[e rJ/ ns/ e/tb ;?fBe
pD e/ ofj rJ/.@ go ;oeko d/ ftuko B{z fJfsjk;eko mhe BjhA ;wMd/. fJz d { G{ P B p? B oih
B/ r[ o { ;kfjp d/ ihtB dh rfjokJh ns/ nkb' u Bkswe Yz r Bkb nfXn? B eoe/ f;Z X eo
fdZ s k fe ykb;/ dh ;EkgBk ftu r[o{ ;kfjp dk e'Jh okiBhfse T[d/P BjhA ;h ns/ Bk jh T[BQK
B/ f;ZyK B{z fpbe[b ;z;kfoe ezwK ftu bhB j' ikD dh f;Zfynk fdZsh ;r'A fJ;d/ T[bN nkgD/ f;ZyK
d/ jZEK ftu sbtko fdzd/ ;w/A T[BQK B/ T[gd/P fdZsk ;h fe T[j nkgD/ xoK B{z izrbK tKr ;wMD,
E'VQk ykD, E'VQk ;"D, JhPto dh Grsh eoB, P[ZX ufoZso oZyD ns/ ekw, eq'X, b'G w'j ns/ jzeko
ftu Bk c;D. fJ; gVskb eoB s'A pknd n;hA fJ; f;ZN/ s/ g[Zid/ jK fe T[BQK s/ r[o{ ;kfjp
dhnK f;fynktK ftu e'Jh coe BjhA. r[o{ ;kfjp B/ f;ZyK d/ jZEK ftu sbtko cVk e/ I[bw d/
fto[ZX jfEnkopzd Nkeo/ eoB dh gq/oDk fdZsh ;h.
w[Zy ftnesh ns/ Ppd L
1) gjkVh oki/
2) Ghw uzd
3) T[g^;zgodktK
4) gzi fgnko/ s/ T[BQK d/ Bkw
5) yzv/ eh gkj[b iK nzfwqs
6) p{N/ Pkj
7) iE/pzd ihtB
8) ;zs f;gkjh
ftfdnkoEh bJh S'N/ gqPB L
1) n"ozrI/p nXhB w[}b Bhsh d/ n"r[D dZ;'.
2) f;Zy ;zgodk ftu nzso^fto'Xh T[g^;zgodktK dk toBD eo'.
3) r[o{ r'fpzd f;zx dk fwPB eh ;h <
bzw/ gqPB L
1) ykb;/ dk iBw ns/ wjZssk dZ;'.
2) ykb;k f;oiDk d/ eh ekoB ;B < ft;Eko Bkb dZ;'.
tX/o/ ikDekoh bJh g[;seK L
1. Shiv Kumar Gupta, Creation of the Khalsa (P.U.Patiala, 1999),
pp.41-64
2H fSZpV, e/Hf;zx, pz;ktbh Bkwk, gkm 10
n;hA v?e d/ XzBtkdh jK feT[aAfe ftZsh rqKN d/ e/ T[; B/ gkm d/ o{gKsoD B{z ;zGt pDkfJnk^
vkH Bkiao f;zx
gzikp dk fJfsjk;
(1469^1799 JhH sZe)
gkm BzH 1H6 (ph) o{gKsoeosk ^ BkIo f;zx
r[o{ r'fpzd f;zx ih L ykb;k ;kiD s'A fgS'A dhnK bVkJhnK, ftnefsst ns/ gqkgshnK
gkm dh pDso
1H nkBzdg[o dh gfjbh s/ d{;oh bVkJh
2H uwe"o dh bVkJh
3H w[es;o iK fydokDk dh bVkJh
4H r[o{ ih ns/ pjkdo Pkj
5H nekb ubkDk
6H ftneshrs gqkgshnK
7H e"wh T[;o~JhJ/ d/ o{g ftu wjkBsk
T[d/P
1) nkBzdg[o ;kfjp pko/ ns/ fJ; tk;s/ j'J/ ;zxoP (1701^05)
2) r[o{ r'fpzd f;zx ns/ fPtkfbe gjkVh okfinK d/ ;pzXK dk toBD ehsk frnk j?.
3) uwe"o dh bVkJh (1705 JhL) ns/ w[es;o dh bVkJh s'A pknd r[o{ ih dk dwdw/
mfjoBk s/ fco w[}b ;wokN pjkdo Pkj Bkb w[bkeks dk fIeo j't/rk.
4) 7 nes{po, 1708 JhL B{z r[o{ ih dk nekb ubkDk d; e/ T[BQK dh wB[Zy d/ o{g ftu,
ftdtkB ti'A ns/ BhshtkB d/ s"o s/ ftnkfynk ehsh ikt/rh.
ykb;k ;kiD s'A fgS'A r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnK bVkJhnK, ftnefsst ns/ gqkgshnK
ykb;k gzE dh ;kiDk s'A pknd gjkVh okfinK dh Jhoyk ftu j'o tkXk j' frnk. fJ; d/ eJh
ekoB ;B. fjbK gjkVh okfinK B{z fJj vo ;skT[D bZr frnk ;h fe fes/ r[o{ ;kfjp nkgDh
;?fBe Pesh B{z T[BQK d/ fto[ZX tos'A eoe/ T[BQK d/ okiK B{z nkgD/ nXhB Bk eo b?D. fJ; bJh
T[BQK B/ r[o{ ;kfjp dh tXdh j'Jh Pesh B{z e[ub d/D ns/ T[BQK B{z nkgD/ gjkVh fJbkfenK ftu'A
eZY d/D dk fJokdk pDkfJnk. d{ik r[o{ ih dh f;Zfynk fi; ftu w{osh g{ik, iks^gks, ftnoE
o;wK ns/ fotkIK dh e'Jh EK BjhA ;h, gjkVh okfinK d/ g[oksB ftPtk; d/ T[ek fto[ZX ;h.
shik, ykb;/ dh ;kiDk eoB wro'A r[o{ ih B/ nkgD/ nB[:kJhnK B{z d{o d{o G/iDk P[o{ eo fdZsk
sK i' T[j f;ZyK B{z nzfwqs SekT[D ns/ BtK ;zd/P d/D, f;ZN/ ti'A f;Zy tjhoK xZse/ r[o{ ih d/
doPBK bJh nkBzdg[o nkT[D bZr gJ/. r[o{ ;kfjp dk tXdk j'fJnk ;fseko s/ f;ZyK d/ i'P B{z
t/y e/ gjkVh oki/, gzE B{z nkgD/ oki bJh ysok, Gkt fto'Xh ;wMD bZr gJ/ ;B.
nkBzdg[o dh gfjbh bVkJh (1701 JhL)
r[o{ ;kfjp dh tXdh j'Jh skes B{z t/y e/ fpbk;g[o dk okik Ghw uzd, fi; dh fonk;s
ftu nkBzdg[o dk Pfjo ;h, pj[s fuzsks[o ;h. T[j jo jkbs ftu r[o{ ih B{z nkBzdg[o s'A eZYDk
ukj[zdk ;h. T[BQK B/ r[o{ ih B{z fJe gZso okjhA ;{fus ehsk fe iK sK T[j fJ; Xosh B{z SZv d/D
fijVh fe T[BQK d/ fgsk (r[o{ s/r pjkdo ih) B/ epI/ ftu eo bJh ;h iK fco T[j fJ; Xosh
dk fgSbk ;kok wkbhnk d/D. r[o{ ih B/ fJ; wzr B{z nB[fus ;wMfdnK j'fJnK fJ; B{z n;theko
eo fdZsk. fJ; T[s/ Ghw uzd B/ d{;o/ gjkVh okfinK Bkb fwb e/ 1701 JhL ftu nkBzdg[o T[s/
uVQkJh eo fdZsh. r[o{ ih B/ pVh thosk Bkb jwbktoK dk w[ekpbk ehsk ns/ nkgD/ ;?fBeK dh
63
E'VQh fijh frDsh j[zd/ j'J/ th d[PwDK B{z jok fdZsk. fco gjkVh okfinK B/ w[}b oki dh
;jkfJsk gqkgs eoe/ r[o{ ih d/ fto[ZX fco uVQkJh ehsh. gqzs{ fJ; tko th T[BQK B{z ;|bsk gqkgs
Bk j' ;eh ns/ fBokP j' e/ T[BQK B{z r[o{ ;kfjp Bkb 1702 JhL ftu ;wM"sk eoBk fgnk. fJ;
;wM"s/ d/ f;ZN/ ti'A d'jK gZyK ftu d' ;kbK sZe e'Jh :[ZX Bk j'fJnk.
nkBzdg[o dh d{ih bVkJh (1704 JhL)
gjkVh okfinK B/ nkgD/ nkg B{z ewI'o ;wMfdnK j'fJnK fJe skesto ;zx ekfJw
eoB dh e'fPP eoBh P[o{ eo fdZsh. fJ; ;zx ftu fpbk;g[o dk okik Ghw uzd, eKrV/ dk x[wzv
uzd s/ e[Zb{, wzvh, B{og[o, uzpk, r[b/o s/ ;qhBro d/ oki/ Pkfwb j' rJ/. T[BQK B/ w[}b pkdPkj
n"ozrI/p nZr/ Pkjh ;jkfJsk bJh p/Bsh ehsh. T[BQK dh p/Bsh MZN jh wzB bJh rJh. n"ozrI/p
B/ i' fe T[; ;w/A dZyDh Gkos ftu ;h, ;ofjzd d/ rtoBo tIho yK ns/ bkj"o d/ rtoBo
Ipod;s yK B{z r[o{ ih fto[ZX ;ys ekotkJh eoB dk j[ew fdZsk. ozrV ns/ r[Zio th r[o{ ih
d/ fto[ZX Pkwb j'J/. ;kfonK B/ nkBzdg[o d/ d[nkb/ x/ok gk fbnk. r[o{ ;kfjp B/ pjkdo f;ZyK
dh ;jkfJsk Bkb d[PwDK dk vZN e/ w[ekpbk ehsk ns/ T[BQK B{z pj[s ;kok B[e;kB gj[zukfJnk.
d[PwDK B/ febQ/ d/ pkjo fBebD s/ nzdo nkT[D d/ ;ko/ o;s/ pzd eo fdZs/. e[M fdBk wro'A f;ZyK
B{z o;d fwbDh pzd j' rJh. fJeZmh ehsh j'Jh o;d ekch BjhA ;h. f;Zy fJ; E[VQ B{z g{ok eoB
tk;s/ oks B{z iZE/ pDk e/ fBebd/ ns/ d[PwD d/ o;d n;EkBK s/ jZbk p'b fdzd/. fJ; soQK i' E'VQh
pj[s o;d jZE nkT[Adh b? iKd/. gozs{ nfijk eoB Bkb th b'V g{oh Bk j'Jh. iwQK ehsh o;d
th tzvh rJh. f;ZyK B{z pj[s ;ko/ d[Zy ;fjD/ gJ/. T[j G[Zy s/ fgnk; Bkb woB bZr/. fJBQK jkbsK
ftu T[BQK bJh d[PwDK dk d/o sZe w[ekpbk eoBk n;zGt ;h. eJh f;Zy r[o{ ih B{z SZv e/ ub/
rJ/. r[o{ ih B/ e[M d/o pknd febQ/ B{z SZv ikDk jh mhe ;wfMnk. fJ; soQK nkBzdg[o T[s/
d[PwDK dk epIk j' frnk.
w[}b ;?Bk B/ r[o{ ;kfjp ns/ T[BQK d/ f;ZyK dk fgZSk eoBk ikoh oZfynk. id'A r[o{ ;kfjp
;o;k Bdh B{z gko eoB bZr/ s/ GZi d"V wu ikD ekoB T[BQK d/ wksk ih s/ d' ;g[Zso I'okto f;zx
s/ cfsj f;zx T[BQK s'A nbZr j' rJ/. r[o{ ih d/ fJe p[ZY/ B"eo rzr{ B/ fJBQK d'jK pZfunK B{z X'y/
Bkb ;ofjzd d/ ;{p/dko tIho yK d/ jtkb/ eo fdZsk. tIho yK B/ fJBQK pZfunK B{z i' e/tb B"A ns/
;Zs toQ/ dh nk:{ d/ ;B, fJ;bkw Xow ;theko eoB tk;s/ fejk ns/ T[BQK d/ BKj eo d/D s/
T[BQK B{z pVh p/ofjwh Bkb fiT[AfdnK ezX ftu fuDtk fdZsk. r[o{ ih dh wksk B/ nkgD/ g'fsnK d/
;'r ftu jh gqkD fsnkr fdZs/.
uwe"o dh bVkJh (1705 JhL)
22 d;zpo, 1704 JhL r[o{ ih ;o;k gko eoe/ o'gV gj[zu/ ns/ T[E'A uwe"o tZb tX/.
uwe"o ftu fJe S'Nh fijh rVQh ;h fi; dh Peb fJe febQ/ torh ;h. fJ; ftu r[o{ ih nk e/
mfjo/. E'VQ/ jh fuo wro'A t?ohnK dh ;?Bk B/ uwe"o B{z x/ok gk fbnk. r[o{ ;kfjp d/ Bkb e/tb
40 f;Zy ;B, gozs{ fco th T[BQK B/ ndG[s thosk ns/ ;kj; Bkb w[}bK dk w[ekpbk ehsk ns/
e[M ;w/A sZe jIkoK dh frDsh ftu d[PwDK B{z o'eh oZfynk. nkfynk iKdk j? fe ;kohnK izrK
Bkb'A r[o{ ih B/ fInkdk sho fJE/ jh ubkJ/. fJ; bVkJh ftu T[BQK d/ d't/A ;kfjpIkd/ nihs f;zx
ns/ i[Mko f;zx s/ 35 d{;o/ f;Zy Pjhd j'J/. id eZuh rVQh ftu e/tb gzi ;zx ns/ r[o{ ;kfjp
ofj rJ/ sK f;ZyK B/ r[o{ ;kfjp B{z febQ/ s'A fBeb ikD bJh p/Bsh ehsh ns/ r[o{ ;kfjp pj[s
seVk x/ok j[zd/ j'J/ th febQ/ s'A pkjo fBeb ikD ftu ;cb j' rJ/. vkH p?Boih d/ eEB nB[;ko,
" “thosk ns/ ;kj; d/ gZy s/ uwe"o dk :[ZX nkgDh w;kb nkg jh j?.@
uwe"o d/ x/o/ ftu'A fBeb e/ r[o{ ih wkShtkV/ d/ izrbK ftu ub/ rJ/. T[BQK d/ ;/te s/
f;Zy fpyo u[Ze/ ;B. T[BQK dk ikwk cZN frnk ;h s/ g?oK ftu Skb/ g? rJ/ ;B. eJh w[;hpsK s'A
pknd nkfyo r[o{ ih wkShtkV/ d/ e;p/ ftu g[Zi/. fJE/ T[j r[bkpk ns/ gzikpk Bkwh d' w;zdK e'b
mfjo/. T[jBK B/ r[o{ ;kfjp dh pVh ;/tk ehsh, go S/sh jh T[j je{ws d/ vo s'A fJsBk xpok
rJ/ fe T[jBK r[o{ ;kfjp B{z nkgD/ e'b oZyD s'A fJBeko eo fdZsk. fJ; ;zeN d/ ;w/A d' gmkD
r[o{ ;kfjp dh ;jkfJsk bJh nk rJ/. fJBQK d/ BK rBh yK ns/ Bph yK ;B. fJBQK B/ r[o{ ;kfjp
dh wdd ehsh ns/ frqcskoh s'A puk fbnk. id'A T[jBK B{z gsk bZrk fe w[}b r[gsuo fgS/ bZr/
j'J/ jB T[jBK r[o{ ;kfjp B{z gkbeh ftu fpmk e/ w'fYnK s/ u[Ze fbnk. g[ZS^frZS eoB tkb/
f;gkjhnK iK ;{jhnK B{z dZf;nk fe T[j T[u d/ gho jB, Gkt w[bskB d/ bkr/ T[FZu Bkwh fgzv d/
gho ;B.
eJh w[PebK s'A pknd r[o{ ih dhB/ fgzv g[Zi/. T[E/ nkg ih dk fNekDk GkJh ;o;/ soykD
d/ u[pko/ ftu brkfJnk frnk. dhBk fgzv ftu fszB GoktK ;whok, bywhok ns/ sys wZb B/ r[o{
ih dh uzrh nkT[ Grs ehsh. r[o{ ih B/ T[E'A jh tZy tZy EK f;ZyK B{z j[ewBkw/ fby/. r[o{ ih dk
fJj ftuko ;h fe n"ozrI/p B{z ;G rZbK s'A ikD{ eotkfJnk ikt/ s/ fJ; bJh jh r[o{ ih B/ fJE/
;z;ko gqf;ZX I|oBkwk fbfynk. I|oBkwk* n"ozrI/p B{z ;zp'XB ehsk frnk s/ fJ; fuZmh ftu
r[o{ ih B/ e[M fBPfus sZE s/ w[}b c"iK Bkb bVkJh d/ ekoB ns/ f;Zy f;XKsK pko/ fbfynk ns/
fJj th fbfynk fe fet/A w[}b nc;oK B/ ehsk fJeoko eJh tko s'fVnk. r[o{ ih B/ dZf;nk
fe T[jBK B/ wIp{o j' e/ sbtko T[mkJh ;h.
fydokDk (w[es;o) dh bVkJh L
r[o{ ih B/ dhBk fgzv ftu pj[s d/o mfjoDk yso/ s'A ykbh Bk ;wfMnk ns/ T[E'A nkg
e'Neg{ok j[zd/ j'J/ fydokD/ gj[zu rJ/. fJ; ;w/A r[o{ ih dh T[j' fijh jkbs BjhA ;h fij' fijh
uwe"o d/ ;w/A t/b/ ;h. r[o{ ih e'b ek|h frDsh ftu f;Zy g[Zi u[Ze/ ;B. fJ; bJh r[o{ ih nkgDh
oZfynk eoB :'r ;B. 1705 JhL ftu w[}b c"iK ns/ f;ZyK d/ ftueko xw;kB dh bVkJh j'Jh.
fJ; bVkJh ftu T[BQK f;ZyK B/ th fiBQK nkBzdg[o dh bVkJh t/b/ r[o{ ;kfjp B{z p/dktk fby e/ fdZsk
;h. T[j ;ko/ d/ ;ko/ Pjhd j' rJ/. r[o{ ih T[jBK dh pjkdoh, PoXk ns/ fgnko s'A pj[s
gqGkfts j'J/ ns/ T[BQK dh fgSbh G[Zb pyP e/ p/dkt/ tkbh fbys gkV fdZsh. r[o{ ih B/ T[jBK B{z
'w[esh dk to* fdZsk. T[BQK dh :kdrko ti'A fydokD/ dh Ykp dk BkT[A w[es;o g? frnk.
r[o{ ;kfjp dwdw/ ftu L
fJ; fiZs d/ pkti{d th r[o{ ih B/ fJE/ ofjDk ;[oZfyns Bk ;wfMnk ns/ T[j j'o nZr/
tX/. nzs T[BQK B/ sbtzvh ;kp' ik v/ok bkfJnk. T[; t/b/ s'A fJ; dk BK dwdwk ;kfjp g? frnk.
feT[A i' fJE/ r[o{ ;kfjp B/ nkokw ehsk ;h. fJE/ r[o{ ;kfjp dk fwZso GkJh vZbk (Dalla) ofjzdk
;h fi; dk fJbke/ ftu o;{y ;h ns/ i' r[o{ ih dk gZek PoXkb{ ;h. r[o{ ;kfjp fJ; n;EkB
s/ seohpB fJe ;kb oj/. fJ; ;w/A ftu T[jBK B/ ;ko/ wkbt/ ftu f;Zy Xow dk pVk gquko
ehsk. pj[s ;ko/ f;ZyK B{z nzfwqs SekfJnk frnk s/ Nozg d/ eEB nB[;ko r[o{ ;kfjp B/ 12,000
Bt/A nB[:kJh pDkJ/. fJ; s'A T[gozs r[o{ ;kfjp B/ ftdtkB ns/ ;kfjs o;hJ/ f;ZyK B{z fJE/ ;Zd
fbnk ns/ nkgDhnK ;kfjse ouBktK B{z nzsw o{g fdZsk. fJE'A jh r[o{ ih B/ nkfd rozE* ;kfjp
w[V e/ w{zj IpkBh fbytkfJnk ns/ w[V ;zebB ehsk frnk. d;w rozE* d/ pj[s ;ko/ Gkr th J/
E/ jh g{oB ehs/ rJ/. fJBQK ;kfjse ;orowhnK eoe/ dwdwk dk BK r[o{ eh ekPh* g? frnk,
feT[Afe ekPh iK pBko; tKr{ fJj th frnkB, ftfdnk s/ ;kfjs dk xo pD frnk ;h.
dwdwk ;kfjp fty/ jh n"ozrI/p dh fuZmh r[o{ ih B{z fwbh fi; ftu T[; B/ gSsktk ehsk
;h s/ ;Zu/ fdb'A r[o{ ih B{z p/Bsh ehsh ;h fe T[j T[; B{z dZyD nk e/ fwbD. r[o{ ih B/ n"ozrI/
p B{z fwbD dk c?;bk eo fbnk. id'A r[o{ ;kfjp okig{skB/ ftu px"V d/ BIdhe gj[zu/ sK T[BQK
B{z ypo fwbh fe n"ozrI/p dh cotoh 24, 1707 JhL B{z w"s j' rJh j? s/ r[o{ ;kfjp B/ nkgDk
gq'rokw pdb fbnk s/ T[j T[E'A jh tkg; nk rJ/.
r[o{ ;kfjp s/ pjkdo Pkj L
n"ozrI/p dh w"s s'A pknd T[; d/ g[ZsoK d/ ftueko oki^rZdh bJh izr fSV rJh.
;kfjpikdk w[nZIw (pjkdo Pkj) i' n"ozrI/p dk tZvk bVek ;h, B/ nkgD/ GkJh nkIw d/ fto[ZX
r[o{ ih s'A wdd wzrh. r[o{ ;kfjp B/ PfjIkd/ B{z nybkeh ;jkfJsk fdZsh s/ fuzBQ ti'A T[BQK e[M
f;ZyK B{z T[; Bkb G/iDk wzB fbnk. nkro/ d/ B/V/ iki{ d/ n;EkB T[s/ 8 i{B, 1707 JhL B{z bVkJh
j'Jh, fi; ftu w[jzwd nkIw B{z jko j'Jh s/ pjkdo Pkj pkdPkj pD frnk. Bt/A w[}b pkdPkj
B/ r[o{ ;kfjp Bkb fwZsosk g{oB ;pzX ekfJw eo bJ/. pkdPkj B/ r[o{ ih B{z nkro/ ;Zfdnk fiE/
T[BKQ B{z ;BwkB ti'A fJe pj[wbZ[ h g[Pke ns/ 60 jIko dh wkbhns d/ pj[s ehwsh s'jc/ g/P ehs/. r[o{
;kfjp d/ Bt/A w[}b ;wokN Bkb ;ojzd d/ c"idko ns/ j'o eowukohnK d[nkok f;ZyK T[s/ ehs/
nfsnkukoK ns/ f;ZyK B{z nkBzdg[o tkg; fdtkT[D d/ ftP/ s/ rZb ubkJh go ni/ fJj rZbK j' jh
ojhnK ;B fe pjkdo Pkj B{z okig{skB/ ftu fJe prkts dpkT[D bJh ikDk fgnk. pjkdo Pkj
B/ r[o{ ih B{z Bkb b? ikD dh fIZd ehsh ns/ r[o{ ih nkgD/ T[d/P dh g{osh bJh T[; Bkb s[oB bJh
fsnko j' rJ/. okig{skB/ dh prkts ni/ ysw j'Jh ;h fe dZyD s'A ypoK g[ZihnK fe ekwpyP
pjkdo Pkj d/ Gok B/ prkts eo fdZsh j?. T[; dh prkts dpkT[D bJh pjkdo Pkj B/ dZyD tZb
o[y ehsk. r[o{ ih th pjkdo Pkj Bkb ub gJ/ gozs{ dZyD gj[zu e/ r[o{ ;kfjp B/ nB[Gt ehsk fe
;wokN T[BQK dhnK T[fus wzrK wzBD bJh fsnko BjhA sK T[j pkdPkj s'A nbZr j' rJ/. ;szpo
1707 JhL d/ P[o{ ftu Bzd/V gj[zu rJ/. fJE/ t?okrh ;kX{ wkX' dk; (pzdk f;zx pjkdo) B{z fwb/ fi;
B{z T[BQK B/ nzfwqs SekfJnk s/ gzikp d/ f;ZyK d/ f;ZyK dk bhvo Ekfgnk. fJE/ jh nes{po 1708
JhL ftu T[BQK dk d/jKs j' frnk.
r[o{ ;kfjp dk nekb ubkDk L
r[o{ ;kfjp d/ nekb ubkDk eoB pko/ fJfsjk;ekoK ftu wsG/d jB go fInkdk
fJfsjk;eko fJ; rZb Bkb ;fjws jB fe r[o{ ih B{z wkoB bJh ;ofjzd d/ ;{p/dko tIho yK B/
d' gmkDK B{z r[o{ ih dk fgZSk eoe/ esb d/ pdb/ fJBkw d/D dk :ehB d/ e/ G/fink ;h. tIho
yK B{z fJj vo j' frnk ;h fe fes/ r[o{ ;kfjp fiBK d/ pjkdo Pkj Bkb uzr/ ;pzX ;B, pjkdo
Pkj B{z efj e/ T[; d/ wzd/ eowK dh ;Ik Bk fdtkT[D. T[BQK ftu'A fJe gmkD B/ w"ek bZG e/
Bzd/V ;kfjp fty/ r[o{ ;kfjp d/ g/N ftu S[ok wkfonk. Iyw okih Bk j' ;fenk ns/ T[j
nes{po 7, 1708 JhL B{z nekb ubkDk eo rJ/.
r[o{ r'fpzd f;zx ih dk ftneshrs ns/ gqkgshnK
(Personality and Achievements)
r[o{ r'fpzd f;zx gzikp d/ fJfsjk; ftu fJe wjkB Py;hns wzB/ iKd/ jB. T[BQK d/
pj[^gZyh ihtB B{z ;wMDk nk;kB BjhA. T[j fJe wjkB wB[Zy, bk;kBh Bhsht/sk, p/fw;kb ioB?b
ns/ Xow fjZs pbhdkB dh fiT[Adh ikrdh w{osh ;B. T[BQK dhnK gqkgshnK ns/ Py;hns d/ tZy
tZy gZyK dk t/otk fJ; gqeko j? L
(T) wB[Zy d/ o{g ftu L
Peb^;{os s'A r[o{ ;kfjp ;[zdo ;B. T[BQK dk eZd bzwk, ;oho rZfmnk j'fJnk ns/ ozr
r'ok ;h. pugB s'A jh efmBkJhnK ftu fxo ikD ekoB, T[BQK ftu n;kXkoD ;kj;, fBvosk
ns/ nksw ftPtk; d/ r[D ;B. T[BQK d/ ihtB ftu w[;hpsK nkT[AdhnK ojhnK, gozs{ T[BQK B/ edh
th fdb Bk SZfvnk. T[BQK dh fBvosk dk nB[wkB fJ; rZb s'A brkfJnk ik ;edk j? fe T[BQK B/
w[}b ;wokN n"ozrI/p B{z 'IcoBkwk* Bkwh fuZmh G/ih fi; ftu T[BQK B/ w[}b ;wokN d/ fjzd{ Xow
T[s/ ehs/ nfsnkukoK dh ;ys fBzfdnk ehsh ns/ T[; d/ fto[ZX :[ZX eoB/ T[fus mfjokJ/
. T[BQK B/ ;koh T[wo fe;/ ezw ftu mZrh, M{m s/ co/p s'A ezw BjhA fbnk. nwB iK izr, T[BQK B/
;dk ;Zu B{z ;kjwD/ oZfynk. fJ; nkdoP dh g{osh bJh tZvh s'A tZvh n"eV th T[BQK d/ okj ftu
o[ektN Bk pD ;eh.
(n) ftdtkB d/ o{g ftu T[BQK dhnK ;kfjse gqkgshnK L
r[o{ ih dk ;EkB eth d/ s"o s/ pj[s T[FZuh wjkBsk oZydk j?. 43 ;kb dh T[wo sZe wjkB
ouBktK ouDhnK fJe eokwks s'A xZN BjhA ;B. r[o{ ih dhnK eJh ouBktK nkBzdg[o SZvD
T[gozs ;o;k Bdh ftu o[VQ rJhnK dZ;hnK iKdhnK jB. i' e[M ;kv/ e'b j? T[; s'A nzdkIk
brkT[Dk efmB BjhA fe T[j fJe wjkB eth ;B. 'nekb T[;sfs* T[BQK dh nwo ouBk j?. fJj
gfjb/ s/ nkyoh r[o{ jB fiBQK nkgDh nkswêEk fbyh ns/ fJj nkswêEk eftsk ftu fbyD
dh gfjb th T[BQK ehsh.
“P;so Bkw wkbk* ftu f;oc jfEnkoK dk t/otk jh BjhA ;r'A ekfte PpdK ftu T[BQK
dh ndG[Zs Pesh dk fpnkB fJ; soQK ehsk j? fe thosk j[bko/ yKdh j?.”tko ;qh GrT[sh ih*
dh ekft ebk d/ B[es/ s'A bk;kBh tko j?, Ppd dh u'D s/ tos'A ewkb dh j?. nbzeko s/ sPphjK
n?;hnK jB fe gVQB tkbk rd^rd j' T[mdk j?. nkw tkech d/ rozEK ftu “frnkB gqp'X* gqf;ZX
ouBk j?.”uzvh ufosq* T[BQK dh j'o fJe gqf;ZX ouBk j?. “efps s/ ;tZJhJ/* nkgDh fw;kb nkg
jB.“ufosq gkfynkBk* y[bQh p'bh ftu fby e/ r[o{ ih B/ wB[Zy B{z d[okuko s'A puD dk cb dZf;nk
j?.“I|oBkwk* T[BQK dh cko;h ftu nwo ouBk j?. r[o{ ih dh eftsk ftu ;ko/ r[D, ;ko/ o;,
;ko/ gd ns/ Bt/A s'A Bt/A nbzeko fwbd/ jB. r[o{ ih B/ gqufbs pj[s ;ko/ Szd tos/ jB.
nbzekoK dh Gowko s/ fco ;kdrh oZyDh T[BQK dh eftsk dk yk; r[D j?.
r[o{ ih eJh p'bhnK d/ ikD{ jh BjhA ;B pbfe T[jBK d/ wkfjo th ;B. eJh ouBktK
ftu noph dk fpnkB g{oDsk sZe g[Zfink j'fJnk j?. cko;h s/ ;z;feqs T[jBK d/ w{zjûVQh j'Jh
;h. ;z;feqs ns/ cko;h B{z T[jBK B/ fdb Bkb nkgDh eftsk ftu tofsnk. fpjkoh, fpqi^GkPk
s/ gzikph dh ikDekoh ftu sK T[j fBg[zB ;B. d[ork dh d?sK B{z wkoB tkbh fJe' jh ejkDh B{z
tZy tZy fszB' p'bhnK ftu fJ; ekw:kph Bkb fbys s/ fBGkD dk ezw eJh eJh p'bhnK dk wkfjo
jh eo ;edk j?. ikg[ ;kfjp ftu seohpB 735 T[gBkw gqwkswk d/ pko/ tos/ jB.
(J) Bhsht/sk d/ s"o s/ (As Statesman)
r[o{ ih B/ nkgD/ ;w/A d/ okiBhfse Xkofwe ;zeNK dk fJe T[FZu BhshtkB tKr nB[Gt
ehsk. T[j fJj nB[wkB bkT[D ftu fpbe[b mhe ;B fe T[BQK d/ d/P tk;h d' soQK d/ ;zeN dk
fPeko jB. gfjbk ;zeN, pd/Ph w[;bwkBK dh ;oeko tb'A ehsh ikD tkbh oki;h Pesh ;h i'
fe Xkofwe ns/ ;wkfie nkIkdh ns/ wkb IkfJdkd dh oZfynk fij/ w[ZYb/ jZe th fJ; d/P d/
b'eK B{z d/D bJh fsnko BjhA ;B. w[;fbw je{ws Y/o ;wK ofjD eoe/ fjzd{nK ftu je{ws B{z
nkgDhnK fPekfJsK g/P eoB dh db/oh ns/ I[bwK fto[ZX Nkeok eoB dh Pesh fpbe[b ysw
j' u[Zeh ;h. d{ik ;zeN Xkofwe ;h. fjzd{ ;wki ftu ftfdnk ns/ Xow d/ m/e/dko pqkjwD ;B.
T[BQK dh nrtkJh ftu ftnoE d/ BK s/ ;kXkoD G'b/ Gkb/ b'eK s/ n:'r bkG T[mkT[Ad/ ;B. tZv/
ns/ S'N/ d/ ftuko B/ ;wki B{z d' fto'Xh XfVnK ftu tzfvnk j'fJnk ;h s/ fJ; soQK Bkb e"wh J/
esk iK ;KM fwN rJh. fJBQK ;zeNK dk nzs eoB bJh T[BQK B/ ;G s'A gfjbK Xkofwe ikrqsh
fbnkT[D dk gq'rokw pDkfJnk. ;kfjse ouBktK ouhnK, g[okDK, owkfJD ns/ wjkGkos nkfd
d/ T[bE/ ehs/ rJ/. fJ; pho o;h ;kfjs okjhA T[BQK B/ nkgD/ w[ohdK ftu fJe BtK ihtB T[sgzB
ehsk sK i' I[bwK ns/ p/fJB;kchnK d/ ;kjwD/ fdbK B{z gZek oZy ;eD. Bkb Bkb T[BQK B/ nkgD/
w[ohdK B{z c"ih No/fBzr d/Dh nkozG eo fdZsh ns/ ykb;/ dh ;kiDk ehsh s/ ftykt/ dhnK o;wK
dk nzs ehsk. fJj ezw T[BQK d/ fJe T[FZu BthBsk j'D dk gqsZy ;p{s j?.
(;) f;gkjh s/ ioB?b d/ o{g ftu T[BQK dhnK gqkgshnK L
r[o{ ;kfjp T[u e'Nh d/ f;gkjh ns/ ioB?b ;B. T[j uzr/ x'V ;tko, pzd{euh, sho
nzdkI ns/ seV/ fPekoh ;B. T[BQK dk fi;w wIp{s ns/ fdb db/o ;h. T[j ysoBke s'A
ysoBke jkbs ftu th fdb BjhA ;B jkod/. T[jBK dh Py;hns fJsBh gqGktPkbh ;h fe jo
wB[Zy nkgD/ nkg jh T[jBK tZb fyZfunk iKdk ;h. T[j nB[Pk;B d/ pV/ gkpzd ;B. T[BQK B/
nkgDh fIzdrh ftu gjkVh okfinK ns/ w[}bK d/ fto[ZX bVkJhnK bVhnK. jo/e bVkJh T[jBK
d/ uzr/ ioB?b j'D dk gqsZy ;p{s ;h. uwe"o ;kfjp dh bVkJh ftu T[jBK B/ nkgD/ f;gkjhnK
B{z fJ; Yzr Bkb bVkfJnk fe d[PwD ;wMD bZr/ fe r[o{ ih e'b e/tb ukbh f;gkjh jh BjhA ;r'A
tZvh c"i j?. T[j n?B/ uzr/ iE/pzde ;B fe T[jBK B/ uwe"o dh bVkJh s'A fgS'A MZN fJe tZvh c"i
fsnko eo bJh ns/ w[es;o dh bVkJh ftu fiZs gqkgs ehsh. ioB?b d/ s"o s/ T[jBK B{z nkgD/
f;gkjhnK Bkb pj[s fgnko ;h ns/ f;gkjhnK d/ fdb ftu T[jBK bJh pj[s PoXk ;h.
r[o{ ih fJe ;zs f;gkjh ;B. T[jBK B/ ed/ th fe;/ B{z d[Zy gj[zukT[D bJh iK I'oÎwhB
bJh sbtko BjhA ;h ubkJh. T[jBK B/ f;oc rohpK dh oZfynk ns/ I[bw B{z ysw eoB bJh
sbtko B{z jZE gkfJnk. fJjBK r[DK eoe/ jh r[o{ r'fpzd f;zx B{z ;zs f;gkjh fejk iKdk j?.
(j) Xkofwe B/sk d/ o{g ftu L
r[o{ r'fpzd f;zx ih d{;o/ r[o{nK tKr f;ZyK d/ fJe wjkB Xkofwe B/sk iK r[o{ th ;B.
vkH p?Boih d/ eEB nB[;ko, ";kB{z fJj BjhA G[ZbDk ukjhdk fe r[o{ r'fpzd f;zx ih ukj/ e[M th
j'D, T[j ;G s'A gfjbK Xkofwe B/sk ;B. fJj efjDk T[j okiBhfse ns/ ;?fBe ezwK ftu jh
bZr/ oj/ ns/ nkgD/ coIK B{z G[Zb rJ/, mhe BjhA j't/rk.@ i/eo fXnkB g{ote t/fynk ikt/ sK
fJj ;gZPN j' ikt/rk fe ;?fBe ezw ftu T[BQK dk T[d/P Xkofwe jh ;h. T[jBK B/ ykb;k dh
;EkgBk iK w[}bK d/ fto[ZX eJh tfoQnK sZe brksko :[ZX^Xow dh oZfynk bJh jh ezw ehs/ ;B.
nkgD/ f;ZyK B{z ;?fBe f;Zfynk d/D d/ Bkb Bkb r[o{ ;kfjp jw/PK T[jBK B{z Xkofwe
f;Zfynk th fdzd/ ;B. T[j ;dk fJjBK B{z T[gd/P ;B fe T[j gowkswk dk Bkw igD, nkgDk
nkuoD P[ZX oZyD ns/ eq'X, b'G, w'j ns/ jzeko nkfd ftu Bk c;D. r[o{ ;kfjp B/ Xow bJh
nkgDk ;G e[M pbhdkB eo fdZsk. T[jBK B/ nkgD/ P[ZX ns/ ebzeôfjs ihtB dk T[dkjoD b'eK
;kjwD/ oZfynk.
(e) b'eszso d/ gq/wh L
r[o{ ih b'eszso d/ tZv/ jkwh ;B. T[j gqikszso (jo y/so ftu ;wkBsk) dhnK GktBktK
ikfrqs eoBk ukj[zd/ ;B. r[o{ ih nkgDh ;koh fIzdrh ftu S'N/ tZv/ d/ coe B{z ysw eoB tk;s/
:sB eod/ oj/. T[j BhthnK ikshnK B{z T[jh doik fdzd/ ;B i' T[FZuhnK ikshnK B{z T[BQK d/
pokpo fwbdk ;h.
r[o{ ih dk gqikszso Bkb v{zxk fgnko T[d'A fpbe[b ;gZPN j' iKdk j?, id'A T[j gziK
fgnkfonK B{z nzfwqs SekT[D s'A pknd T[jBK B{z jh efjzd/ jB fe T[j r[o{ ;kfjp B{z nzfwqs
SekT[D. fJ; edw ;de/ r[o{ ;kfjp B/ ;gZPN o{g ftu dZf;nk fe w?A th s[jkv/ ftu'A fJe pDBk
ukj[zdk jK. w?A s[jkvk r[o{ jK go s[;hA fJeZm/ w/o/ r[o{ j'. fJ; s'A pknd nzfwqs SekJ/ f;ZyK ftu
s/ r[o{ ftu e'Jh coe Bk fojk. r[o{ ;kfjp B/ ykb;/ B{z pVk T[FZuk doik fdZsk i' nkw iBsk B{z
fe;/ Xkofwe nkr{ B/ BjhA fdZsk. fJE'A sZe fe r[o{ ih B/ nkgD/ nkg B{z th ykb;/ dk o{g
;wfMnk. r[o{ ih iBsk B{z jh T[;ko{ fposhnK dk ;'wk ;wMd/ ;B ns/ nkgD/ nkg B{z iBsk dh
jh d/D wzBd/ ;B.
(y) wjkB e"wh T[;oZJhJ/ d/ o{g ftu T[BQK dhnK gqkgshnK L
r[o{ ;kfjp fJe wjkB e"wh T[;oZJhJ/ ;B. T[BQK r[o{ BkBe d/t ih d/ e"wh T[;koh d/ ezw
B{z g{oDsk sZe gj[zukfJnk. r[o{ BkBe d/t ih fGzB fGzB fcofenK B{z fJeZmk eoe/ fJBQK B{z fJe
ezw dk o{g d/Dk ukj[zd/ ;B ns/ T[BQK B/ fJ; ;pzX ftu e[M w[ZYbk T[gokbk ehsk ;h. r[o{ BkBe
d/ T[Fs
Z o nfXekohnK B/ T[jBK d/ wB'oEK B{z nwbh ikwk gfjBkT[D dk :sB ehsk ;h. go e"wh
T[;koh dk ezw tX/o/ eoe/ r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ ehsk j?. T[j fJe tZv/ fcbk;co ;B. T[jBK
B/ Bt/A Yzr Bkb nzfwqs SekJ/, nkgD/ nB[:kJhnK ftu wB'ftfrnkBe fJBebkp fbnKdk ns/
T[jBK ftu J/esk dk iIpk g?dk eoB tk;s/ j/m fby/ ezw ehs/ L
(1) r[o{ ;kfjp B/ nB[:kJhnK B{z fejk fe T[j gzi eeko noEks eZSk, eVk, ezxk, feogkB
ns/ e/; XkoB eoB. fJ; soQK f;ZyK B{z fJe' fdZy fwb rJh s/ ;ko/ d/ ;ko/ ;wkB BIo
nkT[D bZr gJ/ ns/ T[j nkgD/ nkg B{z fJe' jh c"i d/ f;gkjh ;wMD bZr gJ/. fJ;B/
;wkfie ;wkBsk B{z th n;bh Peb gqdkB ehsh.
(2) r[o{ ih B/ fJj j[ew fdZsk fe jo f;Zy d/ BK dk nkyoh Ppd f;zx j't/. BkwK dh J/esk
B/ th e"w B{z ;zrfms eoB ftu ekch fjZ;k gkfJnk.
(3) jo f;Zy B{z nkd/P ;h fe r[o{ rqzE ;kfjp B{z wzB/ ns/ j'o fe;/ d/th d/ts/ iK fe;/ j'o
Xkofwe rqzE ftu ftPtk; Bk oZy/.
r[o{ ;kfjp dk fJj wB'oE ;h fe T[; f;ZXh ;kdh iBsk B{z BthA fIzdrh pyPD ns/ T[jBK
B{z T[j doik gqdkB eoB i' T[jBK bJh f;oiDjko B/ fPfus ehsk j?. r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ fJ;
wB'oE B{z fJ; soQK fpnkB ehsk L
“'w/o/ ftu tkfjr[o{ dh pyfPP Bkb T[j r[D g?dk j' ikD fe w?A fuZeV ftu'A fvZr/ j'J/ w'sh
eZY e/ b? nktK.@
fJ; s'A T[gozs r[o{ ;kfjp B/ f;ZyK nZr/ fJe T[FZuk fBPkBk oZfynk noEks ;opZs dk
Gbk, d[PNK dk dwB ns/ ;zsK dh oZfynk. nfijk eoBk pj[s Io{oh ;h feT[Afe nfij/ T[FZu/
fBPkB/ dh nDj'Ad ekoB f;Zy PkfJd nkgD/ nkg B{z ;hfws iK S'N/ fij/ dkfJo/ ftu pzd eo
b?Ad/. fJ; s'A fJbktk b'eK d/ fdbK ftu fJj IIpk ;dk bJh ;[oihs oZyD tk;s/ Bt/A Yzr dk
;kfjs oukfJnk. vkH rzvk f;zx nB[;ko fJ; ;kfjs dh y{p;{osh fJj ;h fe 'uVQdhebk* dk
;kfjs j?, i' JhPto ftu ftPtk; s/ tfjwK s'A nkIkdh gqkgs eoB dh gq/oBk fdzdk j?.
r[o{ ;kfjp d/ T[gd/PK ns/ ykb;/ dh ;kiDk B/ d[opb s/ bskfVnK j'fJnK B{z T[FZuk u[ZeD
ftu ikd{ tork n;o ehsk. T[BQK dh S'j B/ efEs nS{s s/ BhthA iksh d/ wB[ZyK B{z ;{opho :'X/
pDk fdZsk ns/ fiBQK B{z j[D sZe fjzd{ ;wki ftu nS{s ;wfMnk iKdk ;h, T[j e[bhB ikshnK d/
nkr{ pDe/ jIkoK bZyK dh fe;ws gbNkD tkb/ pD rJ/.
w[Zy ftnesh ns/ Ppd L
1) nzfwqs SekT[Dk
2) nkBzdg[o ;kfjp s/ r[o{ s/r pjkdo ih
3) Ghw uzd ns/ x[wzv uzd
4) ;{p/dko tIho ykB

5) nihs f;zx s/ i[Mko f;zx
6) rBh yK s/ Bph yK
7) w;zd r[bkpk ns/ gzikpk
8) GkJh vZbk
9) ‘r[o{ eh ekPh* iK ‘dwdwk ;kfjp*
10) wkX' dk; Gkt pzdk f;zx pjkdo
ftfdnkoEhnK bJh S'N/ gqPB L
1) nkBzdg[o bJh bVkJhnK dk toBD eo'.
2) uwe"o dh bVkJh d/ f;ZN/ dZ;'.
3) dwdwk ;kfjp ftu r[o{ ih dhnK gqkgshnK dZ;'.
4) nkfd rqzE ns/ r[o{ r'fpzd f;zx ih T[go B'N fby'.
5) r[o{ ih dhnK w[Zy ouBktK d/ Bkw fby'.
tZv/ iK bzw/ gqPB L
1) ykb;k f;oiDk d/ ekoB dZ;' ns/ xNBk dh wjZssk dZ;'.
2) wB[Zy ns/ ftdtkB d/ o{g ftu r[o{ ih dhnK ftP/PsktK fpnkB eo'.
1. Gupta, Hari Ram, History of the Sikhs, Vol.I, Chapters 13-15.
2. Shiv K.Gupta (ed.), Creation of the Khalsa (Patiala, 1999),
pp.1-17, 140-46. po
vkH Bkiao f;zx

BA2 History S4 U1 P

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

BA2 History S4 U1 P

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BA2 History S4 U1 P

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

phHJ/ H Gkr d{ik fJfsjk;-gouk ph

gzi kp dk fJfsjk; (1469-1799)

w[ZYb/ gzikp d/ fJfsjk; d/ w{b ;'w/

r[o{ BkBe d/t ih dhnK f;ZfynktK

1H2H2H1 f;Zy Xow d/ gquko bJh ;co iK T[dk;hnK

1H2H3H1 eoskog[ o ftZu fBtk;

1H2H4H1 r[o{ BkBe d/t ih d/ T[gd/µ

1H2H5H1 eh r[o{ BkBe d/t ih eqKshekoh ;B iK ;[Xkoe<

1H2H6H1 r[o{ BkBe d/t ih dhnK f;ZfynktK dk gqGkt

r[o{ nzrd d/t ih, r[o{ nwodk; ih ns/ r[o{ okwdk; ih d/

r[o{ noiB d/t ih dhnK gqkgshnK (1581-1606 Jh;th_)

gkm BzH 1H4 o{gKsoeosk ^ BkIo f;zx

BthA Bhsh dk ftek;

r[o{ s/r pjkdo ih dk ihtB ns/ Pjkds

r[o{ s/r pjkdo ih dk ihtB ns/ Pjkds (1664^1675 JhL)

r[o{ s/r pjkdo ih dh Pjkds

P[o{ eo fdZsk fe nkIkdh dk ihtB fiT[Dk jh wB[Zy dk Xow j?.

gkm BzH 1H6 (J/) o{gKsoeosk ^ BkIo f;zx

r[o{ r'fpzd f;zx ih d[nkok ykb;/ dh f;oiDk ns/ fJ; dh wjZssk

ykb;k ;kiD dh wjZssk

2H fSZpV, e/Hf;zx, pz;ktbh Bkwk, gkm 10

4) ;{p/dko tIho ykB

You might also like