Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 13

gamoCenili adamianebi

kaci,
romelmac Seqmna
Tanamedrove TurqeTi
zurab batiaSvili

msoflio istoriaSi albaT Znelad moiZebneba pirovneba, romelmac ise radi­


kalurad Secvala sakuTari qveynis gezi, rogorc es aTaTurqma moaxerxa.

aTaTurqs im periodSi mouwia cxovreba da moRvaweoba, romelsac Tavisuflad


SeiZleba ewodos `beladebis epoqa~. im dros swored erTeulebi wyvetdnen erebis,
saxelmwifoebisa da mTeli msoflios beds.

TurqeTisTvis sabednierod qveyanas erT-erT yvelaze gadamwyvet momentSi


saTa­veSi Caudga udidesi Sinagani Zalisa da SemarTebis progresulad moazrovne
adamiani, romelmac revolucia moaxdina TurqTa TviTSegnebaSi. swored amitom
iTvleba aTaTurqi ara marto Tanamedrove TurqeTis respublikis damaarseblad
da pirvel prezidentad, aramed eris mxsnelad da mamad.1

aTaTurqis fenomeni imaSi mdgomareobs, rom igi erTdroulad iyo saxelmwifo


moRvawec, samxedroc da revolucioneric. es sami saqme erTmaneTs xels ar uSlida,
piriqiT, im droindeli pirobebis gaTvaliswinebiT, warmatebis erT-erT ZiriTad
mizezad swored maTi erT pirovnebaSi SeTavseba unda miviCnioT.

!
mogvianebiT, rodesac TurqeTis parlamentma miiRo kanoni gvarebis SemoRebis Sesaxeb, mustafa
qemals mieniWa gvari aTaTurqi, rac TurqTa mamas niSnavs. amasTan, aikrZala sxva moqalaqeebisTvis am
gvaris miniWeba.

18
kaci, romelmac Seqmna Tanamedrove TurqeTi

axalgazrdoba
mustafa daibada 1881 wels (misi dabadebis zusti TariRi ucnobia. mogvianebiT,
rodesac aTaTurqs dabadebis TariRi hkiTxes, man upasuxa, rom daibada 19 maiss
– dRes, rodesac aTaTurqma wamoiwyo erovnul-ganmaTavisuflebeli brZola.) q.
salonikSi (dRevandel saberZneTSi), romelic maSin osmaleTis imperiis Semadgen­
lobaSi Sedioda.

mamamisi, ali riza efendi, adgilobrivi saSualo fenis warmomadgeneli iyo. imave
klass ekuTvnoda dedamisic – zubeide hanimi. mSoblebs Soris azrTa sxvadasxvao­
ba iyo vaJis momavali profesiis Taobaze. dedas surda, rom misi Svili sasuliero
piri gamxdariyo, mama ki ufro Tanamedrove ganaTlebis miRebas emxroboda. mus­
tafa salonikSi im droisTvis yvelaze prestiJul `Semsi efendis skolaSi~ Sevida,
mag­ram mamamisi maleve gardaicvala da ojaxs materialurad Zalian gauWirda.

mustafam 1893 wels swavla ganagrZo salonikis samxedro saswavlebelSi, sadac


maTematikuri niWi gamoamJRavna. swored maTematikis maswavlebelma Searqva mas
meore saxelad qemali, ris Semdegac is ukve mustafa qemalad iwodeboda.

ori wlis Semdeg mustafa qemali swavlas agrZelebs bitolas (dRevandel make­
doniaSia) kadetTa korpusSi, sadac interesdeba literaturiTa da oratoruli xe­
lovnebiT. mustafa qemali 1905 wels Stabis kapitnis CiniT asrulebs swavlas stam­
bolis generaluri Stabis akademiaSi. umaRles samxedro saswavlebelSi swavlisas
19
gamoCenili adamianebi

Turqebi balkaneTis meore omSi (1912-1913)

gaitaca TanzimaTis (1834-1876 ww. – osmaloTa imperiaSi zomieri progresuli re­


formebis) periodis Turq nacionalistTa ideebma da paralelurad daukavSirda
sulTan abdulhamid II-is mimarT opoziciurad ganwyobil oficrebs.

akademiis damTavrebis Semdeg mustafa qemalma 1906 wels q. damaskoSi, Semdeg ki


sxva qalaqebSic TanamoazrovneebTan erTad daaarsa gasaidumloebuli revolu­
ciuri organizacia `samSoblosa da Tavisuflebis sazogadoeba~, romelic Semdeg
SeuerTda `erTianobisa da progresis komitets~. mogvianebiT aTaTurqi monawi­
leobda italia-osmaleTis (1911-1912) da balkaneTis meore (1912-1913) omebSi.
warmatebulad dawyebuli samxedro karieris gamo igi 1913 wels daniSnes osmale­
Tis samxedro ataSed bulgareTSi (q. sofia), saidanac 2 weliwadSi isev moqmed armi­
aSi gadaiyvanes.

pirveli msoflio omi, kavkasiis fronti

20
kaci, romelmac Seqmna Tanamedrove TurqeTi

I msoflio omi
I msoflio omi didi gamocda iyo osmaleTis imperiis­
Tvis. mustafa qemali, romelsac am droisaTvis ukve se­
riozuli samxedro gamocdileba hqonda, xvdeboda, rom
germania da misi mokavSireebi am omSi damarcxdebodnen.
amitom igi neitralitetis momxre iyo. Tumca mis azrs im
momentisTvis jer kidev ar hqonda gadamwyveti mniSvne­
loba da xelmZRvanelobis gadawyvetilebebs emorCile­
boda. igi I msoflio omSi sxvadasxva frontze ibrZoda,
yvelaze mniSvnelovani ki aRmoCnda dardanelis brZole­
bi, romlis drosac britaneTis imperia da misi mokav­
Sireebi cdilobdnen sruteebisa da q. stambolis aRebas,
riTac surdaT osmaleTis gamoTiSva I msoflio omidan.
brZolebi TiTqmis 300 dRe gagrZelda da istoriaSi Se­
vida, rogorc erT-erTi yvelaze sisxliani furceli
– orive mxridan operaciebSi monawileobda TiTqmis
1 mili­ oni jariskaci, maTgan naxevarze meti brZolis
velze daeca. sabolood gamarjveba osmalebs darCaT
da amaSi didi iyo mustafa qemalis damsaxureba. swored mustafa qemal faSa samxedro formaSi,1918
dardanelis brZolebisas warmoTqva man Tavisi cnobili
sityvebi Turqi samxedroebis mimarT – `me Tqven gibrZanebT sikvdils!~

am warmatebis miuxedavad, antanteli mokavSireebi swrafad miiwevdnen win samx­


reTisa da aRmosavleTis (kavkasiis) frontebze, rasac SesaZloa osmaleTis impe­
riis aRsasruli gamoewvia. amitom ukve faSas, anu generlis Cins miRweuli mustafa
qemali sulTan mehmed VI-isgan (vahidedini) daJinebiT moiTxovda, rom am ukanask­
nels igi Tavdacvis ministrad daeniSna. generlis es survili ar dakmayofilda.

erovnul-ganmaTavisuflebeli brZola

mZime mdgomareobaSi myofma sulTanma mustafa qemals sxva davaleba misca – igi
anatoliaSi jer me-9, Semdeg ki me-3 armiis inspeqtorad dainiSna. brZanebis Sesabami­
sad, igi 1919 wlis 19 maiss q. samsunSi ki Cavida, magram maleve gamovida sulTnis
daqvemdebarebidan da ukve damoukideblad daiwyo moqmedeba.

man saswrafod moiwvia kongresebi sivassa da rusebisgan ukve daclil arzrum­


Si, sadac igi warmomadgenlobiTi organos Tavmjdomared airCies. anatolieli
TurqebisaTvis mustafa qemali erovnul-ganmaTavisuflebeli brZolis liderad,

21
gamoCenili adamianebi

stambolis mTavrobisTvis ki ajanyebul samxedrod iqca. misustebul centralur


xelisuflebas misi dapatimreba ukve aRar SeeZlo da qemalis moZraoba anatoliaSi
dRiTidRe Zlierdeboda.

aTaTurqi xedavda, rom swrafad unda emoqmeda da Zalian mokle periodSi SeZlo
brZolisunariani armiis Camoyalibeba. Tu 1921 wlis dasawyisSi TurqeTis jaris
raodenoba 20 000 iyo, erTi wlis Semdeg mas ukve 186 000 jariskaci hyavda. swored
swrafi moqmedebebiT SeZlo aTaTurqma daemarcxebina da gaeZevebina qveynis siRr­
meSi SemoWrili mowinaaRmdegeTa (didi britaneTi, safrangeTi, italia, saberZneTi
da somxeTi) Zalebi.

bevrma ar icis, rom aTaTurqis yvelaze didi mokavSire lenini iyo. sabWoTa
ruseTma, romelsac Tavad Zalian uWirda, gadamwyvet momentSi, 1920 wels, TurqeTs
gaugzavna 6 000 Tofi, daaxloebiT 5 milioni vazna, 17 600 Wurvi da 200 kg oqros zo­
debi da es raodenoba 2 wlis Semdeg kidev gazarda. sabWoTa ruseTi aseve iyo pirve­
li qveyana, romelmac xelSekruleba dado qemalistur TurqeTTan, rac am ukanask­
nelisaTvis diplomatiur garRvevas warmoadgenda. sabWoTa ruseTisa da TurqeTis
mokavSireobas ganapirobebda saerTo interesebi – erToblivi brZola didi brita­
neTisa da misi momxreebis winaaRmdeg. Tumca, rogorc SemdgomSi urTierTobebis
gacivebamac aCvena, es mokavSireoba ufro taqtikuri xasiaTis iyo, vidre strate­
giuli.

mas Semdeg, rac ingliselebma deputatTa palata stambolSi garekes, mustafa


qemalma 1920 wlis 23 aprils didi erovnuli kreba (parlamenti) ankaraSi moiwvia,

22
kaci, romelmac Seqmna Tanamedrove TurqeTi

romelmac igi airCia parlamentisa da ministrTa kabinetis Tavmjdomared (am or


Tanamdebobas igi TiTqmis 1 wlis ganmavlobaSi iTavsebda).

1921 wlis agvistoSi TurqeTisTvis gadamwyveti momenti dadga. Turqebma mus­


tafa qemalis sardlobiT md. saqariasTan ramdenimekviriani brZolebis Sedegad
daamarcxes dasavleT anatoliaSi SeWrili saberZneTis armia, ris gamoc TurqeTis
didma erovnulma krebam mas marSlis wodeba mianiWa. iqidan moyolebuli, TurqeTi
yoveli wlis 30 agvistos (saberZneTis armiaze gadamwyveti upiratesobis mopove­
bis TariRi) aRniSnavs gamarjvebis dResaswauls.

1922 wels interventebze saboloo gamarjvebis


Semdeg mTeli realuri Zalaufleba aTaTurqis
xel­Si aRmoCnda da am ukanasknelma SeZlo Zireu­
lad Seecvala saxelmwifo sistema, rac istoriaSi
qemalisturi revoluciis saxeliT Sevida.

aTaTurqi TurqeTisTvis ara marto guSindeli


dRea. am pirovnebam mniSvnelovanwilad gansazRvra
qveynis dRevandeli da xvalindeli dRec. mis mier
Camoyalibebuli principebi, romelic qemalizmis
saxeliTaa cnobili, safuZvlad udevs TurqeTis
saxelmwifoebriobas.2 aTaTurqi saberZneTTan gamarjvebis Semdeg, 1921

qemalizmi
qemalizmis principebia: respublikuroba, nacionalizmi, xalxuroba, eta­
tizmi, laicizmi da revoluciuroba.

respublikuroba. 1924, 1961 da 1982 wlebis konstituciebis mixedviT, TurqeT­


Si respublikuri mmarTvelobis formaa. kanoniT dauSvebelia misi Secvla an am
sakiTxis gansaxilvelad dayenebac ki. aTaTurqi qveynis marTvis yvelaze misaReb
da mosaxerxebel modelad respublikuri mmarTvelobis formas miiCnevda. swored
amis gamo gaaZeves qveynidan osmaleTis ukanaskneli sulTnis ojaxis wevrebi, rom­
lebsac bolo dromde ekrZalebodaT TurqeTSi dabruneba.

nacionalizmi. aTaTurqi did mniSvnelobas aniWebda am princips, radgan misi


saSualebiT xdeba Turqi eris erTianobis dacva. igi ambobda: `Cveni nacionalizmi
araviTar SemTxvevaSi ar aris egoisturi da ampartavnuli nacionalizmi~. amasTan,
mkveTrad asxvavebda erTmaneTisgan nacionalizmsa da nacizms. Tanaxmad aTaTur­
qis ganmartebisa, bunebrivi da istoriuli faqtorebi, romlebic qmnis ers, es aris:

2
igi aseve cnobilia `eqvsi isris~ principis saxeliTac, romelic aris aTaTurqis mier daarsebuli `sa­
xalxo-respublikuri partiis~ (CHP) ideologia. es partia dRes TurqeTis yvelaze didi politikuri
opoziciuri gaerTianebaa.

23
gamoCenili adamianebi

aTaTurqi q. bursaSi sityviT gamosvlisas, 1924 w.

saerTo ena, saerTo samSoblo, saerTo warmoSoba da rasobrivi erTianoba, istori­


uli erTianoba, zneobrivi safuZvlebis erTianoba. amasTan, aTaTurqma daamkvidra
cnobili fraza, romelic didi asoebiT weria TurqeTis nebismieri skolis kedleb­
ze: `ra bednieria is, vinc ambobs, rom Turqia~.3

xalxosnoba. aTaTurqis mixedviT, xalxosnoba demokratiulobaa, ar cnobs


pirovnebebs Soris privilegiebs da ar eTanxmeba klasobriv brZolas.

etatizmi (warmodgeba franguli sityvidan “État” – saxelmwifo). am princips ori


ganmarteba aqvs. farTo gagebiT igi niSnavs ekonomikisa da socialur-kulturuli
aRorZinebis politikis gatarebas, viwro gagebiT ki – saxelmwifos warmmarTvel
rols ekonomikaSi. Tumca es ar niSnavs, rom yvelafers saxelmwifo awarmoebs.

laicizmi (warmodgeba franguli sityvidan “Laïcite”, rac saero xasiaTs niSnavs).


igi gulisxmobs religiis gamoyofas saxelmwifosgan, rac TurqeTs aTwleulebis
ganmavlobaSi aniWebda modelis statuss regionSi. aTaTurqi ambobda: `Cven pativs
vcemT religias. ar vewinaaRmdegebiT aravis azrebs da azrovnebis wess. Cven mxo­
lod vcdilobT, rom religiuri da saxelmwifo saqmeebi ar airios erTmaneTSi~.

3
daakvirdiT formulirebas: `vinc ambobs, rom Turqia~ da ara `vinc Turqia~, rac eris erTad
SekvrisTvis metad efeqturi debuleba gamodga.

24
kaci, romelmac Seqmna Tanamedrove TurqeTi

revoluciuroba. igi, erTi mxriv, gulisx­


mobs sazogadoebis mudmiv ganviTarebas da meo­
re mxriv, qemalisturi revoluciis saxeliT
aerTianebs yvela zemoxsenebul princips.

qemalizmis eqvsive debuleba mWidrod aris


erTmaneTTan dakavSirebuli da erTmaneTidan
gamomdinareobs. magram amis miuxedavad, zogi­
erTi mkvlevari miiCnevs, rom qemalizmi ar aris
mwyobri Teoriuli sistema da warmoadgens
sxvadasxva evropuli ideebis jams. amasTan,
TurqeTSi ar iyo aseTi Tanmimdevroba – jer
revoluciuri Teoria, Semdeg – revolucia.
TurqeTSi moxda piriqiT: jer revolucia da
mxolod amis Semdeg, ukve revoluciis msvle­
lobisas Seiqmna qemalizmi.

revoluciuri reformebi
gamarjvebulma aTaTurqma swrafi tempiT ganaxorciela revoluciuri xasiaTis
cvlilebebi:

- gaauqma sasulTno da saxalifo;

- Camoayaliba didi erovnuli kreba (parlamenti);

- TurqeTisTvis damamcirebeli sevris xelSekruleba, romelic gulisxmobda


teritoriebis katastroful dakargvas, Secvala lozanis xelSekrulebiT, ri­
Tac ganisazRvra Tanamedrove TurqeTis sazRvrebi;

- samxedro mosazrebebis gamo dedaqalaqi stambolidan ankaraSi gadaitana;

- Seqmna memarcxene-centristuli mimarTulebis `saxalxo-respublikuri partia~


(CHP), xeli Seuwyo opoziciuri partiebis Camoyalibebas;4

- 1923 wlis 29 oqtombers gamoacxada respublika da es dRe iqca mTavar erovnul


dRed;

- SemoiRo gvarebi, rac manamde ucxo iyo muslimuri TemebisTvis. amasTan, akrZala
iseTi mimarTvis formebi, rogorebicaa `efendi~, `xoja~, `xaji~, `beiefendi~ da
a.S.

4
im periodisTvis opoziciuri partiebis waxalisebis ideam ar gaamarTla, radgan isini konserva­
tiuli Zalebis TavSesafrad iqca. es partiebi maleve aikrZala da aTaTurqis sicocxlis bolomde
erTpartiuli sistema SenarCunda.
25
gamoCenili adamianebi

- religia gamoyo saxelmwifosgan; gaauqma sakonstitucio debuleba, romlis


mixedviTac saxelmwifo religia islami iyo;

- miiRo kanoni tanisamosis Sesaxeb, riTac tradiciuli aRmosavluri Cacmuloba


evropuli tansacmliT Canacvlda;

- hijris kalendari Secvala grigorianuliT, Secvala Tveebis dasaxeleba. tradi­


ciuli muslimuri paraskevis nacvlad dasvenebis dReebad gamoacxada SabaTi da
kvira. daamkvidra evropaSi arsebuli zomisa da wonis erTeulebi;

- gaauqma Teqeebi (derviSTa TavSeyris adgilebi) da aSari (islamuri gadasaxadis


saxeoba – meaTedi);

- gaauqma SariaTis kanonebi da Sveicariis magaliTze SemoiRo axali samoqalaqo da


sisxlis samarTlis kodeqsi. qalebs mianiWa saarCevno uflebebi;

- arabuli anbani laTinuriT Secvala, ris gamoc qveyanaSi swrafad gaizarda


wera-kiTxvis mcodneTa raodenoba;

- daaarsa TurqeTis istoriisa da Turquli enis sabWoebi (institutebi).

26
kaci, romelmac Seqmna Tanamedrove TurqeTi

ukanaskneli wlebi
aTaTurqma gatarebuli reformebis gamo bevri mo­
sisxle mteri gaiCina. konservatiuli Zalebi politi­
kuri saSualebebiT araerTxel Seecadnen xelisuf­
lebidan mis CamoSorebas, Tumca warumateblad. mas
bevrjer SeTqmulebac mouwyves, magram aTaTurqi
yovel­Tvis gamarjvebuli gamodioda.

mustafa qemal aTaTurqs seriozuli avadmyofobis


niSnebi 1937 wels aRmoaCnda. Turqma eqimebma mas RviZ­
lis cirozis diagnozi dausves. eqimebma misi sicocx­
lis gadarCena ver SeZles da igi 1938 wlis 10 noembers
57 wlis asakSi gardaicvala q. stambolSi. am droidan
moyolebuli yoveli wlis 10 noembers didi mowiwebiTa
da pativiscemiT aRiniSneba aTaTurqis xsovnis dRe. igi
dakrZalulia q. ankaraSi specialurad misTvis agebul
mavzoleumSi.
aTAYaTurqi meuRlesTan erTad
aTaTurqis sikvdilis Semdeg misma memkvidreebma
Seasrules mustafa qemalis anderZi – `mSvidoba qveya­
naSi, mSvidoba msoflioSi~ da ar CaerTnen II msoflio
omSi, riTac qveyana didi gansacdelisgan ixsnes.

27
gamoCenili adamianebi

aTaTurqi SvilobilTan erTad

ojaxi da piradi cxovreba


mustafa qemal aTaTurqi erTxel iyo daqor­
winebuli. 1923 wels man colad SeirTo izmire­
li gemTflobeli magnatis muamer uSiqizades
(uSiqligili) qaliSvili latife, romelsac
ganaTleba sorbonis universitetSi hqonda
miRebuli. latife, rogorc im drois erT-er­
Ti yvelaze progresuli pirovneba, flobda
ucxo enebs da sakmaod emansipirebuli qalic
iyo. mas bevr sakiTxze hqonda sakuTari azri,
rac SesaZloa gaxda kidec wyvilis uTanxmoebi­
sa da ganqorwinebis (1925 wels) mizezic. sain­
teresoa, rom sasamarTlom akrZala latifes
dRiurebis gamoqveyneba.
aTaTurqis bebia-babuis saxli sofel
koZaZikSi, makedonia aTaTurqs am qorwinebidan Svili ar hyolia.
man cxovrebis ganmavlobaSi iSvila erTi vaJi

28
kaci, romelmac Seqmna Tanamedrove TurqeTi

es sainteresoa
uprecedento SemTxveva
diplomatiis istoriaSi

qarTvelebTanaa dakavSirebu­
li uprecedento SemTxveva
diplomatiis istoriaSi, rome­
lic 1921 wels moxda TurqeTSi.
ori RviZli Zma – simon da budu
mdivnebi erTdroulad iyvnen ori
sxvadasxva qveynis (Sesabamisad,
saqarTvelosa da sabWoTa ruse­
Tis) elCebi erT qveyanaSi (Tur­
qeTSi).

marTalia, Zmebi erTmaneTs ar


elaparakebodnen da saqarTvelos
da Tormeti gogona. maT Soris yvelaze cnobilia sabiha goq­ mier damoukideblobis dakargvis
gamo simon mdivnis elCobac q. an­
Ceni 5, romelic gaxda pirveli Turqi mfrinavi qali.
karaSi xanmokle aRmoCnda, magram
Tavad faqti faqtad rCeba – am
aTaTurqs uyvarda kiTxva, jiriTi, Wadraki, cekva da maCveneblis araTu gaumjobeseba,
curva. flobda frangul da germanul enebs. miRebuli aqvs gameorebac ki veravin SeZlo.
mravali jildo. Seagrova mdidari piradi biblioTeka.
aTaTurqi TviTonac werda. misi avtorobiTa da redaqtoro­
biT gamocemulia 9 wigni. maT Soris yvelaze cnobilia misi
gamosvlebis krebuli (“Nutuk”).

mustafa qemali gemovnebianadac icvamda. misi piradi 5


misi saxeli miniWebuli aqvs stam­
nivTebi da wignebi gamofenilia q. ankaraSi aTaTurqis mavzo­ bolis sididiT meore aeroports.
leumis muzeumSi.

aTaTurqi qandakeba q. izmirSi,


avtori italieli moqandake pietro
kanonika, 1932

29

You might also like