Thomas van Aquino

Over de Wet
{Summa TheologicaI-Il, qq.90-97]

Vertaald,ingeleid en van aantekeningen voorzien

door M.A.J.M. Buijsen

Uitgeverij Meinema
Zoetermeer
30 OVER DE WET 31

gerezen eveneens ruimte biedt voor de weerlegging van de bezwaren, volstaat Tho-
masin het argumentsed contra met een verwijzing naar de gezaghebbende tekst. Over de Wet
Zie de argumentensed contra van de artt. 3 en 4 van vraagstelling 95. [SummaTheologicaI-II, qq.90-97]
21. In eendiscipline als de theologie weegt het gewicht van een auctoritas uit het Oude
of het Nieuwe Testamentuiteraard zwaarder dan een gezaghebbende uitspraak van
een klassieke, voorchristelijke geleerde. In de theologie moet bepaalde kennis
immers door goddelijke openbaring tot de mens komen. Desalniettemin zijn in
Over de Wet ook deze auctoritates nooit bepalend voor de slotsom van een eigen rede-
nering.
22. In devraagstellingen 98 tot en met 108 wordt de goddelijke wet afzonderlijk behan-
deld. De bespreking van deoverigesoorten in devraagstellingen 93 toten met 97 is Inhoud
veel beknopter. Thomas’belangstelling gaat dan ook primair uit naarde voorschrif-
ten van de goddelijke wet. Gezien de strekking van de Summa Theologica ligt dit voor VRAAGSTELLING 90. OVER HET WEZEN VAN DE WET 35
de hand. Het algemenegedeelte,de vraagstellingen 90 tot en met 92, en hetbijzon- Artikel 1. Ofde wetiets van de redeis 35
dere gedeelte tot en met vraagstelling 97 moeten daarom vooral gezien worden als Artikel2. Of de wetaltijd tot het gemeenschappelijke goede geordendis 38
een algemeneinleiding op de behandeling van de goddelijke wet. In deze algeme- Artikel3. Ofde rede van eenieder een wet kan maken 41
ne inleiding worden echter detraditionele vraagstukken van de rechtsfilosofie, Artikel4. Of afkondiging tot het wezen van een wet behoort 43
namelijk die van de aard en de bindende krachtvan rechtsregels, behandeld.
23. J.A. Weisheipl, Friar Thomas d’Aquino,p.361. VRAAGSTELLING 91. OVER DE VERSCHEIDENHEID VAN DE WETTEN 46
24. Detekstis te vindenin het in 1892 gereedgekomen zevende deel van hetverzamel- Artikel 1. Of er een eeuwige wetis 46
de werk. Zie tomus VII, pp.149-192. Artikel 2. Of er in ons een natuurlijke wet is 48
Artikel 3. Of er een menselijke wetis 51
Artikel4. Of het nodig is geweest dat er een goddelijke wet is 54
Artikel 5. Of er slechts één goddelijke wet is 57
Artikel 6. Ofer een wet van de neiging tot de zondeis 60

VRAAGSTELLING 92. OVER DE GEVOLGEN VAN DE WET 64

Artikel 1. Of het goed maken van mensen een gevolg van de wetis 64
Artikel2. Of de handelingenvan de wetjuist aangegeven worden 67
VRAAGSTELLING 93. OVER DE EEUWIGE WET 71
Artikel 1. Of de eeuwige wet het hoogste in God bestaande begrip is 71
Artikel 2. Of de eeuwige wet aan allen bekendis 74
Artikel3. Of iedere wet van de eeuwige wet afgeleid is
Artikel4. Of noodzakelijke en eeuwige dingen aan de eeuwige wet
onderworpenzijn 80
Artikel 5. Oftoevallige natuurlijke dingen aan de eeuwige wet
onderworpenzijn 82
Artikel6. Of alle menselijke aangelegenheden aan de eeuwige wet
onderworpen zijn 85
32 OVER DE WET

VRAAGSTELLING 94. OVER DE NATUURLIJKE WET 90

Artikel1. Of de natuurlijke wet een hebbelijkheidis 90
Artikel2. Of de natuurlijke wet meerdere voorschriften bevat of
slechts één 93
Artikel3. Ofalle handelingen van de deugden door de wet van de
Thomas van Aquino
natuur voorgeschreven zijn 97
Artikel4. Of de wet van de natuur voorallen dezelfde is 100
Artikel5. Ofde wet van de natuur veranderd kan worden 104
Over de Wet
Artikel6. Ofde wetvan de natuur uit het hart van de mens gewist
kan worden 107 (SummaTheologica 1-II,qq.90-97]

VRAAGSTELLING 95. OVER DE MENSELIJKE WET 110

Artikel1. Ofhetnuttig is geweest dat bepaalde wetten door mensen
gesteld zijn
Artikel2. Ofiedere gestelde menselijke wet van de natuurlijke wet
afgeleid is 114
Artikel3. Of Isidorus’ weergave van de hoedanigheid van de positieve
werjuist is 117
Artikel4. OfIsidorus’ verdeling van de menselijke wettenjuistis 120

VRAAGSTELLING 96. OVER DE MACHT VAN DE MENSELIJKE WET

124
Artikel 1. Of de menselijke wetin het algemeen ofin het bijzonder
gesteld moet zijn 124
Artikel z. Of hettot de menselijke wet behoort om alle ondeugden te
onderdrukken 127
Artikel 3. Of de menselijke wet de handelingen vanalle deugden
voorschrijft 130
Artikel 4. Of de menselijke wet de mens in geweten bindt 133
Artikel 5. Ofallen aan de menselijke wet onderworpen zijn 136
Artikel 6. Ofhij die aan de wet ondergeschikt is, buiten deletter van
de wet om mag handelen 139

VRAAGSTELLING 97. OVER DE VERANDERING VAN DE WETTEN

143
Artikel 1. Of de menselijke wet op een of andere wijze veranderd
moet worden 143
Artikel2. Of de menselijke wettelkens behoort te worden veranderd
wanneerzich iets beters voordoet
Artikel 3. Of de gewoonte kracht van wetkan verkrijgen 148
Artikel4. Of de bestuurders van de menigte van de menselijke wetten
kunnenvrijstellen 151

Delege
QUAESTIO XC
De legibus. - In quatuorarticu-
los divisa.
Consequenter consideran-
dum est de principiis exteriori-
bus actuum.
Principium autem exterius
ad malum inclinans est Diabo-
lus,de cuius tentationein primo
dictum est. Principium autem
exterius movens ad bonum est
Deus, qui et nos instruit per
legem,et iuvat pergratiam.
Undeprimo, de lege; secun-
do, de gratia dicendum est.
Circa legem autem, primo
oportet considerare de ipsa lege
in communi; secundo,de parti-
buseius.
Circa legem autem in com-
muni tria occurruntconsideran-
da, primo quidem, de essentia
ipsius; secundo, de differentia
legum; tertio, de effectibus legis.
Circa primum quaeruntur
quatuor. Primo, utrum lex sit
aliquid rationis. Secundo,de fine
legis. Tertio, de causa eius. Quar-
to, de promulgatione ipsius.
Articulus primus
Utrum lex sit aliquid rationis.
Ad primum sic proceditur.
Videtur quod lex nonsit aliquid
rationis. Dicit enim apostolus,
ad Rom. VII,video aliam legem in
membris meis,et cetera. Sed nihil
quod est rationis, est in mem-
VRAAGSTELLING 90 35
Over de wet
VRAAGSTELLING 90
Over het wezen van de wet:
In vier artikelen verdeeld
Vervolgens moeten de uitwendige beginselen
van de handelingen in ogenschouw genomen wor-
den. ©
Welnu, het tot het kwade neigende uitwendí-
ge beginsel is de duivel, over wiens bekoring in het
Eerste Deel gesprokenis. Het tot het goede nei-
gende uitwendige beginsel daarentegen is God, die
ons door de wet onderricht en ons bijstaat door de
genade.
Dientengevolge moeteerst de wet besproken
worden, vervolgens de genade.
Met betrekking tot de wet nu moet de wet eerst
in hetalgemeen bezien worden,vervolgens op haar
onderdelen.
Met betrekking tot de wet in het algemeen
moetenvoorts drie dingen overwogen worden: ten.
eerste haar wezen; ten tweede de verschillende
soorten wetten; ten derdede gevolgen van de wet.
Met betrekking tot de eerste overweging wor-
den vier vraagpunten onderzocht: 1. of de wet iets
van de redeis; 2. het doel van de wet; 3. haar oor-
zaak; 4. haarafkondiging.
Artikel 1
Ofde wet iets van de redes is
Ten aanzien van heteerste vraagpunt wordtals
volgt geargumenteerd.
1. Het schijnt dat de wetnietiets van de rede is.
Dé postel zegt immers in zijn Briefaan de Romei-
nen: ‘Ik zie een andere wet in mijn ledematen,’
enzovoorts. Maar niets dat van de redeis, is in de
ledematen, omdatde rede zich niet van een licha-

36 OVER DE WET
bris, quia ratio non utitur orga-
no corporali. Ergo lex non est ali-
quid rationis.
Praeterea, in ratione nonest
nisi potentia, habitus et actus.
Sed lex non est ipsa potentia
rationis. Similiter etiam non est
aliquis habitus rationis, quia
habitus rationis sunt virtutes
intellectuales, de quibus supra
dictum est. Nec etiam est actus
rationis, quia cessante rationis
actu, lex cessaret, puta in dor-
mientibus. Ergo lex nonest ali-
quid rationis.
Praeterea, lex movet eos qui
subiiciuntur legi, ad recte agen-
dum. Sed movere ad agendum
proprie pertinet ad voluntatem,
ut patetex praemissis. Ergo lex
non pertinet ad rationem, sed
magis ad voluntatem, secun-
dum quod etiam jurisperitus
dicit, quod placuit principi, legis
habetvigorem.
Sed contraest quod ad legem
pertinet praecipere et prohibere.
Sed imperare est rationis, ut
supra habitum est. Ergo lex est
aliquid rationis.
Respondeo dicendum quod lex
quaedam regula est et mensura
actuum, secundum quam indu-
citur aliquis ad agendum, vel ab
agendo retrahitur, dicitur enim
lex a ligando, quia obligat ad
agendum. ‘Regula autem et
mensurahumanorum actuum
est ratio, quaeest primum prin-
cipiumactuum humanorum, ut
ex praedictis patet, rationis enim.
est ordinare ad finem, qui est
primum principium in agendis,
secundum philosophum. In
VRAAGSTELLING 90 37
unoquoque autem genere id Nuis datgene watin iedere afzonderlijke klas-
de wet niet iets
melijk orgaan bedient.5 Bigevolg is quodest principium,est mensu- serhet eerste beginselis, de maaten deregel van
van de rede. ra et regulaillius generis, sicut die klasse, zoals de eenheid in de klasse van de
end vermogen, unitas in genere numeri, et
2. Voorts is in de rede uitsluit getallen en deeerste beweging in de klasse van de
wetis niet motus primus in genere
hebbelijkheid en handeling. Maar de bewegingen. Hieruit volgt dat de weriets is wat tot
evenminis zij een motuum. Unde relinquitur
het vermogen zelf van de rede; de rede behoort.7
tde heb- quodlex sit aliquid pertinens ad
of andere hebbelijkheid van derede, omda
e deugden rationem.
belijkheden van de rede de intellectuel Ad primum ergo dicendum Naaraanleiding van de eerste tegenwerping
en zelfs iszij
zijn, waarover tevoren gesprokenis7 quod, cum lex sit regula quae- moer bijgevolg gezegd wordendat, daar de wet een
van een han-
geen handeling, omdat bij het staken dam et mensura,dicitur duplici- bepaalderegel en maat is, zij op twee wijzen in iets
ij sla-
deling van de rede de wet zou staken, zoalsb ter esse in aliquo. Uno modo, kan zijn. Op de ene wijze in datgene wat meet en
niet iets van de sicut in mensuranteet regulan-
pende mensen. Bijgevolg is de wet regelt, en omdatdit eigen aan de redeis, is de wet
rede. te. Et quia hoc est proprium
op deze wijze uitsluitend in de rede. Op de andere
aan de rationis, ideo per hunc modum.
3. Voorts beweegt de wet degenen die wijze in datgene wat gemeten en geregeld wordt,
het goede. lex est in ratione sola. Alio modo,
wet onderworpenzijn, tot het doen van en aldus is de werin alles wattot iets krachtens een
ort juist tot de sicut in regulato et mensurato.
Maar bewegen tot handelen beho Et sic lex est in omnibus quae of andere wet geneigd is. Zo kan iedere krachtens
er gezegd is.
wil, zoals blijkt uit datgene wat eerd inclinanturin aliquid ex aliqua een of andere wet aan het licht tredende neiging
, maar
Bijgevolg behoort de wet niet tot de rede lege,ita quod quaelibetinclina- een wet genoemd worden, niet wezenlijk, maar
met wat de tio proveniensex aliqua lege,
meer tot de wil, hetgeen overeenstemt door deelhebbing.18 En op deze wijze wordt de nei-
heeft, heeft potest dici lex, non essentialiter,
Jurist zegt: ‘Wat de vorst besloten ging zelf van de ledematentot het zinnelijke ‘de
kracht van wet.” sed quasi participative. Et hoc
wet van de ledematen’ genoemd.
modoinclinatio ipsa membro-
eden en tum ad concupiscendum lex
— Maarhier staat tegenover dat het gebi ‘Naaraanleiding van de tweede tegenwerping
Het bevelen is membrorum vocatur.
het verbieden tot de wet behoren. Ad secundum dicendum moet gezegd wordendat zoals in uitwendige han-
ren gesteldis.1°
echter eigen aan derede, zoals tevo quod,sicutin actibus exteriori- delingen de werkzaamheid en het gedane werk,bij-
Bijgevolg is de wet iets van de rede. ‘bus est considerare operationem voorbeeld het bouwen en het gebouwde, te
et operatum, puta aedificatio- beschouwenzijn, ook in de handelingen van de
de wet cen nem et aedificatum;ita in operi-
IK ANTWOORD mette zeggen dat rede de handeling zelf, het begrijpen en het redene-
is, waar- bus rationis est considerate
bepaalde regel en maatvan handelingen ren, beschouwd kan worden, alsook datgene wat
of van ipsum actum rationis, qui est
door iemand tot handelen wordt aangezet door een dergelijke handeling gevormd wordt. In
komt intelligere et ratiocinari,et ali-
handelen wordt afgehouden. ‘Lex [wet] quid per huiusmodi actum con- de beschouwenderedeis dit: ten eerste de bepaling;
hand elen
immers van ligare [binden], omdat zij tot stitutum. Quod quidem in spe- ten tweedede bewering; ten derde de redenering of
but moet :
binden © 4 culativa ratione primo quidem. de bewijsvoering.19 En omdat ook de praktische
ke han-
Nuis de regel en de maat van menselij est definitio; secundo, enuncia- rede gebruikmaakt van een bepaalde redenering
nsel van de tio; tertio vero, syllogismus vel
delingen de rede,53die het eerste begi metbetrekking tot datgene wat gedaan moet wor-
elij k blijkt argumentatio. Et quia ratio
menselijke handelingenis, zoals duid den,zoals tevoren gesteldis,» overeenkomstig het-
rs eigen aan etiam practica utitur quodam
uit wateerder gezegd is.+ Het is imme geen deFilosoofleertin zijn Ethiek,? is in de prak-
dat het eerste syllogismoin operabilibus, ut
de rede te ordenen tot het doel, tische redeiets te vinden watzich op dezelfde wijze
s volgens supra habitum est, secundum
beginsel in praktische aangelegenhedeni quod philosophusdocet in Vil tot de werkzaamheden verhoudtals de bewering
de Filosoofin zijn Physica.5 Ethic, ideo est invenire aliquid tot de gevolgtrekkingen in de beschouwende rede.

OvER DE WET
se
in ratione practica quod ita
t se
habeat ad operationes, sicu
habet propositio in ratione spe-
culative ad conclusiones. Et
huiusmodi propo-sitiones uni-
versalesrationis practicae ordi-
o-
natae ad actiones, habent rati
nem legis. Quae quidem
propositiones aliquandoactuali-
ter considerantur, aliquando
vero habitualiter a ratione
tenentur.
Ad tertium dicendum quod
ratio habet vim movendi a
yoluntate, ut supra dictum est,
ex hoc enim quodaliquis vult
finem,ratio imperatde his quae
sunt ad finem.Sed voluntas de
his quae imperantur, ad hoc
quod legis rationem habeat,
oportet quodsit aliqua ratione
regulata. Et hoc modo intelligi-
tur quod voluntas principis
habet vigorem legis, alioquin
voluntas principis magis esset
iniquitas quam lex.
ArticulusIL
Utrum lex ordinetur semper ad
bonum commune.
Ad secundum sic proceditur.
Viderur quodlex non ordinetur
semper ad bonum commune
sicut finem. Ad legem enim per-
tinet praecipere et prohibere. Sed
praecepta ordinantur ad quae-
dam singularia bona. Nonergo
semperfinis legis est bonum
commune.
Praeterea, lex dirigit homi-
nem ad agendum. Sed actus
humanisuntin particularibus.
Ergo et lex ad aliquod particula-
39
VRAAGSTELLING 90
- re bonum ordinatur. 3. Voorts zegt Isidorus in zijn Etymologieén: ‘Als
n van de tot han
Dergelijke universele beweringe Praeterea, Isidorusdicit, in de wet overeenkomstig de rede opgesteldis, dan is
he rede zijn wetten.
delingen geordende praktisc libro Etymol.siratione lex constat, ieder ding dat overeenkomstig de rede opgesteld is,
eens daadwerkelijk lex erit omne quod ratione constite-
Deze beweringen worden nu een wet.” Maar derede is niet alleen de basis van
kheidz: door de rit. Sed ratione consistit non
overdacht, dan weer als een hebbelij wat geordendis tot het gemeenschappelijke goede,
rede gehouden. solum quod ordinatur ad
maar ook van datgene wat geordendis tot het par-
bonum commune, sed etiam
quod ordinatur ad bonum priva-
ticuliere goedevan de enkeling.Bijgevolgis de wet
enwerping
‘Naar aanleiding van de derde teg niet alleen geordend tot het gemeenschappelijke
de kracht van het tum. Ergo lex non ordinatur
moet gezegd worden dat de rede solum ad bonum commune, sed goede, maar ooktot hetparticuliere goede van de
s tevoren gezegd
bewegen van de wil verkrijgt, zoal etiam ad bonum privatum enkeling.
wil, beveelt de
is.23 Juist omdat iemand een doel unius.
nd zijn tot het Sed contra est quod. Isidorus
rede omtrent de dingen die georde — Maarhierstaattegenoverdat Isidorusin zijn
ng tot de dingen. dicit, in V Etymol., quodlex est
doel. Maar om de wil met betrekki Etymologieën zegt dat‘de wet niet een particulier
, moet hij op nullo privato commodo,sed pro com-
die bevolen worden wette laten. zijn belang dient, maar het algemene nut van de bur-
geregeld zijn. muni utilitate civium conscripta.
de een of andere wijze door de rede ges > Typuin Borruins CECH) syriun
gde wordenver-
En op deze wijze moet het geze
ht van wet heeft’, Respondeo dicendum quod,
staan dat ‘de wil van de vorst krac sicut dictum est, lex pertinet ad IKANTWOORD mette zeggen dat, zoals gezegd is
kheid dan wet
daar anders deze wil eerder onbillij id quod est principium huma- in het voorgaande artikel, de wet tot datgene
zou zijn. norum actuum, ex co quod est behoort wat beginsel van menselijke handelingen
regula et mensura. Sicut autem is, omdatzij regel en maatis. Zoals nu de rede het
ratio est principium humano-
beginsel van menselijke handelingenis, zois voorts
rum actuum, ita etiam in ipsa
in de redezelf iets wat beginsel is met betrekking
ratione est aliquid quodest prin-
cipium respectu omnium alio- tot al het andere. Vandaardat de wet voornamelijk
rum. en hoofdzakelijk tot dit beginsel moet behoren,
-de Wde Aln maah „kaf
Unde ad hoc oportet quod
Artikel 2 principaliter et maxime pertine-
ke Nuis het eerste beginsel in praktische aangele-
Ofde wetaltijd tot het gemeenschappelij at lex. Primum autem princi- genheden, die voorwerp zijn van de praktische
goede geordend is piumin operativis, quorum est redie uiteindelijke doel. Voortsis het geluk of
ratio practica, est finis ultimus.
de gelukZaligheid het uiteindelijke doel van het
agpunt wordt
Ten aanzien van het tweede vra Bpque m leisfnisgm menselijke leven, zoals tevoren gesteld is.26 Van-
nae vitae ideas vel ‘beatitudo,
als volgt geargumenteerd. daar dat de wet zich hoofdzakelijk op de vethou-
jd tot het ut supra habitum est. Unde
1. Het schijnt dat de wet niet alti oportet quod lex maxime respi- ding tot de gelukzaligheid moet betrekken. Boven-
is. Tot de wet
gemeenschappelij ke goede geordend ciat ordinem quiest in beatitu- dien, daar ieder deel geordendis tot het geheel,
en verbieden. Maar
behoort immers het gebieden dinem. Rursus, cum omnis pars zoals het onvolmaakte tot het volmaakte en de
bepaalde afzonder-
voorschriften zijn geordend tot ordinetur ad totum sicut imper- enkeling tevensdeelis van de volmaakte gemeen-
enschappelijke fectum ad perfectum; unus
lijke goeden.Bi jgevolg is het geme schap,is het noodzakelijk dat de wet zich in het
wet. autem homoest pars communi- p-
goedenietaltijd het doel van de bijzonder op de verhouding tot de gemeenscha
Voor tsle idt de wet de mens bij het handelen. tatis perfectae, necesse est quod
2. pelijke gelukzaligheid moet betrekken.27 Vandaar
enbe trekking lex proprie respiciat ordinem ad
Maar menselijke handelingen hebb felicitatem communem. Unde et ook dat de Filosoof na de bepaling van wettelijke
Bijg evol g is ook
op bijzondere aangelegenheden. philosophus, in praemissa defi- regelingen melding maaktvan zowel de gelukza-
goe d geor dend.
de wet tot een of ander bijzonder
40
nitione legalium, mentionem
facit et de felicitate et commu-
nionepolitica. Dicit enim, in V
Ethic., quodlegalia iusta dicimus
Factiva et conservativafelicitatis et
particularum ipsius, politica com-
municatione, perfecta enim com-
munitas civitas est, ut dicitur in
Polit. In quolibet autem genere
id quod maxime dicitur, est
principium aliorum, et alia
dicuntur secundum ordinem ad
ipsum,sicut ignis, qui est maxi-
me calidus, est causa caliditatis
in corporibus mixtis, quae
intantum dicuntur calida,
inquantum participant de igne.
Unde oportet quod, cum lex
maxime dicatur secundum ordi-
nem ad bonum commune,
quodcumquealiud praeceptum
de particulari opere non habeat
rationem legis nisi secundum
ordinem ad bonum commune.
Et ideo omnis lex ad bonum
communeordinatur.
Ad primum ergo dicendum
quod praeceptum importat
applicationem legis ad ea quae ex
lege regulantur. Ordo autem ad
bonum commune,quipertinet
ad legem,est applicabilis ad sin-
gulars fines. Et secundum hoc,
etiam de particularibus quibu-
sdam praecepta dantur.
Ad secundum dicendum
quod operations quidem suntin
particularibus, sedilla particula-
ria referri possunt ad bonum
commune, non quidem com-
munitate generis vel speciei, sed
communitate causae finalis,
secundum quod bonum com-
mune dicitur finis communis.
Ad tertium dicendum quod,
OVER DE WET
ligheidals de politieke gerneenschap, want in zijn
Ethiek zegt hij dat ‘wij wettelijke regelingen recht-
vaardig noemen, wanneerzij de gelukzaligheid en
haar bijzonderhedenin de politieke gemeenschap
kunnen bewerkstelligen en bewaren’: De vol-
maakte gemeenschap is immers de politieke
gemeenschap, zoals gezegd wordt in de Politiek.2?
Nu is in iedere klasse datgene wat het grootste
genoemd wordt, het beginsel van de overige dingen,
en worden de overige dingen aanditzelfde beginsel
ondergeschikt genoemd, zoals het vuur, dat het
warmste is, de oorzaak van de warmte genoemd
wordtin gemengdelichamen,die in zoverre warm
genoemd worden, voor zoverzij aan het vuur deel-
hebben. Vandaar dat, omdat de wet voornamelijk op
het gemeenschappelijke goede betrekkingheeft,
ieder ander voorschrift met betrekking tot een bij-
zonderwerknietiets van een wet zal hebben,tenzij
voor zoverhet tot het gemeenschappelijke goede
geordend is. En daarom is iedere wet tot het
gemeenschappelijke goede geordend.
Naaraanleiding van de eerste tegenwerping
moetbijgevolg gezegd worden dat een voorschrift
toepassing veronderstelt op de dingendie door de
wet geregeld worden. De orde tot het gemeen-
schappelijke goede, waartoe de wetstrekt,is echter
toepasbaar op afzonderlijke doelen. En dienover-
eenkomstig worden voorschriften met betrekking
tot bepaalde bijzondere doelen gegeven.3°
Naaraanleiding van de tweede tegenwerping
moet gezegd worden dat werkzaamheden welis-
waar betrekking hebbenop bijzondere aangele-
genheden, maar datdie bijzonderheden herleid
kunnen wordentot het gemeenschappelijke goede,
niet tot een gemeenschappelijke klasse of soort,
maar tot een gemeenschappelijke doeloorzaak,
daarhet gemeenschappelijke goede het gemeen-
schappelijke doel genoemd wordt.
sicut nihil constat firmiter
secundum rationem speculati-
vam nisi per resolutionem ad
primaprincipia indemonstrabi-
lia,ita firmiter nihil constat per
rationem practicam nisi per
ordinationem ad ultimum
finem, qui est bonum commu-
ne. Quod autem hoc modoratio-
ne constat, legis rationem habet.
ArticulusIII
Utrum ratio cuiuslibetsit facti-
valegis.
Ad tertium sic proceditur.
Videtur quod cuiuslibetratio sit
factiva legis. Dicit enim aposto-
lus, ad Rom.II, quod cumgentes,
quaelegem non habent, naturaliter
ea quaelegis suntfaciunt,ipsi sibi
suntlex. Hoc autem communiter
de omnibus dicit. Ergo quilibet
potestfacere sibilegem.
Praeterea, sicut philosophus
dicit,in libroII Ethic., intentio
legislatoris estut inducat hominem
ad virtutem. Sed quilibet homo
potest alium inducere ad virtu-
tem. Ergo cuiuslibet hominis
ratio est factivalegis.
Praeterea, sicut princeps
civitatis est civitatis gubernator,
ita quilibet paterfamilias est
gubernator domus. Sed princeps
civitatis potest legem in civitate
facere. Ergo quilibet paterfami-
lias potest in sua domofacere
legem.
Sed contra est quod Isidorus
dicit, in libro Etymol., et habetur
in decretis, dist. Ulex est constitu-
tio populi) secundum quam maiores
natu simul cum plebibus aliquid
VRAAGSTELLING 90 41
Naaraanleiding van de derde tegenwerping
moet gezegd worden dat, zoals niets zeker vastge-
steld is door de beschouwende rede dan doorherlei-
ding tot eerste niet-bewijsbare beginselen, zo ook
niets doorde praktische redezeker vastgesteld is
dan doorordeningtot het uiteindelijke doel, wat
het gemeenschappelijke goedeis. En datgene wat op
deze wijze doorderedevastgesteldis,is een wet.32
Artikel 3
Ofde rede van eenieder een wet kan maken
Ten aanzien van het derde vraagpunt wordt als
volgt geargumenteerd.
1. Het schijnt dat de rede van eenieder een wet
kan maken. De Apostel zegt immers in zijn Brief
aan de Romeinen dat ‘wanneer de heidenen die de
wet niet hebben, van nature de dingen doen die
van de wetzijn,zij zichzelf een wet zijn’.3 Nu zegt
hij dat overallen in het algemeen. Bijgevolg kan
eeniederzichzelf de wetstellen.
2. Voorts, zoals de Filosoofzegt in zijn Ethiek, ‘is
het de bedoeling van de wetgever de menstot de
deugd te voeren’.34 Maar ieder mens kan een ander
tot de deugd voeren. Bijgevolg is de rede van iede-
re mensin staat om een wet te maken.
3. Voorts, zoals de vorst van een politieke
gemeenschap de bestuurder van de politieke
gemeenschap is, zo is iedere huisvaderde bestuur-
der van een huisgezin. Devorst van een politieke
gemeenschap kan echter voor de politieke gemeen-
schap de wet maken. Bijgevolg kan iedere huisva-
der het huisgezin de wetstellen.
- Maarhier staat tegenover het gezegde van Isí-
dorus in zijn Etymologieën en wordt er in de Decre-
ten gesteld:‘De wetis een regeling van het volk,
waarbij de edellieden, tezamen met het gewone

42
sanxerunt. Non est ergo cuiusli-
bet facere legem.
Respondeo dicendum quodlex
proprie, primoet principaliter
tespicit ordinem ad bonum
commune. Ordinare autem ali-
quid in bonum communeestvel
totius multitudinis, vel alicuius
gerentis vicem totius multitudi-
nis. Et ideo condere legem vel
pertinet ad totam multitudi-
nem,vel pertinet ad personam
‚publicam quae totius multitudi-
nis curam habet. Quia et in
omnibusaliis ordinarein finem
est eius cuius est proprius ille
finis.
Ad primum ergo dicendum
quod, sicut supra dictum est, lex
est in aliquo non solum sicutin
regulante, sed etiam participati-
vesicut in regulato. Ethocmodo
unusquisque sibi est lex,
inquantum participat ordinem
alicuius regulantis. Undeet ibi-
dem subditur, qui ostendunt opus
legis scriptum in cordibus suis.
Ad secundum dicendum
quodpersona privata nonpotest
inducereefficaciter ad virtutem.
Potest enim solum monere, sed
si sua monitio non recipiatur,
non habet vim coactivam; quam
debet habere lex, ad hoc quod
efficaciter inducat ad virtutem,
ut philosophus dicit,in X Ethic.
Hancautem virtutem coactivam
habet multitudo vel persona
publica, ad quam pertinet poe-
nas infligere, ut infra dicetur. Et
ideo solius eius est leges facere.
Ad tertium dicendum quod,
sicut homo est pars domus, ita
domus est pars civitatis, civitas
OVER DE WET
volk, iets hebben bekrachtigd.’35 Bijgevolg is het
niet aan eenieder om een wet te maken.
IK ANTWOORD mette zeggen dat een wet, in
eigenlijke zin, in de eerste plaats vooral op het
gemeenschappelijke goedebetrekking heeft. Nuis
het ordenen van iets tot het gemeenschappelijke
goede voorbehouden aan de gehele menigte van
“mensen, of aan een of ander behartigend deel van
de gehele menigte. En daarom komt het vaststel-
len van een wet ofwel toe aan de gehele menigte
van mensen, ofwel aan een publieke persoon die de
zorg heeft voor de gehele menigte, omdat ook in
alle andere dingen het ordenen tot een doel aan
degene toekomt, wiens doel heteigenlijk is.
Naar aanleiding van de eerste tegenwerping
moetbijgevolg gezegd worden dat, zoals tevoren
gezegdis in art. 1 van dezevraagstelling, naar aan-
leiding van de eerste tegenwerping, de wet niet
uitsluitend in iemand is, zoals in iemand die
regelt, maar ook door deelhebbing in iemand is,
zoals in iemand die geregeld wordt. En op deze
wijze is eeniederafzonderlijk een wet voorzichzelf,
voorzoverhij deelheeft aan de orde van iemand die
regelt. Vandaar ook dat er op dezelfde plaats wordt
toegevoegd: ‘Die betonen het werk van de in hun
harten geschreven wet.'36
Naaraanleiding van de tweede tegenwerping
moet gezegd worden dat een particuliere persoon
niet krachtdadig tot de deugd kan aanzetten, want
hij kan namelijk uitsluitend vermanen. Indien
zijn vermaning nietter harte mocht worden geno-
men, heeftzij niet de dwingendekracht, zoals de
wet moet hebben, om krachtdadig tot de deugd te
kunnen voeren, zoals de Filosoof zegt in zijn
Ethiek.37 Deze dwingende kracht komt echter ofwel
toe aan de gehele menigte van mensen,ofwel aan
een publieke persoon aan wie het toebrengen van
VRAAGSTELLING 90
autem est communitas perfecta,
ut dicitur in I Politic. Et ideo
sicut bonum unius hominis non
est ultimus finis, sed ordinatur
ad commune bonum;ita etiam.
et bonum unius domusordina-
tur ad bonum unius civitatis,
quae est communitas perfecta.
Undeille qui gubernat aliquam
familiam, potest quidem facere
aliqua praecepta vel statuta; non
tamen quae proprie habeant
rationem legis.
Articulus IV
Utrum promulgatiosit de
rationelegis.
Ad quartum sic proceditur.
Videtur quod promulgatio non
sit de ratione legis. Lex enim
naturalis maxime habetratio-
nem legis. Sed lex naturalis non
indiget promulgatione. Ergo
non est de ratione legis quod
promulgetur.
Praeterea, ad legem pertinet
proprie obligare ad aliquid
faciendum vel non faciendum.
Sed non solum obligantur ad
implendam legem illi coram
quibus promulgatur lex, sed
etiam alii. Ergo promulgatio
nonest derationelegis.
Praeterea, obligatio legis
extenditur etiam in futurum,
43
straffen toekomt, zoals verder gezegd zal worden:
En daarom komt uitsluitendaan hem het maken
van wetten toe.
Naaraanleiding van de derde tegenwerping
moet gezegd worden dat een mens weliswaar deel
uitmaakt van een huisgezin, maar dat het huisge-
zin eendeel is van de politieke gemeenschap. Nuis
de politieke gemeenschap een volmaakte gemeen-
schap, zoals gezegd wordt in de Politiek.39 En daar
het goedevan één mens niet het uiteindelijke doel
is, maar geordend is tot het gemeenschappelijke
goede,zo is ook het goede van één huisgezin geor-
dendtot het goede van de politieke gemeenschap,
die een volmaakte gemeenschapis. Vandaar dat hij
die een familiebestuurt,zeker enige voorschriften
of bepalingen kan maken, evenwel niet die welke
in eigenlijke zin wetzijn.
Artikel 4
Of afkondiging tot het wezen van een wet
behoort
Ten aanzien van hetvierde vraagpunt wordt als
volgt geargumenteerd. {jyui) :
1. Het schijnt dat afkondiging niet tot het
wezen van een wet behoort. De natuurlijke wetis
immers het meest van al een wet, maar de natuur-
lijke wet ontbeert afkondiging. Bijgevolg behoort
hetniet tot het wezen van de wetdat zij afgekon-
digd wordt.
2. Voorts is het eigen aan de wet teverplichten
om iets te doenof iets niet te doen. Maar niet alleen
zij aan wie de wet afgekondigdis, wordenverplicht
om de wet na te komen, anderen evenzeer. Bijge-
volg behoort afkondigingniet tot het wezen van de
wet.
3. Voortsstrekt de verplichting van de wet zich
ook uit over de toekomst, omdat ‘wetten voor toe-

OVER DE WET
quialeges futuris negotiis neces-
sitatem imponunt, ut iura
dicunt. Sed promulgatio fit ad
praesentes. Ergo promulgatio
non est de necessitate legis.
Sed contra est quod dicitur
- Maar hier staat tegenoverdat in de Decreten
in decretis, IV dist., quodlleges
ideaBS promulgangs, r) gezegd wordt dat ‘wetten worden ingesteld wan-
neer ze worden afgekondigd’.#
Respondeo dicendum quod,
sicut dictum est, lex imponi-
tur aliis per modum regulaeet
mensurae. Regula autem et
mensura imponitur per hoc
quodapplicatur his quae regu-
lantur et mensurantur. Unde
ad hoc quodlex virtutem obli-
gandiobtineat, quodest pro-
prium legis, oportet quod
applicetur hominibus qui
secundum eam regulari debent.
Talis autem applicatio fit per
hoc quod in notitiam eorum
deduciturex ipsa promulgatio-
ne. Unde promulgatio necessa-
tia est ad hoc quodlex habeat
suam virtutem.
Et sic ex quatuorpraedictis
potestcolligi definitio legis, quae
nihil est aliud quam quaedam
rationis ordinatio ad bonum
commune, ab eo qui curam com-
munitatis habet, promulgata.
Ad primum ergo dicendum
quod promulgatio legis naturae
est ex hoc ipso quod Deus eam.
mentibus hominum inseruit
naturaliter cognoscendam.
Ad secundum dicendum
quodilli coram quibus lex non
promulgatur, obligantur ad
legem servandam, inquantum
in corum notitiam devenit per
alios, vel devenire potest, pro-
mulgationefacta.
VRAAGSTELLING 90 45
Ad tertium dicendum quod genomen door bemiddeling van anderen, nadat de
komstige aangelegenheden dwang opleggen’, zoals
promulgatio praesens in futu- afkondiging geschied is.
de Rechtsgeleerden zeggen.*° Maar afkondiging rum extenditur perfirmitatem
betreft de aanwezigen. Bijgevolgis afkondiging Scripturae, quae quodammodo Naar aanleiding van de derde tegenwerping
niet noodzakelijk voor een wet. semper eam promulgat. Unde
moet gezegd worden dateen tegenwoordige afkon-
Isidorus dicit, in IL Etymol., quod
diging zich uitstrekt over de toekomst naargelang
lex a legendovocataest, quia scripta
de duurzaamheid van hert geschrift, waardoor de
est. )
wetin zekere zin voortdurend afgekondigd wordt.
+ de Let = Lin LE VandaardatIsidorus in zijn Etymologieën zegt dat
Loorgduuin Audi. ‘lex genoemdis naar legere (voorlezen), omdatzij
IKANTWOORD mette zeggendat, zoals gezegdis
geschreven is’.44 LL
imart. 1 van deze vraagstelling, de wet aan anderen
opgelegd wordt bij wijze van regel en maat. Nu
wordeneen regel en een maat opgelegd, doordat ze
toegepast worden op degenen die geregeld en
gemeten moeten worden. Vandaar dat de wet,
opdatzij bindende krachtverkrijgt, hetgeen eigen
aan de wetis, toegepast zal moeten worden op de
mensen die door haar geregeld moeten worden.
Nuvindt een zodanige toepassing plaats doordat
hun kennis van de wet afkomstig is van haar
afkondiging. Vandaar dat afkondiging noodzake-
lijk is, opdat de wet haar kracht zal hebben.
En aldus kan uit de vier voorgaandeartikelen
tot de bepaling van de wet gekomen worden, die
niets anders is dan een bepaalde afgekondigde
ordening van de rede met betrekking tot het
gemeenschappelijke goede, en afkomstig van hem
die de zorg voor de gemeenschap heeft.4
Naar aanleiding van de eerste tegenwerping
moetbijgevolg gezegd worden datde afkondiging
van de wet van de natuur blijkt uic het feit dat God
haarin de geesten van de mensen heeft geplant om
haar van naturete kennen.43
Naar aanleiding van de tweede tegenwerping
moet gezegd wordendat diegenen in wiens tegen-
woordigheid de wet niet wordt afgekondigd, ver-
plichtzijn tot het in acht nemenvande wet, voor
zover er kennis van genomenis of kan worden

46 OVER DE WET
QUAESTIO XCI
De legum diversitate. — In sex
articulos divisa.
Deinde considerandum est
de diversitate legum.Etcirca hoc
quaeruntur sex. Primo, utrum
sit aliqua lex aeterna. Secundo,
utrum sit aliqua lex naturalis.
Tertio, utrum sit aliqua lex
humana. Quarto, utrum sit ali-
qualex divina. Quinto, utrum.
sit una tantum,vel plures.Sexto,
utrum sit aliqualex peccati.
Articulus primus
Utrum sit aliqualex aeterna.
Ad primum sic proceditur. Vide-
tur quod nonsit aliqualex aeter
na. Omnis enim lex aliquibus
imponitur.Sed nonfuit ab aeter-
no aliquis cui lex posset imponi,
solus enim Deusfuit ab aeterno.
Ergo nulla lex est aeterna.
Praeterea, promulgatio est
de rationelegis. Sed promulgatio
non potuitesse ab aeterno, quia
nonerat ab aeterno cui promul-
garetur. Ergo nulla lex potest
esse aeterna.
Praeterea,lex importat ordi-
nem ad finem. Sed nihil est
aeternum quod ordinetur ad
finem,solus enim ultimus finis
est aeternus. Ergo nulla lex est
aeterna.
Sed contra est quod Augusti-
nus dicit,inI de Lib. Arb.,lex quae
summaratio nominatur, non potest
cuipiam intelligenti non incommu-
tabilis aetemaquevideri.
VRAAGSTELLING 91
Over de verscheidenheid van de wetten’
In zes artikelen verdeeld
© Vervolgens moet de verscheidenheid van de
wetten in ogenschouw genomen wordenen dien-
aangaande wordenzes vraagpunten onderzocht: 1.
ofer een eeuwige wet is; z. ofer een natuurlijke wet
is; 3. of er een menselijke wetis; 4. ofer een godde-
lijke wet is; 5.of er slechts één goddelijke weris, of
meerdere; 6. of er een wet van de zondeis.
Artikel 1
Ofer een eeuwige wet is
Tenaanzienvan het eerste vraagpunt wordtals
volgt geargumenteerd.
1. Het schijnt dat er geen eeuwige wetis. ledere
wet wordtimmersiemand opgelegd. Maar er is niet
iemand van de eeuwigheid geweest aan wie de wet
zou kunnen worden opgelegd, wantuitsluitend God
is van de eeuwigheid. Bijgevolg is geen wet eeuwig.
2. Voorts behoort afkondiging tot het wezen
van een wet. Maar afkondiging kan niet van de
eeuwigheid zijn, omdat er niemand van de eeu-
wigheid was aan wie afgekondigd zou kunnen
worden. Bijgevolg kan geen wet eeuwig zijn.
3. Voorts impliceert een wet de gerichtheid op
een doel. Maarniets dat tot een doel geordend kan
worden,is eeuwig, wantuitsluitend het uiteinde-
lijke doelis eeuwig. Bijgevolg is geen wet eeuwig.
— Maar hier staat tegenover wat Augustinus in
zijn boek Overde vrije wilskeuze zegt: ‘De wetdie de
hoogste redelijkheid genoemd wordt, kan niet
anders wordenbegrepen danals onveranderlijk en
eeuwig?
VRAAGSTELLING 91 47
Respondeo dicendum quod, IK ANTWOORD mette zeggen dat, zoals tevoren
sicut supra dictum est, nihil est gezegd is in het hoofdgedeelte van art. 4 van de
aliud lex quam quoddam voorgaande vraagstelling, de wet niets andersis
dictamen practicae rationis in daneen uitspraak? van de praktischerede, afkom-
principe qui gubernataliquam
stig van de vorst die een volmaakte gemeenschap
communitatem perfectam.
Manifestum est autem, supposi- bestuurt. Nu is het duidelijk dat, gesteld dat de
wereld door de goddelijke Voorzienigheid geleid
to quod mundus divina provi-
wordt, zoals in het Eerste Deel gesteld is,+ de
dentia regatur,ut in primo habi-
tum est, quod tota communitas gemeenschap van het heelal bestuurd wordt door
universi gubernatur ratione de goddelijke rede. En daarom is het begrip van het
divina. Et ideo ipsa ratio guber- bestuur van de dingen, dat in God als vorst van het
nationis rerum in Deo sicut in
heelal bestaat, een wet. En omdat de goddelijke
principe universitatis existens,
rede niets vormtin detijd, maar een eeuwig begrip
legis habet rationem. Et quia
heeft, zoals gezegd wordt in het boek Spreuken,
divina ratio nihil concipit ex
moet een wet van deze soort eeuwig genoemd wor-
tempore, sed habet aeternum
dens = ea} gui .
conceptum,ut dicitur Prov.VIII;
inde est quod huiusmodilegem
oportet dicere aeternam. Naar aanleiding van de eerste tegenwerping
Ad primum ergo dicendum moetbij gevolg gezegd worden dat die dingen die
quodea quaein seipsis non sunt,
niet op zichzelfzijn, in God bestaan, voor zoverzij
apud Deum existunt, inquan-
door Hem gekend en voorbestemdzijn, dit volgens
tum suntab ipso praecognita et
de Briefaan de Romeinen: ‘Die roept die dingen die
praeordinata; secundum illud
niet zijn als dingendie zijn.7 Dienovereenkomstig
Rom. IV, quivocat ea quae non sunt,
tanquam ea quae sunt. Sic igitur is het eeuwige begrip van de goddelijke wet een
aeternus divinaelegis conceptus eeuwige wet, voor zover het door God tot het
habet rationem legis aeternae, bestuur van de door Hem tevoren gekende dingen
secundum quod a Deo ordinatur
geordend is.
ad gubernationem rerum ab
ipso praecognitarum.
Naaraanleiding van de tweede tegenwerping
Ad secundum dicendum
moet gezegd wordendat afkondiging zowel mon-
quod promulgatiofit et verbo et
deling als schriftelijk geschiedt. En op beide wij-
scripto; et utroque modo lex
aeterna habet promulgationem zen is de eeuwige wet door God afgekondigd,
ex parte Dei promulgantis, quia omdat zowel het goddelijke Woord als het boek des
et verbum divinum est aeter- levens dat geschreven zal worden, eeuwig zijn.
num,et Scriptura libri vitae est
Maar van de kant van het horende ofziende schep-
aeterna. Sed ex parte creaturae
sel kan de afkondiging niet eeuwig zijn.
audientis aut inspicientis, non.
potest esse promulgatio aeterna.
Naar aanleiding van de derde tegenwerping
Ad tertium dicendum quod
moet gezegd worden dat de wet ordening tot een.
lex importat ordinem ad finem
active, in quantum scilicet per doelactief impliceert, aangezien door haar name-

48 OVER DE WET
eamordinanturaliquain finem,
non autem passive, idest quod
ipsalex ordinetur ad finem,nisi
per accidens in gubernante cuius
finis est extra ipsum, ad quem
etiam necesseest ut lex eius ordi-
netur.Sedfinis divinae guberna-
tionis est ipse Deus, nec eius lex
est aliud ab ipso. Undelex aeter-
na non ordinatur in alium
finem.
ArticulusIL
Utrum sit in nobis aliqua lex
naturalis.
Adsecundumsic proceditur.
Videtur quod nonsit in nobis
aliqua lex naturalis. Sufficienter
enim homo gubernatur per
legem aeternam, dicit enim
Augustinus, in I de Lib. Arb.,
quodlex aeternaest qua tustum est
ut omnia sint ordinatissima. Sed
natura non abundat in super-
fluis, sicut nec deficit in necessa-
riis. Ergo non est aliqua lex
homininaturalis.
Praeterea, per legem ordina-
tur homo in suis actibus ad
finem, ut supra habitum est. Sed
ordinatio humanorum actuum
ad finem non est per naturam,
sicut acciditin creaturis irratio-
nabilibus, quae solo appetitu
naturali agunt propter finem,
sed agit homo propter finem per
rationem et voluntatem. Ergo
nonest aliqualex homini natu-
ralis.
Praeterea, quanto aliquis est
liberior, tanto minus est sub
lege. Sed homoest liberior omni-
VRAAGSTELLING 91 49
bus animalibus, propter liberum ge zijn vrije wilskeuze,die hij op de andere zin-
worden;
lijk bepaalde dingentot een doel geordend arbitrium, quod praealiis ani- tuiglijk levende wezens voorheeft. Daar derhalve
en, de wet
daarentegenniet passief, dat wil zegg malibus habet. Cum igitur alia anderezintuiglijk levende wezensniet onderwor-
j
tenzi op bij- animalia non subdantur legi
zelf wordt niet geordend tot een doel, pen zijn aan de natuurlijke wet, zal de mens even-
s doel buiten naturali, nec homo alicui legi
komstige wijze in de bestuurder wien min aan een natuurlijke wet onderworpen zijn.
wet geordend naturali subditur.
hemzelf gelegen is en waartoe zijn
goddelijke Sed contra est quod, Rom.II,
moet worden. Maar het doel van het - Maar hierstaat tegenoverdat over een gedeel-
iets geschei- superillud,cumgentes, quae legem
bestuuris God zelf en Zijn wetis niet non habent, naturaliter ea quae legis te uit de Brief aan de Romeinen: ‘Wanneer de bei
ige wet niet
den van Hemzelf. Vandaar dat de eeuw suntfaciunt,dicit Glossa, etsi non denen die de wet niet hebben, van sede din-
toteen ander doel geordendis. habent legem scriptam, habent gen doen die van de wet zijn’,'° de gewone Glosse
tamen legem naturalem, qua quili- zegt dat ‘het waar is dat zij de geschreven wet niet
bet intelligit etsibi conscius est quid hebben, maardat zij toch de natuurlijke wet heb-
sit bonum et quid malum.
ben, waardooreenieder begrijpt en zich bewust is,
Artikel 2 Respondeo dicendum quod,
wat goed is en wat kwaad.’" Gosa ij? beadvl
( geen=P dr 5 ge>).j bcéomiiaun.
Ofer in ons een natuurlijke wet is sicut supra dictum est,lex, cum
sit regula et mensura, dupliciter IK ANTWOORD met te zeggen dat, zoals tevoren
t potestessein aliquo, uno modo, gesteldis in art. 1 van de voorgaande vraagstelling,
Ten aanzien van het tweede vraagpunt word
sicutin regulante et mensuran- naar aanleiding van deeerste tegenwerping, de
als volgt geargumenteerd. te; alio modo,sicutin regulato et
e wet wet, daarzij regel en maat is, op twee wijzen in iets
1. Het schijnt dat er in ons geen. natuurlijk mensurato, quia inquantum
rs vold oend e best uurd kan zijn. Op de ene wijze zoals in degene dieregelt
is. De mens word t imme participat aliquid de regula vel
Augu stin us zegt in zijn en meet. Op de andere wijze zoals in datgene wat
door de eeuwige wet, want mensura, sic regulatur vel men-
t ‘de eeuw ige wet dat- suratur. Unde cum omnia quae
geregeld en gemeten wordt, omdat iets geregeld of
boek Over de vrije wilske uzeda
alle dingen divinae providentiae subduntur, gemeten wordt voor zover het deelheeft aan een
gene is, waardoor het rechtmatigis dat
de natuur a lege aeterna regulentur et regel of een maat. Vandaardar, doordatalle dingen
het meest geordend zullen zijn’» Maar
zoals zij mensurentur, utex dictis patet; die aan de goddelijke Voorzienigheid onderworpen
loopt niet over van overtollige dingen, manifestum est quod omnia
dingen. Bij- zijn, door de eeuwige wet geregeld en gemeten
evenmin tekortschiet in noodzakelijke participant aliqualiter legem
mens. worden, zoalsblijkt uit wat gezegdis in het voor-
gevolg is er geen wet natuurlijk voor de aeternam, inquantum scilicet ex
de wet in zijn hande- gaandeartikel, het duidelijk is dat alle dingen op
2. Voorts is de mens door impressione eius habentinclina-
een of andere wijze deelhebben aan de WIJ eeuwige
ren gesteld tiones in proprios actus etfines. LO = Ofek,
lingen tot een doel geordend, zoals tevo
ing. Maar Inter cetera autem rationalis wet, namelijk voor zover zij door de indruk van de
is in art. 2 van de voorgaande vraagstell
lijke hand elin gen tot een creatura excellentiori quodam eeuwige wet neigingen hebbentotde eigen han-
de ordening van mense ce natuur =P GITO vie
zoals het geval modo divinae providentiae delingen en doelen. C nu Sunme Taio)
doel geschiedt niet door de natuur,
uitend subiacet, inquantum etipsafit PNu is in vergelijking met de overige dingen het
is bij niet-redelijke CE, die uitsl providentiae particeps, sibiipsi
gevoerd redelijke schepsel echter op een bepaalde meer ver-
door hun natuurlijke begeerte tot een. doel et aliis providens. Undeet in ipsa
tot het doel heven wijze aan de goddelijke Voorzienigheid
worden. De mens daarentegen wordt participatur ratio aeterna, per
volg is er onderworpen, namelijk voor zover het redelijke
gevoerd doorzijn rede en zijn wil. Bijge quam habetnaturalem inclina-
mens . schepsel deelheeft aan de Voorzienigheid, doordat
geen wet natuu rlijk voor de tionem ad debitum actum et
rhij finem.Et talis participatio legis het zichzelf en anderen leidt. Vandaar namelijk dat
3. Voorts, hoevrijer iemandis, des te minde
mens is vrijer aeternae in rationali creatura lex hetredelijke schepsel deelheeft aan de eeuwige
onderworpen is aan de wet. Maar de
k leven de weze ns vanwe- naturalis dicitur. Unde cum rede, waardoor het een natuurlijke neiging heeft
danalle andere zintu iglij
 ur Bie. At.
Kanu. Cl
50 OVER DE WET
Psalmista dixisset, sacrificate
sacrificium iustitiae, quasi qui-
busdam quaerentibus quae sunt
iustitiae opera, subiungit, mult:
dicunt, quis ostendit nobis
bona? Cui quaestioni respon-
dens,dicit, signatum est super
nos lumen vultus tui, domine,
quasi lumen rationis naturalis,
quo discernimus quidsit bonum
et malum, quod pertinet ad
naturalem legem, nihil aliud sit
quam impressio divini luminis
in nobis. Unde patet quod lex
naturalis nihil aliud est quam.
participatio legis aeternae in
rationali creatura.
Ad primumergo dicendum
quodratio illa procederet,si lex
naturalis esset aliquid diversum
a lege aeterna. Non autem est
nisi quaedam participatioeius,
ut dictum est.
Ad secundum dicendum
quod omnis operatio, rationis et
voluntatis derivatur in nobis ab
eo quod est secundum naturam,
ut supra habitum est, nam
omnis ratiocinatio derivatur a
principiis naturaliter notis, et
omnis appetitus eorum quae
sunt ad finem,derivatur a natu-
rali appetitu ultimi finis. Et sic
etiam oportet quod prima direc-
tio actuum nostrorum adfinem,
fiat per legem naturalem.
Ad tertium dicendum quod
etiam animalia irrationalia par-
ticipant rationem aeternam suo
modo, sicutet rationalis creatu-
ra. Sed quia rationalis creatura
participat eam. intellectu-aliter
et rationaliter, ideo participatio
legis aeternae in creatuta tatio-
nali proprielex vocatur, nam lex
Xa
VRAAGSTELLING 91 51
En een est aliquid rationis, ut supra dic- rede deelhebben, evenals het met rede begaafde
tot de verschuldigde handeling en het doel. tum est. In creatura autem irra-
ing van het redel ijke schep sel schepsel. Maar omdat het met rede begaafde schep-
zodanige deel hebb tionali non participatur rationa-
e wet sel op verstandelijke en redelijke wijze aan haar
aan de eeuwige wet wordt de natuurlijk liter, unde non potestdici lex
nadat hij deelheeft, wordt de deelhebbing van hetredelijke
genoemd. Vandaar dat de Psalmist, nisi per similitudinem.
anden van de gerec htig- schepsel aan de eeuwige wet een wetin eigenlijke
gezegd had: ‘Offer t de offer
men onder tusse n vroeg welke zin genoemd: de wetis immers iets van de rede,
heid’, toevoegt, alsof
zeg- zoals tevoren gezegdis in art. 1 van de voorgaande
de werken van de gerechtigheid zijn: Velen
’ Op die vraagstelling. Door de niet-redelijke schepselen
gen: wie zal ons de goede dingen doen zien?
aan- wordt echterniet op redelijke wijze deelgenomen.
vraag antwoordendzegt hij: ‘Hetlicht van Uw
r licht van Vandaar datbij hen niet van wet gesproken kan
schijn is ons ingeprent, 0 Heer’;alsofhe
n worden, behalve bij wijze van gelijkenis.14
de natuurlijke rede, waarmee we onderscheide
kwaad ,het geen eigen is aan de
wat goed is en wat
uk in Artikel3
natuurlijke wet,niets andersis dan de indr Articulus III
lijke licht. Vand aar dat de Utrum sit aliqua lex humana. Ofer een menselijke wet is
ons van het godde
sblij kt te zijn dan de
natuurlijke wet niets ander
sel aan de eeu- Ad tertium sic proceditur. Ten aanzien van het derde vraagpunt wordtals
deelhebbing van hetre delij ke schep
Videtur quodnonsit aliqua lex volgt geargumenteerd.
wige wet. humana. Lex enim naturalis est 1. Het schijnt dater niet een of andere mense-
participatio legis aeternae, ut
ng lijke wetis. De natuurlijke wet is immersde deel-
Naar aanleiding van deeerste tegenwerpi dictum est. Sed per legem
d word en dat die reden ering hebbing aan de eeuwigewet, zoals gezegdis in het
moet bijgevolg gezeg aeternam omnia suntordina-
anders tissima, ut Augustinusdicit,in voorgaandeartikel. Maar door de eeuwigewet‘zijn
zou opgaan,indien de natuurlijke wet iets
is niets Ide Lib. Arb. Ergo lex naturalis alle dingen het meest geordend’, zoals Augustinus
zou zijn dan de eeuwige wet. Maar zij
gezegd sufficit ad omnia humanaordi- zegt in zijn boek Over de vrije wilskeuze.15 Bijgevolg
anders dan een deelhebbing aanhaar, zoals
hetart ikel. nanda. Non est ergo necessa- is de natuurlijke wet voldoende om alle menselij-
is in het hoofdgedee lte van
rium quodsit aliqua lex huma- ke aangelegenhedente ordenen. Bijgevolg is het
na.
niet noodzakelijk dat er een menselijke wet is.
Naar aanleiding van de tweede tegenwerping Praeterea, lex habet ratio-
van 2. Voortsis een wet een maat, zoals gezegd is in
moet gezegd worden datiedere werkzaamheid nem mensurae, ut dictum est.
afgele idis van datge ne wat de artt. 1 en 2 van de voorgaande vraagstelling.
de rede en de wil in ons Sed ratio humana non est men-
zoals tevo- sura rerum,sed potius e conver-
Maar de menselijke redeis niet een maat van de
in overeenstemming met de natuur is,
rs so, ut in X Mertaphys. dicitur. dingen, veeleer is het omgekeerde het geval, zoals
ren gesteld is.'3 ledere redenering wordt imme
van natur e beke nd Ergo ex ratione humana nulla in de Metaphysica gezegd wordt.:$ Bijgevolg kan
afgeleid van begin selen die ons
lex procedere potest. geen wet uit de menselijke rede voortkomen.
zijn, en iedere neigi ng tot de midd elen word t afge-
Praeterea, mensura debet 3. Voortsmoet een maat uiterst zekerzijn, zoals
nde-
leid van de natuurlijke begeerte tot het uitei esse certissima, ut dicitur in X
zal ook de eerst e richt ing gezegd wordtin de Metaphysica.7 Maar een uit-
lijke doel. En bijge volg Metaphys. Sed dictamen huma-
t het doel door de natuu rlijk e spraak van de menselijke rede mertbetrekking tot
van ons handelento naerationis de rebus gerendis
de dingen die gedaan moeten worden,is onzeker,
wet gedaan moeten worden. est incertum; secundum illud
Sap. IX, cogitations mortalium timi- dit volgens het boek Wijsheid: ‘De gedachten van
dae,et incertae providentiae nostrae. sterfelijken zijn vreesachtig, en onze overwegingen
Naar aanleiding van de derde tegenwerping
g- Ergo ex ratione humananulla wankel.’8 Bijgevolg kan geen wet uit de menselij-
moet gezegd worden dat ook niet-redelijke zintui
manier aan de eeuwi ge lex procedere potest. ke rede voortkomen.
lijk levende wezens op hun
+, providekbece ali, * wij dn Me
Sn À lie ambtacemakg : Ni
OO arena OArÁ odarrss: verdes Tike MLD
 RUN ti
52 OVER DE WET
Sed contra est quod Augusti-
nus,in] de Lib. Arb., ponit duas
leges, unam aeternam et aliam
temporalem, quam dicit esse
humanam.
a dat, zoals tevoren
Respondeo dicendum quod, sicut
supra dictum est, lex est quod-
dam dictamenpracticaerationis.
Similis autem processus esse
invenitur rationis practicae et
speculativae, utraque enim ex
ad qua-
quibusdam principiis
sdam concl usion es proce dit, ut
superius habitum est. Secundum
hoc ergo dicendum est quod,
sicut in ratione speculativa ex
principiis indemonstrabilibus
naturaliter cognitis producuntur
conclusiones diversarum scien-
est
tiarum, quarum cognitio non
r indic a, sed per
nobis naturalite
indu stri am ratio nis inven ta; ita
etiam ex praeceptis legis natura-
lis, quasi ex quibusdam principiis
communibus et indemonstrabi-
libus, necesse est quod ratio
humana procedat ad aliqua
magis particulariter disponenda.
Etistae particulares dispositiones
adinventae secundum rationem
humanam, dicuntur leges
humanae, servatis aliis conditio-
nibus quae pertinent ad ratio-
nem legis, ut supra dictum est.
Undeet Tullius dicit, in sua Rhe-
tor. quodinitium iuris est a natura
profectum;deinde quaedam in con-
suetudinem ex utilitate rationis vene-
runt; postea res et a natura profectas
et a consuetudine probatas legum
metus etreligio sanxit.
Ad primum ergo dicendum
quodratio humana non potest
participare ad plenum dictamen
AIME
stinus in
_ Maar hier staat tegenover dat Augu
soor ten wetten
zijn boek Over de vrije wilskeuze twee
lijke, die hij
onderscheidt: een eeuwige, en een tijde
menselijk noemt.”
IK ANTWOORD mette zeggen
aagstelling,
gezegdis inart. 1 van de voorgaandevr
aanl eidi ng van de
in het hoofdgedeelte en naar
een. bepa alde uit-
tweedetegenwerping, de wet
. Nu word t in de
spraak van de praktischeredeis
red e eenge lijke
praktische en de beschouwende
en imme rs bepa al-
werkwijze gevonden: beide leid
lde begi nsel en af,
de gevolgtrekkingen uitbepaa
s gestel dis. Dien ten-
zoals tevoren op dezelfde plaat
zoals in de
gevolge moet gezegd worden dat,
sbare , van natu-
beschouwende rede uit niet-bewij
ekki ngen van de
re gekende beginselen, de gevolgtr
word en, waarvan dr
diverse wetenschappen afgeleid
natu ur is toeb edeeld, zit d
de kennis ons niet door de
van de rede verw or-t®
maar door de werkzaamheid
de wit de voors chrif -
yenis,zo ook de menselijkere
alde alge-
ten van de natuurlijke wet, als uit bepa
nselen, meer
mene, en, 5 niet;pewijsbare begi
Diebijzonde-
bijzondererégelingen afleiden moet.
de mense lijkerede,
re regelingen,uitgedacht door
emd, mits ook aan
worden menselijke wetten geno
tot het weze n van de
de andere voorwaardendie
geze gdis in de voor-
wet behoren, zoals tevoren
aan. Vand aar dat Tul-7-/»,,
gaandevraagstelling, is vold
zegt dat ‘het begi n
lius in zijn boek Over vinding
tkomt; daaropzijn
van het recht uit de natuur voor
rden om rede-
bepaalde dingentot gewoonte gewo
die zijn voortge-
nenvan nut; laterzijn de dingen
urd door de
komen uit de natuur en goedgeke
en eerbied voor de
gewoonte, bekrachtigd uit vrees
wetten’.?°
nwerping
Naar aanleiding van. de eerste tege
end at de mens elijke.
moet bijgevolg gezegd word
hebb en aan de uits praak
rede nietvolledig kan deel
VRAAGSTELLING 91 53
rationis divinae, sed suo modo et van de goddelijkerede, maarop zijn eigen wijze en
imperfecte. Et ideo sicut ex parte onvolmaakt. Bijgevolg, zoals van de kant van de
rationis speculativae, per natu- beschouwende rede door een natuurlijke deelheb-
ralem participationem divinae
bing aan de goddelijkeWijsheid, in ons de kennis is
sapientiae, inest nobis cognitio
van bepaalde algemenebeginselen, maar geen
quorundam communium prin-
eigenlijke kennis vaniedere afzonderlijke waar-
cipiorum, non autem cuiuslibet
veritatis propria cognitio, sicut heid zoals deze in de goddelijke Wijsheid gehou-
in divina sapientia continetur; den wordt, heeft de mens nu van de kant van de
ita etiam ex parte rationis prac- praktische rede van naturedeel aan de eeuwige wet
ticae naturaliter homopartici-
met betrekking tot bepaalde algemenebeginselen,
pat legem aeternam secundum
niet echter met betrekking tot debijzondere rege-
quaedam communiaprincipia,
lingen van afzonderlijke gevallen, die evenwel in
non autem secundum particula-
de eeuwige wet vervat zijn. Endaarom is het
res directiones singulorum, quae
tamenin aeternalege continen- uiterst noodzakelijk dat de menselijke rede verder
tur. Et ideo necesseest ulterius bepaalde afzonderlijke regelingenafleidt.
quod ratio humana procedat ad
particulares quasdam legum Naar aanleiding van de tweedetegenwerping
sanctiones.
moet gezegd worden dat de menselijke redeniet
Ad secundum dicendum
zelf de regel van de dingenis. Maar de beginselen
quod ratio humana secundum
die haar van nature toegevoegd zijn,zijn bepaalde
se non est regula rerum, sed
algemene regels en maten van alle dingen die door
principia ei naturaliter indita,
sunt quaedam regulae generales de mens gedaan moeten worden, en waarvan de
et mensurae omnium eorum natuurlijke rede regel en maat is, ofschoon het niet
quae suntper hominem agenda, de maat is van de dingen die tot de natuur beho-
quorum ratio naturalis est regu-
ren.”
la et mensura,licet non sit men-
sura eorum quae sunt a natura.
Naar aanleiding van de derde tegenwerping
Ad tertium dicendum quod
moet gezegd worden dat de praktische redebetrek-
ratio practica estcirca operabilia,
quae sunt singularia et contin- king heeft op praktische aangelegenheden, die
gentia, non autem circa necessa- afzonderlijk en toevallig?zijn. Zij heeft daarente-
ria, sicut ratio speculativa. Et genniet betrekking op noodzakelijke dingen, zoals
ideo leges humanae non possunt de beschouwende rede. En daarom kunnen de
illam infallibilitatem habere
menselijke wetten niet die onfeilbaarheid hebben.
quam habent conclusions
die de bewezen gevolgtrekkingen van de weten-
demonstrativae scientiarum.
schappen bezitten. Evenmin behoeft iedere maat
Nec oportet quod omnis mensu-
ta sit omni modoinfallibilis et volkomen onfeilbaar en zekerte zijn: het mogelij-
certa, sed secundum quod est ke in de eigen klasse volstaat.
possibile in genere suo.

54
Articulus IV
Utrum fuerit necessarium esse
aliquam legem divinam.
Ad quartum sic proceditur.
Videtur quod nonfuerit necessa-
rium esse aliquam legem divi-
nam. Quia, ut dictum est, lex
naturalis est quaedam participa-
tion legis aeternae in nobis.
Sed lex aeterna est lex divina, ut
dictum est. Ergo non oportet
quod praeter legem naturalem,
etleges humanas ab ea derivatas,
sit aliquaalia lex divina.
Praeterea, Eccli. XV dicitur
quod Deus dimisit hominem in
manu consilii sui. Consilium
autem est actus rationis, ut
supra habitum est. Ergo homo
dimissus est gubernationi suae
rationis. Sed dictamenrationis
humanaeest lex humana, ut dic-
tum est. Ergo non oportet quod
homoalia lege divina guberne-
tur.
Praeterea, natura humana
est sufficientior irrationalibus
creaturis. Sed irrationales crea-
turae non habentaliquam legem
divinam praeterinclinationem
naturalem eis inditam. Ergo
multo minus creaturarationalis
debet habere aliquam legem
divinam praeter naturalem
legem.
Sed contra est quod David
expetit legem a Deo sibi poni,
dicens,legem pone mihi, domine, in
via iustificationum tuarum.
Respondeo dicendum quodprae-
ter legem naturalem et legem
humanam,necessarium fuit ad
directionem humanae vitae
OVER DE WET
Artikel 4
Ofhet nodig is geweest dat er een
goddelijke wet is
Ten aanzien van het vierde vraagpunt wordt als
volgt geargumenteerd.
1. Het schijnt dat hetniet nodig geweest is dat
er een goddelijke wet is, omdat, zoals gezegd is in
art. 2 van dezevraagstelling, de natuurlijke wet een
bepaalde deelhebbing in ons is aan de eeuwige wet.
Maar de eeuwige wetis een goddelijke wer, zoals
gezegd is in art. 1 van deze vraagstelling. Bijgevolg
is een goddelijke wet naast de natuurlijke weten de
van haar afgeleide menselijke wetten niet nodig.
2. Voorts wordtin het boek Wijsheid van Jezus
Sirach gezegd dat ‘God de mensaan zijn eigen over-
weging overgelaten heeft’.23 Nuis overweging een
handeling van de rede, zoals tevoren gesteld is.+
Bijgevolg is de mens overgelaten aan het bestuur
vanzijn rede. Maar een uitspraak van de menselij-
ke redeis een menselijke wet, zoals gezegd is in het
voorgaandeartikel. Bijgevolg is het niet nodig dat
de mens door een goddelijke wet geregeerd wordt.
3. Voorts voorziet de menselijke natuur in meer
dingen dan de niet-redelijke schepselen. Maar
niet-redelijke schepselen hebbennieteen of ande-
re goddelijke wet naast de hen opgelegde natuur-
lijke neiging. Bijgevolg heeft eerì redelijk schepsel
veel minder behoefte aan een goddelijke wet naast
“de natuurlijke wet.
- Maar hierstaat tegenover dat David van God
verlangt om hem een wette stellen, wanneer hij
zegt: ‘Stel mij de wet, Heer, de weg van Uw recht-
vaardigingen.’5
IK ANTWOORD mette zeggen dat het nodig is
geweest om naast de natuurlijke wet en de menselij-
ke weteen goddelijke wette hebben voorde richting
van het menselijke leven. En dit om vier redenen.
habere legem divinam. Et hoc
propter quatuor rationes. Primo
quidem, quia per legem dirigitur | de handelingenmet het oog
homoad actus propriosin ordi-
ne ad ultimum finem.Etsi qui-
dem homo ordinaretur tantum
ad finem qui nonexcederet pro-
portionem naturalis facultatis
hominis, non oporteret quod
homo haberet aliquid directi-
yum. ex parte rationis, supra
legem naturalem et legem
humanituspositam,quae ab ea
derivatur. Sed quia homoordina-
tur ad finem beatitudinis aeter-
nae, quae excedit proportionem
naturalis facultatis humanae, ut
supra habitum est; ideo necessa-
rium fuit ut supra legem natura-
lem et humanam,dirigeretur
etiam ad suum finem lege divi-
nitus data. Secundo, quia propter
incertitudinem humaniiudicii,
praecipue de rebus contingenti-
buset particularibus, contingit
de actibus humanis diversorum
esse diversa iudicia, ex quibus
etiam diversae et contrariae leges
procedunt. Utergo homo absque
omni dubitatione scire possit
quid ei sit agendum et quid
vitandum, necessarium fuit utin
actibus propriis dirigeretur per
legem divinitus datam,de qua
constat quod non potesterrare.
Tertio, quia de his potest homo
legem ferre, de quibus potest
iudicare. Iudicium autem homi-
nis esse non potest deinteriori-
bus motibus, qui latent, sed
solum de exterioribus actibus,
qui apparent. Et tamen ad perfec-
tionem virtutis requiritur quod
in utrisqueactibus homo rectus
existat. Et ideo lex humana non
FO y
VRAAGSTELLING91 - 55
| it
i wun
> DV
Ten eerste, omdat de mens door de wet geor-
dend wordt tot hetverrichten van de hem geëigen-
op zijn uiteindelijke
doel. Indien de mensslechts geordend zouzijn tot
een doel dat in een gelijke verhouding zou staan tot
het natuurlijke vermogen van de mens, zou de
mens niet een richtinggeving van de kant van zijn
rede behoeven naastde natuurlijke wet en degestel-
de menselijke wet die van haar afgeleid is. aad
omdat de mens geordendis tot het doel van de eeu-
wige gelukzaligheid, dat nietin eengelijke verhou-
ding staat tot zijn natuurlijke vermogen,zoals tevo-
ren gesteld is,?$is het nodig geweest dathij tot zijn
doel geordend wordt door een naast de natuurlijke
en menselijke wet gegeven goddelijke wet.
F Ten tweede, omdat het vanwege de onzekerheid
van het menselijke oordeel, in het bijzonder met
betrekking tottoevallige en bijzondere aangelegen-
heden, voorkomt dat verschillende mensen ver-
schillend oordelen over menselijke dingen,zijn ook
verschillendeen strijdige wetten het gevolg. Opdat
bijgevolg de mens zonder enige twijfel kan weten
wat hij moet doen en wat hij moet laten, is het
nodig geweest dat hij in de hem geëigende hande-
lingen gericht wordt door een goddelijke wet,
waarvan vaststaat dat zij zich niet kan vergissen. 4—
Ten derde, omdat de mens slechts wetten kan
maken metbetrekking tot de dingen waarover hij
kan oordelen.*8 Nu kan de mensniet oordelen over
inwendige handelingen,die verborgen zijn, maar
alleen over uitwendige handelingen,die zichtbaar
zijn. Desalnietteminwordt voordevolle ontwik-
keling van de deugd verlangd dat de mens in de
beide soorten handelingen goed geleid wordt.
Daarom is de menselijke wet niet voldoende in
staat geweest de inwendige handelingen te onder-
drukken en te ordenen, en om deze reden is het
nodig geweest dat de goddelijke wet te hulp kwam.
a rt behe uele C

56 Over DE WET
potuit cohibereet ordinaresuffi-
cienter interiores actus, sed
necessarium fuit quod ad hoc
superveniretlex divina. Quarto
quia,sicut Augustinus dicit, inl
de Lib. Arb., lex humana non
potest omnia quae male fiunt,
punire vel prohibere, quia dum
auferrevellet omnia mala, seque-
retur quod etiam multa bona
tollerentur, etimpediretur utili-
tas boni communis, quod est
conversati
necessarium ad fonve aeonem
malum improhibitum et impu-
nitum remaneat, necessarium
fuit supervenire leger divinam,
per quam omnia peccata prohi-
bentur. Et istae quatuor causae
tangunturin Psalmo XVIII, ubi
dicitur, lex domini immaculata,
idest nullam peccati turpitudi-
nem permittens; convertens ani-
mas, quia non solum exteriores
actus, sed etiam interiores diri-
git; testimonium dominifidele,
proptercertitudinem veritatis et
rectitudinis; sapientiam prae-
stans parvulis, inquantum ordi-
nat hominem ad supernatura-
lem finem et divinum.
Ad primum ergo dicendum
quod per naturalem legem par-
ticipaturlex aeterna secundum
proportionem. capacitatis huma-
nae naturae.Sed oportet ut altio-
ri mododirigatur homoin ulti-
mum finem supernaturalem. Et
ideo superadditur lex divinitus
data, per quam lex aeterna parti-
cipaturaltiori modo.
Ad secundum dicendum
quod consilium est inquisitio
quaedam, unde oportet quod
procedatex aliquibus principiis.
VRAAGSTELLING 91 57
uszegt in Nec sufficit quod procedat ex wege hetgeen gezegd is in het hoofdgedeelte van
F Ten vierde, omdat, zoals Augustin principiis naturaliter inditis, dit artikel, maar is het nodig dat bepaalde andere
elijke wet
zijn boek Over de vrije wilskeuze, de mens quae sunt praecepta legis natu- beginselen toegevoegd worden, namelijk de voor-
eden.
niet alle kwade dingen kan bestraffen of verbi rae, propter praedicta, sed opor-
zou will en schriften van de goddelijke wet.
Indien zij alle kwade dingen weg tet quod superaddantur quae-
e dingen weg- dam alia principia, scilicet
nemen, zou volgen dat ook veel goed
en- praecepta legis divinae.
Naar aanleiding van de derde tegenwerping
genomen zouden worden en zou het geme moet gezegd worden datniet-redelijke schepselen
zake lijk is Ad tertium dicendum quod
schappelijke nut van het goede, dat nood niet geordend wordentot een doel dat hogeris dan.
en gehinderd. creaturae irrationales non ordi-
voor het menselijke verkeer,” word
boden en nanturad altiorem finem quam hetgeenin een gelijke verhouding staattot hun
Opdat bijgevolg geen kwaad niet-ver sit finis qui est proportionatus natuurlijke krachten. En daarom gaatdevergelij-
wet nodig
ongestraft blijft, is de goddelijke naturali virtuti ipsarum.Et ideo king niet op.
doora lle
geweest om bijstand te verlenen, waar non est similis ratio.
zonden verboden worden.
Ab LANGE HU
in de Articulus V Artikel 5
En die vier redenen worden aangestipt
de Heeri s Utrumlex divinasit una tan- Ofer slechts één goddelijke wet is
Psalmen, waar gezegd wordt:‘De wet van
de smet van. tum.
vlekkeloos’, hetgeen wil zeggen datzij Ten aanzien van hetvijfde vraagpunt wordt als
omdatzij
de zonde niet toestaat; ‘zielen bekerend’, Ad quintumsic proceditur.
maar ook volgt geargumenteerd. * gedag wl enal
niet alleen uitwendige handelingen, Videtur quod lex divina sit una
van e 1. Het schijnt dater slechts één goddelijke wet
inwendige handelingenricht; ‘het getuigenis tantum. Unius enim regis in
rhei d van de is. In het koninkrijk van één koning is er immers
de Heer is waarachtig’,vanwegede zeke uno regnoest unalex. Sed totum.
d;3 ‘wijs heid slechts één wet. Nu verhoudt de mensheid als
waarheid en de rechtgeordendhei humanum genus comparatur ad
demens Deum sicut ad unum regem; geheel zich tot Godals tot één koning,dit volgens
bewijzendaan degeringen’> voor zover zij de Psalmen: ‘God is de Koning van de gehele
doel ordent. secundum illud PsalmiXLVI,rex
tot een bovennatuurlijk en goddelijk wereld.’3: Bijgevolgiser slechts één goddelijke wet.
nwer ping omnis terrae Deus. Ergo est una
Naaraanleiding van de eerste tege tantum lex divina.
natu ur- 2. Voorts is iedere wet geordend tot het doel dat
moet bijgevolg gezegd worden dat door de Praeterea, omnis lex ordina- de wetgever voorheeft met degenen aan wie hij de
geno men
lijke wet aan de eeuwige wet wordt deel tur ad finem quem legislator
hiktheid van wet geeft. Maar wat God voorheeft metalle men-
in een gelijke verhouding tot de gesc intenditin eis quibus legemfert.
delijke sen is een en hetzelfde, dit volgensde Eerste Brief
de menselijke natuur. Maar tot hetuitein Sed unum et idem est quod Deus
op een ande- intendit in omnibus hominibus;
aan Timotheus: ‘Hij wil dat alle mensen verlost
bovennatuurlijke doel moet de mens
word en. En secundum illud1ad Tim.II, vult worden, en tot inzicht van de waarheid geraken.’33
re en meer verheven wijze geordend Bijgevolgis er slechts één goddelijke wet.
toeg evoe gd, omnes homines salvosfieri, et ad
daarom is een gegeven goddelijke wet agnitionem veritatis venire. Ergo 3. Voortsschijnt de goddelijke wet dichter te
ige wet
waardoor op een andere wijze aan de eeuw una tantum est lex divina. staan bij de eeuwige wet, die één is, dan de natuur-
deelgenomen wordt. Praeterea,lex divina propin- lijke wet, want de openbaring van de genade is
quioresse videturlegi aeternae,
zoveel hoger dan kennis van de natuur. Maareris
‘Naar aanleiding van de tweede tegenwerping quaeest una, quam lex naturalis,
bepaald één natuurlijke wet vooralle mensen.Bijgevolg is
moet gezegd worden dat raadgeving een quantoaltior est revelatio gra-
lde begin- tiae quam cognitio naturae. Sed de goddelijke wer veel meeréén.
onderzoek is; vandaar datzij van bepaa
datzij lex naturalis est una omnium
selen moet uitgaan. Evenmin volstaat het - Maarhier staattegenover wat de Apostel in
selen ,die de hominum. Ergo multo magis lex
uitgaat van van nature gegeven begin divina. zijn Brief aan de Hebreeën zegt:‘Want uit een ver-
ur zijn, van-
voorschriften van de wet van de natu

58
* ‚ cts
Sed contra est quod aposto-
lus dicit, ad Heb. VI,translato
sacerdotio, necesseest ut legis tran-
slatio fiat. Sed sacerdotium est
duplex, ut ibidem dicitur, scili-
cet sacerdotium leviticum, et
sacerdotium Christi. Ergo etiam.
duplex estlex divina,scilicet lex
vetus, et lex nova.
Respondeo dicendum quod,
sicut in primo dictum est,
distinctio est causa numeri.
Dupliciter autem inveniuntur
aliqua distingui. Uno modo,
sicut ea quae sunt omninospecie
diversa, ut equuset bos. Alio
modo,sicut perfectum et imper-
fectum in eadem specie, sicut
pueretvir. Et hoc modolex divi-
na distinguitur in legem vete-
rem et legem novam. Unde apo-
stolus, ad Gal. III, comparat
statum veteris legis statui pueri-
li existenti sub paedagogo,sta-
tum autem novaelegis comparat
statuiviri perfecti, qui iam non
est sub paedagogo. Attenditur
autem perfectio et imperfectio
utriusque legis secundum tria
quae ad legem pertinent, ut
supra dictum est. Primo enimad
legem pertinet ut ordinetur ad
bonum commune sicut ad
finem, ut supra dictum est.
Quod quidem potest esse
duplex. Scilicet bonum sensibile
et terrenum, et ad tale bonum
ordinabar directe lex vetus; unde
statim, Exodi III, in principio
legis, invitatur populus ad
regnum terrenum Chananaeo-
rum. Etiterum bonumintelligi-
bile etcaeleste, et ad hoc ordinat
lex nova. Unde statim Christus
OVER DE WET
harnfoumato Oude Maar LET.
andering van priesterschap volgt noodzakelijk ook
een ‘yan wet.’34 Maar hetpriesterschap
is tweevoudig, zoals op dezelfde plaats gezegd
wordt, namelijk hetlevitische priesterschap, en
hetpriesterschap van Christus. Bijgevolg is ook de
goddelijke wet tweevoudig, namelijk de oude wet
en de nieuwe wet.
IKANTWOORD mette zeggen dat,zoalsin het Eer-
ste Deel gezegd is,35 onderscheid de oorzaak is van
deveelheid. Nu zijn sommige dingen op twee wij-
zen onderscheiden. Op de ene wijze, als dingen die
geheel en al tot een verschillende soort behoren,
zoals een paard en een os. Op de andere wijze, als
een volmaaktding en een onvolmaakt ding in een
en dezelfdesoort, zoals een jongen en een man. En
op deze wijze is de goddelijke wet onderscheiden in
een oude wet en een nieuwe wet. Vandaar dat de
Apostel, in zijn Brief aan de Galaten,de positie van
de oude wetvergelijkt met de positie van een kind
dat onderhet gezagstaatvan een opvoeder; de posi-
tie van de nieuwe wet vergelijkt hij daarentegen
met de positie van een volwassen man die niet lan-
ger onder het gezag van een opvoeder staat.36
® Nu moet de volmaaktheid en de onvolmaakt-
heid van de wet bezien worden aan de hand van de
drie dingen die, zoals tevoren in de artt. 2, 3 en 4
van de voorgaandevraagstelling gezegdis, tot de
wet behoren.
Teneerste behoort het namelijk tot de wet dat
zij geordendis tot het gemeenschappelijke goede,
als tot haar doel, zoals tevoren gezegdis in art. 2
van de voorgaandevraagstelling. Nu kan dit goede
tweevoudig zijn. Het kan namelijk een zinnelijken
aards goed zijn, en tot een zodanig goed ordende
de oude wetrechtstreeks. Vandaar datterstond in
het begin van de wet,in het boek Exodus, het volk
uitgenodigd wordt tot het aardse koninkrijk van
de Kanaänieten.En voorts kan het een bovenzin-
——
ad regnum caelorum in suae
praedicationis principio invita-
vit, dicens, poenitentiam agite,
appropinquavit enim regnum caelo-
rum, Matth. IV. Et ideo Augusti-
nusdicit, in IV contra Faustum,
quod temporalium rerum promis-
Siones testamentoveteri continentur,
etideo vetus appellatur,sed aeternae
vitae promissio ad novum pertinet
testamentum. Secundo ad legem
pertinet dirigere humanosactus
secundum ordinem iustitiae. In
quo etiam superabundat lex
novalegi veteri, interiores actus
animi ordinando; secundum
illud Matth. V,nisi abundaverit
iustitia vestra plus quam Scribarum
et Pharisaeorum, nonintrabitis in
regnum caelorum. Et ideo dicitur
quodlex vetus cohibet manum,lex
nova animum. Tertio ad legem
pertinet inducere homines ad
observantias mandatorum. Et
hoc quidem lex vetus faciebat
timore poenarum, lex autem
novafacit hoc per amorem,qui
in cordibusnostris infunditur
per gratiam Christi, quae in lege
nova confertur,sed in lege veteri
figurabatur. Et ideo dicit Augu-
stinus, contra Adimantum
Manichaei discipulum, quodbre-
vis differentiaest legis et Evangelii,
timoret amor.
Ad primum ergo dicendum.
quod, sicut paterfamilias in
domo alia mandata proponit
pueris et adultis, ita etiam unus
tex Deus, in uno suo regno,aliam.
legem dedit hominibus adhuc
imperfectis existentibus; et aliam.
perfectiorem iam manuductis
per priorem legem ad maiorem
capacitatem divinorum.
VRAAGSTELLING 91
nelijk en hemels goedzijn, en tot dit doel ordent
de nieuwe wet. Vandaar dat Christus terstond in
het begin van zijn preken tot het koninkrijk der
hemelen uitgenodigd heeft met de woorden:
‘Weest boetvaardig, want het koninkrijk der heme-
len is nabij.’38 En daarom zegt Augustinus in zijn
boek Tegen Faustus dat‘de beloften van tijdelijke
dingen in het Oude Testament gehouden worden,
dat daarom ‘Oud’ genoemd wordt, maar debelof-
te van het eeuwige leven van het Nieuwe Testa-
mentis’.39
Ten tweede behoorthetrichten van menselij-
ke handelingen overeenkomstig de orde van de
gerechtigheid tot de wet,4° waarin de nieuwe wet
de oude wet ook meer dan overtreft door de inwen-
dige handelingen van de geestte ordenen,dit over-
eenkomstig het Evangelie van Jezus Christus vol-
gens Mattheus: ‘Tenzij jullie gerechtigheid
overvloediger geweest zal zijn dan die van de
Schriftgeleerdenen de Farizeeën,zullen jullie het
koninkrijk der hemelen niet binnengaan/# En
daarom wordt gezegd dat ‘de oude wet de hand
beteugelt, de nieuwe wet de geest’.42
Ten derde behoort het aanzetten van mensen
tot het in acht nemenvan de bevelentotde wet, en
dit deed de oude wet namelijk door de vrees voor
straf. De nieuwe wet doet dit daarentegen door de
liefde die in onze harten wordt uitgestort door de
genade van Christus, die in de nieuwe wet wordt
overgebracht, maar in de oude wet gevormd werd.
En daarom zegt Augustinus in zijn boek Tegen Adi-
mantus dat ‘er weinig verschil is tussen de Wet en
het Evangelie, tussen vrees en liefde’.43
Naar aanleiding van de eerste tegenwerping
moet bijgevolg gezegd worden datzoals de huisva-
derin zijn huis andere bevelen aan een kind geeft
dan aan een volwassene, ook de ene koning God in
60
Ad secundum dicendum
quod salus hominum non pote-
rat esse nisi per Christum;
secundum illud Act. IV, non est
aliud nomen datum hominibus, in
quo oporteatnos salvosfieri. Et ideo
lex perfecte ad salutem omnes
inducens, dari non potuit nisi
post Christi adventum. Antea
vero dari oportuit populo ex quo
Christus erat nasciturus, legem
praeparatoriam ad Christi
susceptionem, in qua quaedam
rudimenta salutaris iustitiae
continerentur.
Ad tertium dicendum quod
lex naturalis dirigit hominem
secundum quaedam praecepta
communia, in quibus conve-
niunt tam perfecti quam imper-
fecti, et ideo est una omnium.
Sed lex divina dirigit hominem
etiam in quibusdam particulari-
bus, ad quae non similiter se
habent perfecti et imperfecti. Et
ideo oportuit legem divinam
esse duplicem, sicut iam dictum
est.
Articulus VI
Utrum sit aliqualex fomitis.
Ad sextum sic proceditur.
Videtur quod non sit aliquallex
fomitis) Dicitenim Isidorus, in V
Etymol., quod lexratione consistit.
Fomes autem non consistit
ratione, sed magis a ratione
OVER DE WET
zijn ene rijk zo een wet gegeven heeft aan nog
onvolmaakte mensen en een andere aan meer vol-
maakte, reeds door de voorgaande wettot een gro-
tere geschiktheid voor goddelijke dingen gevorm-
de mensen.
Naaraanleiding van de tweedetegenwerping
moet gezegd worden dat deverlossing van de men-
sen niet geschieden kon dan door Christus, dit vol-
gens de Handelingen vande Apostelen: ‘Wanteris
geen andere naam gegeven aan de mensen, waarin
wij verlost moeten worden.’#4 En daarom kon de
wet die alle mensen volledig tot de verlossing
voert, niet gegeven worden dan na de komst van
Christus. Maar hetis waar dat een wet, waarin ter
voorbereiding van de komst van Christus bepaal-
de eerste proeven van gerechtigheid totverlossing
vervatzijn, gegeven moest worden aan het volk
waaruit Christus geboren moest worden.
Naaraanleiding van de derde tegenwerping
moet gezegd worden dat de natuurlijke wet de
mensricht overeenkomstig bepaalde algemene
voorschriften die betrekking hebben op zowel vol-
maakte als onvolmaakte mensen, en daarom is er
één voor allen. Maar de goddelijke wer leidt de
mensook in bepaaldebijzondere aangelegenhe-
den, waartoe de volmaakten en de onvolmaakten
niet in een gelijke verhouding staan, en daarom
moest de goddelijke wet tweevoudig zijn, zoals
reeds gezegd is in het hoofdgedeelte.
Artikel 6
Ofer een wet van de neiging tot de zonde isss
Ten aanzien van hetzesde vraagpunt wordtals
volgt geargumenteerd.
1. Het schijnt dat er geen wet van de neiging tot
de zondeis.Isidorus zegt immersin zijn Etymolo-
gieën dat ‘de wet in de rede bestaat’.46 De neiging
tot zonde bestaatechter nietin de rede, maar wijkt
deviat. Ergo fomes non habet
rationem legis.
Praeterea, omnis lex obliga-
toria est, ita quod qui ipsam non
servant, transgressores dicuntur.
Sed fomes non constituit ali-
quem trans-gressorem ex hoc
quod ipsum non sequitur, sed
magis transgressor redditursi
quis ipsum sequatur. Ergo fomes
non habet rationemlegis.
Praeterea, lex ordinatur ad
bonum commune, ut supra
habitum est. Sed fomes non
inclinat ad bonum commune,
sed magis ad bonum privatum.
Ergo fomes non habetrationem
legis.
Sed contra est quod aposto-
lus dicit, Rom. VII, video aliam
legem in membris meis, repugnan-
tem legi mentis meae.
Respondeo dicendum quod,
sicut supra dictum est, lex essen-
tialiter inveniturin regulante et
mensurante, participative
autem in eo quod mensuraturet
tegulatur; ita quod omnis incli-
natio vel ordinatio quae inveni-
tur in his quae subiecta sunt
legi, participative diciturlex, ut
ex supradictis patet. Potest
autem in his quae subduntur
legi, aliqua inclinatio inveniri
dupliciter a legislatore. Uno
modo, inquantum directe incli-
nat suos subditosad aliquid; et
diversos interdum ad diversos
actus; secundum quem modum
potest dici quodalia est lex mili-
tum,et alia est lex mercatorum.
Aliomodo,indirecte, inquantum
scilicet per hoc quod legislator
destituit aliquem sibi subditum
VRAAGSTELLING 91 61
veeleer van de rede af. Bijgevolg is de neiging tot de
zonde geen wet.
2. Voortsis iedere wet verplichtend, zodatzij
die haarniet in acht nemen overtreders genoemd
worden. Maar de neiging tot de zonde maakt
iemand niet tot overtreder wanneerhij de neiging
tot de zondeniet gehoorzaamt, maar veeleer wan-
neer hij dit wel doet. Bijgevolg is de neiging tot de
zonde geen wet.
3. Voorts is de wet tot het gemeenschappelijke
goede geordend, zoals tevorenin art. 2 van de voor-
gaande vraagstelling gesteld is. Maar de neiging
tot de zonde voert niet tot het gemeenschappelij-
ke goede, maar meertot het particuliere goede. Bij-
gevolgis de neiging tot de zondegeen wet.
(Pauls)
- Maarhier staat tegenover wat de Apostel in
zijn Brief aan de Romeinen zegt: ‘Ik zie een andere
wet in mijn ledematen, die de wet van mijn geest
weerstaat.’
IK ANTWOORD mette zeggen dat, zoals gezegd is
in art. 1 van de voorgaandevraagstelling, naar aan-
leiding van de eerste tegenwerping, de wet wezen-
lijk gevonden wordt in degene die regelt en meet,
door deelhebbing daarentegen in datgene wat
geregeld en gemeten wordt, zodatiedere neiging
of ordening die gevonden wordt in de dingen die
aan de wet onderworpen zijn, door deelhebbing
wet genoemd wordt, zoals gebleken is uit datgene
wat voorheen gezegdis in art. 2 van deze vraagstel-
ling.
Nu kan het zijn dat diegenen dieaan,dewet
onderworpenzijn, op twee wijzen een neiging ver-
krijgen van de kant van de wetgever. Op de ene wijze
rechtstreeks, voor zover hij zijn onderdanendoet nei-
gen tot een ofandere handeling, en soms verschillen-
de onderdanen totverschillende handelingen; en op
deze wijze kan gezegd worden dat de ene wet een wet
van de soldaten is en de andere een wet van de koop-
 62
aliqua dignitate, sequitur quod
transeat in alium ordinem et
quasi in aliam legem, puta si
miles ex militia destituatur,
transibit in legem rusticorum
vel mercatorum. Sic igitur sub
Deo legislatore diversaecreatu-
rae diversas habent naturales
inclinationes,ita ut quod uni est
quodammodolex,alteri sit con-
tra legem,utsi dicam quod furi-
bundum esse est quodammodo
lex canis, est autem contra legem
ovis vel alterius mansueti ani-
malis. Est ergo hominis lex,
quam sortitur ex ordinatione
divina secundum propriam con-
ditionem, ut secundum ratio-
nem operetur. Quae quidem lex
fuit tam valida in primostatu,ut
nihil vel praeter rationem, vel
fv contra rationem posset See
por? ‘1e homini. Sed dumi homo a Deo
q mens kon binnensluipen. Maartoen de mens God
Tecessit, incurrit in hoc quod
feratur secundum impetum
sensualitatis, et unicuique etiam
particulariter hoc contingit,
quanto magis a ratione recesse-
rit, ut sic quodammodobestiis
assimiletur, quae sensualitatis
impetu feruntur; secundum
illud Psalmi XLVIII, homo, cum in
honoreesset, non intellexit, compa-
ratus est iumentis insipientibus,et
similisfactus estillis. Sicigitur ipsa
sensualitatis inclinatio, quae
fomes dicitur, in aliis quidem
animalibus simpliciter habet
tationemlegis,illo tamen modo
quo in talibus lex dici potest,
secundum directam inclinatio-
nem. In hominibus autem
secundum hoc nonhabetratio-
nemlegis, sed magis est deviatio
a lege rationis. Sed inquantum
OVER DE WET
lui. Op de andere wijze niet rechtstreeks, voor zover
namelijk de wetgever een of andere onderdaan van
een of andere waardigheid ve gevolg
dathij tot een andere orde overgaat en als het ware
onder een andere wet komt, zoals wanneer een sol-
daat uit de legerdienst ontslagen wordt, hij tot de
wet van de boeren of van de kooplui overgaat.
Aldus hebben onder God(de wetgever}e ver-
schillende schepselen derhalve verschillende
natuurlijke neigingen, zodat wat in zekere zin een
wet is voor de een, in strijd zal zijn met de wet van
een ander, zoals ik kan zeggen dat de onstuimig-
heid, die in zekere zin de wet van een hondis, in
strijd is met de wet van een schaap ofvan een ander
mak dier. Bijgevolgis het de wet van de mens, die
verkregen is uit hoofde van een goddelijke rege-
ling, in overeenstemming met de eigen natuur, dat
hij overeenkomstig de rede moet handelen; een
wet die zekerin de eerste toestand zo krachtig is
geweest, dat niets buiten of in strijd met de rede de
afgevallenis, is hij onder de invloed geraakt van de
ingevingen van het zinnelijke verlangen. En een-
ieder overkomt dit ook afzonderlijk naarmate hij
meervan derede verwijderdis, zodat hij in zekere
mate gelijk wordt aan de dieren, die door hetzin-
Ë ,
Psaimen"Demens,cere à
f Naar aanleiding van de derdetegenwerping
niet begrepen; hij is vergeleken met stommelast-
dieren, en hij is als hen geworden.’48
Aldus valt derhalve de neigingzelf tot het zin-
nelijke, die de neiging tot de zonde genoemd
wordt, ook in de andere dieren eenvoudigweg
onder het begrip van wet, voor zover tenminstebij
die dieren van wet gesproken kan worden overeen-
komstig de rechtstreekse neiging van de wet. Bij
mensen echtervalt zij in deze zin niet onder het
begrip van wet, maaris zij meer een afwijking van
de wervan de rede. Voor zover de mens echter door
de goddelijke gerechtigheid beroofd is van de oor-
per divinam iustitiam homo
destituituroriginali iustitia et
vigore rationis, ipse impetus
sensualitatis qui eum ducit,
haber rationem legis, inquan-
tum est poenalis et ex lege divi-
na consequens, hominem desti-
tuente propria dignitate.
Ad primum ergo dicendum
quodratio illa procedit de fomi-
te secundum se considerato,
prout inclinat ad malum.Sic
enim non habetrationem legis,
ut dictum est, sed secundum
quod sequitur ex divinae legis
iustitia, tanquam si dicereturlex
esse quodaliquis nobilis, propter
suam culpam,ad servilia opera
induci permitteretur.
Ad secundum dicendum
quod obiectioilla procedit de eo
quodestlex quasi regula et men-
sura, sic enim deviantes a lege
transgressores constituuntur.
Sic autem fomes nonest lex, sed
per quandam participationem,
ut supra dictumest.
Ad tertium dicendum quod
ratio illa procedit de fomite
quantum ad inclinationem pro-
priam, non autem quantum ad
suam originem. Et tamen sicon-
sideretur inclinatio sensualitatis
proutestin aliis animalibus,sic
ordinatur ad bonum commune,
idest ad conservationem naturae
in specie velin individuo. Et hoc
est etiam in homine, prout sen-
sualitas subditur rationi. Sed
fomes dicitur secundum quod
exit rationis ordinem.
VRAAGSTELLING 91 63
spronkelijke gerechtigheid en de kracht van de
rede, en geleid wordt doorhet zinnelijke verlan-
gen,is zij een wet, voor zoverzij tot straf dient en
de goddelijke wet tot gevolg heeft dat de mens
beroofd is van de eigen waardigheid. 49
Naar aanleiding van de eerste tegenwerping
moetbijgevolg gezegd worden datdie redenering
de neiging tot de zondeop zichzelf beschouwt,
voor zover de neiging tot het kwaadvoert. Aldus
heeft zij niet het wezen van wet, zoals gezegdis in
het hoofdgedeelte van hetartikel. Zij heeft dit wel
voor zoverzij een gevolg is van de gerechtigheid
van de goddelijke wet, zoals ook datgeneals wet
omschreven zou kunnen worden wat een of ande-
re edelman wegens een vergrijp tot slaafs werk
aangezet heeft.se
Naaraanleiding van de tweede tegenwerping
moet gezegd worden dar die redenering de wet als
regel en maat beschouwt, want aldus worden
degenen die instrijd met een wet handelen, over-
treders genoemd. In deze zin is de neiging tot de
zonde echter geen wet, maaris zij dit door een
bepaalde deelhebbing, zoals tevoren gezegd is in
het hoofdgedeelte van hetartikel.
moet gezegd worden dat deze redenering uitgaat
van de neiging tot de zondeals neiging en niet van
haar herkomst. Als evenwel de zinnelijke neiging
bezien wordt zoals zij in de andere dierenis, blijkt
zij geordend te zijn tot het gemeenschappelijke
goede, dat wil zeggen tot de instandhouding van
de natuur van de soort of van hetindividu. En dit
is ook bij de menshet geval, voor zoverde zinne-
lijkheid onderworpenis aan de rede. Maar neiging
tot zonde wordt datgene genoemd war de orde van
de rede te buiten gegaanis.
 OVER DE WET
64
QUAESTIO XCII
De effectibus legis. -In duos
articulos divisa.
Deinde considerandum est
de effectibus legis. Et circa hoc
quaeruntur duo. Primo, utrum
effectus legis sit hominesfacere
bonos. Secundo, utrum effectus
legis sint imperare, vetare, per-
mittere et punire,sicut legispe-
ritusdicit.
Articulus primus
Utrum effectuslegis sit facere
homines bonos.
Ad primumsic proceditur.
Videtur quodlegis nonsit facere
a) En
homines bonos. Homines enim
sunt boni pervirtutem,virtus
enim est quae bonum facit
habentem,utdicitur in II Ethic.
Sed virtus est hominia solo Deo,
ipse enim eam facit in nobis sine
nobis, ut supra dictum est in
definitione virtutis. Ergo legis
non est facere homines bonos.
Praeterea, lex non prodest
homininisi legi obediat. Sed hoc
ipsum quod homoobeditlegi,
est ex bonitate. Ergo bonitas pra-
eexigitur in homine ad legem.
Nonigitur lex facit homines
bonos.
Praeterea, lex ordinatur ad
bonum commune, ut supra dic-
tum est. Sed quidam bene se
habentin his quae ad commune
pertinent, qui tamen in propriis
non bene se habent. Non ergo ad
VRAAGSTELLING92
ern
Over de gevolgen van de wet’
In twee artikelen verdeeld
Vervolgens moeten de gevolgen van de wet in
ogenschouw genomen worden en dienaangaande
worden twee vraagpunten onderzocht: 1. het
goed maken van mensen een gevolg van de wetis;
of het bevelen, het verbieden, het toestaan en het
straffen gevolgen van de wet zijn, zoals de Jurist
zegt.
Artikel: € diii)
Ofhet goed maken van mensen een gevolg van de
wetis ( (ompire)
Ten aanzien vanheteerste vraagpunt wordt als
volgt geargumenteerd.
1. Het schijnt dat het goed maken van mensen
niet eengevolg van de wet is. De mensen zijn
immers goed door de deugd, want de deugdis dat-
gene wat de ‘houder goed maakt’, zoals gezegd
wordt in de Ethiek.3 Maar de deugd krijgt de mens
uitsluitend van God, want Hij ‘maakt haar in ons
zonderons’, zoals tevoren gezegdis bij de bepaling
van de deugd.4 Bijgevolg is het goed maken van
mensen niet eigen aan de wet.
x 2. Voorts levert de wet de mens niets op, tenzij
hij de wet gehoorzaamt. Maar dat de mens de wet
gehoorzaamt,is uit goedheid. Bijgevolg vereist de
wet goedheid in de mens. Derhalve maakt de wet
mensen niet goed.
# 3. Voorts is de wet geordend tot het gemeen-
schappelijke goede, zoals tevoren gezegd isin art.
2 van vraagstelling 90. Maar toch zijn er mensen
die zich goed plegente gedragen waar het gemeen-
schappelijke aangelegenhedenbetreft en niet waar
se anna LUE
legem pertinet quod faciat
homines bonos.
Praeterea, quaedam leges
sunt tyrannicae, ut philosophus
dicit, in sua politica. Sed tyran-
nus non intendit ad bonitatem
subditorum, sed solum ad pro-
priam utilitatem. Non ergolegis
est facere hominesbonos.
Sed contra est quodphiloso-
phus dicit, in II Ethic., quod
voluntas cuiuslibet legislatoris haec \is om de burgers goed te maken’.£
est, utfaciat cives bonos.
Respondeo dicendum quod,
sicut supra dictum est, lex nihil
aliud est quam dictamenratio-
nis in praesidente, quo subditi
gubernantur. Cuiuslibet autem
subditivirtus est ut bene subda-
tur ei a quo gubernatur,sicut
videmus quodvirtusirascibilis
et concupiscibilis in hoc consi-
stit quod sint bene obedientes
rationi. Et per hunc modum vir-
tus cuiuslibet subiecti est ut bene
subiiciaturprincipanti, ut philoso-
phus dicit, in I Polit. Ad hoc
autem ordinatur unaquaeque
lex, ut obediatur ei a subditis.
Unde manifestum est quod hoc
sit proprium legis, inducere
subiectos ad propriam ipsorum
virtutem. Cum igitur virtus sit
quae bonum facit habentem,
sequitur quod proprius effectus
legis sit bonosfacere eos quibus
datur, vel simpliciter vel secun-
dum quid. Si enim intentio
ferencis legem tendarin verum
bonum, quod est bonum com-
mune secundum iustitiam divi-
nam regulatum, sequitur quod
per legem homines fiant boni
simpliciter. Si vero intentio legi-
VRAAGSTELLING 92 65
het eigen dingen betreft. Bijgevolg behoort het
niet tot de wet dat zij mensen goed maakt.
1 4. Voorts zijn bepaalde wetten tiranniek, zoals
de Filosoofzegt in zijn Politiek.s Een tiran staat ech-
ter niet het goede van zijn onderdanen voor ogen, „
maar uitsluitend het eigen nut. Bijgevolg is het p.67
goed maken van mensen niet eigen aan de wet.
- Maarhier staattegenover dat de Filosoofin
zijn Ethiek zegt dat ‘het de wil van iedere wetgever
,
IK ANTWOORD mette zeggendat, zoals tevoren
gezegd is in de artt. 1 en 4 van vraagstelling 90, de
wetniets anders is dan een uitspraak van de rede
van degenedie aan hethoofdstaat, door wie de
onderdanen bestuurd worden. Nu behoorthet tot
de deugd van iedere onderdaandat hij goed onder-
worpenis aan degene door wie hij bestuurd wordt,
zoals het tot de deugd van de weerstrevende en
begerende vermogens behoort datzij goed gehoor-
zaam zijn aan de rede.7 En op deze wijze ‘behoort
het tot de deugd van iedere onderdaan dat deze
goed onderworpenis aan de vorst’, zoals de Filosoof
zegt in de Politiek.8 Maar het doel van iedere afzon-
derlijke wet is dat zij gehoorzaamd zal worden door
de eraan onderworpenen. Om dezereden is duide-
lijk dat het eigen aan de wetis om de ondergeschik-
ten aan te zetten tot hun eigenlijke deugd. Daar de
deugd derhalve datgene is wat de houder goed
maakt, zo volgt dat het goed maken van degenen
aan wie de wet gegeven wordt, in alle opzichten of
in een bepaald opzicht, een eigen gevolg van de wet
isAls het eins Svan de maker immers het ware
goede is, hetgeen het gemeenschappelijke goedeis,
geregeld overeenkomstig de goddelijke gerechtig-
heid, dan heeft de wet tot gevolg dat de mensen in
alle opzichten goed worden. Voert de bedoeling van
een wetgever evenwel tot een goed dat nietin alle
opzichten goed is, maar dat slechts nuttig of aan-
 66
slatoris feratur ad id quod non
est bonum simpliciter, sed utile
vel delectabile sibi, vel repu-
gnans iustitiae divinae; tunc lex
non facit homines bonossimpli-
citer, sed secundum quid,scilicet
in ordine ad tale regimen. Sic
autem bonum invenitur etiam
in per se malis, sicut aliquis dici-
tur bonus latro, quia operatur
accommodead finem.
Ad primumergo dicendum
quod duplex est virtus, ut ex
supradictis pater, scilicet acqui-
sita, et infusa. Ad utramque
autem aliquid operatur operum
assuetudo, sed diversimode,
nam virtutem quidem acquisi-
tam causat; ad virtutem autem
infusam disponit, et eam iam
habitam conservatet promovet.
Et quialex ad hoc daturut diri-
gat actus humanos, inquantum
~ om
actus humani operantur advir-
tutem,intantum lex facit homi-
nes bonos. Unde et philosophus
dicit, II Polit., quod legislatores
assuefa-cientesfaciunt bonos.
Ad secundum dicendum
quod non semperaliquis obedit
legi ex bonitate perfecta virtutis,
sed quandoque quidem ex timo-
Te poenae; quandoque autem ex
solo dictaminerationis, quod est
quoddam principium virtutis,
ut supra habitum est.
Ad tertium dicendum quod
bonitas cuiuslibet partis consi-
deratur in proportione ad suum.
totum, unde etAugustinus dicit,
in III Confess., quod turpis omnis
pars est quae suo toti non congruit.
Cum igitur quilibet homosit
pars civitatis, impossibile est
quodaliquis homosit bonus,
OVER DE WET
genaamis voor hemzelf, of datin strijd ismet de
goddelijke gerechtigheid, dan maakt de wet de
mensen niet in alle opzichten goed, maar in een’]
bepaald opzicht, namelijk met betrekking tot een
zodanig bestuur. Aldus wordt het goede zelfs
gevonden in het in zichzelf slechte; zo wordt
iemand een goedebandiet genoemd, omdat hij
handelt op een wijze die voorzijn doel geschiktis.
(goed Furkiondun)
Naar aanleiding van de eerste tegenwerping
moetbijgevolg gezegd worden dat de deugd twee-
voudig is, zoals blijkt uit hetgeen tevoren gezegd
isnamelijk verworven en ingegoten. Nu draagt
het gewennen aan een handeling bij tot beide,
maar op verschillende wijzen: het veroorzaakt
namelijk de verworven deugd, terwijl het ontvan-
kelijk maakt voor de ingegoten deugd, en hand-
haaft en bevordert het de ingegoten deugd als deze
reeds bezeten wordt. En omdat de wer gegevenis
metals doel het richten van menselijke handelin-
gen, maakt de wetin zoverre mensen goed, voor
zover de menselijke handelingen bijdragentot de
deugd. Vandaardat de Filosoofin de Politiek en in
de Ethiek zegt dat ‘wetgevers mensen goed maken
doorze aan goede handelingente laten wennen’.t°
Naar aanleiding van de tweede tegenwerping
moet gezegd worden dat iemandniet altijd de wet
gehoorzaamt uit volmaakte goedheid van de
deugd, maar soms namelijk uit vrees voor straf, en
soms echteralleen als gevolg van een uitspraak van
de rede, wat een bepaald begin van deugd is, zoals
tevoren gesteld is.
Naar aanleiding van de derde tegenwerping
moet gezegd worden dat de goedheid van iederdeel
beschouwd wordt in de verhouding totzijn geheel.
Vandaar datAugustinus in zijn Belijdenissen zegt dat
“ieder deel ontsierendis, dat niet overeenkomt met
het geheel’.r2 Daar derhalve iedere mens deel uit-
nisi sit bene proportionatus
bono communi, nec totum
potest bene consistere nisi ex
partibus sibi proportionatis.
Unde impossibile est quod
bonum commune civitatis bene
se habear, nisi cives sint virtuosi,
ad minus illi quibus convenit
principari. Sufficit autem,quan-
tum ad bonum communitatis,
quod alii intantum sintvirtuosi
quod principum mandatis obe-
diant. Et ideo philosophus dicit,
in III Polit., quod eadem est virtus
principis et boni viri; non autem
eadem est virtus cuiuscumquecivis et
boni viri.
Ad quartum dicendum quod
lex tyrannica, cum non sit
secundum rationem, non est
simpliciter lex, sed magis est
quaedam perversitas legis. Et
tameninquantum habetaliquid
de rationelegis, intendit ad hoc
quodcives sint boni. Non enim
habetde rationelegis nisi secun-
dum hoc quodest dictamenali-
cuius praesidentis in subditis, et
ad hoctendit ut subditi legi sint
bene obedientes; quod est eos
esse bonos, non simpliciter, sed
in ordine ad tale regimen.
Articulus II
Utrum legis actus convenienter
assignetur.
Ad secundum sic proceditur.
Videtur uodlegis actus non sint
convenienter assignati in hoc
quod dicitur quodlegis actus est
imperare, vetare, permittere et
punire. Lex enim omnis praecep-
VRAAGSTELLING 92 67
maakt van de politieke gemeenschap, is het onmo-
gelijk dat een mens goedis, wanneerhij niet evenre-
dig aan het gemeenschappelijke goede goed is. Ook
het geheel kan niet goedzijn, tenzij door de evenre-
dige goedheid van de delen. Vandaar dat het onmo-
gelijk is dat het gemeenschappelijke goede van de
politieke gemeenschap gedijt als de burgers niet
deugdzaam zijn, althans diegenen die regeren moe-
ten. Voor watbetreft het goede van de gemeenschap
is het echter voldoendedat de anderen in zoverre
deugdzaam zijn dat zij de bevelen van hun vorsten
gehoorzamen. En daarom zegt deFilosoofin de Poli-
tiek dat ‘de deugd van een vorst dezelfdeis als die van
een goede man, maar de deugd van iedere burger is
niet dezelfde als die van een goede man’.3
& Naaraanleiding van devierde tegenwerping
moet gezegd worden dateen tirannieke wet, daar
zij niet in overeenstemming met de redeis,niet in
alle opzichten een wetis, maar meer een bepaalde
verdorvenheid van de wet. Voor zover zij evenwel
iets van een wet heeft, beoogtzij de burgers goed
te maken, wantzij heeft slechts iets van een wet
voor zoverzij een uitspraak is, afkomstig van
iemand die aan het hoofd staat en gerichttotzijn
onderdanen, en voor zoverzij beoogt dat de onder-
worpenen de wet goed zullen gehoorzamen, wat
hetzelfdeis als ze goed maken! niet in alle opzich-
ten, maar metbetrekkingtot een zodanig bestuur.
vanen Dg Ct hp
ip heb cle dea
Tune >= (i Oe
Artikel 2
Ofde handelingen van de wetjuist aangegeven
worden
Ten aanzien van het tweede vraagpunt wordt
als volgt geargumenteerd.
1. Hetschijntdat de handelingen van de wet
nietjuist aangegeven zijn, wanneer gezegd wordt
dat ‘bevelen, verbieden, toestaan en straffen’ de
 68
tum communeest, utlegiscon-
sultus dicit. Sed idem est impe-
rare quod praecipere. Ergo alia
tria superfluunt.
Praeterea, effectus legis est
ut inducat subditos ad bonum,
sicut supra dictum est. Sed con-
silium est de meliori bono quam
praeceptum. Ergo magis perti-
net ad legem consulere quam
praecipere.
Praeterea, sicut homo ali-
quis incitatur ad bonum per
poenas,ita etiam et per praemia.
Ergo sicut punire ponitureffec-
tuslegis, ita etiam et praemiare.
Praeterea, intentio legislato-
ris est ut hominesfaciat bonos,
sicut supra dictum est. Sed ille
qui solo metu poenarum obedit
legi, non est bonus, nam timore
Servili, qui est timor poenarum,etsi
bonum aliquis faciat, non tamen
gs
bene aliquid fit, ut Augustinus
dicit. Non ergovidetur esse pro-
prium legis quod puniat.
ed contra est quod Isidorus
dicit, in V Etymol., omnis lex aut
permittit aliquid, ut, virfortis prae-
mium petat. Autvetat, ut, sacrarum
virginum nuptias nulli liceatpetere.
Aut punit, ut, qui caedem fecerit,
capite plectatur.
x ‘Een moedig man mag een beloning verlangen’, of
Respondeo dicendum quod,
sicut enuntiatio est rationis dic-
tamen per modum enuntiandi,
ita etiam lex per modum praeci-
piendi. Rationis autem pro-
prium est ut ex aliquo ad aliquid
inducat. Undesicut in demon-
strativis scientiis ratio inducit
ut assentiatur conclusioni per
quaedam principia, ita etiam
inducit ut assentiatur legis (Gn aan de rede om
7 pCakande woe
OVER DE WET
handelingen van de wetzijn.14 Wantiedere wetis
een algemeenvoorschrift, zoals de rechtsgeleerde
Papinianus zegt.15 Maar bevelen is hetzelfde als
voorschrijven. Bijgevolg zijn de overige drie over-
bodig.
2. Voortsis het een gevolg van de wet dat de
onderdanen aangezet worden tot het goede, zoals
tevoren gezegd is in het voorgaande artikel. Maar
raadgeving beoogt een hoger goed dan een voor-
schrift. Bijgevolg behoort het geven van raad meer
tot de wet dan het voorschrijven. C AUUtwun}
3. Voorts wordt iedere mens behalve dóorstraf-
fen ook door beloningen tot het goede aange-
spoord. Bijgevolg moet ook het belonen, evenals
hetstraffen, gezien wordenals een gevolg van de
wet. —e P-Te CThanuu: }
4. Voortsis het de bedoeling van een wetgever
dat hij mensen goed maakt, zoals tevoren gezegd
isin het voorgaande artikel. Maar degenedie uit-
sluitend de wet gehoorzaamt uit vrees voor straf-
fen, is niet goed, want‘doorde slaafse vrees die de
vrees voorstraffenis, zal iemandeen goediets kun-
nen doen, evenwelzalhij het niet goed doen’, zoals
Augustinuszegt in zijn boek Tegen twee Brieven van
de Pelagianen.“Bijgevolg schijnthetniet eigen aan
de wette zijn datzij straft.
° _Maarhier staat tegenoverwatIsidorusin zijn
Etymologieën zegt: ‘ledere wetstaatiets toe, zoals:
verbiedt Niemandtoege-
wijde maagden ten huwelijk vragen’, of straft,
zoals: ‘Hij die een moord begaan heeft, moetter
dood gebracht worden’.17
< Li WUE Op bit.
IKANTWOORD mette zeggendat, zoals de bewe-
ring een uitspraak van de redeis op de wijze van
het beweren,ook de wetzo een uitspraak is van de
rede op de wijze van het voorschrijven. Nu is het
vaniets over te gaan op iets
praecepto peraliquid. Praecepta
autem legis sunt de actibus
humanis, in quibuslex dirigit,
ut supra dictum est. Sunt autem
tres differentiae humanorum
actuum. Nam sicut supra dic-
tum est, quidam actus sunt boni
ex genere, qui sunt actus virtu-
tum,et respectu horum,poni-
tur legis actus praecipere vel
imperare; praecipit enim lex
omnesactus virtutum,ut dici-
tur in V Ethic. Quidam vero
suntactus mali ex genere, sicut
actusvitiosi, et respectu horum,
lex habet prohibere. Quidam
vero ex genere suo sunt actus
indifferentes, et respectu
horum,lex habet permittere. Et
possuntetiam indifferentes dici
omnes illi actus qui sunt vel
parum boni vel parum mali. Id
autem per quod inducit lex ad
hoc quod sibi obediatur, est
timor poenae, et quantum ad
hoc, poniturlegis effectus puni-
re.
Ad primum ergo dicendum
quod,sicut cessare a malo habet
quandam rationem boni, ita
etiam prohibitio habet quan-
dam rationem praecepti. Et
secundum hoc,large accipiendo
praeceptum, universaliter lex
praeceptum dicitur.
Ad secundum dicendum
quod consulere non est proprius
actus legis, sed potest pertinere
etiam ad personam privatam,
cuius non est condere legem.
Unde etiam apostolus,I ad Cor.
VII, cum consilium quoddam
daret,dixit, ego dico, non domi-
nus. Et ideo non poniturinter
effectus legis.
VRAAGSTELLING 92 69
anders.18 Vandaar dat, zoals de rede in demonstra-
tieve wetenschappen een gevolgtrekking zal aan-
nemen uit bepaaldebeginselen,’ zij ook een voor-
schrift van de wet zal aannemen uitiets.
Nu hebben de voorschriften van de wet betrek-
king op menselijke handelingen, die de wetricht,
zoals tevoren gezegdis in de artt. 1 en 2 van vraag-
stellinggo en art. 4 van vraagstelling 91. Nu zijn er
drie verschillende soorten menselijke handelin-
gen, want, zoals tevoren gezegd is,z bepaalde han-
delingen, de handelingen van de deugden,zijn
naar hun aard goed en met betrekking tot deze
wordt gesteld dat de handeling van de wet het
voorschrijven of het bevelen is, want ‘de wet
schrijft alle handelingen van de deugden voor’,
zoals wordt gezegd in de Ethiek.2: Bepaalde hande-
lingen zijn evenwel naar hunaard slecht, zoals ver-
dorven handelingen, en met betrekking tot deze
moet de wet verbieden. Bepaalde handelingen zijn
evenwel naar hun aard goed noch slecht en met
betrekking tot deze moet de wettoestaan, waarbij
al die handelingen die niet goed genoeg of niet
slecht genoeg zijn, ook ‘goed noch slecht’ genoemt
kunnen worden. = andiffcurnie L
Nu is de vrees voor de straf datgene waardoor
de wet beweegt om haarte gehoorzamen, en in dit
opzichtis het straffen een gevolg van de wet.
Naaraanleiding van de eerste tegenwerping
moetbijgevolg gezegd worden dat zoals het belet-
ten van het kwaad een bepaald soort goed is, ook
een verbod zo een bepaald soort voorschrift is en
dienovereenkomstig, door ‘voorschrift’ ruim op te
vatten,is een wet in alle opzichten een voorschrift.
Naaraanleiding van de tweede tegenwerping
moet gezegd worden dat het geven van raad geen
eigenlijke handeling van de wet is, maar ook kan
toekomen aan een particuliere persoon aan wie het
maken van een wet niet toekomt. Vandaar ook dat
 70 OVER DE WET
VRAAGSTELLING 93 71

Ad tertium dicendum quod de Apostel zegt in zijn Eerste Brief aan de Corin-
etiam praemiare potest ad VRAAGSTELLING 93
thiërs, nadat raad werd gegeven:‘Ik zeg, niet de
quemlibetpertinere, sed punire
non pertinet nisi ad ministrum
Heer.'3 En daarom wordt hetniet tot de gevolgen QUAESTIO XCII
van de wet gerekend. De lege aeterna. - In sex articu- Over de eeuwige wet
legis, cuius auctoritate poena
infertur. Et ideo praemiare non los divisa. In zes artikelen verdeeld
ponitur actus legis, sed solum ¥
‘ Naaraanleiding van de derdete genwerping i
punire.
Deinde considerandum est Vervolgens moet iedere wet afzonderlijk in
moetgezegd worden dat eenieder ook kan belonen.
de singulis legibus. Et primo, de ogenschouw genomen worden: ten eerste de eeu-
Ad quartum dicendum quod Straffen komtechter uitsluitend de uitvoerder van
per hoc quod aliquis incipit lege aeterna; secundo, de lege
de wettoe, op wiens gezag de straf toegebracht wige wet; ten tweedede natuurlijke wet; ten derde
assuefieri ad vitandum mala et naturali; tertio, de lege humana;
de menselijke wet; ten vierde de oude wet;ten vijf-
ad implendum bona propter
wordt. Daarom wordthet belonen niet tot de han- quarto,de lege veteri; quinto, de
lege nova, quae est lex Evangeli. dede nieuwe wet, die de wet van het Evangelieis;
metum
delingen van de wet gerekend, maaralleen het
poenae, perducitur
straffen.24 De sexta autem lege, quae estlex voorts ten zesde een wet die de wet van de neiging
quandoquead hoc quod delecta-
biliter et ex propria voluntate fomitis, sufficiat quod dictum tot de zonde is,ten aanzien van welke volstaan zal
hocfaciat. Et secundum hoc,lex © Naar aanleiding vande vierde tegenwerping est cum de peccato originali age- worden met wat voorheen gezegd is, toen de erf-
etiam puniendoperducit ad hoc retur. zonde behandeld werd.
moet gezegd worden dat, doordat men uit vrees
quod homines sintboni. Circa primum quaeruntur Met betrekking tot de eeuwige wet worden zes
voorstrafgewoon begintte worden om het kwade sex. Primo, quid sit lex aeterna.
vraagpunten onderzocht:1. wat de eeuwige wetis;
te latenen het goede te doen, men te zijnertijd ook Secundo, utrum sit omnibus
€ met genoegen en uit eigen wil hiertoe bewogen nota. Tertio, utrum omnislex ab 2. ofzij aaniedereen bekendis; 3. of iedere wet van
wordt. En dienovereenkomstig beweegt de wet ea derivetur. Quarto, utrum haar afgeleid is; 4. ofalle noodzakelijke dingen aan
necessaria subiiciantur legi de eeuwige wet onderworpen zijn; 5. of toevallige

~
zelfs door testraffen, opdat de mensen goed zullen
zijn. aeternae. Quinto, utrum contin- natuurlijke dingen aan de eeuwige wet onderwor-
gentia naturalia subiiciantur legi penzijn; 6. ofalle menselijke aangelegenheden aan
aeternae. Sexto, utrum omnes res haar onderworpenzijn.
humanaeei subiiciancur.

—r Dae dem. goed. handi hoe mut Od saf

Mik vAn de deugd. Articulus primus
Utrum lex aeternasit summa
ratio in Deo existens.
Ad primumsic proceditur.
Videtur quodlex aeterna nonsit
ratio summain Deoexistens. Lex
enim aeterna est una tantum. Sed
rationes rerum in mente divina
sunt plures, dicit enim Augusti-
nus, in libro octoginta trium
quaest., quod Deus singula fecit
propriis rationibus. Ergo lex aeter-
na non videtur esse idem quod
ratio in mente divina existens.
Praeterea, de ratione legis est
quod verbo promulgetur, ut
Ofde eeuwige wet het hoogste inGod bestaande
begriptis CQoAduhr;he Va
Ten aanzien van heteerste vraagpunt wordtals
volgt geargumenteerd. A
1. Hetschijnt dat de eeuwige wetniet het hoog-
ste in Godbestaandebegripis. Eris immersslechts
één eeuwige wet. Maarindé goddelijke geest zijn
meerdere begrippen van dingen, want Augustinus
zegt in zijn boekOverdrieëntachtig uiteenlopende
vraagstukken dat‘Godalle dingen heeft gemaakt
hun eigen begrippen’3 Bijgevolg
schijnt,de eeuwige wet niet hetzelfde te zijn als het
begrip darbestaatin de goddelijke geest.