Laboratorium Fizyki

Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

Ćw. 12
Weryfikacja prawa Malusa oraz badanie załamania
światła
UWAGA !! Ćwiczenia 11 i 12 wykonywane są na dwóch stanowiskach
pomiarowych, po wykonaniu pierwszej części ćwiczenia studenci
zamieniają się miejscami na stanowiskach.
1. Cel ćwiczenia
 Zbadanie zależności natężenia światła przechodzącego przez układ dwóch
polaryzatorów (polaryzator + analizator) od kąta obrotu analizatora. Weryfikacja
prawa Malusa.
 Zbadanie zjawiska załamania światła na powierzchniach płaskich. Zweryfikowanie
prawa Snelliusa oraz wyznaczenie kąta całkowitego wewnętrznego odbicia.

2. Zagadnienia teoretyczne
 optyka falowa a optyka geometryczna (przykładowe eksperymenty, prawa)
 prawo załamania światła, kąt całkowitego wewnętrznego odbicia (zależność od
współczynnika załamania światła ośrodka)
 polaryzacja światła, rodzaje polaryzacji i sposoby uzyskiwania światła
spolaryzowanego
 prawo Brewstera i prawo Malusa

3. Podstawy teoretyczne

Fala elektromagnetyczna to rozchodzące się w ośrodku lub w próżni zaburzenie pola

elektromagnetycznego, zgodnie z równaniami Maxwella zmienne pole elektryczne wytwarza
wirowe pole magnetyczne, a zmienne pole magnetyczne wytwarza wirowe pole elektryczne.
Dla fal elektromagnetycznych kierunki wektorów natężenia pola elektrycznego (E) i wektora
indukcji magnetycznej (B) są prostopadłe względem siebie oraz prostopadłe do kierunku
rozchodzenia się fali (Rysunek 1a). Podstawowymi wielkościami charakteryzującymi falę
elektromagnetyczną są częstotliwość (liczba pełnych zmian pola elektrycznego i
magnetycznego w ciągu jednej sekundy wyrażona w hercach Hz) i długość fali (odległość
pomiędzy sąsiednimi punktami w których pole elektryczne i magnetyczne są takie same).
Klasyfikację fal elektromagnetycznych ze względu na długość fali nazywamy widmem
elektromagnetycznym (Rysunek 1b), znane z życia codziennego światło widzialne jest falą
elektromagnetyczną której długości mieszczą się w zakresie od około 400 nm do około 700
nm.

1
 Laboratorium Fizyki
Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

Rysunek 1. Rozchodzące się w przestrzeni fala elektromagnetyczna jako wzajemnie prostopadłe

drgania wektorów pól elektrycznego i magnetycznego (a) oraz widmo fal elektromagnetycznych (b).

Kolejna cechą charakterystyczną dla fali elektromagnetycznej jest polaryzacja, czyli zmiana
kierunków drgań wektorów pola elektrycznego i magnetycznego w czasie. Naturalne źródła
światła, takie jak słońce czy żarówka, emitują światło niespolaryzowane – drgania wektora
pola elektrycznego (i magnetycznego) odbywają się w kierunku prostopadłym do kierunku
rozchodzenia się fali, jednak są różne dla każdej z wiązek. Jeżeli natomiast kierunek drgań
wektora natężenia pola elektrycznego jest stały w czasie lub zmienia się w sposób ściśle
określony dla wszystkich wiązek mówimy o świetle spolaryzowanym. Wyróżnia się
następujące rodzaje polaryzacji (Rys.2):
 liniowa – drgania wektora natężenia pola elektrycznego zachodzą w jednym,
ściśle określonym kierunku;
 kołowa (eliptyczna) – koniec wektora natężenia pola elektrycznego obraca się
wokół kierunku rozchodzenia się fali i zakreśla koło (lub elipsę) w czasie
jednego okresu fali.

Rysunek 2. Kierunki drgań wektora natężenia pola elektrycznego dla światła spolaryzowanego
liniowo, kołowo i eliptycznie.

Najprostszym sposobem otrzymywania światła spolaryzowanego jest zastosowanie folii

polaryzacyjnej, która przepuszcza jedynie składowe wektora natężenia pola elektrycznego
drgające w jednym, ściśle określonym kierunku. Jeżeli polaryzator oświetlimy światłem
niespolaryzowanym, to po przejściu przez niego światło jest spolaryzowane w kierunku
przepuszczanym przez polaryzator (Rys.3). Jeśli, natomiast kierunek polaryzacji, dla światła
uprzednio spolaryzowanego, tworzy z osią polaryzatora (lub inaczej analizatora) kąt  to jest
przepuszczana tylko część fali elektromagnetycznej określona przez rzut wektora natężenia
2
 Laboratorium Fizyki
Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

pola elektrycznego na kierunek osi polaryzatora (Rys.3). Jak wynika z Rysunku 3 amplituda
drgań wektora natężenia pola elektrycznego po przejściu przez polaryzator wyniesie:

E  E 0 cos 

Rysunek 3. Demonstracja zachowania się fali niespolaryzowanej przechodzącej przez polaryzator oraz
fali spolaryzowanej przechodzącej przez polaryzator.

Natężenie światła jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy, zatem natężenia światła

przechodzące przez polaryzator wyraża się wzorem:

I  I 0 cos 2 

Powyższy wzór wyraża prawo Malusa, z którego możemy korzystać jedynie w przypadku
światła spolaryzowanego liniowo. Natężenie światła osiąga maksimum gdy początkowa
polaryzacja jest równoległa do kierunku polaryzacji analizatora, a minimum gdy jest ona
prostopadła. Gdy na idealny polaryzator pada światło niespolaryzowane, to wychodzące z
niego światło spolaryzowane ma dwukrotnie mniejsze natężenia w porównaniu do światła
padającego:

𝐼0
𝐼=
2

Zależność ta wynika z faktu, że średnia wartość cos 2  jest równa 1⁄2.

Weryfikacja prawa Malusa jest tematem niniejszego ćwiczenia, w którym zostanie zbadana
zależność natężenia światła przechodzącego przez polaryzator od kąta jaki tworzy kierunek
drgań światła spolaryzowanego padającego na polaryzator z kierunkiem drgań opuszczanych
przez polaryzator.

3
 Laboratorium Fizyki
Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

Optyka geometryczna

Zgodnie z założeniami optyki geometrycznej światło rozchodzi się prostoliniowo jako

strumień niezależnych od siebie promieni świetlnych. Dodatkowo spełniona jest zasada
odwracalności biegu promieni świetlnych: jeżeli światło biegnie po określonej drodze w
danym kierunku, to po tej samej drodze może biec w kierunku przeciwnym. Optyka
geometryczna opiera się na dwóch podstawowych prawach charakteryzujących zachowanie
się promieni świetlnych na granicy dwóch ośrodków. Są to prawa odbicia i załamania światła.
Promień światła padając pod pewnym kątem (α1) na granicę dwóch ośrodków
przeźroczystych (np. granica powietrze woda) zostaje jednocześnie odbity pod kątem (α2)
równym kątowi padania (α1=α2) oraz załamany pod kątem β, przy czy promień załamany
przechodzi do drugiego ośrodka. Promienie: padający, odbity i załamany, leżą w jednej
płaszczyźnie, prostopadłej do powierzchni rozdzielającej ośrodki. (Rys.4).

Rysunek 4. Demonstracja prawa odbicia i załamania światła na granicy dwóch ośrodków: α1 –

kąt padania, α2 – kąt odbicia, β – kąt załamania, N – normalna (prostopadła do granicy dwóch
ośrodków)

W 1621 roku holenderski astronom i matematyk Snellius (Willebrord Snell) odkrył

doświadczalnie, że między kątem padania (α1) a załamania (β) zachodzi następujący związek:
sin⁡(𝛼1 )
= 𝑛,
sin⁡(𝛽)

gdzie n jest wielkością stałą dla danego ośrodka, nazywaną bezwzględnym współczynnikiem
załamania światła. Powyższe równanie jest słuszne gdy ośrodkiem 1 jest próżnia, a ośrodkiem
2 powietrze. W bardziej ogólnym przypadku prawo Snelliusa przybiera następującą postać:

𝑛1 sin(𝛼1 ) = 𝑛2 sin(𝛽)

gdzie n1 i n2 to współczynniki załamania kolejno ośrodka pierwszego i drugiego.

4
 Laboratorium Fizyki
Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

W ramach optyki geometrycznej ośrodki o mniejszym współczynniku załamania nazywa się

ośrodkami „optycznie rzadszymi”, natomiast te o większych współczynnikach załamania
światła – „optycznie gęstszymi”. Światło przechodząc z ośrodka optycznie rzadszego do
gęstszego (np. z powietrza do wody) ulega załamaniu po kątem mniejszym niż kat padania (β
< α1), a promień załamany istnieje dla dowolnej wartości kata padania. W odwrotnym
przypadku (przejście z ośrodka optycznie gęstszego do rzadszego) kąt załamania jest większy
od kąta padania (β > α1). Stopniowe zwiększanie kąta padania doprowadza do jego wartości
granicznej (αgr) dla której kąt załamania wynosi 90o - promień załamany biegnie wtedy
wzdłuż granicy obu ośrodków. Dalsze zwiększanie kąta padania powoduje, że promień
załamany nie przechodzi do drugiego ośrodka, lecz staje się promieniem odbitym od
powierzchni rozgraniczającej oba ośrodki. Zjawisko to, zachodzące tylko dla promienia
padającego z ośrodka optycznie gęstszego do ośrodka optycznie rzadszego, nosi nazwę
całkowitego wewnętrznego odbicia i zostało schematycznie przedstawione na Rysunku 5.

Rysunek 5. Demonstracja zjawiska całkowitego wewnętrznego odbicia na granicy dwóch

ośrodków, z których ośrodek 2 jest optycznie „rzadszy” od ośrodka 1.

Metody pomiaru współczynnika załamania światła:

a) metody spektrometryczne (Fraunhofera, Rydberg-Martensa, Abbego). W metodach tych
współczynnik załamania światła jest wyznaczany jako funkcja kąta łamiącego i kąta
minimalnego odchylenia w pryzmacie;
b) metody opierające się na pomiarze kąta granicznego (zjawisko całkowitego wewnętrznego
odbicia);
c) metody interferencyjne;
d) metody wykorzystujące poosiowe przesunięcie obrazu, utworzonego przez płytkę
płasko-równoległościenną.

5
 Laboratorium Fizyki
Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

4. Przygotowanie układu pomiarowego – część I

Sprawdź zgodność ustawienia poszczególnych komponentów układu z poniższym

rysunkiem. W razie konieczności dostosuj układ.

Rysunek 6. Układ pomiarowy wykorzystywany do weryfikacji prawa Malusa: 1 – Lampa halogenowa

wraz z zasilaczem, 2 – Przesłona, 3 - Soczewka (f = 100mm), 4 – Filtr polaryzacyjny (Polaryzator),
5 – Filtr polaryzacyjny (Analizator), 6 – Fotoogniwo, 7 – Multimetr.

a) Zamknij przesłonę (2), oba polaryzatory (4 i 5) ustaw w położeniu 0o, upewnij się że
fotoogniwo (6) jest zasłonięte czarną przesłoną
b) Włącz zasilanie na stanowisku następnie włącz lampę halogenową (1) przełączając
przycisk na zasilaczu. Otwórz częściowo przesłonę i delikatnie przesuwając lampą
skieruj światło na środek soczewki (3), tak aby po przejściu światła przez wszystkie
elementy układu uzyskać obraz cewki lampy na przesłonie zakrywającej fotoogniwo
c) Włącz multimetr (7) w tryb pomiaru natężenia prądu na zakres mA.
d) Przed rozpoczęciem ćwiczenia poproś prowadzącego o sprawdzenie ustawień układu

5. Wykonanie ćwiczenia – część I

Sprawdzenie polaryzacji światła lampy halogenowej:

a) Rozpocznij pomiar po 10 minutach od włączenia lampy, tak aby uzyskać stały

strumień świetlny. Odsłoń fotoogniwo.

6
 Laboratorium Fizyki
Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

b) Usuń z drogi optycznej oba polaryzatory, tak aby zmierzyć całkowite natężenie
światła padającego na fotoogniwo (I0).
c) Wstaw tylko polaryzator (4) pomiędzy soczewkę i fotoogniwo, upewnij się że jest
on ustawiony w pozycji 90o.
d) Obracaj polaryzator (4) w krokach co 5˚ w przedziale 90o do -90˚ (pełny obrót),
notując przy każdym ustawieniu natężenie prądu na amperomierzu (Iɸ). Przy
każdym pomiarze wykonywanym na mikrowoltomierzu odczekaj około 10s, do
ustabilizowania się wartości natężenia.

Weryfikacja prawa Malusa:

a) Umieść analizator (5) pomiędzy polaryzator (4) i fotodiodę (6).

b) Przełącz amperomierz na zakres A
c) Upewnij się, że oba filtry polaryzacyjne ustawione są w pozycji 0o i zanotuj
wartość natężenia na amperomierzu (I0).
d) Zmień ustawienie analizatora na 90˚ i wykonaj pomiary zmieniając pozycję
analizatora w krokach co 5˚ w przedziale 90˚ do -90o (cały zakres), notując przy
każdym ustawieniu wartość natężenia prądu na amperomierzu (Iɸ).

6. Przygotowanie układu pomiarowego – część II

a) Sprawdź zgodność ustawienia poszczególnych komponentów układu z poniższym
rysunkiem (Rys.7), upewnij się że szczeliny na membranie (2) są zasłonięte

Rysunek 7. Układ pomiarowy wykorzystywany do weryfikacji prawa Snelliusa: 1 - lampa

wraz z zasilaczem, 2 - soczewka (f=150mm) oraz membrana z pięcioma szczelinami, 3 -
dysk optyczny.

b) Włącz zasilanie na stanowisku, spowoduje to uruchomienie lapy (1)

c) Otwórz delikatnie środkową szczelinę na membranie (2) tak aby zaobserwować
promień świetlny na dysku optycznym
d) Delikatnie przesuwając lampą, soczewką lub dyskiem optycznym ustaw elementy
układu pomiarowego tak, aby promień świetlny przechodził wzdłuż poziomej osi
układu, tak jak na Rysunku 7

7
 Laboratorium Fizyki
Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

e) Używając uchwytów na dysku optycznym zamontuj element odbijający światło w

kształcie półkolistego cylindra, upewnij się że płaska część elementu jest
ustawiona wzdłuż pionowej osi na dysku optycznym (3), a promień świetlny pada
na nią prostopadle
f) Poproś prowadzącego o sprawdzenie ustawień układu

7. Wykonanie ćwiczenia – część II

Pomiar współczynnika załamania półkolistego cylindra:
a) Rozpocznij pomiar po 10 minutach od włączenia lampy, tak aby uzyskać stały
strumień świetlny
b) Zmieniaj położenie dysku optycznego o 50 (w zakresie 0o do 85o), zmieniając tym
samym kąt padania światła na granicę ośrodków, notując jednocześnie wartości
kątów padania i załamania.
c) Odwróć dysk optyczny o 180o – tak aby światło padało na półokrągłą
powierzchnię elementu odbijającego. Następnie zmieniaj położenie dysku
optycznego w krokach co 50, aż do granicznego kąta padania, czyli do momentu w
którym promień załamany nie będzie już obserwowany. Zanotuj jednocześnie
wartości kątów padania i załamania oraz wartość kąta całkowitego wewnętrznego
odbicia z dokładnością do 1o
d) Po zakończeniu pierwszej części ćwiczenia ostrożnie zdemontuj z dysku
optycznego półokrągły cylinder oraz zamknij środkową szczelinę na membranie.

Badanie biegu promieni świetlnych w pryzmacie i soczewkach:

a) Po zakończeniu pierwszej części ćwiczenia ostrożnie zdemontuj z dysku

optycznego półokrągły cylinder i zastąp go pryzmatem. Upewnij się, że najdłuższy
bok pryzmatu jest ustawiony wzdłuż pionowej osi na dysku optycznym, a światło
pada prostopadle na element optyczny
b) Zmieniaj kąt padania światła na pryzmat obracając dysk optyczny, aż do
zaobserwowania wyraźnego rozszczepienia światła białego na poszczególne
kolory. Przerysuj bieg promieni przez pryzmat z uwzględnieniem położenia
promieni świetlnych o różnych kolorach po przejściu przez pryzmat
c) Ostrożnie zdemontuj z dysku optycznego pryzmat oraz membranę ze szczelinami
z soczewki. Upewnij się, że światło przechodzi wzdłuż dysku optycznego w
postaci równoległego promienia, w razie konieczności dostosuj położenie
soczewki lub lampy
d) Używając uchwytów na dysku optycznym zamontuj soczewkę dwuwypukłą,
upewnij się że cały promień świetlny pada na soczewkę. Przerysuj bieg promieni
przez soczewkę oraz za pomocą linijki zmierz odległość od środka soczewki do
miejsca przecięcia się promieni
e) Zamontuj ponownie membranę ze szczelinami na soczewce, ponownie upewnij się
że promień świetlny pada wzdłuż poziomej osi na dysku optycznym, następnie
otwórz dodatkowo dolną i górną szczelinę na membranie

8
 Laboratorium Fizyki
Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

f) Przerysuj bieg promieni świetlnych przez soczewkę oraz za pomocą linijki zmierz
odległość od środka soczewki do miejsc przecięcia się promieni zielonego i
czerwonego z promieniem biegnącym przez środek soczewki
g) Zdemontuj membranę ze szczelinami oraz soczewkę dwuwypukłą z dysku
optycznego, ponownie upewnij się że światło przechodzi wzdłuż dysku
optycznego w postaci równoległego promienia, w razie konieczności dostosuj
położenie soczewki lub lampy. Zamontuj na dysku optycznym soczewkę
dwuwklęsłą oraz przerysuj bieg promieni

8. Opracowanie wyników

Część I

Określ czy światło emitowane przez lampę jest spolaryzowane (Tabela 2).

Niepewność pomiaru kąta skręcenia polaryzatorów przyjmij równą 1o. Niepewność pomiaru
natężenia (u(Iɸ)) wyznacz na podstawie poniższej Tabeli.

Tabela Dokładność odczytu natężenia prądu stałego na amperomierzu

Zakres pomiarowy Rozdzielczość pomiaru Niepewność pomiaru

400.0A 0.1A (1.0% wskazania + 5*rozdzielczość)
4000A 1A
40.00mA 10A
(1.5% wskazania + 5*rozdzielczość)
400.0mA 100A
10A 10mA

Narysuj wykres zależności Iɸ od ɸ w przedziale katów 90˚ do -90o, na wykresie uwzględnij

niepewności pomiaru u(Iɸ) oraz u(ɸ). Na tym samym rysunku wykreśl trzy krzywe
teoretyczne:

a) I  I 0 cos 

b) I  I 0 cos 2 

c) I  I 0 cos 3 

Sprawdź, która z krzywych najlepiej przybliża wyniki eksperymentalne.

Część II

Tabela 1 - Niepewność pomiaru kątów padania i załamania przyjmij równą 1o. Niepewność
sin(α1 )
wyznaczenia ilorazu wyznacz z prawa przenoszenia niepewności. Dla każdej serii
𝑠𝑖𝑛(𝛽)
sin(α1 )
pomiarowej wyznacz wartość średnią parametru wraz z niepewnością oraz podaj jego
𝑠𝑖𝑛(𝛽)
znaczenie fizyczne. Dla obu serii pomiarowych narysuj następnie wykresy zależności

9
 Laboratorium Fizyki
Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska

sin(α1)=f(sin(β)) i przeprowadź dopasowanie punktów pomiarowych metodą regresji liniowej

prostą typu y=ax, oraz wyznacz wartość współczynnika kierunkowego prostej wraz z
niepewnością. Podaj interpretację fizyczną otrzymanej wartości. Na podstawie wyznaczonego
granicznego kąta padania oraz prawa Snelliusa wyznacz współczynnik załamania światła
materiału z którego wykonany jest półokrągły cylinder oraz porównaj ten wynik z
wyznaczonymi wcześniej wartościami.

W przypadku części ćwiczenia dotyczącej badania rozszczepienia światła w pryzmacie podaj

wytłumaczenie obserwowanego zjawiska.

Wyznacz wartość ogniskowej soczewki dwuwypukłej oraz podaj wytłumaczenie obserwacji

innych ogniskowych dla światła czerwonego i zielonego.

Przedstaw graficznie sposób wyznaczania ogniskowej soczewki dwuwklęsłej.

10