BÖLÜM 3 EFEKTİF

GERİLMELER
Dr. Yeşim S. Ünsever
GİRİŞ
• Zemin mekaniğinde basınç gerilmeleri pozitif kabul edilir. Suya doygun
bir zemini, bir kutuya koyduğumuzu ve üstten P kuvveti uyguladığımızı
düşünelim.
Uyguladığımız P yüküne, parçacıklar arası
kuvvetlerin artışı sayesinde zemin iskeleti
olan daneler ve daneler arası boşluktaki
su basıncı artışı ile karşı konulur.

Başka bir deyişle, zemin kütlesi içinde her

hangi bir noktadan geçen bir düzleme
etkiyen normal basınç gerilmesi (σ) ise bu
basınç, boşluk suyu basıncı (u) ile zemin
iskeleti yani daneler tarafından taşınan
efektif basıncından (σ’) oluşur.
GİRİŞ
• Kısaltmalar:
Kuru zemin birim hacim ağırlık: γkuru, γk (γdry)
Doygun zemin birim hacim ağırlık : γdoy, γd (γsat)
Su birim hacim ağırlık: γsu (γw)
Doğal zemin birim hacim ağırlık: γn
Yer altı su seviyesi: YASS

Not: Suya doygun bir zemin kabul edersek, bütün boşluklar suyla
doludur.
GİRİŞ

ΔP

ΔP: İlave yük

Δσv: dış yüklerden dolayı ilave gerilme artışı
GİRİŞ
• Zemin davranışında, toplam düşey basınçlar yanında boşluk suyu
basıncı etkisi büyüktür. Toplam gerilmeler ile boşluk suyu basıncı
arasındaki farka efektif gerilmeler denir.
• σ‘=σ-u
Zemin tamamen kuruysa σ‘=σ olur.
BOŞLUK SUYU BASINCI
TOPLAM BASINÇ
EFEKTİF BASINÇ

=γ’ (efektif birim hacim ağırlık)

ÖRNEK 1
• Aşağıda verilmiş zemin profili için toplam gerilme, efektif gerilme ve
boşluk suyu basıncı grafiklerini çiziniz.

5 m, KUM 3m

γn=17 kN/m3; γd=20 kN/m3

γd=19 kN/m3
4 m, KİL
SÜRŞARJ (İLAVE YÜK) (SURCHARGE)
• Eğer zemine ilave yük uygulanırsa ne olur? Basınçlar nasıl değişir?
q

h1,ϒ1

h2, ϒ2
P

• P noktasında; σ = 𝑞 + ℎ1. γ1 + ℎ2. γ2 (kN/m2)

ÖRNEK 2
• Bir gölün altındaki efektif gerilmeleri hesaplayınız.

u σ σ‘(= σ-u)

hw
hw.ϒw hw.ϒw

h,γd
(hw+h).ϒw
hw.ϒw+h.γd h.(ϒd –ϒw)
Zeminlerde Aşırı (Ekstra) Boşluk Suyu Basıncı
Kum ve Çakıl: çok geçirgen
Kil: geçirgenliği düşük
-Killerde zemin yüzeyine ekstra yük uygulandığında, bu yük hemen (önce)
su yardımıyla taşınır. i.e. Su basıncı, Δu= Δσ kadar artar. (var olan
hidrostaik su basıncına ilave olarak.)
-Zamanla bu su boşluklardan sızar, Δu azalır ve ekstra yük, Δσ yavaş yavaş
zemin iskeleti yardımıyla taşınmaya başlar, böylece efektif gerilmeler artar.
Bu süreç «oturma» olarak bilinir. Çok uzun zaman sonra bu aşırı boşluk
suyu basıncı tamamen dağılır ve Δu=0 olur, dolayısı ile Δσ ‘= Δσ olur.
-Kum ve çakıllarda ise, ekstra boşluk suyu basıncı oluşmaz, çünkü su
daneler arasında rahatlıkla tahliye olabilir ve böylece aşırı boşluk suyu
basıncı oluşmaz.
ÖRNEK 3
a) Aşağıda verilmiş zemin profili için toplam gerilme, boşluk suyu
basıncı ve efektif gerilme basınçlarının derinlikle değişimini gösteriniz.

Kum,
5m
γd=19 kN/m3

Kil,
6m
γd=20 kN/m3
ÖRNEK 3
b) Bu zeminin yüzeyine 4 m’ lik, birim hacim ağırlığı 20 kN/m3 olan bir
dolgu hızlıca yerleştiriliyor. Toplam gerilme, boşluk suyu basıncı ve
efektif gerilme basınçlarının derinlikle değişimini dolgu yerleştirildikten
hemen sonra ve uzun zaman sonra için çiziniz.
Hemen sonra: q
ÖRNEK 3
b) Uzun zaman sonra:
KAPİLAR (YÜKSELİM) BÖLGESİ
• Tüp içindeki su kolonunun ağırlığı ile yüzeydeki çekme gerilmelerinin
dengeye gelme durumudur. Kapilar tüpe benzeyen ince daneli bir
kum düşünün:

hc

İnce daneli kum

hc:kapilar yükseklik
Not: Daneler arasındaki boşluk azaldıkça, su tablasının üzerine çıkan
suyun yüksekliği artacaktır. Kapilar böledeki su çekme gerilmesi olduğu
için negatif alınır.
KAPİLAR (YÜKSELİM) BÖLGESİ

Not: Kapilar bölgede

γd değeri kullanılır.
ÖRNEK 4
Aşağıdaki şekilde kumlu zeminde YASS üzerinde 1m’lik kapilar bölge
oluşmuştur. σ, u ve σ’ ın derinlikle değişimini gösteriniz.

3m
İnce Kum,
2m γn=17 kN/m3
γd=19 kN/m3
Kil,
4m
γd=20 kN/m3
ARTEZYEN BASINCI
Arada kil tabakası olmasaydı kum ve çakıl için su seviyeleri aynı
olurdu.
Kil iki katmanı birbirinden ayırarak üstünde ve altında farklı su
durumları oluştumuş.

KUM
KİL

ÇAKIL

KAYA
(geçirimsiz)
ARTEZYEN BASINCI

KUM h2 h1
h1.ϒw
KİL h2.ϒw

ÇAKIL hg
(h2+hg).ϒw
KAYA
(geçirimsiz)
ÖRNEK 5
Aşağıda verilen zeminde kaya tabakasında artezyen basıncı olduğunu
bilmezsek A ve B noktalarının boşluk suyu hesaplarında ne kadar hata
yapmış oluruz?

ÇAKIL 1m
3m
1m
KUM 2 m

1m
KİL 2m A

KAYA 2 m 1m
B
KİLLERDE KAZI TEMELİNİN KABARMASI
• Eğer kazı sonrasında kalan kil tabakasının toplam basıncı o noktadaki
boşluk suyu basıncından az ise bu bölgede kabarma oluşabilir.
• σ<u  Temelde kabarma

KİL

KUM veya ÇAKIL

(artezyen bölge)
 KİLLERDE KAZI TEMELİNİN KABARMASI
Kazı tabanındaki güvenlik sayısı:

𝐺𝐹𝑘𝑎𝑏𝑎𝑟𝑚𝑎 = σ/𝑢

𝐺𝐹𝑘𝑎𝑏𝑎𝑟𝑚𝑎 >1  Güvenli

𝐺𝐹𝑘𝑎𝑏𝑎𝑟𝑚𝑎 ≤1  Güvensiz
Eğer 𝐺𝐹𝑘𝑎𝑏𝑎𝑟𝑚𝑎 ≤ 1 ise : σ’yı artır  daha az kazı yap ya da hızlıca ağır bir yapı koy
veya
u’yu azalt  artezyen basıncını azalt
ÖRNEK 6
25 m’ lik, ϒdoy=21 kN/m3 olan bir kil tabakası kum tabakasının üzerine
oturmaktadır. YASS zemin yüzeyindedir. Kumda zemin yüzeyinin 6 m
üstünde bir artezyen basıncı olduğu bilinmektedir. Zeminde 12 m’ lik bir
derin kazı planlanmaktadır. Kazı temelinde kabarma olup olmayacağını
belirtiniz.
ÖRNEK 7
a) Aşağıda verilen zemin için σ, u ve σ’ grafiklerini çiziniz.

σ (kN/m2) u (kN/m2) σ' (kN/m2)

ÇAKIL 10 m ϒd=22 kN/m3

ϒk=17 kN/m3

KİL ϒd=20 kN/m3

10 m
 ÖRNEK 7
b) Su seviyesi pompa yardımıyla kil seviyesine kadar düşürülürse ve aynı
anda 30 kPa’ lık ekstra yük zemin yüzeyine uygulanırsa σ, u ve σ’ nasıl
değişir. Grafikleri hemen sonrası ve uzun zaman sonrası için çiziniz.
30 kPa
σ (kN/m2) u (kN/m2) σ' (kN/m2)

ÇAKIL 10 m ϒd=22 kN/m3

ϒk=17 kN/m3

KİL ϒd=20 kN/m3

10 m

HEMEN SONRASI
 ÖRNEK 7
b) Su seviyesi pompa yardımıyla kil seviyesine kadar düşürülürse ve aynı
anda 30 kPa’ lık ekstra yük zemin yüzeyine uygulanırsa σ, u ve σ’ nasıl
değişir. Grafikleri hemen sonrası ve uzun zaman sonrası için çiziniz.
30 kPa
σ (kN/m2) u (kN/m2) σ' (kN/m2)

ÇAKIL 10 m ϒd=22 kN/m3

ϒk=17 kN/m3

KİL ϒd=20 kN/m3

10 m

UZUN ZAMAN SONRASI

ÖRNEK 8
a) Aşağıda verilen zemin için σ, u ve σ’ grafiklerini çiziniz.

2m
σ (kN/m2) u (kN/m2) σ' (kN/m2)

KİL ϒd=19 kN/m3

4m

2m
KUM ϒd=18 kN/m3
 ÖRNEK 8
b) Artezyen basıncı 1 m düşürülürse σ, u ve σ’ grafiklerini hemen
sonrası ve uzun dönem sonrası için çiziniz.

1m σ (kN/m2) u (kN/m2) σ' (kN/m2)

KİL ϒd=19 kN/m3

4m

2m
KUM ϒd=18 kN/m3

HEMEN SONRASI
 ÖRNEK 8
b) Artezyen basıncı 1 m düşürülürse σ, u ve σ’ grafiklerini hemen
sonrası ve uzun dönem sonrası için çiziniz.

1m σ (kN/m2) u (kN/m2) σ' (kN/m2)

KİL ϒd=19 kN/m3

4m

2m
KUM ϒd=18 kN/m3

UZUN ZAMAN SONRASI