3.

Hava Sıcaklığı
 Güneş ve Yer Radyasyonu

Coğrafi koşulları ve yaşam etkinliklerini en yakından

kontrol eden iklim öğesi, atmosferin sıcaklığıdır.
Yeryüzünün tek enerji kaynağı olan güneş atmosfer
sıcaklığının da kaynağıdır.
 Isı ve Sıcaklık
• Isı, bir enerji biçimidir. Tüm maddeler, sürekli titreşen ve bu
yüzden bir kinetik enerjiye sahip olan atomlardan ya da
moleküllerden oluşur. Bu yüzden, ısı, bir maddeyi oluşturan
tüm atomların ve moleküllerin sahip olduğu toplam kinetik
(moleküllerin hareket kapasitesi) enerjidir.
• Sıcaklık ise, sıcak olma durumunun derecesi ya da düzeyini
gösteren “şiddet” terimini karşılar ve bir maddedeki atomların
ya da moleküllerin ortalama kinetik enerjisinin bir ölçüsü
olarak tanımlanır.
• Bir maddeye ısı enerjisi eklendiğinde, cismin atomları çok
hızlı hareket eder ve sıcaklığı artar. Tersine, bir cisimden
ısı enerjisi uzaklaştığında ya da salındığında, maddenin
atomları daha yavaş hareket eder ve sıcaklığı düşer.
• Farklı sıcaklıktaki iki cisim birbirine dokunduğunda, daha
sıcak cisim soğur ve daha soğuk cisim ise ısınır.
• Isı enerjisi alış verişi süreci, bu cisimler aynı sıcaklığa
ulaşıncaya kadar sürer. Bu olgu, fizikte Termodinamiğin 0.
Yasası olarak adlandırılır.
• Herhangi bir cisme ya da sisteme belirli bir enerji
verildiğinde, bu enerjinin bir bölümü cismin (sistemin)
iç enerjisini arttırır; kalan bölümü de cisimde
(sistemde) ya da dışarıya karşı bir iş yapar.

• Bu nedenle, termodinamiğin birinci yasası aşağıdaki

gibi yalınlaştırılarak da açıklanabilir:

• Cisme (Sisteme) verilen enerji = Cismin (Sistemin) iç

enerjisindeki artış – İçeride ya da dışarıya karşı
yapılan iş
 Isı Taşınması Düzeneği
Isı, bir sistemden dışarıya ve bir sisteme doğru üç
yolla taşınabilir Radyasyon, Kondüksiyon ve
Konveksiyon
 Kondüksiyon (İletim)

• Kondüksiyon, tanım olarak, maddeler içerisindeki molekül etkinliği yoluyla, ısı

transferidir. Enerji, bir molekülün öteki molekülle çarpışması yoluyla, yüksek
sıcaklıktan düşük sıcaklığa ısı akışı ile iletilir.
• Cisimlerin ısı iletme özelliği çok değişiktir. Metaller, iyi iletkendir; hava ise, zayıf
bir ısı iletkenidir.
• Bu yüzden, kondüksiyon, yeryüzü ile özellikle hemen yüzeyle temas halinde olan
hava arasında çok önemli bir süreçtir.
• Atmosferdeki ısı transferi anlamında, kondüksiyon, çoğu meteorolojik olay söz
konusu olduğunda en az önemli olandır ve bu açıdan çok fazla önemsenmeyebilir.
• Hava gibi zayıf iletken cisimler, izolatör (yalıtkan) olarak adlandırılır.
• Öteki yalıtkanlar gibi, taze kar da, ısı akışını geciktiren çok sayıda hava boşluğu
içerir. Bu nedenle, yabani hayvanlar sıklıkla, soğuktan kurtulmak için kar
örtüsünün altına bir çukur açarlar ve orada barınırlar. Gerçekte kar, ısı sağlamaz;
herhangi bir sıcak kanlı canlının vücut ısısının kaybını geciktirir.
 Konveksiyon
• Atmosferde gerçekleşen ısı taşınımının çoğu, konveksiyon yoluyla yapılır.
• Konveksiyon, akışkan bir madde içinde sirkülasyon ya da kütle hareketi
aracılığıyla ısının taşınmasıdır.
• Konveksiyon yalnız atomların ve moleküllerin çeşitli yönlerde serbestçe
hareket ettiği akışkanlar (denizler gibi sıvılar ve hava gibi gazlar) içerisinde
gelişebilir.
• Konveksiyon akımları, yalnız ısı taşımaz, havadaki nemi de taşır. Bunun
sonucunda genellikle sıcak yaz öğleden sonralarında gözlendiği gibi,
gökyüzünde bulutluluk artar.
• Adveksiyon terimi ise, havanın atmosferde bir yerden başka bir yere
yatay yöndeki hareketini açıklamak için kullanılır. Adveksiyon= rüzgar
 Elektromanyetik Dalga ve Radyasyon
• Isı transferinin üçüncü düzeneği
Dalga uzunluğu radyasyondur (ışınım ya da
ışıma).
• Genel olarak radyasyon, ısı
enerjisinin elektromanyetik
Düşük frekanslı
dalga Amplitüd dalgalar aracılığıyla taşınması
olarak tanımlanabilir.
Dalga uzunluğu
• Taşınabilmeleri için bir ortama
gereksinim duyan kondüksiyon
ve konveksiyon süreçlerinden
farklı olarak, radyant enerji
(ısı enerjisi), uzay boşluğu
içerisinde kendiliğinden taşınır.
Bu yüzden radyasyon, güneş
Yüksek frekanslı dalga enerjisinin de gezegenimize
ulaşmasını sağlayan, ısı taşınım
düzeneği olarak tanımlanır.
 Radyasyon Çeşitleri
• Tüm radyasyon tipleri, ister X ışınları, ister radyo ya da ısı
dalgaları olsun, uzay boşluğunda 300,000 km/s hızla hareket
eder; hava içerisinde ise biraz yavaşlar.
(Ses hızı havada, deniz seviyesinde ve 21 °C sıcaklıkta 343.2 m/s
yaklaşık 1235.5 km/saat olarak alınır.)
• Radyant enerji dalgaları olarak tanımlanan
elektromanyetik dalgalar, çeşitli boyutlarda gelişir.
Elektromanyetik dalgaların en önemli özelliği, bir dalga
tepesinden ya da çukurundan ötekisine olan uzaklık olarak
tanımlanan dalga boyu ya da dala uzunluğudur (L).
• Radyo dalgaları, yüzlerce km uzunluğundaki en uzun dalga
uzunluklarına sahiptir.
• Gama dalgaları 0.0001 m (mikron) uzunluk ile en kısa
olandır. 1 mikron ya da mikrometre, 10-6 metreye eşit
olduğuna göre, gama dalgalarının uzunluğu, bir metrenin 10
milyarda biri kadardır.
Dalga Boylarına Göre Çeşitli Radyasyon Tiplerini
Gösteren Elektromanyetik Spektrum (izge)

Bir mikron ya da mikrometre (m), bir metrenin milyonda birine (10-6) eşittir.
 Radyasyon Çeşitleri
• Radyasyon, çoğunlukla, bir cisimle yaptığı
etkileşim sonucunda ürettiği etki ile açıklanır.
Görünür ışık, renk olarak beyaz göründüğü
için, beyaz ışık olarak da adlandırılır. Aslında
beyaz ışık, her birisi belirli bir dalga
uzunluğuna sahip olan bir renk demetidir.
• Beyaz ışık, bir prizma kullanarak
Radyasyon tipi Yaklaşık Dalga Uzunluğu (μm) gökkuşağının renklerine ayrılabilir: dalga
boyu en kısa olan mordan (0.4 m), en uzun
Gama ışını 0.0001 dalga boyundaki kızıla (0.7 m) kadar
X ışını 0.0001-0.01 değişir.
Ultraviyole ışın 0.01-0.4 • En uzun dalga uzunluğuna sahip kızıl ışığın
sınırında, infrared (kızılötesi) radyasyon yer
Görünür ışık 0.4-0.7 alır. Kızılötesi radyasyon, gözle görülmez,
Kızılötesi ışın 0.7-100 ancak ısı olarak hissedilir. Mora en yakın
Mikrodalga 100-1,000,000 (1 metre) görünmeyen ışınlar, ultraviyole (morötesi)
radyasyon olarak adlandırılır. Morötesi
Radyo dalgası 1,000,000 (1 metre) ışınlar, plajda ya da açık arazide uzun süre
güneş altında kalındığında oluşabilen güneş
yanığından sorumludur.
• Herhangi bir radyant enerji çeşidi bir cisim
tarafından emildiği zaman, cisim içindeki
molekül hareketinde bir artış ve bunun
sonucunda da sıcaklıkta bir yükselme olur.
Gökkuşağındaki Görünür Işık Demeti
 Radyasyon Çeşitleri
• Güneş tüm radyasyon biçimlerini salmakla birlikte,
bunların nicelikleri farklıdır.
• Güneşten salınan radyant enerjinin çoğunluğu,
spektrumun görünür ve görünüre yakın
bölümlerinde toplanır.
• 0.4 ile 0.7 mikron arasında yer alan dar görünür ışık
bantı, toplam salınan güneş radyasyonunun yaklaşık
% 43’ünü temsil eder.
• Spektrumun kalan bölümü, görünür banta en yakın
kızılötesi (% 49) ve morötesi (ultraviyole) kuşakta
(% 7) yer alır.
• Güneş radyasyonunun % 1’den küçük bölümü ise, X
ışınları, gama ışınları ve radyo dalgaları şeklinde
yayınlanır.
 Siyah Cisim
İyi radyasyon emici olan cisimler, aynı zamanda iyi birer
radyasyon salıcıdır.
• Mükemmel emiciler (ve salıcılar), siyah cisim olarak
adlandırılan teorik bir cisimdir. Bu kavramda, cismin siyah
renkte olması gerekmez. Ancak, herhangi bir siyah yüzey,
neredeyse bir siyah cisim özelliği göstererek, üzerine ulaşan
radyasyonun yaklaşık % 90’ını emer.
• Siyah cisim, belirli bir sıcaklıkta, her dalga uzunluğu için
maksimum şiddette radyasyon salan bir cisim” olarak
tanımlanır.
• Yerküre ve güneş, kendi sıcaklıkları açısından siyah cisimlere
yakın bir özellik gösterir. Başka bir sözle, Yerküre ve güneş,
mükemmel ışıyıcıdır (radyatördür).
 Siyah Cisim ve Emissivite
• Taze kar, seçici emici cisimler için başka bir örnektir. Taze
kar, görünür ışık açısından zayıf bir emici olmasına ve görünür
ışığın yaklaşık % 85-90’ını yansıtmasına karşın, kızılötesi
ışınım açısından çok iyi bir emicidir.
• Öte yandan, kar örtüsü, yeraltı ya da zemin koşulları üzerinde
zıt bir etki yapar. Yerden yukarıya ısı salındığında, kar
örtüsünün alt tabakası bu enerjiyi emer ve çoğunu alta doğru
yeniden ışır. Bu yüzden, kış donmanın yeraltında yayılabildiği
derinlik, zemin kar örtüsüyle kaplı olduğu zaman kar
örtüsünün bulunmadığı eşit derecede soğuk bir bölgeye göre
çok azdır.
• Kar örtüsünün bu özelliği bilindiği için, kış buğdayı eken
çiftçiler de, kış ortası düşük sıcaklıklardan ve özellikle etkili
don olaylarından ürünlerini korumak düşüncesiyle, kış
mevsiminde kalın bir kar örtüsünün oluşmasını her zaman arzu
etmektedir.
YERKÜRE’NİN SICAKLIK KAYNAKLARI
 Enerji Birimleri ve Sıcaklık Çevrimleri

Enerji Birimleri
• Enerji iş yapma yeteneğidir. Uluslararası sisteme göre
(SI), bilimsel uygulamalarda yaygın olarak kullanılan
standart iş ve enerji birimi, Joule’dür (J), (kg  m2 s-2)
• Enerjinin salınan, taşınan ya da alınan oranına güç
denir.
• Güç birimi, Watt’tır (W). Bir watt, saniyede bir joule’lük (1
jolue = 0.239 kalori) bir enerjiye eşittir:
1 W = 1 J/s.
Sıcaklık Ölçekleri ve Çevrimleri
• Celsius Sıcaklık (°C) = (°F – 32) / 1.8
• Fahrenheit Sıcaklık (°F) = (1.8 x °C) + 32
• Kelvin Sıcaklık (K) = °C + 273.15
 Radyasyon ve Güneş Sabitesi
• Tüm süreç, kuramsal olarak güneş enerjisi atmosferin
tepesine radyant enerji olarak ulaştığında başlar.
• Radyant enerji teknik olarak elektromanyetik
radyasyona karşılık gelmesine karşın, kısaca radyasyon
(ışınım) olarak da adlandırılır.
• Atmosferin üst sınırına ulaşan güneş radyasyonunun
tutarı, göreceli olarak değişmez bir değer olduğu için
güneş sabitesi (Sc) olarak adlandırılır:
• Yerküre’nin güneşten olan ortalama uzaklığında (1.5 x
1011 m), güneş sabitesinin değeri,
Sc = 1367 W m-2,
1.96 kal/cm2/dakika ya da
1.4 kW m-2.
 Radyasyon tipleri

• Elektromanyetik radyasyon genel olarak iki

büyük gruba ayrılır:
(1) Güneşten Yerküre’ye ulaşan gelen kısa
dalga boylu solar radyasyon;
(2) Yeryüzünden salınan giden uzun dalga
boylu karasal radyasyon.
 Yerküre-Güneş İlişkileri

• Güneş (solar) radyasyonu, yeryüzünü ısıtan enerjinin

% 99.9’undan daha fazlasına karşılık gelir.
• Ancak, Güneş enerjisi, kara ve deniz yüzeylerinde
eşit olarak dağılmaz.
• Eşitsiz ısınma, okyanus akıntılarını ve atmosfer
dolaşımını yönetir ve büyük rüzgar sistemlerini
oluşturur.
• Sonra, bu dinamik sistemler, bir küresel enerji
dengesine ulaşmaya yönelik sonsuz bir süreç olarak,
tropiklerden kutuplara ısı enerjisi taşır.
 Güneş Sabitesi (Solar Konstant)
• Hava ve iklimi yöneten enerjinin kaynağı, Güneş’ten gelen
ışınımdır. Güneş ışınımının çoğunluğu elektromanyetik
izgenin görünür ışık bölümündedir.
• Atmosferin güneşe bakan dış yüzündeki bir alanda, bir
metrekarelik bir yüzeye saniyede düşen enerji tutarı yaklaşık
1367 Watt’tır ve bu değer kısa sürelerde değişmediği için
güneş sabitesi olarak adlandırılır.
• Ancak, gezegenimiz küre biçimli olduğu için, herhangi bir
zamanda yarısı geceyi yaşar. Bu yüzden, atmosferin dış
yüzeyindeki bir noktaya gelen ortalama enerji tutarının, gerçekte
bu değerin yaklaşık üçte birine (342 Wm-2) düştüğü
hesaplanmıştır.
• Çoğunlukla, Yerküre’nin radyasyon bütçesini ve ısınmasını daha
kolay açıklayabilmek için, atmosfere giren 342 Wm-2 kısa
dalgalı güneş radyasyonu % 100 ya da 100 birim kabul
edilmiştir. Bu derste de, 342 W/m2 % 100 kabul edilerek hem
oranlar hem de bunların W/m2 cinsinden gerçek değerleri
birlikte ele alınmıştır.
 Güneşten gelen ışınlardan atmosferden yansıyanlara albedo denir.

• Refleksiyon: Yansıtma
• Saçılma: Dağılma, Difüzyon
• Absorbsiyon: Emme, Soğurma
 Yeryüzünün ve atmosferin ısınmasını sağlayan radyasyon süreçleri ve
Yerküre’nin uzun süreli enerji bütçesi. Enerji bütçesinin elemanları, yüzde (%)
cinsinden ve parantez içinde (W/m2) olarak verildi.