~

EMILEM.
~~IORAN
•
•

PRZEŁOŻYŁ Z RUMUŃSKIEGO
IWSTĘ'pEM OPATRZYŁ
IRENEUSZ KANIA

WYDAWNICTWO KR
WARSZAWA 2003
 Tytuł oryginału rumuńskiego:
Lacrimi si sfinp,
Editura Humanitas 1991, Edi!ia a IV-a, 2001.
Tytuł wydania francuskiego:
Des larmes et des saints,
Editions de I'Herne, Paris 1986.
Copyright © by Editions de I'Herne, Paris 1986.
Copyright © for the Polish edition
by Wydawnictwo KR, Warszawa 2003.
Copyright © for the Polish translation
by Ireneusz Kania, Warszawa 2003.
Projekt okładki i stron tytułowych
Lech Robakiewicz doMtChu
OD TŁUMACZA
Święci i łzy, czwarta z kolei książka Ciorana napisana po
rumuńsku, opublikowana została w roku jego wyjazdu do
Francji (1937), wywołując wówczas w Rumunii niemały
skandal. Pierwszy wydawca, przeczytawszy dokładniej
rękopis, wycofał się z przedsięwzięcia; ostatecznie
opub likował ją inny - właściwie drukarz - na koszt autora.
Praktycznie zresztą nie weszła do rynkowej sprzedaży.
Zaatakowano ją ze wszystkich stron. Bardzo ostro
zareago wał w prasie m.in. Mircea Eliade, przyjaciel
Ciorana; matka autora, sama co prawda niezbyt wierząca,
ale prezeska Koła Pań Prawosławnych w Ra~inari , ponadto
żona popa, czyniła synowi gorzkie wyrzuty, że coś tak
okropnego opublikował jeszcze za życia rodziców, sta-
wiając ich w nader przykrej i dwuznacznej sytuacji.
Co było przyczyną tak zmasowanej nagonki na Świę­
tych i łzy? Przede wszystkim - z pewnością "bluźnierczy"
charakter tej publikacji . Sam Cioran uważał książkę za
rzecz właściwie religijną: " ...jest to jedyna książka o in-
spiracj i mistycznej , jaka kiedykolwiek ukazała się na
Bałkanach" - mówił w rozmowie z Gabrielem Liiceanu I.
Przy różnych okazjach podkreślał też, że była ona rezul-
I E. Cioran, Rozmowy z Cioranem, przełożył Irene usz Kania ,
Wydawnictwo KR , Warszawa 1999 , s. 194 i nast.
6 Ireneusz Kania
tatem nękającego go przez wiele lat kryzysu religijnego,
związanego ściśle z trapiącą go równie długo bezsennością.
Dalej mówił na ten temat tak:
Ta pokusa [wiary - I.K.] była we mnie czymś stałym, ale
jednak zbyt głęboko byłem już przeżarty sceptycyzmem.
W sensie teoretycznym, ale również z racji mego tem-
peramentu. [... ] Jakiś zew religijny, w gruncie rzeczy bardziej
mistyczny niż religijny, zawsze się we mnie odzywał.
Uzyskanie wiary jest dla mnie niemożliwością, podobnie
jak niemożliwością jest, bym nie myślał o wierze. Zawsze
jednak górę bierze negacja. Jest we mnie jakby negatywna,
przewrotna rozkosz odmowy. Przez całe życie krążyłem
między potrzebą uwierzenia i niemożnością uwierzenia. Oto
przyczyna, dla której tak interesowali mnie ludzie religijni ,
święci, ci, którzy za swoją pokusą poszli aż do końca. Jeśli
o mnie idzie, musiałem dać za wygraną, bo zdecydowanie
nie jestem stworzony do wiary. Usposobienie mam takie, że
negacja zawsze była u mnie silniejsza niż afirmacja. Można
to uznać za demoniczny aspekt mojej natury. Zresztą z tegoż
powodu nigdy nie potrafiłem uwierzyć głęboko w cokolwiek
bądź. Owszem, chciałbym, ale nie mogłem 2 .
W olno jednak sądzić, że jako prowokację odebrano
nie tylko aspekt światopoglądowy książki i jej stylistykę
(" ... była naszpikowana inwektywami" - mówił Cioran);
w grę wchodził również, choć może nie bezpośrednio,
pewien aspekt polityczny. Nie rozwijając szerzej tego
tematu, powiedzmy tylko, że w Rumunii owego okresu
coraz większą rolę w życiu politycznym kraju odgrywała
Żelazna Gwardia, ugrupowanie pseudomistyczno-faszys-
towsko-nacjonalistyczne; ważnym elementem jego ideo-
logii było zinterpretowane swoiście chrześcijaństwo
2 Tamże , s. 194-195 .
Od tłumacza 7
prawosławne . Z Żelazną Gwardią współpracowali bądź
sympatyzowali właściwie wszyscy ważniejsi intelektualiści
- M. Vulcanescu, C. Noica, M. Eliade, M . Polihroniade
i in.; NaeIonescu, główny jej ideolog, był ich nauczycielem
na Uniwersytecie i duchowym mistrzem. Książkę Ciorana
musiano w tej sytuacji i w tym środowisku odczytać jako
atak na religię w ogóle (a więc także na fundament
rumuńskiej tożsamości i państwowości), lekceważąc jej
w istocie głęboko osobisty, ba, subiektywistyczny charakter.
Przygotowując po latach francuskie wydanie tej mło­
dzieńczej pracy, Cioran postanowił gruntownie ją przerobić.
Idąc za jego sugestiami, tłumaczka, Sanda Stolojan,
pierwotną jej objętość skondensowała do mniej więcej
jednej trzeciej, odarła ją z patetycznej, namiętnej, na poły
poetyckiej (i nieraz niejasnej), impresyjnej stylistyki; tym
sposobem Des larmes et des saints (L'Heme, Paris 1986)
przyprawiono pod gust francuski, czyniąc z książki
cieniutki zbiorek błyskotliwych, oschłych i zwięzłych
aforyzmów, ze szczególnym zaakcentowaniem ich para-
doksalności. W cytowanej rozmowie Cioran tak to skomen-
tował:
Książka ściągnęłana siebie jednomyślne potępienie . Co
zresztą później skłoniło
mnie do zrobienia dużego głupstwa,
gdyż pomny tego epizodu usunąłem z wersji francuskiej
wszystkie impertynencje zawarte w pierwodruku. Tym
sposobem opróżniłem książkę z substancji 3 .
Wypada zgodzić się
z autorem, że było to "duże
głupstwo". Ażeby go więc nie powtarzać, prezentujemy
Czytelnikowi przekład Świętych i łez z rumuńskiego
3 Tamże, s. 19.
8 Ireneusz Kania

oryginału. Dopiero w swej pierwotnej, oryginalnej postaci

tekst ten staje się czytelny i zrozumiały - zwłaszcza jako
ogniwo w łańcuchu innych tekstów Ciorana, zapocząt­
kowanym książką Na szczytach rozpaczy z 1934 roku.

Kraków, 26 maja 2003

Ireneusz Kania ŚWIĘCI I ŁZY

Próbowałem dociekać , skąd się biorą łzy, i zatrzymałem

się przy świętych. Może to oni odpowiedzialni są za ich
gorzką przejrzystość? Kto wie? W każdym razie zdaje
się, że łzy są ich śladami. Wprawdzie nie poprzez świę­
tych weszły one w świat, lecz bez nich nie wiedzielibyś­
my, że płaczemy z żalu za rajem. Chciałbym zobaczyć
bodaj jedną łzę, pochłoniętą przez ziemię ... Wszystkie,
drogami nam nieznanymi, rwą gdzieś w górę. Tylko ból
poprzedza łzy. Dziełem świętych jest jedynie ich reha-
bilitacja.
Nie sposób zbliżyć się do świętych drogą poznania.
Tylko wtedy, gdy budzimy łzy uśpione gdzieś w nas ,
w głębi , i poznajemy poprzez nie, zaczynamy rozumieć ,
że ktoś mógł być człowiekiem i już nim nie jest.
Świętość sama w sobie nie jest interesująca, lecz tylko
życie ś więtego - proces rezygnowania człowieka z sa-
mego siebie i wyruszania na szlaki świętości. A proces
stawania się hagiografem? Gdy zaczynamy chodzić ś ladami
świętych ... zwilżać sobie stopy ich łzami ...

Dżala l ad-Din Rumi : "Ton skrzypiec to hałas rozwierają­

cych się wrót raju".
 10 Emile M. Cioran
Z czym w takim razie można by porównać westchnienie
anioła?
Co odpowiemy niewidomej , narzekającej w wierszu
Rilkego: " nie mogę już tak żyć z niebem na sobie"? Czy
odczułaby pociechę, gdybyśmy jej powiedzieli, że nie
możemy już żyć z ziemią pod nami?
Wielu świętych - ale jeszcze więcej świętych kobiet
- dawało wyraz pragnieniu, by złożyć czoło na sercu
Jezusa. To pragnienie spełniło się im wszystkim. Teraz
rozumiem, dlaczego serce Zbawiciela nie przestawało bić
przez dwa tysiące lat. Panie! Karmiłeś swe serce krwią
świętych i okrywałeś je kroplami potu z ich czół!
Świat tworzy się w obłędzie, gdyż poza nim wszystko
jest wyobrażeniem.
... Więc jakże nie czuć się związanym ze św. Teresą,
która pewnego razu, gdy Jezus objawił się jej jako
oblubieniec i dał jej pierścień z ametystem na znak ich
boskiego związku, wybiega na dziedziniec klasztoru
i w uniesieniu puszcza się w tan , bijąc w bęben, zapraszając
siostry do radości i rozpasania. W owych chwilach wzbiły
się w powietrze strofy zwiewne i palące jak boska dwu-
znaczność ekstazy:
Vivo sin vivir in mi
Porque tal vida espero
Que muero porque no muero ...
Mając sześć lat, czytuje żywoty męczenników , a jedyną
odpowiedzią jej serca jest powtarzany krzyk: "Wieczność ,
wieczno ść! ". Postanowiła wówczas udać się do Maurów,
by ich nawracać i niezawodnie ry zykować życiem. Nie
Święci i łzy II
mogła spełnić tego pragnienia, jednak żarliwość w niej
narastała i nawet dzi ś ogień w jej duszy nie wygasł, skoro
żyj emy jego ciepłem .
Zajeden grLeszny pocałunek świętej przyjąłbym dżumę
niby słodką kołyskę. Jaka Teresa czy Katarzyna wzięłaby
mnie w uścisk wraz z całym niebem?
"Jeśliby bodaj szczypta z tego, co czuję, wpadła do piekła"
_ mówi w ekstazie św. Katarzyna z Genui - "w jednej
chwili przemieniłaby je w życie wieczne" .
... I moja dusza, czekająca z dreszczem na tę szczyptę,
która, żeby do niej trafić , nie powinna zmieniać celu.
Czy stanę się kiedyś tak czysty, że będę się mógł przeglądać
jedynie we łzach świętych?
Dziwne, że w tym samym czasie może istnieć wielu
świętych. Próbuję wyobrazić sobie spotkanie między nimi
i jakoś nie pomaga mi ani polot, ani wyobraźnia. Św.
Teresa, pięćdziesięciodwuletnia, sławna i podziwiana,
spotyka się w Medina deI Campo z liczącym sobie
dwadzieścia pięć lat św. Janem od Krzyża, nieznanym,
lecz jakże namiętnym! Hiszpańska mistyka to chwila boska
w dziejach ludzkości.
Dialog świętych? Mógłby go napisać Szekspir z sercem
d z iewczątka albo Dostojewski zesłany na niebiańską
Syberię. Przez całe życie będę błądził po śladach Świętych.
Być może nikt w większej mierze niż Dżalal ad-Din
Ru mi nie uczynił z muzyki i tańca dróg do Boga - on,
św ięty już od dawna kanonizowany przez wyznawców .
Jego spotkanie z Szams ad-Dinem, mędrcem-fantastą,
bezimiennym pielgrzymem, oryginałem i dziwakiem ,
 12 ElI1ile M. Cio/'Qn
jakkolwiek nieuczonym, promieniuje dziwnym czarem.
Zaraz gdy się poznali , zamknęli się w mieszkaniu Dżalal
ad-Dina w Konyi na trzy miesiące i nie wychodzili z niego
ani na chwilę. Mam nieodpartą pewność, że powiedziano
tam wówczas wszystko. W tamtych czasach ludzie pielęg­
nowali tajemnice jak ogródki. Mogłeś zwrócić się do
jakiegoś Boga, kiedy chciałeś, a on zagrzebywał twe
westchnienia w swojej nicości. Nasza sytuacja jest żałosna,
bo nie mamy do kogo się zwrócić. Doszliśmy do tego, że
ze swych udręk spowiadamy się śmiertelnikom. Kiedyś
ten świat musiał być w Bogu ... Historia dzieli się na dwie
części: dawną, gdy ludzi przyciągała rozwibrowana nicość
Bóstwa, i obecną, kiedy niebyt świata wyzuty jest z bos-
kiego tchnienia.
Muzyka wlała we mnie odwagę zbyt wielką wobec
Boga. To odsuwa mnie od mistyków Wschodu.
Na Sądzie Ostatecznym ważone będą tylko łzy.
Serce Jezusa stało się poduszką dla chrześcijan. Jakże
rozumiem mistyków pragnących na niej zasnąć! Ale
wątpienie nie pozwala mi wyjść poza cień Jego serca;
jedynym moim azylem są cienie niebios.
Nikt nie rozumie świętości, jeśli od dawna już nie
przeczuł, iż serce jest dla niej równoważnikiem świata.
Serce jako wszechświat, rozciągliwe aż do rozmiarów
kosmicznych - oto najgłębszy sens świętości. Wszystko
dzieje się w sercu: to właśnie znaczą mistyka i świętość.
Tyle tylko, że nie chodzi tu o serca ludzi, lecz świętych .
Świętość jest przemienioną fizjologią, ba, może nawet
fizjologią boską. Wszelka funkcja jako ruch ku niebu .. .
Święci i t::y 13
Jedną ze stałych obsesji świętych jest krew. Jej znaczenie
pły nie nie tylko z kosmicznej wizji serca, lecz także
z c iągłej walki, jaką święci z nią toczą. Bo jeśli świętość
jest triumfem nad krwią, nie oznacza to wyniesienia jej
na poziom nieco ty lko wyższy, oderwany już od ziemskich
zw iązków. Przeczysta krew Jezusajest kąpielą i napojem
ś więtych. Dopiero teraz pojmujemy głęboki sens słów
ś w . Katarzyny Sieneńskiej: ,,0, krwi, krwi!". Ale ona
mówiła o przymiotach krwi Zbawiciela.
Ró żnica między mistykami i świętymi. Pierwsi pozostają
wyłącznie przy wizji wewnętrznej, drudzy urzeczywistniają
ją w praktyce. Świętość ponosi konsekwencje mistyki,
zwłaszcza konsekwencje etyczne. Święty jest mistykiem ,
mistyk może nie być świętym. Miłość nie jest koniecznym
atrybutem mistyki, ale świętości bez niej pojąć niepodobna.
Mistyka i etyka, przeniesione na płaszczyznę ponadludzką,
rodzą niepokojące zjawisko świętości. Mistycy lubują się
w niebiańskiej zmysłowości, karmią się rozkoszami
kontaktu ze sferami niebios; tylko święci podejmują
b rzemię innych, cierpienia nieznanych, i tylko oni inter-
weniują praktycznie. W zestawieniu z mistykiem czystej
wody święty to polityk. Obok niego jest on kimś najak-
tywniejszym z ludzi. Dlaczego więc mimo wszystko
niespokojne żywoty świętych nie są właściwie biografiami?
Chyba dlatego, że ich aktywność rozwija się jednokierun-
kowo, jest zbiorem wariacji na ten sam temat, namiętnością
ab s olutną i jednowymiarową.
"Mistyk to człowiek mOWlący ci o twoJeJ tajemnicy ,
podczas gdy ty milczysz" . (Nie pamiętam , który z wielkich
ludzi Wschodu podal tę definicję).
14 Emi/e M. Cioran
U żadnej ze świętych kult serca Jezusowego nie skonfiguro-
wał się w wizję tak oszałamiającą, jak u Małgorzaty
Alacoque. Gdy ukazał się jej Jezus, aby wyznać, jak bardzo
rozszerza się jego serce, rozpłomienione gwałtownie
i pragnące ulewą łask ocalić ją od ruiny , święta dodaje:
Zażądał ode mnie mojego serca, a ja Go błagałam, by je
wziął, co też uczynił, zac ze m włożył je w Swoje, w którym
ujrzałam je jakoby maleńką drobinę płonącą w tym ognistym
piecu . Skąd potem je wyjął w kształcie utkanego z płomieni
serca i na powrót umieścił tam , skąd je był wziął.
Oto gdzie wiodą ostateczne konsekwencje serca: do
serca Jezusa.
Jedyną granicą dla gorączki serca jest niebo. Dlaczego
święci zatrzymują się tylko w niebie? Gdyż świętość to
inne określenie na ową gorączkę.
Oczy nie widzą niczego. Aż nadto dobrze rozumiem więc
Katarzynę Emmerich, gdy mówi, że widzi sercem! To jest
widzenie świętych. Jakże więc nie mają widzieć więcej
od nas, którzy badamy horyzont percepcyjnie? Oko ma
ograniczone pole widzenia, widzi zawsze z zewnątrz.
Ponieważ jednak świat jest wnętrzem serca, introspekcja
to jedyna droga poznawcza. A pole widzenia serca? Świat
plus Bóg plus nicość. A więc wszystko.
Oko może powiększać; w sercu wszystko jest wielkie.
Dlatego rozumiem także Mechtyldę z Magdeburga, gdy
skarży się, że ani uroda świata, ani święci nie mogą jej
dać ukojenia, lecz tylko Jezus, tylko jego serce. Mistycy
i święci nie potrzebują oczu, oni nie patrzą w stronę
świata. Dlatego ich n arządem wzroku jest serce.
Święci i łzy 15
Obcowanie ze świętymi, podobnie jak z muzyką czy
z książkami w bibliotekach, deseksualizuje nas. Popędy
zaczynają służyć innemu światu. Opierając się św iętości ,
dajemy dowód ich "zdrowia". Naturalny kierunek popędów
pokrywa się z poziomą linią życia.
Królestwo Niebieskie rozciąga się w próżni pozo-
stawionej przez energię witalną. Imperializm niebios
stawia sobie za cel biologiczną neutralność bądź zero
witalności.
Życie, utraciwszy naturalne ukierunkowanie, szuka
sobie innego. Oto dlaczego przestwory błękitu tak długo
były miejscem jedynego prawdziwego zbłądzenia.
Dlaczego muzyka jakby wysysała z nas krew? Owe
tony, w których uczestniczymy wszystkimi drgnieniami
duszy, zanikają w pustce wraz z energią naszego współ­
uczestnictwa. I jeszcze coś: człowiek nie może żyć bez
oparcia w przestrzeni, a to muzyka unicestwia w zupełności.
Jedyna sztuka niosąca pociechę - a otwiera w nas więcej
ran niż wszystkie pozostałe .
Muzykę pojęlibyśmy w sposób całkowity , gdybyśmy
uwolni li się od oporów i interwencji ciała. Dlatego jest
ona dźwiękową drogą ascezy. Czy po Bachu można jeszcze
kochać? Nie, nie można nawet po Handlu, którego ode-
rwanie od ziemi jeszcze nie niesie zapachu nieba. Muzyka
to grób rozkoszy, błogość, która nas zakopuje.
Także świętość wysysa z nas krew, którą tracimy wprost
proporcjonalnie do siły naszego pragnienia nieba. Wszys-
tkie jego szlaki przemierzyły tam i nazad błądzące popędy.
Z tych zbłądzeń narodziło się niebo.
Dżalal ad-Din Rumi mówi o pięciu zmysłach serca.
awarta jest w tym cała gnoseologia mistyki . Ekstaza

16 ElIlile M. Cio/'Qn
jako najwyższy wyraz poznania mi stycznego? Wszystkie
te zmysły stopione w jeden płomień.
Panie, bez c iebie jestem szalony, a z tobą wpadam
w szaleństwo!
Dlaczego ani ołow ie sąchyba zimni? Bo nie mają
płci? Możliwe. Ale także dlatego , że żyją po tamtej
stronie słońca . Stąd nawet św i ęc i nie m ają krwi
gorącej. To nie ona rozgrzewa im serca, lecz cierpienia.
Albowiem cierpienia pozwalają nam obywać się bez
słońca .
Święci stają się nieciekawi wskutek swej miłości do ludzi.
Ta cnota mówi bardzo niewiele i jest pozbawiona "zalet"
biograficznych, a jeśli już mowa o miłości , to i tak Bóg
jest tym, kto ma nas wyrwać z banału . Wszystko, co
widzimy , godne jest nienawiści; oto źród ło przewagi Boga.
Nawet gdyby w życiu świętych ni e było tyle miłości ,
oni sami zasługiwal iby na naszą miłość. Abso lut miło ści
powoduje, że są niepełni. Ci spoś ród ni ch, którzy nie
zapuszczali s ię na ścieżki bólu dla nich samych, lecz
bezustannie ćw iczyli się w miłowaniu , popadli w bezbar-
wność, której nie ożywi nawet odb lask niebios. Sama
nabożność i rozmodlenie nie stan owią o znakomitości
Świętego. Taki na przykład Franciszek Salezy zanadto
jest święty m "oficjalnym"; ba, nawet ów z Asyżu niecał­
kiem wymyka się temu podejrzeniu.
Miłość to oklepany ban ał świętyc h. Gdyby nie ich łzy
i westchnienia, bardzo trudno by nam był o z wrócić uwagę
na zwały ich miłości i przylgnąć do ni c h.
Święci i łzy 17
Wszyscy, którzy choć troc hę kochają święte, nie mogą
nie być zazdrośni o Jezusa. Bo i jakiż sens w kochaniu
cudzych kochanek? Po tylu ekstazach i uściskach jakże
mogłyby jeszcze chować pocałunki dla nas? Uśmiechy
świętyc h kobiet niczego nie obiecują, Jezus ma w ich
sercach miejsce najpierwsze .
Gdyby rozkosz cierpienia nie stanowiła o tajemnicy
świętości, interesowałaby nas ona nie więcej niż średnio­
wieczna intryga polityczna w jakiejś prowincjonalnej
mieśc inie. Cierpienie jest jedyną biografią człowieka,
rozkosz cierpienia - jedyną biografią świętego.
Być świętym - to nie przeoczyć żadnej z nieskoń­
czonych możliwości cierpienia.
Róża z Limy, urodzona w Ameryce Południowej, żeby,
jak się zdaje, odkupić zbrodnie Pizarra, jest przykładem
powołania do bólu . Była młoda i piękna, nie umiała
odmówić matce pragnącej wprowadzić ją w wielki świat.
Ale znalazła "kompromis" . W wieńcu z kwiatów, jaki
nosi na głowie, umocowuje szpilę bezustannie raniącą jej
czoło. W ten sposób zaspokaja swe pragnienie wyosob-
nienia si ę w społeczeństwie. Pokusę świata przełamuje
bólem. Pascal, zakładając swój pas, jedynie kontynuował
tradycję umartwień (zresztą jest on świętym niekanoni-
zowanym).
Dla kogo Róża z Limy umieściła w wieńcu szpilę?
Niebiański kochanek zaliczył jeszcze jedną ofiarę . Jezus
był Don Juanem cierpień.
Świętość to negacja życ ia z impulsu hi sterii nieba.
Jak w praktyce zaprzecza się życi u ? Poprzez nieustającą
jasnoś ć umysłu. Stąd niemal całkowita eliminacja snu .
Róża z Limy sy pi ał a nie więcej niż dwie godziny na
dobę, a gdy sen ność zaczynała ją przemagać, wieszała się
18 Emile M. Cioran
na krzyżu zainstalowanym w jej pokoju albo przywiązywała
sobie włosy do ćwieka i w ten sposób zachowywała pozycję
pIOnową·
Świętość to obłęd szczególnego rodzaju. O ile bowiem
szaleństwo zwykłych śmiertelników wyczerpuje się w dzia-
łaniach bezużytecznych i absurdalnych, nadzwyczaj inte-
resujących i pasjonujących, o tyle święte szaleństwo jest
świadomym wysiłkiem zdobycia wszystkiego. Ekscesy
świętych, podejmujących rywalizację z Jezusem, stają się
zwykle Golgotą dopełnioną wyrafinowanymi torturami
wieków chrześcijaństwa.
Cierniowa korona Chrystusa, poprzez naśladownictwo
świętych, spowodowała wśród ludzi więcej cierpień niż
jakakolwiek nieuleczalna choroba. W każdym wypadku
nieuleczalną chorobą świętych był Jezus. Róża z Limy
nosiła pod woalem koronę z gwoździ, raniącą ją przy
naj mniejszym poruszeniu. Podobno kiedyś ojciec dotknął
przypadkowo jej głowy - i od tego mimowolnego
uderzenia wnet z jej ran popłynęła krew. Często też
widywano świętą, jak aż do wyczerpania dźwigała wielki
krzyż, aby jak najintensywniej, do upojenia, odwzorować
Golgotę boskiego kochanka.
Jezus odpowiedzialny jest za mnóstwo cierpień. Obciążać
one muszą ponad miarę jego sumienie, skoro tymczasem
nie dał znaku życia. Prawdę mówiąc, nie wytrzymuje on
żadnego porównania z jego naśladowcami. Dla nich jego
niebiańska pasja stała się wirusem. Zamiast róż, uczynił
nam dar z wieńca cierniowego. Nie znam winy większej
od Jezusowej .
Długotrwałe zabieganie o świętość wymaga potem
kilkuletniej rekonwalescencji. Zaczynasz wówczas pragnąć
Święci i łzy 19
przenieść swe smutki pod inne nieba, nabrać sił pod innym
lazurem. W reakcji na nieskończoność świętości rodzi się
w nas potrzeba przestrzeni. Chciałoby się wyciągnąć na
trawie i spojrzeć w niebo okiemnieuprzedzonym względem
wysokości . Pogaństwo jest głębią pozorów, świętość
- chorobą głębokości.
"Nie umiem znaleźć różnicy między łzami i muzyką"
(Nietzsche). Kto w nagłym błysku nie pojmie tej prawdy,
naj widoczniej nie zaznał ani przez moment intymnego
zespolenia z muzyką. Nie znam muzyki innej niż skąpana
we łzach . Albowiem muzyka, wypływając z żalu za rajem,
rodzi znaki tego żalu - łzy.
Katarzyna Sieneńska w końcu żywiła się jedynie hostiami.
Co przychodzi łatwo, gdy ma się oparcie w niebie. Ekstaza
niszczy owoce ziemi. Ona poiła się niebem w Eucharystii.
Dla wierzącego ta nieskończenie drobna cząstka niebios,
jakąjest komunikant, to coś pożywniejszego od pokarmów
ziemskich. Dlaczego sfery górne żądają wyeliminowania
jedzenia? Dlaczego poeci, muzycy, mistycy i święci
różnorako korzystają z ascezy? Dobrowolny głód jest
drogą do nieba; głód z nędzy to zbrodnia na tej ziemi.
Obrócę wzrok na głód niebieski; on także będzie miał
oparcie w nakierowaniu serca.
Świętość byłaby fenomenem najbardziej niezwykłym, jaki
w ogóle da się wyobrazić i jaki przewyższałby wręcz
Boskość , gdyby praktyczny jej cel miał rzeczywistą
wartoś ć. Znane jest namiętne pragnienie wszystkich
świętych , by wziąć na siebie cierpienia i grzechy śmier­
telni ków. Ile można by tu przytoczyć wykrzykników, ile
 r.-
20 Emile M. Cioran
Święci i łzy 21

eksplozji bezgranicznego współczucia! Ale czy obie-

spełniając w ten sposób tajemne pragnienie każdego
ktywnie maleje gorycz i cierpienie innych? Pominąwszy
świętego, by stać się jego więźniem.
niesienie pociechy, wysiłek świętych jest nieskuteczny,
a praktyczne skutki ich miłości nie przekraczają roz-
Człowiek w niewoli rozkoszy i trwogi chrześcijańskiej
miarów monumentalnej iluzji. Nie można cierpieć
tęskni do jednego tylko dobra: doskonałości. Cokolwiek
za kogoś innego. W jakiej mierze mnożenie twoich
by mu poza tym zaoferować, wszystko będzie dlań miało
udręk praktycznie zmniejsza udręki bliźniego? Gdyby
wartość negatywną. Aż do początków xvm wieku roiło
święci mieli jasną świadomość tej znikomości, pra-
się wprost od "traktatów" o ludzkiej doskonałości. Niemal
wdopodobnie zostaliby politykami, tzn. nie wstydziliby
wszyscy, którzy zatrzymywali się w pół drogi do świętości,
się już pozorów. Chcieliby działać , coś zmieniać pra-
pisali gwoli pocieszenia innych takie traktaty, jako że
ktycznie, efektywnie. Wobec rzeczywistości przyjmują
przez całe wieki doskonałość stanowiła obsesję niedoszłych
postawę polityków. Zmieniać można tylko pozory,
świętyc h. Ci , którym się powiodło , nie troszczyli się o nią,
a święci to wszak politycy wstydzący się pozorów.
bo ją mieli.
Tym sposobem pozbawiają się materii i przestrzeni
Ostatnie stulecia zmieniły w tym względzie postawę
do swych zapędów reformatorskich. Nie można je-
aż do obojętności, spoglądając na fenomen doskonałości
dnocześnie kochać cierpienia i pozorów. W tym względzie
z całkowi tym niedowierzaniem, a nawet z wyraźnym
świętość nie jest dwuznaczna. Z życiem wiąże nas
odcieniem pogardy. Dla człowieka nowoczesnego nie ma
umiłowanie pozorów. Od świętości odgradza nas ono
hańby więks~ej niż doskonałość . Tak się natrudził, by ze
i przed nią chroni.
swego losu uczynić tragedię, że przezwyciężając żal za
rajem, wyrzekł się tym samym tęsknoty za doskonałością.
"Nie znam żadnych cierpień zdolnych dorównać temu , że
Inne epoki wydawały świętych, którymi ludzie się pysznili .
się cierpiało nie dość" (Małgorzata
Maria Alacoque). Oto
My potrafimy ich już tylko "doceniać ". Ilekroć sądzimy,
klasyczna formuła zachłanności na ból.
Że ich kochamy, jest to jedynie przelotna nasza słabość,
która nam ich przybliża.
Nie ma stanu bardziej jałowego od łagodnego smutku tej
negacji natchnienia. Wszystko zależy od poziomu smutku,
Jakiż to ukryty głos mi szepce, że gdyby po jednej stronie
od częstotliwości jego drgań. Na pewnym poziomie jest
zebrali się wszyscy święci tego ś wiata, a płomienie ich
on poetycki, na innym - muzyczny , w najwyższej swej
serc wiłyby się między niebem i ziemią, z drugiej zaś
formie - religijny. Są więc smutki poetów, muzyków
zastygłby ogłupiały i melancholijny Neron, cesarz smutny
i świętych. U poetów i muzyków wychodzą one z serca,
i szalony, opróżniłbym swe serce dla tego ostatniego?
okrążają świat i powracają jako echo. U świętyc h smutki
Nuda Nerona była większa niż chrześcijańskie pragnienie
także wychodzą z serca, ale zatrzymują się w Bogu,
nieba. Nawet spalenie Rzymu wydało mu s ię banalne.
 22 Emile M. Cioran
Czy nuda rodzi się z obłędu , czy na odwrót? Neron był
melancholikiem. Bo jak inaczej mógłby kochać muzykę?
Wzruszający jest los tego człowieka, z którego drwi sobie
cały świat, zapominając o jedynym jego i wielkim uspra-
wiedliwieniu - o lirze.
Gdy człowiek rozpoczyna życie odczuciem śmierci,
w końcu postępowanie naprzód w czasie zaczyna mu się
wydawać powrotną drogą ku narodzinom. Jest to proces
odzyskiwania i ponownego formowania etapów życia.
Śmierć , bytowanie, cierpienie i narodziny byłyby momen-
tami tego odwróconego toku. A może jest inne życie,
rodzące się na ruinach śmierci? A więc potrzeba kochania,
cierpienia i zmartwychwstania następowałaby po poznaniu
śmierci w samym sobie. Nie ma innego życia oprócz tego,
w które wchodzisz poprzez śmierć. Stąd tak rzadkie są
przemienienia.
Święci żyją w płomieniach, mędrcy - obok nich.
Beethoven zbyt skutecznie opiera się pokusom smutku.
Ta jego asceza nieraz czyni mi go obcym. W porównaniu
z nim Chopin czy Schumann są lubieżnikami smutku .
Beethoven wydaje się dumny z triumfu woli w zmaganiach
z nim. Aż nadto często doświadczał rozpaczy, tej zranionej
dumy woli walczącej ze światem. Poznał też "cień śmierci
na powiekach", o którym mówi Hiob.
Lepiej chyba byłoby bez świętych . Wtedy każdy doglądałby
włas nyc h spraw i radował się własn ą ni edoskonałości ą.
Ich istnienie zaś rodzi kompleksy ni ższoś ci , pogardę
i bezu żyteczn ą zawiść . Świ at ś więtych jest ni ebiańską
Święci i łzy 23
trucizną,której zjadliwość ro śnie, w miarę jak rosną nasze
samotn ości .Czy nie zepsuli nas, pokazując włas n y m
przykładem , że cierpienia mają jakiś cel, że gdzieś pro-
wadzą? Przyzwyczajeni byliśmy do cierpienia bez celu,
zagubieni w bezużyteczno ści bólu, i do przeglądania s ię
we włas nych ranach. Ale nie smućmy się za bardzo;
cierpienia prowadzą nie tylko do nieba.
Beznadzieja bardziej nlZ Inne odczucia wląze nasze
jestestwo z dookolnością. Tak bardzo wymaga stosownego
dla siebie pejzażu , że w razie potrzeby go tworzy . Bez-
nadzieja przywołuje piękno tylko po to, by wlać w nie
pustkę . Pustka duszy jest tak wielka, a jej marsz tak
niepowstrzymany , że niepodobna się oprzeć jej brutalnej
inwazji. Co pozostałoby z raju oglądanego z wnętrza
beznadziei? Cmentarzysko chwil szczęścia.
Ten, kto nie lubi przyrody, nie lubi też muzyki, krajobrazy
zaś nie wywołujące obrazów muzycznych nie mogą być
wspomnieniami. Kto w uniesieniu , melancholijnie, nie
błądził po parkach, nie zrozumie Mozartowskiego wdzięku .
Poważne zmierzchy bez Brahmsa? Monumentalność natury
bez Beethovena? Muzyka to coś kosmicznego. Bez miłośc i
natury nie mamy podstawy dla pasji muzycznej .
"W chwili mojej śmierci s prawię , że spadnie ulewa róż"
(św. Teresa z Lisieux). "Ró żo, roztaczająca zapach nagiej
świętej" (R.M. Rilke).
Powiewy żałoby w Mozartowski ej gracji ... Ten , kto ich
nie odczuwa, nie wi e, że wdzi ęk jest triumfem nad
smutkiem i że w gruncie rzeczy istnieje tylko wd z i ęk
24 Emile M. Cioran
melancholijny. Mozartowskie andante nie zawsze jest
zaproszeniem do szczęścia. Przykład - Koncert a-dur na
fortepian i orkiestrę. Mozart miał chyba duszę w tonacji
a-dur, znającą jednak ciągłe pokusy tonacji mollowej.
Chciałbym, aby prawdy wyrażały się harmoniami
Mozartowskimi, aby były dźwiękowymi równoważnikami
zapachu róż. Że jednak nie mają żadnej tonacji ani
rezonansu, są zimne, mogąje przyjmować także dusze puste.
... No i powinny być lekkie, nie powinny waiyć rzeczy,
tak by nie zapadały nam w serca jak odwainiki.
Śmierć ma sens tylko dla ludzi, którzy namiętnie kochali
życie. Umierać, nie mając z czym się rozstawać?! Ode-
rwanie jest tyleż negacją życia, co i śmierci. Kto zwyciężył
lęk przed śmiercią, zwyciężył też życie, będące wszak
inną nazwą tego lęku.
Tylko bogacze czują śmierć, ubodzy jej oczekują;
żaden żebrak nigdy nie umarł. Umierają tylko posiadacze.
Agonia biedaka jest kwietnym łożem w porównaniu
z agonią bogacza. Gdyby ktoś zebrał w sobie wszystkie
trwogi i przedśmiertne agonie z pałaców - ten ktoś
byłby Śmiercią. Umierać w luksusie to umierać nie-
zliczoną ilość razy.
Żebracy nie kończą w łóżku, a zatem nie umierają.
Umiera się tylko w pozycji horyzontalnej, w trakcie
długiego przygotowania, kiedy śmierć wsącza się w życie.
Czy ktoś nieprzywiązany do miejsca i do wspomnień
będzie odczuwał żal za ostatnimi chwilami? Możliwe, że
żebracy wybierają sobie swój los, aby nie odczuwać żalu
i nie zaznawać związanych z nim mąk agonii! Oni, którzy
włóczyli się po powierzchni życia, teraz są już tylko
włóczęgami na powierzchni śmierci.
Święci i łzy 25
Anna Magdalena Bach mówi w swej kronice rodzinnej ,
że Jan Sebastian bywał pod szczególnym natchnieniem,
i le kroć zajmował się tematem śmierci, o której też często
roz myślał. I bez tego wyznania wiedziałem, że źródłami
wzn iosłości u Bacha były rozmyślania o śmierci oraz
tęsknota za niebem. U Mozarta nie ma ani jednego, ani
drugiego. Toteż jego muzyka bywa boska, ale nigdy
wzniosła. Nie znam muzyka bardziej akosmicznego od
Mozarta.
Istnieje cala gama melancholii: zaczyna się od uśmiechu
i pejzażu, kończy się zaś urywanym łomotem dzwonów
w duszy. Stąd też różny smak łez.
Przez cały czas komponowania Mesjasza Handel czuł się
uniesiony do nieba. Sam wyznał, iż dopiero po ukończeniu
go poczuł, że żyje na ziemi. A jednak w porównaniu
z Bachem Handel tkwi w świecie . To, co u Bacha boskie,
u Handla jest bohaterskie. Ziemski rozmach to wyróżnik
specyficznie Handlowski. Wszelako odblaski boskości
widzimy w całym jego dziele; jest to przemienienie
z zewnątrz. Immanentny poryw rozrasta się aż do wibracji,
w której wymiar kosmiczny łączy się z transcendencją.
Bach jednoczy dramatyzm Grtinewalda z uwewnętrz­
nieniem Holbeina, Handel - masywność i linearność
Dtirera z wizyjnością Baldunga Griena. Mozart to Botticelli
z w iększą dozą melancholii. Primavera zroszona - może
łzam i ...
W miarę upływu czasu zdajemy sobie sprawę, że nIe
Uczy my się niczego, a tylko cofamy się do wspomnień.
To tak, jakbyśmy naśladowali świat już kiedyś przeżywany .
26 Em ile M. Cioran
Nie zyskujemy niczego, lecz tylko odzyskujemy siebie
samych. Nasza tożsamo ść z samymi sobą jest ewolucją
wspak. Z tego rodzi się domysł jakiegoś życia poprze-
dzającego katastrofę indywiduacji . Nasze jestestwo
naśladuje jakąś pierwotną wizję. Jeśli tak, to jak przed-
stawia się metafizyczny sens istnienia świętych? Czy
ich jestestwa nie mąci prastare wspomnienie - czego,
jeśli nie bliskości z Bogiem w niewątpliwym raju?
Może w zakamarkach pamięci chowają oni postać
Bóstwa?
Święci naśladują Boga, bo nieświadomie są we władzy
pierwszego wspomnienia.
Dla każdego człowieka Bóg jest pierwszym wspo-
mnieniem. Że jednak cofanie się w pamięci to wysiłek
poza możliwościami przeciętnego śmiertelnika, święci
dokonują go, nie zawsze rozumiejąc sens swych zmagań.
Medytacje świętych są uwięzieniem w pierwszym
wspomnieniu . Na absolutnej granicy pamięci żyje Bóg.
Ta treść graniczna dziedziczona jest z jestestwa na jestes-
two, od bydląt rajskich aż do nas. Do pierwszego wspo-
mnienia nie sposób dotrzeć inaczej , jak tylko przeskakując
ponad aktualnymi treśc iami pamięci , ponad wkładem
wniesionym do niej przez czas. Dlaczego niemal wszyscy
wariaci mówią o Bogu albo wręcz mają się za Boga?
Tracąc aktualne treści pamięci , ich jestestwo zatrzymuje
już tylko jej zawartość naj głębszą, pierwotną granicę
wspomnienia. Tak samo z pijakiem. Człowiek upija się,
aby odzyskać wspomnienie Boga; może też dlatego wariuje.
Ale jeśli staje się ś wi ętym , to na pewno dlatego.
Nie można mieć żad nego wyraźnego i pewnego sądu
o ś wi ęty c h . Repreze ntuj ą oni absolut, którego niedobrze
Święci i łzy 27
jest pożądać - ani też odrzucać. Każda postawa jest
naszą przegraną. Przyłączaj ąc się do świętych, tracimy
życie, przec iwstawiając s ię im - wchodzimy w zatarg
z absolutem. Bylibyśmy chyba bardziej wolni , gdyby oni
nie istnie li . O ile mniej mielibyśmy dręczących wątp­
liwośc i! Co takiego rzuciło ich pod nogi nam , wędrującym
gościńcami życia? Daremnością byłoby pragnąć zapomnieć
o Bólu.
Organy nie mieszczą się w granicach serca, wyrażają
bowiem nie tylko niepokój przestrzeni, lecz także we-
wnętrzne rozedrganie Boga. Ono zaś przekracza serce.
Organy bardziej dojmująco uświadamiają nam rozdział
między nami a Bogiem. Dlatego w wibracji organów
samoubóstwiamy się, by tym sposobem zbliżyć się do
niego, w nim.
Czegokolwiek bym zapragnął, koniec moich smutków
i rozdarć jest zawsze jeden: omdlenie w Bóstwie. Cóż,
my także musimy się w kimś zatracać.
Hiob, kosmiczne lamentacje organów i płaczące wierzby ...
Otwarte rany natury i duszy ... I serce ludzkie - otwarta
rana Boga.
Wszelka ekstaza zastępuje seksualność, która nie miałaby
żadnego sensu, gdyby nie lichota istot. Ponieważ jednak
nie mają one żadnej innej drogi wyjścia z samych siebie,
seksualność doraźnie ratuje je przed zwierzęcością. U każ­
dej istoty akt seksualny przekracza jej sens biologiczny.
Jest triumfem nad zw ierzęcośc i ą. Albowiem jest to w całej
biologii jedyna brama do nieba.
 Święci i łzy 29
28 Emile M. Ciorall

gdy ukazywał nam ś w . Teresę w ekstatycznym porywie,

Święci nie są a-seksualni , lecz frans-seksualni. Nie
z oczyma nieznacznie przymkniętymi. To samo oglądamy
potrzebują "objawień" płciowości. Wszak być świętym
na portrecie Franciszka z Asyżu, któremu Zurbaran ,
to ustawicznie wychodzić poza siebie samego. Co mogłaby
ni eprześcigniony malarz namiętności niebiańskiej , nadał
do tego dodać seksualność? Przy ekstazach świętych bledną
kształt, na jaki nadziemski spokój tego świętego nie
konwulsje seksualne.
zasług i wał.
Jedyna epoka historyczna, w której mógłbym pracować
z duszą uspokojoną, i to jedynie jako niewolnik, to czasy,
Za sprawą Mozarta zaczynam żałować błędu Adama.
gdy faraonowie wznosili piramidy. Dźwigać bloki kamien-
ne pod razami bicza, ale widzieć, jak koronują się wiecz-
Czy dojdę kiedyś do tego, aby cytować wyłącznie Boga?
nością i czuć , jak wokół piramid otwiera się pustka, bo
Ludzie, ba, nawet święci, nie mają imion. Tylko Bóg ma
pierzcha od nich czas! Najlichszy egipski niewolnik stał
imię. Ale co wiemy o nim oprócz tego, że jest kwintesencją
bliżej wieczności niż którykolwiek z filozofów Zachodu.
beznadziei? Bóg to rozpacz zaczynająca się tam, gdzie
Egipcjanie żyli w ekstazie słońca i śmierc i . Dla nas niebo
ustają wszystkie inne.
stało się płytą grobową! Świat nowoczesny poraziło,
prawie jak przekleństwo, urzeczenie przedmiotami do-
Tylko raj albo morze mogłyby mnie zwolnić z muzyki.
czesnymi.

Największy żal wzbudziły we mnie sny o szczęscm:

Święte lubię za pełną pasji naiwność, nadającą ich
Botticelli, Claude Lorrain, Mozart, Watteau i Corot. Za
twarzom wyraz dziecięcej żarliwości i dobrowolnego
słabo byłem przygotowany do szczęścia? Albo znałem
udręczenia. Oczy, zawsze półprzymknięte, aby powieki
tylko poprzedzające je melancholie i następujące po nich
mogły chronić wewnętrzny sekret przed niedyskretną
smutki?
zewnętrzną jasnością; zamyślony uśmiech zestrojony
z podtekstem spojrzeń; usta czerwone, lecz rozświetlone
Szczęście jest czarowną pauzą, jakiej się domyślałem
lazurem; bladość rąk, wyciągniętych ku innym uściskom,
w pastoralnych zadumach muzyki osiemnastowiecznej.
no i ten seraficzny błękit, w jaki Rafael ubiera święte
Szczęście znam tylko ze słyszenia.
- błękit wydestylowany z odcieni ich serc.
Jak mogą one otwierać oczy na świat, skoro wszys-
Smutki zamraczają ci duszę cieniami klasztoru ; tylko
tkie nam powtarzały , że "oko w oko" stają tylko
poprzez nie zaczynasz rozumieć świętych . Jakkolwiek
z Jezusem ...
mocno by chcieli towarzyszyć nam aż do granic goryczy,
nie mogą - i porzucają nas w drodze, pośród rozgoryczenia
Ekstaza zamyka oczy , w niej jesteś my tym , co widzimy.
i skruchy. Ich serce ma inne nachylenie, jest osadzone
Dlatego zwalnia nas ona od patrzenia. Rozumiał to Bernini,
 30 ElI1iLe M. Cioran
w Bogu. Nasze szuka oparcia w bezgranicznej beznadziei,
nachyla się ku niej aż do upojenia.
Po tylu namiętnych wyznaniach miłości do Boga ze strony
świętych, co moglibyśmy jeszcze dodać i nie stać się
epigonami? Absurdy? Przecież oni nie pominęli ani
jednego, żeby tylko wyrazić przepełniającą ich miłość.
Jeden przykład z tysiąca: dominikanka z Tass, Mezzi
Sidwibrin, mówi: "Panie, gdybyś Ty był Mezzi Sidwibrin,
a ja Bogiem, chciałabym , żebyś Ty był Bogiem, a ja
- Mezzi Sidwibrin".
Zadawanie się z nim dla kogoś, kto nie potrafi kochać
go aż do absurdu, nie ma żadnego sensu. Gdy mówisz
o Bogu tylko po to, żeby nie być tak samotnym w nicości,
jest on tylko i po prostu wymysłem albo pretekstem do
samotności. Święci mogli bywać smutni dla Boga, dla
nas może on być co najwyżej miejscem zbywania smutków.
Inni okazywali mu uwielbienie; teraz nie sposób okazać
mu nic więcej poza zainteresowaniem.
Czytając wykrzykniki św. Katarzyny Sieneńskiej:
Ty, otchłani miłości, zdajesz się oszalały dla twych stworzeń,
jak gdybyś nie mógł bez nich żyć , choć przecież jesteś
naszym Bogiem. Ojcze przedwieczny, ogniu, otcWani miłości,
wieczne piękno, wieczna mądrości , wieczna cierpliwości,
nadziejo, ucieczko grzesznych, nieprześcigniona wspaniało­
myślności , wieczne i nieskończone dobro, Szaleńcze miłości!
- jesteśmy porażeni czymś niewytłumaczalnym i od-
czuwamy przyjemność, że ta przesada zwalnia nas ze
wszelkich dekl aracji. Nic tu ju ż dodać nie moż na , oprócz
żalu , że nie potrafimy znienawidzić Bóstwa z żarliwością
ró wną tamtej miło ści.
Święci i łzy 31
Gdyby na świecie nie było chorób, nie pojawiłby się
żaden święty . Albowiem nie istniał dotąd nikt "zdrowy".
Świętość jest wyniesieniem choroby aż do gwiazd , trans-
cendentną fosforescencją próchna.
Choroby przybliżyły niebo do ziemi. Bez nich oba nie
wiedziałyby o sobie wzajem. Potrzeba pocieszenia poszła
dalej od choroby i na przecięciu się nieba z ziemią zrodziła
świętość.
Próbując wyobrazić sobie świat bez przestrzeni, natrafiam
tylko na serce świętego.
Są ludzie, którzy wystylizowali własną śmierć . Dla nich
u mrzeć to kwestia formy. Ale śmierć to materia i groza.
Dlatego nie można umrzeć elegancko, nie okrążając
śmierci .
Dlaczego ludzie tędzy i wysocy, o posturze praw-
dziwych olbrzymów, rażeni lękiem przed śmiercią przed-
stawiają widok tak ponury i żałosny? Dlatego, że w tej
masie materii śmierć znajduje kołyskę pewniejszą i przy-
jemni ej szą, a groza, proporcjonalnie do materii, powiększa
się o jej wymiar. Ilekroć myślę o strasznej trwodze Tołstoja
przed śmiercią, zaczynam rozumieć przeczucie śmierci
u słoni .
Gran i c ą każdego bólu jest następny, jeszcze większy .
Pogodzenia ze śmiercią ludzie szukali tylko po to, by
uniknąć lęku przed nią . Bez tego lęku umieranie nie ma
żadnego sensu . Mądrość , rodząca się z pojednania ze
śmiercią, jest najbardziej powierzchowną postawą wobec
rzeczy ostatecznych. Nie uniknął jej nawet Montaigne.
32 EmiLe M. Cioran Op.."'TYC~
Święci i łzv (Q' 33 1')-
. .~ ~

W przeciwnym razie nie sposób zrozumieć, dlaczego chlubi

się tym, że zaakceptował nieuniknione.
jących się z ciałem i w końcu zwyciężających j ~ BJBllOIfKA ~
nie sam ten konflikt jest pouczający (gdyż, jako z C:: . rzony, ~~
Ten, kto przezwycięża lęk , może się uważać za
wyzbyty jest dramatyzmu), lecz ponowne odna ieiłie"
nieśmiertelnego ; ten , kto go nie ma, jest nieśmiertelny.
ciała. Niektóre uniesienia mistyczne są długotrwałe, ciągną
Istoty znikały może i w raju , ale, nie znając w żadnej
się cały mi dniami. Ustawicznie napięta dusza i jestestwo,
formie lęku przed śmiercią, nigdy nie miały sposobności,
wychodzące z siebie, aby dążyć śladami duszy, zapominają
by umrzeć . Lęk to śmierć w każdej chwili. Istoty jej
o swym związku z ciałem. Wewnętrzne płomienie tak
nieznające są jak ptaki niebieskie: swe przeznaczenie
mocno przepalają wszelkie opory fizyczne, że z całego
czytają w lazurze.
jestestwa pozostaje tylko niematerialność ekstazy. Gdy
Po Szekspirze czy Dostojewskim nie możemy już być
wysokie napięcie uniesień ekstatycznych opada, zaczyna
mędrcami. Poprzez nich ludzie na powrót odnaleźli własne
się powrót do zwykłości i zdumienie, że odnajduje się
cierpienia i, odżegnawszy się od pierwszego wspomnienia,
zapomniane ciało. Wszyscy święci skarżą się na ponowne
zaczęli się chełpić utratą raju .
odnalezienie ciała, czyli na upadek z ekstazy.
Obiektywnie biorąc, wszyscy ludzie są w każdej chwili
tak samo blisko śmierci. Nie ma nikogo, kto by nie mógł
Około dwudziestego czwartego roku życia Krystyna Ebner
umrzeć w dowolnej chwili. Subiektywnie - a to tylko się
miała sen, wobec którego nie można być obojętnym . Otóż
liczy - jedni są jej tak bliscy, że aż z nią tożsami, inni
zaszła w ciążę, a płód był ni mniej, ni więcej, tylko
zaś nie spotkali jej nigdy . Pominąwszy kogoś takiego jak
Chrystusem. Radość odczuwała tak bezmierną, że nie
Rilke, śmierć obiektywna przestała mieć jakiekolwiek
czyniła najmniejszego ruchu , by nie narazić na szwank
znaczenie. Podobnie u Novalisa. Koniec końców jednak
zdrowia boskiego dziecięcia. Po jakimś czasie porodziła
nie ma poety, który by umarł tylko raz.
je bez bólów, wzięła na ręce i poszła pokazać mateczkom,
mówiąc: "Radujcie się wraz ze mną, nie mogę już kryć
Tym, co odróżnia ludzi od świętyc h , nie jest ukjerun-
przed wami mojego wesela, żem oto poczęła Jezusa
kowanie na niebo, lecz postawa wobec ciała. Nieba nie
i urodziłam go". I pokazała im noworodka.
ma nikt, lecz c iało ma każdy święty. Jestże ciało problemem
Nieszczęśc ie Krystyny polega na tym, że ocknęła się
dla ludzi ? Tak, o tyle, o ile bywają chorzy. Do tego czasu
z tego snu. Gdyby mogła była wówczas w nim umrzeć ,
obnosząje w nieświadomo ści. Za to dla świętych jest ono
zgasłaby w szczęściu, jakiego nie zaznała jeszcze żadna
stałą obsesją.
kobieta.
Ekstaza to nieskończeni e długi skok ponad ciałem.
Jej sen nie był snem matki , lecz świętej . Drzemie on
Ileż moglibyśmy przytoczyć ś wiadectw , z których z pora-
w sercu każdej świętej, brzemiennej wszak Bogiem.
żającąjasnością odczytujemy całkowite przezwyciężenie
Krystyna Ebner żyła w latach 1277-1355. Średnio­
ciała! Wyznania świętyc h to etapy świadomości zmaga-
wiecze nosiło w swym łonie Boga.
34 Emile M. Cioran
Którejśniedzieli przemawia on do Krystyny: "Przy-
chodzę do ciebie, Ja, którym umarł z miłości. Przychodzę
do ciebie pełen pożądania, jak oblubieniec do łoża ob-
lubienicy". W takiej sytuacj i przyjemnie jest być Bogiem,
a jeszcze przyjemniej - Jego "wybranką".
"Poczucie, że jest się wszystkim i pewność, że jest się
niczym" (Paul Valery). Oto konkluzja poety, obowiązkowa
dla każdego, kto obcował ze świętymi.
Żebractwo nie jest wynikiem nędzy. W doskonały m
państwie byłoby tak samo wielu żebraków, jak w którym-
kolwiek z państw historycznych. Zawodowy żebrak to
jeden ze stałych aspektów życia. Póki będą na świecie
rozstaje dróg, bramy i litość, póty on będzie pojawiał się
z nicości. Żebrak jest zapachem rozstajów, przeżyciem
towarzyszącym wszystkim wejściom, ratunkiem dla wszys-
tkich litościwych. Bez niego litość rozdymałaby się pustką
w świadomości, a nie mogąc nigdzie się "zahaczyć",
zrodziłaby obłęd niezadowolenia. Jest aż nadto możliwe,
że to litość zrodziła żebractwo, albo że w najlepszym
wypadku oba te zjawiska powstały jednocześnie. Nie-
sprawiedliwość społeczna wydobywa na powierzchnię
jedynie żebraków okazjonalnych, nie mających żebraczego
"powołania", bo są tylko upadłymi biedakami. Żebrak
z instynktu to istota, której nikt nie potrafi zrozumieć,
a człowiek litościwy nie tylko go nie rozumie, lecz nawet
się go boi. Gdybym był żebrakiem, nie od każdego
mógłbym przyjąć grosik. W tym jednak kryje się wznios-
łość żebraka, że bierze on od kaidego. Dla niego dający
jako jednostka nie ma żadnego znaczenia, gdyż liczy się
dlań tylko pochylenie ciała, komplement, jakim każdy
Święci i łzy 35
darczyńca go obdarza. Jego dumajest krzywą, jaką opisuje
nasza pogarda. Im głębiej się pochylamy ze wzgardą, aby
rzucić mu pieniądz, tym jaśniej rozbłyskują mu oczy .
Żebrak byłby szczęśliwszy, gdybyśmy dali mu wówczas
w gębę - bo jest to jedyny jego kontakt z człowiekiem.
Dlaczegóż to nie mam chyba powołania do żebractwa?
Zaprawdę, żebrakiem człowiek się rodzi ...
Kto z natchnionym nieuszanowaniem czyta wyznania
świętych, nie może opędzić się od wrażenia, iż Jezusa
posłano na świat nie tyle dla odkupienia i zbawienia
ludzi, ile raczej gwoli pociechy kobiecych serc nie
spełnionyc h w miłości . Nie wolno w sposób płaski
interpretować świętych, ale jest chyba oczywiste, że
gdyby między światło Jezusa i serce świętej wślizgnął
się ziemski kochanek, Zbawiciel pozostałby zwykłym
członkiem Trójcy.
Jezus był oficjalnym kochankiem świętych. Nie ryzy-
kowały one niczego, wyznając mu wszystko, co miały na
sercu, swoimi wybujałymi niedyskrecjami nie narażały
się na żadne niebezpieczeństwo. Ich pragnienie miłości
zrodziłoby chyba wewnętrzną pustkę bez wszechobecnego
boskiego erosa, przepajającego swym zapachem ich
tęsknoty i słabości.
Serca pozbawione miłości ziemskiej są oparciem
i wytchnieniem dla Jezusa. Bawi on w nichjuż od dwóch
tysięcy lat, rozpieszczany względami, o jakich mu się nie
śniło w stajni. Ze żłóbka do serc świętych kobiet! Nie jest
to wniebowstąpienie ludzkie ...
Jestem jakby Anteuszem rozpaczy. Za każdym dotknięciem
ziemi ta rozpacz rośnie we mnie. Ach, móc zasnąć w Bogu,
żeby umrzeć dla siebie!
36 Emile M. Cioran
Jedynym zapomnieniem jest zasmęcie w Bóstwie.
Kiedy spocznie na mnie powieka Pańska?
Mechtylda z Magdeburga mówi do Boga:
Przynoszę ci moje pieśni: są wyższe od gór, głębsze od
mórz, wznioślejsze od chmur, rozleglejsze od przestworu.
Jak się zwie ta pieśń? Pragnienie mego serca. Wyrwałam je
ze świata . Pilnowałam się przed samą sobą. Wyrwałam je
całemu stworzeniu. Już nie mogę go dłużej dźwigać. Gdzie
mam je złożyć? Nie powinieneś składać pragnienia twego
serca w sercu innym niż moje.
Od dawna już wiem, że jedynym komentarzem do świętych
są łzy ...
Panie, zbiorę wszystkie łzy spod wrót piekieł i wymoszczę
sobie w nich gniazdo, a twoje cienie skupię w moich
zmierzchaniach. A może jesteś tylko omamem serca, jak
świat jest omamem umysłu?
Pojawienie się Boga jest równoczesne z pierwszym
dreszczem samotności. W pustce tego dreszczu On zrobił
sobie miejsce, gdyż boska nieskończoność jest tożsama
z sumą wszystkich chwil samotności, jaką musiały znosić
stworzenia.
W Boga wierzy się tylko dla uniknięcia dręczącego
monologu samotności. Do kogo innego moglibyśmy się
zwrócić? Jego, zdaje się, raduje każdy dialog i chyba nie
ma nam za złe, że bierzemy go sobie za teatralny pretekst
samotnych zgryzot.
Samotność bez Boga to najczystsze szaleństwo. W Nim
przynajmniej znajdujemy przes trzeń do błądzenia i w ten
Święci i łzy 37
sposób leczymy własny umysł i serce. Coś w rodzaju
pi orunochronu. Albowiem Bógjest dobrym przewodnikiem
dla zgryzot i beznadziei.
Dostojewski był ostatnim człowiekiem usiłującym ocalić
raj. Ale udało mu się tylko jeszcze zwiększyć słabość do
upadków, skutkiem czego ostatecznie dobił raj i naszą za
nim tęsknotę.
Ale i tak Dostojewski jako ostatni uzyskał na moment
wgl ąd w umysł Adama sprzed upadku. W rezultacie zresztą
zdołał tylko przekazać nam rozkoszne upodobanie do
grzechów tego świata.
Na próżno usiłowalibyśmy uczynić Dostojewskiego
ś więtym. Daremne wysiłki. Ale nie widzę świętego, który
by był godny rozwiązać mu sznurowadła u butów.
Jest wielkim szczęściem Jezusa, że umarł młodo. Gdyby
żył z sześćdziesiąt lat, zamiast krzyża pisałby pamiętniki.
A dziś zdmuchujemy pyłek z pechowego Syna Bożego.
Osobą w dziejach najbardziej skompromitowanąjest Józef,
ojciec Jezusa. Chrześcijanie odstawili go na boczny tor
i wydali na pośmiewisko mężczyzn. Gdyby bodaj raz
powiedział prawdę, jego syn pozostałby nieznanym nikomu
Żydem . Triumf chrześcijaństwa ma swe korzenie w braku
dumy pewnego mężczyzny. Niepokalane Poczęcie wzięło
s ię z nabożności świata i z tchórzostwa mężczyzny.
*
Uświadomiwszy sobie, że absolut istnieje tylko w wy-
rzeczeniu , przylgnąłem do pozorów.
 38 Emile M. Cioran
Tylko burdel albo łza anioła może nas wyrwać na chwilę
z trwogi śmierci.
Średniowiecze znało całą technikę wzbudzania łez, do-
wodzących namiętności i żarliwości uniesień. Zmawiano
modlitwy i oddawano się ascezie żeby uzyskać "dar łez".
Zdaje się, że miał go nawet Tomasz z Akwinu, uważano
bowiem, że jest to skuteczna droga miłowania Bóstwa.
Istniało mnóstwo formuł przyzywania Go. Czyż Średnio­
wiecze nie było przesycone łzami? Ich potoki nie wyschły
do dziś ... i dziś jeszcze ucho otwarte na cierpienie chwyta
ówczesne jęki. Św. Dominik, dysponujący tym darem
w wysokim stopniu, podczas nocnych modłów wzdychał
tak głośno, że konfratrzy się budzili i z płaczem przyłączali
się do niego.
Średniowiecze odkupiło grzech Adama. Tylko dzięki
temu możliwy stał się Renesans.
Na dzień przed swym nawróceniem Franciszek z Asyżu
chodził po drogach płacząc; pewien człowiek, myśląc, że
Franciszek jest chory, zapytał go: "Bracie, co ci jest?".
"Ach" - odparł tamten - "powinienem bez żadnego
wstydu przemierzać ten świat, opłakując mękę mojego
Zbawiciela".
Średniowiecze daje nam prawo do miłowania rzeczy
przemijających. Jego boska historia wyczerpała treść
wieczności.
Całe chrześcijaństwo
to po prostu jeden wielki płacz­
liwy spazm ludzkości , z którego pozostały nam jedynie
słone i gorzkie ślady.
U schyłku Średniowiecza pojawiały się anonimowe książki
opatrzone tytułem Sztuka umierania. Powodzenie miały
Święci i łzy 39
niesłychane . Czy dziś taka książka kogokolwiek by
poruszyła? /
Tym, co oddziela nas od Sredniowiecza i Starożytności ,
jest fakt, że staliśmy się niezdolni do jakiegokolwiek
przygotowania się do śmierci. Nikt już nie troszczy się
o to, by jakoś kultywować w sobie śmierć, śmierć wszak
na niego spadającą.
Starożytni umieli umierać. Wraz z nimi pojawiła się
na świecie pogarda dla śmierci. Pogarda zresztą płynąca
z wiedzy. Wznieść się wewnętrznie ponad śmierć było
zawsze ideałem ich mądrości. Dla nas śmierć jest bolesnym,
niosącym trwogę zaskoczeniem. Stąd lęk i dramatyzm.
Żaden ze starożytnych nie byłby nią zaskoczony, toteż
każdy wówczas potrafił przyjmować ją z uśmiechem, który
teraz może nas tylko zdumiewać. O nieuniknioności śmierci
byli oni tak głęboko przekonani, że skonstruowali sobie
całą sztukę umierania, która, jakkolwiek byśmy ją zgłębiali,
nie dałaby nam absolutnie nic.
Zażyłość Średniowiecza ze śmiercią była bardziej
dramatyczna niż w Starożytności . Tym, co zbliża je do
niej, a dzieli od nas, jest wiara w pewien zespół środków
i sumę przygotowań oraz zabiegów mających człowiekowi
zapewnić śmierć bardziej naturalną i udaną. Średniowiecze
miało wyjątkowo intensywne odczucie śmierci, którą
jednak, dzięki medytacjom i specyficznej technice, potrafiło
wkomponować w naj głębszą strukturę człowieka. Tak
~edy ludzie umierali legalnie, podług pewnej formy
l paragrafu. Dla nas śmierć nie jest niczym więcej, jak
tylko okropnie nieprzyjemną szarpaniną, z której jakoś
chcielibyśmy się wyrwać; a że nie potrafimy, pocieszamy
~ię lękiem. Nie sądzę, by istniał w Starożytności czy
Sredniowieczu bodaj jeden człowiek pragnący wymigać
40 Emile M. Cioran
się śmierci , umknąć przed nią bocznym wyj ściem , skoro
tak mu dokuczyła. Średniowieczny mnich czy antyczny
mędrzec budował sobie z bez wyjściowości całą sztukę
strząsania z siebie świata; jest to stały temat rozmyślań
i doświadczenia . My chcielibyśmy umierać , ale tak, by
śmierć nie istniała.
Myśleć można tylko w pozycji poziomej. Prawie nie
sposób wyobrazić sobie wieczności, gdy stoimy. Zapewne
zwierzę wzniosło się do rangi człowieka w momencie
zmiany pozycji z poziomej na pionową, ale świadomość
musiała się w nim narodzić dopiero w chwilach swobody
i próżniactwa, a więc poziomych par excellence. Gdy
leżymy ze wzrokiem utkwionym w niebo czy w jakikol-
wiek inny punkt, między nami a światem rozpościera się
pustka, bez której nie jest możliwa świadomość. Żadna
myśl nie rodzi się w marszu , toteż horyzontalne znieru-
chomienie jest niezbędnym warunkiem medytacji. Co
prawda rodzące się w ten sposób myśli nie są wesołe,
jednak medytacja, jako wyraz nieuczestnictwa, nie ma
żadnej tolerancji dla bytu. Historia jest rezultatem pionu,
nicość - poziomu .
Kościół zawsze z wielką ostrożnością i rezerwą odnosił
się do prywatnych objawień świętych niewiast, tzn.
objawień, w których Boga mieszały one z drobnymi
i intymnymi okolicznościami własnego życia. Ale czy to
właśnie te objawienia nie są najszczersze i nam najbliższe?
Niekontrolowane wizje ni ebi ań skie maj ą w sobie jakąś
smakowitą naiwn oś ć . Na przy kład do Angeli z Foligno
Jezus zwraca s ię zdrobnieniem "Lella" i pokazuje jej
wszystkie swoje rany oraz ślady ud erzeń , mówiąc : "Wszys-
Święci i łzy 41
tko to dla ciebie". Albo do Małgorzaty z Cortony : "Nie
ma na ziemi nikogo, kogo bym miłował bardziej od ciebie".
Prawda, że nie są to objawienia oficjalne, ileż w nich
jednak rozkosznego s zaleństwa święto ści .. .
Czyż pewnego dnia Jezus nie szepcze do Angeli :
"Ukochana moja spośród wszystkich ś więtych raju"? To
naprawdę objawienie prywatne; w żaden sposób nie wolno
nam się do niego mieszać, jeśli nie chcemy wzbudzić
boskiej zazdrości.
Istnienie ś więtych to nieprzerwane zawieszenie czasu.
Dlatego możemy ich zrozumieć jedynie dzięki naszym
tęsknotom do wieczno ści .
Zdaniem Jakuba de V oragine jedną z funkcj i aniołów jest
odciskanie w ludzkich duszach wspomnienia cierpień
Jezusa. A ja, który je uważałem za propagatorów zapom-
nienia o niebie ...
Mechty lda z Magdeburga zapisywała swe objawienia na
skrzydłac h aniołów . Jej rozpłomienienie roznieca we mnie
tęsknotę do autodestrukcji, gdyż chciałbym gwiezdnym
pyłem rozproszyć się w bezgranicznym.
Owe ś więte ukryły mi duszę pod plamkami gwiazd.
I z tych wys okości chciałbym spłakać się do ich serc.
Bóg wykorzy s tał wszystkie nasze kompleksy ni ższości ,
POczynając od tego, że nie uważamy s i ę za Bogów.
"l ucałuje c i ę duch mój" (Bóg zwracaj ąc y s ię do du szy
w dialogach Mechtyldy z Magdeburga). Oto wreszc ie
rezerwa i przyzwoitość w boskiej erotyce.
42 Emile M. Cioran
Miarą świadomości jest jej kosmiczna rozszerzalność.
Jeśli trzymają cię jeszcze granice świata, choć już
pochylałeś nad nim swego ducha, to znaczy, że
pozostałeś gdzieś na początku drogi, utrudzony węd­
rówką po kosmicznych gościńcach. Ten , kto w we-
wnętrznej szamotaninie nie zmęczył jeszcze świata,
nigdy nie dotrze do Boga. Na rubieży kosmicznego
rozszerzenia się świadomości trwa On. Gdy już wchło ­
nęliśmy świat i pozostali sami, pyszniący się własną
dumą, spoza parawanu Nicości wychyla się Bóg jako
ostatnia pokusa.
Chrystianizm jest o wiele za głęboki, by mógł trwać nadal.
Jego wieki są policzone. Jak człowiek mógł przez tyle
czasu stawiać opór tylu problemom ostatecznym, poda-
wanym w sposób oficjalny? Rzadkie olśnienia jednostek
stały się religią państwową. To, że człowiek nie rozpadł
się całkowicie pod wpływem chrześcijańskich głębi, jest
dla mnie jedynym dowodem metafizycznego powołania
tego zwierzęcia.
A przecież nie może on znieść terroru problemów
ostatecznych. Chrystianizm zalegalizował niepokoje i trzy-
mał je pod presją, tak że w ciągu najbliższych kilku
tysiącleci byt spustoszony tyloma niebiańskimi najazdami
ulegnie odnowieniu.
Chrystianizm - prawdziwa lawina niedyskrecji me-
tafizycznych - wprowadził śmierć, cierpienie, Jezusa
i Boga do codziennych ludzkich spraw, do polityki, do
interesów, do zysków i strat. Stąd rodziły się kryzysy
świadomości, jeden po drugim, wznosząc prawdziwy
gmach rozpaczy. Demon zagnieździł się w pieniądzu,
seksie, miłości. Tyle zamętu przyniósł rodzajowi ludz-
Święci i łzy 43
kiemu, że odtądbez żadnego ryzyka płytkość można
uważać za cnotę . Demon chrześcijański wszystkim
nam wbił w serca krzyż, który obalić możemy tylko
wieszając się na nim, ażeby poprzez chrześcijańską
ofiarę zbawić samo chrześcijaństwo. I na próżno sta-
ralibyśmy się go z nas wykarczować; nie zdołamy
zapomnieć jego sztafażu, tj. świętych. Gdy już go
znienawidzimy, wyśle nam naprzeciw świętych, by
poszli za nami, a gdy już będziemy mieć całkowitą
pewność, że zapomnieliśmy o wszystkich owych udrękach
Uakie rozsiewały swe trucizny przez całe wieki), po-
tkniemy się o świętych i nasze trupy wpadną im w ra-
miona.
Koniec końców powinniśmy byli zadowolić się zwyk-
łym człowieczeństwem - lecz nazwaliśmy się chrześ­
cijanami. Czy możliwa jest droga wstecz?
Nie tak zamierzaliśmy przekroczyć nasze czło­
wieczeństwo!
Chrystianizm zbyt gorliwie propagował jednego Boga,
by wolno nam było żywić jakąkolwiek nadzieję! Gdy
wydamy ostateczną bitwę zastępom jego aniołów i świę­
tych, nastąpi rzeź w dziejach niebywała, a krew popłynie
strumieniami.
I wszystkie nasze tajemnice zbudujemy ze stosów
aniołów i świętych!
Nikt od czasów Renesansu nie poznał, co to wyrzeczenie.
Stąd ów nimb tragizmu wokół człowieka nowoczesnego.
Starożytni godzili się z losem. Żaden z ludzi nowoczesnych
nie zniżył się do takiego ustępstwa. Nie wiemy także, co
to pogarda dla losu, jako że zbyt mało w nas mądrości, by
nie kochać losu namiętnie i boleśnie.
44 ElI1ile M . Cio/'Qn
Starożytni
niewiele sobie robili z własnych cierpień.
Zgoła inaczej przedstawia się ta sprawa z nami , którzy
wraz z naszymi cierpieniami buntujemy się przeciwko
nim samym.
Aniołowie widzą wszystko, lecz nic nie wiedzą. An-
alfabeci doskonałości. Nie byli nawet na tyle ciekawi,
by wsłuchać się w kuszenia węża czy bodaj spytać
Adama o przyczynę wyrzucenia go z raju. A jak dobrze
by im było pozostać obok człowieka! Ci spośród nich,
którzy upadli, upadali indywidualnie, jako zdrajcy, lecz
ich ród pozostał obcy pokusom. Nadal może nad nami
czuwać , nie rozumiejąc nas. Kiedy razem byliśmy w Bo-
gu, także my nie rozumieliśmy nic. Teraz przynajmniej
pojmujemy aniołów poprzez wspomnienie i nadzieję
powrotu. Oni rozumieliby nas za sprawą przeczuć upadku.
Czy będą je mieć? Nie wybaczę owemu aniołowi z mie-
czem, że nie podążył za Adamem, by dezercją zrehabi-
litować swe plemię. Zresztą upadek Adama jest jedynym
aktem historycznym w raju.
Często zadaję sobie pytanie, dlaczego święci wprowadzili
kult aniołów, skoro konkurują z nimi o chwałę niebieską?
To z pewnością błąd polityczny, zadziwiający brak taktu.
Przecież im otwierają się bramy również bez interwencji
aniołów! Możliwe, że święci są tylko upadłymi aniołami,
które odzyskały łaskę. Ponieważ raj jest dla nich świeżym
wspomnieniem, przedstawiają go sobie z większą inten-
sywnością i pragną go żarliwiej. Czy to jest podstawa ich
rajskich aspiracji? Wydają się tylko aniołami, które poznały
cierpienie, a zatem i uzyskały wiedzę.
Święci i łzy 45
Cel zabiegów świętości: zwalczanie choroby chorobą·
Gdy melodie osaczają nas i przygniatają bolesną błogością,
pragniemy wonnej śmierci. Święci mają w sobie tyle
muzyki, że przeciwstawiająją rozkładowi ciała. Ich zwłoki
nie cuchną· Czy będę miał w sobie tyle muzyki, bym
nigdy nie umarł? Są menuety , po których nie sposób ulec
rozkładowi.
Tylko chwile szczęścia płynącego z muzyki dają mi
odczucie nieśmiertelności. Te jasne dni, w których serce
przybiera kolor nieba, a wspomnienia tego, co poza
horyzontem, znów rodzą w nas dźwiękowe ekstazy! Wtedy
próżno by szukać stosownych do takiej chwili łez.
Serce bez muzyki jest jak piękno bez melancholii.
Wino bardziej niż teologia zbliżyło ludzi do Boga. Już
dawno smutni pijacy - czy są inni? - ośmieszyli
pustelników.
Słodkie muzyczne samotności! Albo o zamieszaniu między
niebem i ziemią.
Katarzynie Sieneńskiej podczas jednej z ekstaz ukazał się
Jezus, który otworzył jej lewy bok i wyjął serce. Potem
całymi dniami powtarzała wszystkim, że żyje bez serca,
a niedowiarków zapewniała, że dla Boga wszystko jest
możliwe. Kiedyś jednak, podczas samotnej modlitwy
w kaplicy, z nieba spływa ku niej światło, w którym
rysuje się On z sercem w dłoni . Drżąc , pada na podłogę ,
Jezus podchodzi do niej , znów otwiera jej lewy bok
46 Emile M. Cioran
i umieszcza w nim trzymane w dłoni serce, mówiąc :
"Córeczko naj droższa, jak wcześniej wziąłem ci serce,
tak teraz daję ci moje, z którym odtąd będziesz żyć".
Osobliwym czarem emanują upadki i omdlenia świę­
tych. Są dowodem, że objawień nie sposób przyjmować
w pozycji pionowej, że nie można ustać w obliczu
odsłaniających się rzeczy ostatecznych. Każde omdlenie
wywołuje rozdzierającą rozkosz, gdyż komuś mało s ię
znającemu na radościach negatywnych niełatwo przychodzi
decyzja, czy upaść, czy też nie.
Weininger twierdził, że epilepsja to ostatnia samotność
zbrodniarza. Nic go już nie wiąże ze światem, wi ęc
pozostaje mu tylko osunąć się w głąb.
Omdlenie świętych w nie mniejszej mierze zakłada
zerwanie więzi ze światem. I tak osuwają się oni
w niebo ...
Przychodzi taki moment w życiu, gdy wszystko zaczynasz
wiązać z Bogiem. Reszta nie bardzo się liczy. Ale nieraz
opada cię lęk, że Bóg może już stracił aktualność, i wtedy
to odnoszenie doń wszystkiego wydaje ci się bezużyteczne.
Prowizoryczność zasady ostatecznej (jako idea jest to
absurd, ale przecież tkwi w świadomości) napełnia cię
dziwnym niepokojem. Czyżby Bóg był tylko zwykłą modą
duszy, przelotną namiętnostką historii?
Niektórzy stawiają kwestię sensu życia bądź jego braku.
W rzeczywistości wszystko sprowadza się do poznania,
czy da się ono znosić, czy też nie. Problemy nikną,
zaczynają siędecyzje.
Wielką zaletą
Bogajest to, że można o nim pomyśleć
cokolwiek. Im luźniej wiążesz myśli i zostawiasz je na
Święci i łzy 47
pastwę sprzeczności, tym większa szansa, że zbliżysz się
do prawdy. Bóg korzysta z peryferii logiki.
Szekspir i Dostojewski zostawiają ci w duszy dręczący
żal - że nie jesteś świętym albo zbrodniarzem. Dwie
formy autodestrukcji ...
Święci są niepiśmienni. Więc dlaczego piszą tak pięknie?
Czy pod natchnieniem grzechu? Faktem jest, że ilekroć
opisują Boga, mają styl. Łatwo jest pisać znaszeptu,
z uchem w jego ustach. Ich dzieła mają nadludzką prostotę·
Ponieważ jednak nie opisują ziemi, nie można ich nazywać
pisarzami. Świat nie akceptuje ich jako takich, bo nie
może się w nich odnaleźć.
Człowieka poznać można tylko według poziomu, najaki
wzniosła się muzyka w jego duszy. Ponieważ jednak
interesują mnie tylko ci, którzy utonęli w muzyce, darowuję
sobie poznawanie ludzi.
Istnieją dusze muzyczne bez muzycznego wykształ­
cenia i kultury. Co oznacza, że rodzimy się wyposażeni
w pewne wibracje, uruchamiane potem przez nasze smutki .
Nosimy w sobie całą muzykę, której nie usłyszeliśmy
w ciągu życia, która jednak drzemie w głębinach pamięci .
Wszystko, co w nas muzyczne, jest sprawą wspomnienia.
Wówczas, gdy nie miałem imienia, musiałem chyba
~słyszeć wszystko. Nie ma muzyki bez wspomnienia raju
l Upadku .
Wszystko juz kiedyś było. Dlatego życie wydaje mi się
falOwaniem bez podłoża, kołysaniem bez substancji . Świat
się nie powtarza, jednak zdaje się, że żyjemy w odbiciach
48 EmiLe M. Cioran
świata minionego, którego motamy spóźnione echa. Pamięć
to nie tylko argument przeciwko czasowi, ale również
przeciw temu światu. Odkrywa ona przed nami w sposób
niejasny prawdopodobne światy przeszłości, uwieńczone
rajem. Gdzieś ponad głębiami pamięci zawiązują się ża l e.
Droga wstecz w pamięci czyni z nas metafizyków,
pławienie się w jej początkach czyni z nas świętych.
Wiadomo, co święte odpowiadały rodzicom nakłaniającym
je do małżeństwa: nie mogą, gdyż swe dziewictwo solennie
przyrzekły Jezusowi. To, że nie zasługiwał on na tyle
wyrzeczeń i szaleństw, jest jedną znajprawdziwszych
i najbardziej rozdzierających prawd. Kiedy myślę o bez-
miarze mąk i cierpień, zadawanych sobie przez święte
w porywach nadziemskiej perwersji, dawny dramat Jezusa
wydaje mi się co najwyżej smutny. W duszy świętych
niewiast ikonostas się rozpadł, a jego gwoździe przebiły
ich serca na całe życie, nie tylko zaś na czas kilkugodzinnej
męczami na wzgórzu. Cierpienia świętych kobiet zmuszają
mnie do niesprawiedliwości względem Jezusa. Nie mogło
być większej bezlitości, aniżeli pozostawienie nam w dzie-
dzictwie plam krwi na krzyżu. To rzecz pewna! Nie
rozwiązałbym mu nawet rzemyków u sandałów.
Święte będą mówić o delektowaniu się krzyżem,
ale czemu nie powiedzą szczerze o jego truciźnie?
Oto Magdalena Pazzi - pyszna szlachcianka o cu-
downym wdzięku, zamyka się, z przeklętego boskiego
natchnienia, w klasztorze i w chwilach duchowej
pustki oraz diabelskiej pokusy czepia się krzyża jak
potępiona. Tyle torturujących swą młodość kobiet
ogarniętych histerycznym pożądaniem wieczności pod
wpływem niebiańskiego przykładu pół-Boga! Ciężkie
Świę ci i łzy 49
musi być sumienie Jezusa, jeśli poczuwa się do naj-
mniej szej bodaj odpowiedzialności za cierpienia. Z nie-
ludzkich mąk świętych kobiet wyrosną kiedyś ciężkie
czarne i czerwone krzyże, które tłumnie pojawią
się na Sądzie Ostatecznym, by świadczyć przeciwko
Synowi-Marnotrawcy Bólu.
Gdyby wszystkie chwile nie będące ekstazą były
obojętne bądź bez znaczenia - jakimż niedościgłym darem
byłaby świętość! Ale są one nie tylko puste, lecz mają też
w sobie zawsze jakąś gorycz i chłód, które wysuszają
duszę i czynią ją niezdolną do miłości. "Oschłość duszy"
to wyrażenie powracające ustawicznie pod piórem świętych
opisujących mroczny aspekt swej sytuacji. W takich stanach
błagają oni o łaski jak o wyzwolenie. Za każdym napadem
"oschłości" duszy obsesyjnie zaczynają przyzywać miłości.
Czy ta oschłość bierze się tylko z braku miłości? Święci
mylą się, za swą pustkę wewnętrzną winiąc brak miłości.
Fizjologię znają tylko jako dodatek do nieba. Gdyby
wiedzieli, że wysuszeniem duszy płacą za ekstatyczne
rozedrgania, ileż razy musieliby stchórzyć w obliczu Boga,
ileż razy unikaliby ponownych z nim spotkań! Wokół
ekstazy widzę tylko stosy ruin. Albowiem póki jesteśmy
w niej, póty nie jesteśmy w sobie, a nasze jestestwo
poZostaje ruiną odwiecznego wspomnienia.
Święta Adelgunda, pochodząca z rodu królów fran-
kijskich , już we wczesnej młodości dawała dowody
niebiańskiego powołania. Gdy kiedyś pogrążona była
w medytacji, jakiś głos jej szepnął: "Nie szukaj innego
oblubieńca, jeno Syna Bożego" . Słowa te przesądziły ojej
losie, gdyż odtąd stała się pastwą Jezusa. Kiedy miała lat
trZynaście, o jej rękę poprosił król Anglii . Odmawia,
tWierdząc, że całym sercem należy do narzeczonego, który
50 Emile M. Cioral1
urodą i bogactwem przewyższa wszystkich synów ludzkich.
Nalegania rodziców pozostają bezskuteczne, bo ona woli
umrzeć, niż utracić dziewictwo przyobiecane Don Juanowi
z nieba. Po śmierci rodziców jeszcze utwierdza się w po-
stanowieniu. Ponieważ książę nie zrezygnował ze swych
małżeńskich zamiarów, Adelgunda z rodzinnego zamku
ucieka do klasztoru. Stanąwszy na brzegu rzeki, której
nie może przebyć, nagle widzi księcia ze świtą, którzy s ię
zbliżają, aby ją zabrać. Lecz oto, wspomagana przez anioła,
dziewczyna przechodzi rzekę. Zgasła w klasztorze jako
królewska ofiara Jezusa.
Ten dramat, który rozegrał się w VII wieku, nie jest
ani jedyny, ani wyjątkowy. Pokazuje nam on, że każd a
święta to Ofelia, tyle że bardziej namiętna, gdyż Jezus nie
jest, jak Hamlet, kochankiem wyzbytym złudzeń.
Wspomnijmy jeszcze o świętej cesarzowej Kunegun-
dzie, która w dniu ślubu składa wraz z małżonkiem
przyrzeczenie czystości aż do śmierci ... Do pałaców Jezus
wprowadzał pustkę większą niż do chałup.
Im bliżsi stają mi się święci, tym bardziej oddalam s ię
od niego; w chwili, gdy będę miał dla Świętych niewiast
pełnię ludzkiego współczucia, znienawidzę go.
Pascal jest świętym bez temperamentu.
Wielkim osiągnięciem Nietzschego jest, że umiał na
czas obronić się przed świętością. Co by z nim było,
gdyby zostawił wolną drogę swym naturalnym popędom?
- Stałby się Pascalem, w dodatku ze wszystkimi szaleń­
stwami świętych.
Jesteśzdrów, póki wierzysz w filozofię; gdy jednak
zaczynasz myśleć, pojawia się choroba.
Święci i łzy 51
Wszystkie wielkie konwersje rodzą się z nagłego objawienia
czczości życ ia . Nie ma nic bardziej poruszającego
i fascynującego, niż ten raptowny wstrząs i jasność, w której
widać pustkę egzystencji . Rance zreformował zakon
trapistów po tym, jak pewnego dnia, zgoła nieoczekiwanie,
znalazł swą ukochaną martwą. Szaleńcze umartwienia
świętej Małgorzaty z Cortony mają źródło w podobnym
wstrząsie. Przed laty uciekła ona od rodziców z kochankiem
ze szlacheckiej rodziny. Pewnego razu na dłuższy czas
wyjechał on z domu; w dniu, w którym miał wrócić,
Małgorzata wychodzi mu na spotkanie. Nagle rzuca się na
niąjego pies, szarpie ją za suknię i pędzi ku stosowi drew,
pod którym spoczywają poćwiartowane i już się rozkładają­
ce zwłoki jego pana, którego zamordowano i ukryto tam
właśnie w dniu jego wyjazdu. "Gdzie też może być jego
dusza?" - zastanawia się na ten widok kobieta, ogarnięta
takim bólem, że zmienia on bieg jej życia. Wyrzuty
sumienia popychają ją do skrajnej pokuty. Każdego dnia
torturuje się aż do krwi; jedynym i stałym celem tej złamanej
nieszczęściem świętej zdaje się omdlenie.
U innych świętych objawienie próżności świata bywa
mniej dramatyczne, ale jest czymś ciągłym, nieprze-
rwanym. Są oni w sposób szczególny inspirowani do
odczuwania tej czczości, gdyż mają duszę Psalmisty
doprawioną niebiańskimi słodyczami.
Wszyscy święci są chorzy, lecz - na szczęście - nie
wszyscy chorzy są świętymi. Dlatego w świętości ustanie
cierpień tłumaczone jest jako brak łaski. Choroba
POdtrzymuje łaskę, gdyż dostarcza pokarmu niezbędnego
nam iętności dla innego świata. Poprzez chorobę rozu-
tniemy świętyc h, oni zaś - niebo, także poprzez nią. Nie
 52 EmiLe M. Cioran
dla wszystkich jest ona poznaniem stopnia najwyższego;
dla zwykłych śmiertelników jest poznaniem pośrednim.
Pogodne niebo częściej przyprawia nas o smutki niż
szare, gdyż stawia nas w obliczu zbyt wielu nadziei, do
których nie mamy odwagi, podczas gdy to drugie grzebie
nas nieodwołalnie. Nieba pogodne, neutralne wobec
bóstwa, są balsamem dla melancholii. Kiedy jednak lazur
przeszywa wołanie Boga, wolelibyśmy ciężkie, ołowiane
chmury zapewniające nam wolność tych, których raz na
zawsze opuszczono. Czy zawsze będziemy musieli żyć
pod jakimś niebem?
Nasz brak dumy kompromituje śmierć. Chrystianizm, czy
też nie wiem kto, nauczył nas zamykania oczu - uciekania
ze wzrokiem - tak byśmy przyjmowali śmierć spokojnie
i ulegle. Dwutysiącletnia edukacja przyzwyczaiła nas do
śmierci grzecznej i uładzonej, skromnej i pewnej. Umie-
ramy nisko, toteż w ostatnich chwilach nie odważamy się
utkwić oczu w słońcu.
Póki nie zdołamy połączyć wytworności ateńskiego
efeba z namiętnościami konkwistadora, również nam
pisana będzie taka śmierć - grawitacyjna, cieniem
gasząca nam powieki. Umrzeć z muskułami napiętymi,
jak sprinter oczekujący na sygnał, z głową odrzuconą
w tył, aby rzucić wyzwanie przestrzeni i dumnie,
w iluzji siły, przemóc śmierć! Często śni mi się umie-
ranie niedyskretne, na oczach ogromnych, dalekich
przestrzeni!
Spośród ludzi, święci umierają mniej samotni. Zawszr
asystuje im albo Jezus, albo aniołowie. Oni, tak poszukujący
samotności, oddają ducha publicznie. W tej sytuacji o wiele,
Święci i łzy 53
wiele bardziej gorzki wydać mi się musi los kogoś
zwykłego, bezimiennego, pozbawionego asysty ziemskiej
i nieziemskiej, gasnącego bez pełnych tchórzostwa rozmów!
. Święci, ilekroć zbliża się ich koniec, oddają się do
dyspozycji i uspokajają się, pewni, że oto dotarli do adresata.
Ale wszyscy inni, wieczna zakała ziemi, mająca wzrok
wbity w piasek i duszę rozproszoną jak on - co oni
takiego zrobili, że będą umierać bez odrobiny powiewu
nadziei? A gdy pomyślę o wszystkich agoniach na tej
"iemi, o wszystkich śmierciach pod cieniami i światłami,
bez pociechy półmroku, mam wrażenie, że są dusze,
których nie potrafią unieść wszystkie kohorty anielskie,
dusze skazane na taki ciężar i tak zakrzepłe w marmurze
własnego przekleństwa, iż nie dobrną na Sąd! Zbawić się
mogą tylko dusze lekkie, pod którymi nie łamią się skrzydła
aniołów.
Ludzie zwykle nie rozróżniają między świętymi z urodzenia
i tymi , którzy nimi zostają. Czym innym jest przyjść na
świat z ładunkiem łask, czym innym drogo za nie płacić,
zdobywać je jedną po drugiej. Świętość wrodzona jest
łatwa, nie obciążona odpowiedzialnością; święty jest
biednym narzędziem łaski, nieświadomym organem dos-
konałości . Ale zgroza mnie ogarnia na myśl o świętych
bez talentu, tych, którzy trudzili się dla zdobycia łask
niebieskich, opłacając swą świętość znojem ciała i duszy.
Tych jest najwięcej: absolutnie wszystko zawdzięczają
oni cierpieniu. Inni, uprzywilejowani, prawdziwi właś­
ciciele lazuru, nie wychodzą poza niejakie upodobanie do
bólu , którego zresztą i tak nie wykorzystują za bardzo
jako pretekstu. Ktoś z talentem do świętości przemyka
chyłkiem pośród cierpień. Ale większość świętych staje
54 Emile M. Cioral1
im w poprzek drogi, toteż uderzy w nich i ich zgniecie
każdy możliwy rodzaj bólu .
Przykłady? Cóż, może to w końcu lepiej, że ludzie nie
kładą na wagę swych cierpień i wszystkim przypisują
równą w tym względzie zasługę.
Czyżby nawet święci wiedzieli, co to wola panowania,
czyż więc istnieje w ich świecie imperializm? Nic bardziej
oczywistego dla kogoś, kto rozumie się na przesuwaniu
celów. Podczas gdy my hartujemy siły w walce o "dobra
doczesne", oni noszą w sobie dumę zbyt wielką, by nie
pragnąć ciosu rozstrzygającego, zawładnięcia całością.
Przestrzenią dla imperializmu świętych jest niebo, ich
orężem zaczepnym - cierpienie. Gdyby Bóg nie był
granicą dla ich porywów, rywalizowaliby z sobą w zdo-
bywaniu wysokości, a każdy by mówił w imieniu innego
przestworu. Człowiek zawsze pozostaje właścicielem. Ich
szaleństwa rozparcelowały niebo nierówno, według wy-
rażonej bądź niewyrażonej dumy z cierpień. Przesunęli
w pionie cel podboju, tj. podnieśli ziemię do najwyższego
jej pozoru, a do nieba - przestrzeń ich woli dominacji.
Tylko zapominając wszystko, możemy sobie naprawdę
przypominać. Osłabienie pamięci odkrywa nam świat ,
który poprzedził czas. Odrywamy się od niego poprzez
postępującą próżnię pamięci, poprzez likwidację rezerw
i treści czasowych. Dlaczego w bezsenne noce powracają
do nas , obok prastarych lęków , światy , o których nie
wiemy, czyśmy je przeżywali, ale które sąjak niespodzianki
wspomnień? Noce nie tylko nie likwidują aktualnej treści
pamięci (naszej historii), lecz przebywają drogę powrotną
czasu. Bezsenność przenosi nas do początków, jeszcze
Święci i łzy 55
sprzed indywiduacji. Rozrzedzając czas aż do iluzji,
wyprowadza nas ona z wymiaru czasowego i przymusza
do ostatnich - tzn. pierwszych - wspomnień. Bezsenność
działa rozkładowo, jak muzyka, i w niej zużywamy
wszystkie antecedensy naszego życia, wyczerpujemy całą
naszą przeszłość. Czy nie zdaje nam się wtedy, żeśmy
umarli wraz z całym czasem?
Im więcej czasu zniknie z pamięci człowieka, tym
bliżej jest on mistyki.
Raj nie jest możliwy bez choroby pamięci. Ta, im świeższa
i zdrowsza, tym silniej "przywiera" do świata. Archeologia
pamięci odsłania nam dokumenty dotyczące innych świa­
tów - za cenę tego tutaj. Wspomnienia zatem nie są
"praktyczne", bo i do czegóż miałby nam służyć żal za
rajem?
Uwić sobie gniazdo w sercu świętej? Boję się podpalić
niebo.
Gdy myślę o nocach i o tylu samotnościach wśród nocy,
i o tylu cierpieniach w tych samotnościach - zaczynam
pragnąć włóczęgi po gościńcach nieprzedeptanychjeszcze
przez świętych. Ale dokąd iść? Przepaście są też poza
obrębem duszy ...
Musiałemjuż przeżywać inne życia. Bo inaczej, skąd tyle
grozy? Wcześniejsze istnienia są jedynym usprawied-
liwieniem trwogi. Tylko ludzie Wschodu znali się na
duszy. Poprzedzali nas i będą po nas. Dlaczego my , ludzie
nowoc ześni, zrezygnowaliśmy z błędnych wędrówek,
przyjmującjednorazowośc7 Za każdym razem pokutujemy
56 EllIile M. Cioran
a nieskończone stawanie się. Czy już osiągnęliśmy
maksimum lęku? Nasze egzystencje zamykamy dopiero
u kresu trwogi.
Wszelkie stawanie się to tylko kosmiczne westchnienie.
My sami jesteśmy jedynie otwartymi ranami bytu, a Bóg
- Niewiernym Tomaszem.
Święci są ciemniakami obok filozofów, choć wiedzą
wszystko. Naprzeciwko Arystotelesa każdy święty to
analfabeta. Dlaczego więc sądzimy, że od tego drugiego
nauczylibyśmy się więcej? Wszyscy filozofowie nie ważą
tyle, ile jeden święty. Ich serca to bezwymiarowe punkty,
gdzie więc mielibyśmy się schronić po nierozwiązaniu
tylu pytań.? Każda filozofia to coś bez odpowiedzi. Wobec
niej świętość jest nauką ścisłą, daje nam bowiem konkretne
i precyzyjne odpowiedzi na pytania, do których filozofia
nie odważyła się wznieść. Metodą świętości - ból, jej
celem - Bóg. Ponieważ nie jest praktyczna ani nawet
wygodna, ludzie odsyłająją w dziedzinę fantazji i wielbią
na odległość. Filozofię trzymają blisko siebie, by móc nią
gardzić, a filozofów szanują z obojętnością. Tu śmiertelnicy
dowodzą swej inteligencji, bo wszystko, co w filozofii
istotne, sprowadza się do pożyczek z religii i do apeli
mistycznych. Sama przez się, podobnie jak cała kultura,
nie dowodzi ona niczego.
Filozofowie mają krew chłodną. Ciepło panuje tylko
w bliskości Boga. Dlatego wszelkie Syberie naszej duszy
domagają się świętych .
Nic łatwiejszego, niż strząsnąć z siebie dziedzictwo
filozoficzne, gdyż jego korzenie nie sięgają poza nasze
niepewności, tymczasem zaś korzenie świętych sięgają
Święci i łzy 57
nawet poza cierpienia. Czy kiedykolwiek zdołam ich
zapomnieć? Jest chyba dla nich specjalny rodzaj pamięci.
Naj wyższa odwaga filozofii to sceptycyzm; poza nim widzi
ona tylko chaos. Prawdą jest, że umysłowa wolność, jaką
os i ągnęli sceptycy greccy, może wzbudzić zazdrość
mi styki, lecz ten jedyny w swoim rodzaju rozkwit nad-
we rężył płaski, nowoczesny, "naukowy" relatywizm.
Zres ztą nauka to jedynie suma banalnych wątpliwości
przedkładanych wykształconej głupocie. Nauka może
bytować tylko na antypodach ducha.
Filozof ratuje się przed tuzinkowością jedynie poprzez
mistycyzm lub sceptycyzm, dwie formy rozpaczy w obliczu
poznania. Mistykajest ucieczką z poznania, a sceptycyzm
- poznaniem bez nadziei . W żadnej z tych sytuacji świat
nie jest rozwiązaniem.
Jedyni ludzie, którym zazdroszczę, to spowiednicy
i biografowie świętych niewiast, nie mówiąc już o ich
"sekretarzach". Gdybyśmy wiedzieli wszystko to, czego
nie powiedział Piotr Olafsson o św. Brygidzie, Henryk
z Halle o Mechtyldzie z Magdeburga, Rajmund z Kapui
o Katarzynie Sieneńskiej, brat Arnold o Angeli z Foligno,
Jan z Marienwerder o bł. Dorocie z Montau, Brentano
o Katarzynie Emmerich, itd., itd. - mielibyśmy pełną
wi edzę o sekretach serc i naj rozmaitszych tajemnych
Szczegółach, przydających jeszcze dziwności nimbowi
świętych. Ach, móc stać obok świętych w chwilach ich
zw ątpienia, sadystycznie napawać się męką ich doskonało­
ści! I radować się niemożnością złagodzenia im goryczy;
i z ich łez uczynić sobie zdroje rozkoszy!
Albo być kronikarzem jakiegoś klasztoru, opatrywać
glosami wszystkie ataki histerii, prowadzić dziennik
Wszystkich kryzysów i oświeceń, różowić sobie blade
58 Emile M. Cioran
policzki, odnotowując rozdarcia świętych w trakcie
formacji! W marzeniach często widziałem się kroni-
karzem tych załamań pomiędzy niebem i ziemią, in-
tymnym świadkiem upałów serca i historykiem be 7 -
sennych nocy Boga.
Diodata degli Ademari i Diana d' Andolo uniosły się do
nieba dzięki swym imionom. Pięknemu imieniu nabożność
przydaje aromatu transcendencji. Imiona świętych dają
mi zmysłowy przedsmak innych światów, mnóstwo zaś
błogosławionych nadprzyrodzony prestiż zawdzięcza
jedynie dźwięczności swych imion.
Kościół zrobił błąd, obdarzając tytułem świętych jedynie
kilka kobiet. W obliczu jego mizoginii i skąpstwa muszę
być bardziej wspaniałomyślny. Każda kobieta, wosamot-
nieniu płacząca z miłości, jest święta. Czego Kościół
nigdy nie zrozumiał? Że święte urobione są z łez Boga.
Platon jest rozczarowany, że żaden poeta nie opiewał
nigdy przestrzeni rozciągającej się ponad niebem i że nikt
nigdy nie potrafi tego uczynić należycie. Jakże więc
- czyżby Platonowi tak obca była muzyka? W takim
razie skąd on wie, że obłęd jest dla człowieka jednym
z największych dobrodziejstw? Czy tylko tajedna prawda
mu się wypsnęła? Całkiem możliwe, bo w Fajdrosie sam
mówi, że naszeptują mu bogowie.
Teraz nasze udręki mogą być już tylko albo daremne,
albo sataniczne. Każdy wiersz Baudelaire'a mówi
człowiekowi nowoczesnemu więcej niż najwznioślejsze
ekscesy świętych. Skoro oddaliśmy się beznadziei
Święci i łzy 59
jak tańcowi czy opilstwu, coz nas może jeszcze
obchodzić stopniowe doskonalenie się przez ból ?
C złowiek nowoczesny znalazł się na antypodach świę­
tych nie wskutek swej płytkości , lecz wskutek tego,
że jego sytuacja jest nie do opanowania i nie do
rozwiązania, że upodobał sobie w tragicznym rozpasaniu
i osunął się w świat odnawiających się wiecznie
rozczarowań. Niestawianie oporu sobie samym - oto
do czego doprowadził nas brak edukacji w selek-
cjonowaniu smutków. Jeśli Bóg odkrywa nam się
w doznaniach, tym lepiej - nie musimy już cierpieć
nieludzkiej dyscypliny objawienia. Święci są bezna-
dziejnie nieaktualni i tylko ktoś gardzący wszelkim
stawaniem się może jeszcze nimi się zainteresować.
Spośród filozofów interesujący są tylko ci, którzy nie
mając już nic do myślenia, rzucili się szukać szczęścia.
Tak rodzą się filozofie zmierzchu, niosące większą pociechę
od religii, gdyż wyciągają nas spod wszelkiej kontroli.
Emanuje z nich miłe znużenie, więc odpoczywamy sobie
jakby w miękkiej kołysce zwątpień. Przy Epikurze nasze
myś li lekko sobie dyszą w cieniu palm, a niebo zdaje się
wachlarzem utrzymującym w chłodku nasze zwątpienia.
Filozofowie zmierzchu, nazbyt pełni mroków, aby jeszcze
w coś wierzyć, kołyszą nas jak morze wzdragające się nas
utopić . Ich uśmiech obiecuje nam zdrowie: wszystko jest
dozwolone, wszak musimy odpocząć od trucizn i rygorów
świętości. Ta kąpiel w aromatycznych zwątpieniach, gdy
chcielibyśmy umrzeć ze szczęśc ia w cieniu jakiegoś
u śm i ec hu!
Sokrates z całym swoim demonem i Arystoteles ze
swą encyklopedią są bardziej nieinteresujący od najlich-
60 Emile M. CiOrCIn
szego sceptyka z okresu schyłku świata grecko-rzymskiego
- sceptyka, który z własnego zmierzchu cienie niewiary
rozsnuł na cały świat myśli starożytnej . Łatwo było być
Sokratesem, Demokrytem czy nawet Heraklitem; potrzebny
był tylko geniusz, jako że grecki sposób myślenia zmuszał
do pewnej formy oryginalności , stosownie do sposobu
rozwijania się problemu. Problem domagał się ciebie,
a jeśli miałeś geniusz, rozwiązywałeś go, bo nie miałeś
wyjścia. Potem przychodził ktoś inny, urodzony w innych,
nie jego własnych problemach.
Gdy jednak problemy się skończyły , czym mógł się
jeszcze zająć u mysł genialny? Sceptycyzm jest zdziw ie-
niem genialności w obliczu pustki problemów i - zapewne
- rzeczywistości . Tylko starożytni urnieli być sceptykami.
Spośród nich - tylko ci z rozstaja aleksandryjskiego.
Oni w zwątpieniach mieli styl. Z jakimż jesiennym
wdziękiem pochylali się nad światem - z wyrazem
wyzbytego iluzji szczęścia, z gorącym nieuczestnictwem,
bez rozdrażnienia, jakby nawiązując kontakt, ale bez
następstw! Sceptycyzm, zwiewny cień ducha i rozkwi t
wszystkich zmierzchów kultury, użyczył pojęciom bezin-
teresownej poezji i dyletantyzmu , zwycięskiego w ze-
tknięciu z rzeczami wielkimi . Toteż w jego cieniu spowija
nas z obu stron cicha czerń , z rzadka przeszywana drgnie-
niami ś wiatła.
Na co miał się zdecydować sceptyk grecki, za sobą
maj ący całą myśl starożytną i osaczany zewsząd przez
dynamiczne religie Wschodu , w świecie ro zbieżności tak
samo uprawnionych ? W ten sposób rodzi s ię przyjemność
bł ąd zeni a poś ród idei i ś wiatów , charakterystyczna dla
epok aleksandrynizmu. W ciągu jednego życia przemie-
rzamy i wyczerpujemy wieki , j eś li nie ty s i ącl ecia dziejów.
Święc i i łzy 61
W jednej duszy współistnieją Homer z Epikurem, religia
perska i żydowski mesjanizm. Eklektyzm pełen dumnej
rad ości z racji ogromnej duchowej pojemności , bolesne
rozczarowanie z powodu czczości i daremno ści kultur.
Aleksandrynizm to raj rozgoryczeń.
Filozofia jest panaceum na smutki. A są jeszcze tacy,
którzy wierzą w głębię filozofii ...
Jedyną zasługą filozofów jest to, że niekiedy wstydzili się
swego człowieczeństwa. Wyjątkami są Platon i Nietzsche:
oni wstydzili się zawsze. Pierwszy chciał nas wyrwać ze
świ ata, drugi z nas samych. Od nich nawet święci mogliby
s ię czegoś nauczyć . W ten sposób uratowany został honor
filozofii.
*
Antypatycznym rysem świętych jest ich dobroć, owo
uczuciowe odbarwienie towarzyszące ogólnemu otrze-
bieniu całego jestestwa. Jak chętnie bilibyśmy przed nimi
pokłony, gdyby nie urażała nas ta ich najwyższa obojętność ,
która wszystko przyjmuje, gdy ż nie 19nie do żadnego
doczesnego błędu! Jeśli nadal często obcować będę z nimi ,
w reakcj i na to będę musiał odtworzyć całą drogę powrotu
do człowieka. Wyeliminuję wtedy wszystko, co przyniosła
samotn ość, wszystkie wi erzchołki zbudowane z żal ów
i smutków, by, stawszy s i ę na powrót c złowiekiem takim
jak zawsze, zapomnieć, że ki edy ś płakałem ze ś wi ęty mi ...
Stworzenie świ ata nie ma innego wytłumaczeni a oprócz
l ęku Boga przed sam otn ośc i ą. Mó wi ąc inaczej , ro l ą nas,
62 EmiLe M. Ciorcm
stworzeń, jest nie co innego, tylko rozerwanie Stwórcy.
Biedni błazenkowie absolutu, zapominamy, że nasze
dramaty mają rozbawić znudzonego widza, którego oklaski
nie dotarły jeszcze do uszu śmiertelnika. A Bóg wydaje
się tak przygnieciony udręką samotności, że pod pretekstem
dialogu wynalazł sobie świętych, aby zrzucić z siebie
brzemię izolacji. Kto ze świętych chciałby zrobić coś
więcej niż zwykłych spowiedników Boga, przesadza
w sposób nieuprawniony. I oni wysłuchują spowiedzi,
z ich niedyskrecji zaś możemy się domyślać tak wielkiej
samotności Wszechmocnego, że pożera go nieugaszone
pragnienie miłości.
Godnie w obliczu Boga czuję się jedynie wtedy, gdy
przeciwstawiam mu inne samotności. Bez nich byłbym
tylko jeszcze jednym błaznem. Bo jeśli nie uważam się za
godnego życia bez smutku, to jakże mógłbym patrzeć
w stronę Boga, gdybym nie znał samotności?
Panie, nie boję się zniknięcia,bo tylko ty sprawiasz, że
samotności owocują, więc na twej łodydze zaszczepię me
łzy! W niektóre serca nawet Bóg nie może patrzeć
bezkarnie. Smutki zrodziły się wraz ze stworzeniem, a Bóg
nie przeniknął tak głęboko w świat - bo czy zdołałby
zachować równowagę w obliczu ludzkiego serca?
Panie, słońce zgaśnie, lecz jakież to oceany wylejesz
na serca w płomieniach?
Kto ciągle wierzy, że jeszcze można umrzeć, ten nie
zaznał pewnego rodzaju bólu i samotności. Niemożność
opisania nieuniknioności bezśmierci ...
Powiadają, że zwłoki świętych nie cuchną ... Jeszcze jeden
dowód na ich odstrychnięcie się od tego świata. Ba, święte
Święci i łzy 63
pono nawet rozsiewały aromaty. Są w powietrzu wonie,
które osiadają na mózgu i przemieniają nas jak agonia
świętej. Ileż razy zamykałem powieki świętym!
Szczęściem nas, ludzi nowoczesnych, jest to, że we
własnych duszach odkryliśmy piekło. Gdzie byśmy doszli,
trzymając się jego wyobrażenia jako czegoś zewnętrznego
i "historycznego"? Zawisły chyba na nas dwa tysiące lat
strachu. Czytając opis Sądu Ostatecznego u św. Hildegardy
zaczynamy nienawidzić wszystkich rajów i piekieł, i nie
możemy oprzeć się radości, że są one subiektywnymi
transpozycjami. Psychologia jest naszym ocaleniem i naszą
płytkością. Ongiś świat narodził się z ziewnięcia diabła
(wizja chrześcijańska). Dla nas przypadek z powstaniem
świata to jedynie błąd ... psychologiczny.
Tego, że muzyka nie jest żadną miarą ludzka ze swej
natury, najlepiej chyba dowodzi fakt, że nigdy nie nasunęła
mi wyobrażenia piekła. Nawet marsze żałobne. Piekło to
aktualność, co oznacza, że przypominać sobie możemy
tylko raj. Gdybyśmy kiedyś, w naszej niepamiętnej prze-
szłości, poznali piekło , czyż nie wspominalibyśmy go ze
słodkim westchnieniem i czy nasze żale nie mówiłyby
o piekle utraconym?
Muzyka jest archeologią pamięci. A jej wykopaliska
w najmniejszym nawet zakątku nie odsłaniają piekła, które
by poprzedzało wspomnienia.
Dlaczego trudzimy się daremnie, ilekroć próbujemy
rozrywać materię tłumiącą nasze ekstatyczne dreszcze?
Żadna ziemska wola nie zdoła pokonać oporu materii,
jednak rozproszone tu i tam w przestrzeni melodyjne
tchnienia, współbieżne z duszą i nadlatujące ze wszystkich
64 ElI1ile M. Cioran
dali , mogą ją stopić
jak nagły ogień. Wtedy wszystko
wokół nas się rozpada, gdyż materia nie jest zdolna oprzeć
się dotknięciu muzyki .
Czym jest samotność, zaczynamy rozumieć, słysząc
milczenie rzeczy. Uświadamiamy sobie wówczas, że każdy
przedmiot z osobna ma własny oddech, tajemnicę - umarłą
w kamieniu, a przebudzoną w roślinie - rytm ukryty,
albo przejawiony, całego bytu. Dziwna tajemnica samo-
tności polega na tym, że nie istnieją dla niej istoty bez
duszy . Wszystkie rzeczy mają własną mowę, którą nasza
inteligencja rozszyfrowuje w nieporównywalnych z niczym
milczeniach. Samotności palące, w których wszystko jest
iyciem ... Duch śpi w naturze i ś ni . Chciałbym tłumaczyć
sny roślin.
Także cienie mają własne , niewytłumaczone życie.
Zbyt mało na świecie żyło poetów. Tyle rzeczy pozostało
zamkniętych w samych sobie, obcych własnemu sensowi.
Kto mógłby je ocalić na tych rozłogach samotności,
toż samych ze światem?
Poza materią wszystko jest muzyką. Sam Bóg zdaje się
niczym więcej, jak tylko dźwięczną halucynacją.
Ilekroć czas ulega zawieszeniu, a świadomość wyczerpuje
się w percypowaniu przestrzeni, owłada nami nastawienie
eleackie i rzeczy zastygają w chwili wiecznej , która
unicestwia nasze wspomnienia. Spoglądasz na wszystko,
a wszystko zdaje się tylko bezużytecznym i nie mającym
końca czekaniem - tak mocno przestrzeń utwierdziła się
w naszej duszy. Zaczyna nas wówczas nękać jedna tylko
tęsknota - za skamienieniem jeszcze gdzie indziej.
Święci i łzy 65
Albowiem pokusy przestrzeni są dreszczami tęsknoty za
znieruchomieniem.
Jakbym nadźwigał się bloków z egipskich piramid, tak
gniecie mnie przekleństwo zwane przez ludzi wiecznością,
trucizna młodości i pocieszenie dla serc roztrzaskanych.
"Zdrowie" człowieka poznać można po jego oporze wobec
wi eczności, po jego nienawiści i zawziętości wobec niej.
"Choroba" świętych to po prostu nieprzeciwstawianie się
wiec zności. .
Gdy z pustki czasu rodzi się wieczność , możemy
przynaj mniej rozpalić się odwagą religijną. Opustoszenie
wymi aru czasowego - czy to w nudzie, czy to w trwodze
- ciska nas w rozedrganą, pełną obietnic nicość. Gdy
jednak wieczność odrywa się od perspektywy rozległych
dali , jesteśmy Saharą bez oaz i wydm, które mogłyby nas
przy sypać.
Żaden święty nie wyczytał wieczności z przestrzeni .
Czego miałby szukać w rozległościach zewnętrznych?
Czy to nie wewnętrzna pustynia jest pierwszym krokiem
ku świętości?
Bóg ląduje w pustych prześwitach duszy. Zerka
ku horyzontowi wewnętrznej pustyni. Albowiem Bóg,
jak choroba, zagnieżdża się w miejscu najmniejszego
oporu.
Istota harmonijna nie może wierzyć w Boga. Cała ta
hałastra zbrodniarzy, świętych i nędzarzy "wylansowała"
go na użytek własnej goryczy.
Są chwile, gdy gotuje się we mnie kosmiczna nienawiść
do wszystk ich "agentów" innego świata, tak że poddawał­
bym ich niesłychanym mękom, aby ocalić świat pozorów.
66 Emile M. Cioran
Mam jakieś nieodparte, tajemne i bolesne przeświadczenie,
że gdybym żył wśród świętych, chowałbym sztylet za
pazuchą; czemu nie wyznać, że sprawiłaby mi rozkosz
Noc Świętego Bartłomieja wśród aniołów? Nie przeląkł­
bym się nawet widokiem krwi wytoczonej z serca świętej.
Wszystkich tych propagatorów dezercji ze świata powiesił­
bym za języki, a potem wrzucił do kolebki z lilii. Nie
bylibyśmy na tyle roztropni, by w zarodku zdusić wszelkie
nadprzyrodzone ciągoty i na wieki zamknąć okna serca
otwarte na inny świat? Nie ma rozkoszy bardziej gorzkiej
i urzeczenia bardziej rozdzierającego niż nasza słabość
do niego. To jakby desperacka miłość, w której grzebiemy
nasze płomienie i łzy, i zstępujemy w noce, aby koić się
mrokiem. Kto odkrył fascynujące przekleństwo innych
widnokręgów, ten nie chce już ograniczać się tylko do
nieba: poświęca świat i w ogóle wszystko dla wzniosłych
oszustw odwiecznego lazuru.
Jak tu nie znienawidzić aniołów, świętych, Boga
i całej tej rajskiej zgrai podtrzymującej i wywołującej
chorobliwe pragnienie innych cieni i świateł, innych
pocieszeń i pokus?! Przyjdzie czas, gdy będę się
wstydził mych namiętności niebiańskich, mego re-
ligijnego omdlenia, którym jest świętość, i transcen-
dentnej zmysłowości, którą jest mistyka. Niebo mnie
drażni, w swej formie chrześcijańskiej mnie złości.
Wszelkie docierające do niego szaleństwo powraca
zawiedzione. Dlaczego nie skończyły się raz na zawsze
religijne kryzysy ludzkości? Dokąd Bóg będzie wy-
korzystywał wszystkie te znaki zapytania? Dokąd
będą nas nudzić problemy ostateczne? Gdzie są upajające
zapachy, które pozwolą mi zapomnieć o nawale spraw
nierozwiązy walnych i ukoły s ać serce pod osłoną cieni?
Święci i łzy 67
I gdzie trucizna, która , rozpraszając wspomnIenIa,
pomoże mi uciec od Boga?
Te strumienie rado ści , rodzące w nas żal , że nie mamy
łez ... Jeśli istnieje inne kryterium głębokości wesela i bólu ...
Łzajes t kryterium prawdy w świecie uczuć . Nie oznacza
ona jednak płaczu. Jest pewna dyspozycja do łez wyrażająca
s ię w lawinie wewnętrznej. Kto bodaj raz w życiu wylał
jedną łzę na zewnątrz, nie zna jej źródła ani głębokości .
Dla suchych oczu nie jest tajemnicą, skąd one tryskają
i dokąd płyną~ Bywają inicjowani we łzy, którzy nigdy
naprawdę nie płakali . Mimo to usiłują nie być sprawcami
kosmicznego potopu.
Paroksyzm radości jest tak samo niebezpieczny dla
świata, jak paroksyzm bólu, bo jej nieprzelane łzy, pragnące
tylko lekko orosić istoty, mogą je nieomal zatopić.
Dziwne odczucie samotności: jak gdyby fale piętrzyły
s ię jedna na drugiej i wznosiły się ponad zaporę naszego
jestestwa; i strach, że nie potrafimy powstrzymać tego
potopu, n apierającego z odmętów morza samotności .
Kto nie obcował z poetami, nie wie, czym jest nie-
od powiedzialność ani rozpasanie ducha. Za każdym
razem, gdy "tracisz" czas z poezją, czujesz, że wszystko
jest dozwo lone . Albowiem wzbudzają w nas niedorzeczne
i monstrualne żale: czytając ich, odczuwamy przykrość ,
że nie jes teś my psem z anielskimi skrzydłami , aby
jak morderca czuwać nad śmiertelnikami ; że nie umie-
ramy jak słonie albo że nie jesteśmy romantycznym
d iabłem . Poeta, nie odpowi adając przed nikim (bo
do nikogo s ię nie zwraca, oprócz siebie samego),
u tożsamia s ię z falowaniem własnej duszy. Lubię
poetów, g d yż nie doch od z ą i nie chcą do niczego
68 EmiLe M. Cioran
dochodzić. Ich poezja nie prowadzi do nikąd. Tyle har-
monijnej nieużyteczności! Rozumieć ich to wielkie prze-
kleństwo; uczymy się od nich, że nie mamy nic do stracenia.
Czy jest coś bardziej pocieszającego od poezji świę­
tych? To tak, jakbyśmy dążyli wstecz po promieniu, aby
rozpłynąć się na peryferiach jakiejś gwiazdy! Jakaś lotna
nieokreśloność nadaje poezji świętych charakter skaczącej
fontanny, rozpylającej ci swoje krople w sercu. Zwracając
się do kogoś, nieuchronnie ograniczają swój poetycki
geniusz obecnością Boga. Samym sednem nieokreśloności
poezji są dreszcze świętości bez Boga. Gdyby święci
wiedzieli, ile ich liryczne wylewy tracą przez odwołania
do Boga, zrezygnowaliby ze świętości i staliby się poetami.
W świecie odnotowano by mniej okazji do pociechy, za
to czulibyśmy się swobodniejsi i bardziej odpowiedzialni.
Świętość zna tylko wolność w Bogu. Ale zwykłym śmier­
telnikom nie wolno udostępnić czaru, z wyjątkiem po-
etyckiego wyuzdania.
Wizje świętych kobiet są nieraz tak wspaniale, że zaczynasz
sądzić, iż wniosły do świętości całą swą kobiecość z dodat-
kiem jeszcze zachwycających próżnostek.
"Ozdobienie duszy" z wizji św. Katarzyny Ricci to
symboliczna transpozycja wspaniałości ziemskich, ośle­
piająco barwna projekcja przelotnych rozbłysków, w jakich
lubuje się pustota każdej czarującej kobiety. 3 maja 1542
roku Katarzyna, ogarnięta niebiańską egzaltacją, widzi
się w otoczeniu tłumu świętych. Św. Tomasz z Akwinu,
św. Marta, św. Katarzyna Sieneńska, św. Maria Magdalena
i św. Agnieszka stroją ją najcenniejszymi ozdobami,
pokrywająją perłami i skrapiają wonnościami. Naszyjniki,
purpurowy płaszcz, różnobarwny pas, drogie kamienie
Święci i łzy 69
_ wszystko to symbolizuje cnoty wyższe i niższe. Najej
szyi rozsypują się kwiaty , symbole czystych pożądań ,
diadem z pereł zaś oznacza rzadkie i święte cnoty.
W ten sposób przystrojona, z orszakiem świętych,
staje przed Jezusem, który bierze ją w ramiona i całuje,
przyciskając do serca.
Podobne wizje miały św. Magdalena Pazzi i św. Teresa.
Ta ostatnia widziała się w swej ekstazie odziana w biały
płaszcz i w aureoli. Dziewica Maryja zapewnia ją, że
została oczyszczona z grzechów. Zostawszy sama, pada
ofiarą niewytłumaczalnej pociechy. Jakież przepastne wiry
światła musiały pulsować w tych świętych kobietach, skoro
samoprojektowały się w formach tak przepysznych!
Gdyby prawda nie była nudna, nauka dawno już wyłączyła­
by Boga z obiegu. Ale zarówno Bóg,jak i święci stanowią
sposobność do wymknięcia się jej zabójczemu banałowi.
Św . Teresa to inne określenie na serce.
"Córko moja, wybrałem sobie twą duszę, aby było
niebem odpoczynku na ziemi, serce zaś twoje będzie
tronem rozkoszy mej boskiej miłości" (Jezus do Mał­
gorzaty-Marii). Ona zaś dopowiada: "Odtąd wszystko we
mnie było spokojem i bałam się zakłócić odpoczynek
Zbawicielowi memu".
Albo widzenie św. Mechtyldy, padającej na twarz
wobec ran Jezusa, głównie zaś przed otwartą raną jego
serca. Jezus mówi jej:
Wnijdź a przemierzaj wzdłuż i wszerz boskie moje serce .
Jego długością jest miłość i odwieczne Moje pragnienie, by
cię zbawić. Przemierzaj je zatem wzdłuż i wszerz, bo jest
70 Emile M. Cioran
ono twoje i wszelkie dobro, jakie znajdziesz w Mym Sercu,
do ciebie należy.
Całkiem możliwe, że świętość interesuje mnie dla
manii wielkości kryjącej się za wszystkimi tymi słody­
czami, dla monumentalnego uniesienia zamaskowanego
pokorą, dla pulsującej pod dobrocią woli mocy. Albowiem
święci z nadprzyrodzonym mistrzostwem wykorzystali
własne niedostatki. Jednak ich megalomania jest trudna
do zdefiniowania, dziwna i niepokojąca. Czy istoty, zdolne
mieszkać tylko w sercu Jezusa i rozmawiać tylko z Bogiem,
można jeszcze uważać za pokonane? A jeśli tak, to skąd
nasze ciche współczucie dla świętych? Wierzyć w nich
już nie można; podziwiamy tylko ich iluzje. Stąd właśnie
współczucie ...
Kto mógłby określić moment pojawienia się raju na
powierzchni świadomości? Jest to dreszcz odbity echem
we wszystkich naszych zakamarkach, rozpraszający wszys-
tkie opory, wzmacniający ukryte drżenie, krążący we krwi,
w nerwach, potem w drzewach i kamieniach, by woniami
i żalami rozpłynąć się w powietrzu. Osłabienie wszystkich
organów i chorobliwe wysubtelnienie tkanek rodzi niepo-
chwytną i groźną wewnętrzną omdlałość od długiej
rozkoszy, dręczącej jak przyjemny absurd. Zaskakujące
kolory, nieoczekiwane niuanse, uzyskują oślepiającą
plastyczność, wyłaniając się z rozpadlin obcej pamięci.
Rażona ekstazą materia jakby rozwijała się na tle drżącego
świata, i wszystko wibruje nieziemskim blaskiem, który
kusi i zaprasza do napowietrznych konwulsji, gestów
eremity bądź błagań kochanka. Spojrzenie rani widok
gwiazd, lazuru bądź śniegu. Tyle agresywnej niematerial-
Święci i łzy 71
ności! I wtedy z rozwirowań mózgu, pustki rąk, z niewi-
dzialnego kołatania organów wyłania się obraz raju,
rozproszony po zakamarkach materii. Raj to chyba nie
tylko pierwsze - a więc najtrudniejsze do przechowania
_ wspomnienie pojedynczego człowieka, lecz także
materii.
Wibracja absolutna, nabrzmiewająca na pustce, i eks-
taza ponad rozkładem są warunkami aktualizacji raju.
Oraz taka sama nieaktualność w życiu.
Tylko jeśli własną egzystencję niesiesz w zębach, żyjesz
naprawdę.
Wszystkie ziemskie rozkosze nie zrównoważą przelotnej
nieskończoności szczęścia następującego po wielkich
niedolach. W tej kwestii zgadzam się ze świętymi. Niemoż­
ność pesymizmu po zasmakowaniu wszelkiego cierpienia...
Tego, w jaki sposób upadły anioły i w jaki sposób w ich
seraficznej sferze pojawił się tragizm, nie można określić
przez analogię z upadkami ludzi. My upadamy, bo zuży­
wamy się wskutek nadmiernego ujednostkowienia, ugi-
?amy się pod przekleństwem indywiduacji; aniołowie - bo
JUŻ nie mogą znieść własnej bezbarwnej doskonałości.
Znudzenie rajem, rozdrażnienie niewinnością i grzeszne
pragnienie wiedzy sączą im w dusze niepokój, będący po
prostu pożądaniem ziemskości. Człowieka dręczy żal za
rajem, aniołowie cierpią od tęsknoty do świata.
Momenty eteryczne, następujące po wielkich, nisz-
~Zących kryzysach, rodzą w nas uczucie żalu, że nie
Jesteśmy aniołami. Dopiero wówczas ich rozumiemy.
Normalnie nikt nie żałował i nie żałuje, że nie jest aniołem.
72 Emile M. Cioran
Błocko człowieczeństwa jest nam droższe od tych naszych
wymyś lonych ciągot niebiańskich. Gdy zaczynasz ich
rozumieć, to oznacza to, że dotarłeś do zakazanego
rozdziału własnej biografii. Rodząca je św i adomość jest
bardziej udręczona, niż gdyby osaczyły ją występki. Nic
pewnego i wyraźnego nie da się o nich powiedzieć, poza
tym, że są wskaźnikiem poziomu tragedii. Nie sposób
zejść poniżej sfery, w której na widnokręgu świadomości
oni się pojawiają.
Im człowiek jest "zdrowszy", tym bardziej wystrzega
się pokus aniel skich i odsuwa od siebie - jako kom-
pensację iluzoryczną - grozę, w której się one rodzą.
Tam, gdzie się one pojawiają, biegnie granica naszego
upadku .
Niemal nie da się zauważyć momentu, w którym święc i
się skarżą, że nie mogąjuż myśleć. Mówiono o całkowitej
nierozróżnialności pojęć w ekstazie, ale nie o owej
niewyraźności duszy, co prawda nie rozpalającej się
ekstatycznym płomieniem, lecz przecież zawieszającej
myślenie sensu stricto. To zmętnienie duszy bardzo mnie
zbliża do świętych, nie wiem nawet, czy bez niego
śmiałbym wyznać mą słabość do nich. Że rozpalona ekstaza
unicestwia aktywność intelektu, rozumie się samo przez
się; to jednak, iż kłębiąca się gdzieś w głębinach duszy
mgława pustka uniemożliwia nam rozróżnienie czegokol-
wiek poza wizją bez rdzenia, pojąć już trudniej. Mimo to
niczego nie można dostrzec w tych doznaniach ranionego
zw ierzęc ia. Ilekroć odwoływałem się do filozofii, aby
zapełniła tego rodzaju chwile, nic to nie dawało. Albowiem
filozofowie czynią dystynkcje gdzieś daleko, nas zaś
pozostawiają na drodze bez żad n ego oparcia, toteż z lęku
Święci i łzy 73
przed katastrofą chwytamy s ię owych rozb itków, co się
zwą św iętymi.
Czy nie ma na świecie dość cierpienia? Zdaje się, że nie,
jeśli sądzić według świętych - bo inaczej skąd u nich to
mnożenie aż do absurdu rozmaitych udręk i wynajdywanie
zbrodniczych samoumartwień? Nie ma świętości bez
rozkoszy z bólu i perwersyjnego wyrafinowania w męczar­
niach. Pogodę i spokój potrafisz docenić dopiero po
dłuższym obcowaniu ze świętymi. Drażnione przez nich
ni ebo nie jest już zniekształcane przez pryzmat łzy .
Świętość to niewyobrażalna perwersja. Występek nieba.
Jak to się stało, że święci bez żalu porzucili ziemskie
szczęście? Czy nie zauważyli tu , w podksiężycowym
świecie, dni tak pełnych błogości, że nasza samotność
nie odważa się wziąć ich w uścisk? Skąd tak wielka
odmowa uczestnictwa w scenerii pełnej wspaniałości?
Trudno byłoby znaleźć istoty bardziej nieprzygo,owane
do szczęścia.
Niebiańs kie delicje zastępują organiczną niezdolność
do cieszenia się rzeczami przemijalnymi. Nie wybaczę
świętym, że rzucili się w przygodę tak wielką, nie za-
znawszy momentów pełni temporalności, kiedy to słońce
wschodzi nam na niebie ust, a ziemia turla się u naszych
stóp. I nie przebaczę im, że w ulewie swych łez nie znaleźli
bodaj jednej łzy wdzięcznośc i za rzeczy przemijalne.
Nieraz agonia robaka wydaje mi się oparciem sol id-
niej szym od wszystkich niebo Jakkolwiek chcieliby tego
święci , nie potrafią oderwać mnie od ziemi tak, bym
zatracił jej wspomnienie. A ono, bywa. druzgocze tęsknoty
Za niebem.
74 Emile M. Cioran
Za każdym razem, gdy nachodzi mnie namiętne,
intensywne pożądanie ziemi, wszystkiego, co się rodzi
i umiera, w spontanicznej radości odsyłam Boga hen,
na jakiś odległy plan zapomnienia. Wszystko, co jest
we mnie ziemskie i przemijalne, ze wszystkich sił
opiera się boskiej obecności . A ilekroć słyszę szepty
doczesności, kryję Boga przed moją nienawiścią. Każe
mi go szczędzić tchórzostwo, zrodzone z wieczności.
Ale myślę o zemście rzeczy przemijalnych i drżę
o Niego.
Bez tego przeczucia nocy, którym jest Bóg, życie to
wesoły zmierzch.
Gdy z nieba i ziemi nie zostanie już nic, łzy świętych
będą trwać nadal jako rosa, która omgli warstwy powietrza.
W ten sposób ze światła i łez narodzi się może inny świat,
w którym odzyskamy wszystkie nasze wspomnienia.
Akordy muzyczne we wszystkich duszach mistycznych
budzą wizje niebiańskie. Ekstazę zawsze poprzedza
dyspozycja muzyczna; może ją też sprowokować akord
obiektywny. Oto Marianna od Jezusa, z Quito, zaproszona
przez przyjaciółkę PetroniIlę, podczas odwiedzin u niej
zaczyna grać na gitarze. Po pierwszych akordach wpada
w zachwycenie na całą godzinę, oczy utkwiwszy w niebie.
Powróciwszy do siebie, wzdycha: "Ach, droga Petronillo,
ileż w niebie jest różnych rzeczy!". I chwyta ją płacz.
Ekstaza jest dla człowieka najwyższą możliwością
muzyki ; poza nią nie majuż nic. Stąd też jest to zjawisko
nadzwyczaj rzadkie wśród ludzi . Nawet wśród świętych
występuje wyjątkowo.
Święci i łzy 75
*
Ten, kto nie zaznał odrazy wobec świętych, jest stracony.
Gdyby nieraz nie opadała mnie nienawiść, z domieszką
wstrętu , do tej żałoby serca,jakąjest świętość, doprawdy,
nawet choroba taka jak trąd nie dałaby mi rady. Cały czar
życia zawiera się w rozkołysie pełnym zapomnienia
w pogodnym, melancholijnym rozmarzeniu - a świętość
to wszak tylko usystematyzowana bezsenność. Jawa bez
końca. Czy święci strzegą snu świata, czy też zbrzydzili
sobie Boga? Nie wiem, ale z ich wyznań i z ich żywotów
wynika tyle, iż stałą ich ambicją jest eliminacja snu. Piotr
z Alkantary, w którym Teresa z Avili już za życia
rozpoznała świętego, przez czterdzieści lat sypiał nie więcej
niż półtorej godziny na dobę. Głód i rozmyślna bezsenność
są nieodzownymi warunkami świętości.
...Niekiedy wszyscy święci razem nie mają bodaj
odrobiny erotycznego przeczucia zmierzchów; kiedy
indziej wszystkie ich ekstazy nie równoważą oczarowania
jakąś samotnością pogańską. Kto wie, czy wszelka świętość
nie jest jedynie doskonałością w porządku negatywnym!
Zbyt kocham wszystko, co się rodzi i umiera, bym mógł
się z nią dobrze rozumieć. Jest jeszcze we mnie trochę
zdrowia, toteż niebo staje mi się obce, a choć znam choroby,
na które lekarstwem jest tylko Bóg, ziemskie paliatywy
pociągają mnie i nęcą okrutnie. Skoro nie jest mi dana
łaska nieznośnych radości i cierpień, rzucających Teresę
z Av iIi czy Angelę z Foligno na ziemię, to nie mam prawa
wyrzekać się ziemi. Być zdrowym, to znaczy móc mówić
o Bogu stojąc , nie padać myśląc o nim. Boże , drogo
płacimy za zdrowie!
 76 EmiLe M. Cioran
Ilekroć zaś my ś lęo gorzkich samotnościach w ś wiecie
sublunarnym, na szarym pustynnym tle zarysowują s ię
sylwetki klasztorów i próbuję zrozumieć niedzielne po-
południa w klasztorach, smutne pauzy w nabożności,
znudzenia długie, pełne mroku , oczekiwania bez nadziei.
Namiętność samotności, rodząca "klasztorny absolut",
żarliwe pragnienie pogrzebania własnej duszy w Bogu,
rośnie w miarę, jak pustoszeje sceneria. I oto widzę
zgaszone spojrzenia w cieniu murów, serca wyzute z po-
kus, smutki wyprane z muzyki . Rozpacz zrodzona między
nieubłaganą pustynią i nieruchomym niebem doprowadziła
świętość do zawziętego samobiczowania się. "Wyjało­
wienie świadomości", na jakie narzekają święci, jest
psychicznym odpowiednikiem pustyni zewnętrznej . Pier-
wotne objawienie każdego klasztoru: wszystko jest niczym.
Tak zaczyna się wszelka mistyka. Od Boga do nicości
jest mniej niż krok, jako że Bóg to pozytywny wyraz
nicości .
Ten, kto nie przeczuwa, czym musi być rozrzedzenie
atmosfery w klasztorze i wypompowanie czasu z celi,
na próżno będzie próbował pojąć jakąkolwiek pokusę
samotności, Boga czy rozpaczy. Myślę tu zwłaszcza
o klasztorach hiszpańskich , w których chroniło się
tyle królewskich melancholii i tylu świętych , hołubiących
własne szaleństwa. Hiszpania jest symbolem bezlitosnej
pustyni duszy, beznadziei o boskim zapachu, najwyższego
rozpłomienienia serca. Bez niej przypisywaliby śmy
świętym mniej szaleństwa , a spektakl ich życia roz-
czarowałby nas mdławą poc zciwością . Zasługą Hi szpanii
jest nie tylko ocalenie absurdu w ś wiecie , lecz również
wykazanie, i ż normaln ą tempe raturą człowieka jest
obłęd . Nic zatem bard ziej normalnego niż św i ęci
Święci i łzy 77
w tym narodzie, który zni ósł dystans między niebem
i ziemią· Gdyby Bóg był cyklopem, Hi szpania byłaby
jego okiem.
Trzeba, byś dniem i nocą my ś lał o Bogu - aby Go
zużyć, wykończyć w sobie. Dopóki stawia on opór
bana lności , dopóty pozostajesz w jego mocy i nie
masz wyjścia. Nie możemy uwolnić się odeń inaczej ,
jak tylko uporczywie go przywołując , tak byśmy się
nim zmęczyli i uniepotrzebnili go. Gdy obsesja trwa
uparcie, w końcu jej treść się wyczerpuje. Upór, z jakim
Bóg sadowi się w naszej przestrzeni wewnętrznej,
w końc u usunie go gdzieś na martwą rubież . Albowiem
przyjdzie czas, gdy dojrzeje on w ogrodach naszych
samotności, po czym, jak zgniły owoc, spadnie w odmęt
tylu beznadziei. Tymczasem jest przerwą w zmaganiach
serca.
Są łzy,
które przewiercają ziemię i wschodzą jak gwiazdy
ponad innymi krainami . Któż będzie opłakiwał nasze
gwiazdy? Ja swoich łez szukam w pomroce innych niebo
o nowości chrystianizmu na tym świecie nie stanowią ani
miłość, ani grzech, ani Bóg, ani nawet aniołowie. Wszystko
to było już wcze ś niej, ludzie z tym wszystkim ży li
i umierali . Tyle, że nie czerpali z tego żadnej rozkoszy.
Chrześcijaństwo usadowiło s ię pod wszystkimi sercami
jak kolec, one zaś rozszerzały się, jeśli tylko zadziory
kolca nie sięgały do nich. Albowiem krwawe plamy zawsze
były dla chrześcijaństwa tajemną rozko szą, jego zaś
męcze nnicy tylko przekształcali wszechświat w morze
krwi. Pła kali krwawymi łzam i , jak zresztą całe chrześ-
78 Emile M. Cioran
cijaństwo. W tej religii zmierzchu rozjaśnionego pożogą
aspekt złowieszczy druzgocze wzniosły.
Inne religie wymyśliły sobie szczęście powolnego
gaśnięcia; chrystianizm ze śmierci uczynił ziarno, a z życia
- jej korzeń. Jeśli istnieje jakiś lek na tę śmierć zalążkową,
na życietej śmierci ...
Nikt nigdy nie zrozumie, jak prostaczkowie, którymi
byli święci, zdobyli się na zerwanie ze wszystkimi formami
życia i reformowanie świata wbrew wszelkim przeciwnoś­
ciom, jeśli nie przypomni sobie o transcendentnej inspiracji
wszystkich proroków. Franciszek z Asyżu przystąpił do
zakładania zakonu, usłyszawszy podczas modlitwy głos
rozkazujący mu: "Idź a naprawiaj mój zrujnowany dom!".
Ile Kościół zawdzięcza temu wyobrażeniu!
Wszyscy święci o zapędach refonnatorskichjęli działać
w następstwie boskiego polecenia, zakomunikowanego
wprost albo za pośrednictwem aniołów. Inaczej nie sposób
wytłumaczyć takiej odwagi, takiego wyrzeczenia, takiego
szaleństwa. Uważali, że Bóg powierzył im misję, której
realizacja jest obowiązkiem, niezrealizowanie - grzechem.
Z własnego impulsu żaden by się nie ruszył, albo też
stchórzyłby wcześniej czy później. Skoro jednak mieli
w uszach świeże naszeptywania aniołów, to jakie prze-
szkody mogły być dla nich zbyt duże?
Nieszczęściem naszym, zwykłych śmiertelników, jest
to, że nie mamy w sobie dość gorączki, by wyprojektować
na zewnątrz nas preteksty do absolutu. W ciszy myśli
słów nie słychać, a naprzeciw uszu nieczułych na muzykę
anioły są nieme.
Gdy masz w sobie nadmiar muzyki, przestrzeń śpiewa.
A gdy Bóg dołącza do niej swój głos, któż powie, czy
płynie on z przestrzeni, czy też z serca!
Święci i łzy 79
Tym, co sprawia, że Franciszek z Asyżu staje mi się obcy,
jest jego nadmiar doskonałości . Nie znajduję w nim
żadnych słabych punktów, o które mógłbym się zahaczyć.
Kto to mi mówi, że inni święci próbowali w swym życiu
ża lu za utraconym człowieczeństwem i złości na swą
nieużyteczną doskonałość, złości obcej zatem Francisz-
kowi, który nadużywał absolutu?
Nie wiem, jak mu wybaczę doskonałość . Może jednak
chyba znalazłem dlań usprawiedliwienie: kiedy u schyłku
życi a groziła , mu ślepota, medycy orzekli, iż to wskutek
nadmiaru łez ...
Ilekroć czytasz biografie męczenników, świętych, Nie-
tzschego czy Dostojewskiego, czujesz ochotę rozpięcia
swego ciała na gwiazdach, skradania się popod nocami,
roztrzaskania się o jakąś mroczną wizję. Potem wstrząsa
tobą dreszcz radości i w ciemnej ekstazie, rozświetlone
aureolą westchnień, zagarniasz w ramiona gwiazdy.
Stopień zatraty człowieka rozpoznajesz po jego reakcji
wobec "stworzenia". Jedni rozkoszują się odczuciem jego
znikomości, drudzy akceptują się z rezygnacją, aby bodaj
maleń ka cząstka cierpiała aż do beznadziei. Ci właśnie są
święty mi. Oni jakby całą swą nienawiść, której nie mogli
pokonać, skierowali przeciwko "stworzeniu". Świętość
jest w gruncie rzeczy po prostu przekroczeniem stworzono-
ści. Pragnienie bycia w Bogu nie godzi się już z istnieniem
obok niego lub pod nim, co jest sednem upadku stworzenia .
... Ajeśli nie mogę żyć w Bogu, chciałbym przynajmniej
umrzeć w nim. Albo, godząc jedno z drugim, żywcem
pog rzebać się w Nim.
80 Emile M. Cioral1
Owo muzyczne crescendo, owładające tobą na całe
godziny, gdy nuty zdają się układać w narastającą gamę
pożogi (będącej znakiem rozpadu duszy i jej rozrastania
się w jakąś podniosłą wariację), kończy się jedną, ostatnią
nutą, która - jako granica muzyki - wiąże nas z Bogiem.
Jego kołyskajest tam, gdzie kończy się nasze rozedrganie.
Gdy jakiś motyw melodyczny wyczerpujemy do ostatka
jego możliwości, rosnąca w tym miejscu pustka jest jedynie
bezgranicznością Boga. Nic nie nadaje się bardziej do
objawienia boskości na rubieży dźwiękowego wzlotu niż
wewnętrzna - drogą przypomnienia - multiplikacja
Bachowskiejfugi. Gdy powraca w naszej pamięci motyw
i narastajej gorączka, wówczas długo , długo ześlizgujemy
się ku strefie nut końcowych, z której rzucamy się już
wprost w ramiona Boga. Muzykajest ostateczną emanacją
wszechświata, tak jak Bógjest ostateczną emanacją muzylG.
Jestem jak morze cofające swe wody , by zrobić miejsce
Bogu. Imperializm boski jest odpływem człowieka.
Oceany i morza to łza przelana przez Boga pod
wrażeniem samotności materii. Tajemnicza potrzeba
morskich przestworów i pokusa utonięcia w tym ogromie
- aby okrężnie, poprzez łzę Boga, do niego dotrzeć.
Ten, komu pod wszystkimi gwiazdami i na brzegach
wszystkich mórz nie zbiera się na płacz, nie wie, co to
niepokojąca bli skość Bóstwa, co to samotność pchająca
nas w inną, jeszcze większą.
Odpadnięcie od świata bez ucieczki w Bogu może prowa-
dzić tylko do cynizmu i wyzbycia się złudzeń. Kto nie
jest poetą, zdolnym ukołysać swe rozbuchanie, skazany
jest na nieuleczalną jawę . Bez Boga wszystko jest nocą,
Święci i łzy 81
przy Nim zaś światło nie jest już potrzebne. Życie traci
tyle samo wskutek jego nieobecności , co i obecności.
W Bogu widzę tylko własny cień. W miarę, jak zbliżam
się do Niego, ów cień wchodzi między nas, więc uciekam
od Boga pchany własnym strachem.
Gardzę chrześcijanami, gdyż mogą oni kochać ludzi
z bliska. Gdyby nie rozkosz izolacji, nie przebaczyłbym
żadnemu ze śmiertelników. Obrzydzenie dla ludzi objawiło
mi ś więtych, których silnie usprawiedliwia to, że bardziej
umiło wali miłość niż ludzi. Trzeba być ślepcem, by gadać
o miłowaniu ludzi w zbiorowości. Tylko na Saharze można
ponownie odkryć miłość. Z życiem spojrzeliśmy sobie
w twarze; co mi jeszcze mogą powiedzieć spojrzenia
przechodniów?
Myśl jest tym energiczmeJsza, im wyraźniej nieroz-
wiązywa lność wieńczy jej wysiłki. Ponieważ żaden
problem nie ma rozwiązania i dla żadnej sytuacji nie
ma wyjścia, pozostaje nam tylko kręcić się w miejscu
w jakiejś dziurze. Myśli karmiące się cierpieniami
i goryczami przybierają formę aporii, a więc "światło­
cieniową". Spiętrzenie nierozwiązywalności rzuca drżący
cie ń na rzeczy i myśleniu przydaje rozpaczliwej powagi
zm ierzchu. Rozwiązań nie ma nigdzie, są tylko akty
tchórzostwa. Po swej stronie mam wszystkie zmierz-
chania.
Między namiętnością dla ekstazy a przerażeniem wobec
pustki obraca się cała mistyka. Kto nie znajednej, nie zna
teżdrugiej. Aby jednak do nich dotrzeć, trzeba wyrzucić
82 Emile M. Cioran
z siebie wszystkie elementy doświadczeń zmysłowych ,
czerpanych z powszechnego stawania się, a niepotrzebnie
obciążających i różnicujących naszą indywidualność, tak
by oczyścić się z przedmiotowości. Warunkiem drogi do
ekstazy i do doświadczenia pustki jest wysiłek w kierunku
uzyskania tabula rasa, psychicznej próżni i bezbarwności,
w której będzie można odbierać wibracje niezwiązane
z materią. Gdy dusza dojrzała już do nagości trwałej
i płodnej, odwracalnej w dow~lnej chwili bądź nawet
automatycznie, oznacza to, że wzniosła się do poziomu
umożliwiającego całkowitą eliminację świata. Świadomość
rozszerza się poza granice kosmosu, ponieważ ekstaza
i pustka pozostawiają gdzieś daleko bezpośredniość
doświadczenia. Całkowite opróżnienie świadomości z ob-
razów jest nieodzownym warunkiem ekstatycznych drżeń
w pustce. Poza nicością nie widzisz nic, ale to nic jest
wszystkim. Ekstaza jest pełnią w pustce, obecnością totalną,
lecz bez obiektu. Pełna pustka - oto jej nie-definicja.
Gorączkowe drżenie bytu przebiegające nicość. Wdzieranie
się esse do mglistego absolutu. Pustka jest warunkiem
ekstazy, tak jak ekstaza jest warunkiem pustki. Pozytywny
nadmiar duszy wypełnia bezmierną próżnię, negatywny
- rozszerza ją.
Różnica tonacji afektywnej między duchową pustką
(która jest bezbrzeżną goryczą) i ekstazą (będącą nie-
skończoną radością) nie dowodzi niczego w oczach
zdeklarowanego ich zwolennika. Tak jedna, jak i druga
zakreślają bytowi warunek graniczny. Zakładają się wzajem
tak bardzo, że mistyk (sam wszak będący istotą graniczną
par excellence) z ekstazy osuwa się w pustkę i na odwrót.
Zarówno ekstatyczna obecność, jak i nieobecność
pustki neguje wszelką indywiduację. Dlatego wydaje ci
Święci i łzy 83
się, że wyczerpujesz w nich sens świata, choć konkretnie
nie wiesz nic. Neutralność wobec rzeczy, oderwanie się
od ś wiata materialnego wtrącają cię w próżnię - roz-
dzierającą albo mglistą - tych uwarunkowań ostatecznych.
Pokusa mistyki to ruch wahadłowy między próżnią pełną
i próżnią prawdziwą.
Słabość do absolutu sączy w ciebie upodobanie do auto-
destrukcji. ,Wówczas natychmiast pojawia ci się w myśli
obraz klasztoru i burdelu. "Celki" są tu i tam. Tak samo
- kobiety. Odraza do życia rośnie tak samo w cieniu
dziwek, jak w cieniu świętych niewiast.
Dlaczego nieraz życie wydaje się czymś mniej zna-
czącym od pogrzebu samobójcy? Dlaczego kiedy indziej
raj ciemnieje, a niebo uwiera duszę jak kolec?
Przylgnięcie do Boga nie jest aktem afirmacji, lecz
wynikiem zawziętej wrogości wobec istnienia. Żeby do
niego się zbliżyć, trzeba tak bardzo obrzydzić sobie
stawanie się, by chwile przybrały kształt diabelskich
pokuszeń. Ów apetito de Dios, o którym mówi św. Jan od
Krzyża, jest w pierwszym rzędzie negacją istnienia,
a dopiero na końcu aktem afirmacji. Oczyszczenie się ze
wszystkiego, co nie jest Bogiem, oznacza usunięcie świata
ze świadomości. Dla tego, kto, rozczarowany, wspiera
świat z jego mrokami, pełne zaakceptowanie Boga może
być tylko nihilizmem, ten zaś , kto organicznie przylgnął
do ś wiata, powinien uważać wiarę za atak obłędu ...
Obecność apetito de Dios i jego nasilenie wskazuje
na miarę naszego niedopasowania się do świata. Ilekroć
insty nktownie myślisz o Bogu , tylekroć wyznajesz, że
brakuje ci tego instynktu. Punkt zerowy witalności to
84 Emile M, Cioran
idealne oparcie dla Bóstwa, Pożądanie nieba i pragnienie
Boga rodzą się na ruinach wszystkich pożądań życiowych
i pragnień ziemskich, Co s ię stało, że nasze zmysły nie
reagują już na przedmioty, czego jeszcze mogłyby się
uczepić? Są już tylko trzcinkami niknącymi w Owej
poszerzającej się ciągle pustce najwyższej , zwanej
Bogiem.
Mistyka hiszpańska to inwazja absolutu w hi storię. Jest to
epoka, w której ekstaza stała się banalna, skoro przeszła
w teorię, a Boga ~ę naucza podług niespotykanej dotąd
dydaktyki serca. Jest to okres kardiologiczny procesu
dziejowego, Mistyka to nimb wszelkiej kultury , jej naj-
wyższe uzasadnienie. Dlatego jest ona poza kulturą, jak
zresztą muzyka.
Wszyscy nihiliści wojowali z Bogiem; to jeszcze jeden
dowód na jego sąsiadowanie z nicością. S koroś podeptał
wszystko, pozostała ci do zmiażdżenia jeszcze tylko ta
ostatnia rezerwa nicości .
Spośród wszystkich zjawisk "kultury" nowoczesnej
rosyjski nihilizm wykazuje najwięcej podobieństw z mis-
tyką hiszpańską. Porusza się na tej samej wysokości:
przenika go ten sam żar - z tą nieistotną różnicą, że jedni
dzierżą w dłoni krzyż, drudzy bombę. " potraktować jako zwykłą rozkosz estetyczną. Co kiedyś
Ludzie mówią o Bogu nie tylko po to, by "ulokOw~Ć
jakoś swój obłęd, ale także, by go zamaskować. Póki N,U1I
się zajmujesz, póty masz usprawiedliwienie dla WSZyst~lch
smutków i samotności . Skoro nie wymawiasz już Jeg:
, , , od sł anta " twego obł ę du, B og,-
" SIę nagosc Obłę
Imlenta, /?
oficjalny.
Święci i łzy 85
, znużenie światem przybiera formę religijną, Bóg
Ilekr oC
'e się morzem, na ktore
/ SIę' puszczamy, b y zapommec ' /
staj " , ' 'd '
samych sobie. PogrązaJąc SIę w mm, znaj ujemy
~chronienie przed własną indywidualnością, Zanurzając
, w boskim odmęcie , umykamy pokusie egzystencji
S Ię
samodzielnej.
Innym razem odkrywamy go jako świetlistą strefę
gdzieś u kresu wewnętrznej regresji, Pociecha jest w takiej
sytuacji o wiele słabsza, gdyż, znajdując go w nas samych,
poniekąd nim dysponujemy. Mamy wtedy jakąś nad nim
władzę, skoro udzielana mu przez nas zgoda nie przekracza
granic il uzji ,
Bóg jako morze i jako strefa świetlista występuje
naprzemiennie w naszym doświadczeniu boskości . W pier-
wszym, jak i w drugim przypadku, jedynym celem jest
zapomnienie - raz na zawsze.
Słuchaj ąc Bacha widzisz, jak kleci się postać Boga.
Albowiem jego muzyka jest rodzicielką Bóstwa; naprzeci w-
ko ciebie rozwija się plastyczna wizja bytu boskiego i Bóg
rośnie na twych oczach,
Po oratorium, kantacie czy pasji Bóg musi zaistnieć.
Wprzeciwnym razie cała muzyka Bachajest rozdzierającą
Iluzją; nazbyt wymyka się definicjom, by można ją
dZIało się na niebiosach, nie wiadomo. Bóg istnieje dopiero
od czasów Bacha.
, .. .I pomyśleć, że tylu teologów i filozofów dniami
I nOcami trud 'ł '
/ '
" Zl o SIę nad szukaniem argumentow zaJego
IStnienie " ,
oB m, a zapommalt o Jednym naprawdę sensownym:
aChu ,
86 El11ile M. Cioran
Poprzez smutki stajemy się więźniami Boga, tak że w końcu
jedyną naszą pociechą jest perspektywa śmierci w nim.
Chciałbym roztopić się w jednej łzie, w której uwięz­
łyby promienie słońca, a ja mógłbym zapłakać u kresu
światłości.
Jedynym sensem myślenia jest szukanie pociechy w obliczu
faktu, iż nie jest się Bogiem. Aby jakoś ukoić ten ból,
powiększamy w sobie wewnętrzną próżnię, poszerzamy
w nieskończoność boską kolebkę.
Im więcej myślę o Bogu, tym mniej jestem. Zbliżanie
się doń jest śmiercią dla stworzenia, zatracenie się
w nim - wyeliminowaniem indywiduacji. Wznosząc
się po boskiej drabinie, umniejszasz się we własnym
jestestwie, stając zaś na progu Boga, przestajesz być.
Tak więc jest On jedynie ochroną "pragnienia spo-
czynku".
Idea Boga jest najbardziej praktyczną i najniebezpiecz-
niejszą spośród wszystkich, jakie kiedykolwiek wykon-
cypowano. W niej ludzkość się ocala i w niej upada.
"Absolut" to coś, co rozpuszcza nam krew. Leukemia
jest ogrodem, w którym zakwita Bóg.
Nawet gdy święci nie będą cię już interesować i znikną
z twej świadomości , pozostawią w niej przecież pewne
ślady. Pierwszym i najważniejszym będzie Bóg. Im bardziej
święci wycofują się z pola świadomości, tym większy
obszar zajmie ich ślad. Albowiem Bóg jest osadem
z odfiltrowanej świętości .
Nadaremnie próbowaliby śmy całkowitej likwidacji
świętych . Zostawiają nam oni Boga, jak p szczoła żądło .
Święci i łzy 87
Albo w grzęzawiska świadomości wsączają trucizny,
z których rodzi się cesarstwo niebios.
Dlaczego tak rzadko pamiętamy o cynikach greckich?
Czyżby nikt nie zauważył, że oni wiedzieli wszystko i że
z tej swojej ostatecznej niedyskrecji wyciągnęli wszystkie
konsekwencje? Ludzkość potrzebowała ponad tysiąca lat,
by odzyskać naiwność i ignorancję, cnoty przez cyników
pogardzane. My jednak chyba odeszliśmy już od dzieciń­
stwa i zaczynamy kąpać się w wodach poznania. Nowo-
czesny człowiek okazuje swą przenikliwość, myśląc hurtem
o cynikach. Wobec nich Kartezjusz czy Homer to dzieci.
Ludzie nowocześni nie kontynuują problemów starożyt­
no ści, lecz własną młodość duchową przeżywają wolni
od znuień (tzn. jasności umysłu) świata grecko-rzymskiego.
Najmamiejszy sceptyk i najmarniejszy cynik ze schył­
kowego okresu tego świata wiedział więcej od wielkiego
filozofa z zarania nowoczesności. Kiedy masz za sobą
wielusetletnią tradycję myślenia, wątpliwości zdają ci się
gwiazdami ducha. Wówczas sceptycyzm konstruuje ar-
chitekturę braku rozwiązań, a pobladły cynizm druzgocze
ją jednym dmuchnięciem. Poznanie bezlitosne, nieubłagane
wobec wszelkiego oszustwa, możliwe jest tylko wówczas,
gdy na siatkówce mamy truciznę. Jest się predestynowanym
do poznania, jak i do naiwności . Pierwsze jest zjawiskiem
zmierzchu, ze wszystkimi jego smutkami; drugie - brzas-
ku ze smugami melancholii.
Cynicy byli mistrzami tego, co nierozwiązywalne .
Praktyczniej chyba byłoby o nich zapomnieć , bo ich
nieufność wobec poznania nasuwa obraz kogoś sprag-
nionego nieuleczalnej choroby.
88 Emile M. Cioran
Pewny dowód, że świętość jest chorobą: zawsze, gdy
czujemy się "dobrze", wydaje się nam ona czymś nie-
zrozumiałym i monstrualnym, wynalazkiem pomylonym
i nieprawdopodobnym. Zdrowie to najlepszy oręż przeciw-
ko religii. W "zdrowym duchu" i w "zdrowym ciele"
niepodobna odkryć najmniejszego dreszczu religijnego,
nie mówiąc już o powiewach mistycznych.
Jedynym i najskuteczniejszym środkiem propagandy
antyreligijnej jest driakiew na wszelkie możliwe choroby.
"Ideałami" nie można zwalczyć religii, a rygorystyczny
materializm tylko wzmacnia jej pozycję.
Świętość - granica religii zwrócona ku Bogu - jest
ostatnim wykwitem choroby. Chrystianizm dobrze umiał
wykorzystać plagi ludzkości. Gdyby Królestwo Niebieskie
zastąpił higieną, na próżno szukalibyśmy świętych od
Chrystusa po nasze czasy ...
Ilekroć mam przypływ słabości dla świętych, czuję
się jakby zatruty albo ogarnięty początkami choroby. Nic
nie osłabia bardziej od świętości. Cóż to za przewrotność
losu sprawiła, że ludzie zaczęli wskazywać jako przykład
świętych? Skutkiem jakiego to zamieszania owi depra-
watorzy wśliznęli się do pedagogii? I jak to możliwe, iż
nie zauważono, że ich naśladowanie to kres świata
i spustoszenie życia? Namiętność dla nichjest miernikiem
wyobcowania ze świata. Gdy komuś takiemu nie tylko
serce, ale i instynkty otwarły się ku niebu, nie bardzo już
potrafi on znaleźć sobie tożsamość pod słońcem.
Nie pojmuję , że Plotyn czy Eckhart z takim ukonten-
towaniem mogli się pławić w pogardzie wobec czasu,
a przede wszystkim, że wcale go nie żałowali. Droga
mistyki jest łatwa, jeśli wieczno ść uważa się za jedyny
Święci i łzy 89
klimat dla duszy. Mistyk cierpi nie wskutek odrzucenia
ostatnich więzów doczesnych , lecz dlatego, że nie zdołał
odrzucić wszystkich i na zawsze. Jego radościąjest triumf
nad doczesnością. Mistyk, który nie odczuwa często takiej
radości , jest kimś nieurzeczywistnionym, skazanym na
połowiczność . Kryterium odróżnienia mistyki autentycznej
od niedoskonałej jest dostęp do radości ostatecznej. Czy
u podłoża tylu mistycznych nieurzeczywistnień nie leży
aby ukryty, lecz ciągły żal za doczesnością? Ludzie
powołani d9 ekstazy, lecz niezdolni zaakceptować opróż­
nienia czasu jako prawdziwego życia, błądzą po omacku
między mistyką i historią, gdzieś na obrzeżach człowieka
i na peryferiach Boga.
Przerażenie wobec czasu, a więc także wobec wielości,
wyjaśnia istotę męki mistyka, którąjest rozróinianie. Jego
celem końcowym pozostaje niezróżnicowanie władz, ich
niepodzielność w ekstazie. Wola, rozumienie, wrażliwość
zostają przekroczone w drżeniu radości wieńczącym
ko ntemplację. Wszelka mistyka buduje się na uczuciach,
aby potem transcendować je w ekstazie. Znikają wszelkie
przedmioty wraz z odnoszonymi do nich funkcjami
duchowymi . Sekretem mistyki, jak i muzyki oraz erotyki ,
jest zdruzgotanie indywiduacji .
... Niemożność wykrycia w wieczności wibracji żałob­
nej (mój dystans wobec mistyki).
Życie w Bogu jest śmiercią stworzenia. Nie pozostajesz
sam z nim, lecz w nim. Zlikwidowawszy cały świat , raptem
stajesz przed nim. To jest ostatnie rozdzielenie, ale wzlot
mistyczny łamie również tę dwoistość. Etap ostatni: zatrata
w boskiej bezgranicznośc i . Sytuację tę określił tajemniczo
św. Jan od Krzyża jako soledad en Dios (samotno ść
w Bogu). Tyle, że u niego, jak i u wszystkich mistyków,
 90 Emile M. Ciorctl1
złączenie ludzkiej samotności z nieskończoną pustką Boga
oznacza niewysłowioną rozkosz, zwiastującą pełne ich
utożsamienie. O tym, co dzieje się z mistykiem podczas
jego boskiej przygody i co on robi w Bogu, nie możemy
wiedzieć nic, skoro sam on nic nie potrafi na ten temat
powiedzieć. Z ich wyznań wynika, że zatracając się pośród
atrybutów Bóstwa, sami stają się Bogiem, a zatem wymy-
kają się naszej kontroli i gubimy ich trop. Ważne jest to,
że mistyk, dotarłszy do Boga, kończy dobrze. Jego samo-
tność jest pełna rozkoszy i upojenia. Umarły dla świata,
odradza się w Bogu jako Bóg.
Gdyby istniał bezpośredni dostęp do radości mistycznej
i wesela w Bóstwie, bez konieczności uprzedniego prze-
bycia wyboistej drogi doświadczeń i udręk ekstazy,
ponadziemska błogość byłaby w zasięgu ręki każdego.
Ponieważ takiego dostępu nie ma, skazani jesteśmy na
nieustanne wspinanie się po drabinie ze świadomością, że
ostatniego szczebla nie osiągniemy nigdy.
Obok "samotności w Bogu" mistyków rysuje się
inna samotność, w gruncie rzeczy będąca po prostu
opuszczeniem w Nim. Czujesz się wówczas oddzielony,
sam pośród boskiej Sahary. Takie samotności rodzą się
z mistycznych pasji nie prowadzących do ostatecznego
przylgnięcia do Boga. Cokolwiek zrobisz, nie możesz
odżyć w nim i nie poczujesz się swojsko w jego
wnętrzu.
Znudzenie Boskością to jeden ze sposobów zapomnienia
o świętych. Wówczas wszystko, co skutkiem religijnego
wzburzenia wypłynęło na powierzchnię - od raju do
apokalipsy - zdaje się wytworem błahego znużenia bądź
daremnego błądzenia. Z chwilą "z użycia" Boga kruszy
Święci i ł~y 91
się wszystko, co On uwieńczył. Święci są jedynie filarem
w jego świąty ni; gdy nim wstrząsnąć, świątynia się wali
- i tyle. Burząc , dobrze jest zaczynać od wieży. Kto,
skoro już umknęliśmy Bogu, może zagrodzić nam drogę ?
Pod jego ruinami jęczą aniołowie i święci.
Mogę sobie wyobrazić Himalaje jako wierzbę płaczącą,
lecz z jakim trudem przychodzi mi nieraz wystawić sobie
kogoś, kto kocha Boga! Jak coś takiego może się zdarzyć,
wie chyba tylko sam Bóg, ale jaki sens może mieć taka
miłość, z pewnością nie wie nawet on. Czy można kochać
pustynię bez oaz? Gdyby nie urywki akordów organowych,
zabłąkane na jej jałowych pustaciach, byłaby ona tylko
grobowcem dla transcendentnych włóczęgów.
Najtrudniej jest zneutralizować w sobie truciznę
świętych niewiast, bo odrzucając pustkę ich egzystencji,
nie potrafimy wyzwolić się od ich boskiego uroku. A gdyby
nawet się nam to udało, i tak pozostanie jakiś dwuznaczny
czar, którego zlekceważenie oznaczałoby odejście od rytmu
naszego życia. W naiwności świętych kobiet tkwi jakaś
solenność, zapraszająca cię do orzeźwienia serca w ich
kielichu, a ich uśmiech spowija fala woni kojarzących się
nam z kolorami oglądanymi w innych żywotach. Z Bogiem
łatwo skończyć, gdyś się nim nasycił. Przeciwko niemu
mamy jeden tylko, ale za to rozstrzygający argument:
odrazę. Trudno byłoby nam wdrożyć się do obrzydzenia
wobec świętych kobiet, skoro z ich łez wyssaliśmy truciznę,
a z ich goryczy uczyniliśmy sobie delicje. Czyż nie
podjęliśmy brzemienia świętych? Czyż nie zaklinały nas
z płaczem, byśmy poprzez własną katastrofę oszczędzili
im utonięcia? Święte zniknęłyby już dawno, gdyby zmie-
niły kierunek swych łez.
 92 ElIlile M. Cioran
Ostatnim stopniem nihilizmu jest rozpłynięcie się w Bogu.
Nieodwołalnie piętnuj e ono świat jako grę cieni. Ale
przecież są też czarodziejskie zimy i rozległe wiosny, gdy
brzaski wyrywają z nas westchnienia; wtedy cieniem staje
się Bóg. Gdy pustka serca chroni się w metafizycznym
tchórzostwie, pełnia natury przekształca ją w pozór.
Cokolwiek uczynimy, Bóg będzie tylko ontologiczną
dezercją z naszego smutku.
Jeśli poganie naprawdę kochali naturę, to dlaczego
wszystkie jej zakątki przystroili tłumami bogów, dublując
i relatywizując rzeczywistość? Grecy ograniczali się do
patrzenia na naturę. Gdyby ją kochali , nie umieszczaliby
jej tajemnicy w transcendencji . Każda forma religii jest
wydziedziczeniem natury.
Nic nie "zakwita" w Bogu. Jest on glebą jałową,
użyźnianą ziemskimi westchnieniami. Rosną na niej ciernie
- tamtejsze kwiaty tutejszych występków.
Bóg jest czystym dreszczem, rodzącym się ze wszy-
stkich pustyń przestrzeni i duszy, aby wypełnić je
w kierunku nieskończoności . Tym właśnie jest "sa-
motność w Bogu", o jakiej nadaremnie mówilibyśmy
mistykom: nie zrozumieliby nas. Co oni wiedzą o tra-
gedi i, zaczynającej się dopiero w bliskości Boga,
o świadomości jakiegoś kardynalnego zbłądzenia, jaka
torturuje nas u Jego stóp? Każdy święty czy mistyk
stawia kropkę po wstąpieniu w Boga i miłośnie oddaje
się rozkoszy tego triumfalnego finału. Nie pragną
już niczego oprócz trwania w tym dającym ukojenie
dole . Wszystko się skończyło. A skoro zaczynają
od nicości , kończą zaś na Bogu, to czemu mieliby
się bać niemożliwego powrotu! Po Bogu nie ma
już nic oprócz Boga. Gdziekolwiek się ruszysz, wszędzie
Święci i łzy 93
natykasz się na niego. W ten sposób obecność w Bogu
staje się dla nich miłym kresem wszystkich możliwych
cyklów.
Budzić ich z tej boskiej błogości? Po co? Zresztą i tak
nie zrozumieliby, że dla innych ich "sukces" niczego nie
dowodzi. Przechodząc przez Boga, nie możesz nie pozo-
stawić świętych za sobą. Wszyscy razem , mistycy itd .,
chy lą się do jego stóp i zapominają o drodze, która może
prowadzić daleko, nie wiadomo gdzie. Żadnemu nie
wybaczę, że nie spytał: co zaczyna się po Bogu? Odkryliby
prawdopodobnie muzykę , a z nią łzy, z których wyrastają
lilie .. .
Są momenty wibracji tak subtelnej, że absolutnie
wszystko, co podpada pod zmysły, wyrywa nas z czasu.
Wtedy cała rzeczywistość zdaje się spiskować przeciwko
temporalności. Jakiś bezbarwny pejzaż, dźwięk katarynki ,
wyrywa nas z niej niby wspomnienie raju albo uroczo
melancholijny menuet. Ześlizgnięcie się Z czasu po-
przedzone jest roztopieniem się organów wewnętrznych
i leniwym dreszczem we krwi, które ukazują na
ścisły związek między fizjologią i wiecznością. Wy-
starczy parę chwil dziwnego, niezrozumiałego zawie-
szenia czasu, by chwiejna równowaga między tem-
poralnośc ią i wiecznością przeniosła cię z jednej
do drugiej.
Skutkiem odrzucenia świętych zaczyna się plenić bez-
graniczne rozpasanie. Namiętne umiłowanie arbitralności
podsyca wszelki kaprys. Współżycie z nim jest niemiłe
i irytujące, gdyż obecność świętych nie pozwala na nic.
lm bliżej jesteś świętych, tym silniej czujesz, że nie masz
już. nic do zrobieni a, zniszczenia czy zapoczątkowania.
 94 Emile M. Cioran
W świętości wszystko jest inaczej , wszystko jest niedo-
zwolone. Dlatego po jej eliminacji masz doznanie wol-
ności i przyjmujesz anarchiczną dewizę: wszystko do-
zwolone. Świat, w jakim pływasz oddaliwszy się od
świętych, można porównać jedynie do świata zbrodniarza
po pokucie. Wszystkie rzeczy zmieniają swój wygląd,
kształt i sens. Intensywne aż do udręki doznanie nie-
odpowiedzialności wyrywa cię z sieci relacji przedmio-
towych i sprawia, że obojętniejesz na stworzenie i na
Stwórcę. Pustka po zetknięciu się ze świętymi niesie
większe ukojenie niż ta, która ów kontakt poprzedza.
W ich "szpony" nie wpadasz tak łatwo. Wymknąwszy
się z nich, ruszasz na przełaj przez świat, pragnąc ukryć
obsesję niebios, zgłodniały widoku wiosen zakwitających
na szczątkach świętych .
Życie jest w istocie tylko ciągiem obsesji, które
trzeba wykorzenić. Karmimy się nimi przez jakiś
czas, potem mamy ich dość i robimy wszystko, by
je wyeliminować. Treścią naszej egzystencji jest ciągłe
zastępowanie jednych obsesji innymi, których czepiamy
się z większą lub mniejszą siłą. Te, w które wlaliśmy
namiętność, stają się wspomnieniami i szczytami górskimi,
wedle których orientujemy się w przeszłości. Miłość,
śmierć , Bóg czy świętość - cóż to innego, jeśli
nie odwracalne obsesje? Albowiem skoro nie potrafimy
usunąć ich doszczętnie ze świadomości , ich zalążki
kiełkują na powrót i z czasem odtwarzają treść obsesji.
W pustce po nich zac zyna pulsować coś nowego,
co jednak w sposób utajony kontynuuje dawną formę.
Czymże jest samo życie, jeśli nie obsesją w wyższym
stopniu odwracalną ? Bóg, ś mi e rć, ś więto ść , miło ś ć
Święci i łzy 95
itd. to obsesje okolicznościowe; tylko życie jest obsesją
periodyczną ...
Ostateczna racja ascezy? Jest ona tylko jeszcze jednym
dowodem na dewitalizację, z której rodzi się Bóg, i na
jego istotową pustkę . Ciało zredukowane niemalże do
nieistnienia, krew krążąca tak wolno, że nieomal nieru-
chomieje, oddech spowolniony do rytmu kosmicznego
snu. Członki wyschłe, tolerujące jedynie abstrakcyjne
ciepło funkcji nerwowych; narządy ogołocone z tchnienia
życia; żyły sączące jeno limfę - oto gdzie leży Bóg.
Wszelki owoc, wszelkie źródło i nasienie jest mu wrogiem.
Im bardziej umieramy w ciele i w czasie, tym bliżej Niego
jesteśmy . Asceta jest negacją biologii, zespołem praktyk
wiodących do minimalizacji życia i absolutnej neutralności
wobec istnienia. Asceta wie, że póki nosi w sobie bodaj
ziarnko pragnienia, bodaj cień umiłowania świata, póty
jego opór wobec Boga jest dlań istotną przeszkodą. Dlatego
eliminuje on wszelkie zmysłowe uroki i każde rozwiązanie
na tym świecie. Bo i czymże jest on dla ascety? Za-
rdzewiałym światłem, napełniającym serca i z wolna,
bezlitośnie obracającym je w ruinę.
... A jeśli w rzeczach doczesnych odkrywasz naj-
mniejszy bodaj urok, wówczas Bóg wydaje się rdzą,
która je "zżera", wilgocią drążącą byt, zgnilizną toczącą
wn ętrze skał.
Asceza to sposób na to, by uczynić wewnątrz nas
miejsce Bogu. Sposób to prosty i pewny: trzeba bezlitośnie
wyzuć s ię z wszelkich energii i z ostatnich rezerw zmys-
łowyc h , trzeba zni s zczy ć apetyty - aby transcendentny
eros powi ązał nicość jednos tkową z nicością bos ką.
96 Emile M. Cioran
Trudno dojść do ładu w kwestii pozytywnego wkładu
Boga w ten świat. Wszak bez ludzkiej duszy jest on czystą
obojętnością, a znów z tą dusząjakoś niezbyt mu wygodnie.
Ludzkie niepokoje wytrącają go z odwiecznego snu, jako
że Bóg nie znalazł wroga bardziej zajadłego od człowieczej
duszy, której groźby nie wyczuł w nieświadomości Stwo-
rzema.
Włączenie się człowieka w powszechne stawanie się
to kosmiczny wstrząs, którego echa są dla Boga koszmarem.
Albowiem człowiek jest dla natury paradoksalnym nad-
datkiem, równie odległym od niej, jak i od Boga. Tak jest
od czasu, gdy pojawienie się świadomości zmieniło sensy
w niebie i na ziemi. I gdy Bóg wystąpił w prawdziwym
swoim świetle - jako jeszcze jedna nicość.
* Skądi nąd to również wada Boga. Człowiek, rezygnując
Tak zawsze wyobrażałem sobie muzyka: to ktoś, kto słyszy
wszystkimi zmysłami. Anna Magdalena, druga żona Bacha,
odnotowała w swej kronice dziwne, niepokojące wrażenie,
jakie robiły oczy jej boskiego małżonka : oczy, które
słuchały. Bach postrzegał dźwiękowo - i nie sądzę, by
jego relacje z Bogiem miały charakter inny niż audytywny.
Właściwa ekstaza mistyczna jest wizualna, gdyż w powodzi
światła giną wszystkie inne funkcje zmysłowe. Wtedy
zaraz promień wizualny wybiega ze świetlistego pola serca
i oczy zmieniają kierunek.
Anna Magdalena ciągnie:
Pewnego razu weszłam niespodziewanie do pokoju, gdy
pisał akurat partię so l ową dla altu Ach, Golgoto! do Pasji
Mateuszowej. Jakże pomszy! mnie widok jego twarzy, zwykle
Święci i łzy 97
tak spokojnej i różowej, teraz szarej i zalanej łzami! Nie
zauważył mnie, więc wycofałam się po cichutku, a usiadłszy
na schodku przed jego drzwiami, sama także zapłakałam.
Gdyby zniknęła muzyka, wszystkie ziemskie radości
i bóle nie zdołałyby zetrzeć łzy wydestylowanej z jej
esencji.
Bach jest czynnym sprawcą odrywania człowieka od
ziemi. W wibracji każdej struny jego altówki tkwi tyle
transcendencji, że nasuwa się obraz śniegu sypiącego się
na serca aniołów.
W Bachu nie istnieją "uczucia", lecz tylko świat
i Bóg połączeni drabiną z łez, po której wstępują
inne łzy.
Raj miał jedną tylko wadę - tę, że chyba nie znał łez.
z raj u, łatwo ją sobie przywłaszczył...
Święci płaczą, aja komentuję ich łzy. Tyle tylko nam
zostało, że możemy o nich "pisać". Bo wszystkie łzy już
wypłakano.
Bach z upodobaniem rozczytywał się w dwu książkach,
pióra jakichś mało ważnych autorów ówczesnych. Jedna
nosiła tytuł Czas i wieczność, druga - O łzach Jezusa. Te
dwa tytuły dają egzegezę jego muzyki - pocieszeń przez
nią niesionych, ale głównie zasmuceń. Bach jest wszystkim.
A czy mże jest to wszystko? Samym Bogiem. Albowiem
w Bachu nie ma niczego, co nie byłoby Bogiem. Panteizm
bez uzasadnień muzycznych jest nonsensem.
Między ludźmi chorymi na wieczność i odpornymi na tę
chorobę rozciąga się przepaść głębsza niż między aniołem
i żabą. Gdy już runąłeś w wieczność, wszystkie światła
98 Emile M. Cioran
ziemi nie zdołają cię wyrwać z cienia, o który rozbijają
się promienie. I nie ma nic boleśniejszego , niż być
wytrąconym z miłych ułud czasu, aby ocknąć się nagle
w samym środku wieczności. Ciągłe zaskoczenie i mimo-
wiedny upadek. Skok w wieczność to fenomen dzielący
ludzi na dwie całkowicie odrębne kategorie. Kto go nie
doświadczył, uczestniczy jeszcze w świętej głupocie raju;
kto zaś go zaznał, kopie piłkę z niebiosami. Wszystko, co
jest w czasie, jest oszustwem; wieczność to po prostu
stwierdzenie tego faktu.
Poeci interesują się świętymi tylko o tyle, o ile są oni
interesujący. Oprócz zaś okresowej potrzeby pocieszenia
trudno byłoby znaleźć trzeci powód zainteresowania dla
nich. Kim byliby święci bez ich szaleństwa? Chrześ­
cijanami. Tyle że szaleństwo świętych nie ma w sobie
owego wdzięku nieodpowiedzialności, który tyle czaru
przydaje absurdowi poetyckiemu. Dla geniusza absolut
jest tożsamy z dajmonem wewnętrznym; święty umieszcza
go nie tylko na zewnątrz, lecz po tamtej stronie, nieskoń­
czenie daleko od psychologicznego absolutu geniusza.
Święty byłby kimś nieporównanie ciekawszym od poety,
gdyby spraw swego życia nie odnosił do niczego innego,
gdyby w miłości odrywał się od Boga. Świętość jako
bezużyteczność serca. Niestety, jest ona tylko utylitaryzmem
transcendentnym. Jakże bym kochał psychologiczną
niemożność świata zepsutych świętych, aniołów-obszar­
pańców , chamskich Bogów! A może to tylko żal po świecie
powszednim?
Święci są banalniejsi od poetów, choć dokonują rzeczy
bardziej niezwykły ch od nich. Zwariować w imię czegoś
to wyczyn niewielki. Czyż święci, aby u sprawiedliwić
Święci i łzy 99
swe szaleństwa, nie odwołują się do miłości i cierpienia?
Poeci nie odwołują się do niczego i nikogo. Święty,
w największym nawet oderwaniu od świata, to zwyczajny
mieszczuch w porównaniu z poetą w najpospolitszej nawet
sytuacji. Genialna nieprzystawalność do świata niesie
większe rozdarcie. Tak zatem przypadek, traf, jest jedyną
odpo wiedzią wewnętrznemu dajmonowi .
Baudelaire rywalizuje ze św. Janem od Krzyża, a święty
w zalążku, jak Rilke, z którymkolwiek spośród świętych.
I pomyśleć, że Rilke omal nie stal się przegranym świętym!
Genialność to tragedia niepoddająca się kryteriom ani
skrupułom. Wobec niej świętość jest tragedią uregulowaną,
niezawodną i praktyczną. Jednak u podstaw obu leży
tajemny impuls autodestrukcji. Ten, kto poza wszystkimi
granicznymi formami ducha nie dostrzega takiego impulsu,
nie potrafi zrozumieć jego zagrożeń.
Pami ęć uaktywniająca się, gdy czas przestaje być jej ramą
i wymiarem .. . Nie ma ona związku z doświadczeniem
wieczności sensu stricto, będącym co prawda radykalnym
zawieszeniem czasu i wprowadzeniem innego porządku
egzystencji, lecz przedłużającym funkcję pamięci poza
granice czasu. Doświadczenie wieczności jest aktualnością
- wydarza się teraz lub kiedykolwiek, bez zwrotnych
odniesień do naszego życia. Wyskakuję z czasu - i tyle,
nie muszę przypominać sobie niczego. Gdy jednak w grę
wchodzi nasza przeszłość esencjalna, wieczność poprze-
dzająca czas, nie zaś ta, w którą wskakujemy obok niego
- ty lko wspomnienia sprzed czasu mogą nam udostępnić
ową przeszłość . Jest to inna pamięć , uśpiona i głęboka,
którą budzimy rzadko, gdyż opróżnienie czasowości jest
tylko jednym z wielu warunków. Jej początki sięgają
 100 Emile M. Cioran
wstecz aż do pierwszych drgnień czasu, aż do Boga,
ostatecznej granic)' wspomnień. Jest to pamięć inteligibilna.
Pamięć świętych ...
Człowiek zdrOwy nie wspomina. Im wrażliwsze, aż
do rozedrgania, stają się tkanki organizmu, tym żywsze
stają się wspomnienia. Opór materii zostaje zdruzgotany,
wylewa podziem1l a rzeka, w której kąpie się cała nasza
przeszłość. Zdrowie jest powłoką czasu, kryptą pamięci .
Kryje ono w sobie naszą przeszłość i jest gwarantem
naszej mało ważnej obecności.
Wspomnienie to symptom chorobowy. Życie w stanie
czystym, jako niezafałszowane zjawisko biologiczne, jest
absolutną aktualnością. Ilekroć ześlizgujemy się po zboczu
wspomnień, tylekroć cierpimy z powodu życia. Pamięć
jest zanegowaniem instynktu, a jej przerost - nieuleczalną
chorobą. Romantyzm jest w zasadzie nadużywaniem
pamięci. Novalis, Chopin czy Schumann nazbyt byli
chorzy, aby nie paść ofiarą pamięci. Tajemnicą i paradok-
sem inwazji wspomnień jest zwycięianie czasu w czasie.
Wszystko, co przeżyliśmy w wymiarze czasowym i co
ma w nim obumrzeć, ulega wskrzeszeniu w temporalnej
regresji. Pamięci ioteligibilnej przeciwstawia się pamięć
temporalna. Pierwsza wiedzie nas ku Bogu i rąjowi, druga
- nie dalej niż do melancholii i żalów.
Wszystko już kiedyś było - taki oto szept, wzmacniający
się aż do pewności, słyszymy, ilekroć dreszczem, niera
nie do zniesienia, przejmuje nas groza lub piękno dni.
Wszystkie postrzeżenia zdają się wówczas wspomnieniami,
których lawiny nie możemy zatamować, teraźniejszość
zaś zostaje przygnieciona tą lawiną, którą jest przeszłość .
Skutkiem unieważnienia teraźniejszości pod nawałem
Święci i łzy 101
wspomnień życie przybiera charakter czegoś nierzeczywis-
tego, jakiegoś niepotrzebnego snu. Jest to wieczność
przezroczystych cieni , nieśmiertelność zmierzchów, ska-
mienienie zwidów.
Wieczność nie jest jedną z modalności stawania się,
lecz jego negacją. Za każdym razem, gdy raptem do-
świadczamy wieczności, nastrojenie naszej duszy zmienia
się tak bardzo, że jeśli chcemy wyraźnie ustalić granicę
między procesem stawania się a wiecznością, argument
psychologiczny nabiera wagi zasadniczej. Człowiek jest
inaczej, gdy żyje pośród przemijania rzeczy, i inaczej,
gdy "żyje" poza przemijaniem i poza rzeczami. Są w nim
dwaj ludzie, jest on bowiem rezultatem walki między
wiecznością i wchodzeniem w byt człowieczy: człowiek
rozdziela go i w obu połowach umieszcza środek ciężkości.
Z tego rozbratu rodzi się nieuleczalność ludzkiej kondycji.
Ludzkość pozbawiła się Boga z chwilą, gdy odarła go
z atrybutów osobowych. Usiłując zapewnić Wszechmoc-
nemu większą strefę wpływów, mimo woli nie usunęła
go z zasięgu naszego bezpośredniego widzenia. Do kogo
mamy się zwracać, jeśli nie jest on osobą mogącą nas
zrozumieć i nam odpowiedzieć? Bóg, rozlawszy się
szeroko po powierzchni wszechcałości, znalazł się
wszędzie i nigdzie. Dziś jest on niczym więcej jak tylko
uniwersalnym "nigdzie", a nasza wiara jest już tylko
mgławicą bez konturów. Jeśli dla kogoś Bóg nie jest
osobą, nie istnieje dlań wcale. Bolesne wtłoczenie go
w granice osobowości sprawiało, że był nam kimś bardzo
bliskim i niezbędnym . Rozumieliśmy się z nim i wyba-
czaliśmy mu jego milczenia. A teraz - mamy się
wspinać po pajęczynie? Bo cała substancja boska się
102 Emile M. Cioran
rozproszyła, rozkruszyła się pośród naszych rozgoryczeń,
tak że Bóg zawisł gdzieś, w jakimś kącie osamotnionego
serca.
Im bardziej chcieliśmy go powiększyć, tym wyraźniej
stawał się nam obcy. Dlaczego, zamiast pozostawić go
małym i skromnym w jego niebie, zafałszowaliśmy go
z popędu naszej nieposkromionej pychy? Nigdy nie był
mniej aktualny niż teraz, gdy jest wszystkim. Obciążyliśmy
go zbyt wieloma przymiotami, by móc weń nie wierzyć.
Nie można bez końca żyć muzyką, aby na wieki go
ocalić. To straszne, jak niewiele pozostało z Boga!
Zostaliśmy pokarani za nadmiar wspaniałomyślności
wobec niego. Ten, kto zagubił go jako osobę, nigdy go
już nie odnajdzie, w jakichkolwiek formach iluzji by go
szukał.
Chcieliśmy skoczyć mu na pomoc, ale zdołaliśmy
jedynie go zgubić . Wchłonęła go ludzka zawiść, nie znająca
lęku ni miłości. W ten sposób, pragnąc naprawić błąd
kosmiczny, zniszczyliśmy jedyny błąd wartościowy.
Dziejowym przeznaczeniem człowieka nie jest nic innego,
jak tylko doprowadzenie idei Boga do końca. Wyczer-
pawszy wszelkie możliwości doświadczania Boga, spró-
bowawszy Go we wszystkich jego formach, w końcu
zbrzydzi sobie absolut, będzie miał dość stanu nieuwarun-
kowanego i wreszcie zacznie swobodnie oddychać. Aura
jakiegoś nieokreślonego nieszczęścia spowija walkę z Bo-
giem, który znalazł ostatnie schronienie w mroku naszej
duszy , nieszczęści a wyras tającego z ukrytego lęku przed
jego usunięciem . Innymi słowy, chciałoby się przetrawić
do końca resztki Boga, by móc spokoj nie rozkoszować
się swobodą po tej likwidacji. Jakaż to byłaby przyjemność:
Święci i łzy 103
osiągnąć chwilę, w której obecność boska byłaby już
całkowicie niemożliwa! Po utraceniu kontaktu z Bogiem
osobowym pozostaje ci już tylko pragnienie wyswoba-
dzania się w nieskończoność. Bez przerwy nęka cię
obsesyjny strach, że wychynie On skądś wówczas, gdy
będziesz przekonany o swej zupełnej wolności; że nie
panujemy nad niespodziankami samotności, i że On może
się kryje od dawna za jakimiś smutkami. Stąd też walka
z nim wymaga nadzwyczaj chytrej strategii, aby wróg nie
wy korzystał jakiej ś końcowej słabości i nie odzyskał swej
pozycji.
Absurd i ostateczność - oto dwa elementy, z których
wyważenia rodzi się dwuznaczna głębia religii. Albowiem
jest ona tylko uśmiechem ponad kosmicznym nonsensem,
ostatnim wonnym powiewem nad falowaniem znikomości.
Toteż religia, nie mając już w zapasie żadnego argumentu,
ucieka się do łez. Tylko one podtrzymują jeszcze równo-
wagę wszechświata oraz istnienie Boga. Gdy się skończą,
zniknie też żal po Nim.
Są momenty, w których instynktownie rodzi się obraz
klasztoru. Wtedy chciałbym, żebyś złożył broń i wykopał
sobie grób obok Boga. Cała pustka klasztorów zbiera ci
się i rozkwita w duszy, a w twych tkankach zagnieżdżają
się samotności wszystkich świętych, bądź też kamieniejesz
w beznadziei ascety, który u schyłku życia odkrywa
bezużyteczność wyrzeczenia. W takich chwilach znów
aktualni stają się święci i nie wstydzisz się ich uścisków.
Ba, nawet miłość nabiera wagi, którą utraciła podczas
chrześc ijańskiej parady .
104 Emile M. Cioran
Dziwne, jak może być męcząca idea Boga! Jakaś or-
ganiczna, fatalna neurastenia. Jej obecność w świadomości
to ciągłe utrudzenie, ukryta i wyczerpująca gorączka,
zasada destruktywna. Wszyscy niewolnicy z państwa tej
idei mrą przedwcześnie. To naprawdę zdumiewające, że
tylu mistyków i świętych, nękanych nieprzerwaną obsesją
Boga, dożyło starości.
Wyeliminować nawet sen, żeby móc myśleć o Nim
więcej i kochać Go więcej! Ale doskonale wiemy, że ich
zwłoki nie cuchną, bo nie majuż w nich nic podatnego na
rozkład - ich organizmy rozpadły się na pierwiastki
elementarne, sami zaś upodobnili się do Boga. A to oznacza
jedynie maksymalny niedobór bytu.
Twórcy nie mogą być religijni. Wierze potrzebna jest
najpełniejsza bierność wobec świata i nieokiełznana
furia wobec wszystkiego, co nim nie jest. Angażując się
w twórczość, tracisz dystans wobec wartości życia
i utożsamiasz się z nimi. Człowiek, który wierzy, nie
musi nic robić. Żaden człowiek aktywny naprawdę nie
wierzył w Boga. A nie wierzył , bo nie miał czasu.
Istotnie, żeby wierzyć, nie wolno ani chwili tracić na
cokolwiek poza Bogiem. Pomiędzy życiem i wiarą
rozciąga się przepaść bez dna. Najprzenikliwszą i naj-
bardziej wzgardliwą formą samobójstwa jest zaafir-
mowanie życia wobec elementarnego aktu wiary. War-
tości religijne czerpią substancję z nieprzylgnięcia do
życia.
W gruncie rzeczy "istnieje" tylko Bóg i ja, i może jeszcze
parę złudzeń. Ale jego milczenie nadweręża nas obu.
Całkiem możliwe, że nic nigdy nie istniało .
Święci i łzy 105
Mogę umrzeć z sumieniem uspokojonym, gdyż niczego
już odeń nie oczekuję. Nasze spotkanie pogłębiło jeszcze
naszą wzajemną izolację . Ponieważ każda egzystencja
jest dodatkowym dowodem na nicość Boga, moja powlokła
jesiennym cieniem jego starość. Niektóre doświadczenia
ludzkie nawet Jemu są pomocne w dojrzewaniu.
Kto potrafi zrozumieć, że z otchłani boskiej można
runąć w inną, jeszcze głębszą? Żadna muzyka nie za-
intonowała jeszcze rozstania z Bogiem.
Bez Boga wszystko jest nicością, ale Bóg to tylko nicość
najwyższa.
Duch metafizyczny okazuje się twórczy tylko prze-
kraczając problemy pośrednie. Które mianowicie? Te,
które nie wchodzą do końcowego rozdziału jakiejś
metafizyki, tzn. rozdziału traktującego wyłącznie o Bogu.
Zdu miewające , że duch metafizyczny może zajmować
się jeszcze czymś innym oprócz Niego. Zresztą nie
tylko metafizyka, lecz nawet każdy człowiek, który
usłyszał o Bogu, nie musi już zniżać się do innych
problemów. Co prawda wszyscy myśliciele skupiają się
wokół Niego, ilu jednak myśli w Jego wnętrzu? Im-
manencja ludzka w transcendencji boskiej jest jedynym
sposobem ocalenia myśli. Jednostka nie może stać się
centrum metafizycznym bez iluzji boskiej substancjal-
ności. Osiągnąwszy Boga, buduje ona na Nim . Tylko
tak staje się On zewnętrzny wobec człowieka; inaczej
umieramy pod Nim.
Nieraz właściwie ci przykro, że wcale już nie lękasz się
Boga. Gdybyś bodaj znów poczuł pradawny dreszcz
106 Emile M. Cioran
w obliczu nieznanego, gdybyś wpadł w biologiczną panikę
wobec zagadki natury! Ale oddalając się od niego widzisz,
że lęki rozwiewają się jeden po drugim. Zrzuciłeś ciężar
z duszy , lecz powstała w ten sposób pustka nie rodzi już
płodnego lęku przed absolutem. Albo gdyby mógł obalić
się na nas - jakaż to byłaby przyjemność, być roz-
gniecionym przez Boga! Często śniłem o zakłóceniu
harmonii sfer, skutkiem czego Wszechmocny, wyrzucony
z posad dynamitem ludzkiej pychy, runąłby z wysokości
wraz ze swoim towarzystwem. Niebłaha to sprawa: wy-
zionąć ducha przywalony zwłokami tego, który nie ma
początku.
Im gorzej kontrolujesz swe uczucia, tym bardziej oddalają
cię one od życia. Dążą one nie do znieruchomienia, lecz
do paroksyzmu . A taki paroksyzm uczuć, najwyższe
możliwe ich natężenie, wyrywa cię z ciebie samego
i w ogóle z bytu. Albowiem wszelkie uczucie w swym
ostatecznym wyrazie i w najwyższym stopniu intensyw-
ności - miłość, cierpienie, odraza itd. - ma swoją granicę
w Bogu.
Dlatego szał jest tym bardziej złożony, w im
większym stopniu jego treść zdeterminowana jest
czynnikiem niebiańskim. Szał pozbawiony wariacji
na temat transcendencji jest zwykłą patologią. Gdy
w jego centrum usadawia się Bóstwo, nabiera on
charakteru poznania i ocala się jako uwieńczenie
ducha. Szał i Bóg wspierają się nawzajem. Jeśli
ekstaza jest przygotowaniem i pozakategorialną sy-
stematyzacją doświadczenia boskości , to świadomość
ogarnięta szałem jest nieodpowiedzialna i niekierowana.
Szał? Ekstatyczna antycypacja bądź ekstaza niepełna.
Święci i łzy 107
Subiektywny i kapryśny szał mistyczny - a tylko
on się liczy - jest kontaktem z Bogiem poprze
gorączkę wyobraźni. Jego wartość ontologiczna znacznie
ustępuje wartości ekstazy. Za to częstotliwość zapewnia
mu taką intymną łączność z Bóstwem, jakiej nie
odnaj dziemy w innych formach tęsknoty za niebem.
Zdaje się, że Bóg korzysta z każdej chwili szału,
by przypomnieć nam o sobie. Z normalnymi stanami
duchowymi nie ma On żadnego kontaktu. Zachwianie
równowagi organicznej otwiera okno na Niego. Serce
spokojne jest na głucho zatrzaśnięte wobec nieba, a myśli
łagodne i ukojone to rygle, których On nie potrafi
skruszyć.
Nie sądzę, by kiedykolwiek jakiś mędrzec zrozumiał
cokolwiek z dramatu Boga. Jego zrozumienie nie pro-
wadzi do mądrości, lecz do obłędu. Staczasz się w mąd­
rość, gdy dostrajasz się do rytmu wszechświata, do sił
kosmicznych, do naturalnego biegu rzeczy. Wiesz wszys-
tko, zgadzasz się ze wszystkim. I tylko tyle. Wszyscy
mędrcy do kupy nie są warci jednego przekleństwa
króla Leara czy błędnego kroku Iwana Karamazowa.
Stoicyzm, jako teoretyczne i praktyczne uzasadnienie
mądrości, jest najbardziej płaską i naj wygodniejszą po-
stawą myślową. Czy istnieje grzech duchowy większy
od rezygnacji?
Niezgoda z rzeczami to naj oczywistszy znak duchowej
żywo tności . Jej triumfalną kulminacją jest niezgoda
z Bogiem. Jeśli osiągniesz zgodę z Nim, to nie ty już
będziesz żył , lecz On będzie żył tobą. Póki utożsamiamy
się z Nim, nie istniejemy; gdy jednak przeciwstawiamy
się Mu, nasze dalsze istnienie traci sens.
 108 Emile M. Ciorall
Gdybym czuł się zmęczony życiem, Bóg byłby jedy-
nym praktycznym i ostatecznym rozwiązaniem; dopóki
jednak kiełkują we mnie beznadzieje, nie pozostawię Go
w spokoju.
Wyosobnienie człowieka widzę nieraz tak:
pejzaż zimowy; leżący śnieg jako materializacja
niewinności; biała cisza; rzadka mgiełka obramowująca
przestrzenie;
i człowiek zrywający się do buntu, nie patrzący na
krajobraz, obcy w przyrodzie, wygnaniec pośród płatków
śniegu.
Przeznaczeniem Boga - jak zresztą i stworzeń - jest
niepojętość aż do końca, do zniknięcia. Ajednak są tacy,
co Go rozumieją. Skąd brałaby się ogamiająca nas niekiedy
owa dręcząca pewność, że w Nim nie mamy już dokąd
zdążać? Te przystępy słabości w noce bez początku , kiedy
daje się, żeśmy skończyli z Nim w myśli i sumieniu ...
A gdy pomyślimy, jak późno każdy z nas Go odkrywa,
jaka pustka panuje nam w głowach pod Jego nieobecność!
Gdy zważasz na Boga, wydaje ci się, że myślałeś o Nim
awsze, że niczego więcej już nie ma. Tylko domyślając
Go bezlitośnie do końca, osaczając wszystkie Jego samo-
tności, możemy ze sporu z Nim wyjść wzbogacen i.
Gdybyśmy pozostali w pół drogi, oznaczałoby to, że zdołał
tylko stać się jeszcze jedną naszą porażką.
Czy to nie pouczające, że ludzie obojętni wobec
problemów boskości okazują się łagodni i mili , czego
ty , którego zatruł swym jadem wąż poznania, możesz
im jedynie pozazdrościć? Im bardziej jesteś zajęty
Bogiem, tym mniej w tobie niewinności. W raju nikt
o Nim nie słyszał, dopiero stan upadku dał początek
Święci i łzy 109
boskiej udręce śmiertelników. Bez winy niemożliwa
jest świadomość istnienia Boga. Stąd trudno byłoby
od naleźć Go w świadomości nie nadwerężonej przez
grzech.
Istota nie kłopocząca się o Boga żyje naiwnie, w kos-
micznej niewinności. Myśl o Bogu zakłóca harmonię bytu
i wytrąca śmiertelnika z pierwotnego zapomnienia, będą­
cego przedłużeniem raju. A gdy człowiek przestaje pa-
miętać raj, to znaczy, że wszedł w kontakt z Bogiem. Oto
początek koszmaru.
Ten kontakt unicestwia twą niewinność również dla-
tego, że ilekroć zajmujesz się Bogiem, poniekąd mieszasz
się w Jego sprawy. "Kto widzi Boga, umiera". Piekielne
przestrzenie Boskości ... Ich perspektywa niepokoi, jak
występek. Ludzie sądzą o Nim nazbyt powierzchownie,
skoro obładowali Go cnotami.
Teologiajest zaprzeczeniem Boga. Niedorzeczny pomysł
szukania argumentów za Jego istnieniem implikuje takie
ubóstwo duchowe, że z porażającą oczywistością widzimy,
iż wszystkie traktaty teologiczne razem warte są mniej od
jednego wykrzyknika św. Teresy. Odkąd istnieje teologia,
aż do dziś, niczyja świadomość nie uzyskała dodatkowej
pewności ani nie doszła w żaden sposób do ładu ze swymi
wątpliwościami. Z Bogiem sprawy mają się prościej:
w momencie najmniej oczekiwanym znajdujesz się nagle
w Jego środku. Tu następuje początek bólu i komplikacji;
teologia zostaje w tyle, bo jest ona tylko formą wiary
ateistów. Najgłupszy mistyczny bełkot jest bliżej Boga
niż Suma teologiczna, a modlitwa odklepana przez dziecko
ma większą ontologiczną gwarancję niż wszystkie sobory
powszechne. Bez wyznań mistyków religia, a wraz z nią
 110 Emile M. Cioran
Kościół, nie byłyby bardziej interesujące od naj błahszych
problemów ekonomicznych czy finansowych, jak zarobki
czy podatki. To, co jest instytucją i teorią, nie jest już
tyciem. Kościół i teologia przypieczętowały długotrwałą
agonię Boga. A może już dawno zabalsamowały Go. Tylko
mistyka wskrzeszała Go, ilekroć zapragnęła.
Teologia miałaby wartość, gdyby była możliwa teo-
retyczna relacja z Boskością. Wszelako o wiele łatwiej
znaleźć relację ftzjologiczną z Nią. Całkiem podobnie,
jak w sytuacji załamania się wszelkich przekonań apetyt
podtrzymuje nas skuteczniej niż wszyscy święci, tak też
cielesne niedomaganie może bardziej przybliżyć nas do
Boga niż wszelkie abstrakcyjne konstrukcje teologiczne.
Owa służąca, która twierdziła, że wierzy w Boga tylko
wtedy, gdy boląją zęby, ośmieszyła wszystkich teologów.
"Atrybuty" Boga? Zależą od naszego usposobienia
i okoliczności. Gdy mamy dobry nastrój i czujemy się
wspaniałomyślni, obarczamy Go atrybutami, jakie ledwie
może udźwignąć . Bez żadnych skrupułów pakujemy weń
całą zawartość naszej pychy. W ten sposób dochodzimy
do koncepcji atrybutów "nieskończonych".
Ale zdarzają się chwile goryczy, w których odmawiamy
Mu prawa bytu. Zero atrybutów. Nie zawsze jesteśmy tak
nieświadomi , by substancjalnie projektować Boskość
iluzoryczną!
Albo też niekiedy zdaje ci się, że wiesz wszystko;
jakąż wówczas potrzebę zrozumienia miałby On zaspo-
kajać? Albo gdy ci się zdaje, że nie wiesz nic, po cóż
miałbyś dodawać sobie jeszcze jedną niewiedzę? Aż nazbyt
często boska obecność jest zbędna. Gdyby nie pytający
smutek, nie miałbym nawet cienia przeczucia, co też
porabia ów Bóg ...
Święci i łzy III
Na miejscu teologii można by umieścić to, co jakiś
poeta określił mianem "wiedzy łez". Wiedzy operującej
argumentami wprost i metodą bezpośrednią. W ten sposób
poszerza się domena religii i jej rozległy obszar kon-
solacyjnego nonsensu.
Nie ma nic przyjemniejszego i bardziej niepokojącego,
niż pomyśleć sobie o Bogu w ramionach kobiety upadłej .. .
Przychodzi mi na myśl Barres mówiący w parlamencie
przyjacielowi: "Chciałbym mieszkać w Eskurialu snów".
Ciekawe, czy kiedykolwiek ujęto drastyczniej sprzeczność
bądź też niewspółmierność między rzeczami ...
Trudno wyobrazić sobie rozziew większy niż ten,
który wynika z obecności boskiej w pospolitości!
Nie ma żadnego znaczenia to, że pomyślisz sobie
o Bogu, przeczytawszy stronicę z mistyków, albo
wysłuchawszy oratorium. A jeśli spotykasz Go na
rogu ulicy, lub gdy idzie z naprzeciwka razem z tu-
zinkową kobietą ... Jakże odradza się wówczas pustka
i samotność, i Bóg! Chyba tylko apokaliptyczne pie-
szczoty Wielkiej Nierządnicy pozwoliłyby mi o Nim
zapomnieć!
Żal, że nie jest się tłumaczem samotności Boga, że serce
nie jest organami.
Nieraz się zdarza, że aż do bólu rozumiem, iż mogli
istnieć "szaleńcy Boży", poświęcający Mu wszystko,
w pierwszym rzędzie umysł, i aż do zgrozy miłujący
ubóstwo, odrzucający ciemność jako wygodę oraz wiel-
biący obłęd , bo izoluje on najdoskonalej. I nierzadko
zgaduję, jak można dla niego umierać , jakie ofiary można
 112 Emile M. Cioran
zanosić temu monumentalnemu absurdowi, kryjącemu
zresztą w sobie okrutny dramat. Doznania towarzyszące
namiętności dla Boga są zaskakująco podobne do rozkoszy
i udręk miłosnych, gdyż samoumnażająca się tortura jest
boską erotyką. Mieszanka niebiańskiej trucizny i roman-
tycznej miłości bezustannie wydziela zjadliwy aromat
wiary. Rozkład w ciele i w duszy; stąd ulotna tęsknota za
śmiercią. Kto wie? Może po to, by wymknąć się Bogu
albo umrzeć w Nim. Jest coś zgniłego w idei Boga!
Czy, gdyby wiara była przytulną kołyską, rodziłyby
się jeszcze jakieś ekscesy? I czy trapiłyby nas owe
niesłychane szaleństwa, jakie im towarzyszą? Być oszu-
kiwanym przez Boga! Rozczarowania w miłości niebiańs­
kiej, ustawiczne zdrady ze strony najwyższego Kochanka
przechodzą dramaty ziemskiego erosa! Wołałbym mieć
tysiąc serc średniowiecznych rycerzy nieszczęśliwych
w miłości niż jedno rozpłomienione namiętnością do
obojętnego Bóstwa. Okrutna zemsta rozwali nieboskłony!
Niewielu tylko poetów zna genealogię łez. W przeciwnym
razie nie mówiliby "ja", lecz "Bóg". Nie dlatego, by to
On był źródłem łez (bo Jego oczy zwilżane są jedynie
przez oddechy śmiertelników), lecz dlatego, że tylko w Nim
możemy płakać.
Wszystkie łzy wypływające z Boga to nasze łzy. Święci
nie muszą o tym wiedzieć. Co się zaś tyczy Boga, nie
musi on się dowiadywać , że niektórzy śmiertelnicy zraszają
gwiazdy. Przestraszyłby się i zadrżał, strącając wiszące
łzy, i zginęlibyśmy we własnym morzu.
Chciałbym być kwiatem, by ni e wiedzieć o Bogu lub
Szatani e, ażeby móc nim pogardzać. Ale męczyć się w jego
Święci i łzy 11 3
po bliżu nienawiścią czy miłością,w wyzutym z tajemnicy
niebiańskim omdleniu?! Obsesja Boga płoszy miłość
ziemską, jako że Bóg bardziej musi liczyć na zemstę
ukochanych kobiet. I na odwrót - im bardziej kobieta
zaj muje nasze serce, tym dalej odrzucany jest On na
peryferie. Nie można jednocześnie kochać namiętnie
kobiety i Boga. Połączenie tych dwu różnych erotyk stwarza
bezustanne wahanie. Kobieta może uratować nas przed
Bogiem, Bóg zaś może uratować nas przed wszystkimi
kobietami.
Każdy bunt wymierzony jest przeciwko Stworzeniu.
Najmniejszy gest niesubordynacji wobec bytu nadweręża
ład powszechny, przyjmowany przez niewolników Stwór-
cy. Nie można być z Bogiem i przeciwko Jego dziełu,
można jednak - z miłości do Niego - zapomnieć
o Stworzeniu, a nawet wzgardzić nim. Na tym polega
oderwanie się od świata w wierze.
Nie wolno ci w imię Stwórcy buntować się nawet
przeciwko grzechowi, gdyż dla najwyższego Reakcjonisty
jedynym grzechem jest anarchia, tj. protest przeciwko
pierwotnemu porządkowi . Bóg bezlitośnie karze za rewoltę
przeciwko złu. Boski eleatyzm jest przeszkodą dla demiur-
gicznych zapędów człowieka. .
Każdy bunt jest bezbożny. Kwestionując znikomą bodaj
cząstkę Stworzenia, wyłamujesz się z boskiej nieskończo­
ności. Anarchia nie mieści się w planie Stworzenia. Wszak
wiemy doskonale, że w raju wylegiwały się gnuśnie jedynie
bydlęta. Jedno z nich przestało się godzić na tę sytuację,
zrezygnowało ze szczęścia i zrobiło się człowiekiem. Na tej
pierwszej rebelii wyrósł cały gmach historii. I aż do dzi ś
każdy bunt kieruje s ię przeciwko Bogu.
 114 Emile M. Cioran
Kiedyś i tak zawali się rudera tego świata. W jaki sposób,
nikt nie wie. Zresztą to w końcu obojętne, bo skoro
wszystko pozbawione jest substancji, a życie to jedynie
piruet w pustce, początek i koniec nie dowodzą niczego.
Moment - ogromny jak wszechświatowy grób. A Bóg?
- Kamień nagrobny, sklepienie nad naszą nicością albo
pasterz zamarzniętej trzody.
... Próbując zaś się zorientować, co zbliża mnie do
Niego najbardziej, widzę ogromną falę litości, podnoszącą
się aż ku Jego samotnym wyżynom. Chciałbyś coś zrobić
dla tego osamotnionego, sposępniałego i zgorzkniałego
Boga; chciałbyś ułagodzić metafizyczną pustkę, przegonić
mgły sponad tej niebiańskiej Syberii.
Współczucie dla Boga to ostatnia samotność stwo-
rzenia.
Całkiem możliwe, że jedynym sensem człowieka jest
myślenie o Bogu. Gdyby mógł Go zignorować lub poko-
chać, byłby ocalony. Albowiem stanowi On kłopot tylko
dla myśli. Postanowiłem Go rozgryźć? Jesteś stracony.
A przecież właśnie rozgryzanie Go wydaje się sensem
człowieka. Nie można się dziwić, że na razie nic z tego
nie wychodzi; czas był krótki. Bóg wytrzyma wiele, ale
w obliczu myśli traci substancję. A niektórzy filozofowie
wyposażali Go w nieskończoną myśl... Znoszone łachmany
- oto co zostało z Bóstwa; zakładasz je, bo nie masz nic
innego. Co za nędza!
Historia ludzka jest w gruncie rzeczy dramatem Boga.
Gdyż nie tylko jest On w nią wciągnięty, ale nawet cierpi
równolegle - i nieskończenie dotkliwiej - proces
stwarzania i niszczenia, będący istotą życia. Nieszczęście
Święci i łzy 115
zatem wspólne, nieszczęście, które - z uwagi na wymiary
- zniszczy Go może nawet wcześniej od nas. Ta solidar-
ność w egzystencjalnym przekleństwie tłumaczy, dlaczego
wszelka ironia pod Jego adresem obraca się przeciwko
nam. Wątpliwości tyczące się Boga to nasza autoironia.
Kto bardziej od nas, śmiertelnych , cierpiał, że nie jest On
tym, czym powinien być?
Życie zdaje się podobne szkockiemu zamczysku,
ilekroć znajdujesz obiekcje wobec Stwórcy. Każda
z nich wyolbrzymia samotność i redukuje Boga do
bezsensownych formułek. A przecież o Nim myśleć
można tylko od momentu, w którym paradoks sa-
mozaprzecza się w absurdzie.
Nieraz tak łatwo jest tłumaczyć Boga, że wystarczy bodaj
odrobina baczenia na wewnętrzną pulsację. Skąd owo
wrażenie zażyłości i braku wszelkiej tajemnicy w owych
rzadkich chwilach, gdy boskość staje się dostępna poza
wszelkim doświadczeniem ekstazy, nawet najlżejszym?
Każda wersja Boga jest autobiograficzna, nie tylko
bowiem wypływa z ciebie, ale jest też twoją własną
interpretacją. Chodzi tu o podwójny wgląd introspekcyjny,
odkrywający nam życie duszy jakoja ijakoBoga. Widzisz
się w Nim, On widzi się w tobie. Wizja wewnętrzna
wyodrębnia elementy naszej nieprzynależności do świata
i zagęszcza je w wiązkę światła podobną do zasady boskiej;
z drugiej strony wyodrębnia nas jako świat, ponieważ
współistnienie wynikające z takiego rozszczepienia wizji
przydaje kontaktowi z Bogiem jedynej w swoim rodzaju
poufałości.
Czy Bóg uniesie wszystkie moje niedostatki? Czy
potrafi ruszyć z miejsca, przygnieciony tyloma smutkami?
116 Emile M. Cioran
Siebie samego rozumiem dobrze tylko poprzez moje
wyobrażenie o Nim. Jedynie taka samowiedza coś
daje i ma jakiś sens, gdyż Bóg jest jedyną drogą
poznania samego siebie, a Historia powszechna - opisem
Jego form.
Medytacja muzyczna powinna być wzorcem myślenia
w ogóle. Czy jakikolwiek filozof pociągnął jakiś wątek
aż do końca, do wyczerpania go w pełni, tak jak to robi
Bach czy Beethoven? Myśl wyczerpująca istnieje tylko
w muzyce. Naczytawszy się najgłębszych myślicieli, masz
ochotę zacząć od początku. Tylko muzyka daje odpowiedzi
definitywne. Do czego doszliśmy po tylu rozmyślaniach
o Bogu? Do powtarzania w kółko tych samych oczywis-
tości, argumentów i absurdów. Nie wiemy, co myśleli
o Nim ci najbardziej samotni, ale wszystko to, co wiemy,
nie jest warte jednego akordu organowego. Wydaje się,
że na drodze myślenia nie można wyczerpać żadnego
motywu i że na temat Boga istnieje bezlik wariacji. Od
czasów Hioba do Rilkego nie zdołano słowem skruszyć
skorupy, czyniącej Go niewrażliwym i odpornym na
wszelkie definitywne formuły . Myśl i poezja trochę Go
wystraszyły , ale nie rozproszyły żadnej z otaczających
Go tajemnic. W ten sposób udało nam się pogrzebać Go
ze wszystkimi sekretami. Przygoda to upiorna, w pierw-
szym rzędzie dla Boga, ale również dla nas.
Heroizm zakłada rozkosz samozniszczenia się w świecie.
Ofiarę w immanencji . Tragedię , która negując in-
dywiduacj ę, pozostaje w jej granicach . Spoś ród wszys-
tkich ludzi bohater najmniej my ś li o ś mierci. Czy jednak
jest kto ś, kto by podświ adomi e silniej tęs knił do ś mierci
Święci i łzy 11 7
ni ż on? Ten pozorny paradoks określa sytuację bohatera:
rozkosz umierania bez odczucia śmierci .
Wszelka myśl jest lekceważącą życzliwością wobec
życia. Gdy wiesz, czym jest życie i śmierć , kto mógłby
cię przekonać , że są one warte ofiary? Heroizm jest
afirmacją absolutną, opartą na zaprzeczeniu indywiduacji.
Jeśli domyślałeś śmierć do końca, nie możesz
si ę jej poddać, bo iluzja pozostającego ci jeszcze
ż ycia nie usprawiedliwia już heroicznej rezygnacji.
Bo i z czego jeszcze tak naprawdę mógłbyś zre-
zygnować? Heroizmu nie buduje się na ofierze z ży­
ciowej nicości. Duch sam przez się jest wyrzeczeniem.
Jakiż sens miałoby następne wyrzeczenie - poprze
heroizm? Czy to nie znamienne, że zatrzęsienie bo-
haterów napotykamy w zaraniach cywilizacji, w epoce
gotyckiej czy przedhomeryckiej? Kiedy ludzie nie
znają jeszcze udręk ducha, w jaki sposób bez wybiegu,
którym jest heroizm, mogą zaspokajać swą potrzebę
wyrzeczenia?
Między boskością a heroizmem nie ma związku . Bóg
nie ma żadnego przymiotu bohaterskiego. Wyrzeczenie?
Jezus jest bohaterem o tyle tylko, o ile jest człowiekiem .
Jego pierwiastek boski czerpie natchnienie z ponadświa­
towego tchórzostwa. Wszystko zaś , co wzniosłe w upadku
stworzenia, wypływa z heroizmu. Przebóstwienie to tylko
jego antypody.
Nie mniej oporny wobec boskości jest pierwiastek
heroiczny. Jego immanencja zakreśla pole swego działania
na miarę świata. Beethoven wyeliminował Boga z muzyki,
bo dominuje u niego element heroiczny. Przed nim muzyka
wyrażała żal owiany tchnieniem niebios. Heroiczna nawał­
nica u Beethovena zlaicyzowała transcendencję do rangi
 118 Emile M. Cioran
dramatu ludzkiego. Nie znam muzyki bardziej politycznej
niż jego. Triumf nad światem, ale nie spoza świata. Spoza
św iata? Przecież Beethoven ani przez chwilę nie czuł
żalu za rajem.
Wskutek rozmyślań nad Przebóstwieniem stajesz się
niewrażliwy na tytanizm człowieczy. Jakiż jeszcze sens
mogą mieć protesty człowieka osadzonego w naturze,
jeśli odgadujesz niezawodnie nieskończoną obojętność
Boga i jego bezgraniczną niemoc? Bohaterem możesz
być tylko wobec ludzi; oto dlaczego heroizm to jedynie
zwykły gest. Innymi słowy, musisz umierać niezrozumiany
przez Boga. Ten brak pociechy jest jednym z argumentów
za nieśmiertelnością.
Jakże jesteś rozgoryczony, uświadamiając sobie, że są
ludzie nie znający krajobrazów beznadziejnych! Ileż to
razy nudziły cię mdłe lazury i wyraźnie obrysowane, ładne
równiny, ze spokojnymi kotlinami i przyjaznymi drzewami,
bez ponęt zachodów słońca! Niebo bez pytań, natura nie
oczekująca odpowiedzi! W takich wypadkach zastanawiam
się, co bym począł bez pejzażystów holenderskich - Sa-
lomona i Jakuba Ruysdaelów czy Aerta van der Neer?
Każdy z ich pejzaży budzi w tobie wszelakie melancholie,
wszystkie sny stowarzyszone z chmurami i barwami
zmierzchu bądź z powiewami morskiej bryzy. Niebo
ciężkie i rozlegle, z obłokami niby zmaterializowanymi
westchnieniami ; wędrujące przestwory, jakby opończe
dla samotności bądź fizyczne komentarze do nieskończonej
melancholii. Niebo jak krypta dla zrozpaczonego serca .. .
Jak gdyby wszystkie samotności, wyrywając się ku górze,
przystanęły w pół drogi, aby smutek śmiertelników mógł
doznać pociechy i ukoić s ię ich widokiem. Jedyne niebo
Święci i łzy 119
zdolne zastąpić ci morze i zachęcające do umierania
- pięknego a nieszczęśliwego.
Pod niebem nie dopuszczającym myśli bez marzeń
rozciągają się wody , które nigdy nie żyły . Nawet burza
nie daje wrażenia życia. Wody stojące, których milczenia
strzegą drzewa i które w swej mrocznej połyskliwości
skry wają falowanie drzew i wszystkie odpowiedzi nieba.
Rzeczy kryją w sobie tajemnicę, będącą może tylko
sekretem rozległych przestrzeni, i chronią się w nich,
wzmagając ogólny nastrój tajemniczości, melancholii
i zapomnienia. Albowiem nieskończoność holenderskiego
pejzażu napełnia cię przeświadczeniem, że natura sama
o sobie zapomniała w tym kosmicznym i zagadkowym
zadziwieniu. Drzewa, wody oddzielone i niekiedy stłoczone
ciasno pod niebem nazbyt szerokim w stosunku do ich
znikomości, co daje przykry kontrast; zwierzęta pasące
się nie trawą, lecz nieskończonością; ludzie nie idący do
nikąd, lecz czekający pod fałdami cienia, w jaki drapuje
się byt - wszystko to w świecie rozległym, w którym
światło się zatrzymało, powiększając tajemnicę, nazbyt
wszechobejmującą, by była bolesna. To, co Vermeer van
Delft - mistrz intymności , poufnych milczeń - pokazuje
nam w swych portretach czy wnętrzach , oddając ich ciszę
niemal dotykalnie drobnymi światłocieniami, subtelnymi
muśnięciami pędzla, i łagodząc aurę samotności nutą
przytulną, domową; Jakub Ruysdael, bardziej poeta niż
malarz, przenosi na nieskończoną przestrzeń, gdyż u niego
ś wiatłocieniowa cisza urasta do wymiarów monumental-
nych. Słyszymy wręcz milczenie zachodów słońca: to
właśnie ów czar beznadziei holenderskiego pejzażu, do
czego dochodzi jeszcze ulotna wibracja chwilowości , bez
której melancholia nie ma żadnej poezji.
120 Emile M. Cioran
Bóg oscyluje między Rosją a Hiszpanią (między
Dostojewskim a El Grekiem). To kraje brzemienne
Bogiem. Są też inne, ale one nie noszą Go w trzewiach,
poprzestając tylko na wiedzy o Nim.
Sens istnienia jakiegoś narodu w świecie polega na
objawieniu bodaj jednego z atrybutów Boga, na ukazaniu
Go nam w innym świetle bądź cieniu, na odkryciu jakiejś
nieznanej Jego twarzy. Celem życia każdego narodu jest
umniejszenie potęgi Wszechmocnego poprzez zreduko-
wanie Jego tajemnicy. Tego zaś można dokonać wyłącznie
drogą urzeczywistniania w historii cząstki tajemnych
przymiotów Bóstwa,
Kilka tysięcy lat historii przyniosło poważny kryzys
Jego mocy i autorytetu. Narody prześcigały się w po-
znawaniu Go, nie podejrzewając, jak wielkie zło Mu
wyrządzają. Gdyby wszystkie kraje podobne były do Rosji
czy Hiszpanii, dziś Jego sprawa byłaby wyczerpana. Ateizm
rosyjski czy hiszpański czerpie inspirację od Tego z Góry;
zachodzi obawa, że zachłanne pragnienie tych obłąkańców
bożych może pozbawić Go nimbu. Poprzez ateizm sam
Bóg się broni przed unicestwieniem przez wiarę. Boski
Ojciec przytula do piersi swych synów-ateuszy. Dzięki
ich obojętności nadal może tronować w przepaścistej
nieskończoności swych atrybutów, w świetlistej pustce.
Jaki jeszcze sens po El Grecu ma pasja niebiańska
w malarstwie? Kto bardziej niż on zbliżył się do Boga
poprzez linie i kolory? A czy samego Boga kiedykolwiek
agresywniej i natarczywiej osaczali ludzie? OwaL u El
Greca to nie rezultat wady wzroku, lecz forma, jaką
przybiera ludzka postać wrzecionowato podana ku Bogu.
Twarz konwulsyjnie skręcona w kierunku nieba wydłuża
się w pionie, którego górny koniec dotyka Boga, dolny
Święci i łzy 121
zaś wyrasta z ludzkiej duszy. Szczypta szaleństwa więcej ,
a Greco połączyłby niebo z ziemią smugami ognia,
w których rozedrganiu łatwo rozpoznalibyśmy symbole
ludzi. Hiszpania jest dla nas płomieniem , dla Boga zaś
- pożarem . Poprzez ogień złączyły się postacie ziemskie
z niebieskimi. Cała Rosja wraz z Syberią płonie razem
z Hiszpanią i Bogiem.
Najbardziej sceptyczny Rosjanin czy Hiszpan jest
bardziej namiętnym miłośnikiem Boga od któregokolwiek
z metafizyków niemieckich. Cały światłocień malarstwa
holenderskiego nie jest wart dramatycznej intensywności
rozpłomienionego cienia na jednym obrazie El Greca czy
Zurbarana. Obaj malowali postać św. Franciszka z Asyżu:
Włoch widziany przez dwóch Hiszpanów. Nikt bardziej
niż ci dwaj Iberyjczycy nie przybliżył Italii do nieba.
Każda świętość jest mniej lub bardziej hiszpańska. Temu
narodowi jest "do twarzy" z chorobą, gdy ma "napady"
Królestwa Niebieskiego.
Holenderski światłocień, z całą swoją rozległą tajem-
nicą, jest Bogu obcy i daleki. O życiu mówi on wszystko,
o Nim - nic. Całkiem możliwe, że boska pasja nadwątliła
poezję tej melancholii, całkiem też możliwe, iż melancholia
jest oporna na absolut. Boga rozumiesz w sytuacjach
c iężkiego smutku, rozpaczy , nieuleczalnej i wściekłej
samotno śc i; melancholia to immanentna ciągłość bez
końca, rozedrgana i balsamiczna mgiełka bez poprawki
na inny świat.
O różnicy między Hiszpanią i Holandią stanowi
niewspółmierność między desperacją i melancholią. Sam
Rembrandt zaprasza nas do odpoczynku w cieniu, a jego
światłocień to tylko kołyska, w której umieramy be
sprzeci wu , bo ży li ś my bez udręk . Cały Rembrandt jest
 122 Emile M. Cioran
jedynie oczekiwaniem starości. Toteż trudno byłoby znaleźć
artystę bardziej niż on refleksyjnego i uspokojonego. Na
tle włoskiego Renesansu jest on apokaliptykiem, w ze-
stawieniu zaś z Hiszpanami - myślicielem spokojnym
i uwewnętrznionym.
Spośród Holendrów tylko on zrozumiał Boga (może
to tłumaczy względnie niewielką liczbę jego pejzaży?).
Jego Bóg wszakże to nie obecność deformująca rzeczy
aż do zniekształcenia (jak u El Greca), ale ktoś ledwo
ledwo wyłaniający się z niepochwytnej tajemnicy cieni
i półcieni. Człowiek rozmawia z Nim szeptem w głębo­
kiej, acz powściąganej nabożności. Spowija ich obu
zadumana łagodność i dyskretna rezygnacja, dzięki czemu
nie przeszkadzają sobie zbytnio nawzajem. Jakie to
szczęście, że Rembrandt na tyle jest poetą, by nie wpaść
w pułapkę mądrości - tej klęski, która Holandię wyrwała
z historii!
Czy istnieje jakieś inne kryterium sztuki niż jej bliskość
z niebem? Gdyby chodziło tylko o żarliwość i maksymalne
napięcie, poziomu duszy nie dałoby się określić bez
odniesienia do pasji absolutnej. Jeśli tak, to owo kryterium
pozostawia nas niepocieszonymi, bo Rosja, a przede
wszystkim Hiszpania, pokazują, że nigdy nie jesteśmy
wystarczająco blisko Boga, by pozwolić sobie na ateizm.
Po każdej wielkiej idei należałoby postawić wykrzyknik,
tak jak trupią główkę umieszcza się na transformatorze
elektrycznym. Taka masa nierzeczywistości zmusza mnie
do opatrywania procesu powszechnego symbolem "itd.",
stawianym w cieniu olbrzymiego zera.
Czyżby wszystko do tego stopnia było pozbawione
treści? Czy świat zatrzymał się na samym początku? Ilekroć
Święci i łzy 123
patrzę w niebo, odczuwam niemiłą pewność: historia nie
istnieje.
Czas jest wyciszaniem, ale świadomość druzgocze
czas. W życiu zaś trudno znaleźć odpowiednią terapię
dla świadomości. Wszystko, co neguje czas, jest
chorobą. To, co w życiu najczystsze i najzdrowsze,
jest jedynie apoteozą efemeryczności. Wieczność jest
rozgrzaną do czerwoności zgnilizną, a człowiek - pa-
dłem rozkładającym się na trupie Boga.
Czy można kochać muzykę inną niż ta, która wyraża
nieobecność człowieka w świecie? Ba, nawet podstawową
funkcją myśli jest po prostu medytowanie o tej nieobec-
ności. Póki bowiem istota ludzka jest obecna w świecie,
póty nie stanowi w nim różnicującego, indywidualnego
naddatku. Natomiast nieobecność przydaje jej jakiejś
bolesnej wybitności, którą można koić rozmarzeniem czy
niekontrolowanym smutkiem. Jest czymś nadzwyczaj
znamiennym, że taka pełna snów nieobecność jest obojętna
wobec bóstwa, którego doświadczenie jest czymś apart,
odrębnym gatunkiem. Wielu ludzi myśli i marzy, ale nigdy
nie dochodzi do Boga czy Jego idei. Smutek nie kryjący
w sobie potrzeby pocieszenia nigdy nie urzeczywistni
doświadczenia religijnego. Stąd też muzycy-poeci, tzn.
ci, którzy kontentują się smutkiem samym w sobie,
pozostają obcy Bogu. Absolut jest specyficzną tonacją
smutku.
Ogromną różnicę między Bogiem i ideą Boga wprowadził
Pascal, wyodrębniając Boga Hioba i Abrahama od Boga
uczonych i filozofów. Należałoby ją dopełnić różnicą
między Bachem i pozostałą muzyką, między Teresą z Avili
 124 Emile M. Cioran
i całą resztą ś więtych, między Rilkem pozostałymi
poetami.
Organy, wiolonczela i flet budzą w nas pełną żałości
nostalgię za innymi światami .
Organy: spotykasz się z Bogiem na rubieżach prze-
strzeni.
Wiolonczela: spotykasz Go gdzieś w jesiennym ogro-
dzie lub na końcu wąskiej uliczki jakiegoś starego miasta.
Flet popycha cię ku Niemu pod rozkwitłą czereśnią sypiącą
płatkami na wiosennym wietrze.
Organy są kosmogonią łez; stąd ich metafizyczny
podźwięk, który w wypadku fletu czy wiolonczeli sły­
szymy tylko w utworach lirycznych i w melodii ro-
zedrganej najsubtelniejszą tęsknotą, mającą źródło
w transcendentnych poruszeniach serca. Za pośredni­
ctwem organów absolut wyraża się sam, bez pomocy
ludzkiej duszy. Dlatego są one instrumentem najmniej
ludzkim, robiącym wrażenie, jak gdyby nie grał na
nim nigdy żaden człowiek! Natomiast w grze wiolonczeli
czy fletu objawiają się wszystkie ludzkie słabości , prze-
obrażone przez nieziemski żal.
Przypadkowo wchodzisz do kościoła w dzień powsze-
dni, rozglądasz się obojętnie i raptem słyszysz dźwięki
organów; albo w jakimś zadymionym, tuzinkowym domu
zatrzymują cię o zmierzchu wiolonczelowe medytacje, albo
któregoś popołudnia, długiego jak melancholia, tony fletu
rozsypują się niczym westchnienia... Czy możesz wówczas
dodać do samotności coś , co nie jest Bogiem?
Dynamizm w sztuce bywa dwojaki : immanentny i trans-
cendentny. U El Greca postacie i kolory płoną pionowo.
Święci i łzy 125
Także u Van Gogha przedmioty są płomieniami , a kolory
płoną - ale poziomo, rozproszone w przestrzeni . Van
Gogh jest El Grekiem bez Boga, bez nieba.
W sztuce środek ciężkości wyjaśnia; jeśli nie strukturę
formalną czy styl , to w każdym razie atmosferę wewnęt­
rzną. Dla El Greca świat jest kosmiczną lawiną napierającą
ku Bogu, pragnącą upaść w Niego, w jej środek ciężkości ;
tymczasem u Van Gogha kosmiczna lawina ma swój środek
we własnym chaosie wewnętrznym. Materia z furią wali
się kaskadami w samą siebie, we własną otchłań . Oto
dynamika immanentna.
*
Wstręt, jaki odczuwasz na widok spraw ludzkich, skłania
cię do rezygnacji i do oczyszczenia się z "uczuć" . Są one
' ródłem głupich przywiązań , owego "tak! ", jakie serce,
wbrew wszelkiej oczywistości, wykrzykuje pod adresem
świata rzeczywistego. Wściekłość roznieca w tobie
"napady" laickiej świętości , tzn. całkowitego odżegnania
się od świata, bez "wyjścia (tj. Boga). W takich "napadach"
rola ducha jawi ci się jedynie jako trud układania własnego
epitafium, zaczynającego się od pierwszego aktu my ś li ,
kończącego zaś ostatnim westchnieniem. Tak więc całe
twoje życie to bodaj wariacja na temat "tu spoczywa .. .".
Jest mnóstwo ludzi, którzy, gdyby byli szczerzy wobec
siebie samych, położyliby krzyżyk na myśleniu i złączyliby
dłonie w modlitwie, tej katuszy dla rozumu lękającego
s ię samotności.
Życie jest po prostu absurdem .. . legalnym. Dozwolo-
nym. Akceptowanym. Obowiązkiem człowieka samotnego
jest jeszcze większa sam otność .
 126 Emile M. Cioran
W cieniu klasztorów, pod wpływem zmęczenia i bezmiaru
pustki rozlewającej się po tkankach, głuchy smutek i niema
melancholia rodziły w duszach mnichów ową próżnię,
w średniowieczu zwaną acedią. Jest to eleatyczny wstręt,
wynik opustoszenia serca i znieruchomienia świata,
religijny spleen. Znudzenie - nie Bogiem, lecz z Boga,
spadające, jak się zdaje, na samotników z boskiej pustyni.
Acedia mieści w sobie prawdy przeczute w niedzielne
popołudnia wśród przygniatającego milczenia klasztorów.
Acediajest tym wszystkim , co nie wibruje Bogiem. Duszą
Baudelaire'a przeniesioną w Średniowiecze.
Pierwsze porywy ekstazy tworzą sobie krajobraz
boski, sielankowo-idealny, podkreślony akordami mi-
stycznymi; eleatyczny wstręt acedii deformuje pejzaż
fantomatycznie i z metafizyczną gwałtownością wysysa
z bytu wszystkie soki, wprowadzając do niego czczość.
Nuda pełna trucizny, którą my tylko, śmiertelnicy
dotknięci przekleństwem braku łaski, możemy pojąć.
Acedia nowoczesna nie jest już klasztornym osamo-
tnieniem (choć każdy z nas w duszy nosi klasztor),
lecz pustką i bezsilnym spazmem wyjałowionego Boga.
To prawda, że także w klasztornym spleenie niebo
bywa wyjałowione, ale jałowość tę łagodzą oczekiwanie
przyszłej pełni oraz wszelkie obietnice możliwej ekstazy.
Bógjest - nawet wówczas, gdy zdaje się bezbarwny, nie
niosący pociechy albo nieobecny. Nasza acedia przekształ­
ca Go w ornament zwątpień. W każdym sceptycyzmie
absolut jest tylko ozdobą.
Nieważne, jaki wybierzesz sposób autodestrukcji. Ktoś
zaszywa się w bibliotece, ktoś inny - w knajpie. Rezultat
w obu wypadkach identyczny. Sposób autodestrukcji mówi
jedynie coś o rodzaju człowieka. Powiedz mi, jaką dla
Święci i łzy 127
siebie wybierasz ruinę, a powiem ci, kim jesteś. Innymi
słowy, powiedz mi, czym wypełniasz swoją samotność
- książkami, kobietami, ambicjami ... We wszystkich
przypadkach punktem wyjścia jest nuda, dojścia zaś
- zniszczenie. Czy to, że jeden człowiek chce się rozpłynąć
w pasmach lazuru, a drugi w uścisku z robactwem , zmienia
cokolwiek w przekleństwie ludzkiej kondycji? Niebo
zasypane robakami.
Od Baudelaire'a dowiadujemy się, że robaki nie mają
oczu ani uszu. Nie pomyśleliśmy o tym. Nie pomyśleliśmy,
że życie to tylko ekstaza robactwa w słońcu. Szczęście?
Menuet robaków.
Czy przeglądałeś się w lustrze, gdy między tobą a śmiercią
leży jeszcze dystans wyobraźni? Pytałeś wtedy twych
oczu, bardziej znieruchomiałych niż piramidy? I czy
zrozumiałeś wówczas, że nie możesz umrzeć? Źrenice
rozszerzone pokonaną grozą zapominają o odpowiedziach
i pytaniach. Wtedy z ich znieruchomienia rodzi się pewność
udzielająca się ciału i tętnu, dziwaczna i krzepiąca w swej
lapidarnej tajemnicy: nie możesz umrzeć. To właśnie
milczenie oczu pozwala nam napotkać własne spojrzenie,
egipski spokój snu wobec zgrozy śmierci. Ilekroć zawładnie
tobą lęk przed śmiercią, spojrzyj w lustro, zapytaj swych
oczu, a zrozumiesz, dlaczego nie możesz umrzeć - nigdy.
Oczy wiedzą wszystko, bo splamione są nicością, która
upewnia nas, że nic już nie może się zdarzyć.
Naród wchodzi w okres schyłku, gdy zaczyna się nudzić.
Póki nie wyczerpał swych możliwości historycznych, jego
aktywność jest automatyczna, popędzana terrorem włas­
nych wartości i treści. Nadmiar potęgi i chwały rodzi
128 Emile M. Cioran
świadome siebie znużenie, przekształcające się nieuchron-
nie w nudę. Zmierzch danego narodu zbiega się z maksi-
mum zbiorowej przenikliwości. Instynkty, które tworzyły
"fakty historyczne" i ich chwałę, ulegają zatraceniu, a na
ich ruinie pojawia się nuda. Anglicy to naród piratów,
który, ograbiwszy cały świat, zaczął się nudzić. Nadmiar
barbarzyństwa przyśpiesza wyczerpanie sił witalnych
i zaprzecza umiłowaniu życia w jego najwyższym natę­
żeniu. Rzymianie nie zniknęli wskutek najazdów bar-
barzyńców ani nawet od chrześcijańskiego wirusa, lecz
od wirusa o wiele bardziej skomplikowanego i zjadliwego,
który zniszczył ich w zarodku - od nudy. Zaczęli mieć
czas, którego nie potrafili niczym wypełnić. Przekleństwo
czasu wolnego myśliciel jakoś zniesie, ale dla narodu jest
on męczarnią bezprzykładną. Cóż bowiem oznacza czas
wolny, jeśli nie trwanie bez treści, bez substancji? Opus-
toszenie wymiaru czasu jest znamiennym rysem nudy.
Brzask ma ideały, zmierzch - tylko idee, na miejscu
zaś namiętności pojawia się potrzeba rozrywki. Opadającą
krzywą losów narodu można wykreślić, śledząc zmiany
w nasileniu nudy. Zaczyna się upadek - nieubłagany,
złowrogi . Zatrucie wirusem spod Saturna jest śmiercionośne
dla każdego organizmu. Narody umierają bez ratunku,
podobnie jak pojedynczy człowiek, który gnuśnieje,
napawając się swą agonią w otępieniu bądź z chłodnym
spokojem.
Grecja za pomocą epikureizmu i stoicyzmu próbowała
uleczyć się z tego mai du siecle, właściwego wszystkim
historycznym zmierzchom. Ale były to zwykle paliatywy,
podobnie jak obfitujący w religie synkretyzm aleksand-
ryjski, który "zło" tylko maskował, fałszował bądź omijał,
nie likwidując jego pod s tępnej zjadliwoś ci. Nuda sączy
Święci i łzy 129
s ię w krew bądź z niej się wydziela. Naród, który posiadł
wszystko, zaczyna "mieć wszystkiego dość" , całkiem jak
c złowiek, który "przeżył" zbyt wiele albo " wie" już
wszystko. A jak tu usunąć ten wstręt z krwi? Wszystkie
wymyślone zastępy anielskie nie potrafią ożywić dusz
porażonych wstrętem w następstwie poznania i przesycenia.
Istnieje tylko nuda organiczna, tzn. obrzydzenie ciała
własnym przesytem; kiedy zaś rozrasta się w odczucie
życia bądź w jakąś okrutną wizję, nuda pokazuje nam, ile
cielesności jest w duchu.
Wraz z nudą pojawia się w świecie nienasycenie,
wszechświat zaś przedzierzga się w niedzielne popołudnie.
Między rosyjską nudą o zapachu ziemi i perfumowaną
nudą salonów angielskich czy francuskich różnice
są mniejsze, niż mogłoby się zdawać, bo ich źródło
jest takie samo: organiczne nieprzyleganie do świata.
Czy wyrazi się to w zawodzących melodiach lub
w westchnieniach gdzieś z głębi ziemi, czy też w bez-
użytecznej finezji inteligencji, różnica będzie tylko
w stopniu wyrafinowania, nie zaś w istocie rzeczy.
Nuda w każdej postaci ma za podstawę nie jakiś
kaprys serca; czy to "telluryczna", czy to duchowa,
źródłem jej niespokojnych "wydzielin", żrących toksyn,
jest zawsze jakaś organiczna antynomia. Nie ma
więc nudy, która by nie objawiała nam dwóch spraw:
naszego ciała i pustki świata. Wątroba pochłania
promienie, nerki ogałacają zieleń, gwiazdy gniją w dzią­
słach .
Grzechem głównym poznaniajest to, że zaczęło spoglądać
poza świat, tzn . poza granice wytrzymałości mózgu. Jakie
130 Emile M. Cioran
komórki mogły się okazać przystosowane do nieba, skoro
w planie natury nie przewidziano takich wypustek ? Te
luki w przewidywaniach przyrody zmusiły śmiertelników
do przekształcenia serca w narząd nieba. Tak wkroczyliśmy
w nielogiczny absolut, a wszechświat wymknął się spod
kontroli.
Nie sposób kochać Boga inaczej, jak tylko nienawidząc
Go! Kto nie odczuwa dreszczu absolutu chwytając
za sztylet, ten nie może mieć pojęcia o metafizycznej
grozie świadomości. Ateusze i wierzący to poczciwi
głupcy , którzy praktycznie urządzili się w sprawach
ostatecznych . Niskość poziomu świadomości meta-
fizycznej mierzy się podług pytania: Bóg istnieje,
czy nie? Ten, kto sądzi , że na tym polega problem,
jest mimowolnie śmieszny . Czy Bóg istnieje, czy
nie - jakież to ma znaczenie? I tak wiemy, że
istnieje On przede wszystkim wówczas, gdy nie mamy
żadnego powodu, by Go uznawać, i że nagiemu
niepokojowi jest obojętne, czy gdziekolwiek znajduje
się jakikolwiek Bóg. Dociekanie, które by objęło
wszystkie światy i dowiodło nam jak najformalniej
Jego nieistnienia, nie usunęłoby furii - mieszaniny
przenikliwości i obłędu - która Go sobie stwarza,
aby zaspokoić swą potrzebę miłości, przede wszystkim
zaś nienawiści. Bóg jest funkcją bądź momentem
określającym nasze życie u progu autodestrukcji. Że
nie istnieje, albo że istnieje za mało?! Czy to ważne,
skoro poprzez Niego jas ność widzenia równoważy
się z obłędem i skoro chłodzimy naszą w ś ciekłość ,
biorąc Go w morderczy u ścisk!
Święci i łzy 131
Nudajest najbardziej elementarną formą zawieszenia czasu,
tak jak ekstaza jest jego formą najwyższą i najbardziej
złożoną. Uekroć się nudzimy, czas nieruchomieje w naszych
tkankach i z udręką smakujemy jego milczenie. Organizm
jest wówczas zegarem, który stoi i wie, że stoi. We
wszelkiej nudzie tkwi świadomość znieruchomienia czasu,
tym silniejsza, im mniej zdajemy sobie sprawę z tego, co
właściwie nas nudzi. W uruchomieniu świadomości (a
tym samym naszej izolacji w świecie) nuda jest pierwszym
stopniem; na nim dopiero wznosi się i umacnia osamot-
nienie ducha. Wszystkie choroby mniej lub bardziej
zasadzają się na schorzeniach częściowych, przeto uleczal-
nych, jako że każda choroba ma swoje miejsce, punkt
naj słabszej odporności , gdzie się gnieździ jak w wy-
znaczonej jej z góry przestrzeni. Lecz która przestrzeń
wyznaczona została nudzie? Gdzie jej naturalne miejsce?
Chyba we wszystkich organach, w naj głębszych wklęsło­
ściach wszystkich członków, w próżniach przypominają­
cych podziemne pieczary. Ba, więcej: z pewnością w każdej
komórce ciała musi istnieć jakaś nieskończenie mała
próżnia, pierwiastkowa wnęka i jama, która przejawia
w naszym jestestwie tendencję do poszerzania się, rośnięcia
i zdobywania terenu . Dopóki owa przestrzeń pozostaje
obojętna, nie wiemy, co to nuda. Gdy jednak staje się
agresywna, w kleszcze bierze organizm totalne zmęczenie,
o wiele groźniejsze od gangreny wywołanej tą czy inną
chorobą. Nuda, zdobywająca właśnie teren i rozciągająca
swe władztwo na całe jestestwo, z dobroduszną wzgardą
spogląda na raka. W jej imię i pod jej przymusem ludzie
porzucają dro gę miłeg o umierania na raka i zapu szczają
s ię w ś wi at nieznany , aby wyzionąć gdzieś ducha bez
dachu nad głową i opłakiwania; w bezkresne dni wiosenne
132 Emile M. Cioran
młodzieńcy rozmyślają o samobójstwie, a służące po-
zbawione kochanków płaczą w niedziele, jak gdyby ich
serca były cmentarzami, na których umarli nie mogą zasnąć.
Z tej organicznej, esencjalnej nudy bez przyczyny (bądź
biorącej się z jakiejś odległej przyczyny), bez przedmiotu,
poza mgławicą rosnącą z każdą chwilą i z każdym
postrzeżeniem, rodzą się zwątpienie i pasja, rozprzężenie
ducha bądź heroiczna autodestrukcja. Całe życie jest
roztworem nudy, z której próbujemy się wyzwolić. Melan-
cholia, smutek, rozpacz, groza i ekstaza odgałęziają się
z potężnego pnia nudy, będącej tedy czymś niezróż­
nicowanym i pierwotnym. Istnieją kwiaty melancholii
i smutku; ja z upodobaniem myślę o korzeniach, gdy
mowa o nudzie. Tym bardziej, że jest ona także pierwszym
stopniem wykorzenienia ze świata.
Im głębiej się nudzimy, tym łacniej zapominamy punkt
początkowy, motyw, przyczynę. W ten sposób każda
głęboka nuda przekształca się ostatecznie w stan samoistny,
który, wyrywając nas z walki z przedmiotami, stawia nas
wobec nich; ludzie dzielą się zatem również podług sposobu
nudzenia się i próbowania ratunku przed nudą. Mimo
wszystko nie jest ona problemem religijnym. Wszak tylu
nudzi się przez całe życie, nigdy nie dochodząc do Boga!
Przyjmują oni ten stan, a ponieważ nie wyrywają się
z niego, nie mogą osiągnąć ostatecznych konsekwencji
nudy, tzn. stanu najwyższego zirytowania światem, które
do obrzydzenia egzystencją wprowadza wymiar metafi-
zyczny. Nuda wszelako, dotarłszy do tego punktu, za-
przecza samej sobie i sama się przekracza ku absolutowi.
Kolor jest stanem duszy. Dla wrażliwości zniuansowanej
i czułej wszystkie kolory potrącająjakieś struny afektywne,
Święci i łzy 133
toteż życie duszy możemy przetransponować na gamę
chromatyczną. Wielu ludzi wcale nie porusza piękny
zachód słońca; wielu innych - owszem, a wówczas
jest to wyłącznie rezultat dyspozycji, w jaką wprawia
ich określony rodzaj barw. W świecie czystego światła
życie duchowe byłoby ujednolicone, jednowymiarowe.
Obiektywnemu brakowi kolorów odpowiadałaby biel
psychiczna. Duchowa pstrokacizna byłaby przezwy-
ciężona i doświadczalibyśmy bądź ciągłej ekstazy,
bądź afektywnego zera.
Goethe powiedział, że kolor jest cierpieniem światła.
A może i naszego? Czy nie cierpimy wraz ze wszystkimi
kolorami? I czy niekiedy tęsknota za nieukierunkowanym
światłem ekstazy nie jest aby ucieczką z chromatycznych
sieci, z kolorów jako wyrazów tego świata?
Całe życie polega na tym, byś umiał nudzić się
esencjalnie. To prawdziwe nieszczęście, że prawie wszyscy
ludzie pozostają na powierzchni nudy. Trzeba mieć styl,
by przeżywać zbrzydzenie substancjalne. Tylko wówczas
rozumiesz, dlaczego istoty, pragnące wyczerpać wszelkie
możliwe samotności, stają się wytwórcami łez. Czym jest
dla nich przyszłość? Niewypłakanymi łzami, najmniej-
szymi kroplami bólu.
Dusze ludzi udręczonych przez Boga upodabniają się do
jakiejśwynaturzonej wiosny: kwiaty natychmiast więdną,
zapachy są wstrętne, pączki skażone pleśnią. Rozkwitanie
o zmierzchu, nieśmiała i melancholijna krzywa Nadziei.
Nadaremnie chciałbyś znaleźć się jeszcze gdzieś, bo
możesz być już tylko ponad - ponad wszystkim i niczym.
Wtedy zaczynasz rozumieć kogoś takiego jak święty­
szantażysta Leon Bloy czyantychrześcijański chrześcijanin
134 Emile M. Cioran
jak Nietzsche. Albo żałujesz, że nie jesteś Judaszem
i nie możesz zdradzić Boga, aby zaznać wyrzutów
sumienia. I zazdrościsz wszystkim wygnańcom ziemi,
choć przecież wszechświat to Wyspa Świętej Heleny.
Przyzywasz wszystkich oceanicznych samotności, choć
przecież łzy są pociechą prostszą i skuteczniejszą. Ach,
ta namiętna potrzeba utonięcia w jakiejś bezdni po
uprzednim wzniesieniu się ponad byt i niebyt! Wtedy
naj oczywistszym banałem jest fakt, że wzywają cię
nieobjęte wody i czekają na ciebie, ilekroć wznosisz się
ponad Boga.
Wyrzut to czarny ogień serca, który możemy ugasić
jedynie w głębi oceanów i mórz. Albowiem wyłania się
on z każdej chwili, w której byliśmy powyiej i nie
płakaliśmy poniżej Boga... Jakże niemiłosiernie czmych-
nąłem z Jego cienia! W świecie nie ma ochłody, a pożar
rozszerza się pośród nocy czarnymi, niewidzialnymi
językami. Rozumiem zgrozę Makbeta. Lasy wyruszyły
już dawno.
Chrześcijanie zbyt wiele mówili o agonii duszy. Czy
kościoły wznieśli tylko po to, by się nie udusić? Jest aż
nazbyt możliwe, że kościół to jedynie grób dla trwogi.
Ta potrzeba profanowania wszystkich grobów, wpro-
wadzania życia na cmentarze w jakiejś trumiennej, wioś­
nianej apokalipsie ... Wbrew absolutowi śmierci istnieje
tylko życie! Dobrze to wiedzą wieśniacy, spółkujący na
cmentarzach, swym stękaniem naruszając agresywne
milczenie śmierci. Jakiemu przeistoczeniu ulega seksual-
ność na grobowej płycie! Niedługo w alejkach cmentarzy
wystawać będą kobiety, a przeciwko śmierci protestować
będziemy zapienieni piwem.
Święci i łzy 135
Kiedy nic już nas nie obchodzi, Beethoven wydaje się
nam po prostu sumą politycznych smutków. Wówczas
bliżej nam do Brahmsa, mniej odeń dumnego w swoim
smutku, dzięki czemu z pietyzmem oddaje się rozmarzeniu.
Energiczna rozpacz Beethovena sprawia, że zaczynamy
snuć plany życiowe, a jego marsze żałobne to zmierzchy
tchnące siłą. To muzyka krzepiąca, immanentnie heroiczna,
rozniecająca namiętność dla monumentalnego pozoru. Jak
niewiele mówi ci Beethoven w momentach wielkiego
oderwania! W jego samotnościach nie ma ani śladu aluzji
do Boga. Bez swego muzycznego geniuszu byłby co
najwyżej jakimś trybunem albo tragarzem w holenderskim
porcie.
Jak ludzie mogą umierać latem ijak w słońcu może istnieć
cmentarz? Idea nieśmiertelności narodziła się pod rozleg-
łym niebem południa, bo słońce jest jedyną negacją śmierci.
Niepodobna ustalić dokładnie, kiedy oczekiwanie Sądu
Ostatecznego zaczyna determinować treść każdej chwili.
Oto wśród przygniatającego banału, czyniąc nieistotne
gesty i ulegając płaskiej wściekłości, raczej w knajpie niż
w kościele, nagle trzeźwiejesz, ogarnięty dreszczem emocji
ostatecznej, przedłużającej się na godziny i dni , spowija-
jącej czas dwuznaczną aurąjakiegoś smutnego i rozkosz-
nego buntu. Wtedy możesz godzinami rozprawiać o spra-
wach wesołych i obojętnych z ludźmi , którymi gardzisz,
a im przez myśl nawet nie przejdzie, jak blisko jesteś
Sądu, jak bardzo jesteś stracony dla świata i ile nawoływań
z tamtej strony tobą potrząsa! Ten, kto nie domyśla się, co
znaczy czekanie w każdej chwili na Sąd, jest zbyt nieśmiały
wobec Boga i niezdolny do tej ostatecznej prowokacji.
136 Emile M. Cioran
To dziwne oczekiwanie rodzi się z potrzeby definitywnego
obrachunku z patronem kosmicznego głupstwa. A może
także z pragnienia, by nie umrzeć przed podeptaniem
wyroku Tego, kto stworzywszy świat tuzinkowy i zbędny,
uważa jeszcze za stosowne go osądzać.
Nie musisz być chrześcijaninem, aby trwożyć się
Sądem Ostatecznym lub by go rozumieć. Chrystianizm
tylko wykorzystał ludzki lęk i niepokój, wyciągając
maksimum pożytku dla bóstwa, które tchórzliwie i bez
skrupułów trwogę uczyniło swym sprzymierzeńcem.
Sąd Ostateczny pojawia się w świadomości tak jak
Bóg, grzech czy aniołowie. Moment: co prawda nie-
uchwytny i nieprzewidywalny, ale jednak tylko stadium
niepokoju. Myślałeś, z bojaźnią i wzgardą, że przemie-
rzasz absolut, a tu wyrasta przed tobą nowa przeszkoda.
Sąd Ostateczny! No i co z tego?! Bóg chce nas zabić
jeszcze raz? Nie bój się, Panie Boże, nie nudzimy się
w grobach!
Jedynym argumentem przeciwko nieśmiertelności jest
nuda. Z niej zresztą wypływają wszelkie negacje życia
i dowody podważające istnienie.
Szukam owego jest. Ale poszukiwanie moje nie ma
przedmiotu. A więc - kwiat w butonierkę i ruszamy
na Sąd!
Słucham milczenia i nie mogę stłumić jego głosu:
wszystko się skończyło. Od tych słów zaczął się świat,
gdyż poprzedza go tylko milczenie.
Bóg nie dba o usunięcie Milczenia, bo nie zamierza
szczędzić żadnego życia. Ale słuchajcie milczenia! W nim
nie majuż bytu. Tylko łzy współzawodniczą z Himalajami.
Święci i łzy 137
Wobec Sądu Ostatecznego wszystko jest błahe, nawet
idea Boga. Dotarłszy do tego punktu, wstydzisz się
wszystkiego, co nie ma związku z końcem. A czy nie
zbija z tropu to, iż idea Sądu Ostatecznego rodzi się wiosną?
Lecz prawdą jest, że o tej porze roku u poetów pojawia
się tęsknota za śmiercią i że Sąd to tylko religijny
ekwiwalent tej tęsknoty.
Chrześcijaństwo pojmuje Sąd Ostateczny jako końcowy
sens historii. W określonym momencie osądzone zostaną
ludzkie losy, a następstwo czasu ulegnie scaleniu w nie-
ubłaganą aktualność. Wszystkie istoty stawią się, by zdać
rachunek. Bóg, uznawszy, że dość się już naszwendały tu
i tam, zwołuje całą historię . Odbywa się sesja z udziałem
procesu dziejowego, tzn. cmentarzy ...
Choć idea Sądu Ostatecznego jest absolutnie nie-
zrozumiała i stanowi bezczelną prowokację wobec rozumu,
jest jednak kategorią niezbędną do wytłumaczenia naszej
nicości. Koncept ostatecznego rozwiązania historii, czy
to w formie religijnej, czy świeckiej, jest konstytutywny
dla ducha. W ten sposób najbardziej niedorzeczna idea
przybiera charakter przeznaczenia.
Wobec iluzji raju życie wydaje mi się błahym pretekstem.
Ironia, wykrzywiająca je niemiłosiernie, łagodnieje w ob-
liczu tej iluzji. Czyżby Raj był fikcją płodniejszą od życia?
Ironia to praktykowanie metafizycznej niepowagi. "Ja"
przeobraża świat w nicość , bo ironia daje ci odczucie
mocy jedynie wówczas, gdy nic już nie istnieje. Perspek-
tywa ironicznajest wybiegiem manii wielkości . "Ja" staje
się wszystkim, aby pocieszyć się w swym nieistnieniu.
Ironia nabiera metafizycznej powagi, gdy kończy się
 138 Emile M. Cioran
bezlitosną wizją nicości. Tragiczność to ostatnie stadium
ironii.
Wszystkie rzeczy zatrzymały się naprzeciwko Boga ... Tak
chyba musiało być przed Stworzeniem. Tylko uderzenia
serca przypominają nam jeszcze, że był kiedyś Czas. Ich
sens nie jest fizjologiczny, lecz metafizyczny ~ za-
znaczanie czasu. Tylko dzięki sercu wiemy, że coś się
zmienia; bez tego organu stawania się dawno już skamie-
nielibyśmy w pustej ekstazie. Przyśpieszone jego bicie
objawia nam gorączkowy bieg czasu, jego szamotaninę
i zmagania z jestestwami. Zbyt mocny rytm serca wy-
odrębnia czasowość z egzystencji, jako że autonomia czasu
powiększa tylko nasze nieprzyleganie do bytu. Serce
odkrywa nam czas - serce, które czujemy, ale przede
wszystkim myślimy. Ten, kto nie wie, że je ma (oto
kryterium organicznej równowagi), nie wie o istnieniu
Czasu i dlatego żyje w czasie. Wyrywa nas zeń tylko
rozdygotanie serca. Uderzenia serc wypchnęły nas z raju;
pojęliśmy jego sens i runęliśmy w Poznanie.
Jednym ze źródeł naszych niedoli jest to, że zbyt bez-
względnie dławimy w sobie popędy zbrodnicze. Od iluż
"kompleksów" byśmy się uwolnili, dając folgę instynktom
destrukcyjnym! I od ilu ż ludzi!
Obrzydzenie ludźmi wypływa ze stłumienia impulsów
zbrodniczych. Jakże przychylni bylibyśmy wobec ludz-
kości , gdybyśmy mogli natychmiast skracać o głowę
wszystkich, co znaleźli s ię w zasięgu naszego wstrętu
i naszej nien aw i śc i! Trupy ludzi, których nie zabiliśmy,
nosimy w duszy, a ich wyziewy rodzą w nas mizantropię.
Każdy człowiek jest niespełnionym katem.
Święci i łzy 139
Ktoś powiedział , że nuda to sposób biednego bytowania
bogatych. To prawda, że ubodzy się nie nudzą. Ale co
z beznadzieją, tym moralnym klimatem ubóstwa? Świat
dzieli się na posiadaczy i żebrakÓw. Biedacy stoją pośrodku ,
stanowiąc mdłą wieczność historii. Żebracy są reakcjonis-
tami równie wielkimi jak posiadacze, żaden z nich nie
pragnie zmiany ani postępu. Tylko biedacy wysilają się
i noszą brzemiona. Bez nich nie byłoby społeczeństwa.
Albowiem posiadacze to bestie, żebracy zaś nie pragną
niczego.
Bez biedaków idea obywatela nie miałaby treści .
Ich słabością karmi się państwo , ich nadzieje są żyłami
społeczności , ich beznadzieje - krwią historii. Posia-
dacze i żebracy to pasożyci na ciele Wiecznych bie-
daków.
Rozwiązań dla problemu nędzy jest mnóstwo, dla biedy
nie ma żadnego. Tak powstała obecna ludzkość: garstka
bogaczy, garstka żebraków i masa biedaków.
Pasja absolutu w sceptycznej duszy! Anioł zaszczepiony
na trędowatym. Wszystko, co nie jest Bogiem albo
robakiem, jest hybrydą. Skoro bowiem nie możesz być
dozorcą nieskończoności, jedynym dla ciebie sensem jest
wypasanie trupów. Łatwo wzięlibyśmy odwet za naszą
nie-boskość, gdybyśmy mogli dobrać się zębami przynaj-
mniej do serc świętych! Bywają dni wiosenne tak obez-
władniające ze swym ciepłym wiatrem, gdy wydaje ci
się, że wszyscy chorzy zemrą przed zachodem słońca,
a zdrowi co prawda przeżyją, lecz jako śniące widma,
które miotają się w nierzeczywistości, dążą na ś lepo ,
macając śc iany i dotykając się nawzajem w obawie, że
s ię nie rozpoznają i pogubią na amen. W takie dni
 140 EmiLe M. Ciorall
przypominasz sobie zapomniane imię jakiejś dziewczyny,
która, gdy byłeś chłopakiem, nie wyrzekła do ciebie ani
słowa, teraz jednak osacza cię jakimś dręczącym czarem,
toteż w swej bezsilności popadasz w melancholię. Albo
też stawiają się przed tobą przeżywane ongiś choroby,
więc posępnie dumny wychodzisz na słońce i poddajesz
się ich działaniu niby lekarzowi. Zresztą sama natura jest
chorobą. Pora roku zmysłowa i rozdzierająca, w której
próbujesz kochać i umierać .
Jeśli melancholia jest chorobą, to nie ma na nią leku,
póki istnieją wiosny. Czy poeci jeździli do Włoch, żeby
pozbyć się tej satumijskiej dolegliwości? Było chyba wręcz
przeciwnie. Gonili za nieuleczalną włoską wiosną, aby
usychać z melancholii, by wyzionąć ducha wśród scenerii
jakby stworzonej dla westchnień.
Wenecja nie jest rzeczywistością historyczną, lecz od
początku współistnieje z melancholią jako jej funkcja
- miasto łzawe, zrodzone z bezmiernego zwątpienia
i rozmarzenia.
Myślę o hermeneutyce łez, próbującej wyśledzić ich źródła,
ale także proponującej rozmaite ich interpretacje. Do czego
można by tu dojść? Chyba do zrozumienia wszystkich
dziejowych szczytów ludzkości , dzięki czemu, wiedząc
już wszystko, moglibyśmy zlekceważyć "wydarzenia".
Wiedzielibyśmy zatem, ile razy w ciągu dziejów człowiek
wychodził z siebie samego i jak wysoko sięgał w tym
samoprzekraczaniu się. Łzy jakby etemalizują proces
stawania się, ocalają go. A czym byłaby bez nich wojna?
Łzy przeistaczają zbrodnię i usprawiedliwiają wszystko.
Ich interpretacja jest kluczem do procesu dziejowego.
Sens takiej hermeneutyki polega na wyciąganiu nas
Święci i łzy 141
opresji o wymiarach zawartych między ekstazą a prze-
kleństwem.
Niejednokrotnie czujesz, że chciałbyś umrzeć z głodu ,
i pytasz nadaremnie, skąd się bierze ten impuls do samo-
zniszczenia. Chciałbyś być upokarzany i opuszczony,
zdeptany nogami i pieszczony plwocinami przechodniów,
tytłany w gnoju i oddający ducha pośród płazów. Ale
bliźni są tak nielitościwi, że nie pozwalają ci umrzeć
z głodu. Widząc się już niemal na progu wyzwolenia,
spostrzegasz raptem, że wargi masz wilgotne od nachalnego
miłosierdzia innych. Społeczeństwo narzuca ci ubóstwo,
lecz nie pozwala ci zdechnąć. Zaczynasz się bać, że nigdy
nie będzie ci dana okazja, by wykitować ...
Odżegnywanie się od posiadania czegokolwiek i upo-
rczywa walka z głodem to gorszący nonsens , głupia
sprzeczność w sobie i elementarny niedostatek w inter-
pretacji doniosłych faktów. Gdy niczego już nie po-
trzebujesz, musisz stać się martwym zewłokiem. Wtedy
w charakterze ogrodnika dla twej żołądkowej próżni
angażujesz wycieńczenie: plewisz swoje ciało z chwastów,
tzn. ze wszystkiego, co jest. I czekasz, czekasz niecierp-
liwie ... na śmierć głodową.
... Nieraz tak zaczyna się świętość.
Tym, co oddziela mnie od życia i świata, jest podejrzenie,
iż Bóg mógłby być problemem drugorzędnym . Ta wątp­
liwość, wyrazista aż do obłędu, obezwładnia cię; co można
jeszcze zrobić?
Czyżby egzystencjalna błahość dotykała również Boga?
Czy i on choruje na bezistotowość? Substancja boska od
dawna już chyba się psuje, skoro kwestionujemy jej zdrowie
142 Emile M. Cioran
i krzepę .
Bóg nie jest już obecny ; ani pioruny, ani
przekleństwa nie ożywiają już firmamentów . W jakim to
przytułku odpoczywa ten starzec? Teraz rozumiemy:
Absolut, który się oszczędza. Świat, który zasługiwał
jedynie na Bóstwo zgrzybiałe.
Wiem doskonale, że nic nie ma "przedmiotu" ani "przy-
czyny". Stany ducha uwarunkowane - ale przez kogo?
Przez świat? Lecz on istnieje tylko dla służących . A życie
to rzeczywistość jedynie dla prostaków, nieświadomych
hołdowników odwiecznego głupstwa.
Kiedy cierpisz pod słońcem, pozostaje ci już tylko
szafowanie pocieszeniami. Ale czy jest coś dziwaczniej-
szego niż potrzeba pociechy, skoro sam hojnie rozdzielasz
pocieszenia na prawo i lewo? Im więcej ulgi przynosisz
rozmaitym ludziom, tam bardziej dojmująco odczuwasz
potrzebę otuchy i czułych uśmiechów. Samotność proroków
to rozedrgany chaos.
Wszystkie dzwony wzywają cię na Sąd Ostateczny.
Dlatego wieże są protestem przeciwko życiu z samego
jego środka. Od jakichś dwóch tysięcy lat obwieszczają
koniec , uroczystą powagą otaczając agonię , do której
zaprasza nas chrześcijaństwo . Gdy jednak dzwony od-
zywają się w tobie samym, to znaczy, że już dojrzałeś
do Sądu; a kiedy twoje serce jest dzwonem pękniętym,
wyrok został już wydany.
Dwie rzeczy, którym niepodobna się oprzeć: muzyka
Bacha i skargi panien służących o cichym, nieruchomym
zmierzchu .
Święci i łzy 143
Dopóki nie słyszysz milczenia i nie smakujesz muzyki
samotności, dopóty pozostajesz obcy mistyce. "Harmonia
sfer" to banał jedynie dla głupców i filozofów; dla
mistyków jest ona wszystkim. A kiedy przestrzeń staje
się rojowiskiem gwiazd, one same zaś - gromnicami
u wezgłowia łez , umierasz wśród muzyki anielskich fletni .
Najskromniejszy chrześcijanin ma chwile, w których
rozmawia z Bogiemjak równy z równym. Gdyby również
religia nie przyzwalała ludzkiej pysze na takie satysfakcje,
człowiek rozpękłby się pod ciśnieniem swej cnoty kar-
dynalnej . Dlatego ateizm schlebia ludzkiej wolności , bo
traktując Boga z góry, podnosi dumę do rangi demiur-
gicznej. Kto nigdy nie pogardził zasadą najwyższą, urodził
się na niewolnika. Naprawdę jesteśmy sobą tylko w tej
mierze, w jakiej upokarzamy Boga. Mój żyje w niebie
podziemnym.
Smutek Nerona, nie do ukojenia żadnym ludzkim sposo-
bem ... Katastrofa przyrodnicza czy widowisko pożaru,
zdolne poruszyć tylko ciekawość umarłą. Na tle absolut-
nego dystansu dzielącego śmiertelników demencja Nerona
zarysowuje się znamiennie jako lustrzane odbicie smutku,
a cesarskie zatrucie melancholią staje się schronieniem
i pociechą dla zranionych dusz.
Kto nie jest szczęśliwy z natury, szczęścia może zaznać
tylko w następstwie kryzysów rozpaczy. Z konwulsji serca
rodzi się euforia przechodząca swym natężeniem urocze,
sielankowe sny, poryw kosmicznej potęgi ponad ciężką
materią rozczarowań. Wówczas niczego już nie oczekujesz
od organowej muzyki, od dalekich gwiazd czy milczenia
144 Emile M. Cioran
przestrzeni . Boję się szczęścianie do zniesienia, którego
mógłbym paść ofiarą i które, jako pomsta na przeszłą
trwogę, wzięłoby za mnie odwet na bycie.
W zestawieniu z mądrością antyczną zasługą chrześcijań­
stwajest zdeprecjonowanie rezygnacji poprzez umiłowanie
cierpienia. Z chrześcijańskiego punktu widzenia trędowaty,
który kocha swój trąd, jest lepszy od tego, który go jedynie
akceptuje; umierający w rozgorączkowaniu jest lepszy
od spokojnego, a rozpacz jest lepsza od zrozumienia.
Uprawomocniając gorączkę, chrystianizm wzbogacił świat
o nową jakość - emocję, nieobecną w kontemplatywnej
postawie starożytnych . Bezpośrednim następstwem tej
legitymizacji stała się świętość. Tylko temperatura, jaką
narzucił Jezus, sprzyja "hodowaniu" świętych. Dokonał
on apologii cierpienia i termometr wskazał ponad 40.
Chrystianizm tak podniósł temperaturę człowieka, by nie
rozróżniał on już między postrzeganiem a marzeniem.
Powyżej 40° Królestwo Niebieskie staje się jedyną per-
cepcją. Sąd Ostateczny? - Kwestia termometru.
W temperaturze normalnej odkrywamy tylko ziemię.
36°? Co możesz więcej oprócz kontrolowania własnych
iluzji ?! Mdłe zajmowanie się prawdą...
... Dlatego nie ma poznania w sensie absolutu, bez
choroby. Lecz ludzie nie grzeszą wdzięcznością. Komu
przyszłoby na myśl wystawienie pomnika gruźlicy , nie
mówiąc już o syfilisie, epilepsji i innych schorzeniach,
o melancholii, nudzie czy smutku? Bez tych podstawowych
niewygód konkurowalibyśmy z owcami. Źródło historii?
Choroba, dopiero na drugim miejscu grzech.
Na niebo po raz pierwszy spojrz ał pierwszy człowiek
chory. I tak było ze wszystkim, co nie jest naturą.
Święci i łzy 145
Usuńcie z historii suchoty, a utracicie wszystkie prawdy
poezji, zresztą jedyne prawdy w ogóle. Świadomość
pojawiła się wraz z pierwszym wywołanym przez chorobę
wyizolowaniem z życia. Wszystko więc polega na umiejęt­
ności zapanowania nad chorobą, żeby dzięki niej stać się
mocnym i niebezpiecznym, nie być zaś "cherlakiem".
I stać się "zaraźliwym" - ale zarażać duchem!
Lepiej cierpieć bez świadomości choroby, tzn. być
dla siebie kimś w pełni zdrowia. A jeśli nie cierpisz na
określoną chorobę, lecz z powodu wszystkich skutków
chorób, mogących być także ich przeczuciami?! Jest to
pożar pod progiem świadomości, niosący ci wizję absolutu,
patetyczną obelgę i rozkosz tonięcia wśród gwiazd.
Kocham tylko narody astronomów - Chaldejczyków,
Asyryjczyków, Egipcjan, ludy prekolumbijskie itd., którzy
ze słabości dla nieba nie dbali o tworzenie historii. To
zresztą jedyne ich usprawiedliwienie. Lud rozmiłowany
w astronomii zwolniony jest z obowiązku imperializmu.
Ten zaś, który nie spogląda ku górze i nie kocha się
w podbojach, nie powinien żyć. Wybierać między gwiaz-
dami i wojnami - oto decyzja podstawowa dla każdego
szczepu! Albowiem śmierć może mieć jakiś sens tylko na
polu bitwy albo w urzeczeniu jakąś gwiazdą.
W równowadze organicznej jesteśmy na jednym poziomie
ze światem; dlatego nie jesteśmy w ogóle. Poszukiwanie
cierpienia wynika przede wszystkim z chęci wymknięcia
s ię ze świata przedmiotów, a asceza, wzmagająca to
pragnienie aż do paroksyzmu, wyraża granicę aspiracji
do wyjątkowości. Uganiasz się za cierpieniem, żeby nie
być na jednym poziomie ze światem, żeby być sobą.
146 Emile M. Cioran
Samoudręka jest drażnieniem podmiotowości . Chcesz
w każdej chwili zachowywać świadomość , nie zapo-
minać się nawet we śnie, skoro przecież ascetyczny
fundament mistyki to jedynie systematyzacja bezsen-
ności i samowyniszczenia. Szamotanie się takiego na
przykład Suzona z diabłami, opisywane przezeń stra-
szliwie szczegółowo, ma na celu nieustającą jawę i ok-
rutną przytomność umysłu, jak gdyby mistyk lękał się
nagłego i niespodziewanego ustania bólu, co oznacza-
łoby dlań rzecz okropną - odejście Boga.
Jeśli przez jakiś okres życia zaznawałeś pełni roz-
maitych cierpień, później nie możesz się bez nich obejść.
Wzdychasz za jakąś męką, która by cię energicznie
przecknęła ze spoczynku egzystencji i zakaziła cię bal-
samem niewiedzy. Bez cierpienia życia nie da się znieść
- mawiała Maria Alacoque. Trudno jej nie rozumieć .
Ach, te cierpienia pełne wdzięku (cierpienia bez uroku
to ponure plagi), gdy wszystko, a zwłaszcza niebo, wydaje
ci się tak bliskie .. .
Ból zdruzgotał tożsamość natury. Nim go poznaliśmy,
tworzyliśmy z naturąjedność, bo szliśmy w jednym szeregu
z egzystencją. Ból pomieszał nam kroki - teraz idziemy
razem z Bogiem. Ta definitywna harmonia określa charak-
ter udręk ascezy.
Jest we krwi i ciele jakiś dziwny opór wobec zasady
boskiej . Jedynym sensem ascezy jest przekreślenie ciągot
ku immanencji, poprzez krew i ciało wiążących nas ze
światem. W ten sposób i one zaczynają dążyć w jednym
kierunku z sercem - ku runięciu w Absolut.
Kto bodaj przelotnie pojmuje, że są ludzie przez całe
lata żyjący z poczuciem zbliżającego się nawrócenia,
czegoś tak ważnego , iż zmieni rytm kosmosu? Nawrócenia
Święci i łzy 147
ku czemu ? Trudno powiedzieć. Oczekiwanie staje się
gorączkowe, natężone i pełne emocji, bo nie wiadomo,
kiedyanijak wejdziesz w tę bezlitosną przemianę . Ilekroć
nosimy w sobie zalążkowe a nieoznajmione nawrócenie,
ogarnia nas niezrozumiała panika, podobna do tej, która
towarzyszy przeczuciu pożarów podczas miesięcy suszy
na wsi.
Wszystkie nawrócenia są nagłe, dojrzewają jednak
całymi latami, powoli i tajemniczo. Rejestrujemy tylko
wybuch, naoczne ujawnienie się; w rzeczywistości jest
to tylko data. Ukazuje ci się Bóg, więc sądzisz, że odtąd
zaczyna się nowe życie. Uważasz się za nagle nawróco-
nego. Tymczasem nosiłeś Go w sobie od pierwszego
zbrzydzenia światem. Na drogę nawrócenia wchodzimy
wraz z pierwszym istotnym niezadowoleniem z życia. Im
bardziej obciążamy się Bogiem, tym bliższa jest chwila
rozwiązania, data nawrócenia. Wizje to raptowne projekcje
długiego procesu kiełkowania. Inkubacja boskiej choroby
zabiera dużo czasu, gdyż Bóg, na podobieństwo wrzodu,
nabrzmiewa powoli. Z czasem pęka raną; wówczas mamy
nawrócenie. Jeśli nie pęka, nosimy truciznę w organizmie,
chodząc aż po kres naszych dni z Bogiem, który nam się
nie pokazał, bo zakisnął w nas, zakiełkowawszy nieudanym
nawróceniem. Nie mieć wizji to znaczy nie móc uciec
od Boga! Wyprojektowawszy Go na zewnątrz, jesteś
wojny, pozbyłeś się brzemienia. Jeśli Go jednak nie
urodziłeś i nie możesz tego uczynić, jęczy On w tobie
i ryzykujesz śmierć od tej niemożliwej ciąży. Każdy z nas
jest brzemienny Bogiem, iluż jednak umiera, nie mogąc
wydać Go na świat? Nawrócenie to donoszona pomyślnie
ciąża.
148 Emile M. Cioran
Wiek niewinności Reynoldsa pokazuje, że życie miało
jedyną bodaj szansę: rozciągnięcie dzieciństwa w wiecz-
ność. Wpatrując się w obraz angielskiego malarza, uświa­
damiasz sobie, że wszyscy razem doznaliśmy fatalnej
i okrutnej porażki, i że porażka jest tylko jedna: przestać
być dzieckiem. Raj jest projekcją w niepamiętną przeszłość
pewnego stadium w naszym życiu oraz pocieszeniem po
utracie dzieciństwa. No i ta delikatna, przezroczysta rączka,
którą malec przyciska do piersi, jak gdyby broniąc się
przed światem i wstydliwie chroniąc przed nim swoje
szczęście! Czyżby Reynolds to zrozumiał? Albo jego oczy,
lekko rozszerzone i omroczone cieniem trwogi przed
wszystkimi utratami, jakich dozna w życiu! Co innego
mogłoby oznaczać jego uduchowione znieruchomienie,
jakby na dźwięk jakiejś smutnej aluzji? Niemal niedo-
strzegalne pochylenie główki i te pukle, ocieniające mu
czoło odrobinę zamyślone, uświadamiają nam, ile tkwi
w szczęściu melancholii płynącej z podświadomej pew-
ności, że wszelki raj przemija szybko. Dzieci, tak jak
kochankowie, przeczuwają granice szczęścia i to przeczucie
omracza zamyśleniem rajską nieświadomość.
Zawsze lubiłem łzy, niewinność i nihilizm. Ludzi
wiedzących wszystko i tych, którzy nie wiedzą nic.
Nieudaczników i dzieci.
Czemuż to podrostki są tak podatne na wstręt, obrzy-
dzenie? Bo zaczynają domyślać się wszystkiego, a to, co
wiedzą, pozostaje podejrzeniem pełnym wątpliwości
i złudzeń. W gruncie rzeczy nie wiedzą nic i interesujący
są tylko dla psychologa. Błądzą w jakimś mętnym,
kobiecym i beztreściowym rozmarzeniu, i trzeba ich
potraktować ostro i wziąć na dystans, by niektórzy samo-
dzielnie, bez pomocy z zewnątrz , mogli zacząć radzić
Święci i łzy 149
sobie w gąszczu życia. Dorastanie jest okresem przejś­
ciowym między niedawnym rajem dzieciństwa i bliskim
już piekłem porażki (nie mającej nic wspólnego ze staro-
ścią). Porażka jest kulminacją ostrego widzenia świata,
który staje się przezroczysty dla bezlitosnego oka nieudacz-
nika, dla jego wyostrzonej i wyosobnionej wrażliwości.
Nieudacznik wie wszystko, nawet jeśli nie ma kultury,
gdyż widząc wszystko na wskroś, w swym radioskopowym
obłędzie unicestwia wszelki byt. Nieudacznik to La
Rochefoucauld bez geniusza. Dla niego życie nie ma już
żadnych tajemnic, a urok kultury to tylko przeistoczona
głupota. Czy istnieje w malarstwie coś na antypodach
Wieku niewinności, jakiś Reynolds życiowej klęski?
Malarze starości dalecy byli od zrozumienia tego
problemu. Starzy nie są ludźmi przegranymi, lecz zobojęt­
niałymi i rozgoryczonymi, ludźmi bez znaczenia - a mimo
to bardziej interesującymi od młodych, których niedole
nie powinny nas przerażać, owszem, powinniśmy je nawet
intensyfikować. Przegranym można być dopiero po dwu-
dziestym piątym roku życia, gdy zaczyna się odpowiedzial-
ność za własny los. Kiedy nie realizujesz żadnego z im-
peratywów twego ideału i odchodzisz od twego naczelnego
kierunku, twój upadek trwa i tak oddala cię od życia, że
popadasz jakby w natchnione zidiocenie. Przegrana pojawia
się na ruinie wielkich ambicji i aspiracji. Ten, kto upor-
czywie i boleśnie nie stawiał sobie w życiu alternatywy:
aut Caesar, aut nihil, nie może być przegrany; na to
trzeba stać się ofiarą bezmiernej pychy. Jeśli nie aspiro-
wałeś do boskości , nie poznałeś górnej granicy porażki .
Klasyczni przegrani to ci, którzy ponieśli klęskę w walce
z Bogiem. Ta klęska jest definicją przegranego jako takiego.
To kwestia losu, nie kariery. Jeden uważa się za prze-
150 Emile M. Cioran
granego, bo nie został ordynatorem; drugi - bo nie stał
się bogaczem, itd .... W istocie stoją oni gdzieś w dolnych
rejonach porażki , gdyż ulegli w walce z ludźmi, nie
z Bogiem.
* którym wszystko wolno, gdyż własną tragedią i napię­
"Samotność zawsze czyniła mnie współczesnym umarłych"
(Barres). A więc jak: nie ma życia w samotności? Tylko
wieczność ...
Kogut w niedzielne popołudnie jakiejś matowej wiosny ...
Cisza po Sądzie Ostatecznym .. . I rozdzierające ją z nagła
pianie, które bezlitośnie objawia śmierć kosmosu. Może
na Sąd zbudzi nas takie właśnie przeraźliwe kukuryku
koguta, biegającego od grobu do grobu z ponurą wia-
domością.
Gdybym był poetą, nie pozostawiłbym Nerona niepo-
mszczonego. Wiedziałbym, co napisać o melancholii
szalonych cesarzy, a zwłaszcza jednego, którego ludzie
chcieli widzieć wyłącznie grubasem. Agonia imperium
bez Nerona nie ma stylu , dekadencja zaś - urody.
Historycy nie zrozumieli, że cesarz szalony i smutny jest
koniecznym kwiatem imperialnego zmierzchu i że w cieniu
schyłku da się oddychać jedynie jego trującymi wyziewami.
Zresztą co historycy wiedzą o deprawacji i zbrodni jako
owocach smutku? Ci, którzy zauważyli Neronowy smutek,
mogą być tylko poetami.
Dostojewski jest niesprawiedliwy z Raskolnikowem ,
bo każe mu potknąć s ię o prawdę i runąć . Albowiem
Święci i łzy 151
nie można negować prawdy, iż ludzie dzielą się na
dwie kategorie, teoretycznie uzasadniające zbrodnię.
Z jednej strony jest masa żyjąca mechanicznie, zau-
tomatyzowana i nie mająca praw, które by wykraczały
poza granice naturalne. Z drugiej - garstka tych,
ciem własnego życia zmywają hańbę natury i miernotę
egzystencji.
Punkt wyjścia Raskolnikowa jest prawidłowy . Dla-
czego więc podąża on ku ruinie? Czyżby Dostojewski
przestraszył się konsekwencji własnej zasady? Lecz czło­
wiek, który ujrzał śmierć, nie myśli już o konsekwencjach.
A może stwierdził, że się pomylił? Albo może Raskolnikow
upada, bo widzi, że nie należy do grona wybranych?
Czy jednak ktoś, kto aż do końca domyśli powyższe
rozróżnienie, może nie być powołanym? Tzn. czy jest
możliwe, by nie było mu dozwolone wszystko? Inni ludzie
to "owady"; zgoda. Skąd wówczas wyrzuty sumienia po
zbrodni? Ruina Raskolnikowa jest aktem tchórzostwa
Dostojewskiego.
Widowisko godne Szekspira albo Dostojewskiego:
święty zbrodzień. Rozkoszne zaiste jest to przywidzenie:
święty w aureoli i ze sztyletem w dłoni. Piorun doprawdy
nieludzki, najwyższy paradoks tego, co możliwe. Jestże
do wyobrażenia ambiwalencja bardziej urzekająca? Zabijać
z imieniem Boga na ustach i dusząc się wprost miłością.
Dla spełnionych, wzorcowych typów życia nie jest
ono zgoła interesujące; monstra to jedyne problemy Boga.
Dynamiczna wizja życia, jego przepływu , ruchliwości
i rwania się ku górze ma za punkt wyjścia łagodną euforię,
umiarkowaną temperaturę naszego jestestwa. Rytmicznie
współgramy z naturą, wzajemnie mierzymy sobie tempo
152 Emile M. Cioran
przemijania, bez żalu, w duchu spokojnego współuczest­
nictwa. Entuzjazm otwiera nas na dynamikę bytu. Za to
smutek ma rysy eleackie. W nim dystans wobec świata
jest tylko dystansem między światem a czasem. W smutku
nic się nie zmienia, wszystko zdaje się ogłupiałe i zdumione
jak po akcie Stworzenia. Rzeczy wychynęły z tajemnicy,
której już pośród nich nie ma. Smutek objawia życie jako
coś na kształt systemu mineralnego, statycznego i zimnego.
Istotnie, w temperaturze smutku życie "krystalizuje".
A w obłędzie - będącym ostateczną konsekwencją smutku
- staje się rozpłomienioną geometrią.
Szaleniec godzien jest mentalnej samotności tylko
w tej mierze, w jakiej "myśli" o Bogu. Opętanie Bogiem
jest najwyższym jego usprawiedliwieniem. Na wielkim
Sądzie domy dla umysłowo chorych będą zbawione hurtem,
gdyż w nich Bóg pojawiał się częściej niż w kościołach .
"Wewnętrzne" myślenie wariata, jego utrata kontaktu ze
światem zewnętrznym, niemożliwość komunikacji
- wszystko to stawia go twarzą w twarz z Bogiem, bądź
nawet na Jego miejscu. Zagłębienie się w sobie daje
bezpośredni "chwyt" na Boskość, skoro wiadomo, że dostęp
do niej możliwy jest jedynie po starganiu więzi z bytem.
Im cięższy i głębszy obłęd, im szerzej jego rezonans
obejmuje najpierwotniejsze strefy duszy, tym silniej
usadawia się on w centrum boskiego bytu. Kiedy skutkiem
załamania psychicznego obracasz się plecami do wszyst-
kich znaczeń i odmawiasz sensu naturze oraz człowiekowi ,
Bóg jest jedyną istotą zdolną wypełnić beznadziejną
izolację obłąkania. Religia to sposób spożytkowania
ukrytego głęboko szaleństwa, a kościoły to niekompro-
mitujące przytułki dla wariatów. Otamowują one dziwaczne
porywy śmiertelników, urzędowo kontrolują dawki trans-
Święci i łzy 153
cendentnej trucizny i w ten sposób zapobiegają przekształ­
ceniu się świata w jeden wielki dom wariatów. Zasługą
religii jest umiejętność skanalizowania szaleństwa, za-
rządzania nim gwoli wspólnego pożytku i bicia monety
z Boga. Gdyby w stosownym czasie nie interweniowała
ona poprzez swe instytucje i rytuały , gdzie bylibyśmy
teraz? Potępialibyśmy niewinność Nerona, gardzilibyśmy
jego czystością i z uśmiechem, niby obłąkani jasnowidze,
spoglądalibyśmy nań jak na niewinnego rozkoszniaczka.
Możliwe, że melancholia jest grzeszna, bo zbyt dużo
w niej mądrości . Istotnie, jeśli jest lekarstwo na rozpacz
w wierze, polityce, sile, w ekscesach mistycznych czy
bestialskich - to próżno by go szukać w jej długich, acz
stonowanyoh oddźwiękach. Środki mocne? Nieskuteczne
wobec jej subtelności. Chyba tylko usypiające aromaty,
kołyszące ją miło na jedwabistych, rozległych gładziach
bądź na nierealnych morskich błękitach. Ten rozkoszny
nałóg krwi potrzebuje leniwych zmierzchów i zjawis-
kowych rozbrzasków. Dla melancholii natura jest tylko
rozpasaniem grzesznych skłonności.
Głębię tego zła pojął Dtirer. W jego Melancholii
satumijski anioł traci wzrok porażony Nieskończonością.
Z tej rany krew nie cieknie, gdyż bladość świata jest białą
krwią melancholii.
"Regułą" wśród świętych jest, że ilekroć przypominają
sobie o głównym objawieniu swego życia, zalewają się
łzami . Czyżby nie wypłakali się wówczas? A może to żal,
że te łzy ich przeżyły ... Albowiem cokolwiek byś uczynił
po fundamentalnym objawieniu, nic nie poradzisz na swoją
zbędność . Podczas jakiejś procesji Ignacy Loyola w prze-
błysku intuicji miał objawienie Trójcy Przenajświętszej .
 "'"
154 Emile M. Cioran
Później wystarczyło mu przypomnieć je sobie, by zalać
się strumieniami łez . Tłum, jednostki statystyczne w historii
nie znają owego wtedy - nadludzkiego szczęścia, wokół
którego ześrodkowane jest całe życie. Święci mierzą proces
dziejowy innymi kryteriami. Waga i sens ekstatycznego
błysku są dla nich istotniejsze od wszystkich wojen. Dla
nich jedynym "wydarzeniem historycznym" jest obja-
wienie, przecież zawieszające historię.
Mistyka tylko Bogu przyznaje prawo mówienia "Ja".
Co zostaje nam? Mówienie w liczbie mnogiej? Wiedzieliś­
my, że żyjemy samotni, lecz zapomnieliśmy, że na Sądzie
zostaniemy potępieni zbiorowo. Oto, Panie, stoję tutaj
i czekam razem ze wszystkimi, abyś nas osądził. Bo nie
masz odwagi spojrzeć w twarz naszym samotnościom,
każdej z osobna.
Jedną melancholię może osłodzić tylko druga. Skoro tak,
co byśmy poczęli bez poetów? Bezmiar ichjadujest oazą
na pustyni życia. Moje serce przywaliły góry, kanciaste
głazy powbijały mi się między myśli? Panie Boże! Po-
wstrzymaj swoją naturę, skoroś nie ukształtował śmier­
telników na miarę ich wzlotów. A może nie wiesz, jak
w myśli reperować beczki i radzić sobie z grozą wzmaganą
przez rozproszone echa?
Nie mogę umrzeć, nim wszystko we mnie nie zostanie
zabite. Mając świadomość kosmicznego zbrodniarza,
doznałbym pełnej satysfakcji i pełni skruchy. Nic
nie mogłoby mnie już wiązać ze światem - moją
ofiarą .. . Osamotniony , nie potrzebowałbym już sa-
motności ani mnie samego. Nie sposób umrzeć z myślą,
że mógłby nas przeżyć bodaj jeden robak. Zabiję
Święci i łzy 155
w sobie lamenty przestrzeni, połamię kosmiczne organy,
a zamarznięte łzy niech już nie odbijają umierającego
słońca!
Roślinna tęsknota, rodząca się z delikatnego gnicia
melancholii ... Byłem kiedyś naturą, gdyż nostalgia przenosi
mnie wstecz, niby jakaś reminiscencja czasów, kiedy
tworzyłemjedno z kwiatami, wodami i górami. Skutkiem
zmęczenia świadomości nurkujesz w nieskończonym
oceanie duszy i raptem widzisz się wśród roślinności,
będącej po prostu odwzorowaniem pierwotnego, najdaw-
niejszego kontaktu ze światem.
Wszystkie reminiscencje krążą wokół raju. To on jest
jedynym przedmiotem anamnezy. Platon nie określił go
dokładnie. Czy zabrakło mu odwagi? My w stosunku do
niego dźwigamy obciążenie ponad dwóch tysiącleci żalów
- co mówię? - jesteśmy w nich wręcz mistrzami, bardziej
wyrafinowanymi i dłużej trenowanymi w różnorakiej
niedobrej wiedzy.
Nie móc myśleć inaczej , jak tylko w tonacji po-
grzebowej. Czy jesteś neutralny, czy też wesoły i pogod-
ny, stajesz się nieprzepuszczalny na wszystko. "Zdrowie"
abstrahuje od tego, co w nas najintymniejsze i najgłębsze .
Myśli podnoszą się jak opar, ilekroć na horyzoncie
spiętrzają się chmury smutku, kiedy zaś upiłeś się go-
ryczą na umór, nie ma już zapór dla myśli . Ponury
dreszcz w tkankach, kosmiczne rzężenie w kościach,
lasy płonące we krwi ... Żałoba serca to jedyny bodziec
dla my śl i.
Ten smutek, jak w sercu szakala ... Panie, jakże daleko
j esteś od apokaliptycznej trucizny twych dzieci!
 .......
156 Emile M. Cioran
Nie słyszysz,
jak w trumnach trzeszczą kości? Hałas
wieszczący
bliski już Sąd. Groby zawczasu odpowiadają
na zew wieczności. Zresztą my, żywi, już dawno
odbyliśmy Sąd.
Trudno byłoby o mistyka, który z taką zaciekłością
niszczyłby w sobie instynkt życiowy, jak Eckhart. Zupełny
rozbrat ze stworzeniami wiedzie go ku owej Abgeschieden-
heit, oddzieleniu się od bytu, będącemu pierwszym warun-
kiem przywiązania do Boga. Spośród życia i wieczności
on bez wątpienia wyrzeka się tego pierwszego i w praktyce
oraz w teorii weryfikuje bolesną autonomię tych dwóch
członów. Gdzie jest życie, nie ma wieczności, i na odwrót.
Wieczność iywa? Contradictio in adiecto.
Skąd u ludzi ta potrzeba, by coś jeszcze dodać do Eklezjasty,
skoro jest w nim wszystko? Ba, więcej: wszystko to,
czego w nim nie ma, jest błędne. "I wtedy zwróciłem
moje serce ku rozpaczy". Ku czemu więc? Ku Prawdzie.
" .. .Bo w wielkiej mądrości - wiele utrapienia, a kto
przysparza wiedzy - przysparza i cierpień".
Eklezjasta to prowokacyjne objawienie prawd, którym
życie sprzeciwia się z desperacką furią. Czego broni?
Marności wiedzy o marnościach.
Pustka rekonwalescencji rodzi się z nieobecności dramatu
zdrowia. Ciało "uzdrowione" po długotrwałych chorobach
wtrąca nas w trwałą, zatrutą i cielesną nudę. Odbłysk
każdego bólu pozostawia w duszy próżnię, której nie
potrafimy niczym zapełnić . Medycy odwlekają naszą
śmierć , by wydać nas na pastwę innej, jeszcze okropniej-
szej , bo elementarnej i trzewiowej. Nudą możesz gardzić
~
Święci i łzy 157
tylko wtedy, gdy cierpisz; gdy jednakjuż padłeś ofiarąjej
fatalnej deprawacji, choroba zdaje ci się rozrywką.
Nuda jest melancholią bez wibracji, rozpacz zaś
- nudą w płomieniach. Obie biorą się z braku zaintere-
sowania życiem. Co tu robić, kiedy wszystko jest zbyt
małe, z Bogiem na czele? Co ci pozostaje oprócz rozmyślań
o własnej nudzie? To właśnie smutek. Godziny przeklęte,
w których nawet marsz żałobny wydaje ci się banałem .. .
Myślałem wszystkie zmierzchy, a odrodziłem się z poran-
kami. Słońce czeka skromnie naprzeciwko życia. Czy
będę godny takiego daru, czy potrafię wziąć w ramiona
gwiazdę, której nie ukradłem ani jednego promienia?
Nie sposób pocieszyć się z tej okropnej sytuacji, iż nie
jest się poetą ... Jedyna to rozpacz mająca "przedmiot".
Ale jeśli nie urodziłeś się poetą, to przynajmniej wierz
z talentem w Boga!
Wszelako również wiara - jak wszystko, co robimy
- jest wrodzona. Nawet wykonując najbardziej kapryśne
gesty, jesteśmy prowadzeni przez wewnętrzną nieuchron-
ność . Nawet krawat Bóg wybiera za nas od wieku wieków,
a świat umarł, zanim się narodził.
Nie ma "nawróceń". Św. Paweł wier::."! zawsze. Co
pozostaje z "wolnej gry" przypadku? Właśnie przypad-
kowość świata plus jego wewnętrzna konieczność, które
składają się na nasz los. Poprzez determinizm odkupujemy
kapryśność istnienia.
Człowiek sądzi, że żyje zdany na laskę fal. Ciągle
zapomina o morzu. Fale fatalnej Konieczności .
Poezja narodziła się na morskim brzegu, nie w miastach
na równinach ani w górach. Dowodzi to może najlepiej,
że nie ma mórz wesołych .
J5 8 Emile M. Cioran
Lęk spadający "z jasnego nieba" ... Zresztą jedyny i naj-
mroczniejszy. Jest dwuznaczny, jak pączkowanie w cieniu,
i rodzi muzykę smutnej, nieprzytomnej fletni. Narasta
ona i potwierdza nasze wykorzenienie w milczącym pokoju
hotelowym albo w wąskich uliczkach starego miasta. Masz
wówczas ochotę zabłądzić wśród średniowiecznych so-
netów albo utonąć w głębokim łożu , by wskrzesić zapom-
niane smutki.
Lęk nie jest "psychologiczny" i zwykle nie przynależy
tzw. duszy. Odzywają się w nim echa męczarni indywidua-
cji, odwiecznej walki chaosu z formą. Nie mogę zapom n ieć
chwil, w których materia przeciwstawiała się Bogu.
Kto ryje bruzdy w naszym mózgu, orze i grzebie w naszych
myślach, tak że pojawiają się w nich wszyscy zbrodniarze
tej ziemi? Bo przecież trwoga medytuje tylko zbrodnię
i smutki skąpane we krwi. Aniołowie z toporami w dło­
niach, konwoju niebiański a zbrodniczy, was właśnie
potrzebowałoby moje serce, gdybyście byli moją jawą,
po tamtej stronie moich goryczy!
Rozbrat z życiem rodzi upodobanie do geometrii. Za-
czynamy wszystko widzieć w formach ustalonych, w li-
niach zastygłych i w martwych konturach. Gdy nie masz
w sobie radości, jaką karmi się dynamika egzystencji,
wszystko zamiera w symetriach. To, co określono jako
"geometryczność" rozlicznych form obłędu, jest może
tylko wyolbrzymioną skłonnością do znieruchomienia
w depresji. Upodobanie do form zdradza tajemną słabość
do śmierci. Im bardziej jesteś smutny, tym bardziej rzeczy
nieruchom.ieją, przy naj niższej zaś temperaturze smutku
krzepną na lód . Depresje odbierają wrażliwość spojrzeniu
Święci i łzy J59
na życie, serce staje się przezroczyste i zimne jak minerał,
a w pustych żyłach dudni hulający suchowiej .
Skąd w tobie rozdarcie, ilekroć nachodzi cię umiłowanie
życia? Skąd taka żądza krwi, kiedy rozświetla ci się serce?
Obawa, że "komórka" stawi opór szczęściu? Taki jest
początek zbrodni i świętości.
"Cierpienie? Ależ to jedyna przyczyna świadomości "
(Dostojewski). Ludzi należałoby podzielić na dwie kate-
gorie: rozumiejących i nierozumiejących tę sprawę·
Pragnienie śmierci to niekończąca się melodia. Na próżno
usiłujemy je zdusić, bo swą niespożytą siłę czerpie ono
z nieskończoności śmierci. Nie potrafisz rozpoznać tej
muzyki, zorientować się w naporze dźwięków subtelnych
i czułych? Nie wiesz, co w tobie śpiewa? To nieskończona
melodia śmierci, biegnąca pod wszystkimi innymi pozo-
rami, dla których wynajdujesz nazwy, by łatwiej o nich
zapomnieć . Odkrywszy ją, trzymasz w sekrecie, bo nie
będziesz mógł zapomnieć o wiecznej i tajemnej pieśni
końca, co się zaczyna w chwili narodzin. Któż wychwyci
uchem nieustanne muzyczne tło? I kto się domyśli melo-
dyjnego, sennego kołysania sprzed serca i łez?
Nader często poprzez śmierć ratowałem pozory. Prawdą
jest, że stanowi ona eliksir czasu, gdyż wybawia cię
z wszelkich chorób związanych z przemijalnością. Z dru-
giej strony, czas to tylko paliatyw na śmierć , która
wszak odkryła " kamień filozoficzny". Czas jest jedynie
ram.ą dla rozwiązań, śmierć jest rozwiązaniem par ex-
cellence.
 160 Emile M. Cioran
Jeśli nie rozmyślasz intensywnie o śmierci, to niezależ­
nie od poziomu kultury i wyrafinowania, do jakiego jesteś
zdolny, tkwisz w nieświadomości. Wielki matematyk
- będący tylko matematykiem - stoi o wiele niżej od
wieśniaka, prymitywnie dręczącego się problemami osta-
tecznymi. Ogólnie biorąc, nauka zbydlęciła ludzi, redukując
ich świadomość metafizyczną. Gdybym, wznosząc kon-
strukcje matematyczne, w pewnej chwili wypowiedział
słowo: śmierć, natychmiast porzuciłbym wszystko na rzecz
tej niepotrzebnej wiedzy. Wszelako zaleca się ją właśnie
gwoli łatwiejszego zapomnienia o kosmicznej grozie.
Ludzie nauki to stare dzieci, których nie należy brać
poważnie poza sytuacjami "obywatelskimi". Wszechświat
nie grawituje ku formule, lecz ku poezji.
* się wyłącznie instynkt gatunkowy, tworzący jednostkowe
Póki chodzisz sobie po ulicach, wszystko wokół ciebie
zdaje się istnieć. Gdy jednak spojrzysz przez okno - ja-
kiekolwiek okno - wszystko staje się nierzeczywiste.
Ludzie, drzewa, zwierzęta spiskują w niebycie. A więc
przezroczysta szyba tak może nas oddzielać od życia?
Okno, otwierające nas na świat, w gruncie rzeczy oddala
nas odeń bardziej niż mur więzienia. Przypatrując się
życiu, zaczynasz o nim zapominać. Dlatego w kawiarni
historia zawsze jest śmieszna. To, co dzieje się na zewnątrz,
za szybą, nie ma sensu ani realności. Z czasem wszelkie
spojrzenie odrywa się od życia, a oko staje się w końcu
wytwórcą, nierzeczywistości. Im więcej widzisz, tym
bardziej wyobcowujesz s ię z bytu, toteż ostatecznie
zaczynasz dostrzegać już tylko zewnętrzną nicość trupa
Boga w twym sercu.
Święci i łzy 161
Nadejdzie czas, gdy robaki będą oddawać się marzeniom
na mych kościach ... (Groza zdająca się wspomnieniem.
W duszy poruszają się cmentarze).
Schopenhauer twierdzi, że gdyby zastukać w grobowe
płyty i zaoferować umarłym życie, odmówiliby co do
jednego. Ja natomiast sądzę, że z radości umarliby raz
jeszcze.
Wszystkie myśli oddzielające mnie od życia przy-
prawiają mnie o szaleństwo. Wieczność? Pogrzeb za
życ ia.
Im więcej czytam pesymistów, tym mocniej kocham
życ ie. Po lekturze Schopenhauera żałuję, że nie jestem
zaręczony.
Czy twierdzenie, że w miłości Jana do Marii przejawia
iluzje i posługujący się istotami instrumentalnie, niesie
uszczerbek absolutowi wewnętrznemu, psychologicznemu?
Iluzja Jana i Marii? Ale przecież nic ponad nią nie istnieje;
ona jest wszystkim. Schopenhauer ma rację utrzymując,
że życie jest snem. Popada jednak w poważną niekonsek-
wencję, gdy zamiast popierać iluzję, demaskuje ją, dając
nam w ten sposób do zrozumienia, że być może istnieje
poza nią coś jeszcze. Wszystko jest oszustwem, gorzkim
i słodkim. Gołym okiem widać, że rzeczywistość ani
prawda nie mogły zaistnieć.
Z pesymizmu leczymy się tylko drogą ekstazy.
Gdyby życie było rzeczywiste, kto mógłby je wy-
trzy mać? Jako sen jest ono mieszaniną czaru i grozy,
której poddajemy się w pachnącym rozlu źn ieniu . Duch to
koszmar natury.
 162 Emile M. Cioran
Światło nie bywa przedmiotem poezji. Słońcu można być
co najwyżej wdzięcznym - ale opiewać je? Egipcjanie
przekształcili je w bóstwo, bo inaczej nie mogliby układać
najego cześć hymnów. Światło nie ma w sobie dyskrecji
i intymności. Gdy jesteś nieszczęśliwy, jest ono naprawdę
prowokujące. Słońce opisuje krzywą szczęścia, ale poezja
istnieje tylko o brzasku i o zmierzchu. Południe głębokie
i ostateczne? Tak jakby było możliwe inspirowanie się
pełnią.
... Poza tym jedynie o brzasku i o zachodzie promienie
padają w kierunku serca. Nie dość zestarzałem się w szczęś­
ciu, aby kochać słońce!
Od kiedy zacząłem tracić wszystko wokół siebie,
a rzeczy jęły znikać w nieskończonym pędzie pustki?
Zaczynasz abstrahowaniem od przedmiotu, a kończysz'
abstrahując od świata . Oto droga myśli.
Jedynie muzyka może w absolutnej pustce stać się
substancją, wszystkie zaś morza cofają się, by zrobić
łożysko łzom. Chciałbym wędrować pod rękę z Bogiem-
żebrakiem, przynajmniej znaleźlibyśmy jakiś świat ze
słodszymi truciznami. Po tym świecie już dość nabłąkaliś­
my się, mając przed sobą cień Boga. Teraz chcę Go mieć
po prawej, bo bez Niego, sparaliżowany bezpamiętnym
lękiem natury, boję się zrobić choćby krok. Chodź, Panie,
powałęsać się razem ze mną po lasach i pustyniach, a może
znajdziemy wspólnie jakąś miłosierną skałę, która oberwie
się na nas i zamknie nas w milczeniu, któregoś się bał
u początków! Umierać ramię w ramię z Panem ... płakać
po Sądzie ...
Każdy pejzaż wyrywa cię z czasu, natura zaś to tak w ogóle
jedynie dezercja z wymiaru czasowego. Stąd dziwne
Święci i łzy 163
uczucie, jakoś mętnie dręczące i przyjemne, że nic nigdy
nie istniało - za każdym razem, gdy poddajemy się owemu
snu materii, jakim jest natura.
W znieruchomiały , słoneczny dzień przypatrzcie się
drzewu, gdy liście zdają się koronkowym stroikiem
rozwiośnionego serca, a zrozumiecie, że wszelkie problemy
blakną wobec obojętnego wzrastania natury , jej nie-
świadomości, poza którą wszystko jest bólem, przekleńs­
twem i duchem. Albo kiedy masz szczęście - lub nie-
szczęście - widzieć codziennie rosnącą przed domem
jodłę, negację i demonstrację życia przeciwko niemu
samemu, bezużyteczność wszelkich wysiłków wydaje ci
się porażająca i pragniesz, by ujarzmiło cię bezimienne
życie natury. Kto nigdy nie zazdrościł roślinom, nie wie,
co to groza świadomości. Słabość do natury płynie z prze-
rażenia świadomości. Duch nic już ci nie może powiedzieć,
więc zaczynasz kochać obojętność rośliny na pytania
i odpowiedzi.
Człowiek dał "prztyczka" naturze. Miarąjego sukcesu
jest zejście z orbity życia; jego tragedii - naddatek
przyniesiony naturze. Dzięki ucieczce spośród wiecznych
bydląt Pana Boga wytworzył się mięązy nim a życiem
dystans, który daremnie próbuje on przezwyciężyć, tęskniąc
do pierwotnej nieświadomości. Ku czemu skłaniają się
nasze serca, gdy kochamy naturę? Ku jej snowi. Trzeba
zapomnieć przerażenie ... A sen natury to pierwotne
ukołysanie , rozkosz niepodzielenia, niebiańska nieodpo-
wiedzialno ść bądź wreszcie błogość niewiedzy . Pośród
kwiatów i drzew poznanie jest grzechem, pod radosnym
lazurem - zamachem. Od czasów Adama aż po Baude-
laire'a i Dostojewskiego człowiek nie czynił nic innego,
tylko rejestrował katastrofalne następstwa naddatku przy-
164 El1lile M. Cioran
niesionego naturze. W planie Stworzenia duch nie był
uwzględni on y.
Umiłowanienatury to w gruncie rzeczy jedynie żal za
nią. Na im niższym poziomie świadomości ktoś się
znajduje, tym mniej lubi naturę . Nie mówimy tu o żadnym
uczuciu przykrości , bo tajest naturą leciutko wykrzywioną.
Bezprzytomny nie zauważa krajobrazu, bo nie może się
odeń oderwać; tak samo każdy człowiek szczęśliwy. Czego
miałby szukać w naturze? Wszak nie musi niczego odnaj-
dywać na nowo. Głupcy i szczęśliwcy nie pochodzą od
Adama.
Nietzsche powiedział gdzieś: "Szukałeś naj cięższego
brzemienia i znalazłeś siebie samego". Naturę kochają ci,
którzy rozumieją i czują tę prawdę.
Tym, co przymusza cię do jakieś aktywności wśród ludzi,
jest rzeczywista obecność czasu. Nie możesz mu pozwolić,
by upływał obok ciebie, więc stajesz się aktywny z prze-
konania. Postanawiasz uczestniczyć w historii i w okreś­
lonym momencie możesz raptem okazać się prorokiem.
Kto żyje w czasie, musi paść jego ofiarą, gdyż czas nie
byłby sobą, gdyby nie pożerał i niszczył wszystkiego.
Czy nie czujemy niekiedy ochoty konkurowania, zmie-
rzenia się z nim w rywalizacji? Może tu tkwią naj głębsze
korzenie autodestrukcji.
Zaczynasz rozumieć , czym jest wieczność, gdy stajesz
sam wobec natury. Tuzinkowość dynamiki bytu zdaje ci
się wówczas cechą czystą ludzką . Uważa się błędnie, iż
obecny w naturze pęd życiowy daje wrażenie ruchliwości
i dynamizmu. Lecz jej ro śni ęc ie nie jest uchwytne bezpo-
ś rednio ; przeciwnie, kontempl acja natury przenosi nas
w spokój nicości , ajej uroda ma w sobie co ś nierealnego.
Święci i łzy 165
Każdy krajobraz każe mi zapominać, że jest jakieś
"kiedy" i "wówczas", że istniały ongiś chwile albo że
byłem występnie zdolny do przeżywania szczęścia w cza-
sie. Naturę możemy smakować tylko jako mieszaninę
raju z cmentarzem. A od samotności nie żądałem nigdy
nic oprócz nagrobnej płyty i pocałunku.
Niczego nigdy nie było: taki szept pociesza nas
w zmierzchu , a nieraz nawet słońce wypisuje nam
go w środku dnia, na nieobjętym lazurze. Ale zmierzchy
odsłaniają nam wszystkie niejednoznaczności życia,
z których najwyższą jest pseudoagonia każdego zmie-
rzchu.
Obcowanie ze świętymi to ciągłe krwawienie; dla
człowieka widzącego przenikliwie - rak serca. Ten, kto
z otwartymi oczyma poruszał się wśród ludzi i zachował
jeszcze rezerwę na inne rany, nie zrozumiał niczego
z ludzkiej katastrofy.
Za wyzwolonego możesz się uważać tylko o tyle,
o ile nienawidzisz ludzi. Tak wiele jest rzeczy domagają­
cych się miłości; co za sens wchodzić w konszachty
z ludźmi!? Trzeba ich znienawidzić, żeby swobodnie móc
stowarzyszać się z doskonałościami niepotrzebnymi ,
z pozaczasowymi smutkami i ponadhistorycznymi szczęś­
liwościami . Każde przylgnięcie do człowieczeństwa to
brak dystynkcji i gustu. Zbrzydzenie człowiekiem zwraoa
cię ku miłości natury, przyjmującej tedy rolę pocieszycielki.
Jej funkcjąjest kojenie naszych ran , leczenie nas z kontaktu
z człowiekiem. W ten sposób odkażeni , możemy podążyć
i nną drogą, na której nikt nie powinien nam towarzyszyć .
Natura jako taka jest dla nas po prostu etapem naszego
odpad ani a od ś wi ata , podobnie jak w iluzji filozofii
romantycznej była ona etapem odysei ducha.
166 Emile M. Cioran
Do natury powracamy omijając historię. Dołożywszy
swoje trzy grosze do spraw dookolnego świata, zanurzyw-
szy się w mętny wir zdarzeń , ponownie odkrywamy naturę,
pratożsamość , którą rozbiliśmy , ogarnięci megalomanią
naszej świadomości . Ominięcie historii to naddatek dla
procesu dziejowego, nieuwzględniony w planach stwo-
rzenia. Dlatego nikt nie powinien wzbraniać się przed tą
przygodą.
Gdyby w naturze istniała najprostsza prefiguracja
poznania, nie powinna już nas ono interesować, gdyż
przestałoby być kołyską zapomnienia. Gdzie jeszcze można
by szukać ukojenia z grozy i męki przenikliwości?
Natura nakłania cię do wonnego i zwiewnego znieru-
chomienia, do ekstazy bez łez i do napawania się wspo-
mnieniami spoza świata. W ten sposób nie czujesz się
przywiązany do żadnego przedmiotu i nie możesz już
wierzyć w nic, co nie jest twym odpadnięciem od bytu.
Często pragniesz jakiegoś wielkiego załamania, żeby
móc w pełni smakować sens natury jako ramy dla pocie-
szeń . Jako umierający każdego dnia nie możemy smakować
rozkoszy wygnania. Natura ze wspaniałomyślnością od-
powiada królom i obalonym dyktatorom. Nam pozostaje
tylko wygnanie z bytu , zbłąkanie w istnieniu.
Oglądając jaki ś pejzaż, nie mogę oprzeć się chęci
zniszczenia wszystkiego, co we mnie akosmiczne. Przy-
ginają mnie roślinna nostalgia i telluryczne żale, i chciałbym
być rośliną, żeby co dnia umierać w słońcu . Zbyt wiele
nosimy w sercu zmierzchów, by jeszcze w naturze szukać
cieni.
Życie ma w sobie coś z histerii schyłku wiosny. Trumna
zwisająca z gwiazd, nadgniłe dziewictwo, rozkwitły grzech.
To połączenie cmentarza z rajem ...
Święci i łzy 167
Nie jestem aż tak nieszczęś liwy, by być poetą, ani też aż
tak zobojętniały , by być filozofem. Mam wszakże dość
przenikliwości , by być skazanym.
"Żyję tym, od czego inni umierają" (Michał Anioł) .
Nic dodać , co się tyczy samotności.
Żyć w świecie to po prostu praktykować smutek. Wszak
musimy o czymś myśleć, więc jako materiał do refleksji
wymyśliliśmy go. Stąd też myślenie nie przepuszcza żadnej
okazji, by go zniszczyć .
Ach, to pragnienie zejścia aż na dno, ilekroć ogarnia nas
zbyt wielkie szczęście ... Pod wpływem ekstatycznej radości
nurkujesz w trywialność: po jakimś niebie tęsknisz za
brudnym przedmieściem. Aniołowie płodzą nam w duszach
diabły, a uśmiech świętego przeistacza się w chichot
demona .
... Gdy słońce jest zbyt małe jak na takie szczęście,
daremnie krzyczysz o morze smoły, z czarnymi i gorącymi
falami.
Piekło i raj to różne wykładnie zdrowia; tylko ich miesza-
nina jest chorobą.
Pewnych ludzi Bóg zamierzył sobie jako "pełnych" .
Potem umieścił ich pod przekleństwem tej oscylacji.
Doskonałość jest trądem w wieńcu z róż .
Od tylu łez ziemia aż rozmiękła.
Wszech świat jest grobowcem zbyt ciasnym dla muzycznej
tęs knoty do ś mierci .
 168 Emile M. CioI'G11
Nuda - brak muzyki materii.
Melancholia - nieświadoma muzyka duszy.
Ekstaza - gorączka ducha.
Łzy - muzyka zmaterializowana.
Budda był optymistycznym prowokatorem. Jakże mógł nie
spostrzec, że bólem jest nie tylko to, co jest, ale i to
wszystko, co nie jest? Męka charakteryzuje byt tak samo,
jak niebyt. Przecież niepodobna pomyśleć jakiegokol wiek
wymiaru - istnienia czy też nicości - który by nie
"zaistniał" poprzez cierpienie. Pustka: czymże jest, jeśli nie
zawiedzioną tęsknotą za bólem? Nirwanajest cierpieniem
eterycznym, bardziej uduchowionym rodzajem udręki. Brak
może być niedostatkiem istnienia, lecz nie bólu. Albowiem
ból poprzedza wszystko, przede wszystkim zaś - Boga.
Rośliny śnią o cierpieniu, ludzie miotają się w nim.
Nawet kamienie nie są mu obce, bo cała natura jest jedynie
przeczuciem męki.
Stopnie świadomości wskazują postępy w bólu; ich
ukoronowaniem jest doskonałość udręki człowieka.
Nie sądzę, bym przepuścił bodaj jedną okazję do
smutku (powołano mnie wszak do człowieczeństwa).
Wszystkie jestestwa płaczą. Nowością przyniesioną
przez człowieka są tylko łzy.
Gdyby kobiety nie umiały płakać w każdej chwili,
miłość z nimi nosiłaby miano największej z wszystkich
perwersji - sodomii.
Że umrę naprawdę, czułem tylko w przystępach miłości
do życia. Ze światem o wiele silniej wiąże mnie groza niż
rozkoszne ukołysanie i tajemnicze omdlenie, kiedy to
zmysły stają się puste, by chłonąć życie, a wszechświat
Święci i łzy 169
wciska się w nas wszystkimi porami, słowa zaś i myśli
niemieją paraliżowane słodką trwogą wobec tej pełni .
Gdybym swojej śmierci nie ciągał po wszystkich
nadziejach i klęskach żywota, wyszukałbym sobie jakiś
rozdział w zoologii i zapadłbym, wraz ze zwierzętami
i Bogiem, w błogosławiony , bo nieświadomy sen bytu.
Ale śmierć, śmierć ... Czy wiąże mnie z nią tylko
ukryta tęsknota, markotność przygiętej rośliny bądź
tajemne spiskowanie ze złowróżbnym rozfalowaniem
natury? Czy to aby nie pycha, duma odrzucająca za-
mierzoną niewiedzę o śmierci? Bo przecież nic nie
schlebia ci bardziej od myśli o śmierci: myśli, nie
śmierci samej.
Dopóki żyję, za nic w świecie nie wyrzekłbym się
świadomości tego, że umrę; ale czekam na śmierć, bym
właśnie w niej mógł zapomnieć o tym przekleństwie.
We wszystkich rzeczach kryją się płomienie, gdyż w trwo-
dze odkrywamy świat jako zarzewie pożaru. Wystarczy,
że załamie się równowaga paniki i formalna harmonia
przerażenia, a góry zmieniają się w iskry, gwiazdy zaś
- w żużel. Po takich chwilach trudno byłoby znaleźć
w duszy cokolwiek oprócz tęsknoty za rozległymi pus-
tyniami. Wstręt do przedmiotów i istot rodzi wyblakłą
nieskończoność pustki i przyzywasz Sahary, by ukoiła
twe bezbrzeżne pragnienie opuszczenia. Defilują przed
tobą pustynie, jedna po drugiej, i żałujesz, że jest ich tak
mało na ziemi. Wtedy zaczynasz myśleć o zniwelowaniu
gór, zasypaniu sadów i lasów; pośród ogrodów marzy ci
się Mongolia i na milczącym krysztale wód rozsypywałbyś
. ółtą glinkę Chin oraz pył, jakim sypią rozszalałe zmierzchy
na pustyni Gobi .
 170 Emile M. Cioran
Chrześcijańscy asceci uważali , że tylko pustynia jest
bez grzechu, toteż przyrównywali ją do aniołów. Mówiąc
inaczej , czystość znajdujemy tylko tam, gdzie nie ma nic.
Byt skażony jest istotową nieczystością. Co dzieje się
z tymi, którzy przytulnie czują się tylko na pustyni
i o Saharze myślą jako o własnym domu? Bezkresne piaski
pustyni i jej nieubłagane horyzonty, tak zimne i od-
pychające, chyba przytulą ich tkliwie do swego łona.
Jest jakiś dziwny czar w tym, że niekiedy w bibliotece,
pogrążonego w abstrakcyjnej lekturze, śledzącego subtelne
i bezużyteczne filozoficzne polemiki, nachodzi cię prze-
można tęsknota za posępnymi przestrzeniami, i że pustka
wdziera się w sam środek jakiegoś rozdziału rozprawy
logicznej. Wtedy wszystko odwraca się tyłem, a ten czy
inny problem interesuje cię tylko jako sprowadzony do
absurdu. To tak, jakby głazy przemieszane z pojęciami,
a geologia z duchem runęły jedną lawiną, której po-
wstrzymywać wcale nie mamy ochoty. Piękne to pomie-
szanie, przypominające ci zmysłowy dreszcz towarzyszący
tęsknocie za śmiercią. Ilekroć osaczają cię nawoływania
kresu, pragnienia palące jak we wczesnej młodości burzą
ci krew, miło ją deprawując. Wszystkie członki przestają
słuchać ciała, krew dziwnie się rozpuszcza i nagie ciała
kobiece dręczącą rozkoszą zraszająjedyny w swym rodzaju
lęk. Śmierć, w samym środku swej aktywności, mocą
reakcji budzi najwyższą funkcję życia. Płciowość i śmierć,
mieszające się w konwulsyjnym wirze gdzieś w środku
nas, tworzą jakąś dziwną syntezę grozy i rozkoszy.
W tęsknocie za śmiercią żyjesz tylko formalnie, środek
ciężkości przemieniłeś w nicość . Jednakże bez pragnienia
śmierci człowiek nie zasługiwałby na specjalną pozycję
wśród bydląt. Tylko o tyle, o ile żalisz się trzeźwo, płacząc
Święci i łzy 171
krwawymi łzami o pociechę ciemności, i duchem uczest-
niczysz w bezlitosnym gaśnięciu, wznosisz się ponad inne
formy życia i ponad innych ludzi. Śmierć jest wizytówką
człowieka.
Gdyby ktoś nic nie wiedzący
o seksie przysłuchiwał
się czynnościom płciowym (lecz nie widział ich), nie-
chybnie doszedłby do przekonania, iż jest świadkiem agonii
- do tego stopnia najżywsze gesty życia są zewnętrznie
podobne do objawów śmierci. W rzeczy samej, nie sposób
zaprzeczyć, że seksualność ma cechy funeralne. Te urywane
rzężenia, to szukanie mroku, dziwaczna zwierzęcość
i aspekty wstrętne - wszystko to sprawia, że serce
delikatne widzi rozkosz jako spowitą kirem.
Wszystko miesza się wzajem. Między żarliwością
a nostalgią śmierci różnica nie wykracza poza niuans.
Płomienie zmieniają tylko barwę, albo, mówiąc ściślej,
pragnąc końca, płoniesz ogniem niewidzialnym. Nieraz
śmierć tak głęboko zagnieżdża się w bycie, że panika nie
znajduje sposobu, by zrzucić jej dławiący uścisk. A gdy
legnie na tobie jak kamień młyński, jej ciśnienie wnet
zgrozę zamienia w nostalgię. Potężne tchnienie śmierci
dławi w tobie oddech, lecz zamiast pogrążyć cię w okrutną
beznadzieję , w namiętnym rozwibrowaniu bierzesz
w uścisk śmierć, zbyt natrętną, by była ostateczna. Wtedy
wszystkie stromizny zdają ci się zbyt łagodne , wszystkie
upadki - zbyt miękkie, a przepaście zbyt świetliste.
Pragnienie śmierci pali; jeśli zbyt mocno - staje się
czy mś pozytywnym i lepiej służy życiu od wszelkich
podniet, wynalezionych prz.ez ludzkie nadzieje. Nadmierne
dążenie do wygaśnięcia podsyca pychę silniej od namięt­
ności . I tak gangrena okrywa się rosą.
 172 Emile M. Cioran
Potrzeba samoponiżania się z pogardy dla ludzi, pozowania
na wieczną ofiarę, na potwora czy bestię ... Jakiż sens ze
spalania się namiętnością pośród nieudanych zwierząt,
biologicznych wyskrobków i kosmicznych karykatur?
Człowiek staje tym niżej, im większą czuje potrzebę
"konstruktywnego" współdziałania z innymi, im wyraźniej
rejestruje istnienie "innych" bądź myśli o nich. Nikt nie
istnieje - oto konkluzja obligatoryjna i krzepiąca; praw-
dopodobnie też nikt nie istniał nigdy. Nakaz samotności,
straszliwej samotności, którego jesteś wszak świadom od
pierwszych niezdarnych poruszeń myśli, trzeba realizować
nieugięcie, wbrew wszystkim afektom i słabościom.
Wszechświat to jedynie przestrzeń dla samotności, a roz-
maite stworzenia Wszechmocny umieścił w nim tylko dla
sprawdzania i umacniania naszej izolacji. Nikogo nigdy
nie spotkaliśmy, choć wskutek braku przenikliwości oraz
obfitości ułud potykaliśmy się o cienie. Czy czyjakolwiek
pamięć zatrzymuje ludzi, z którymi kłócimy się albo
których kochamy? Jak powiada pewien pisarz: nie będę
balsamował żadnego wspomnienia, lecz zostawię, by zgniły
jak najszybciej, wszystkie stworzenia wczepione we
wspaniałomyślną pamięć i mogące mi się przysłużyć
jedynie jako przedmioty nietolerancji i odrzucenia. Nikt
nie istnieje, ludzkie zaś cienie zbyt mało mają ponęt, by
patrzeć na nie jak na zachód słońca . Na widok życia czuję
się jak melancholijna hiena .. .
Nieraz żądasz od ciszy takiego znieruchomienia, że drażnią
cię drgnięcia myśli w świeżych grobach. Niekiedy zaś
w górach, gdy cichnie wiatr, a wraz z nim zawodzenie
jodeł, złości cię szelest motylich skrzydeł lub nieprzyzwoity
wdzi ęk kwiatów. Wtedy zaczynasz kochać oddalenie
Święci i łzy 173
wyblakłego błękitu za jego zbijające z tropu milczenie
i seraficzną bezmyślność . Przynajmniej jednym z powodów
naszej słabości dla nieba jest jego brak inteligencji.
Obawiam się, że ciała niebieskie nigdy niczego nie
wiedziały.
Jeśli można lubić poetę, który nie kąpie wszystkich rzeczy
w zapachu agonii ... i jeśli, w ogólności , możesz związać
się z jakąkolwiek istotą, od której nie tchnie chłodem
zmierzchu ... Czy mógłbym pamiętać o jakiejś książce ,
w której nie wykryłem niejasności w myślach zrodzonych
z tajemnych szlochów? I czy można by zapamiętać z życia
jakiekolwiek zdarzenie, gdyby nie zawarta w nim płodna
gorycz oraz żałobne sugestie? W miłości spuszczasz się
jakby do grobowca, a uściski mają czar jedynie nocą,
w czas hebanowych uśmiechów kobiety. Z pozoru kocha-
my, by zapominać , w istocie jednak gonimy tylko za
niedolami innego rodzaju. Bez tajemnicy cierpienia, jaką
natchniona jest kobieta przekonana, iż nas uszczęśliwia,
miłość żadną miarą nie łagodziłaby czczości bytowania.
Dlaczego po miłosnej nocy, podczas której nie miałeś
żadnych pretensji do życia, opada cię nagle litość dla
egzystencji? Ślad rozkoszy w duszy , katastrofa przenik-
liwego spojrzenia.
Często myślę o anarchistach, przed zamachem zamykają­
cych się z kobietami, żeby podczas orgii zdusić resztki
przywiązań i wyrzutów sumienia. Samobójstwo, zbrodnia,
oderwanie od świata i postanowienia samotności budzą
wizerunek kobiety, bo zerwanie z nią oznacza symbolicznie
wyrzeczenie się życia. Dlatego jest ona obecna przy każdym
końcu , jako ostatni świadek aktu samoizolacji. Mizoginiści ,
174 Emile M. Cioran
filozofowie i fagasi - z nienawiści, bystrości i głupoty
- redukują kobiety do roli pretekstu dla instynktu i do
funkcji "konstruktywnej" - rodzenia i macierzyństwa,
jeśli nie wręcz jałowej rozpusty. Otóż nie dlatego, iż
poprzez nie jakoby czynimy zadość pozytywnemu pędowi
natury, lecz również dlatego, że dopełniają nasz impuls
zniszczenia i samozniszczenia, że tęsknią do nich nasze
mroki i upadki - będę oszczędniej szafował pogardą dla
tych istot, które, postawione przed alternatywą: kurewstwo
albo świętość, przeżywają dramat nam nieznany. Ilekroć
zamierzamy się zabić, ostatnie pożegnanie kierujemy do
kobiety. Nawet nędza klęski życiowej to tylko forma utraty
wewnętrznej więzi z nią. Nieudacznicy to ludzie niezdolni
już kochać, gdyż własne niedostatki zatrzymują ich w pół
drogi ich powołania. Nawet ten, co stoczył się zupełnie,
jeśli ze światem wiąże go jeszcze krowi uśmiech jakiejś
dziewki służącej, daleki jest od całkowitej przegranej.
Niewrażliwość na miłość robi konkurencję cmentarzowi.
Najpiękniejszy możliwy hołd złożony kobiecie to myśl
o niej wówczas, gdy nic już nie masz do stracenia. Te
chwile samotności, przywołujące ją natrętnie, aby nas
pocieszyła w rozbracie z życiem ... Gdyby kobieta nie
stała w samym centrum naszych zerwań ze światem,
mielibyśmy prawo gardzić nią, pełni litości i odrazy. Kto
w tej sytuacji jest winien, że śmierć nadbiega mu z od-
sieczą?
Owo dziwne, męczące poczucie przepływu pustki
w noce samotne i bezlitosne ... Jakaż to milcząca trwoga
unosi się w ciemności, spowija serce i paraliżuje mózg?
Albo jak gdyby bezmierna ciemność rozpadała się na
kawały , a one waliły się na pełgający w ziemi pożar ...
Każda noc to wszechświat w żałobie , ogrom nieuchron-
Święci i łzy 175
ności. Kosmiczna trwoga wytryska obficie z nocy bez
początku, którą Bóg rzucił do pierwszej bitwy. Na poły
zwyciężył, gdyż zdołał dnie porozdzielać nocami .
Człowiekowi pozostało tyiko urzeczywistniać pełnię
dnia, lecz noc udało mu się pokonać jedynie w myśli.
Jego protesty w ciemności, jego okrutna męka pośród
cieni kontynuuje tylko - bez nadziei i bez pasji - stary
plan Boga. Nie śpimy, by odpocząć, lecz by zapomnieć
o nocy, o nieskończoności, którą mamy powalić. Sen
jest dezercją sprzed oblicza Boga. A może jest on
lekarstwem na codzienną grozę nocy? Ale koszmary to
jedynie uboczne wytwory stałej trwogi , gdyż śnimy,
aby wyrwać się spod ucisku grozy rozległej jak ciemność .
Sny "przyjemne"? Optyczne złudzenia trwogi.
Każdy człowiek, od narodzin do śmierci, pokutuje za
grzech niebycia Bogiem. Dlatego życie jest ciągłym
kryzysem religijnym, powierzchownym u wiernych,
wstrząsającym u niedowiarków.
Wobec tego, czym powinniśmy się stawać, każde życie
jest tylko stosem ruin. Żyjemy w cieniu porażek i zranionej
dumy. Rozdęta aż do obłędu żądza potęgi nie może być
zaspokojona na tym świecie. Nie ma przestrzeni dla
instynktu demiurgicznego i dla wygłodniałej furii, poże­
rającej światy. Przy rozszalałych ponętach życiowych
Napoleon zdaje się zwykłym urzędniczyną. Co pozostaje
z jego ziemskiej przygody wobec westchnienia nieskoń­
czoności albo wobec bezgranicznego współczucia dla
Boga? Bywają "napady" litości (bo nie jest to stan ciągły),
kiedy płaczesz nad wszystkim, od kamieni po Bóstwo.
Współczucie degraduje absolut i jego cienie.
 176 Emile M. Cioran
Sensem religii jest pocieszanie nas z tego, że złamana
została naszawola mocy . Dodając inne światy do naszego,
możemy jeszcze mieć nadzieję na nowe podboje i zwycięs­
twa. Stajemy się religijni wskutek potrzeby przestrzeni
i w obawie, że udusimy się w przeklętych, ciasnych
granicach tego świata. Dlatego dusza mistyczna i im-
perialistyczna nie uznaje innego wroga poza Bogiem.
Jego właśnie, ostatni szaniec rozpaczy, należy pobić. Gdy
i on polegnie, odetchniemy swobodnie i nie będziemy już
musieli litować się nad niczym oprócz samych siebie.
Myślę o człowieku i widzę tylko cienie; myślę o cieniach,
a widzę tylko siebie.
Z Bogiem współżyjemy naprzemiennie - kolejno dzielimy
z nim władzę. Stąd biorą się dwa różne rozumienia świata,
żadnym sposobem nie dające się pogodzić. Ani my, ani
Bóg nie jesteśmy skłonni do ustępstw.
Niekiedy rację przyznać mogę jedynie filozofom-
okazjonalistom, zwolennikom Kartezjusza, którzy, usiłując
wyjaśnić relacje między duszą a ciałem, przyjmowali boską
interwencję w każdy nasz akt. Wszelako okazjonaliści
zatrzymali się w pół drogi. Nie wyczuwali, że bez nie-
przerwanej interwencji Boga ten świat na powrót runąłby
w chaos, rozpadłby się na kawałki i na oślep popędził
przez mroki. Według nich dobry Bóg zawsze wszystkiego
łaskawie udziela i wspomaga tę chwiejną równowagę.
Bóg miesza się w najmniej nawet istotne sytuacje,
jest obecny przy najdrobniejszych nawet wydarzeniach.
Czy gdyby nie On, moglibyśmy się uśmiechnąć? Wierni
przyzywający Go na każdym kroku - gdy piją wodę, ale
i gdy umierają - doskonale wiedzą, że świat, gdyby
Święci i łzy 177
chciał trwać samoistnie, momentalnie uległby zniszczeniu.
Jaki bieg przyjęłyby wydarzenia, gdyby Bóg usunął się
w swoją początkową pasywność? Co jeszcze może ją
ocalić? Tu pojawia się nasza pycha - jako rozwiązanie
na miarę kosmiczną.
W danym momencie nie można być wspólnikiem
z Bogiem. Można go zastąpić, można iść za nim, ale
nie można stanąć obok niego, gdyż nie cierpi on dumy
stworzenia, a też stworzenie nie jest zdolne do skrom-
ności i wdzięczności. Taki jest człowiek: albo unicestwia
się w Bogu, albo Go prowokuje. Ale w obecności
absolutu "zdrowy rozsądek", jak dotąd, jeszcze się nie
objawił. Być tymczasowym namiestnikiem Boga - to
stała ambicja śmiertelnika, poprzez którą poniekąd
wyzwala się on od śmierci. Sens naszego bytowania na
ziemi to nieprzepuszczanie żadnej okazji, by Go nad-
werężyć .
.. .Jednak nasza klęska nigdzie nie jest bardziej widoczna
niż w tajemnicy owej oscylacji, która spod stóp Boga
przenosi nas gdzieś poza Niego, a z tego szczytu - na
powrót w dół. Jest w tym wahaniu cały nieuleczalny tragizm
ludzkiego losu, w którym porażka przeplata się z demiur-
giczną wielkością. Żyjemy na dwóch płaszczyznach,
z których spotkania rodzi się żal pełen dreszczy i w którym
opłakujemy wszystkie okazje, przepuszczone na drodze
przebóstwienia.
Często przychodzą mi na myślowi egipscy pustelnicy,
którzy kopali sobie grób, aby dniem i nocą lać weń łzy.
Zapytywani , na co te płacze, odpowiadali, że opłakują
własną duszę. Wygrzebać sobie jamę w życiu, aby po-
między nim a niebem lać w nią rozgoryczenie i skruchę!
 178 Emile M. Cioran
Na pustyni bez końca grób jest oazą, jedynym miejscem
i jedynym oparciem. Kopiesz sobie jamę, by mieć stały
punkt w przestrzeni. A umierasz, by nie zabłądzić. Dlaczego
na pustyni nie pada deszcz? A jaki miałby sens po łzach
pustelników?
Proszę cię tylko, Panie, byś mnie zapomniał i żebyś pragnął
jedynie uciszenia mej nienawiści. Zbierz siły i uspokój ją,
wylej balsam na wściekły bunt stworzenia, gdyż są
w naszym upadku momenty, którym nawet Ty razem
z niebem możesz ulec. Czy znasz ataki furii, od których
topią się skały, pękają lodowce i tężeją na kamień pieniste
morskie fale? Bezmierna nienawiść, przemieniająca życie
w zamarzniętą kaskadę, w Niagarę białą i milczącą
- pejzaż grozy i symbol stworzenia ...
Jaki jeszcze możesz mieć interes w podbechtywaniu
moich okrutnych wspomnień, w obciążaniu mną swej
pamięci? Czy kiedykolwiek potrafisz zmierzyć własny
upadek swą myślą o mnie, czy moja obecność w twym
niepokoju wskaże ci miarę twojego zatracenia? Bo wiem
doskonale, Panie, że jedynym twoim grzechem jest myśl
o mnie. A więc odwróć swe serce od stworzenia i ratuj się
zapomnieniem o mnie. W bycie jesteś zbyt stary, w nie-
nawiści - zbyt młody. Ale nienawiść pochłania byt i jego
źródła. Stwórco nieodpowiedzialny i niewinny, twoim
sensem jest żebranie o cierpliwość u własnych odrośli!
Jakże samotni jesteśmy , Boże!
Zapomnij mnie, bo chcę mieć większą wolność w ist-
nieniu - i nie bój się, nie zaszczycę cię nawet najmniej-
szym wspomnieniem. Skoro umarliśmy jeden dla drugiego,
kto nam zabroni pohulać sobie po tym cmentarzu bez
trupów, którym jest życie? Czmychnęły nawet ścierwa
Święci i łzy 179
i sam zostałem w śmierci, którą - w swej boskiej , nie
mającej początku niewiedzy - nazwałeś życiem.
Jakkolwiek pragnąłbyś związać się ze światem, dopóki
cierpisz, możesz się odeń tylko oddalać. Gdyby bowiem
w raju możliwy był ból , również tam wymyśliłby sobie
inny świat. Dezintegrująca siła cierpienia łamie ostatni
opór rzeczywistości i oto, z braku własnego bytu, odnaj-
dujesz się w Bogu. Nierzadko mawiano, iż dopóki będzie
istnieć cierpienie, będzie też "istnieć" Bóg. Ale dlaczego
nie zauważono , iż także cierpienie neguje Go i że po
unicestwieniu przez nadmiar bólu nic już nie potrafi Go
wskrzesić . Negacja Boskości w imię racjonalizmu, zwąt­
pienia czy obojętności jest dobroduszną aprobatą w ze-
stawieniu z odmową zrodzoną z serdecznego rozpłomie­
nienia. Wstręt do Boga u człowieka religijnego w ostatnim
stadium cierpienia wrzuca go w tak przygniatającą samo-
tność, że gdybyś mógł nad nim uronić łzę, zatrułaby ona
całą ziemię ; gwiazdy by posiniały, a słońce jęłoby roz-
siewać światło suchotnicze i ostre. Wokół zaś tej łzy ciała
niebieskie zaczęłyby wirować i nowe światy utworzyłyby
się z tego prapunktu kosmicznej beznadziei .
"Człowiek, w każdej chwili mający przed sobą śmierć ,
przezwycięża swój upadek ducha" (z Pateryka 4 ).
Ostatnia myśl każdej religii: życie jako upadanie na
duchu.
Z Boga pożytek jest tylko po śmierci; dlatego nie
musimy sz ukać wielkości gdzie indziej .
4 Rum . Pa/ericu!: zbiór hagiog rafic znych legend o św i ętych
ascetach. [Przyp. tłum.]
180 Emile M. Cioran
Mnóstwo świątobliwych samotników chciało nas
nauczyć, że niebo w każdym punkcie globu jest tak samo
odległe od ziemi.
Co wobec tego począć mamy z ludzkim sercem
i z pustkowiem? Wszak uczono nas, że Bóg ma w nich
upodobanie, czuje się u siebie w tej samotnej, opuszczonej
przestrzeni.
Już nie muszę niczego z nikim dzielić, chyba tylko, przez
jakiś czas, z Bogiem. Czy zdoła On wyrwać mi "duszę
z zagłady zrozpaczenia"? (Z Pateryka). Wszechświat jest
mroczny i tajemniczy jak szkocka plaża we mgle, w której
spotkałbym się z Bogiem, aby podzielić z nim pustynię.
Im bardziej niedorzeczne są paradoksy na temat Bóstwa,
tym trafniej wyrażają one jego istotę. Nawet przekleństwa
są bliżej Boga od teologii czy rozmyślań filozoficznych.
Zresztą przekleństwa, choć w różnym stopniu, do Niego
i tylko do Niego są kierowane. Odniesione do człowieka
byłyby beznadziejnie pospolite, pozbawione natchnienia
i nieważkie. Przeklinasz czyjegoś Boga, nie zaś Boga
człowiekajako takiego. Ten nie ponosi żadnej winy, gdyż
to Bóg jest praźródłem grzechu i błędu. Upadek Adama
jest przede wszystkim katastrofą boską, dopiero wtórnie
- człowieczą. Bóg umieścił w człowieku wszystkie własne
możliwe niedoskonałości , całe swoje próchno i lichotę.
Sensem naszego pojawienia się jest ratowanie boskiej
doskonałości. To, co we Wszechmocnym było "egzys-
tencją", temporalną infekcją, upadkiem, znalazło ujście
w ludziach, Bóg zaś uchronił swą pustkę i sam pozostał
odarty ze wszystkiego, bo my śmy posłużyli mujako kanał
odpływowy.
Święci i łzy 181
Historia byłaby Bogiem w rozkładzie, gdybyśmy my,
przyjmując byt, nie podjęli się zadania zmycia zeń wstydu.
Poprzez tycie uchroniliśmy absolut od gangreny.
... Dlatego złorzecząc niebu jesteśmy w prawie kogoś ,
kto dźwiga cudze brzemię. Bóg domyśla się, jaka jest
nasza sytuacja, więc jeśli posłał Jezusa, by przejął część
naszych cierpień , uczynił to z wyrzutu sumienia, nie zaś
z miłosierdzia.
Ostatnie stadium smutku: zatarcie się różnicy między łzami
i kamieniami. Serce staje się głazem, na krwi ślizgają się
diabły . Panie, masz jeszcze jakieś miejsce w raju?
Wszystko, co we mnie domaga się życia, żąda, bym
zrezygnował z Boga. A czegóż człowiek nie zrobi dla życia ...
Bywa, że do wiary w Boga pcha cię pycha. Jest to , jeśli
już nie przyjemne, to w każdym razie "godne szacunku".
Jeśli On cię nie pasjonuje, powinieneś zająć się ludźmi.
Ale kto może upaść tak nisko!
Punkt zero egzystencji: jest ci zupełnie obojętne, czy
wertujesz protokół, czy też myślisz o Bogu. Jesteś tak
bardzo nieobecny, iż rzeczy, przestraszone same sobą,
pędzą w zamroczeniu, by runąć w twoją próżnię i przycup-
nąć gdzieś na twym bezkresnym ugorze. Wszystko, co
nie znajduje spokoju w przestrzeni, śpieszy ku tobie, aby
jęczeć i umierać . Ku firmamentom miazmaty podnoszą
się w sercach, w których spróchniałyby nawet skały.
Mnóstwo anachoretów lamentowało , że Bóg nie "zranił
ich serc do płaczu " (Pateryk). Nigdy bym nie uwierzył ,
 ~
182 ElI1ile M. Cioran
że tak łatwo współzawodniczyć z pustelnictwem. Nuże ,
niech pustelnicy przychodzą do nas, będziemy ich ciągać
po kawiarniach, przy których nikną pustynie Arabii ...
Człowiek nie może się zdecydować między wolnością
i szczęściem. Z jednej strony - udręka i nieskończoność,
z drugiej - tuzinkowość i pewność. Człowiek jest zwie-
rzęciem zbyt pysznym, aby przyjąć szczęście, zbyt upad-
łym, aby nim wzgardzić .
Czy to nie ciekawe, że "szczęście" rodzi kompleks
niższości , że przyłapani na nim ludzie próbują przy każdej
okazji się z niego tłumaczyć? Kto się chełpi brakiem
cierpienia? Zażenowanie przeciętnego śmiertelnika wobec
cierpiących jest tylko wyrazem przekonania, iż los ludzki
odróżnia się od innych poprzez ból.
Jakże często odczuwany wstyd przy próbach szczęścia!
Jakoż ludźmi jesteśmy nie przez naukę, sztukę czy religię
(nie mówiąc już o filozofii) , lecz poprzez odmowę bycia
szczęśliwymi, będącą rezultatem jasnego widzenia i wień­
czącą pierwotną, organiczną niezdolność do szczęścia
u zwierzęcia kuszonego przez wolność .
Moraliści raczyli naiwnie rozróżnić między rozpaczą
i pychą. Spojrzenie bardziej ponure wnet odkrywa oszukań­
czość takiej dystynkcji . Pozornie oscylujemy między
brakiem nadziei a prowokacyjną dumą, w istocie jednak
nie chcemy mieć nadziei , bo jesteśmy na to zbyt dumni.
A im mamy ich mniej , tym większa nasza duma, jako że
rozpacz i pycha wzrastają razem, są nie do odróżnienia
dla bezlitosnego oka. Pycha nie dopuszcza nadziei ani
szukania gdzieś na zewnątrz i w czasie wyj ścia z przepaści
"ja"; rozpacz zaś podtrzymuje w nas mroczną wielkość,
Święci i łzy 183
bez której pycha byłaby małostkową zabawą lub chorob-
liwym złudzeniem.
W siłach każdego jest udtwignąć życie bliźniego. Ta
wolność napełnia mnie trwogą: jest zbyt wielka jak
na możliwości człowieka. Wszyscy dławimy w sobie
jakiegoś Kaina, nie domyślając się, jakie perturbacje
może wywołać odrzucenie tego okropnego dziedzictwa.
Za dużo mówimy o miłości, a zapominamy o drze-
miących nam w duszy puginałach, o spojrzeniach ostrzą­
cych miecze ... W rozgoryczeniu każdego człowieka
chwytam ledwo słyszalne jęki stłamszonego i nieza-
spokojonego Kaina. Gdyby trzeba było zadośćuczynić
wszystkim morderczym pragnieniom i myślom, na całym
świecie zabrakłoby więziennych lochów, a czas - nie-
skończony czas - okazałby się zbyt krótki na zapo-
mnienie i skruchę.
Kochać można tylko kogoś, kto łączy chorobliwą
delikatność z popędem do zbrodni . Ranić cię powinien
promień , a rozkoszy masz szukać w szlachtuzie!
Nieważne, czy Bóg istnieje, czy też nie, lecz tylko, czy
potrafi się oprzeć naszemu porywowi i samotności . Jako
funkcja rozpaczy, będzie On istniał nadal dla tych, których
poraziło owo nieuleczalne zło, nawet gdybyśmy przed-
stawili mocne dowody na Jego nieistnienie. Zresztą, prawdę
mówiąc , każda rzecz może tu być argumentem za i przeciw,
wszystko bowiem, co jest, neguje i potwierdza Boskość.
Przekleństwo i modlitwa są jednocześnie równoprawne.
Skoro są możliwe w tej samej chwili - gdy jedną ręką
wygrażasz, a drugą czynisz znak krzyża - to znaczy, że
już niemal utożsamiłeś się z najwyższą Dwuznacznośc ią
184 Emile M. Cioran
i zdajesz się Bogiem, ilekroć nie wiesz, czy istniejesz,
czy nie.
Za każdym razem, gdy jestem smutny, zdaje mi się, że
moje tkanki zaczęły myśleć. Trucizna zagnieździła się
w każdej komórce, ściśniętej mocno czarną chustą jakiejś
dziwnej żałoby. Choroba jest po prostu konwulsyjną
kulminacją organicznej myśli: tkanki dowiadują się o sobie
samych, narządy uzyskują samoświadomość i oddzielają
się od reszty ciała. Mylimy się, sądząc, że to my wiemy
o dolegliwości jakiegoś organu; w istocie to on przegląda
się w sobie samym. Ciało całkowicie chore byłoby materią,
która uzyskała pełną przejrzystość i samowiedzę, tkanką
pozbawioną złudzeń. Ty Iko w chorobie widzimy, jak słabo
panujemy nad samymi sobą. Osłabienie jakiegoś narządu
daje mu niezależność; owszem, teraz zawiśliśmy od niego
na śmierć i życie. Choroba jest stanem organicznej
świadomości, zabłąkania się ducha pośród tkanek.
Czy poskromimy kiedykolwiek bezsenność cieni, czy
zdołamy uśpić mrok? Nienasycenie wszystkich nocy,
w których dyszą przygnębienie i udręka, wykopało rowy,
w których gniją padła wspomnień.
Gdy wszystko już uległo rozkładowi i słychać trzesz-
czenie kości oraz wierzeń, rozbłyskuje raptem potężne
światło, lecące gdzieś ponad tobą i światem. Fosforescencja
próchna? Kto wie! Albowiem w tej nawale szczęścia
i światła, piętrzącej się na zwaliskach trwogi, chłodzisz
rosą piekło, a gwiazdy smutnieją, nie mogąc wykąpać się
w takich łzach . I wszystkie trwogi kurczą się wobec tej
rajskiej chwili, w której przebaczasz Bogu i zapominasz
o sobie!
Święci i łzy 185
Życie wsączyło we mnie swoje drożdże. Inaczej nie
wiedziałbym, skąd ten lęk przed utonięciem w głębokich
i stojących wodach ... Jestem jak owe ryby na wygnaniu ,
zdychające w jakichś bagnach. Najdrobniejsza fala może
wynieść jakieś zwłoki na brzeg mego serca. Bo człowiek
- bohater półcienia - pływa po martwych wodach i mąci
je, by tym pewniej się w nich pogrążyć .
Ilekroć szukam słowa, które napełniłoby mnie bolesną
satysfakcją, znajduję tylko jedno: zapomnienie. Nie
pamiętać już nic, czerpać pociechę z widzenia bezpamię­
ciowego, patrzeć na Niezrozumiałe śpiąc z oczyma ot-
wartymi, w zobojętnieniu! Wieczne, błogie zapomnienie,
którego nie może nam dać śmierć, a tym bardziej życie;
sen odmówiony tylu śmiertelnikom. Raj nietknięty szczę­
ściem.
Dlaczego aniołowie zapomnienia nie zejdą, by ukołysać
moją trwogę i ułagodzić moje rozżalenie? Chciałbym nic
już nie wiedzieć, ale wstręt utrzymuje mnie na jawie.
Jakie to trujące rośliny będą karmić ułudę mego raju
zapomnienia, jakie to aromaty będą mnie upijać w świecie
bez świata?
Wycisnąłbym gwiazdy, gdyby miała z nich spłynąć
bodaj kropla do balsamu niepamięci, albo poprosiłbym
Szatana o łzę, gdyby jej jad mógł mnie przepędzić stąd,
spomiędzy życia i śmierci!
Ta absurdalna siła, każąca ci przyciskać do piersi Boga
niby kogoś drogiego w agonii , i błagać go w obłędzie
o ostatni znak miłości ... Dusisz go w ramionach, aby wnet
mieć w nich już tylko trupa; potem uciekasz, uciekasz
w obawie, że i dla niego ludzie znajdą trumnę·
186 Emile M. Ciora/1
W Królu Lirze Szekspir definiuje szaleństwo jako od-
dzielenie ducha od goryczy.
Oto szansa dla szaleńców. Ich duch buduje obok
smutku; przygnębienie tworzy sobie świat oddzielny . Nam
pozostaje trud oparcia goryczy na duchu , a ducha - na
goryczy . Wariaci niemal nigdy nie spotykają się z własnym
smutkiem. Ach, ten pech przenikliwości!
Jeśli słyszałeś huk wodospadu w górach - z oczyma
zamkniętymi, znużony , podczas gdy walą się w ciebie
wody z hukiem niosącym się poza horyzont - byłeś
już blisko organowych akordów genezyjskich. Tylko
wodospady - i Szekspir - dają ci wrażenie kosmo-
gonii. Bije z nich muzyka tak brutalna w swej nie-
skończoności , że pochwycony w jej sieć sądzisz , iż
oglądasz przedwieczny, nieogarniony początek świata.
I smutno ci uświadomić sobie, że czas już dawno
ruszył z posad ...
Lubię tylko melancholijnych erudytów, uczonych w swoim
smutku i umiejących ze swymi depresjami wędrować
poprzez wszystkich poetów. Jaka to przyjemność, mieć
pod ręką cytaty na każde rozgoryczenie, móc w każdej
chwili codziennego ziemskiego wygnania przywołać
niemieckiego mistyka, hinduskiego poetę czy francuskiego
humorystę ... Jeśli natura powołała cię do zasmuceń, to
nie lekceważ tego pomylonego daru , nie przepuszczaj
żadnej okazji do rozprzęgania rzeczy i jestestw.
Czytaj dniem i nocą, błądząc po wszystkich trwogach
stuleci, i nie zapominaj, że lektura zastępuje niekiedy
opium. Książki trzeba łykać jak tabletki nasenne. Nikt nie
czyta, żeby wiedzieć, lecz żeby zapominać. Biblioteki,
Święci i łzy 187
jak i knajpy , zrodziły się z nudy. Jakie to interesujące
- kąpać się w smutku w otoczeniu stosów książek , albo
upokarzać swą erudycję subtelnym luksusem melancholii,
strząsać z siebie marzenia jak kurz ze starych tomów
i cofać się do samych źródeł zbrzydzenia światem, do
samego dna ludzkich dziejów i oszustw!
Bywają noce tak rozdygotane szczęściem , że jedynie krzyk
mógłby im położyć kres. Jak odpowiesz wówczas na
dreszcze gwiazd? Bo przecież nie dla każdej masz łzy,
choć Droga Mleczna to tylko dolina łez, przez śmiertel­
ników projektowana na łono Boga.
Pascal mówi o nieskończoności , ale i on upadek Adama
sytuuje, zgodnie z tradycją, przed sześcioma tysiącami
lat. Oznacza to, że nie wyszedł poza ideę nieskończoności
zrodzonej przez trwogę, bo gdyby miał wizję spójniejszą,
łatwo by stwierdził, że grzech narodził się przed niepamięt­
nymi wiekami i że źródło naszego upadku związane jest
z kosmogonią.
Za dnia jesteś zawsze bardziej samotny niż w nocy. Słońce
zaprasza cię do szczęścia natychmiastowego i przelotnego,
do którego nie jesteś zdolny, noc natomiast zdaje się
ciągnąć bez końca. Odczucie wieczności to owoc nocnego
osamotnienia, tak jak czas wiąże się ze zmiennością
i niepewnością światła. Ilekroć letnimi popołudniami
nachodzi cię zasmucenie, ogarnia cię zniewalające prze-
czucie, iż ś wiatło to jedynie przypadkowe zakłócenie
doskonałości nocy i puste intermedium w rozmyślaniu
o innych światach. Promienie mają w sobie jakąś nie-
śmiałość, której nie widać w szerokim, pogardliwym
 188 Emile M. Cioran
uśmiechu mroku. Noce skłaniają cię do wyrozumiałości
wobec efemerycznego blasku słońca i rozpaczliwą noc
duszy spowijają w bogate, połyskujące fiolety, od zarania
barwę odwiecznej, ironicznej pewności nocy.
Żal , że nie jest się rośliną - kto to pojmie? Kogo
roztkliwi tęsknota za roślinnym bytem? Ach, być kwiatem,
w którym ukrywają się promienie i drzemią sny ziemi,
kwiatem zrywanym przez smutnego anioła, który gorącym,
nostalgicznym oddechem odziera go z płatków! Coraz
częściej myślę o porzuconych kwiatach i o aniołach na
wygnaniu.
Żal za kwietnym bytowaniem bardziej przybliża cię
do raju niż wszystkie religie razem. Jak gdyby wszystkie
komórki chciały przejść całą swoją drogę wstecz, aż do
snu natury i zapomnienia ... Jeśli będziesz schodził po
stopniach swego jestestwa, niechybnie musisz natrafić
gdzieś daleko, w głębinach , na strefę roślinną, wabiącą
cię odpoczynkiem i ukojeniem. Cała ta kwietna okolica
emanuje delikatne zapachy, tłumione przez gęstość materii
i nadbudowę ducha. Jest to tak, jak gdyby każde stworzenie
podążyło w górę i przeszło wszystkie szczeble natury
- a na czele wszystkich człowiek, nakładający sobie
wieńce na rozlicznych cmentarzach. W raju jesteś tylko
jako roślina. Jakże dawno opuściliśmy ten szczebel! Wiele
musimy zniszczyć, by odtworzyć raj . Grzech to jedynie
niemożność zapomnienia. Stan upadku, determinujący
ludzką egzystencję, jest chorobliwym podrażnieniem
świadomości. Oznacza to jedynie możliwość stanięcia
jakiejś istoty obok Boga. Rośliny odpoczywają w Nim ,
w wiecznej bezpamięci. Im bardziej jesteś na jawie - to
znaczy dalej od rośliny - tym ci bli żej, poprzez nostalgię,
Święci i łzy 189
do raju , codzienna zaś udręka ducha brata cię - poprzez
żal - ze światem roślinnym .
Ciężkie jest niebo, gdy tak kładzie się na nerwach
i rozciąga swoje przestwory na rozgorączkowane, drżące
ciało. Jak gdyby wszystkie dale zbiegły się w najgo-
rętszym punkcie globu. Nieraz nawet słońce wydaje
się satelitą naszej gorączki. Trawiąca pożoga, nie do
ugaszenia nawet przez śniegi, pożoga, w której masz
ochotę pić krew węży, kąpać się w niej i tonąć. Czy
to zamarzły firmamenty, że tak pędzą gromadnie i zło­
wieszczo ku naszym płomieniom? Czy to sam Bóg
chce życia od naszego palącego oddechu? Zstępuj , Panie,
i nie zwlekaj, jeśli chcesz mieć ogień, a nie żużel,
bo już wnet na równiku duszy zatańczą chmury popiołu
i kurzu.
Każdy człowiek kryje w sobie szaleńca, który, w po-
czuciu własnej godności, przekształca wszechświat w przy-
tułek dla wariatów.
Mógłbym być wyznawcą religii, po której wstyd jest
umrzeć . Chrystianizm nadmiernie łechtał nasze najintym-
niejsze odczucia, przekształcając śmierć w cnotę i triumf.
Agonia duszy jest klimatem naturalnym dla chrześcijanina,
gdyż umierasz, umierasz w tej religii , w której nawet Bóg
demonstruje śmierć, tak jakby nie miał dosyć trupów
i jakby czas nie był kosmicznym szlachtuzem!
Rzecz to niełatwa ani zbyt przyjemna: być w ciągłym
sporze z Bogiem. Skoro jednak wszedłeś na tę drogę ,
jaki ś niewytłumaczalny impuls pcha cię poza wszelkie
granice i względy przyzwoitości . Pycha - oto jak nazwano
s kłonność stworzenia do niezależności i nadęto śc i wzglę-
190 ElIlile M. Cioran
dem Bóstwa. Dumne skłócenie, które nie chce słyszeć
o marnych pokorach i rezygnacjach " nabożnie myś­
lących ".
Naśladowanie Chrystusa, ów elementarz odpadnięcia
od świata, zaleca "łamanie serca" jako lek na pychę . Ta
zaś jest opętańczą manią wielkości "ja", przerostem
indywiduacji; z punktu widzenia "łamania serca" każda
nieobecność jest jeszcze zbyt dumna, gdyż naczelnym
ideałem jest tu całkowite samo wymazanie się ze świata,
tak by silniej mógł rozbłysnąć Bóg.
Pychajest losem człowieka, jak tragedia, bo kto mówi
"biografia" (tzn. przeznaczenie), ją właśnie ma na myśli
- sprężynę znikomości, bez której nie sposób wyobrazić
sobie historii. W swej postaci najwyższej pycha jest
zastąpieniem Boga człowiekiem, jest nieustającą uzurpacją.
Kto aż do końca doświadczył dumy osamotnienia, może
mieć już tylko jednego rywala - Boga.
Gdyby każdy z nas mógł wypłakać się na piersi drugiego ,
i gdyby więzi między ludźmi cechowała rzewna skrucha!
O życiu pisać można tylko piórem umoczonym we
łzach.
Wierząc w Bogajesteś szaleńcem niedotkniętym szaleńs­
twem. Tak właśnie, skoro można być chorym nie mając
żadnej choroby.
Wszystko, co czepia się świata, jest trywialne. Dlatego
nie było dotąd żadnej religii niższej . Religia, nawet
najprymitywniej sza, przydaje pozorom aury substancjal-
ności. W świecie nawet wdzięk wydaje s ię popiołem; tam
nawet nicość wydaje się wdziękiem .
Święci i łzy 191
Muzyka napiętnowana immanencją może być tylko
pospolita, gdyż przestaje pełnić funkcję narzędzia zapom-
nienia. A co chcemy zapomnieć? To, że żyjemy w świecie.
To jakieś dziwne, niebywałe odrętwienie, kiedy jakbyś
budził się ze śmierci i w posępnym czuwaniu opierasz
czoło na krawędzi trumny, czekając, aż rozjaśnią się cienie
grobu i myśli ...
Myśląc, powinniśmy byli dać nieco szczęścia Bogu.
Pozostawiliśmy Go jednak w samotności głębszej niż ongiś,
na początku. Wtedy przeglądał się we własnym osamotnie-
niu , teraz każdy z nas służy Mu za lustro. Zdaniem Eckharta
nic nie jest Bogu tak niemiłe jak czas. I nie tylko czas, lecz
również przylgnięcie do niego lub tylko "dotykanie" go.
Skutkiem swego pożądania wieczności Bóg - a także
Eckhart - oddala się nawet od "zapachu i smaku czasu" .
W kategoriach współczesnych czas oznacza życie.
W ten sposób wiemy nareszcie, co budzi w Bogu naj-
większy wstręt.
Z czego rezygnujemy? Z pozorów. Ta rezygnacja jest
bardzo trudna, bo one przecież są samą "substancją" życia.
Ale jest też inna rezygnacja, nieskończenie bardziej
tajemnicza i rzadsza od tego zwyczajnego rozbratu z cie-
niami - rezygnacja Z absolutu, dobrowolne i świadome
zdruzgotanie wszystkiego, co najbardziej esencjalne. To
droga przeciwstawienia się Bogu, po to, by na chwilę
ocalić szalbierstwo - tzn . substancję - życia.
Niewytłumaczalna nuda, wyglądająca z oczu dzieci w puste
popołudnia, jest przeczuciem czekającego je w życiu znoju,
 190 Emile M. Cioran
dem Bóstwa. Dumne skłócenie, które nie chce słyszeć
o marnych pokorach i rezygnacjach " nabożnie myś­
lących ".
NaśladowanieChrystusa, ów elementarz odpadnięcia
od świata, zaleca "łamanie serca" jako lek na pychę. Ta
zaś jest opętańczą manią wielkości "ja", przerostem
indywiduacji; z punktu widzenia "łamania serca" każda
nieobecność jest jeszcze zbyt dumna, gdyż naczelnym
ideałem jest tu całkowite samowymazanie się ze świata,
tak by silniej mógł rozbłysnąć Bóg.
Pychajest losem człowieka, jak tragedia, bo kto mówi
"biografia" (tzn. przeznaczenie), ją właśnie ma na myśli
- sprężynę znikomości, bez której nie sposób wyobrazić
sobie historii. W swej postaci najwyższej pycha jest
zastąpieniem Boga człowiekiem, jest nieustającą uzurpacją.
Kto aż do końca doświadczył dumy osamotnienia, może
mieć już tylko jednego rywala - Boga.
Gdyby każdy z nas mógł wypłakać się na piersi drugiego,
i gdyby więzi między ludźmi cechowała rzewna skrucha!
O życiu pisać można tylko piórem umoczonym we
łzach.
Wierząc w Bogajesteś szaleńcem niedotkniętym szaleńs­
twem. Tak właśnie, skoro można być chorym nie mając
żadnej choroby.
Wszystko, co czepia się świata, jest trywialne. Dlatego
nie było dotąd żadnej religii niższej. Religia, nawet
najprymitywniejsza, przydaje pozorom aury substancjal-
ności. W świecie nawet wdzięk wydaje się popiołem; tam
nawet nicość wydaje się wdziękiem.
Święci i łzy 191
Muzyka napiętnowana immanencją może być tylko
pospolita, gdyż przestaje pełnić funkcję narzędzia zapom-
nienia. A co chcemy zapomnieć? To, że żyjemy w świecie.
To jakieś dziwne, niebywałe odrętwienie, kiedy jakbyś
budził się ze śmierci i w posępnym czuwaniu opierasz
czoło na krawędzi trumny, czekając, aż rozjaśnią się cienie
grobu i myśli ...
Myśląc, powinniśmy byli dać nieco szczęścia Bogu.
Pozostawiliśmy Go jednak w samotności głębszej niż ongiś,
na początku. Wtedy przeglądał się we własnym osamotnie-
niu, teraz każdy z nas służy Mu za lustro. Zdaniem Eckharta
nic nie jest Bogu tak niemiłe jak czas. I nie tylko czas, lecz
również przylgnięcie do niego lub tylko "dotykanie" go.
Skutkiem swego pożądania wieczności Bóg - a także
Eckhart - oddala się nawet od "zapachu i smaku czasu".
W kategoriach współczesnych czas oznacza życie.
W ten sposób wiemy nareszcie, co budzi w Bogu naj-
większy wstręt.
Z czego rezygnujemy? Z pozorów. Ta rezygnacja jest
bardzo trudna, bo one przecież są samą "substancją" życia.
Ale jest też inna rezygnacja, nieskończenie bardziej
tajemnicza i rzadsza od tego zwyczajnego rozbratu z cie-
niami - rezygnacja Z absolutu, dobrowolne i świadome
zdruzgotanie wszystkiego, co najbardziej esencjalne. To
droga przeciwstawienia się Bogu, po to, by na chwilę
ocalić szalbierstwo - tzn. substancję - życia.
Niewytłumaczalna nuda, wyglądająca z oczu dzieci w puste
popołudnia , jest przeczuciem czekającego je w życiu znoju,
 192 Emile M. Cioran
zgiełku i męki. Każdy z nas wzdragał się w dzieciństwie
co najmniej kilkakroć w takim przeczuciu brzemienia,
jakie chowa dla nas w zanadrzu czas, i z pewnością także
smakowaliśmy już wtedy trochę z jadu "owocu zakaza-
nego". Gdybyśmy wiedzieli, jak bardzo umieramy, napa-
wając się nim!
Dzieci napełniają mnie lękiem. W ich oczach zbyt wiele
się czai obietnic nieszczęścia. Dlaczego, u licha, tak pragną
być "duże"? Jak im wytłumaczyć tragiczn ą nieodwracal-
ność ucieczki z dzieciństwa i daremne wysiłki natury, by
stać się na powrót sobą samą? Ponadto dzieci - a także
wariaci - mają przywilej automatycznego geniuszu, który
później tracą w nicośc i trzeźwego spojrzenia.
Całe życie ludzi jest stanem upojenia, przerywanym od
czasu do czasu rozbłyskami zwątpień. Czy, gdyby jasno
rozeznawali się w rzeczywistości, mogliby żyć bodaj
sekundę dłużej? Najbardziej "normalni" z nich są pijani
w sztok, bo "na trzeźwo" nie sposób nawet oddychać.
Konstrukcje życia są tworami obłędu, gorączki, która
odsłania się brutalnie trzeźwemu oku.
Im jesteś normalniejszy, tym bardziej oddalasz się od
prawdy, a zbliżasz do życia.
Jakiż to przeklęty interes moglibyśmy mieć w zakłócaniu
równowagi pijackiego oszołomienia albo w wyjaśnianiu
delirium? Czy każdy z nas nie chciałby spić się na umór
życiem , paść ofiarą upojnych błędów? Albowiem jest to
nasz jedyny oręż przeciwko śmierci , zbrodniczo sprzy-
mierzonej z prawdą.
Ludzie rodzą się różnie wyposażeni w delirium, co
tłumaczy rozmaitość ich sytuacji . Upodobanie do ducha
Święci i łzy 193
zaburzyło pierwotną harmonię upojenia, którą śmiertelnicy
próbują odzyskać wszelkimi sposobami. Duchjest pustym
miejscem w obłędzie życ ia, protestem przeciwko jego
szalbierstwom, raną na ciele witalnych błędów. U pojenie
życiem zdołało nam wmówić , że życie jest wszystkim;
czemuż przyplątał się nam także duch, aby nas przecknąć
z fundamentalnego, nieodzownego śmiertelnikom błędu?
W czasach, gdy muzyka kierowała się ku Bogu, nie zaś
ku ludziom (tak było już od Beethovena), pełniła ona
funkcję głównego narkotyku dla ludzi. Degradacja do
sfery ludzkiej pozbawiłają nadziemskiego czaru i włączyła
w strumień pozorów. Ongiś jej tony umiały opowiedzieć
nam o samotności Boga - i naszej, razem z Nim.
W dźwiękach skrzypiec wzdychali archaniołowie, fletami
swą nostalgię wyrażali aniołowie , organy słały w niebo
rozpacze i przekleństwa świętych. Bach i wielcy Włosi
owych czasów nie wyrażali "uczuć", lecz służyli niebu.
Muzyka usypiała namiętności i ziemię, a na ich miejscu
rozpościerał się spokój kontemplacji, która cię unosiła
ponad pustką stworzenia aż ku boskiej melancholii, obcej
ludziom, ale nie żalom. Wtedy łatwo mogłeś wyruszać ku
Bogu, aby zanurzyć się w Nim, w ten sposób wprowadzając
w narkozę własne człowieczeństwo.
Należałoby urzędowo zakazać wyznań - pisemnych czy
ustnych - dotyczących ostatecznego osamotnienia. Co
by jednak przyszło z takiego posunięci a? Kto może
przekazać cokolwiek z okrutnej izolacji stworzenia, gdy
wargi powtarzają cicho a bezlito śnie , zwrócone ku jakimś
głuchym dalom: wszystko się dokonało . Albo kto opisze
błędne kroki człowieka wzdłuż starych miejskich murów
194 Emile M. Cioran Święci i łzy 195

w dżdżystą noc, człowieka obawiającego się, że me
znajdzie nikogo bardziej zagubionego od niego, że nawet
naj marniej sza dziewka uliczna to świątobliwa niewiasta,
że nękające cię w tym świecie zło wyrywa go z wspólnoty
stworzeń? Jakim prawem mamy od innych żądać, by
rozumieli, że odczuwamy w takich chwilach potrzebę,
aby ktoś za nas się modlił, potrzebę świadomości, że
gdzieś daleko jakaś modlitwa przebija obojętny firmament
i ujarzmia zimne wysokości? Nikt nie modli się za nikogo,
a przecież tylko to mogłoby zmiękczyć nieprzejednanie
nocy. Konieczność, abyś modlił się za wszystkich, i świa­
domość, że za ciebie nie pomodli się nikt. I litość,
nieskończona litość dla wszystkich, którzy tej modlitwy
nie potrzebują, bo nigdy nie cierpieli!
myślaniami o śmiercii tylko o niej, zaczynasz się za-
stanawiać, czyś aby nie strwonił czasu na jakieś kolosalne
kłamstwo . Skoro znalazłeś się ponad śmiercią, prawdy
poniżej ciebie mogą być tylko oszustwami.
Jest we mnie całkiem niemało z chrześcijanina: pokusa
żebractwa, pustyni, a także obłędne napady litości .
A więc - różnorakie ekspresje ducha wyrzeczenia.
Trucizny chrześcijańskie pozostawiły nam we krwi osad
absolutu, który odejmuje nam dech, ale bez którego
nie potrafimy żyć .
Bodajby tylko Bóg modlił się za tego, kto nie ma już
w sobie nic, co mogłoby umrzeć...

Czy wybaczę ziemi, że wkalkulowała mnie we własne

możliwości? Skoro wiesz, że jesteś intruzem w życiu .. .

"Jedna myśl o Bogu sprawia więcej niż cały świat"

(Katarzyna Emmerich). Ma rację biedna święta.

Życie nie istnieje, a śmierć to stan sennego marzenia.

Cierpienie wymyśliło jedno i drugie, aby usprawiedliwić
samo siebie. Tylko człowiek może się męczyć między
nierzeczywistością i wyobrażeniem .

Życie nazbyt jest pełne śmierci , by mogła ona coś jeszcze

do niego dodać.

Raj jęczy w zakamarkach świadomości, płaczą pierwsze

wspomnienia. W tym jęku objawia się metafizyczny sens
łez oraz życie jako praktyka żalu . Nasyciwszy się roz-
. . ..
 Księgarnia Internetowa UNUS poleca książki
Grupy Wydawniczej Aletheia:
Roland Barthes Mitologie
Rudolf Carnap Wprowadzenie do filozofii nauki
Mircea Eliade Moje życie. Fragmenty dziennika 1941- 1985
Michel Foucault Raymond Roussel
Sigmund Freud Dwie nerwice dziecięce
Erving Goffman Człowiek w teatrze życia codziennego
Martin Heidegger Py tanie o rzecz
Carl Gustav Jung Mysterium coniunctionis
Tho!nas S. Kuhn Struktura rewolucji naukowych
Claude Levi-Strauss Antropologia strukturalna II
Willard Van Orman Quine Z punktu widzenia logiki
Bertrand Russell Dzieje filozofii Zachodu
Ludwig Wittgenstein O pewności
Nowości:
Rozmowy z Isaiahem Berlinem
Kazimierz Ajdukiewicz Zagadnienia i kierunki .filozofii
Emile Cioran Pokusa istnienia
Jacques Derrida Marginesy filozofii
James Frazer Zlota gałąź
Werner Jaeger Paideia
Karl Uiwith Od Hegla do Nietzschego
Carl Gustav Jung Analiza marzeń. sennych
Karl Kerenyi Mitologia Greków
Adam Morton Przewodnik po teorii poznania
George Orwell Jak mi się podoba
Edward W. Said Za ostatnim niebem. Palesty/iczycy
Oswald Spengler Zmierzch Zachodu
Wkrótce:
Georges Bataille Część przeklęta
Joseph Campbell Mityczny obraz
Mircea Eliade Religie australijskie
Sigmund Freud Histeria i lęk
Pierre Hadot Filozofia jako ćwiczenie duchowe
Martin Heidegger Rozmov,)1 na polnej drodze
Carl Gustav Jung Psychologia medy tacji Wschodu i Zachodu
Oliver Leaman Wprowadzenie do filozofii islamu
Ludwig Wittgenstein Wykłady z filozofii psychologii
Nasz adres:
http://www.unus.shop.pl
sklep@unus.shop.pl