Ležišta Mineralnih Sirovina PDF

Dr Ramo H.
Kurtanović
LEŽIŠTA
MINERALNIH SIROVINA
CIOm
UNIVERZITETSKA KNJIGA
Tnis book has beeri printed with the suport of the European
Commision and the Austrian Federal Chancellery donated trough WUS Austria
Ova knjiga je štampana sredstvima Savjeta Evrope i

Kancelarije Savezne vlade Austrije putem. WUS Austrija
UVOD
Ležišta mineralnih sirovina veoma su važni resursi svake

zemlje, čijom se eksploatacijom i kasnijom preradom ostvaruje
raznovrsna privredna djelatnost u rudarstvu, građevinarstvu, energetici,
mašinstvu, metalurgiji i drugim granama industrije.
Ležišta mineralnih sirovina predstavljaju segment geologije koji
izučava povećane prirodne koncentracije metala, nemetala i energetskih
sirovina na relativno malom prostoru Zemljine kore.
Formiranje Zemljine kore vezano je za karakteristične uvjete
koji prate izdvajanje ležišta u sklopu stijenskih masa usko vezano za
magmatogene, sedimentogene ili metamorfogene uvjete u mobilnim
dijelovima Zemljine kore i na platformama.
Sastav magmatskih kompleksa i njihova kristalizacija su
specifični za različite uvjete očvršćivanja, što ima za posljedicu
formiranje karakteristične grupe ležišta. Stvaranje sedimentogenih
ležišta u vezi je sa egzogenim uvjetima formiranja Zemljine kore, dok
metamorfogena ležišta nastaju kao posljedica metamorfoze ranije
stvorenih stijenskih kompleksa ili ranije stvorenih ležišta.
Poznavanjem geneze i načina pojavljivanja ležišta stvaraju se
uvjeti za razradu racionalne metodologije njihovog istraživanja i
eksploatacije. Poznato je da se efektna rješenja kakvog problema
najbolje rješavaju ako su poznati uzroci njihovog nastanka.
Knjiga je nastala kao produkt mog višegodišnjeg rada na
pripremi nastave za predmet "Ležišta mineralnih sirovina" na
Rudarsko-geološkim fakultetima prvo, u Kosovskoj Mitrovici, a potom
u Tuzli.
Knjiga je namijenjena studentima geologije i rudarstva, a
korisno može poslužiti i inžinjerima obje struke u privrednim
aktivnostima.
Koristim priliku da se zahvalim recenzentima na podršci i
sugestijama akademiku prof. dr. Mehmedu Ramoviću i prof. dr. Izetu
Kubatu, profesorima Rudarsko-geološkog fakulteta u Tuzli.
Na tehničkoj obradi knjige mnogo je uradio Harno Isaković
dipl. ing. geologije na čemu mu se i ovom prilikom zahvaljujem.
Tuzla, mart 1997 godine
Autor
1. OPĆE KARAKTERISTIKE LEŽIŠTA
Ležišta mineralnih sirovina predstavljaju dijelove Zemljine kore,

gdje je u složenim geološkim uvjetima stvaranja došlo do prirodnog
povećanja mineralnih supstanci, po količinama i kvalitetu, čijom se
industrijskom proizvodnjom može ostvariti profit. Profit se ostvaruje
putem eksploatacije primjenljivih dijelova ležišta u različitim privrednim
granama, kao što su: mašinska, metalurška, elektroindustrija,
građevinarstvo, poljoprivreda, brodogradnja i druge. Mineralne sirovine,
po agregatnom stanju, dijele se na:
• čvrste,
• tečne i
• gasovite mineralne sirovine.
Čvrste mineralne sirovine, prema sastavu i namjeni u privredi,
podijeljene su na tri grupe: metalične, nemetalne i energetske miner -
alne sirovine (tabela 1).
Ležišta mineralnih sirovina su geološka tijela izgrađena od ko-
risnih minerala, koje se najčešće u praksi naziva ruda.
Ruda je mineralni agregat iz kojeg je tehnički moguće i
ekonomski opravdano dobijanje jedinjenje metala ili pojedinih minerala
koji se mogu upo trijebiti u privredi. Izraz ruda, ranije je
upotrebljavan isključivo za metalične mineralne sirovine. Sada se u
literaturi pod terminom ruda podrazumijevaju korisne koncentracije
metaličnih, nemetalnih i energetskih mineralnih sirovina.
Koncentracija rude u ekonomskim količinama naziva se rudno
tijelo. Rudno tijelo u geološkom smislu je lokalna koncentracija pri -
rodnih mineralnih sirovina (mineralnih agregata) sa karakterističnim
strukturno-litološkim elementima.
Ležišta mineralnih sirovina su, po pravilu, većih razmjera od
rudnih tijela, kako po dužini tako i po zalijeganju. Skup. više rudnih
tijela najčešće čine ležište. Poznati su slučajevi da jedno rudno tijelo
predstavlja ležište, kao što su pojedina sedimentna ležišta uglja, glina i
slično.
Ruda je deponovana u okolnim stijenskim masama. Stijene su
mineralni agregati u kojima, praktično, nema koncentracija rude.
Koncentracije korisnih komponenti u stijenama, povećane
nekoliko puta u odnosu na okolne stijene, ali još nedovoljne da bi se
mogle ekonomski eksploatirati-nazivaju se rudne mineralizacije.
Opća podjela ležišta mineralnih sirovina
Tabela 1
Grupa ležišta Sastav Grupa Sirovina
Metalične si- Elementi crni metali Fe, Ti, Cr, Mn
rovine lahki metali Al, Li, Be, Mg
Obojeni metali Cu, Zn, Pb, Sb, Ni,
Rijetki metali W, Mo, Sn, Co, Hg, Bi,
Zr, Cs, Nb, Ta
Plemeniti metali Au, Ag, Pt, Os, Ir
Radioaktivni U, Ra, Th
Rasijani elem. Se, Ga, Ge, Rb, Cd, In,
Hf, Re, Te, Ac
Elementi rijetkih La, Ce, Pr, Nb, Pm, Sm,
zemalja Eu, Gd, Tu, Dy, Ho, Er,
Tu, Yb, Ln
Nemetalne si- Elementi B, Br, J, F, P, soli(Ka, Na,
rovine MB), Cl, S
Kristali azbest, dijamant, granat,
korund, liskun, piezooptički
kristali
Minerali Al-silikati, barit, vo^tonit,
gips, grafit, pirofilit, feld-
spat, verfiikulit, volpstonit
Stijene gline, građevinski kamen,
karbonatne stijene, krovni
škriljci, mineralni pigmenti,
pijesak, šljunak, kvarcne
sirovine, stijene za petro-
logiju i dr.
Energetske si- Ugalj antarcit, kameni ugalj, mrki
rovine ugalj, lignit, treset
Bitumenski škriljci
Ležišta urana
Nafta i j)lin
Rude, po pravilu, sastoje se od više korisnih minerala i one se

nazivaju višemineralne ili polimineralne rude. Ako se ruda sastoji
samo od jednog korisnog minerala, tada se radi o monomineralnoj
rudi.
Minerali koji grade rudu, pored osnovnih komponentnih, često
sadrže i veoma raznovrsne prateće elemente. Prateće komponente
mogu biti karakteristične ne samo za određene minerale već i za
određene genetske tipove ležišta.
Po osnovu mineraloškog i hemijskog sastava rudnih minerala,
ležišta se dijele na slijedeće vrste ruda:
8
sulfidne
karbonatne
silikatne
sulfatne
fosfatne
haloidne i
samorodne rude.
Sadržaj metala u različitim mineralima direktno je u zavisnosti

od hemijskog sastava rude (tabela 2).
Sulfidne rude karakterišu se halkofilnošću, tj. sposobnošću vez-
ivanja sumpora sa određenim metalima, prije svih, sa obojenim
metalima kao što su: olovo, cink, bakar, arsen antimon i drugi.
Oksidne rude javljaju se u obliku oksida i hidroksida. Karak-
teristična su za ležišta željeza, mangana, kalaja, urana i drugih ele -
menata. Karbonatne rude karakteristične su za neka ležišta željeza,
mangana, olova, cinka i bakra.
Silikatne rude tipične su za nemetalna ležišta. Najčešći minerali
su: liskun, azbest, talk i drugi.
Sulfatne rude tipične su za ležišta barija, stroncija i drugih ele-
menata. Radi se o rudama metala sa kiselinskim ostatkom SO4.
Fosfatne rude karakteristične su za ležišta fosfata (fosfora). To
su rude metala sa kiselinskim ostatkom PO4.
Haloidne rude tipične su za ležišta soli i fluorita. Najčešće su
to ležišta soli.
Samorodne rude karakteristične su za metale koji nekad češće, a
nekad krajnje rijetko, obrazuju samostalna ležišta. Obično su to rude
zlata, platine, bakra i srebra.
Sadržaj metala u pojedinim mineralima
(Smirnov, 1982. )
Tabela 2
Element Mineral Formula Sadržaj melala % Zaprereminska
masa
teoretski analitički
ALUMINIJ DIJASPOR HA1O2 47,2 3,3-3,5

BEMIT AIOOH 47,2 3,0
DŽIBSIT A1(OH)3 36,2 2,35
NEFELIN KNa3(AISi04)4 18,9 2,6
LEUCIT K(AISi3O6) 13,0 2,4-2,5
ALUNIT KAI, So 4 ) 2 (OHk 20,5 2,6-2,8
KAOLIN IT Al 4 (Si 4 Oio) (OH) 8 do 22,0 2,6
SIL1MANIT Al(AlSiO5) 35 3,2
BARU BARIT Ba(SO4 ) 58,0 4,3
VITERIT Ba(COj) 69,5 4,5
BERILIJ BER1L Be3Al(Si60|8) 5,07 2,7
BERTRANDIT Be4(Si2O7)(0H)2 56,95 2,6
BOR LUDVIGIT (Mg,Fe)2Fe(BO3)O2 do 5,0 4,0
DATOLIT Ca2 (B 2Si2O8XOH)2 6,8 2,9-3,0
VANADU PATRONU^. VS4 28,4 28,0-39,0
VANADINAT Hb5(VO4)3Cl 10,8 6,7-7,2
BIZMUT SAMORODNI Bi Bi 100,0 95,0-99,0 9,8
BIZMUTIN Bi2S3 81,3 72,9-82,3 6,5
BIZMUTIT Bi2(CO3)O2 87,0 7,0-7,4
VOLFRAM VOLFRAMIT (Fe,Mn)(WO4) 60,5 6,7-7,5
ŠELIT Ca[WO4 ] 63,8 6,0
CINK SFALERIT ZnS 67,1 43,6-67 3,3-4,2
SMITSONIT Zn(CO3 ) 52,1 4,1-2,5
GALU GERMANIT Cu3(Fe,Ge,Ga)S4 0,8-1,99 4,3
SFALERIT ZnS tragovi tragovi 0
GERMANU GERMANIT Cu 3 (Fe, Ge, Ga)S 4 6,2-10,19 4,3
ŽELJEZO MAGNETIT Fe Fe 2 O 4 72,35 5,2
HEMATIT Fe2 O3 70,0 5,2
SIDERIT Fe (COj) 48,21 3,0-3,8
ŠAMOZn Fe42+Al(AlSi3O10) (OH)6 xnH2O 28,5 - 37,3 3 -3,4
ILMENIT FeTiOj 36,8 4,5
ZLATO SAMORODNO AU AH 80,0 - 98,0 15,0 - 19.0
ELEKTRUM Ag,Au 50,0 - 80,0 12,0 - 15,0
INDU SFALERIT Zn S
ITRU GADOLINIT Y2FeBe2Si2O,0 38,0 1,6 - 11,7 4,5
KADMU SFALERIT ZnS 0,05 - 3,2 3,5 - 4,2
SMITSONIT ZnCO2 0,02 - 0,8 4,1 - 4,5
KALU
S1L1VLN KC1 52,4 2,0
KARNALIT KCIM«CI2 fiH2 O 14,1 1,6
LEUCIT K(AlSi2O6) 18,0 2,45
KAINIT KCIMgSO4 3H2O 15,7 2,1
KOBALT SAFLORIT CoAs2 28,23 6,7 - 23,4 7,2 - 7,4
KOBALTIN (Co.Fe)AsS 35,4 26,0 - 34,0 6,0 - 6,5
LITU SPODUMEN LiAl(Si-O6) 3,73 1,34 - 3,43 3,1 - 3,2
LEPIDOLIT KLi 1,5 Al 1,5 (AISi 3 Oio) 3,5-3,69
(OH,F)2
CINVALD1T KLiFeAI(AISi30,oXOH,Fe)2 2,61-2,76 1,58 - 1,60 2,9 - 3,1
MAGNEZIT MAGNEZIT Mg(CO 3 ) 28,8 3,0
DOLOMIT CaM fi (CO ,)2 13,2 2,9
KARNALIT KCIMgCI26H2O 8,7 1,6
OLIVIN Mg2(SiO4 ) 34,4 3,3
10
Element Mineral Formula Sadržaj metala % Zaprereminska
masa
MANGAN PIROLUZIT MnO2 63,2 55,0 - 63,0 4,7 - 5,0

MANGANIT MnOOH 62,5 50,0 - 62,0 4,2 - 4,3
PSrLOMELAN BaMn2f Mn,4+ O21) 3II2O 40,0 - 60,0 4,4 - 4,7
BRAUNIT Mn2O3 69,6 60,0 - 69,0 4,7 - 5,0
HAUSMANIT MnMn2O4 72,0 65,0 - 72,0 4,7 - 4,9
KODOHROZIT Mn(CO3) 47,8 40 - 45 3,5 - 3,7
RODONIT (Mn, Ca)sSi5O|S 41,9 33,0 - 40,0 3,4 - 3,75
BAKAR SAMORODNI CU Cu 100,0 ■ 8,5 - 9,0
HALKOZIN a.2s 79,8 79,67 5,5 - 5,8
KOVEUN CuS 66,5 66,43 4,6 - 4,7
HALKOPIRIT C\iFeS2 34,6 4,2
BORNIT CujI:eS4 do 63,3 4,0 - 5,5
ENARGIT Cu3AsS4 48,3 4,4 - 4,5
ZONA KUI'RIT Cu 2 0 88,8 5,8
OKSIDACIJE MALAHI.T Cu2 (CO3)(OH)2 57,5 4,0
AZUR1T Gi3(CO3)2(OH)2 55,3 3,8
HRIZOKOLA CuSiO3 nH2O 40,4 2,0 - 2,3
BROŠANTIT Cu 4(S0 4j (OH)6 56,2 3,8 3-9
MOUDBEN MOLIBDENIT MoS2 60,0 4,7 - 4,8
VULFENIT Pb(MoO4) 26,1 6,3 - 7,0
ARSEN ARSENOPIRIT FeAsS 46,0 39,4 - 48,7 5,9 - 6,2
LEL1NGIT FcAs 2 72,8 66,69 - ; 7,0 - 7,4
70,09
REALGAR AsS 70,1 69,5 -70,0 3,4 - 3,6
AURIP1GMENT As2 S3 61,0 57,67 - 3,4 - 3,5
60,87
TENANTIT Cui2 As4Sn do 20,0 9,0 - 20,0 4,4 - 5,4
NATRIJ SKOROD1T Fe(AsO4)2II2O 30,0 3,1 - 3,3 2
KAMENA SO NaCI 39,3 °
NIKL NIKELIN NiAs 43,92 40,6 -44,98 8,0
HLOANTIT NiAs3. 2 28,14 6,2 - 7,2
PENTLANDIT (Fe,Ni)9 S8 34,22 10,0 - 40,0 4,5 - 5,0
NlOBLi KOLUMBU (Fe,Mn) (Nb, Ta) 2 O6 22,0 - 54,5 5,3 - 7,3
PrROHLOR (Na, Ca, Tr)2(Nli, Ta, Ti)2x0 6(F, do 44.0 4 - 4,4
OH)
KALAJ KOSITER1T SnO2 78,7 69,0 - 78,0 6,8 - 7,1
STANIN C'u2 FeSnS4 27,6 25,3 - 27,8 4,3 - 4,5
GRUPA POLI KS EN (l'l, Fe) Pt 80,0-88,0 59,9 - 87,2 15,0 - 19,0
PLATINO- PLATINASTIL (Ir, Pt) Ir do 90,0 19,64-55,44

IDA IRIDIJ
OSMIT (Os, Ir) Os do
80,0
PALADIJ Pd
RENU MOLIBDENIT MoS2 Re do 0,33
ŽIVA CINOBARIT HgS 86,2 do 17,0 8 -8,2
RUBIDIJ KARNALIT KclMgCI2 6H2 O 0,015 -
0,037
LEPIDOL1T KLi|,5(AISi3Oio j (F, OH)2 1.19 - 3,46
OLOVO GALENIT FbS 86,6 82,0 - 86,8 7,5
BURNONIT PbttiSbSj 42,5 40,2 - 43,85 5,8
BULANŽERIT Pbs Sb4 SM 55,4 54,7 - 55,6 6,2
DŽEMSONIT Pb4FeSb6S,4 40,16 39,0 - 40,0
ZONA CERUZIT Pb(CO3 ) 77,55 5,6
OKSIDACIJE ANGLEZIT Pb(SO4 ) 68,3 6,5
PIROMORFIT Pb5 (PO4)3 Cl 76,88 6,1 - 6,4
SELEN I'IRIT FeS2 do 1,23 6,7 - 7,1
GALENIT PbS
11
Element Mineral Formula Sadržaj metala % Zaprcreminska
masa
SUMPOR SAMORODNI S S IUO,0

PIRIT FeS2 53,4 50,7 - 53,3 2,0
PIRHOTIN Fei„S 36,5 38,2 -39,5 5,2
GIPS Ca(SO4)«2H2 O 23,2 4,6
SREBRO SAMORODNO Ag Ag 100,0 96,78 -98,45 2,3
ARGENTIT A&S 87,0 77,58 - 10,0
86,71
PRUSTIT Ag2AsS3 65,4 64,5 - 65,37 7,0
PIRARGIRIT Ag3SbS3 59,8 59,8 5,6
STEFANIT Ag5SbS4 68,3 67,8 - 68,6 5,8
POLIBAZIT (Ag , C u ) u Sb 2 Su 75,5 64,3 - 71,0 6,2
STRONCIJ STRONCIANIT Sr(CO 3 ) 59,3 6,0
CELESTIN Sr(SO 4 ) 47,7 3,7
ANTIMON ANTIMONTT Sb2S3 71,4 70,2 - 71,5 3,9
BARTERIT FeSb2S4 29,2 4,5 - 4,6
TETRAEDRJT Cui2Sb4S)3 25,7 do 15,0-3,00 4,5 - 4,6
BULANŽERIT Pb5Sb4Sn 35,39 25,4 - 25,7 4,4 - 5,4
ĐEMZONIT Pb4FeSb6Si4 32,0 - 34,7 6,2
KERMEZIT Sb2S2O 5,6
Zone oksi- OK SIDI I HIDR O- do 75,0 4,6
dacije KSIDI ANTIMONA
TALIJ PIRIT FeS2 do 0,1 - 1,0
VRBAIT TIAs2SbS5 32,16 29,52
TANTAL TANTALIT (Fe, Mn)(Ta, Nb) 2 O 6 43,0 - 68,0 5,3
PIROHLOR (Na, Ca)2 (Nb, Ta, Ti)2 O 6 X(OH, F) eto. 77,0 6,5 - 8,2
TELUR KALAVER1T AuTe2 56,4 56,9 - 57,87

SILVANIT AuAgTe4 62,6 60,4 - 62, 4 9,0 - 9,4
TITAN RUTIL TiO2 60,0 7,9 - 8,3
ILMENIT FeTiO3 31,6 4,2
TORU TOR1T Th(SiO 4 ) 71,7 4,7
MONACIT JCe, Th, U)(PO4) 2,02 - 24,1 4,6
12
V) b< A.
2. OPĆI MODEL OBRAZOVANJA LEŽIŠTA
Ležišta mineralnih sirovina nastaju kao produkti složenih fizičko-

hemijskih procesa u geološkom prostoru, pri čemu se niski sadržaji
pojedinih hemijskih elemenata u Zemljinoj kori povećavaju i koncen-
triraju na relativno malom prostoru i do 10000 puta
(tabela 3).
Srednji sadržaj pojedinih elemenata u zemjjinoj kori,
ležištima i faktor koncentracije
Tabela 3
sadržaj elemenata u %
elelment zemljena kora • ležište faktor

koncentracije
Fe 5,0 25-60 5-12 pl^rto-
Mn 0,1 20 200
Cr 0,02 15 750
Ni 0,008 1,0 125
Pb 0,0016 4,0 2500
Zn 0,013 5,0 400
Cu 0,007 0,5 700
Sn 0,04 1,0 250
Au 0,000001 0,05 5000
Ag 0,0000005 0,001 2000
U 0,0004 0,1 250
Proces obrazovanja ležišta može se prikazati prema uopćenom

modelu preko slijedećih faza^', 1.« izvor rudnih elemenata (metala)
«• mehanizam koncentracije korisnih komponenti iz primarnih izvora
h • jrrgnos rudnih elemenata od mjesta konentracije korisnih elementa
do mjesta izdvajanja
V deponovanje rudnih elemenata. u čvrstom obliku - izdvajanje
ležišta
L stvaranje ležišta
t • nivo deponovanja ležišta
13
2.1. IZVOR RUDNIH ELEMENATA
Elementi u ležištima mineralnih sirovina, u osnovi, mogu poticati
iz endogenih i egzogenih izvora, odnosno, iz unutrašnjosti Zemlje ili
sa njene površine.
2.1.1. ENDOGENI IZVORI RUDNIH ELEMENATA

Pitanje jednoznačnog razjašnjenja izvora rudnih elemenata u
ležištima ostaje otvoreno. Međutim, nesumnjivo da sva dosadašnja
saznanja iz oblasti geneze ležišta upućuju da elementi za seriju en-
dogenih ležišta vode porijeklo iz unutrašnjosti Zemlje. Zemljina unu-
trašnja grada različito je shvatana i interpretirana, kroz duži vremenski
period njenog izučavanja. Općeprihvaćeno je shvatanje da se Zemlja
sastoji od jezgra, spoljnjeg i unutrašnjeg omotača i kore, kako je pri-
kazano ■ na slikama la i lb.
ZEMLJINA KORA /
TAC
76RA
JEZGRO
'subjezgro-kruto
tijelo Ni i Fe
Slika la. Shematski presjek Zemlje Slika lb. Shematska građa Zemlje
Izvor rudnih elemenata, u osnovi, potiče iz magmatskih procesa,

koji se odigravaju u gornjem ojmotaču i u dubljim dijelovima konti-
nentalne kore. Kao izvor rudnih elemenata, mogu biti kako magmatski
kompleksi koji potiču iz gornjeg omotača tako i oni koji se obrazuju
u kontinentalnoj kori, te sedimentne i metamorfne stijene (tabela 4).
Rudni elementi koji vode porijeklo iz gornjeg omotača, vezani
su za bazične i ultrabazične magmatske komplekse i diferentijate iz
tih magmi. Različite vrste magmi u svom sastavu sadrže i karakter -
istične elemente, što se manifestira u formiranju karaktersitičnih tip-
skih ležišta za pojedine vrste magmatskih kompleksa (tabela 5 i slika
2).
14
Srednji sadržaj pojedinih elemenata u Zemljinoj kori
(Goldschmidt - 1930., Vinogradov 1949.) (u ppm)
Tabela 4
466000 Zr 220 Ge 7 Hg 0,5
o
Si 277200 Cr 200 Be 6 J 0,3
AJ 81300 . V 150 Sm 6,5 Bi 0,2
Fe 50000 ■ Zn 132 Gd 6,4 Trn 0,2
Ca 363200 \ Ni |80_ Pr 5,5 Cd 0,15
Na 28200 i Cu 70 Se 5 Ag 0,1
K 25900 W 69 As 5 In 0,1
Mg 20900 Li 65 Hf 4,5 Se 0,09
Z , 98.59% N 46 Dy 4,5 A 0,04

Ce 46 U 4 Pd 0,01
Ti 4400 Sn 40 B 3 Pt 0,005
H 1400 Y 28 Yb 2,7 Au 0,005
P 1180 Nd 24 Er 2,5 He 0,003
Mn 1000 Nb 24 Ta 2,1 Te 0,002(?)-
S 520 Co 23 Br 1,6 Rh 0,001
C 320 La 18 Ho 1,2 Re 0,001
Cl 314 Pb 16 Eu 1,1 Ir 0,001
Rb 310 Ga 15 Sb 1 (?) Os 0,001 (?)
F 300 Mo 15 Tb 0,9 Ru 0,001 (?)
Sr 300 Th 12 Lu 0,8 < 0,001
Be 250 Cs 7 TI 0,6 Ne, Kr,
Xe
Rudni elementi, vezani za_ palingene magme nastale u kontinen-

talnoj kori, opet su karakteristični, i radi se o drugim elementima
(slika 3).
Općeprihvaćena su shvatanja da su gornji omotač, i kontinentalna
kora praizvor rudnih elemenata za stvorena ležišta u gornjim di -
jelovima Zemljine kore.
15
kajnomagma
taka (udaljen a
od Intruziva)
ranopo»mag
motika (blizu
intruziva) c w.no,Pb,«z...CuWgrejz«ni
magmatska
[onutarmag -
matska
đioritl 9rartb.- 9f(initl aliaskiti alkalne

dionti '
stijene
uttrabazicnc i bazične magme granitne magme alkalne

m ag m
e
slika 2. Shematska veza ležišta sa inturzijama različitog sasastava
Koncentracija pojedinih elemenata u magmatskim stijenama

(Turekian, Wedepohe (1961.) i Vinogradov (1962.) (u ppm)
Tabela 5
Ultrabazične Bazične Intermedijarne Grani tske Sijenitske
Tw V TW V TW V TW V TW
Li O.X 0.5 17 15 24 20 40 40 28
Be O.X 0.2 1 0.4 2 1.8 3 5.5 1
Ti 300 300 13800 9000 3400 8000 1200 2300 3500
V 40 40 250 200 88 100 44 40 30
Cr 1600 2000 170 200 22 50 4.1 25 2
Mn 1620 1500 1500 2000 540 1200 390 600 850
Co 150 200 48 45 7 10 1 5 1
Ni 2000 2000 130 160 15 55 4.5 8 4
Cu 10 20 87 - - -1O0 30 35 10 20 5
Zn 50 30 105 130 60 72 39 60 130
As 1 0.5 2 2 1.9 2.4 1.5 15 1.4
Se 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05
Zr 45 30 140 100 140 260 175 200 500
16
Ultrabazične Bazične Intermedijarne Granitske Sijenitske
TW V TW V TW V TW V TW
Nb 16 1 19 20 20 20 21 20 35
Mo 0.3 0.2 1.5 1.4 1.0 0.9 1.3 1 0.6
Ag 0.06 ' 0.05 0.11 0.1 0.05 0.07 0.04 0.05 0.0X
Cd O.X 0.05 0.22 0.19 0.13 0.13 0.1 0.13
Sn 0,5 0.55 1.5 1.5 1.5 3 3 X x
Sb 0.1 0.1 0.2 1 0.2 0.2 0.2 0.26 o.x

Ce O.X 48 4.5 81 92 100 161
Ta 1.0 0.02 1.1 0.5 3.6 0.7 4.2 3.5 2.1
W 0.77 0.1 0.7 1 1.3 1 2.2 1.55 1.3
Au 0.006 0.005 0.004 0.004 0.004 0.004 0.005 0.00X
Hg 0.0X 0.01 0.09 0.09 0.08 0.08 0.08 0.0X
TI 0.06 0.01 0.21 0.2 0.72 0.5 2.3 1.5 1.4
Pb 1 0.1 6 8 15 15 19 20 12
Bi 0.001 0.007 0.007 0.01 0.01 0.01
Th 0.04 0.005 4 3 8.5 7 17 18 13
U 0.001 0.003 1 0.5 3.0 1.8 3.0 3.5 3.0
S 300 100 300 300 300 200 300 400 300
Koncentracije pojedinih elemenata u magmi mogu se smatrati

dovoljnim da se iz takvih sredina obrazuju njihove visoke koncen -
tracije i dođe do stvaranja ležišta pod određenim uvjetima. Porijeklo
svih magmatskih kompleksa nije jednoznačno utvrđeno (gornji
omotač - kontinentalna kora, naročito njihov granični nivo), to
vezivanje izvora rudnih metala sa gornjim omotačem ili najdubljim
dijelovima kontinentalne kore često može biti nedovoljno pouzdano.
Kontinentalnakora kaoizvor metala je od oosebnoe interesa za
endoe&na WdjPat^JMlM ležišta koja nisu magmatogenog porijekla (u
redu, olovo-cinkana ležišta određenog genetskog tipa).,. M
PDSULÎSîk olovo-cinkana ležišta određenog genetskog tipa)., ivinog
ležišta mogu biti obrazovana od halkoiilmh metala, koji su najprije
bili prinijeti u kontinentalnu koru magmatskim kompleksima iz gornjeg
omotača, a potom kasnije mobilizirani i koncentrirani u ležišta.
17
f.ARgn |; ^
v——^
ta & \
H *- __ (korupd )
sMa J. Genetska veza

« v ZfV
2.1.2.
J^SJOZIT ^2 pi^DOTTf
II """ ^*^ I "'l i . ».
između različitih
magmi i ležišta EGZOGENI
IZVORI RUDNIH METALA

Značajne koncentracije rudnih elemenata, mogu poticati pri radu
egzogenih procesa, posebno u procesima kore raspadanja, gdje dola zi
do raspadanja različitih stijena (tabela 6).
Elementi iz kore raspadanja različito se izlučuju, a što je u
zavisnosti od klimatskih i orografskih karakteristika terena te hemi -
jskog sastava stijenskih ili rudnih masa.
18
Egzogeni izvori rudnih metala mogu biti, pored izmijenjenih
magmatskih, sedimentnih i metamorfnih stijenskih masa, i ranije
stvorena ležišta i mineralizirane zone.
Sedimentne stijene sadrže veoma značajne mase rasijanih ele-
menata. Posebno povećane koncentracije pojedinih elemenata pris utne
su u škriljcima i glinama.
Sedimentne stijene mogu biti vrlo značajan izvor rudnih ele -
menata, pod uvjetom da postoje određeni agensi koji će izazvati nji -
hovu mobilizaciju iz matičnih stijena i kasniju njihovu koncentraciju na
relativno malom prostoru.
Razlike u hemijskom raspadanju stijena u tropskim i umjerenim klimatskim
zonama (Warth, 1905.) ( u %)
Tabela 6
komponente clolerit Stafforshire clolerit Bombaj
Engleska Indija
svježa povlatna sviježa povratni
stijena glina stijena laterit
SiO2 49.3 47.0 50.4 0.7
A12O3 17.4 18.5 22.2 50.5
Fe2O3 2.7 14.6 9.9 23.4
FeO 8.3 3.6
MgO 4.7 5.2 1.5
CaO 8.7 1.5 8.4
Na2O 4.0 0.3 0.9
K2 O 1-.8 2.5 1.8
H2O 2.9 7.2 0.9 25.0
TiO2 0.4 1.8 0.9 ■■ 0.4.
P2O5 0.2 0.7
ukupno 100.4 99.3 100.5 100.0.
Vodeni bazeni, prije svih mora i okeani, također mogu biti

izvor rudnih metala (ležišta soli), ili se iz mora mogu direktno koris-
titi pojedini metali (magnezij, na primjer).
Izučavanje porijekla rudnih elemenata vrši se putem ispitivanja
izotopskog sastava sumpora, olova, kisika i ugljenika, što je predmet
posebnih laboratorijskih izučavanja.
19
2.2. MEHANIZMI KONCENTRACIJE KORISNIH
ELEMENATA IZ PRIMARNIH IZVORA
U zavisnosti od serije ležišta, mehanizam koncentracije korisnih
elemenata kod endogenih ležišta vezan je za pregrupisavanje metala iz
dijelova gornjeg omotača i kontinentalne kore, a kod egzogenih
ležišta, vrši se na površini terena ili u blizini površine pod uticajem
egzogenih reagensa, dok kod metamorfnih ležišta mobilizacija ele -
menata vrši se preobražavanjem ranije obrazovanih ležišta i okolnih
stijena.
Izdvajanje rudnih elemenata iz primarnih endogenih izvora
posljedica je, prije svega, diferencijacije matične magme kao produkt
promijenjenih termodinamičkih uvjeta u odnosu na sredinu iz koje ona
potiče. " Najčešće mjesto kao praizvor rudnih elemenata je gornji
omotač Zemlje ili kontaktni dijelovi gornjeg omotača i kontinentalne
kore i znatno manje sama kontinentalna kora (slikal).
Postoje dijelovi Zemljine kore koji su obogaćeni pojedinim rud-
nim elementima, dok su drugi dijelovi svijeta, pa čak i kontinenti,
lišeni pojedinih rudnih metala (kalaj je kranje rijedak na teritoriju
Sjeverne Amerike). To je, vjerovatno, posljedica neravnomjernog raz-
mještaja primarnih izvora rudnih metala, odnosno, nehomogenosti sas-
tava sredine iz kojih potiču rudni elementi, što je posljedica
specifičnih procesa u kojima se vrši izdvajanje rudnih metala iz pri -
marnih izvora i njihova koncentracija.
Mobilizacija i pregrupisavanje rudnih metala vrši se iz različitih
litoloških sredina ili prethodno obrazovanih ležišta u procesima luženja
okolnih stijena pod uticajem gasnotečnih fluida magmatogenog, meta-
morfnog ili meteorskog porijekla. Intruzije magme sa izrazitim toplot-
nim kapacitetom, mogu često igrati značajnu , posrednu ulogu u
procesu mobilizacije rudnih elemenata. Diferencijacijom rudnih rastvora
dolazi do bitne preraspodjele rudnih elemenata i obrazovanja ležišta.
Odvajanje rudnih elemenata iz primarnih izvora može se vršiti na
različitim nivoima.
{£)Prva, najdublja odvajanja mogu se dogoditi u gornjem omotaču, što
znači, na dubini i do četrdeset kilometara (slika 1). )■ -iole © ^dnje dubine
izdvajanja su mnogo češći prostori u kojima se formiraju magmaska
ognjišta, gdje dolazi do odvajanja rudnih elemenata. Izdvajanje elemenata vrši
se u vidu nemješljivih sulfida, produkata kristalizacione diferencijacije matične
magme ili gasnotečnih fluida.
(V) Domen .malih dubina je značajno područje u kojem dolazi do mo-
bilizacije rudnih elemenata u gasnotečnim hidrotermalnim fluidima.
Najčešće se radi o dubinama od deset kilometara.
Mobilizacija rudnih elemenata u egzogenim uvjetima vrši se u
procesima rastvaranja magmatskih, metamorfnih i sedimentnih stijena
20
ili ranije obrazovanih ležišta u uvjetima niskih tlakova i temperatura.
U ovim procesima dolazi do mehaničkog i hemijskog raspadanja i
nove raspodjele elemenata u novostvorenim ležištima.
Koncentracije elemenata u metamorfogenim uvjetima vrši se
u uvjetima stvaranja metamorfogene serije ležišta, što dovodi do preo-
bražavanja primarnih ležišta i njihovih okolnih stijena. Procesi meta-
morfozma u uvjetima znatnih dubina, odnosno velikih tlakova i viso -
kih temperatura, mogu izazvati mobilizaciju metamorfogene vode i
rudnih komponenti iz stijena i ranije formiranih ležišta, prevodeći ih
u rastvor iz kojeg se mogu obrazovati nova ležišta. Tako stvorena
metamorfogena ležišta imaju obilježja endogenih hidrotermalnih ležišta.
2.3. PRIJENOS RUDNIH ELElNpATA

Obrazovanje ležišta najčešće se ne vrši u domenu primarnih iz-
vora rudnih elemenata, već znatno dalje od mjesta nastanka rudnih
rastvora. Obtik prenošenja rudnih elemenata je u tijesnoj vezi sa gen-
etskim tipom ležišta. Elementi koji ulaze u sastav ležišta prenose se
rastopima. i gasno-tečnim rastvorima u vidu mo]eûja_iprostih ili
kompleksnih jona (katjona i anjona).
Ponašanje pojedinih elemenata u tečnim sredinama uvjetovano je
građom njihovih jona, položajem elementa u Mendeljejevom sistemu,
kao i razmjerom jona.
Dužina transporta često je zavisna od fizičko-hemijskih karakter-
istika litoloških sredina u kojima se vrši transport rudnih elemenata.
2.4. IZDVAJANJE LEŽIŠTA

Proces stvaranja ležišta praktično se završava očvršćavanjem
rudnih rastvora kao posljedica jednog od slijedećih procesa:
očvršćavanja rudnih rastvora, percipitacija ruanin rastvora,
Ocvrscavanje endogenih ruanin rastvora (sihkaânog i oksidnog karak-

tera), nastaje kao posljedica hlađenja, pri čemu dolazi do formiranja
kristalnih agregata u čvrstom stanju i njihovog odvajanja od
neiskristaliziranog matičnog rastvora (slika 4).
21
a - pojava kristalizacionih centara
b - slobodni rast kristala c -
ograničeni rast kristala d - rast
kristala bez tragova postepenog
razoja
Slika 4. Stadij kristalizacije rudne supstance iz raspora

ili rastopa (Betehtin, 1970)
Percipitacija je najčešći vid formiranja kristala iz rudnih rastvora

a nastaje kao posljedica hemijskos zasićîgLodredenih komponenti,
sto dovodi do hemijskog zasićenja određenih komponenti, pri čemu
dolazi do hejpsjgafij^ iedinienia u čvrstom obliku.
Sublimacija je proces kristalizacije minerala direktno iz gasnog u
čvrsto stanje.
Metasomatoza predstavlja proces izmjene materije između ranije
očvrslih minerala, sa jedne, i rudnih rastvora, sa druge strane. Ona je
široko zastupljena, posebno kod većine ležišta iz serije endogenih
ležišta (skarnovska, albitska, grajzenska, hidro termalna ležišta).
Transformacija ležišta u čvrstom stanju odnosi se na promjene
koje nastaju pri prekristalizaciji ranije stvorenih ležiša ili stijenskih
masa, sa ili bez hemijskih promjena (konverzija amorfnih supstanci u
kristalna stanja, kao razne kristalne inverzije).
Rast kristala počinje od jednog nukleusa - začetka, kojeg
sačinjava dovoljan broj atoma i molekula koji učestvuju u stvaranju
inicijalne kristalne rešetke. Začetak stvaranja .kristala karakterizira se
vrlo visokom slobodnom energijom na jedinici zaprem ine, što može
imati za posljedicu ponovno rastvaranje nukleusa kristala u rudnom
rastvoru. Da bi se stabilizirao nukleus u kristal, potrebno je da rela-
tivno brzo naraste zapremina kristala, što dovodi do smanjivanja en -
ergije na jedinici zapremine i njenog izjednačavanja sa okolinom.
Stabilnost kristala postiže se samo onda kada je slobodna energija
kristala reducirana do vrijednosti koja je manja od slobodne energije
atoma koji ostaju u sredini u kojoj je izvršena kristalizacija (Stanton,
1972.).
Dalji rast kristala sastoji se u pravilnom prikupljanju i
raspoređivanju atoma jona ili molekula po krisalnoj mreži (s lika 4).
Sa aspekta postanka ležišta, od posebnog interesa su procesi koji
obuhvataju ne samo rast individualnih kristala veći mineralnih agregata
- skupine pojedinačnih kristala. Rast i prorastanje mineralnih agregata
22
među sobom dovode do stvaranja karakterističnog sklopa rude
(struktura i tekstura), koje odražavaju i uvjete postanka ležišta.
Izdvajanje različitih komponenti iz rudnih rastvora u zavisnosti
su od sastava, odnosno Ph i Eh vrijednosti rudnih rastvora. Poroznost
i propustljivost sredine je od značaja za zadržavanje rudnih elemenata
iz rastvora u domenu litoloških sredina, gdje dolazi do izdvajanja
mineralizacija.
Izdvajanje mineralizacija vrši se postupno i po određenom re-
doslijedu. Pog_peiro saznanjima, u složenim procesima stvaranja rudnih
rastvora i iMvajanja kod endogene serije ležišta prvo dolazi do de -
poniranja elemenata iz
pazicnln, a,
potom iz
[ođ" serije egzogenih ležišta iz rudnih rastvora, prvo se izdvajaju
manje rastvorljivi, a, na kraju, krajnje rastvorljivi elementi.
2.5. POJAVE KOJE PRATE STVARANJE LEŽIŠTA

Kristalizacijom rudnih rastvora u čvrstu fazu, završava se proces
stvaranja ležišta. Izdvojena rudna tijela, osim izdvojenih čvrstih miner-
alnih agregata, karakteriziraju se i drugim osobenostima koje su sas-
tavni dio obrazovanja ležišta. Često dolazi do zonaJnog rasporeda
mineralizacija u ležištima, odnosno rudnim tijelim^T^Torecfv 2bBalnč|
rasporeda mineralizacija u ležištima, prisutne su i promjene na okol -
nim stijenama u obliku silifikaciie, karbonizacii.e, sericjtizapjie i sličnih
promjena. Prateće promjene u okolnim stijenama su prostorno sire
razvijene od ležišta (slika 5).
Svaka grupa, odnosno, klasa ležišta ima svoje tipske karakter -
istične pojave, i iste se posebno izučavaju.
2.6. NIVO DEPONIRANJA LEŽIŠTA

Deponiranje ležišta egzogene serije vrši se na malim dubinama
ili na samoj površini Zemljine kore. Izdvajanje endogenih ležišta vrši
se u znatnom vertikalnom intervalu, od površine Zemljine kore pa do
dubine i preko tri kilometra (slika 5), Kumulativna podjela ležišta,
nastala kao produkt geoloških uvjeta stvaranja ležišta i pratećih pojava
u jedinstvenom složenom fizičko-hemijskom procesu - prikazana je na
slici 6.
23
Ležišta su izdvojena u odnosu na površinu Zemlje (Novakov, 1982.): •
plitka ležišta, ' 0 - < > , £ ^
suimukanska ležišta,
• nipoabisalna ležišta i '
• abisalna ležišta. y 3
fta 5. Prostorni odnos Izdvojene rude i zone primarnih oreola rasijavanja

pri stvaranju ležišta
2.6.1. PLITKA VULKANSKA LEŽIŠTA

Plitka vulkanska ležišta su ležišta čiji je vertikalni rudni interval
od: 0-0,5 km. Karakteristične prateće okolorudne izmjene su izdvojeni
sekundarni kvarciti i argîtska alteracija, koji su stvarani pri Ph vri-
jednostima od 3-8.
2.6.2. SUBVULKANSKA LEŽIŠTA

Subvulkanska ležišta su ležišta čija je mineralizacija stvarana u
vertikalnom intervalu od 500 m do 1500 m dubine. Izdvojene prateće
pojave kod subvulkanskih ležišta su sekundarni kvarciti, argiliti, gra -
jzeni, propiliti i dijelom skarnovi kao i serpentinizacija i karbo -
nitizacija. Vrijednosti Ph izdvojenih ležišta u subvulkanskom nivou
vršen je rasponu od 3-10. Okolorudne izmjene nastale su kao pro-
24
dukt razlaganja po sastavu različitih stijena - od kiselih, preko inter-
medijarnih do bazičnih stijena.
2.6.3. HIPOABISALNA LEŽIŠTA

Hipoabisalna ležišta su ležišta gdje vertikalni rudni interval mine -
ralizacije dostiže dubinu do tri kilometra. Karakteristične okolorudne
promjene ogledaju se u prisustvu propilitizacije, serpentinizacije, kar-
bonatizacije i posebno u razvijenim skarnovima. Vrijednosti Ph pri
izdvajanju ležišta bile su u rasponu od 8-10. Okolorudne izmjene
nastale su kao produkt preobražavanja intermedijarnih, bazičnih do
alkalnih stijena.
GLAVNE FORMACIJE OKOLORUONIH METOSOMATSKIH

Facije STIJENA I SREDNJE VRIJEDNOSTI PH OBRAZOVANJA
Sakundarni Karbonat
Dubine kvare«! 3 - 7
Površinska
Vulkanska
„ Bllzupovršinska 11
Vulkanska
III Subvulkanska -| |<rn
I
i7,km
I
2 km
IV Hipoabisalna i I
2-3 km
V Abisalna
Preovlađuju kt prolazna
Stijene ((ntormadij*rn«)
vulkanska itijeo«
Slika 6. Vertikalno zalijeganje pojedinih grupa grupa ležišta (Novakov, 1982)
25
0
2.6.4. ABISALNA LEŽIŠTA

Abisalna ležišta imaju vertikalni interval rudne mineralizacije
preko tri kilometra. Karakteristične okolorudne promjene manifestiraju
se u obliku pojave skamlva, serpentinizacije i karbonitizacije. Fizičko-
hemijski uvjeti formiranja ležišta, odvijali su se pri Ph vrijednostima u
rasponu od 9-10. Okolorudne izmjene nastale su kao produkt kar-
bonatnih, intermedijarnih, bazičnih i alkalnih stijenskih masa.
26
GEOLOŠKI UVJETI NASTANKA
LEŽIŠTA
Ležišta mineralnih sirovina formiraju se u jedinstvenom procesu

diferencijacije sedimentnih, magmatskih i metamorfnih stijenskih masa
i geoloških struktura. Suglasno stvaranju stijenskih masa, ležišta mine-
ralnih sirovina izdvojena su na tri velike serije: magmatogena, sedi-
mentogena i metamorfogena ležišta (tabela 7).
3.1. ENDOGENA LEŽIŠTA

Endogena (magmatogena) ♦ ležišta, po uvjetima obrazovanja,
geohemijski su vezana za procese donjih nivoa Zemljine kore, te za
granične nivoe Zemljine kore i gornjeg omotača i još dublje za gornji
omotač (slika 1).
Lokalizacija ležišta kontrolirana je dovodnim, raz-
mještajnim i posebno deponirau/ućim strukturama u prostoru od
mjesta stvaranja rudnih rastvora cfo nivoa izdvajanja ležišta (slika 7).
Serija endogenih ležišta izdijeljena je na više grupa a zadnje
na klase (tabela 7).
Prostorni položaj pojedinih grupa ležišta, odnosno ele-
menata koji grade ležišta u odnosu na matične intruzive pri kazana je
na slikama 2, 3 i 8.
Magmatska ležišta iskristalizirala su se u jedinstvenom procesu
hlađenja magme i prostorno se nalaze u matičnim bazičnim i ultra-
bazičnim magmatskim kompleksima.
Pegmatitska ležišta vezana su za apikalne dijelova granitskih
intruziva, dok su karbonatitska ležišta vezana isključiva za ultra-
bazično-alkalne intruzive centralnog tipa.
27
Svodna genetska klasifikacija ležišta
( Smirnov, 1982., dopunjena)
Tabela 7
Serija Grupa Klasa Potklasa
Magmatska Likvaciona
Magmatske kristalizacije
Injekciona
Karbonati tska Magmatska
EN- Metasomatska
Kombinirana
Pegmatitska Prosti pegmatiti
DO- Prekristalisali pegmatiti
Metasomatsko-izmijenjeni peg-
matiti
Skarnovska Krečnjački skarnovi
GE- Magnezijski skarnovi
Silikatni skarnovi
Albit-grajzenska AJbitska
NA G raj ženska
Porfiiska Andska
Dioritska
Intermedijarna
Hiclrotermalna Plutogena Kvarcna
Vulkanogena-liidrotermalna Sulfidna
Amagmatogena Karbonatska
Raspadanja Ostataka
Infiltrnciona
Oksidacione zone
Rasipna Eluvijalna
Deluvijalna
Proluvijalna
EG- Aluvijalna korita
dolina
deltna
ZO- Litoralna terasna

jezerska
morska
GE-
Litoralna okeanska
morenska
fluvioglacijalna
Eolska
Sedimentna Mehanička šljunka
NA pijeska
gline
Kemijska savremena
fosilna
Bioliemijska fosforitna
karbonatna
silikatna
Vulkanogeno-sedimentna vulkanogeno-liidiotermalno-
metasomatska, vulkanogeno-
hidrotermalno sedimentna
Meta- Metamorfiziiana Regionalno-metamorfizirana
morfo- Kontaktno- metamorfizirana
gena Metainorfna
28
Pjtscar
Prtkrivač
Kr«ćnjak
Crni ikriljuc
500-
Rudna žila
7. Geološki uvjeti stvaranja ležišta u prostoru sa međusobnim odnosom

dovodnih razmještajnih i deponirajućih struktura
Skarnovska ležišta prostorno i genetski vezana su sa kon -

taktnim zonama između intruziva i okolnih stijena, pri čemu metaso-
matski procesi imaju osnovnu ulogu u formiranju ležišta.
Albitsko-grajzenska ležišta u genetskoj i prostornoj vezi su sa
apikalnim dijelovima kiselih i alkalnih magmatskih kompleksa.
Porfirska ležišta, obrazovana su u, oko i iznad intruziva porfir-
ske strukture.
Hidrotermalna ležišta potiču najčešće iz dubine Zemljine kore, a de -
poniraju se u gornjim dijelovima Zemljine kore (slike 2, 3, 6 i 7).
3.2. EGZOGENA LEŽIŠTA

Egzogena (sedimentogena) ležišta, po uvjetima obrazovanja,
vezana su za geohemijske procese koji se odigravaju na i u blizini
površine Zemlje. Mjesta akumulacije ležišta su:
• površina Zemlje,
• tanka pripovršinska zona, do nivoa cirkulacije podzemnih voda i
• vodeni bazeni (močvare, rijeke, jezera, mora i okeani).
29
Dl IV VI VII VIII II III IV VII
(I
III
lp
IV
VI
vn IC ■:lu
uUrabazićnt i bazične srijene |{S:: ;:;:;.'-y:-yjj kijtle stijene

umjtreno kistte i alkaln« stijene | "| «Umcnti bez dovaljno podataka
Slika 8. Prikaz genetske veze između različitih magmatskih stijena i ele-

menata koji obrazuju ležišta
Sedimentogena ležišta nastaju uslijed hemijskog, biohemijskog i

mehaničkog razlaganja stijenskih masa ili ranije obrazovanih ležišta,
podvrgnuti djelovanjem egzogenih faktora, kao što su: sunce, vjetar,
padavine, zatim, uticajem geomorfoloških karakteristika terena i drugo,
Ležišta se obrazuju u kori raspadanja, na dnu vodenih bazena ili u
okolnim stijenama (infiltraciona ležišta), što je ilustrativno prikazano
na slici 9.
gornjokredni sedimenti
\
kora raspadanja
nivo mora
L- Ni- siukatna
ruda (u vidu
pokrivača
I— I— peridotit
- serp«ntin
L_
Slika 9. Shematski prikaz razmještaja pojedinih genetskih tipova ležišta
nastalih u kori nastaiih u kori raspadanja na serpentinitu (Janković, 1981.)
30
Dopunski izvori za stvaranje sedimentogenih ležišta mogu biti
podvodni i priobalski vulkanizam.
Ležišta raspadanja nastaju hemijskom izmjenom ranije stvorenih
kompleksa stijenskih masa i ležišta u zuni oksidacije (nivo protoka
podzemnih voda).
Rasipna ležišta nastaju mehaničkim razaranjem stijena koje
sadrže u sebi primjese korisnih minerala ili, češće, ranije stvornih
ležišta sa povećanom zapreminskom masom. Mjesta izdvajanja rasipnih
ležišta u zavisnosti su od topografije denudacionog terena (slika 10)
Eluvijalni nanosi
Slika 10. Shematski razmještaj rasipmh ležišta
Sedimentna ležišta nastaju u procesu hemijskih, biohemijskih,

mehaničkih i vulkanogenih diferencijacija na Zemljinoj kori, pri čemu
nastaju različite klase ležišta (tabela 7).
33. METAMORFOGENA LEŽIŠTA

Metamorfogena ležišta formirana su pri intenzivnom preo-
bražavanju stijenskih masa ili, češće, endogenih i egzogenih ležišta, na
značajnim dubinama u odnosu na površinu Zemljine kore te visokim
pritiscima i temperaturama. Preobražavanjem primarnih ležišta en -
dogenog ili egzogenog porijekla u procesu regionalne metamorfoze
nastaju regionalno-metamorfizirana ležišta.
Metamorfna ležišta nastaju metamorfiziranjem različitih stijena,
pri čemu dolazi do preraspodjele pojedinih komponenti iz stijena i
stvaranja nekih nemetalnih mineralnih sirovina.
31
Svi genetski tipovi ležišta dijele se na grupe, klase i često na
potklase (tabela 7). Klase i potklase mogu se izdvojiti i do formacije
ležišta.
32
4. KONTROLNI FAKTORI RAZMJEŠTAJA I
MORFOGENETSKE KARAKTERISTIKE
LEŽIŠTA
Morfogenetske karakteristike ležišta posljedica su magmatskih,

strukturnih i litoloških osobenosti geološkog prostora, u kome je
izvršeno deponiranje rudnih rastvora.
Strukturno-litološke karakteristike geološkog prostora, u kojem
dolazi do kristalizacije rudnih rastvora, neposredno utiču na obliko-
vanje rudnih tijela. Heterogenost litološkog sastava uz razvijene pre -
rudne, intrarudne i postrudne strukture utiče na izdvajanje različitih
oblika rudnih tijela čak i u jednom istom ležištu.
Morfogenetska izdvajanja ležišta zasnovana su na izučavanju
oblika rudnih tijela, vrsta mineralizacije i stepena koncentriranosti ko-
risnih minerala u rudnim tijelima.
4.1. KONTROLNI FAKTORI DEPONIRANJA

LEŽIŠTA.
Kontrolni faktori izdvajanja ležišta su:
• strukturni,
• litološki i
• magmatski.
4.1.1. STRUKTURNI FAKTOR

Strukturna predispozicija je veoma značajna za razmještaj i de-
poniranje rudnih tijela u geološkom prostoru. Strukture služe kao
putevi dovođenja, razmještaja i deponiranja rudnih rastvora, odnosno
rudnih tijela.
Prema genetskoj vezi između struktura i vremena njihovog
međusobnog nastanka u odnosu na ležišta, mogu se izdvojiti:
• genetska veza struktura i ležišta i
• međusobni vremenski nastanak struktura i ležišta.
33
Genetska veza između strukture i ležišta ogleda se u identi-
fikaciji dovodnih, razmještajnih i deponirajučih struktura (slika 7 i 11).
Oeponojuće strukture
mmm Rudno razmještanje strukture
Slika 11. Shema cirkulacije rudnih rastvora po sistemu dovodnih raz-

mještajućih i deponirajućih struktura
J
Dovodne strukture, po pravilu, imaju direktnu vezu sa mjestima
gdje nastaju rudni rastvori. One su otvorene i služe za cirkulaciju
rudnih rastvora od mjesta nastanka u pravcu opadajućeg tlaka. Po
pravilu su povezana sa sistemom razmještajnih i deponirajućih struk -
tura koje nastaju u jedinstvenom procesu obrazovanja ležišta.
Razmještajne strukture, imaju ulogu razmještaja rudnih rastvora i
međusobno su povezane sa dovodnim, sa jedne, i deponirajućim struk-
turama, sa druge strane. Po pravilu se mogu javiti u svim pravcima.
Najpovoljniji položaj razmještajnih struktura za stva-ranje ležišta je što
okomitiji sa dovodnim strukturama, jer se tada najviše usporava trans -
port rudnih rastvora.
Deponirajuće strukture su strukture u kojima se vrši izdvajanje
rudnih rastvora i kristalizacije rudna tijela. One se nadovezuju na
razmještajne strukture. U slučaju da u jedinstvenom procesu obra -
zovanja rudnih rastvora dovodne i razmještajne strukture nisu
povezane sa deponirajućim strukturama, tada neće doći do stvaranja
ležišta, već će rudni rastvori biti izbačeni na površinu terena u atmo-
sferu.
Najpovoljniji uvjeti za formiranje ležišta su kada imaju pri -
bližno uspravan međusobni položaj sve tri vrste strukture.
34
Po vremenu nastanka struktura i ležišta, izdvajaju se prerudne, intra -
trudne i postrudne strukture.
Prerudne strukture su strukture koje su nastale prije formiranja
ležišta. Redoslijed stvaranja struktura i rude prikazan je na slici 12.
Prerudne strukture, po karakteru, mogu biti disjunktivne i plikativne
(naborne) slike 12 i 13.
a- stvaranje struktura b- izdvajanje ruda

Slika 12. Redoslijed stvaranja struktura i rude
Interminemlizacione (intrarudne) strukture nastaju u jedinstvenom
procesu formiranja, odnosno, utiskivanja rudnih rastvora.
Postrudne strukture nastaju poslije formiranja ležišta. Postrudne
strukture, za razliku od prerudnih i intrarudnih, po karakteru su de -
struktivne, što dovodi do razaranja, odnosno, odnošenja dijelova već
formiranih ležišta (slika 14).
1 - plastični, 2 - polukrti, 3 - krti slojevi, 4 - pukotine odstojavanja,

5 - relaksacione pukotine, strelice pokazuju smjer klizanja Slika 13.
Mehanizam formiranja prslina i pukotina duž međusobnog kretanja i
nabiranja slojeva različitih mehaničkih osobina (Korolev A., Šehtman RJ -
Strelice pokazuju smjer klizanja
35
4.1.2. LITOLOŠKI FAKTOR
Litološki faktor ima veoma važnu ulogu sa stanovišta deponi-
ranja mineralr(izacija. Uloga litološkog faktora izuzetno je značajna sa
dva aspekta formiranja orudnjenja:
• sa stanovišta povoljnosti određenih litoloških sredina za de
poniranje rudnih mineralizacija i
• kao ekranizirajuće sredine.
J
Slika 14. Posrudne strukture u funkciji destrukcije ležišta
Litološke sredine, povoljne za izdvajanje mineralizacije, nazivaju
se kolektorske stijene. To su, prije svih, stijene karbonatnog sastava
(krečnjaci, dolomiti i druge).
Položaj stijena nepovoljnog litološkog sastava u krovini produk-
tivnih stijenskih masa (ekranizirajuće sredine) omogućavaju dugotrajan
proces odlaganja rudnih mineralizacija (slika 15).
Izolatorske stijenske mase su sredine koje su nepovoljne za
deponiranje mineralizacije. To su razne glinovite stijene, škriljci i
slično. Povoljan odnos kolektorskih i izolatorskih stijena, u kombinaciji
sa odgovarajućim strukturama, stvaraju se izvanredni uvjeti za formi-
ranje ležišta (si. 15).
Razvijene prerudne strukture u kombinaciji sa povoljnim li-
tološkim sredinama su pogodni preduvjeti za izdvajanje većih ili ma -
njih rudnih tijela (slike 12-14, tabela 8).
4.1.3. MAGMATSKI FAKTOR

Magmatski faktor je posredno ili neposredno izražen u procesu obra-
zovanja ležišta.
Neposredni dokazi veze između magmatskih kompleksa i
orudnjenja izražavaju se putem genetske, paragenetske ili agenetske
veze između matičnih magmatskih kompleksa i izdvojenih ležišta.
36
Slika 15. Prikaz izdvajanja rudnih tijela kontrolisano razlomima i ekranizi-
rajućim litološkim sredinama
Pregled ležišta rudnog polja "Trepča" prema litološkim sredinama i kontrolnim
elementima deponiranja orudnjenja
Tabela 8
Lokalitet Litološka sredina deponiranja Kontrolni faktori deponiranja K o n
t a k t Način zapunjavanja
vulkan kreč škriljac jabroamf. breza breča škiUjac tercijar tercijar iroboji pukotine sa padom
+ serp.*
sedim njak * kieč. irečnja s.Trepč serp kvarclat ka ka JURU
k a sjeveru
T.- St.Trg * * * * * * * *
Meljenica * * * * * * *
Vidušić * * *
Madera * * * * * *
Vlahinja * * * *
Zijača * * *
Maja, Madhe * * *
Mažić * * * * /
Đidova * * *
Rašane
* Proboji kvarclatita i okolnih stijena

** Serpentinit samo u ležištu Zijača
Genetska veza, između ležišta i magmatskih matičnih intruziva,
ogleda se u zajedničkom porijeklu magme i rudnih rastvora, te pros-
tornog izdvajanja ležišta, prije svega, u magmatskim bazičnim i ultra-
bazičnim stijenama (slike 2, 3 i 8).
Genetska veza, također, postoji i kod intermedijarnih i kiselih
magmatskih kompleksa i odgovarajućih ležišta (slike 2, 3 i 8).
Paragenetska veza kod ležišta i magmatskih kompleksa utvrđuje
se preko zajedničkih struktura kao puteva utiskivanja vulkanogeno-
37
intruzivnih magmatskih kompleksa i cirkulacije rudnih rastvora, a često
i zajedničkog prostornog deponiranja. Najčešće ležišta se nalaze van
prostora matičnih magmatskih kompleksa. Paragenetska veza se
utvrđuje laboratorijskim ispitivanjima niza zajedničkih elemenata koji
potiču iz istog praizvora magmatskog kompleksa i rudnih rastvora iz
kojih su izdvojena ležišta (slika 8).
Agenetska veza ležišta i magmatskog intruziva označava se za
ležišta koja svojim sastavom i geološkim položajem ne odgovaraju po
sastavu matičnim magmatskim kompleksima u bližoj i daljoj građi
Zemljine kore. Takva veza često se naziva i slučajna.
4.2. MORFOGENETSKE KARAKTERISTIKE

RUDNIH TIJELA
Morfogenetske karakteristike rudnih tijela u ležištima, posljedica
su strukturno-litoloških i magmatskih osobenosti geološkog prostora, u
kome dolazi do deponiranja rudnih rastvora. Morfogenetska izdvajanja
u ležištima zasnivaju se na izučavanju:
• ut^penog oblika rudnih tijela
• izdvajanje vrste mineralizacije
• stepena koncentriranosti korisnih minerala u rudnim tijelima
Oblici rudnih tijela, utvrđene, vrste mineralizacija i stepen kon-

centriranosti korisnih minerala u jednom rudnom polju prikazani su u
tabeli 9.
Izdvajanje ležišta jednog rudnog polja prema oblicima rudnih tijela, vrste
mineralizacije i stepenu koncentriranosti korisnih minerala u rudnim
tijelima
Tabela 9
Lokalitet Oblici rudnih tijel Vrsta mineralizacije Stepen koncentriranosli korisnih minerala
stubovi žica 'pseu skarn. sulfid. sulfid oligon compaktn štokv. impreg.
d o- oligon (masivna) mpre
sl" P
T.- St.Trg * * * * *
*
Meljenica * * * * * *
*
Vidušić * * * * * *
Mađera * * * * *
* *
Vlahinja * * * * * * * *
*
Zijača * * * * *
*
Maja, Madhe * * *
Mažić * * * * * *
* *
Đidova * * * * * *
* *
Rašane * * * * * *
* *
38
Siromašnu rudu čine skarnovska i oligonitna mineralizacija
Srednje bogata ruda predstavljena je sulfidno-oligonitnom. mineralizacijom
Bogata ruda predstavljena je sulfidnom mineralizacijom
* Oligonitnu mineralizaciju čine karbonati Ca, Mn, Fe

sa značajnim prisustvom galenita i sfalerita (Pb+Zn 0,5-2,0 %)
4.2.1. OBLICI RUDNIH TIJELA

Strukturno-litološke karakteristike geološkog prostora, u kojem
dolazi do kristalizacije rudnih rastvora, neposredno utiču na obliko -
vanje rudinih tijela, odnosno, ležišta. Heterogenost litološkog sastava
uz razvijene prerudne strukture različitih pravaca na prostoru izdva -
janja ležišta, su uvjeti u kojima dolazi do izdvajanja različitih oblika
rudnih tijela u ležištima. Izdvojena rudna tijela karakteriziraju se kon-
trolnim faktorima razmještaja, odnosno elementima pružanja.
Granice rudnih tijela mogu biti jasne sa okolnim stijenama, ili
postepene kada se granice određuju oprobavanjem.
Brojni autori vrše različite podjele rudnih tijela prema obliku.
Najšire prihvaćena podjela ležišta, prema obliku rudnih tijela, izdvaja:
• izometrična rudna tijela,

• pločasta rudna tijela,
• stubasta rudna tijela i
rudna tijela složenog i nepravilnog oblika.
4.2.1.1. IZOMETRIČNA RUDNA TIJELA

Izometrična rudna tijela imaju sve tri dimenzije približno istih
razmjera. U poprečnom presjeku imaju nepravilne oblike (slika 16). U
zavisnosti od veličine rudnih tijela, razlikuju se štokovi i gnijezda.
Štokovi su rudna tijela velikih razmjera. Rudna mineralizacija
predstavljana je masivnom, štokverknom ili štokverkno-impregnacijskom
mineralizacijom. Ovakav oblik rudnih tijela karakterističan je za por-
firska ležišta bakra, ležišta azbesta i drugih.
Gnijezda su mala rudna tijela, po pravilu, neravnomjerno raz-
mještana u ploškom prostoru (slika 17). Gnjezdasti oblici rudnih ti -
jela najčešće se sreću kod ležišta hroma, antimona i drugih ležišta.
39
EU«
Slika 17. Gnijezdasta rudna tijela
1-6 okolne stijene, 7- ruda, 8-

istražne bušotine Slika 16.
Štok bakarne rude u okolnim
stijenama
4.2.1.2 PLOČASTA RUDNA TIJELA

Pločasta rudna tijela karakteristična su po tome što izrazito
imaju dvije dimenzije veće od treće (debljine). Kod pločastih rudnih
tijela razlikuju se slojevi, žice i sočiva.
Slojevi su rudna tijela nastala u procesu sedimentacije, kao
produkt razlitčitih litoloških izdvajanja (slika 18).
1. Slojevi rude, 2. Proslojci stijene.

Slika 18. Slojevita rudna tijela.
40
Ležišta slojevitog oblika, koja nisu nastala sedimentacijom na-
zivaju se "pseudoslojevita ležišta", "pseudoslojevi" ili "slojevita ležišta"
kao što su: hromitska strfiformna ležišta, pojedina ležišta olova i
cinka (slika 19).
Pseudoslojevi čine jedan "sloj" ili više njih. Debljina "sloja"
može biti stalna, ali je češće promjenljiva.
0 100 200m
T-toz T-95 Z-2S Z-8
[Pb-Zn
ruda
Li^vJene .tefcl)ar I—5J» U w ' -----

___ grantea Z-17 bušotina
Slika 19. Pseudoslojevito ležište - Zijača

Žice su izdužena rudna tijela, nastale prevashodno u en -
dogenim uvjetima stvaranja duž tektonskih oslabljenih zona ili li -
toloških diskontinuiteta. Debljina žica je najčešće promjenljiva.
Najčešće se sreću kod hidrotermalnih ležišta (slika 20).
a- žice sa salabandona, b - žično- sočivast oblik, c - pararelne žice, d -

ešaJonirane žice u škriljcu, e - orjentisano - spojene žice
Slika 20. Različiti varijeteti žičnih oblika rudnih tijela
41
nih tij stih oblika rud-
rudni ivasti oblici
tijela -ina rudnih
(slika Inog oblika
Počttak
>■ > > V > > > > bušotine
Kraj
bušotine
^
1w
Slika 21. Sočivasto rudno tijelo

Slika 22. Stubasto rudni tijelo(prikazano
trodimezionalno)
4.2.1.3. STUBASTA RUDNA TIJELA
4.2.1.4. SLOŽENI I NEPRAVILNI OBLICI
ii oblici rudnih
naiaze između žica i s
'ilni oblici rudnih tije i
drugim različitim va
42
Krečnjak
Stumsal^S^l
SulddnaPb-Znfuda
a - plan, b - presjek
Slika 23. Stubasto rudno tijelo
Rudna tijela izdvojena su u okolne stijene. St ijene koje se
nalaze ispod rudnog tijela nazivaju se podinske, a iznad rudnog tijela
- krovinske stijene (slika 18, 24, 25).
4 +
4-4 -4-
+ + + 4- +
.+'•
•t•A
+ 4- + 4-
4- + 4-
4 - 4 - 4 - 4
+';/+ '+
":'+'' J W+ +
4- +■ + .'.'
•' .;
i W+-
1■: ■ + ■ • •.-.+
* ' +
+ + + +■'• r>. •.-■+ + 4-
+• 4- :'. 4-
1 [+,-;■ 4 4- t
Apofua .
Tri
m • •.+ -..■+ +
.-Appftza
^+77- + -' 4- +
h
+
RUDNO TIJELO
-•". 4- • +• + •t-
•>•: •+. J f .• + '.•''4- 4- ■ h +
+•••>:• 1 mm
■■+:.'+M
k*y-M
iv+ Bi
'■*■'■
4 +4
7: +
.■+'•
■.i'.+
V/ 4-1'- 4- +
¥.'■'- .■'4-
4 - 4
+
4- *
4-
+ +
+
+•
4 +
.+-M <
:
•'. 4 '.'. +:
4 4 - 4
A - konkordantno B - diskordantno
Slika 24. Žično rudno tijelo Slika 25. Singenetska i epigenetska
sa apofizama ruda tijela j
Prema vremenskom nastanku okolnih stijena i rudnih tijela,

razlikuju se singenetska i epigenetska rudna tijela.
43
Singenetska rudna tijela nastala su u jedinstvenom procesu koji
je doveo do obrazovanja okolnih stijena i rudnih tijela. Okolne stijene
koje su nastale prije rudnog tijela leže ispod i nazivaju se podinom
rudnog tijela, a stijene koje se nalaze iznad rudnog tijela (nastale su
poslije rudnog tijela) nazivaju se povlatom (slika 25-a).
Epigenetska rudna tijela su mlađa od okolnih stijena i izdvojena
su poslije kristalizacije stijenski masa (slika 25-b).
Položaj rudnih tijela u odnosu na okolne stijene može biti
konkordantan i diskonkordantan (slika25).
Konkordantna rudna tijela imaju iste elemente zalijeganja kao i
okolne stijene.
Diskordantna rudna tijela karakteriziraju se različitim zalijega-
njem (elementi pada) u odnosu na okolne stijene.
Konkordantna rudna tijela po pravilu su singenetska, ali mogu
biti i epigenetska, ako je izdvajanje rude izvršeno duž litoloških raz-
graničenja. Diskordantna rudna tijela u općem slučaju su epigenetska
rudna tijela (slika 25).
4.2.2. VRSTE MINERA LIZACIJA

Izdvojena ležišta u čvrstom stanju u sklopu jednog rudnog ti -
jela a posebno u ležištu kao većoj cjelini, po pravilu, karakteristična
su različitim mineralizacijama. Mineralizacije se međusobno razlikuju
kako u horizontalnim presjecima tako i po dubini zalijeganja rudnih
tijela (slika 26).
Ako rudno tijelo čini jedna vrsta rude, tada se radi o mo -
nomineralnoj rudi. U praksi se, po pravilu, javlja više mineralizacija u
jednom rudnom tijelu.
Mineralizacije mogu biti: sulfidne, karbonatne, oksidne, skar-
novske, oligonitne ili neka druga kod metaličnih ležišta, dok se ne -
metalična ležišta karakteriziraju tipičnim mineralizacijama (slika 26).
Formaciju ležišta, po općeprihvaćenim shvatanjima brojnih geo-
loga, predstavlja ležiše jedinstvenog sastava formiranog u određenim
fizičko-hemijskim i geološkim uvjetima.
U ležištima se najčešće sreće više minerala. Prma postanku i
njihovim međusobnim odnosima, razlikuju se mineralne parageneze i
mineralne asocijacije. Razgraničenje između ova dva termina dala je
Međunarodna mineraloška asocijacija (IMA). Također je potrebno
objasniti i termin mineralna facija.
4.2.2.1. MINERALNA PARAGENEZA
Mineralna parageneza predstavlja grupu minerala koji su nastali

zajedno u ležištu pod određenim fizičko-hemijskim uvjetima. Mine-
ralne parageneze obuhvaćaju minerale koji su nastali u ravnotežnim
44
uvjetima, pri određenim uvjetima, određenom odnosu sadržaja inertnih
komponenti i fizičko-hemijskim karakteristikama potpuno mobilnih
komponenti (temperatura, tlak, odnosno, dubina na kojoj se odigravaju
procesi obrazovanja mineralne parageneze, aktivnost ili hemijski po-
tencijal komponenti).
bijeli kristali-kvarc, crno-sfalerit, prugasti kristali-arsenopirit, zonalna građa -

rodohrozit, bijele kockice-galenit, mrežasthalkopirit, okolna stijena-gnajs
(Schneiderhohn)
Slika 26. Zonalan raspored mineralizacija u rudnoj žici
4.2.2.2. MINERALNA ASOCIJACIJA
Mineralna asocijacija predstavlja grupu minerala koji su nastali

u različitim genetskim procesima, tako da njihovo zajedničko po-
javljivanje u prostoru može biti i sasvim slučajno.
4.2.2.3. MINERALNA FACIJA
Mineralna facija čest je termin u stručnoj upotrebi. Ona pred-

stavlja zajednicu mineralnih parageneza obrazovanih u određenim fizičko-
hemijskim uvjetima (temperatura, tlak, stepen mobilnosti komponenti i
aktivnosti potpuno pokretljivih komponenti u rastvoru).
Formiranje i prostorni položaj ležišta može biti sinhron sa ok-
olnom stijenama i tada se nazivaju singenetska ležišta. U slučaju da
45
su ležišta nastala poslij/ formiranja okolnih stijena, tada se nazivam
epigenetska ležišta. /
Nastankom irazmještajem ležišta u prostoru kroz geološki raz -
voj bavi se miner^bnija. Izučavanjem geneze i prostornog razmještaja
metaličnih ležišta u^rostoru Zemljine kore bavi se metalogenija.
4.2.3. STEPEN KONCENTRIRANOSTI MINERALA U

RUDNIM TIJELIMA
^ ^ Koncentriranost krisnih minerala u rudnim tijelima svakog
ležišta je različita i u zavisnosti je od tipa (vrste) mineralizacije koja
se javlja u istim.
Prema stepenu koncentriranosti korisnih minerala u rudnim
tijelima i načinu ispunjavanja prostora, jasno se razlikuju (slika 27V A •
impregnacioni, (kompaktni (masivni), f^
-lp • štokverni, ^^Î" ----------
u • štokverno impregnacioni,
^ • zilicasti i
r • žiličasto-impregnacioni tip orudnjenja.
1 - impregnacioni,
2 • masivni (kompaktni),
3 - štokverkni,
4 - štokverkno-
impregnacionj)
5 - žiličasti,
6 - žličasto-impregnacioni
Slika 27. Vrste (tip) mineralizacije (shematizovano)
46
4.2.3.1. IMPREGNACIONI TIP ORUDNJENJA
Impregnacioni tip orudnjenja predstavljena je neravnomjerno

raspršenim koncentracijama minerala u rudnim tijelima. Granice
između rudnih tijela i okolnih stijena su postepeni i često nedovoljno
uočljive.
4.2.3.2. KOMPAKTNO ORUDNJENJE
Kompaktno (masivno) orudnjenje predstavljeno je visokim ste-

penom koncentriranosti korisnih minerala u rudnim tijelima. Granice
sa okolnim stijenama su oštre i jasne.
4.2.3.3. ŠTOKVERKNO ORUDNJENJE
Štokverkno orudnjenje predstavljeno je mineralizacijama koje

ispunjavaju pukotine. Granice sa okolnim stijenama su oštre.
4.2.3.4. ŠTOKVERKNO-IMPREGNACIONI TIP ORUDNJENJA
Štokverkno-impregnacioni tip orudnjenja predstavljen je značajno

nižim stepenom koncentriranosti korisnih minerala u riAiim tijelima.
Orudnjenje predstavljeno sistemom sitnih mineralizacija po prslinama
duž pukotina. Granice sa okolnim stijenama su često postepene i ne-
dovoljno makroskopski uočljive.
4.2.4.5. ŽILIČASTI TIP ORUDNJENJA
Žiličasti tip orudnjenja predstavljen je mineralizacijama duž kra-

tkih prslina i pukotina sa izraženom orijentacijom. Po pravilu, preo -
vladuje jedan pravac pružanja prslina i pukotina (slika 27).
4.2.2.6. ŽILIČASTO-IMPREGNACIONI TIP ORUDNJENJA
Žiličasto-impregnacioni tip orudnjenja je sličan žiličastom tipu

mineralizacije, s tim što je orudnjenje prisutno kako po pukotinama
tako i po okolnim stijenama u vidu impregnacije (slika 27).
47
4.3. SKLOP RUDA
Teksture i strukture ležišta predstavljene su odnosom i
rasporedom između pojedinih minerala, njihovih oblika i veličine te
međusobnim prorastanjem i razvijenošću mineralnih agregata. Za -
jednički izraz za produkte jedinstvenog procesa kristalizacije i obra -
zovanje minerala u ležištima je sklop ruda. Dakle, sklop ruda karak -
terizira se strukturama i teksturama ruda.
Višegodišnjim izučavanjima različitih autora detaljno je

proučavan sklop ruda, a ovdje se daje skraćeno shvatanje V.I. Smir -
nova (1982.), koje je obrađeno koristeći se radovima Ramdora, Be -
tehtina i drugih.
4.3.1. TEKSTURE RUDA
Tekstura rude, određuje međusobni prostorni uzajamni odnos

mineralnih agregata po obliku, veličini, sastavu i strukturi. Tekstura se
može izučavati u krupnom i malbm planu, odnosno razlikuju se mega,
makro i mikroteksture.
Megateksture odražavaju razmještajnost mineralnih agregata na
velikim površinama, uglavnom u domenu rudnih tijela. Makroteksture
se izučavaju na mineralnim agregatima veličine rudnih komada.
Mikrotekstura se analizira pod mikroskopom na obrađenim pre-
paratima.
4.3.2. STRUKTURE RUDA

Struktura rude određuje veličinu i način vezivanja minerala ili
njihovih dijelova u rudi. Razlikuju se makro i mikrostrukture. Makros-
trukture se posmatraju na krupnim mineralnim agregatima makroskop-
skim osmatranjem. Mikrostrukture se izučavaju kao mikrozrnasti agre-
gati pod mikroskopom.
Teksture i strukture različitih ruda ukazuju na genetski tip
ležišta i redoslijed stvaranja pojedinih mineralnih agregata koji se
uočavaju putem međusobnog zamjenjivanja i prorastanja. Također, teks-
turno-strukturne karakteristike rude su od značaja za utvrđivanje
postupka oslobađanja mineralnih agregata tokom prerade rude
(priprema, flotiranje, separacija, topljenje i slično).
Sve teksture i strukture podijeljene su na grupe i vrste.
Najčešće koje se sreću u ležištima mineralnih sirovina prikazane su u
tabelama. 10 i 11, te slikama 28 i 29.
48
a - pjegava, b - trakasta, c - trakasto-zupčasta, d - zupčasta , e - zonalno-
koncentrična, f - oolitska, g - kolomođmna, h - brečasta, i - brečoidna,
j - skeletno izmjenjena Slika 28. Primjeri
nekih od tekstura ruda (Smirnov 1982.)
49
a - ravnomjerno zrnasta, b - neravnomjerno zrnasta, c - pločasta,
d - vlaknasta, e - zonalna, f - kristalografski orjentisana, g - intimno pro-
rastanje, h - zamjenjivanja, i - drobljenja, j - kolomorfna
Slika 29. Pregled nekih od struktura ruda (Smirnov, 1982.)
Različite grupe ležišta imaju karakteristične strukture, odnosno

teksture, što se vidi iz citiranih tabela i slika.
Masivna grupa tekstura karakteristična je za metamorfna,
magmatska i hidrotermalna ležišta te za ležišta raspadanja i sedi-
mentna ležišta. Sferoidne teksture tipične su za hidrotermalna ležišta
(tabela 10).
Ravnomjerno zr^naste strukture tipične su za magmatska, peg-
matitska i hidrotermalna ležišta. Strukture odlomaka karakteristične su
za sedimentna ležišta (tabela 11). Ostale grupe struktura i tekstura
pregledno su date za pojedine grupe ležišta u tabelama 10 i 11.
50
Teksture ruda ležišta različitih genetskih tipova
Tabela 10
Grupa Vrsta Ležišta
tekstura teksture meta- magma- pegma- hidrole- raspadanja sedi-
morfna (ska tilska rmalna menlna
masivna masivna + + - + + +
(neprekidna)
pjegava pjegava + + + + + -
trakasta trakasta + + + + +
(simetrična i slojevita + +
asimetrična) škriljava
žiličasta mrežasta +
- + - + - -
paralelnih žila + +
ukrštenih žila + +
sferoidna nodularna zonalno- - + + - +
koncentrična oolitska +
i
i
konglomeratična
i
t
bubrežasta kolomorfna Ijuspasta - - - + + +
(sa korom) +
drobljenja brećasta + + - + + -
brećastoidna + + +
šupljikava porozna - - - - + +
(porozna) (kavernozna) +
mjelnirasta +
saćasta
skeletna skeletna gruba - - - - + -
skeletna fina +
rastresita zemljasta - - - - + . +
odlomaka +
51
Strukture ruda ležišta različitih genetskih tipova
Tabela 11
Grupa Vrsta Ležište
struktura strukture meta-
morfn a
magm
alska
pegma
litska
hidrot
ermal na
raspad
anja
sedim
entna
ravnomjerno zrnasta hipidiomorfnozrnasta + + + + - -
granuloblastična
neravnomjerno porfirna + + - - - -
zrnasta porfiroidna +
porfiroblastična
pločasta pločasta + + + + + +
lepidoplastična + +
listasta +
vlaknasta zonalna vlaknasta zonalna + + + + + +
koncentrično-zonalna + +
+ +
kristalografički rešetkasta orijentisano - + + -
orijentisana sredstanje grafička + + + +
+ +
zamjenjivanja skeletna - - +- + +
+ -
reliktna + +
drobljenja kataklastična + - - - - -
gramiloklastična +
kalomorfna gelska - - - + +
zonalna + +
dendritična +
sferoidna sferoidna radijalno- - + - + + -
vlaknasta + +
odlomaka cementna - - - + + +
pelitska +
aleurolitska
52
5. SERIJA ENDOGENIH LEŽIŠTA
Endogena (magmatogena) ležišta, prema uvjetima nastanka, vrsti

matične magme iz koje vode porijeklo te dubine na kojoj dolazi do
izdvajanja ležišta, izvršena je opća podjela na grupe i klase (tabela 7).
Shematski - prostorni rasporedi pojedinih ležišta u odnosu na matične
magmatske komplekse, prikazani su na slikama 6, 8 i 30.
1 - okeanska kora, 2 - kontinetalna kora, 3 - vulkanske stijene,

4 - hipoabisalne stijene, 5- piroklasične stijene
Slika 30. Shema formiranja endogenih ležišta pri podvlačenju okeanske kore
pod kontinentalnu (Pereira D.)
5.1. MAGMATSKA LEŽIŠTA

Grupa magmatskih ležišta je nesumnjivo u genetskoj i prostornoj
vezi sa matičnim magmatskim kompleksima. Podjela grupe magmatskih
ležišta na klase bazirana je na procesima diferencijacije magme i
njenim petrološkim karakteristikama, pri čemu su izdvojena:
• ležišta likvidnih segregata
• ležišta magmatske kristalizacije i
• injekciona ležišta
53
5.1.1. LEŽIŠTA LIKVIDNIH SEGREGATA
Izdvajanje ležišta likvidnih segregata iz matične magme, u os -
novi, objašnjava se na slijedeći način:
Na visokim temperaturama, iznad 1800 °C, i visokim tlakovima
(pritiscima) sve komponente mamgmatskog silikatnog rastopa su
međusobno u rav/noteži, tj./ rastop je homogen. Potiskivanjem magme
od mjesta nal-stanka duž opadajućeg tlaka, nastupa i smanjenje tem-
perature u magmatskom rastopu, pri čemu se narušava stanje rav -
noteže između pojedinih komponenti magmatskog rastopa. Opadanjem
temperature u magmatskom rastopu dolazi do opadanja mješljivosti
sulfida i silikatnog rastopa.
Kod smanjenja temeprature magmatskog rastopa na oko 1200^
PcT prije same kristalizacije magme dolazi do narušavanja ravnoteže i
izdvajanja kapljica sulfida koji se koncentriraju pod uticajem gravi-
tacije, obrazujući ležišta sulfida prije nego što je počelo ^kri-
staliziranje silikatnog rastopa (slika 31).
•i—« • ■ -o - • - •
£& 4
aa a a a
DOn n i
□ D □ D
Slika 31. Shema izdvajanja sulfida u silikatnim rastopima

(Bateman, A. M. 1961)
Sulfidi se, u osnovi izdvajaju u dvije varijante: izdvajanje sulfida
u vidu tečnih kapi i izdvajanje sulfida u vidu sulfidnih agregata,
praćeni lahkoisparljivim komponentama.
Izdvajanje sulfidnih koncentracija u vidu tečnih kapi vrši se od
silikatnog rastopa uslijed ograničene mješljivosti. Mjesta izdvajanja
likvidnih segregata su svi dijelovi silikatnog rastopa, s tim što se iz-
54
dvojeni segregati koncentriraju gravitaciono u donjim dijelovima mag-
matskog rastopa, obrazujući tzv. "podinska" rudna tijela (slika 31).
U zavisnosti od brzine očvršćivanja magmatskog rastopa, u ko -
jem dolazi do kristalizacije sulfida, obrazuju se slijedeći varijeteti izd-
vojenih rudnih tijela:
• podinska rudna tijela,
• rudna tijela u vidu šlira (impregnacija),
• povlatna rudna tijela.
Podinska rudna tijela izdvajaju se kada se magmatski silikatni

rastop relativno postepeno kristalizira, a izdvojeni sulfidi koncentriraju
se u vidu kapljice u najnižim dijelovima magmatskog rastopa (slika
31).
U slučaju da je hlađenje silikatnog rastopa relativno brzo, onda
se izdvojene sulfidne kapljice, praktično, zadržavaju na, ili u blizini
mjesta očvršćivanja. Tada se formiraju rudna ti jela u vidu šlira
(upskanja), slično impregnacionom vidu orudnjenja.
Povlatna rudna tijela nastaju u slučajevima kada je očvršćivanje
sulfidnih kapljica nastupilo u trenutku kada su središnji dijelovi mag-
matske mase već očvrsli, te je sulfidnim kapljicama onemogućeno
gravitaciono kretanje naniže. Tada se koncentracije sulfida pojavljuju u
središnjim dijelovima masiva kao tzv. "povlatna rudna tijela" (slika 32).
Izdvojeni sulfidi u vidu tečnih kapi deponirani su u matičnom
magmatskom kompleksu. Izdvajanja sulfida u vidu sulfidnih segregata,
praćeni sa lahko isparljivim komponentama.
Deponirani likvidni sulfidni segregati sa značajnim količinama
lahkoisparljivih komponenti, zahvaljujući svom unutrašnjem naponu u
stanju su se pokrenuti sa mjesta na kome su obr azovana i da se
utiskuju u više zone matičnog magmatskog kompleksa ili u okolne
stijene.
1 - podinske stijene, 2 - povlatne stijene, 3 - okolne stijene
Slika 32. Shema razmještaja rudnih tijela suMdnih

Cu-Ni ležišta (Smirnov 1982)
55
Pri utiskivanju sulfidnih segregata koriste se tektonski oslabljene
zone u magmi koja je već očvrsla i obodni dijelovi okolnih stijenskih
masa (slika 33).
Rudna tijela su singenetskog ali i epigenetskog porijekla, ako su
deponirana u okolne magmatske komplekse. Po stepenu koncentri-
ranosti korisnih minerala u orudnjenjima, razlikuju se kompaktni, brečasti i
impregnaciono-šlirasti tip mineralizacije.
Kompaktni tip mineralizacije najčešće je predstavljen u obliku
žica, po pukotinama u samom matičnom intruzivu i okolne stijene
(slika 33).
Žice su najčešće veoma strme, ali se sreću i sa blagim do
skoro horizontalnim padom. Vertikalni interval mineralizacije može se
pratiti do nekoliko stotina metara, koja se dubinom najčešće isklinjava
ili prelazi u drugi tip mineralizacije. Sulfidne žile bakra i nikla zam-
jenjuju se žilicama halkopirita.
Mineralizaciju čine kompaktne rude sa visokim sadržajima nikla
i bakra, i to 8-10 % Ni, najčešće 4-5 % i 2 % Cu.
Brečasti tip mineralizaije najčešće se javlja na obodnim dijelovima
intruziva (slika 33).
/ - stijena niže serije, 2 - gabro, 3 - noriti, 4 - stijene više krovinske serije,

5- sulfidna ležišta, 6 - tektonske dispozicije Slika
33. Prikaz ležišta Sadberi u Kanadi ( V. Kaleman)
Oblik rudnih tijela je nepravilan, često se nazivaju skladovi.

Sadržaj nikla i bakra kreće se u granicama od 2 -4 % Ni i 0,88-2 %
56
Cu, Kompaktni i brečasti tip mineralizacije karakterističan je za ležišta
Sadberi u Kanadi. :
Impregnacioni tip mineralizacije. Ovaj tip mineralizacije je
ekonomski najmanje značajan za ovaj genetski tip ležišta. Ležišta su 1-
kalizirana u donjim dijelovima intruziva, tzv. "bazalni tip skladova im-
pregnacione rude". Ležišta ovog tipa su Nitis-Kumuzije i Sopčuajevenč
u Monče Tudri-Norilsk, Rusija. Sadržaj nikla je promjenljiv i kreće se
u granicama od 0,3-0,8 % Ni.
Mineralne parageneze, ležišta. Mineralni sastav likvidacionih ležišta
je raznovrstan. Karakteristični su minerali pirhotin, pentlandit i halk -
opirit sa promjenjivim učešćem magnetita. Pirhotin je najzastupljenij i,
a zatim pirhotin i halkopirit. Udio magnetita u rudi je prisutan od 1 -
10 %, rijetko do 25 %.
Pored navedenih minerala, sreću se još minerali platine, zlata,
srebra. Niklovi minerali predstavljeni su violaritom, mileritom,
polidimitom i bravoitom, a od minerala bakra, pored halkopirita, pri-
sutni su bornit, halkozin, kubanit i rjeđe kovelin. Također, prisutni su
i minerali kob alta, zatim pirit, titanomagneti, ilmenit, sfalerit i drugi.
Mnogi od nabrojanih minerala mogu biti obrazovani kasnije u hidro-
termalnoj fazi kristalizacije. Nerudni minerali najčešće su predstavljeni
piroksenom, epidotom, serpentinitom, hloritom talkom, karbonatima i
drugim.
5.1.2. LEŽIŠTA MAGMATSKE KRISTALIZACIJE

Nastanak ležišta magmatske kristalizacije (ranomagmatska ležišta),
objašnjava se na slijedeći način:
Ako silikatni rastop homogenog sastava, gdje su sve komponente
u ravnoteži, kontroliran visokim tlakom i visokom temperaturom
(iznad 1800 °C ), dospije u sredinu koja se karakterizira znatno nižim
tlakovima i temperaturama, u rastopu se gubi ravnotežno stanje, pri
čemu pojedine komponente počinju prelaziti u čvrstu fazu i kri -
staliziraju. U procesu diferencijacije magme, pored stijena, obrazuju se
i određena magmatska ležišta kao produkti matičnog magmatskog
kompleksa.
Genetska veza ranomagmatskih ležišta i matičnih magmatskih
kompleksa ogleda se u zajedničkom endogenom prijeklu, te u istim ili
sličnim faktorima koji kontroliraju proces stvaranja ležišta i okolnih
stijena, kao i njihovom prostornom razmještaju. Prikaz procesa
magmatske diferencijacije daje Karamata (1967.).
Ranomagmatska ležišta počinju se obrazovati u prvim fazama

frakcione kristalizacije matične magme (najčešće gabro i/ili peri -
dotitske magme), pri čemu postoji i jedna jasno izražena meta -
logenetska specijalizacija pojedinih tipova matičnih magmi u odnosu na
odgovarajuća ležišta mineralnih sirovina i tipova tih ležišta.
57
U kasnomagmatskim uvjetima može doći do utiskivanja pre -
thodno obrazovane rudne magme, ili dijelova silikatne magme veoma
obogaćenih rudnom supstancom i lahkoisparljivim komponentama u
okolne stijene matičnog intruziva kao posljedica filter "presinga".
S obzirom na česte i postepene prijelaze između rano i kasno
magmatskih ležišta, čak i u okviru jednog te istog magmatskog kom-
pleksa, smatra se opravdanim da se ležišta nastala u tim procesima
promatraju zajedno. Kako mineralne parageneze pojedinih metala po-
kazuju određenu metalogenetsku povezanost sa matičnim magmatskim
kompleksima, to će izdvajanja ležišta biti vršena k roz određene
petrološke formacije.
Prema genetskoj povezanosti ležišta i matičnih magmatskih
kompleksa, izdvajaju se:
• stratimorfna ležišta gabro-peridoditskih kompleksa i
• alpinotipna ležišta perdotitsko-gabro komleksa.
Ekonomski su značajna ležišta u stratiformno gabro-peridotitskim

kompleksima, gdje se izdvajaju:
• ležišta u gabro-anortozitskim kompleksima,
• ležišta u ultrabazičnim magmatskim kompleksima i
• kimberlitska ležišta dijamanata.
5.1.2.1. STRATIFORMNA LEŽIŠTA

GABRO-PERIDOTITSKIH KOMPLEKSA
Stratiformna ležišta gabro-peridotitskih kompleksa karakteristična
su kao ležišta platformi koja su u genetskoj vezi sa navednim mag -
matskim kompleksima. Radi se o ležištima koja pokazuju mnoge za-
jedničke karakteristike u sastavu, građi i u metalogenetskim obi -
lježjima.
Matični magmatski kompleksi karakteriziraju se širokim dijapazo-
nom diferancijacije od peridotita do granofira u kojima preovlađuju
harcburgiti, ortopirokseni, noriti, gabri i anortoziti. Udio dunita, ler -
zolita troktolita a naročito granofira je mali Magmatski kompleksi
karakteriziraju se izrazitom slojevitom građom ("pseudostratifikacija") te
se uobičajeno govori o tvorevinama tzv. "magmatske sedimentacije"
izvršene u mirnim anorogenim uvjetima.
Na kontaktima magmatskih kompleksa sa okolnim stijenama
zapaža se izraziti termički uticaj, što upućuje na zaključak o velikom
toplotnom kapacitetu matične magme. Obrazovanje stratiformnih kom-
pleksa, u osnovi, posljedica je frakcione kristalizacije. Izdvojeni kristali
pod uticajem gravitacije tonu lagajino naniže i prikupljaju se na dnu
magmatskog ognjišta. Hlađenje je postepeno, a razdvajanje pojedinih
komponenti najčešće je izvršeno u više faza.
58
Pojedini litološki članovi magmatskih kompleksa predstavljaju
katkad monomineralne "slojeve" ("pločasta tijela"), koji su međusobno
paralelni i jasno se odvajaju od susjednih (slika 34). Slojevi se javljaju
najčešće ritmično.
2000
4- +.
2 X f «■ *•
fS
+■ 4-
1000 4- ♦'
< a:
% o
N
f AV/\\
* •* t
A V/
04- - AV f
V Vv
^ A A vv
1000
2000-
B »AV c
» • lb
300O-I
/ hromit, 2 - anortozit, 3 - piroksenit, MP - Merenski rif, 4 - glavna

hromitska podzona, 5 - norit, 6 - dunitperidotit Slika 34.
Građa kritiče zone busveltskog masiva (Kameron 1969.)
Stratiformno-gabro-peridotitski kompleksi su ekonomski značajni

za ležišta hromita, magnetita, titanomagnetita sa vanadijom, zatim,
ležišta platine ili, dijelom, ležišta nikla.
■i
Stratiformna ležišta hromita. Hromitska ležišta predstavljaju sas-

tavni dio stratiformnih magmatskih kompleksa. Rudna tijela javljaju se
u obliku "slojeva" kao sastavni dio magmatskih kompleksa. Kontinuitet
rudnih tijela prati se na više desetina kilometara, sa jasno istaknutim
stratigrafskim položajem u magmatskom kompleksu. Matični magmatski
masivi pretežno su gabroidni, ali izdvajanje hromita najčešće je vezano
za ultrabazite sa "slojevima" bogatim oltovinom. Debljina hromitskih
"slojeva" najčešće je jedan metar, rjeđe i do nekoliko metara, mada
postoje i tanja rudna tijela od pola metra. Najčešće se jav ljaju ležišta
u više slojeva (slika 34).
59
-o
Hromitska ruda je uglavnom kompaktna. U hromspinelu postoji

visok udio FeO (odnos FeO:RO je često 1:1, te ruda i pored rela -
tivno visokog sadržaja Cr2C>3 ^44-48 %)) nije posebno značajna kao
metaVlurška sirovina, gdje ima najveću primjenu. U tabeli 12 dat je
sadržaj O2O3 i međusobni odnos Cr/Fe u nekim stratimorfnim
ležištima hroma.
Sadržaj Cr 2 O3 i odnos CnFe u pojedinim stratifornim
ležištima hromita (Bichan 1967)
Tabela 12
( Ležište Cr2O3 % Cr/Fe
Busv^dski masiv istočni kompleks
visokokvalitetne rude 50 - 53 2.0 -2.3
srednjeg kvaliteta rude 43 - 47 1.45 - 1.75
niskokvalitetnc rude 42 - 45 1.2 - 1.3
Bušvlđdski masiv zapadni kompleks
rasijane rude u piroksenitu 11.8 - 465 0.84 - 1.6

hromitske trake u piroksenitu 35.6 - 473 0.87 - 1.59
Stilonuter - Montana
rasijana ruda u duništu 405 - 47.82 1.23 - 157

hromitske trake u hareburgitu 46.02 - 50.98 1.69 - 1.99
Veliki dajk Zimbabve
rasijane rude u hareburgitu 48.0 - 53.7 1.67 - 2.32
sloj 1 (hortlej kompleks) 51.02 - 51.68 1.933 - 2.06
sloj 2 (hortlej kompleks) 52.59- 52.86 2.26 - 2.40
Stratimorfni migmatski kompleksi sa hromitskim ležištima nisu

posebno česti u svijetu, ali sadrže ogromne rudne rezerve, po pravilu,
lošijeg kvaliteta. Najveća ležišta su Bušveld u Tranvalu - Južna Afrika,
Stiluoter - Montana - SAD, Veliki Dajk - Rodezija, Maskokos - Ka-
nada i druga.
Bušvelđ. Bušveldsko ležište nalaze se u Južnoafričkoj Uniji i
smatra se klasičnim primjerom stratimorfnih hromfttskih, titanomag-
netitskih i platinskih ležišta. Prostorno i genetski je vezano sa ušlo -
jenim gabroperidotitskim kompleksima. Ležišta je jedno od^ najvećih u
svijetu (S. Janković, 1981.)
Bušveldski magmatski masiv zahvata površinu cea 95000 km2, sa
procijenjenom debljinom preko 8000 m. Magmatski kompleks se od-
likuje sa tri tzv. reperna horizonta.
Prvi hromitski a "sloj" horizonta, karakterizira se hromitskim
koncentracijama, dok horizont b nosi koncentracije platine, a treći
horizont c, karakterizira se magnetitskom rudom.
60
Hromitska ležišta javljaju se u vidu "slojeva" koji podsjećaju na
trake čija debljina varira od nekoliko cm do 4 m. "Slojevi" su različite
dužine i često se mogu pratiti i više desetina kilometara. Kontakti
rude i okolnih stijena su oštri i jasni.
Sastav hromitske rude nije isti, pri čemu sa sadržaj Cr2C>3 mi-
jenja od bogatih do siromašnih ruda.
Stratimorfna ležišta platine. U pojedinim gabroidno-stratimor\faim
kompleksima obrazuju se ležiša platine. Orudnjenje platine praćeno je
neznatnim udjelom sulfida nikla, bakra i željeza, obrazujući "sloj" koji
zauzima određeni nivo u magmatskom kompleksu. Platinska mineralizacija
može se pratiti po pružanju i na desetine kilometara. Platina se javlja
najčešće u vidu sulfida ili metalnom stanju (feroplatina).
Nastanak ležišta platine dovodi se u vezu sa gravitacionim odva-
janjem formiranih kristala. Diferencijacija magme vršena je "in situ"
poslije utiskivanja magme u prostor u kome se nalazi magmatski
kompleks.
Klasično ležište je Merenski Rif u Bušveldskom masivu u Južnoj
Africi. Ležišta ovog tipa su krajnje rijetka u svijetu.
Merenski Rif. Ležište Merenski Rif je jedinstveno ležište kako
po veličini tako i po sadržaju platinoida u rudi, te mineralnim para-
genezama u svnetu (preuzeto od S. Jankovića, 1981.- si. 35.).
Rudonosnc\ horizont nalazi se u kritičnoj zoni bušveldskog ma-
siva. Bušveldski masiv izgrađen je od piroksenita i to 64 do 73 %
ortoVpiroksena, 2-17 % klinopiroksena, 16-25 % plagioklasa, praćeni
neznatnim koncentracijama biotita, olivina, kvarca, hromita, ilmenita i
rutila.
Debljina platinosnog "sloja" kreće se u rasponu od 0,5-1,5 m,
izuzetno do 6 m. Po dužini praćen je blizu 200 km, a po padu je
istražnim radovima dokazano cea 400 m.
Najveće koncentracije platinoida utvrđene su u pegmatit-
skim partijama piroksenskog sloja. Platinski minerali koncentriraju se u
podinskom dijelu sloja, čija je debljina od 0,1-0,3 m, dok se u krovin-
skim dijelovima Pt koncentrira između tankih banaka hromita.
U ležištu su identificirani slijedeći minerali: bragit, spefilit, laurit,
kuperit, feroplatina. Prisustvo platinskih minerala različito je i naj -
češće je utvrđeno cea 60 % Pt, 27 % Pd, 5 % Ru, 2,7 % Ir i 0,6
% Os. Udio zlata u rudi je oko 4 %.
Prateći minerali su hromit, magnetit, ilmenit, kasiterit, pentlandit,
pirhotin, halkopirit, pirit, kubanit, valerit i drugi.
Sadržaj platine u rudi kreće se u granicama od 3-12 gr/t, a
željeza, nikla i bakra do nekoliko procenata.
61
5.1.2.2. ALPINOTIPNA LEŽIŠTA PERIDOTITSKO-GABRO
KOMPLEKSA
Alpinotipna ležišta peridotitsko-gabro kompleksa obuhvataju sti-
jene koje su prostorno vezane za mobilne dijelove Zemljine kore
(geosinklinale po teoriji geosinklinala, ili riftogene zone, odnosno zone
odvajanja okeanske kore ili zone kolizije po teoriji tektonike ploča),
čija diferencijacija počinje u gornjem omotaču, a završava se u Ze -
mljinoj kori. Prema porijeklu, ovi kompleksi predstavljaju diferencijate
peridotitske magme.
Alpinotipni peridotitsko-gabro komleksi, pokazuju niz
specifičnosti, počev od svog porijekla, uvjeta i toka diferencijacije do
struktura koje kontroliraju razmještaj magmatskih kompleksa i ležišta
koja su genetski i prostorno vezani za njih.
Najznačajnija ležišta, genetski vezana za peridotitsko-gabro mag-
matske komplekse su ležišta hromita, znatno manje platine i dijelom željeza i
titana. ut\
Ležišta hroma/ u alpinotipnim kompleksima nazivaju se podi-
morfna ležišta (Tejer, 1964.). Ista pokazuju niz specifičnih karakteris -
tika u odnosu na stratimorfna ležišta hroma (podimorfna od engleske
riječi podmahuna).
Podimorfna ležišta hroma najčešće imaju oblik gnijezda i sočiva,
za razliku od stratimorfnih ležišta koja imaju pseudoslojeviti oblik
(slike 34, 35 i 36).
Mineralni sastav rude čine hromspineli putem opće formule
RCVR2O3, gdje je RO predstavljena sa FeO i MgO a R2O3 sa
Cr2(>3 i znatno manje Fe2C>3, AI2O3 i V2O3. Sadržaj Cr2(>3 u rudi je
preko 35 % u bogatim svjetskim ležištima (tabela 13).
Izdvajanje hromita i olivina iz magmatskog silikatnog rastopa
prostorno i vremenski je vrlo blisko i isti predstavljaju prve produkte
kristalizacije magme. U procesu rane kristalizacije magme, prvo se
najčešće izdvaja hromit, a zatim olivin, mada postoji shvatanje da se
izdvajaju istovremeno ili čak obrnuto (prvo olivin pa hromit) ali
svakako prije kristalizacije augita. Kod pojedinih ležišta utvrđena su
međusobna prorastanja hromita i olivina, što je vjerovatno posljedica
njihove naizmjenične kristalizacije. Kristalizacija ova dva minerala vrši
se na temperaturi od cea 1100-1000^/ °C. Izdvojeni minerali hromita i
olivina koncentriraju se pod uticajem gravitacije u još neočvrslom ras-
topu. Uticaj lahkoisparljivih komponenti u matičnoj ultrabazičnoj
magmi je zanemarljiv i nema značaja u stvaranju ležišta hroma.
Poznata su brojna alpinotipna (podio/norfna) ležišta hroma u
svijetu, kao što su: Guleman, Soridag, Kapdag i druga - Turska,
Raduša - Makedonija, Deva - Kosovo, Kserolvando - Grčka,
Duboštica u Bosni, zatim brojna ležišta u Albaniji, na Uralu i
Kavkazu u Rusiji.
62
1 - anhrtozit, 2 - "Moljčavi" anortozit, 3 - anortozit-norit, 4 - norit, 5 -
"pjegavi" norit 6 - piroksenski norit 7 - merenski horizont (piroksenski
norit), 8 - feldspat piroksenit, 9 - hromitske trake Slika 35. Profil kroz
lečište Merenski rif (Vagner 1929, iz Šnajdehern 1958)
Podimorfna ležišta hroma su mala ležišta po veličini, dok su

stratimorfna ogromnih razmjera.
Rude hroma iz ovih ležišta razlikuju se po teksruri i sadržaju,
pri čemu su bogatije rude iz podimorfne potklase ležišta (tabela 12 i
13 te slike 36 i 37).
63
25
Slika 36. Profil kroz lečište Nada - Makedonija (Čulev, G. 1990.)
Podimorfna ležišta hroma prostorno i genetski vezana su za

olivinske stijene (duniti) ili za trokolite i harcburgite.
Po stepenu koncentriranosti mineralizacije, razlikuju se masivne
rude i rasijane mineralizacije pri čemu su granice između rude i ok<o -
Y>lne stijene oštre (slika 37).
64
0 2 1
/ - Masivne rude, 2 - sitnozrne š/i're

Slika 37. Sklop rude hromita
Hemijski sastav hromitskih ruda podimorfhih ležišta u svijetu

Tabela 13
komponenta ( % ) 1 2 3 4 5 6 7
Cr 2 O 3 64.8 52.57 50.90 31.00 35.60 -60.80 16.41

AI2O3 6.0 11.74 853 31.88 30.37 8.55 5132
Fe2O3 3.6 1.73 3.65 2.31 0.47
FeO 95 12.88 11.97 14.61 13.04 12.87 13.81
MgO 15.1 14.64 20.20 15.67 16.14 14.14 17.72

MnO 030 0.44 0.15 0.16 0.16
CaO 0.22 0.10 0.28 9.34
TiO2 0.63 0.15 0.06
SiO 2 _j 0.7 5.06 6.32 4.40 052 0.56 0.78
1. Irahuan - Filipini (Tejer, 1969.)

2. Raduše - Makedonija (Grafenauer, 1958.)
3. Deva - Kosovo (Janković, 1957.)
4. Deli Jovan - Srbija (Milošaković, 1958.)
5. Gulemir - Kuba (Tejer, 1969.)
6. Kempirsaj - Ura! (Pavlov et al, 1968.)
7. Bak Krik - S. Karolina (Tejer, 1969.)
Ljubotenski peridotitski masiv. Ljubotenski ultrabazični masiv u
Makedoniji izgrađen je od harcburgita i dunita, rijetko od piroksen -
65
skih žica i gabroidnih tvorevina (Čulev, 1990.). U masivu su izdvojene
tri karakteristične serije.
Najniža podimorfna serija dunita i harcburgita sadrži na -
jznačajnije koncentracije hromita sa sadržajima do 55 % Cr2C>3
Centralna ultrabazična serija nastavlja se na prethodnu seriju i
karakterizira se trakastim rudnim tjelima, dok je sadržaj Cr2C>3 znatno
niži od podimorfne serije.
Krovinska ultrametamorfna serija karakterizira se po prisustvu
trakastih rudnih tijela, zatim šlira i uprskanja.
Oblici rudnih tijela različiti su, a izdvajanje hromita vršeno je
prije ili paralelno sa olivinom, ali ranije od augita. Najčešći oblici
rudnih tijela su sočiva, gnijezda ili nepravilna rudna tijela. Prosječan
sadržaj korisnih komponenti u rudi dat je u tabeli 13.
5.1.2.3. LEŽIŠTA GABRO-ANORTOZITSKIH KOMPLEKSA

Diferencijacijom gabroidne magme pod određenim uvjetima do-
lazi do obrazovanja ležišta Fe-Ti oksida, koji često mogu imati veoma
velike razmjere. Dijapazon diferencijacije matične magme kreće se od
gabra preko gabro-anortozitskih i anortozitskih kompleksa do sijenita.
Anortoziti su od posebnog interesa jer se u njima nalaze ekonomski
veoma značajna ležišta Fe-Ti oksida.
Stvaranje ležišta vrši se u završnom stadiju magmatske diferenci-
jacije pošto je najveći dio magmatskog rastopa već iskristalizirao. Izd-
vajanje rudnih minerala Fe-Ti oksida u prvim fazama kristalizacije je
bez većeg ekonomskog značaja.
Sadržaji titanovih i željeznih oksida u (svjetskim okvirima)
bogatim ležištima dati su u tabeli 14.
Sadržaj TiO 2 i Fe oksida u ležištima

Tabela 14
komponente Muskoh masiv Manitoba Skaergard Grenland
(%) magnetit ilmenit magnetit
FeO 12.5 12.4 14.0
Fe2O3 2.7 2.3 3.5
TiO2 4.2 4.4 2.8
V 0.54 0.032 0.002
Fe2O3 : FeO+Fe2O3 0.8 0.16 0.17
* Izvor: Janković, 1981.
66
Položaj rudnih tijela u odnosu na okolne stijene je kokordantan ili
doskordantan (slika 38).
1173 šknljci
anorfozit
magnetit
k/arclii dehrih
5Ma 3<£ Ležište Tanganjika sa položajem pojedinih diskordinatnih magnetit-

skih rudnih tijela (Harpum, 1952)
Oblici rudnih tijela su dajkovi žice ili sočiva. Po stepenu kon-

centriranosti rude, razlikuju se kompaktne i, rjeđe, impregnacione mi-
neralizacije u obliku šlira. Poznata ležišta ovog tipa u svijetu su
Bušveldski masiv u J. Africi, Tanganjika u Rusiji, Alord Lejk u Kve -
beku, Kanada, Ejdirondeks u državi Njujork, SAD, i druga.
Tanganjika. U jugozapadnoj Tanganjiki i području Ndjome, ot-
krivena su ležišta titanomagnetita. (izvor: Janković, 1981.).
Titanomagnetitska ležišta prostorno i genetski vezana su za
gabro stijene. Razlikuju se konkordantna i diskordantna rudna tijela.
Konkordantna rudna tijela javljaju se u obliku slojeva ili sočiva i
paralelna su sa elementima zalijeganja intruzivnog masiva. Rudna tijela
su nepravilnih oblika i vjerovatno su nastala istovremeno sa matičnim
magmatskim stijenama (slika 38).
67
Diskordantna rudna tijela su manjih razmjera i najčešće su izd-
vojena duž kontakta gabra i okolnih stijena ili u tektonski oslabljenim
zonama. Oblik rudnih tijela su sočiva i štokovi (slika 38).
Pored tipičnih konkordantnih i diskordantnih rudnih tijela, sreću
se i prelazni oblici rudnih tijela. Kontakt rude i okolnih stijena je
oštar. Sadržaj željeza u rudi je cea 50 %, zatim oko 12 % TiO2 te
0,4 % V2O5 i krajnje niske koncentracije sumpora i fosfora (stoti di -
jelovi procenta).
5.1.2.4. LEŽIŠTA TITANOMAGNETITA U ULTRABAZIČNIM

MAGMATSKIM KOMPLEKSIMA
U ultrabazičnim magmatskim kompleksima javljaju se ležišta tita-
nomagnetita. Radi se o rijetkim ležištima koja sadrže velike količine
Fe-Ti ruda, ali malog ekonomskog značaja zbog niskog sadržaja, prije
svega, željeza.
Koncentracije magnetita javljaju se kao impregnacije rasijane u
piroksenitima. Ležišta ovog tipa prisutna su na Aljasci.
5.1.2.5. KIMBERLITSKA LEŽIŠTA

Magmatska ležišta dijamanata imaju genetsku i prostornu vezu
sa magmatskim stijenama kimberlitima u platformnim dijelovima Ze -
mljine kore, mada postoje mogućnosti pojavljivanja dijamanata u min&-
teraloškom obliku i u drugim abisalnim ultrabazičnim kompleksima.
Po petrografskom sastavu i strukturnim karakteristikama, kimber-
liti su ultrabazične stijene alkalnog karaktera sa porfirskom struk -
turom. Izdvojena su dva osnovna varijete ta kimberlita bazaltski i
liskunoviti i niz prijelaznih varijeteta.
Bazalni tip kimberlita čine stijene sastava: olivin (50 -70 %),
diopsid, enstatit, flogopit, granat i Dmenit. Osnovna masa izgrađena je
od serpentina i kalcita sa primjesama kalcedona, pren ita^zeolita i sit-
nih uklopaka biotita, hromita, apatita, magnezita i dr.
Liskunski tip kimberlita čine minerali olivin i flogopit, koji leže
u osnovnoj masi izgrađenoj od serpentina i kalcita sa sitnim Ijuspi -
cama liskuna i sitnim zrnima augita, apatita, perovskita i oksida
željeza.
Ležišta dijamanata nastala su pod posebnim uvjetima genetski
vezana sa kimberlitima lokalizirana u specifičnim strukturama. Kim-
berliti se javljaju u vidu cjevastih tijela, koja imaju relativno male
prečnike (od 15-800 m) koji se sa dubinom smanjuju i prelaze u
tipične dajkove vezane za zone razlamanja. Dijamantonosne cijevi is -
punjene su eruptivnom brečom koju cementira kimberlit (slika 39).
68
1 - Olivinska stijena
2 - Kvarciti
3 - Dijabazi
4 - Škriljci
5 - Dijamantonosni kimberliti
sa ksenolitima okolnih
stijena
6 - "siva zemlja"
(kora raspadanja
kimberlita)
7 - "Žuta zemlja"
(kora raspadanja
kimberlita)
Slika 39. Shematski profil kroz kimberlitsku cijev u Južnoafričkoj Republici
U ksenolitima zapaženi su odlomci matičnih stijena (olivinski

ultrabaziti kao i kristalasti škriljci iz grupe eklogita) te odlomci stijena
duž kojih su se utiskivali kimberliti. Mineralni sastav kimberlitskih
dajkova i ispunjenih cijevi često je veoma složen (tabela 15).
Karakteristična je asocijacija dijamanata sa piropom, hrom-diopsi-
dom, olivinom i iimenitom. To su prospekcijska obilježja kod traganja
za dijamantskim ležištima. Dijamanti su neravnomjerno razmješteni po
breci u zapunjenim cijevima te u olivinima, diopsidima i granatu. Di -
jamanti sadrže u sebi uklopke različitih minerala (olivin, diopsid,
granat i drugi).
Sadržaj dijamanata u kimberlitskim cijevima različit je od veoma
niskih koncentracija do bogatih. Većina otkrivenih kimberlitskih cijevi
je sterilna, i samo oko 10-15 % svih istraživanih cijevi je dija-
mantonosna. Srednji sadržaj dijamanata u kimberlitima obično nije
veći od 0,5 karata na 1 m 3 stijene.
69
Mineralni sastav sibirskih kimberlita
( Po A.P.Bobrieviču at ali, 1964.)
Tabela 15
Minerali dmberlita Minerali odlomaka Sekundarni minerali
Protomag- Osnovni i Matične Ostali Autometa- Hidroter-
matski cement stijene morfni malni
Dijamant Olivin II Pirop Almandin Serpentin Kalcit

Olivin I Augit Almandin Andradit Serpofit Dolomit
Ilmenit Flogopit II Grosular Grosular Magnetit Aragonit
Pirop Apatit Olivin Diopsid- Hlorit Serpofit
Enstatit Perovskit Diopsid hedenbergit Magnetit
Diopsid Cr-spinel Hipersten Pirit
Cr-diopsid Hromit Plagioklas Pirotin
Magetit Plagioklas Ilmenit Sfalerit
Grafit Pleonast Biotit Galenit
Flogopit Rutil Amfibol Halkopirit
Cirkon Apatit Milerit
Disten Cirkon Celestin
Safir Magnetit Stroncijanit
Muasanit Grafit Barit
Kvare Kvare
Kalcedon
Veličina, boja, kristalne forme, kvalitet i uklopci u dijamantima

su veoma promjenljivi u okviru jedne iste kimberlitske cijevi, odnosno
ležišta. Kao interesantan primjer navodi se kimberlitska cijev Premijer
Majn u Južnoafričkoj Republici, gdje je utvrđen o preko 400 raznih
vrsta-sorti dijamanata.
Položaj kimberlitskih cijevi u svijetu, kontroliran je dubokim
razlomima na platformama u gornjem paleozoiku u Australiji i ranom
mezozoiku u Sibiru, Africi, Sjevernoj Americi. Najpovoljnija mjesta za
stvaranje kimberlitskih cijevi su mjesta ukrštanja rasjeda.
Južnoafrička Republika. U Južnoafričkoj Republici nalaze se

ležišta dijamanata u kimberlitskim cijevima tzv. "pajpovima" (slika 39).
U Pretoriji poznato je cea 250 kimberlitskih cijevi, od kojih su
150 dijamantonosne. Najveća kimberlitska cijev je Premier Majn
(Premier Mine), koja ima prečnik od 760 m, koji se u dubini sman -
juje. Dubina zalijeganja pojedinih kimberlitskih cijevi prećenk je i do
2000 m.
Sadržaj dijamanata je promjenljiv i kreće se od 0,007 do 0 ,7
karata na 1 m 3 . Pojedini kristali mogu imati i nekoliko stotina karata.
70
5.1.3 INJEKCIONA LEŽIŠTA
Injekciona (kasnomagmatska) ležišta nastaju iz magmi koje su
bogate rudnim elementima i lahko-rastvorljivim sastojcima (P, F Cl, B,
H2O). Lahkorastvorljive komponente u magmi smanjuju viskozitet,
čime se povećava njena rastvorljivost uslijed povećanog unutrašnjeg
napona. Pokretljivija magma se dalje utiskuje (na znatnim odstojan -
jima) u okolne stijene u pracu opadajućeg tlaka od mjesta nastanka.
Značajno prisustvo lahkoisparljivih komponenti u magmi daje ovim
ležištima niz karakteristika hidrotermalnih ležišta. Ležišta su kontroli-
rana razlomnim zonama a kontakt sa okolnim stijenama imaju karak ter
brečastih zona. Osnovni proces koncentriranja rudnih komponenti i
obrazovanje ležišta je vezano za očvršćivanje magme. Udio postmag-
matskih procesa je mali.
Prema sastavu i porijeklu matične magme, izdvajaju se jasno dva

tipa ležišta:
• ležišta nefelin-sijenitskih magmatskih kompleksa i
• ležišta magnetitsko-sijenitsko-apatitskog kompleksa.
5.1.3.1 LEŽIŠTA NEFELIN-SIJENITSKIH

MAGMATSKIH KOMPLEKSA
Nefelin-sijenitski magmatski kompleksi su relativno rijetki u svi-
jetu, čijom diferencijacijom i očvršćavanjem se stvaraju:
• apatitsko-nefelinska ležišta i
• ležišta rijetkih metala i rijetkih zemalja.
Ležišta su prostorno i genetski vezana sa intruzijama alkalno--

nefelinskih stijena kompleksa urtitijolit. Rudna tijela su oblika skla -
dova, utisnuta u stijene matičnih magmatskih kompleksa. Kod ovih
ležišta široko su rasprostranjene i tvorevine postmagmatskih procesa,
i po brojnim autorima spadaju u grupu prijelaznih ležišta.
Apatitsko-nefelinska ležišta. Najznačajnije ležište ovog tipa nalazi
se u Hibinima na Kolskom poluostrvu. Na utvrđenim karakteristikama
ovog ležišta objašnjava se nastanak i rezmještaj ove grupe ležišta.
Hibinski masiv je intruzija koja podsjeća na lapolit i karakterizira
se zonalnom gradom, što je posljedica sukcesivnih intruzija pojedinih
članova magmatskog kompleksa koji su litološki izdvojeni na masivni
hibiniti, trahitoidni hibiniti, pojkilitski nefelin sijeniti te fajalit-urtiti,
lovčeriti i fajaliti. Detaljno opisivanje masiva nalazi se u knjizi Hibin -
skie apatitovie mestoroždenije, Nedra, 1965., Moskva.
Koncentracije apatita vezane su za iolit-urtitskim kompleksom.
Rudna tijela imaju oblik krupnih skladova - sočiva. Po pružanju hori-
71
zont apatita prati se preko 11 kilometara, a po padu dva km, dok je
debljina rudnih tijela između 45-200 m, srednja cea 150 m.
Osnovni rudni mineral je apatit (oko 75 %), zatim, nefelin-
egirin, hor-blenda te sfen i titanomagnetit u manjem obimu.
Apatitska rudna tijela nastala su u okviru kasno-magmatskog
stadija. Pojave postmagmatskih apatitskih tvorevina su neznatne.
Koncentracije fosfora zapažene su u produktima rane magitnatske
kristalizacije (urtit i ijolit), dok su mineraiizarije apatita izdvojene
kasnije u procesu kristalizacione diferencijacije apatitsko-silikatnog ras-
topa.
Ležišta rijetkih metala i rijetkih zemalja. U genetskoj i pros-

tornoj vezi sa alkalnim stratifikovanim kompleksima fajalit-urtit--
luavrit javljaju se ležišta niobija, titana, cirkona, rijetkih zemalja
praćenih apatitom. Ležišta se stvaraju u prijelaznim termodinamičkim
uvjetima od pretežno magmatskog stadija sa prijelazom u pegmati tski
i hidrotermalni stadijum.
Mineralni sastav ležišta nije stalan, već se često zapažaju i
specifične mineralne parageneze. Tako se u ležištima Rusije susreću
lomonosovit (Na, Ca-Ti silikat), murmanit (Ni-Ti silikat), lemprofilit
(Na-Sr-Ti silikat) i eudalit (Ca-perovskit) i apatit, dok luavriti sadrže i
jedne i druge minerale (Smirnov, 1969.).
Ležišta ovog tipa su više interesantna u pogledu sadržaja
rijetkih minerala nego što su u pogledu iskorišćenja elemenata koji se
javljaju u ležištima.
5.1.3.2. LEŽIŠTA MAGNETITSKO-APATITSKO-SIJENITSKOG

KOMPLEKSA
MTokom
l
diferencijacije sijenitske magme, mogu se obrazovati
značajna ležišta magnetita uz visoko prisustvo apatita. Matična magma
karakterizira se značajnim prisustvom lahkoisparljivih komponenti.
Ležišta su nastala utiskivanjem rudne magme duž tektonskih
oslabljenih zona u ranije iskristalizirale matične magme ili duž kon -
takta dva litološka člana ili, pak, po oslabljenim zonama (slika 40).
Rudna tijela imaju oblik skladova ili izduženih sočiva po čijim
obodima su obrazovane breče.
Mineralni sastav ležišta čine magnetit i apatit uz prateće miner -
ale, kao što su: hematit, diopsid, amfibol, turmalin, cirkon, biotit,
kvare i drugi.
Sadržaj željeza veoma je visok (preko 60 %), uz značajno
prisustvo fosfora (P2O5 preko 2 %).
72
Poznata ležišta ovog tipa su: Kirunovara u Laplandiji u
Švedskoj, Lofoten u Norveškoj, Ejdirondeks u SAD, Algarobo i Tof u
Čileu.
i i $ t r»• • • r * •■» * • ■ • • • - ♦ • ' »•

»*
•*
•»• *
V
*V
• ;.n :
• .H
•• •
"ft:-
• • •*» *:- '#-
.4. *
'^^C M V "X V K ^ A
p( A?y < i> y y l 1
• ■ • • » * » • ■ ft 4
7 - sijenitporfir,
2 - sijenit,
3 - kvarcporfir,
4 - ruda,
5 - granitporfir,
6 - granofir
7 -rasjed,
a,b,c,d - stadij obrazovanja ležišta
Slika 40. Redoslijed obrazovanja magnetisko-apatitskog ležišta Kirunavara,

Švedska (Geijer 1912)
Najbolje izučeno ležište koje se uzima kao etalon poznavanja

ovog genetskog tipa ležišta je Kirunavara, čija je obrada preuzeta od
Jankovića (1981.)
Kirunovara. Na sjeveru Švedske nalazi se više ležišta injek-
cionog tipa, grupisanih u nekoliko rudonosnih rejona. Kirunavara je
najveće medu njima i pripada klasičnim magnetitsko -apatitskim
ležištima, koja su genetski vezana sa diferencijacijom sijenitske magme
u posebnim geotektonskim uvjetima.
73
Šire područje ležišta/izgrađeno je od prekambrijskih stijena,
preko kojih leže stijenit porfiri i kvare porfiri koji se međusobno
smjenjuju.
Oblik rudnog tijela je izrazito izduženog sklada, a deponirano je
na kontaktu sijenit porfira i kvare porfira. Po pružanju se prati više
od 3000 m, a po zalijeganju preko 1000 m. Debljina rudnih tijela je
od 34-150 m, prosječno cea 90 m.
U podinskom dijelu rudnog tijela razvijena je brečasta zona u
kojoj su komadi sijenit-porfira vezani rudnom masom. U krovinskom
dijelu mjestimično su razvijene rudne apofize.
Osnovni rudni mineral je magnetit, koji je intimno prorastao sa
apatitom. Također su utvrđeni još hematit, piroksen, amfibol, tur-
malin, cirkon biotit, kalcit i kvare. Sadržaj željeza u rudi je iznad
54,68 %, a fosfora do 2 %.
5.2. KARBONATITSKA LEŽIŠTA

Termin karbonatiti uveo je Bergeu u naučnu literaturu 1921.
godine, opisujući ležište Fen u Norveškoj.
Karbonatitska grupa ležišta predstavljena je endogenim (80-99
%) karbonatnim mineralima, kao što su: kalcit, dolomit, ankerit, rjeđe
siderit i mnogim drugim rudnim mineralima koji su prostorno i gene -
tski vezani sa magmatskim kompleksima centralnog tipa, sastava od
ultrabazičnih do alkalnih stijena. Dakle, karbonatiti predstavljaju difer-
ancijate alkalno-ultrabazičnih magmi, mada ih pojedini autori vežu
samo za bazaltnim magmama, a drugi opet, samo sa alkalnim mag -
mama.
Nastanak karbonatitskih ležišta smatra se da počinje u magmat-
skom a završava se u hidrotermalnom području te, na određeni način,
čine prijelazna magmatsko-hidrotermalna ležišta, ali izdvojena kao
posebna grupa. Matični ultrabazično-alkalni magmatski kompleksi
vezani su obično za platforme, rjeđe za središnje masive. Prostorni
položaj kontroliran je, po pravilu, dubokim zonama razlamanja, koje
su formirane duž oboda platformi ili čak u dubljim dijelovima plat -
formi. U pojedinim dijelovima svijeta duž istih regionalnih struktura
razmješteni su i kimberlitski kompleksi.
Sam proces obrazovanja ležišta karakterizira se koncentrično -
- zonalnim strukturama, pri čemu se karbonatiti javljaju u jezgru
magmatskog kompleksa, do njih alkalne pa bazične stijene (slika 41).
Ležišta imaju oblike dajkova ili stoka, zatim, žica koje često
imaju radijalan raspored (slika 41).
Štokovi imaju poprečni presjek od nekoliko stotina m 2 , a po
dubini se protežu i do nekoliko kilometara.
74
/ - alkalne s0$nej>:/
2 - ultrabaziciić stijene,
3 - gnajs,
4 - feniti,
5 - štok karbonatita,
6 - žile karbonatita
Slika 41. Opća shema stvaranja karbonatitskili ležišta
Proces obrazovanja matičnih intruziva i ležišta u njima vrši se

sukcesivno u više stadija, s tim što u prvim stadijima dolazi do de -
poniranja bazičnih, a u kasnijim-alkalnih magmatskih kompleksa. Post-
magmatske promjene predstavljaju posebno obilježje magmatskih kom-
pleksa. U prvim fazama magmatskih promjena javljaju se diopsid, flo-
gopit, melilit, volostonit i kalcit, a u kasnijim stadijima stvaraju se
vezuvijan, grosular, tremolit i drugi.
Vertikalni interval rudne miner alizacije karbonatitskih ležišta
proteže se i do šest kilometara, pri čemu se jasno ističe vertikalna
zonalnost (slika 42).
Ležišta karbonatita karakteriziraju se veoma raznovrsnim miner-
alnim paragenezama, pri čemu su utvrđeni minerali silikata, sulfida,
oksida, sulfata, fosfata, karbonata do samorodnih elemenata (tabela
16). Ekonomski značajna karbonatitska ležišta su:
• apatitsko-magnetitska ležišta
• pirohlorsko-gačetolitska ležišta
• bastnezit-parizit-monacitska ležišta
• perovskit-titanomagnetitska ležišta
• flogopitska ležišta
• fluoritska ležišta
• sulfidna ležišta
75
11 ■
TI\TK
f
Ba , S r \ i \
CaF 2 V
! \ \
/ i i
/ I I
1 - ultrabazično-alkalne stijene,
2 - karbonatiti,
3 - okolne stijene
\/
TR.Nb.Titf
Slika 42. Ležište karbonatita u vertikalnom presjeku ultrabazičnih alkalnih

stijena (Fralov. A)
Apatitsko-magnetitska ležišta. Apatitsko-magnetitska ležišta sa

forsteritom poznata su ležišta Kovodor na Kolskom poluostrvu, te u
Africi, Kanadi, Brazilu. Rezerve dostižu na stotine miliona tona, sa
sadržajem željeza od 20-70 % i 10-15 % P2 O5
Pirohlorsko-gačetolitska ležišta. Pirohlorsko-gačetolitska leži-šta
utvrđena su u Kanadi, Brazilu, Africi i drugim zemljama. Sadrže
značajne rezerve niobija, i do milion tona, sa sadržajem Nb2C>5 od
0,1-1 %, da bi se sadržaj u kori raspadanja povećao i do 4,5 %.
Manja ležišta tantala imaju nekoliko hiljada tona rude sa sadržajima
Ta2O5 od 0,01-0,3 %.
Bastnezit-parizit-monacitska ležišta. Bastnezit-parizit-mona-citska
ležišta poznata su u Kanadi, SAD, Africi. Radi se o važnim leži-štima
rijetkih zemalja, posebno cerijeve grupe. Sadržaj Tr2O3 kreće se od
desetih dijelova do jednog procenta, a u kori raspadanja i do 20%.
Najpoznatije ležište je Monutin Pass u SAD.
76
Pregled najznačajnijih minerala ležišta karbonata (Gisburg i Epsten)
Tabela 16
SULFIDI OKSIDI KARBONATI SULFATI FOSFATI HALOIDI S I L I K A T I
Jedno- Složeni izolovani udvojeni izduženi slojeviti skeletni
stavni tetraedri teraedri trakasti
galenit kvare ilmenit siderit barit apatit fluorit forsterit epidot diopsid flogopit ortoklas
sfalerit badelit perovskit kalcit celestin dalit sealit montičelit zoizit augit biotit albit
pirhitin rutil dizajlit rodohrozit monacit hondrodid vezuvijan egirin vermikulit nefelin
pentlandit anatas knopit bastnezit florensit sfern lamrofirit ribekit hlorit katapleit
halkopirit brukit pirohlor parizit vivijanit i granat ortit i dr. ramazait serpentin mikroklin i
dr. drugi
pirit torijanit sama- magnezit cirkon volastanit i hrizotil
rskit drugi
markasit hematit i kolumbit sinhazit torit muskovit
drugi
milerit cirkelit lantanit cerit i dr. talk i dr.
kovelin magnetit i stronzijanit i
drugi dr.
halkozin
tetraedrit
malidbenit i \
drugi
Perovskit-titanomagnetitske rude. Perovskit-titanomagnetitske rude
u prostornoj su vezi sa hiper bazitima. Pored titana i željeza, ove
rude sadrže u manjoj mjeri niobijum, tantal i cerijum. Utvrđena su
na Kolskom poluostrvu, SAD i Africi.
Flogopitska ležišta. Flogopitska ležišta obrazuju se na kontaktu
karbonatita i silikatnih stijena. Poznata ležišta su na Kolskom poluos -
trvu (Kovdor) u Sibiru i drugim mjestima. U kori raspadanja javlja se
vermikulit.
Fluoritska ležišta. Mineral fluorit javlja se rasijan u osnovnoj
masi, ali se može izdvojiti i u kasnijim hidrotermalnim žicama.
Poznata ležišta su Velika Tagna u Rusiji, Amba Douger u Indiji,
Jugozapadnoj Africi i drugi.
Sulfidna ležišta. Poznato značajno ležište bakra Polabora, sa
rezervama od cea dva miliona tona rude sa sadržajem od 0,68 % Cu,
nalazi se u Južnoafričkoj Republici. Ležišta olova i cinka poznata su
u Istočnom Sibiru.
Ostala ležišta. Pored nabrojanih ležišta, sreću se i ležišta barija,
rutila i drugih elemenata.
5.3. PEGMATITSKA LEŽIŠTA

Pegmatitska ležišta čine posebnu grupu ležišta, čiji je nastanak u
tijesnoj genetskoj i prostornoj vezi sa obrazovanjem pegmatita. Na -
staju pri kraju procesa obrazovanja magmatskih stijena, ali i pod
veoma značajnim uticajem postmagmatskih rastvora, gdje prekri-
stalizacija i metasomatsko preobražavanje magmatskih i drugih stijena
igraju značajnu ulogu. Pegmatitska ležišta predstavljaju prijelaznu grupu
ležišta između magmatskih i postmagmatskih ležišta.
Genetski su vezani sa intruzivnim masama različitog sastava, a
prostorno su deponirana u blizini intruziva ili u njegovoj krovini.
U odnosu na genetsku vezu sa određenim magmatskim kom-
pleksima, pegmatiti se izdvajaju na:
• granitne pegmatite,
• alkalne pegmatite i
• pegmatite ultrabazičnih i bazičnih magmi.
Stepen rasprostranjenja pojedinih vrsta pegmatita kako u labilnim
dijelovima Zemljine kore tako i na platformama po magmatskim for-
macijama dat je u tabeli 17.
Mineraloški sastav pegmatita direktno je u zavisnosti od vrste
pegmatita i njegovog sastava, kako za glavne tako i za prateće mine-
rale (tabela 18).
78
Stepen rasprostranjenja pegmatita po
formacijama magmatskih stijena
Tabela 17
etapa stadij formacija tip stepen
razvoja magmatskih pegmatita rasprostranjenosti
stijena
geosink- rani ultrabazične i bazični vrlo rijetki

linalni bazične
plagiogranit - alkalni rijetki

sijenit
srednji granodioriti granitni rijetki
granit granitni rasprostranjeni
kasni male intruzije granitni rasprostranjeni
platformni bazična bazični rijetki
granitna granitni susreću se
alkalna alkalni rasprostranjeni
Mineralni sastav pegmatita

(Kumulativno-više autora)
Tabela 18
granitni pegmatiti alkalni pegmatiti ultrabazični i bazični pegmatiti
glavni prateći glavni prateći glavni prateći
K-feldopat spodumen mikroklin ili apatit bazični plagioklas apatit granit, sfen,
(orfoklos) muskovit ortoklas analcim (anoriti, bitovnit) cirkon,
mikroklin turmalin nefelin ili minerali srednji plagioklas titanomagnetita,
kvare granat topaz Zr, Ti, (labrador), magnetit, sulfidi: (
sodalit
plagjoklas beril lepidolit Nb i andenzin, bronzit, pirhotin,
egirin
(albit, fluorit apatit rijetke olivin, amfibol biotit pentladit,
brfoklas) minerali hakmanit zemlje halkopirit )
biotit rijetkih, nafrolit
radioaktivn arfedsonit
ih metala i
rijetkih
zemalja
79
Sastav mineralnih parageneza pegmatitskih ležišta veoma je
raznovrstan, što je direktna posljedica sastava matičnog magmatskog
kompleksa i kasnije zahvaćene metasomatoze.
Elementi koji ulaze u sastav ležišta, odnosno, mineralne par-
ageneze pegmatita - pregledno su prikazani u tabeli 19.
Pregled elemenata koji ulaze u sastav pojedinih pegmatita
(Goldšmit)
Tabela 19
PEGMAT1TI VRLO KARAKTERISTIČNI
KARAKTERISTIČNI
Granitni Y, Uf, Gd, Tb, Dy, li, Be, B, Se, La, Ti, Zr, Ce, Pr, Nd, Sm, Eu,
Ho, Er, Tu, Yb, Cp U, Ta, Mo, W, U
Th
Nefelin - sijetni La, Ti, Zr, Hf, Ce, Be, B, Y, Ce, Gd, Tb, Dy, Ha, Er, Tu, Yb, Cp,
Pr, Nd, Sm, Th, Eu U, F, Q
5.3.1. GRANITNI PEGMATITI

Ležišta pegmatita najčešće su genetski vezana za granitsku
magmu (tabele 17-19). Fersman je granitske pegmatite podijelio na:
• pegmatite čiste linije, koji su deponirani u granitima ili
sličnim stijenama,
• hibridne pegmatite, nastale asimilacijom iz okolnih stijena i
• desilicirane pegmatite, obrazovane u procesu prelaženja silicije
iz pegmatitskih rastopa u okolne stijene.
Osnovni oblici pegmatitskih ležišta su proste i složene žice, rjeđe

gnijezda. Veličina ležišta je različita. Poznata su gigantska ležišta sa
dužinama od 200 m i debljinom do 50 m. Pojedina pegmatitska
ležišta u SAD protežu se i do 1500 m, sa debljinom i do 150 m.
Dvije žice Manono Kitotola (Zair), prostiru se u dužini do 5000 m,
sa debljinom od 400 m.
Mineralni sastav pegmatita u osnovi čine silikati i oksidi
(tabela 18).
Pegmatitska ležišta imaju najčešće složenu građu. Bazirajući se
na građi pegmatita, isti su podijeljeni na slijedeće klase:
• prosti pegmatiti,
• prekristalisali pegmatit i
• metasomatsko-izmijenjeni pegmatiti.
80
Prosti pegmatiti. Proste pegmatite po hemijsko-mineraloškom
sastavu čini mali broj minerala. Najčešće su to minerali feldspat i
kvare sa neznatnim udijelom liskuna, turmalina i granata (slika 43).
Pisani pegmatiti grade pisanu ili granitnu strukturu. Obrazuju
samostalna polja, ali se sreću i u sredini polja sa složenim pegmati-
tima. Nalaze
primjenu
dobijanje keramike,
fa-jansa i, uopće, u
porculanskoj industriji.
1 - kvareno
MŠ?A4AS%> + + 2
- pegmatit
pisane strukture,
3
omotač,
4
Slika 43. Presjek prostog

pegmatita
Prekristalisali pegmatiti. Prekristalisali pegmatiti, karakteriziraju

se krupnom do gigantskom kristalastom strukturom a nastali su
prekristalizacijom početnih komponenti pod uticajem toplih gasno -
tečnih rastvora. Ovakvom prekristalizacijom, pored kvarca, formira se i
muskovit, kao
najzas- ovih
tupljeniji mineral
ležišta (slika 44).
10 20 J0 40 cm
1 - gnajs,
2 - pegmatiti,
3 - kvare,
4 - muskovit
Slika 44. Presjek prekristalisanih pegmatitskih žila Liskunskog ležišta

(Kulešev, G. et ali)
Prekristalisali pegmatiti javljaju se sa zonalnom i nezonalnom
gradom.
81
Grada zonalnih pegmatita najčešće se sastoji od kontaktne zone,
spoljne zone, meduzone i jezgra (slika 45).
KONTAKTNA
ZONA(doO,Sm)
Kontaktna zona. Obuhvaća kontakt

sa okolnim stjenama. Razvijena je u
dimenzijama od nekoliko centimetara do
0,5 m. Prijelazi u okolne stijene su oštri,
mada ima i pojava postepenih prijelaza
mineralnih asocijacija.
Mineralni sastav zone čine aplit i
krupnokristalasti pegmatit (veličina
SPOUNA zrna
ZONA
preko 2,5
cm), sa n«ko(iko W|
METAZONA
kvarcom,
V/////// feld-spatom i muskovitom. Kao prateći
Slika 45. Zonalna građa minerali, često se javljaju turmalin,
pegmatita beril, apatit i granat sa promjenljivim
koncentracijama.
Spoljna zona. Razvijena je i po nekoliko metara. U prosjeku je
znatno šira od kontaktne zone. U spoljnoj zoni, zapažaju se
krupnozrni minerali a predstavljeni su sa plagioklasom, imikroklin-
pintoirj/ kvarcom, muskovitom i rjeđe turmalinom, berilom, alfetom i
drugim/
Međuzona. Javlja se neujednačeno. Nekada je pravilno razvijena,
mada često može i izostati.
Debljina zone je u zavisnosti od veličine pegmatitskih tijela i
razvijenosti spoljne zone. Širina zone može biti neznatna do nekoliko
metara. U meduzoni, kada je dobro razvijena, javljaju se veoma
krupni agregati plagioklasa, kvarca, mitfbklina i liskuna. Litijski peg -
matiti u meduzoni imaju šire prisustvo u obliku spodumena, ambligo-
nita i lepidolita u obliku krupnozrnih kristala. Također su prisutni i
krupni kristali muskovita.
Jezgro. Jezgro predstavlja središnji dio pegmatita (slika 45). Veličina i
sastav jezgra je promjenljiv. U pojedinim pegmatitima jezgro čini
najveći dio pegmatitske mineralizacije.
Osnovna komponenta jezgra je kvare i to, po pravilu, masivni i
kompaktni. U pojedinim pegmatitima u jezgru se javljaju kvareno--
mikroklin-pertitski agregati. Sasvim rijetko se u jezgru uočavaju tur-
malin, beril ili klivlendit.
Zonalnost pegmatita izražena je kako u horizontalnim presjecima
tako i po zalijeganju (vertikalni interval rudne mineralizacije). Po ver -
tikali, pojedine zone mogu izostajati, ili da su dijelom reducirane, od -
nosno šire razvijene. Prekristalisali pegmatiti najčešće se javljaju u
obliku žica ili gnijezda.
Veličina ležišta mjeri se od vrlo malih do gigantskih ležišta.
Najznačajnija sirovina iz prekristaliziranih pegmatita dobija se mus -
kovit, zatim kvare i druge nemetalične mineralne sirovine.
82
Metasomatsko-izmijei\jeni pegmatiti. Pegmatiti ove klase razlikuju se
od prostih i prekristaiiziranih pegmatita u meta/somatskoj izmijenjenosti
koja je nastala pod uticajem toplih mineraliziranih rastvora, hemijski
različitih od prvobitnih pegmatitskih mineralnih masa. Nastaju poslije
prijelomnog momenta u geoVhemijskom procesu obrazovanja pegmatita
i određuju jasnu pojavu kalijeve metasomatoze, pri čemu dolazi do
obrazovanja zona albi/tizacije i grajzenizacije. Metaso-matski pegmatit su
tipične mineralizacije sa zonalnom građom albita, grajzena i pratećih
minerala rijetkih metala, gorskih kristala i dragocjenog kamenja
(slika 46).
Prekristalisali pegmatiti sreću se u različitim geološkim epohama,
no rijetko se sreću ležišta sa velikim rezervama dragocjenih minerala.
Ekonomski interesantne mineralne sirovine iz ležišta prekristaiizi-
ranih pegmatita su: gorski kristal, optički fluorit, drago kamenja?
ležišta litija, berilija, cerija, rubidija a nekada i ležišta kalaja^
volframa, torija, urana, niobija, tantala, rijetkih zemalja.
Gorski kristal i fluorit javljaju se obično u druzama i to u cen-
tralnom dijelu metasomatsko-izmijenjenih pegmatita. Veličine kristala
su različite i često dostižu veličinu i do 200 m 3-
Eksploatacijom ležišta metasomatsko-izmijenjenih pegmatita dobiju
se dragocjeni minerali, kao što su: topaz, akvamarin, turmalin, granat
i ametist u Rusiji, Brazilu, Indiji, Južnoj Africi, Australiji i drugim
zemljama.
Koncentracije litija u pegmatitima vezane su za minerale, kao
što su: lepidolit, spodumen, abligonit, cinvaldit i drugi.
1 - nanos,
2 - zona kvarca,
3 zona krupnih kristala mikroklina,
4 - zona albita,
5 - kvare -spodumenska zona,
6 - zona spodumena sa albitim,
7 - zona kvarc-muskovitskih
gnijezda,
8 - zona krupnih kristala
mikroklina,
9 - zona zrnastih albita,
10 - kvarc-mikroklinska zona,
11 - okolne stijene
Slika 46. Presjek metasomatsko-
tmjenjenog pegmatita (Solodov, N)
Nagomilavanja berila koncentrirana su kao berilska ruda. Cezij

se dobija iz polucita, a rubidij se izvlači iz lepidolita i polucita.
83
Koncentracije urana, torija, rijetkih zemalja, niobija, tantala,
kalaja i volframa dobijaju se iz metasomatski izmijenjenih alkalnih i
granitskih pegmatita.
U ležištima alkalnih pegmatita javljaju se koncentracije torija u
vidu torijanita, tantala i niobija u obliku kolumbita, tantalita i drugih
minerala, rijetke zemlje u vidu monacita, ortita, pirohlora, samarskita,
ešinita, parizita, bastnezita i drugih.
Ležišta metasomatsko-preobraženih granitskih pegmatita često
sadrže značajne koncentracije kalaja u vidu kasiterita, volframa u
obliku volframita, uran u uranku. Također se u ovim ležištima
susreću torijanit, kolumbit, tantalit, monacit, cirkon i drugi rijetki
minerali.
Rijetki minerali se koncentriraju na periferiji kvarcnog jezgra
zonalnih pegmatita. Rijetko se obrazuju značajnija ležišta rijetkih
metala, no ponekad mogu poslužiti kao korijene sredine za formiranje
rasipnih ležišta. Osnove za formiranje rasipnih ležišta rijetkih minerala,
također mogu poslužiti i grajzenska, te kvarc-turmalinska ležišta.
Rasipna ležišta kasiterita, volframita, cirkona i drugih minerala
poznata su u južnoj Kini, Burmi, Indoneziji.
Sulfidna ležišta obojenih metala, vezana su za zone drobljenja u
pegmatitima. Takvo ležište je Mak-Kenzi u provinciji Saskačevan u
Kanadi. Ležište sadrži pet miliona tona rude sa oko 5 % olova i 6
% bakra.
5.3.2. ALKALNI PEGMATITI

Alkalni pegmatiti vezani su za alkalne magmatske stijene. Mineralni
sastav ležišta alkalnih pegmatita dat je u tabeli 18.
5.3.3. PEGMATITI ULTRABAZIČNIH I

BAZIČNIH KOMPLEKSA
Pegmatiti ultrabazičnih i bazičnih kompleksa se rijetko sreću u

prirodi. Mineralni sastav ležišta ultrabazičnih i bazičnih pegmatita ri-
kazan je u tabeli 18.
84
5.4. SKARNOVSKA LEŽIŠTA
Skarnom se nazivaju stijene krečnjačko-silikatnog sastava, obra
zovane metasomatskim putem u prikontaktnim dijelovima intruziva i
karbonatnih i rjeđe silikatnih stijena. U jedinstvenom procesu obra
zovanja skarnova dolazi i do formiranja ekonomski veoma značajnih
metaličnih i nemetalnih mineralnih sirovina. Skarnovska ležišta se u
svjetskoj literaturi nazivaju imenima još kao: kontaktna, kontaktno-
-metasomatska, kontaktno-metamorfna, piro-metasomatska, a najšire je
prihvaćen termin skarnovska ležišta. ^
Po sastavu, skarnovi predstavljaju silikate i alumosilikat^ Ca, Fe
i Mg, koji su nastali u kontaktnoj zoni magmatskih intruziva i
najčešće sedimentnih stijena, uz intenzivne procese metasomatoze, pos-
redstvom gasnotečnih visokotemperaturnih rastvora.
Međusobnim uticajem intruziva i okolnih stijenskih masa obra -
zuju se zone endo i egzoskarna.
Endoskarn naziva se prostor za obrazovanje ležišta unutar samog
intruziva dok, je egzoskarn prostor stvaranja ležišta u okolnim sti -
jenama koje neposredno kontaktiraju sa intruzivima. U nekim
slučajevima stvaranje egzoska/rnova vrši se na značajnim odstojanjima
od intruziva, najčešće do nekoliko desetina metara, a u rjeđim
slučajevima i do 2000 m od kontakta. Po pravilu, povoljniji su uvjeti
za obrazovanje ležišta u egzoskarnu nego u endoskarnu, prije svega,
zbog heterogenosti litološko-strukturnih karkateristika sredine. In-
tenzivnije je stvaranje skarnovskih ležišta bliže kontaktu sa intruzivom
i obrnuto (slika 47).
Proces stvaranja
?0h
skarnova i ležišta u
njima teče međusobno
suglasno, pri čemu je to
višestadijski proces. Odnos
skarnova i ležišta, u
načelu je dvojak. U
jednom slučaju konture
stijena i ležišta skarnova
>SOOSOO iOO 300 200 100 0 100 200 MO 400 SOO W0 700BOO>800m
+ se prostorno i vremenski
4 -4- 4- -t- 4-
4- + 4- -4- + 4- preklapaju. U drugoj
-+ -+• -f -t- 4-
+ +.+ .+ + ■+ + varijanti, ležišta nastaju u
4-4- IJIOskoro
zadnjim fazama
Slika 47. Shematski prostorni prikaz stvaranja (po obrazovanja skarnova,
intenzitetu) skarnovskih ležišta u odnosu na kada rudna tijela nastaju
kontakt intruzije i okolnih stijena poslije, to jest zadnja
se izdvajaju. Konture
ležišta (rudnih tijela)
po pravilu su
85
znatno manje od skarnova
(slika 48).
Oblici rudnih tijela su di-
rektna posljedica strukturno-
litoloških karakteristika prostora,
gdje je došlo do obrazovanja
ležišta.
Skarnovska ležišta, po
pravilu, deponirana su duž tek-
tonskih zona, odnosno na
bočnim dijelovima glavnih rudnih
struktura. Međusobni odnosi
okolnih stijena sa imizijama
Slika 48. Shematski prikaz međusobnih direktno utiču na oblikovanje
odnosa rudnih tijela i skarnovskih rudnih tijela (slika 49). Najčešći
stijena oblici rudnih tijela su stubasta i
rudna tijela, štokovi, žice, gnijezda drugi. Vertikalni interval miner-
alizacije ležišta skarnova kreće se na više stotina metara pa i do
preko 3500 m. Rudne površine u pojedinim presjecima ležišta iznose
više stotina m 2- Najčešće se radi o ogromnim do gigantskim ležištima.
profil
Slika 49. Položaj slojeva okolne stijene prema intruzivu i

načini izdvajanja rudnih tijela (Smirnov, 1982)
Podjela ležišta skarnova u odnosu na sastav okolnih stijena u kon -

taktu sa intruzivom je:
86
• krečnjački skarnovi,
• magnezijski skarnovi i
• silikatni skarnovi.
5.4.1. KREČNJAČKI SKARNOVI

Krečnjački skarnovi nastaju pri zamjeni rudnih komponenti između
intruziva sa krečnjacima. To su najšire rasprostranjena skarnovska
ležišta. Najznačajniji krečnjački skarnovski minerali su granat (red gro-sular-
andradit) i piroksen (red diopsid-hedenbergit). Značajno prisustvo često
ima i vezuvijan, volqstonit, skapolit, amfiboli, epidot, magnetit,
karbonati i kvare. Minerali skarnovskih ležišta predstavljeni su
silikatima, hidroksilikatima, oksidima, sulfidima i drugim grupama min-
erala kao glavni ili prateći minerali (tabela 20).
Karakteristični minerali krečnjačkih skamova

Tabela 20
GRUPA GLAVNI PRATEĆI
MINERALA
Silikati ortokJas, plagiokJas, cirkon, titanit, turmalin,
pirokseni (diopsid - hedenbergjt)
silimanit, andaluzit, kordijerit, rodonit,
granati (andradit - grosular) lazurit, hrizoberil, fenakit, beril
valastonit, skapolit
Hidrosilikati aksinit, datolit, prenit, topaz, serpentin, antofiit,
amfiboli, vezuvijan,
ortit, zojzit, biotit, muskovit, flogapit, sericit,
epidot, ilvait, hlorit
dafhit, zeolit, talk, hrizofil-azbest, kaolin,
Oksidi
magnetit, hematit, spinel, kasiterit, kalcedon, uraninit,
kvare franklinit, perovskit
Sulfidi pirit, pirhotin, halkopirit, sfalerit, markasit, bornit, kovelin, halkoan, bianut,
galenit, molidbenit, arsenopirit stanin, kobaltin, glaukonit, skuterudit, lelingit,
kubanit, mflerit, antimonit, hlaontit, sperilit,
kuprit,
Ostali kalcit, floralit, barit, šelit
apatit, viterit, siderit, ankerit, magnezit, grafit,
bizmut, zlato, srebro
5.4.2. MAGNEZIJSKI SKARNOVI

Magnezijski skarnovi nastaju pri izmjeni dolomita ili dolomitičnog
krečnjaka u kontaktu sa intruzivom. Rjeđi su od krečnjačkih ska -
rnova. Tipični minerali magnazijskih skarnova su diopsid, forsterit,
spinel, flogopit, serpentin, ludvigit, dolomit, kalcit (tabela 21).
87
5.4.3. SILIKATNI SKARNOVI
Silikatni skarnovi formiraju se u kontaktu stijena silikatnog sas-
tava sa intruzivom. Imaju široko rasprostranjenje u svijetu, ali znatno
manje od krecnjačkih i magnezijskih skarnova.
Tipičan mineral silikatnih skarnova je skapolit, dok je prisustvo
ostalih minerala u direktnoj zavisnosti od sastava matičnog intruziva i
okolnih litoloških članova. Cesta asocijacija minerala u silikatnim skar-
novima je volostanit-diopsid-salit-hedenbergit-andradit (B. Žarkov).
Skarnovi se javljaju kako u mobilnim dijelovima Zemljine kore
tako i na platformama. Rasprostranjenost skarnovskih ležišta u kon -
taktu sa pojedinim magmatskim intruzivima prikazana je u tabeli 22.
Karakteristični minerali magnezijskih skorova
Tabela 21
GRUPA GIAVNI PRATEĆI
MIJNIERALA
Silikati pirokseni (diopsid-hedenbergit), montičelit, ortoklas, plagioklasi, skapolit,

granati (andradit-grosular), forsterit turmalin, titanit
Hidrosiikati serpentin, amfiboli, flogopit, pargasit, biotit,
hloritoidi klinozoiti, epidot, hlorit, talk, hidrotalkit,
grinalit
Borati ludvigit, kotoit suanit, varvikit, signalil

Oksidi magnetit, hematit, spinel, kvare periklas, brusit
Sulfidi pirit, pirohitin, helkopirit, sfalerit markasit, bornit
Ostali kaldt, magnezit barit, apatit, siderit, ankerit
Stepen rasprostranjenosti skarnovskih

ležišta po magmatskim formacijama
Tabela 22
ETAPA STADU FORMACIJA MAGNETSKIH STEPEN TIPIČNA
STIJENA RASPROSTRANJENOSTI I^ŽIŠTA
rani vulkanogena, otsustvuje, -
Geosin ultrabaačne i bazične rijetko -
klinalni plagiogranit - sijenitske, rasprostranjeni Fe, Cu, Cb
srednji granodioritski, rijetki W

granitni rasprostranjeni
kasni male itruzije sreću se kompleksna
- periodotitske, odsustvuje -
platforma - gabrovske, sreću se, Fe
- - granitoidne slabo izučeni -

Skarnovska ležišta, po pravilu se karakteriziraju zonalnim
rasporedom rudnih mineralizacija i to tako što su visokotemperaturne
asocijacije bliže intruzijama (slika 50).
/ - kvarcni diorit, 2 - kontaktni skarnovi-(doriti), 3 - piroksen-granitski skar-

novi, 4 - graniti, 5 - prelazni, 6 - mermerisani krečnjaci, 7 - magnetitna
ruda, 8 -masivna ruda, 9 -impregnacije, 10 - impregnacije u granitnom
skarnu, 11 - mineralizacija u krečnjacima, 12 - položaj kontakta
Slika 50. Svodni profil zalijeganja skamovskog ležišta, Frolovsko
(Ovčevnikov, L)
Shematski prostorni razmještaj skarnovskih ležišta u odnosu na

intruzivedat je na slikama 2, 3 i 8.
Skarnovska ležišta su ekonomski veoma značajna za brojne min -
eralne sirovine, od kojih su posebno značajna:
• ležišta željeza,
• željezno-kobaltna ležišta,
• ležišta bakra,
• ležišta platine,
• volframska ležišta,
• molibdenitska ležišta,
• olovo-cinkova ležišta,
• ležišta zlata,
• ležišta berila,
• ležišta urana i torija,
• ležišta bora,
• ležišta ftogopita,
• ležišta hrizotil azbesta i talka,
89
• ležišta piezooptičkog kvarca i
• druga ležišta.
Ležišta željeza. Skarnovska ležišta željeza sreću se kako u
krečnjačkim tako i u magnezijskim skarnovima. U svijetu su poznata
uglavnom visoko-kvalitetna ležišta magnetita, kao što su: Magnetnaja
Gora; Blagodat na Uralu u Rusiji; Agronmauntin u SAD; Arendol,
Norveška; Suva Ruda i Suvo Rudište, Srbija; Damjan u Makedoniji te
Tovarnica kod Jablanice u Bosni i Hercegovini.
Magnetnaja gora. Ležište Magnetnaja gora spada u najveća
svjetska skarnovska ležišta. Nalazi se na planini Magnitnaja na Južnom
Uralu.
Teren ležišta čine devonski i donje karbonski sedimenti. Devon-
ski sedimenti predstavljeni su jaspisima, a karbonski krečnjacima sa
interkalacijam tufova i krečnjačkih pješčara. Mineralizacija se javlja u
metamorfisanim donje karbonskim stijenama, posebno u krečnjacima.
Oblici rudnih tijela su gnijezda, sočiva i skladovi željezne rude (slika 51).
Geološkim kartiranjem izdvojeno je više varijeteta skarnova i to:
granitski, piroksenitsko-granitski, vezuvijansko-granitski, liskunsko-granitski,
granitski sa epidotom, hloriton, liskunom, amfibolom i drugim mineralima,
amfibolitski, epidotitsko-granitski i hloritski.
1 - nanos, 2 - granitski skarp, 3 - magnetit, 4 - žice diorita, 5 - porfirit, 6-

kontaktno-metamorfisani tufovi, 7 - krečnjak mermer
Slika 51. Profil kroz ležište Magnetnaja gora (Zavarickij, 1992)
Osnovni rudni mineral je magnetit, kojeg prati u manjem obimu

hematit. Pirit je često prisutan a znatno manje se javljaju halkopirit,
sfalerit, galenit, arsenopirit.
Sadržaj željeza varira od 30-67 %, sumpora 2-3 % i fosfora od 0,01-
0,07 %. Debljina rude je promjenljiva od nekoliko cm, pa do 200 m,
srednja cea 70 m. Utvrđene su rezerve u ležištu od cea 500 miliona
tona rude.
Željezno-kobaltna ležišta. Radi se rijetkim ležištima. Poznata
ležišta su Daškesan u Azerbejdžanu, Akdilga u Kirgiziji, Kornuel u
Pensilvaniji, Gendersongrube u jugozapadnoj Africi.
90
Ležišta bakra. Skarnovska ležišta spadaju u bogate rude. To su
rude sa sadržajima od 3-8 % Cu. Poznata ležišta su Turinsko na
Uralu, Klifon u Arizoni, SAD.
Platinska ležišta. Ležišta platine sreću se u Bušveldskom masivu
u Južnoj Africi. Radi se o rijetkim ležištima.
Volframska ležišta. Najznačajnija ležišta šelita su skarnovska
ležišta. Široko su rasprostranjena u svijetu. Poznata ležišta s u Mille
Siti u Nevadi, Bišop u Kaliforniji, Sihota -Aline u Sibiru i druga
ležišta u Rumuniji, Turskoj, Kanadi, Brazilu.
Olovo-cinkova ležišta. Skarnovska ležišta olova i cinka veoma
često se sreću i imaju značajnu ulogu u svjetskoj produkciji ovih
metala. Poznata ležišta su Sihote-Alin u Centralnom Kazahstanu,
Louren u državi Njujork, SAD, Koso-Kalifornija, Trepča-Kosovo, Sase-
Toranica u Makedoniji.
Ležišta urana i torijuma. Ekonomski značajna skarnovska ležišta
urana i torija su rijetka. Ležišta su vezana za kalcijske ska-rnove a,
deponirana su u obliku gnijezda i sočiva (slika 52).
Mineralizacija se javlja kao kompaktna ruda ili u obliku im-
pregnacija. Osnovni rudni mineral je uraninit za uran, dok se torij
javlja najčešće u vidu silikata. Značajnija ležišta u svijetu su Meri
Ketlin, Australija, Bau-kroft u Kanadi i druga.
Ležište Meri Ketlin. Ležište se nalazi u granitnim skarnovima.
Ležište čine više rudnih tijela, lokliziranih duž zona razlamanja. Rudu
čine minerali uraninit, ortit, praćeni sulfidima, ka o što su: pirit,
pirhotin, halkopirit, molibdenit, galenit, te minerali rijetkih zemalja
sfilvelit, karocerot i rinkit. Uraninit, po pravilu, nastaje potiskivanjem
andradita. Sadržaj urana je visok (0,45 %), pri čemu je odnos urana
prema torij u 5:1.
[££jf I___ [2 &MI3

UZI 7 CZ3« 133* CH» 00" LZ>
7- granitski skarn, 2 - skapolitsko-diopsidski skarn, 3-4 - konglobreče, 5 -
diopsid - skapolitski granulit, 6 - kvarcit, 7 - granuliti, 8 - doleritski
dajk, 9 - dajk porfira, 10 - dajk diorita, 11 - rudno tijelo, 12 - rasjed Slika
52. Profil kroz ležište Meri Ketlin (Meteson i Siri)
91
Ležišta hrizotil azbesta i talka. Ležišta hrizotil azbesta i talka
javljaju se na kontaktu granitskih intruzija i dolomita. Ležišta ovog
genetskog tipa poznata su u Zapadnom Sibiru, Arizoni i Dilone grad,
Montana, SAD, Medoke, Kanada i druga.
Ležišta bora. Ležišta bora u skarnovskim magnezijskim ležištima
izdvojena su najčešće u dolomitima. Matične magmatske stijene, u
kontaktu sa dolomitima, najčešće su granodioriti i graniti, ali se sreću
i kvarcni portiri, dioriti, rjeđe sijeniti i monaciti i krajnje rijetko
gabro. Po mineralnom sastavu minerala bora, izdvajaju se:
• kotovit /Mg3/BC>3/2, gdje željezna ruda odsustvuje
• ludvigit /Mg se nalazi u tijesno j vezi sa magnetitom
• suanit IMgffiiOsI i
• fluorborit /Mg3/BO3//F, OH/3
Ležište bora detaljno su izučavana u arhajskim metamorfnim

stijenama Sibira. Mineralizacija je podijeljena na tri nivoa, čija su de-
taljna izučavanja izvršili D. Koržinski-Šabinini (1978.).
92
5.5 ALBITSKO-GRAJZENSKA LEŽIŠTA
Albitsko-grajzenska ležišta objedinjuju ležišta sa zajedničkim
porijeklom, nastala u vezi sa apikalnim promjenama kiselih i alkalnih
hipoabisalnih izmijenjenih stijena, podvrgnuti postmagmatskoj alkalnoj
metasomatozi. U procesima metasomatoze apikalni dijjejgvi granitnih
kupola i njihove apofize bivaju albitizirani a višak (galija)/odnošen i
vezan u grajzenima, koncentrirajući se po albitiziranrnf granitima i
izmijenjenim stijenama u blizini krovine intruziva.
Karakter pregrupisavanja elemenata u procesu albitsko-grajzenskih
promjena, kao ilustracija, može poslužiti primjer iz prakse koji je
urađen na hercinskim albitsko-grajzenskim ležištima u Kazahstanu. U
procesu stvaranja albita znatno se uvećavaju koncentracije natrija, dok
se pri formiranju grajzena koncentrira kalij (tabela 23).
PREGRUPISAVANJE VAŽNIJIH ELEMENATA U PROCESU

ALBITIZACIJE I GRAJZENIZACIJE U GRANITIMA KAZAHSTANA
Tabela 23
SADRŽAJ U ( % )
OKSIDI GRANIT A1BITI GRAJZENI
S1O2 75.10 - 77.16 61.46 - 74.44 44.07 - 54.84
A1 2 O 3 12.22 - 13.74 1157 - 13.89 19.08 - 3452
CaO 0.47 - 1.19 130 - 156 0.00 - 238
Na 2 O 208 - 3.98 535 - 6.77 030 -159
K2 O 3.82 - 4.69 255 - 3.86 5.29 - 9.00
U procesu albitsko-grajzenske metasomatoze dolazi i do stvaranja

određenih tipomorfnih elemenata. Tipomorfni metali albitizacije su
cirkonij, niobij i torij, a kod grajzenizacije su berilij, litij, kalaj i volf -
ram (tabela 24).
Opća shema preraspodjele glavnih i nekih tipomorfnih metala pri
metasomatskom preobražavanja granita u albite i grajzene, prikazana
je na slici 53.
Proces postmagmatskog alkalnog probražavanja obično počinje kali-
jevom metasomatozom, u početku sa mikroklinizacijom a potom
nastupa albitizacija i grajzenizacija. Dakle, proces izmjene stijena
93
odvija se u pravcu od granita prema granitima sa povišenim
alkalijama, zatim, alkalni granati i, na kraju, alkalne stijene.
PREGRUPISAVANJE TIPOMORFNIH METALA U PROCESIMA
ALBITRACUE I GRAJZENIZACIJE GRANITA (gr/t)
(Šerbe i dr.)
Tabela 24
METAL KLARK GRANIT ALBIT GRAJZEN
BEZRUDNI RUDNI
Nb 2.0 26 61 1000 nema
Be SS 3 17 72 1000
U 40.0 40 140 100 1000
Sn 3.0 5 26 50 3000
W 15 2 60 5 5000
. Utvrđena je zavisnost da izmjenama od granita sa povećanjem

alkalnosti stijena povećava se obim albitizacije, a opada grajzenizacija,
čime se stvaraju uvjeti za razdvajanje albitskih od grajzenskih ležišta
(slika 54).
Najznačajnije provincije albitskih i grajzenskih ležišta su
Kazahstan, Zabajkal, zatim jug Kine, Indonezija, Malezija, Jugozapadna
Afrika, v Južna Amerika, Meksiko, zatim, Francuska, Španija, Portu-
galija, Češka, Njemačka, Velika Britanija (Kornoul).
-1 - albit, 2 - mikrokhnski granit, 3 - krovinske stijene, 4 - grajzeni

SUka 53. Shema preraspodjele nekih elemenata pri metasomatskom
preobražaju granita
94
1 - gline, 2 - olevroliti i tufopješčari, 3 - granosijenti, 4 - granit-porfiri, 5a -
rani albiti, 5b - kasni albiti, 6 - pegmatoidni graniti, 7 - ribekitska i
egiritska metamomatska tijela, 8 - tektonika
Slika 54. Shema geološkog stvaranja albitskih masiva-Kazahstana
(Belov, B, et ali)
Nesumnjivo da postoji genetska i prostorna veza između kiselih i
alkalnih magmatskih intruzija sa albitsko-grajzenskim ležištima. Kisele i
alkalne magmatske intruzije najčešće se izdvajaju, kao:
• normalni biotitski i dvoliskunski graniti
• alkalni graniti aljaskitskog tipa i
• alkalni i nefelinski sijeniti.
Položaj albitsko-grajzenskih ležišta (po općoj genetskoj klasi-
fikaciji ležišta) dijelom asociraju sa skarnovskim ležištima sa jedne, a
sa druge strane ka - visokotemperaturnim hidrotermalnim ležištima.
Albitsko-grajzenska ležišta jasno su izdvojena na dvije klase ležišta:
• albitska ležišta i
• grajzenska ležišta.
5.5.1. ALBITSKA LEŽIŠTA

Termin "albitska ležišta" uveo je u ruskoj geološkoj literaturi A.
Beus, pedesetih godina dvadesetog vijeka a poslije otkrivanja ovih
ležišta u Sibiru. To su ležišta štokverkne mase metasomatsko preo-
braženih kupola i apofiza matičnih magmatskih stijena, zauzimajući
95
površinu i do nekoliko km 2 , i zaliježući po dubini više od stotinu
metara. Dakle, albitizacija je prisutna u krovini magmatskih matičnih
kompleksa (slika 53).
Vertikalni interval mineralizacija albitskih ležišta procjenjuje se u
rasponu od 1,5-3 km, izuzetno 3-4 km.
Albit predstavlja stijenu u kojoj se u osnovi sitnozrnaste albitske
porfirske mase izdvajaju kvare, mikroklin ali i alkalni amfibol (ribe -
kit) i rjeđe piroksen. Različita ležišta albita u osnovi imaju različit
mineralni sastav rudne mase. Po pravilu su prisutni glavni minerali,
kao što su albit, mikroklin i kvare.
Kod albitskih ležišta razvijena je vertikalna zonalnost, koja se
kod osnovnih (normalnih) granita ogleda u razvijenosti slijedećih zona
(odozdo prema krovini): /
• biotitski graniti (mikroklin % plagioklas, kvare, biotit, musk-
ovit), /
• albitizirani granit (mikroklin i, albit, kvare, muskovit),
• albitif(albit, kvare, muskovit, mikroklin II) i
• grajzen (muskovit, kvare).
Mineralni sastav albita, u osnovi, zavisan je od sastava osnovnih

matičnih stijena i izvršenih odgovarajućih alkalnih promjena (tabela
25).
Ležišta su različitog sastava. Kod ležišta albita apogranita nor-
malnog niza (reda) osnovni mineral je beril. U albitima apogranita
subvulkanskog reda prisutni su litij, rubidij, tantal i niobij. Albiti apo-
granita alkalnog reda sadrže cirkonij, niobij i itrijeve rijetke zemlje.
U albitima aponefelinskih stijena koncentriraju se cirkonij, niobij
i cerijeve rijetke zemlje.
Ekonomski interes pri istraživanju albitskih ležišta mogu predstavljati niodifj
cirfamtjj torif, liti/, beri/i/ i rj/etke zeml/e.
Niobij. Niobij se koncentrira u nagomilavanjima tantal-kolumbita
i pirohlor-mikrolita albita u alkalnim stijenama. Ponekad ovakva na-
gomilavanja mogu dostići znatne do velike razmjere. Tako u ležištu
Kaffo (Sjeverna Nigerija) rezerve rude niobija čine 450 hiljada tona
sa sadržajem cea 0,3 %. U neizmijenjenim granitima odnos Nb:Ta u
biotitu iznosi 1:5-1:200. U albitima taj odnos postaje 10:1 do 25:1.
Cirkonij. Cirkonij se koncentrira u cirkonu i cirtolitu albita al-
kalnih stijena, sa kocentracijama do 0,7 %.
Litij. Litij sa rubidijem se koncentrira se u litijevom liskunu
(kriofilit, lepidolit, cinovaldit) u albitiziranim granitima subvulkanskog
reda sa koncentracijama od 0,05-0,06 %.
Berilij. Berilij se izdvaja u berilu albita, nastalih iz običnih
(normalnih) granita.
Rijetke zemlje. Rijetke zemlje koncentriraju se u albitima alkal-
nih granita i prvenstveno su predstavljeni itrijevom grupom, dok su
albiti nefelin-sijenita zastupljeni sa cerijevom grupom. Koncentracije
96
rijetkih zemalja u alkalnim granitima nastaju u glavnom nastupu albiti -
zacije, a kod nefelin-sijenita u sporednom obliku.
MINERALNI SASTAV ALBITA

(Benus, 1967.)
Tabela 25
ALBIT GLAVNI PRATEĆI TIPMORFNI KARAKTERISTIČNI
MINERALI TRIPOMORFNI RIJETKI METALI

MINERALI MINERALI
Muskovit, albit, kvare, (normalni granit) beril, hrizo-beril, berilij, W, Mo, Sn,
mikroklin, mikroklin muskovit bertrandit, Ta

kvarc-albit volframit,
Mos, SnO 2,
minerali bizmuta
Litionit- albit, kvare, subalkalni graniti, kolumbit, tantal, niobij, litij,
mikoklin- amazonit kriofilit, tantalit, rubidij

kvarc-albit lapidolit, mikrolit,
cinvalidit, pirohlor,
topaz kasiterit
Biotit- albit, kvare, (alkalni granit) pirohor, cirkonij, niobij,
kvarc albit mikroklin biotit cirkon, itrijeve rijetke zemlje,

kolumbit, torij
torit,
gagarinit,
i dr.
Egirin- albit, kvare, egerin cirkon,
aJbib mikroklin cevkinit,
monacit,
kcenotim i dr.
Nefelin- albit, nefelin, (nefelin-sijeniti), cirkon, pirohlor, cirkonij, nibij,cerijeve
mikroklin mikroklin egerin, alkalni apatit, ilmenit, rijetke zemlje

albit amfibol britolit
5.5.2. GRAJZENSKA LEŽIŠTA

Riječ "grajzen" je njemačka riječ (greusen, što znači - cijepanje)
a u geološku literaturu uveo je A. Verner. Naziv grajzen je u vezi sa
tipičnim grajzenima, što označava lahko cijepanje agregata liskuna
(muskovit, biotit, ciiy2fvaldit).
Grajzeni u klasičnom smislu, najčešće su predstavljeni liskunima
u asocijaciji sa kvarcom, uz mjestimično prisustvo turmalina, topaza,
fluorita i drugih minerala (tabela 26).
97
MINERALNI SASTAV GRAJZENSKIH LEŽIŠTA
(Izvor V.I. Smirnov 1982.)
Tabela 26
MINERALI GLAVNI PRATEĆI RIJETKI
Stijenski kvare, turmalin, ortoklas, aktinolit, granat, ilmenit, rutil,

muskovit topaz, cirkon, monacit, apatit, korund, skapolit,
fluorit, dijaspor, flogopit, margarit, epidot, hlorit,
mikroklin, sericit, karbonati i dr.
biotit, albit,
Rudni kdpiterit, molidbenit, hematit, magnezit, šelit, hrizoberil,

volframit beriJ, kolumbit, fenakit, bertrandit, pirhotin,
lipidolit, pirit, arsenoppirit, blzmutin i dr.
cinvaldit
Glavna masa grajzena formirana je u apikalnim dijelo vima

granitnih masiva i alumosilikatnih stijena u krovini (pješčari, glinci,
efuzivi i tufovi). Rjeđe se stvaraju u bazičnim i karbonatnim krovin -
skim stijenama (slika 55).
Prostorni razmještaj pojedinih elemenata u odnosu na matični
intruziv i krovinske stijene u vertikalnom presjeku, u načelu je, kao
što slijedi:
Cu+Zn+Pb sulfidi
W+Bi
W+Be+Mo
Mo+Be+W+Sn
Sn+Mo
rijetke zemlje+Zr+Nb+Ta
krovina * ■
intruziv <'
Načelno, grajzenizacija je vezana sa porastom kiselosti postmag-
matskih rastvora. Proces grajzenizacije alumosilikatnih, ultrabazičnih i
bazičnih kao i karbonatnih stijena, shematski je obradio Serba.
U alumosilikatnim stijenama proces grajzenizacije odvija se
pravcem:
• grajzenizirani granit -» muskovit -> kvarcni grajzen -^ kvarcni
grajzen -> topaz -> kvarcni grajzen -> topazni grajzen -> musk-
ovitski grajzen -> turmalin grajzen -> kvarcni grajzen.
U ultrabazičnim i bazičnim stijenama grajzenizacija se odvija
pravcem:
98
• hlontizirani amfibolit (serpintinit) -> aktinolit -> flogopitska zona
-> kvarc-plagioklasna zona -> kvarc-muskovitska zona.
Grajzenizacija u karbonatnim stijenama vrši se pravcem:
• mermerisane i skarnovske stijene -► liskun-flogopitske stijene ->
topaz-fluoritske stijene -> mikroklin (turmalinsko) fluoritske sti
jene -» sulfidne-kvarc-fluoritske stijene.
Saglasno faznom obrazovanju grajzena te različitim litološkim
sredinama koje su podvrgnute alkalnoj metasomatozi, mineralizacije su
raspoređene u specifične facije (slika 55).
Alu/nosiVkatne stijene Karbonatnc stijene
::
; 3
'M'l'
1 - grajzenirane stijene, 2 - grajzeni, 3 - pegmatit, 4 - skamovi
Slika 55 Svodna shema zonalnog rasporeda mineraltacija grajzena (Šerbe, G)
Raspored facija u odnosu na osnovni granitni kompleks je suk -

cesivan i različit za različite vrste stijena. Najšire je grajzenizacija
razvijena kod alumosilikatnih stijena, a znatno manje kod karbonatnih
bazičnih i ultrabazičnih stijena (slika 55 i tabela 27).
99
KARAKTERISTIČNE FACIJE GRAJZENA
(Šerbe, G. 1973)
Tabela 27
VRSTA STIJENE
Alumosilikati Bazične Karbonatne

biotit-kvarcne, biotit-muskovit- fluoritski muskovit, muskovit-fluoritske,
kvarcne, margarit-flogopitski-muskovit, topaz-fluoitske,

muskovit-kvarcne, plogioklas turmlin-fluoritske, i
kvarc-muskovitske, mikrokJin-fluoritske
kvarc-topaz-muskovitske,
topaz-muskovitske,
turmalin-muskovitske,
fluorit-muskovitske, •
muskovitske,
topaske,
kvarcne
Prisustvo grajzena utvrđeno je kako u magmatskim stijenama
tako i u krovinskim (najčešće sedimentnim stijenama), te su, shodno tome,
izdvojeni endograjzeni i egzograjzeni.
Većina grajzenskih ležišta razijena je kao endograjzeni (80 %
svih ležišta), sa vertikalnim intervalom mineralizacije od 300 -500
metara. Egzograjzeni su manje rasprostranjeni (2 0 % ležišta), pri
čemu se vertikalni interval rudne mineralizacije proteže i do 1500 m.
Grajzenska ležišta imaju oblike štokova, štokverka i žica. Štokovi
su su uglavnom karakteristični za endograjzene, a štokverkni i žični
oblici za egzograjzene.
Proces formiranja grajzenskih ležišta, sinhroniziran je sa rudnim
strukturama i višefazan je (slika 56).
Prvo se vrši masovno grajzeniziacija granata i pješčara, a potom
se stvara mineralizacija grajzena (slika 56).
Ekonomski značajne koncentracije u grajzenskim ležištima su: kalcija,
volframa, litija, berila i drugih.
Ležišta se javljaju kao monomineralne i češće kompleksne rude,
najčešće sa po dva ili više elemenata. Uglavnom se radi o malim i
srednjim ležištima po veličini, ali često se radi o bogatim rudama.
Ležišta kalaja. Kalaj se javlja najčešće u obliku kasiterita kao
monomineralna ruda ili u asoijaciji sa volframitom, ili kao zajednica Sn-
W-Be.
Ležišta volframa. Ležišta volframa najčešće se javljaju u obliku
minerala volframita Ležišta se javljaju kao monomineralne koncen-
tracije volframita ili u zajednici sa kalajem i berilijem.
Ležišta litija. Ležišta litija uglavnom su vezana za ležišta
liskuHa.
100
Ležišta berilija. Ležišta
berilija se javljaju u obliku ber-ila
u silikatnim grajzenima u vidu
fenakita, bertrandita i helvina
u karbonatnim grajzenima.
Berilij se često javlja u
zajednici sa kalajem i volfra-
mom. Grajzenska ležišta
različitih mineralnih sirovina
nalaze se u Kazahstanu, Češkoj, /
- graniti, 2 - pješčan i škriljci, 3 - prijerudna masovna grajzerizacija 4 - žile i
štokovi rane grajzrizacije, 5 - žile grajzena kasne grajzerizacije Slika 56. Shema
razvoja geoloških struktura u procesu grajzerizacije (Grigoriev, I.)
Njemačkoj i u Sibiru. U literaturi se najčešće kao etalon ove klase
ležišta uzima Cinovec u Češkoj.
Ležište Cinovec. Ležište se nalazi u rudnim planinama na gra -
nici Češke i Njemačke. Kalajno-voframsko orudnjenje deponirano je u
aljaskatskim granitima paleozojske starosti i manjim dijelom u kvarc-
porfirima (slika 57).
Formiranju ležišta prethodila je albitizacija granita. U fazi albiti-
zacije po pukotinama je došlo do izdvajanja kvarca. U kasnijoj fazi
grajzenizacije kvare biva zamijenjen cinvalditom, topazom, kasiteritom i
volframitom.
U zadnjoj fazi kalijeve metasomatoze dolazi do obrazovanja adulara
na račun kvarcnih žila i grajzena.
Takve kvarc-adularske. žice ranije su determinirane kao pegmatitske. U
završnom stadiju stvaranja ležišta izdvojeni su sulfidi i barit (M.
Štempork, 1974.).
1 - kalajne žile, 2 - kalajni grajzeni, 3 -graniti, 4 - grajzenizirani kvarc-

porfirL 5 - kvare - pođiri Slika 57. Geološki profil
grajzenskog ležišta Cinovec-Češka (Cinkajzen et ali)
101
5.6. PORFIRSKA LEŽIŠTA
Porfirska ležišta su zasebna izdvojena grupa ležišta u zapadnoj
literaturi (posebno u SAD), pod nazivom Mporphyry deposits", koja
sadrže rasijane porfirske rude bakra "disseminated porphyry cop -
perore".
Svjetska produkcija bakra iz ovih ležišta je preko 50 %, a u
SAD prelazi 75 %.
Najbolje proučena porfirska ležišta bakra nalaze se u metalo-
genetskoj provinciji jugozapadnog dijela Sjeverne Amerike, koja se
najvećim dijelom nalazi u SAD i dijelom u Meksiku, na čijim su
rezultatima istraživanja i izdvojena u posebnu grupa ležišta.
Ležišta su dobila naziv "porfirska" zbog njihove prostorne
povezanosti sa "porfirskim intruzivima".
Osnovne karakteristike porfirskih ležišta su slijedeće:
Ležišta su formirana u vezu sa utiskivanjem magmatskih rastvora
intermedijarnog karaktera. Rastvori su se najčešće utiskivali u vidu
manjih intruzivnih tijela nepravilnog oblika (štokova), čijim očvršći-
vanjem su nastale stijene kvarcmonconitskog, granitskog ili nekog pri-
jelaznog sastava. Iskristalisale stijene su porfirske ili porfiroidne
zrnaste strukture, pri čemu je široko prihvaćen termin "porfiri" (tabela
28).
V VV
1
2
'/A
I//S
•V.vV: 3
/ / 5
W t/A /
'6
//A - 8
1 - andezitski proboj, 2 - k-feldspatizacija i biotitizacija, 3 - kvarcno-sericitska

zona, 4 - argilitska zona, 5 - hloritsko-epidotska zona, 6 - oreol intenzivne
piritizacije, 7 - konture orudnjavanja 8 -erozioni nivo
Slika 58. Shematski prikaz zonalnog razmještaja hidrotermalnih alteracija rud-
nog ležišta bakra Bučim - Makedonija
102
PREGLED OSNOVNIH PORFIRSKIH STIJENA U LEŽIŠTIMA
JUGOZAPADNOG DIJELA SAD ( M.IUć, 1972. )
Tabela 28
LEŽIŠTA GLAVNE OKOLNE STIJENE EKONOMSKI
INTRUZIVNE
STUENE I
ORUDNJENE
REDOSLJED STIJENE
NJIHOVOG
unsKrv.
Ajo Qd-Qm-Qmp prekambrijski gnajsevi, kredni Qd, Qm, Qmp
segmenti i vulkaniti vukani
Bagdad Qm-Qmp prekambrijski komleksi Qm, Qmp
Battle Mtn Qm-Qmp peleozojski krečnjad Qm, Qmp
glinci i kvardti
Bingham Gr-Grp karbonski kvardti i krečnjad Gr, Grp,
kvardt
Bisbee Grp peleozojski i kredni sedimenti Grp
Castle Grd-Qm-Qmp prekambrijski kompleks, paleozojski Om, Qmp, Grd
Dome Gr-Grp sedmenri
Christmas Qm-Grd paleozojski metarmorfizirani sedmenti metamorfisani sedimenti
Copper Qm-Grp prekambrijski škriljd, paleozojski Qm, Qmp
Qties sedimenti
Ely Qm, Qmp paleozojski krečnjad i glinđ Qmp, metamorf
krečnjad
Esperanza Qm-Dio-Qmp paleozojski sedmenti i vulkaniti vulkanit, Qm, Dio, And,
And Qmp
Inspiration Gr-Grp prekambrijski škriljd škriljd, Gr,
Grp
Mineral Gr-Qp prekambrijski Gr, Grp
Park kompleks
Mission Qmp paleozojski metamorfizirani metamorf. sedimenti,
krečnjad, glind i kvardt Grp
Morenci Gr, Grp prekambijski Gr, paleozojski i Grp, Gr
kredni sedmenti
Pima GR-Grp paleozojski metamorfirani metamorf. sedimenti,
krečnjad, glind i kvardt Grp
Ray Qd-Qmp prekambrijski škriljci, škriljd, Qd, Qmp,
paleozojski sedimenti dijabazi
Safford Gr-Omp kredni vulkani Ql i Lat, Qd, And
San Manuel Gr, Qmp prekambijski Gr Qmp, Gr
Santa Rita Qd-Qdp-Grdp paleozojski sedimenti kvardt, Dio, Qdp
Silver Bell Aljaskit-Da-Mz paleozojski i kredni sedimenti aljaskit, Da, Mz
Tyrone Qm-Qmp prekambrijski Gr Gr, Qm, Qmp
Yerington Gr-Grp trijaski vulkaniti i sedimenti Qmp, Qm
Butte Qm-Qmp paleozojski sedimenti Qn% Qmp
Cananea Gr-Op paleozojski sedimenti, vulkaniti, Op
(Meksiko) terdjarni vulkaniti
Skraćenice:
Gr=granit; Grd=granodiorit; Dio=diorit; Grp=graru'tporfir;
Grdp=grandioritporfir; Qdp=kvarcdioritporfirit;
103
Qd=kvarcdiorit; Qm= kvarcmoconit; Qdp=kvarcdioritporfirit;
Qmp=kvarcmonconitporfir, Qp=kvarcporfir, Da=dacit;
And=andezit.
Mineralizacija je izdvojena u razgranatoj mreži razloma kako u

porfirskim štokovima tako i u okolnim stijenama. Stepen kon -
centracije mineralizacije je impregnacioni, što je produkt ispunjavanja
najfinijih prslina i dijelom metasomatske zamjene okolnih stijena i
rudnih rastvora.
Sadržaj bakra u mineralizaciji je najčešće ispod pola procenta a
izuzetno i nešto viši.
Oblik rudnih tijela porfirskih ležišta su štokovi ili zasvodnjena
sočiva (slika 58).
Porfirska ležišta se karakteriziraju velikim dimenzijama. Najčešće
to su ležišta sa više desetina do stotine miliona tona rude. Granice
između rudnih tijela i okolnih stijena su postepene i određuju se de -
taljnim sistematskim oprobavanjem.
Porfirska ležišta bakra, pored bakra, sadrže i značajne koncen-
tracije molibdena (od nekoliko hiljaditih do nekoliko stotih dijelova
procenta), te zlata (do 0,12 gr/t) i srebra (do 2,85 gr/t). Kao prateće
komponente utvrđeni su još renij, telur, platina i paladij.
Mineralni sastav porfirskih ležišta čine pirit, halkopirit, bornit i
minimalne količine molibdenita. Pirit ima najveći ekstenzitet i in -
tenzitet pojavljivanja.
Obrazovanje i prostorno izdvajanje ležišta u vezi je sa magmat-
skim, strukturnim i litološkim kontrolnim faktorima.
Porfirska ležišta su u genetskoj i prostornoj vezi sa matičnim
magmatskim kompleksima. Prema sastavu matičnih magmatskih kom-
pleksa, mogu se izdvojiti tri klase ležišta:
andski tip ležišta, -
dioritski tip ležišta i •
intermedijarni tip ležišta.
5.6.1. ANDSKI TIP LEŽIŠTA

Andski tip ležišta, nalazi se u genetskoj i prostornoj vezi sa kvarc-
monconitsko-grandioritskim kompleksima ( ± kvare diorit), koji se
karakteriziraju visokim odnosom SiO2:Na2O+K2O, sa hidrotermal-nim
fluidima, i visokom fugasitom sumpora te niskim koncentracijama
dvovalentnog željeza (Lowell, Guilkbert, 1970.).
104
5.6.2. DIORITSKI TIP LEŽIŠTA
Dioritski tip ležišta vezan je za sijenite ili alkalne magmatske kom -
plekse, koji se karakteriziraju niskim udijelom silicije. Nizak udio sil -
icije (SiO2:Na2O+K2O) je geohemij ski veoma značajan, gdje do
izražaja dolazi uticaj (K + , S 4+ , H + ) na metasomatskim izmjenama
plutona.
5.6.3. INTERMEDIJARNI TIP LEZISTA

Intermedijarni tip porfirskih ležišta karakterizira se raznovrsnim
petrološkim sastavom matičnih intruziva. Matični intruzivi su izgrađeni
od iotermedijarnih stijena i to: kvarcmonconitsko-kvarclatitske, gran-
dioritsko-riolitske, kvarc-dioritsko-dacitske, i monacit-latitske grupe,
što može biti posljedica višefaznog utiskivanja intruzija.
Strukture proboja nekova i dajkova imaju primaran značaj pri
formi-ranju porfirskih ležišta. Međusobni odnos magtmatskih kompleksa
i porfirskih ležišta je nesumnjivo genetsko-paragenetski (slike 58 i 59).
Izdvajanje ležišta kontrolirano je lokalnim strukturnim karakteristikama
terena.
Očvršćavanje mineralizacija porfirskih ležišta vrši se najčešće u
matičnim magmatskim kompleksima, zatim po njihovim obodnim di -
jelovima ili u okolnim stijenama (slika 59).
5JP. O/7C/ model obrazovanja porfkskog ležišta bakra

Bučim - Makedonija (K. Hrković, 1991) Obrazovanje
porfirskih ležišta objašnjava se putem slijedećih faza:
105
• izvor rudnih metala
• mehanizam koncentracije korisnih komponenti iz primarnih izvora,
• prijenos rudnih metala od mjesta koncentracije korisnih elemenata
do mjesta izdvajanja,
• deponiranje rudnih metala putem obrazovanja ležišta i
• nivo deponiranja ležišta.
Izvor rudnih metala za porfirska ležišta nesumnjivo je endogenog

porijekla i vjerovatno potiče iz gornjih dijelova omotača, što se dovo di
u vezu sa utiskivanjem matičnih intruziva. Prema općeprihvaćenom
shvatanju, rudni metali potiču iz magme u većem obimu i dijelom iz
okolnih stijena u kojima dolazi do deponiranja rudnih rastvora.
Na magmatogeno porijeklo rudnih metala upućuju i dobijeni
rezultati izotopskih ispitivanja sumpora iz ležišta Makedonije i Srbije
te stroncija u SAD. Dobijeni odnosi Sr^/Sr 86 su bliski onima u ba-
zaltima (0,703 do 0,706), a čiji su rezultati prikazani u tabeli 29.
Odnos Sr^/Sr86 u pojedinim intruzivima u porfirskim rudištima bakra SAD

Tabela 29
87 86
Stijena Sr /Sr Literatura
Granitoidi Koriljera 0.705 ± 0.003 Jensen, 1971

srednja vrijednost; proba
stijena
Laramaijski intruzivi Jugo- 0.706 -0.708 Moorbath et al.
zapadna SAD (fedspati) 1967.
Bingem (plagioklasi) 0.708 ± 0.001 Moorbath et al.
1967.
Monkonit u ležištu Rej 0.7082 ± 0.001 Moorbath et al.
(plagiokJas) 1967.
Granodiorit - portir 0.7005 - 0.7058 Moorbath et al.
(plagioklas), ležište Santa ± 0.001 1967.
Rita
Diferencijacijom andske, odnosno, dioritske i intermedijarne
magme, koncentriranje korisnih komponenti (bakra, molibdena, zlata,
srebra i dr.) nastaje kao posljedica promijenjenih termodinamičkih
uvjeta u odnosu na sredinu odakle one potiču.
Pored diferencijacije matičnih magmatskih kompleksa, koncentri-
ranje rudnih komponenti u manjem obimu moglo je nastati i kao
posljedica mobilizacije i pregrupisavanja iz različitih litoloških sredina
kroz koje je utiskivana matična magma.
106
Prenošenje rudnih metala vrši se u pravcu opadajućeg tlaka i
temperature prema površini, odnosno dalje od centra magmatske
djelatnosti, odvija se po tektonskim diskontinuitetima Zemljine kore.
Opadanjem temperature i tlaka u prostoru, gdje se strukturni
diskontinuiteti u Zemljinoj kori završavaju, stvaraju se uvjeti za izd -
vajanje rudnih komponenti u čvrstoj fazi, odnosno, stvaranje rudnih
minerala u obliku rudnih tijela.
Obim izdvajanja rudnih minerala iz rudnih rastvora percipitaci -
jom i zamjenjivanjem minerala iz okolnih stijena sa rudnim rastvorima
(metasomatoza), u zavisnosti je od sastava rastvora, poroznosti i pro-
pustljivosti litoloških sredina u kojima se vrši izdvajanje čvrstih kom-
ponenti.
Izdvajanjem ležišta u jedinstvenom procesu obrazovanja ležišta
dolazi i do određenih litoloških promjena u okolnim stijenskim
masama a koje se najčešće manifestiraju razvijanjem slijedećih alter-
acija:
propilitizacija,
argilitizacija,
kalijska metasomatoza,
hloritizacija,
epidotizacija,
sericitizacija i
druge alteracije.
Mineralni sastav pojedinih hidrotermalnih alteracija u porfirskim

ležištima bakra u najkraćem dat je u tabeli 30. Načelni raspored al-
teracija u jednom ležištu u odnosu na rudno tijelo prikazan je ha
slici 58.
Pored endogenih pratećih pojava, kod porfirskih ležišta karakter-
istična je i razvijenost zone sekundarnog sulfidnog obogaćivanja (slika
60.).
Minerali primarne mineralizacije u oksidacionoj zoni postepeno
mijenjaju svoje hemijske karakteristike pod uticajem egzogenih faktora
(klima, topografija, položaj nivoa podzemne vode, promjena Ph i Eh
sredine i drugo).
Visok položaj bakra u Šurmanovom nizu omogućuje da ovaj
elemenat potiskuje gotovo sve elemente (metale) iz njihovih minerala
(sulfida), stvarajući na njihov račun sekundarne bakarne sulfide. Na
taj način obrazuje se slojevita zona između oksidacione zone i primarnog
orudnjenja tzv. zona sekundarnog sulfidnog obogaćivanja ili ce-mentaciona
zona (slika 60 i posebno 93.).
Debljina zone različita je i direktno je u zavisnosti od egzogenih
faktora. Debljina zone obično iznosi više metara, a u ležištu Bi Sbec
u SAD iznosi preko 600 m.
Zona sekundarnog sulfidnog obogaćivanja, karakterizira se znatno
većim stepenom konentrisanosti bakra u odnosu na primarnu minerali-
zaciju (obično 2-3 puta).
107
MINERALNI SASTAV POJEDINIH HIDROTERMALNIH ALTERACIJAU
PORFIRSKIM LEŽIŠTIMA BAKRA
(Izvor. Janković, S. 1981.)
Tabela 30
Fadja minerali karakteristike
mineralne asocijacje
tjpomorfni prateći akcesorni
Ortoklas- ortoklas, kvare, ortoklas + kvarq
biotitska biotit muskovit, ortoklas + biotit +
albit, kvarq ortoklas +
ruta, muskovit + kvare;
kakit, ortoklas + biotit +
anhidridit, anhidridit + kvare
apatit
Kvarcno- seridt, kvare, rurmalin, muskovit (seridt) +
seridtska muskovit hlorit, andahrrit, kvare, seridt + hlorit •+
rutO, korund, kvare, seridt + pirof3it+
hikoksen, topaz, kvarc
kaldt fluorit,
anhidrit pirofilit
Argilitska kaolinit, kvare, ahinit, kaolinit + seridt +
flit, ortoklas, topaz, hlorit + kvare, kaolinit
dikit, adular, dijaspor + montmorionit +
montnorionit, biotit, seriodt + Qv, kaolinit
pjrofilit seridt, + montmorionit +
kaolinit, serid t + h lo r + Qv ,
montmorionit, montuorij + hlorit +
anhidrit, kvare, pirofilit + kaolinit
gips + ah in it + Qv
Hloritska hlorit epiodot _ kvare, talk, biotit (ortak) + kaldt +
kaldt, albit, ortoklas, apatit Qv, biotit (ortok +
zeoliti adular, epidat) + Qv, epidat +
biotit, k ald t + h lo rit + Qv,
seridt, epidat + kaldt + albit
kaolinit, + hlorit + Qv, epidat
montmorionit, + albit + kaolinit +
leukoksen, Qv, epidat + hlorit +
anhidrit, seridt +Qv, kaldt +
gips hlorit + kaolinit + qv,
k ald t + serd t + Qv ,
kaldt + hlorit +
montmorionit + Qv
Glavni mineral zone sekundarnog obogaćivanja je halkozin, zatim

kovelin bomit i halkopirit.
Porfirska ležišta bakra nalaze se u prostornoj i genetskoj vezi sa
matičnim magmatskim kompleksima granodioritskog sastava hipoabis-
alne do subvulkanske aktivnosti. Očvrsle magmatske mase su malog
površinskog prostiranja i kreću se od nekoliko stotina m 2 do više de-
108
setina km 2 . Oblik magmatskih stijena je nepravilan. Najčešće su oblika
stoka, ali se sreću i silovi, lakoliti, lapoliti, dajkovi, pajpovi i drugi
oblici. U američkoj literaturi nazivaju se porfirski štokovi (porphyry
stocks) ili porfirski čepovi (porphyry plugs). U ruskoj literaturi
nazivaju se male intruzije, kao i u literaturi bivše Jugoslavije.
Slika 60.
Porfirska ležišta su ekonomski veoma značajna za dobijanje
bakra, zatim molibdena, zlata, srebra i još nekih drugih metala.
Poznata ležišta u sjeverozapadnom dijelu SAD su Ajo, Bagdat,
Bingham i druga (tabela 28).
U ostalim dijelovima svijeta, poznata su ležišta Rečka u
Mađarskoj, Boščekul u Kazahstanu, Bučim u Makedoniji, Bor i Ma -
jdanpek u Srbiji i mnoga druga.
Bingham. Ležište Bingham u. Juti,. SAD, spada u red najvećih
porfirskih ležišta u svijetu. Porfirska mineralizacija ležišta vezana je za
višefazni tercijarni magmatizam (kvarclatit, porfiri u obliku apofiza,
monacit, kvarcmonacit porfir, sijenit -diorit, latit). Mineralizacija je
vezana za hidrotermalno promijenjenim kvarcmonacit-porfirom. Skar-
novski minerali po obodu imaju značajno rasprostranjenje. Dis -
tribucije bakra i molibdena pokazuju izrazitu zonalnost od sredine
ležišta prema obodu. Pored bakra i molibdena, utvđene su i veoma
značajne koncentracije olova i cinka.
Boščekul. Ležište Boščekul se nalazi u Kazahstanu. Nalazi se u
zoni interkontinentalnog riftovanja za vrijeme kambrije. Mineralizacija
je genetski vezana za spilit keratorifsku asocijaciju, a prostorno je
kontrolirana intruzijama plagiogranita por fira i granodiorit porfira.
Okolne stijene su izrazito promijenjene u obliku sericitizacije, sili -
fikacije, hloritizacije i karbonatizacije. Mineralne parageneze čine halk -
opirit, molibdenit i pirit, zatim bornit, sfalerit, galenit i drugi, uz
značajno učešće zlata, srebra, kobalta, renija, platine i paladija.
109
5.7. HIDROTERMALNA LEŽIŠTA ■ ■ - #
Termin "hidrotermalna ležišta", prvi je upotrijebio u stručnoj lit-

eraturi francuski geolog L. de Lone (1897.) i označio je ležišta
nastala iz toplih vodenih rastvora. Hidrotermalna ležišta, po većini
autora, predstavljaju zadnji ostatak magmatskih kiselih rastvora. Hidro-
termalni gasno-tečni rudonosni rastvori, sadrže u sebi različite rast-
vorene soli, naročito hloride, tako da predstavljaju elektrolite sa vrlo
promjenljivim sastavom (tabela 31).
HEMUSKI SASTAV POJEDINIH SLANIH RASTVORA (ppm)

Tabela 31
ELEMENAT Selton Si Kaspijsko more Crveno more (atlantis II)
(B 1 i B 2 ) (B - Čeleken)
a 155000 161300 195000
Na 52000 79647 105000
Ca 28000 19379 6440
Mg 10 - 50 1532 950
H 2O 16 - 30
Mn 1450 i 86
Fe 2050 70
Ni -
Cu 5 3.7 1
Zn 650 5.4 3
Ag li
Sb 0.4
Ti 15
Pb 82 10.7
tem ° C 300 - 350 80 56
izvor Skinner (1967.) Lebedev(1967.) Miller (1966.)
Danas se pod hidrotermalnim ležištima shvataju i ranije izdva-

jana "pneumatolitska ležišta", čiji je nastanak vezivan za gasne faze
rudnih rastvora. Eksperimentalna ispitivanja pokazala su da je razdva-
janje produkata nastalih iz rastvora iznad kritične tačke
110
(pneumatolitska faza) od subkritične (tečne) faze samo prividno. Nat-
kritični rastvori u sebi rastvaraju i prenose pojedine rudne kompo -
nente jedino pri dovoljno visokim tlakovima (uticaj temperature je
znatno manji).
Gasovi sa visokim koncentracijama rudnih komponenti se po
svojim osobinama rastvaranja i prenošenja pojedinih komponenti
neznatno ili gotovo ne razlikuju od tečnih rastvora.
Prijelaz iz natkritičnog u subkritično stanje nije obilježen preki-
dom u pogledu sposobnosti rastvaranja elemenata, odnosno, je dinjenja
u rudnim rastvorima. Nedovoljno visoke koncentracije molekula gasa u
rastvorima uvjetuju niske nivoe rastvorljivosti rudnih komponenti, bež
obzira što je rastvor u natkritičnom stanju. Iz navedenog se zaključilo
da, praktično, nema osnove za izdvajanje natkritične od subkritične
faze hidrotermalnih rastvora a objedinjavanjem natkritične i subkritične
faze u hidrotermalne rastvore iz kojih se izdvajaju hidrotermalna
ležišta praktično se pokazalo da ne treba izdvajati u posebnu grupu
ranije izdvajana "pneumatolitska ležišta".
Proces obrazovanja hidrotermalnih ležišta po općeusvojenom
modelu stvaranja ležišta vrši se kroz šest faza, što je kumulativno pri -
kazano na slici 61. Izdvojene faze kod stvaranja ležišta su:
• izvor rudnih metala,
• mehanizam koncentracije korisnih komponenti iz primarnih izvora,
• prijenos rudnih elemenata od mjesta koncentracije korisnih ele
menata do mjesta izdvajanja,
• deponiranje rudnih elemenata u čvrstom obliku - izdvajanje
ležišta,
• pojave koje prate stvaranje ležišta i
• nivo deponiranja ležišta.
Kako hidrotermalna ležišta u sebi sadrže značajnu količinu vode,
to se sa posebnom pažnjom proučava porijeklo vode u procesu formi-
ranja ležišta.
5.7.1. PORIJEKLO HIDROTERMALNIH RASTVORA

• Geneza vode u hidrotermalnim rastvorima je jedno od ključnih
pitanja nastanka hidrotermalnih ležišta. Široko ustaljeno mišljenje
da su hidrotermalni rastvori uglavnom genetski vezani za magmu
(pretežno kiselu i intermedijarnu), ne može se jednoznačno
prihvatiti.
111
Nivc > de- Blizu površine
ponovanja Subvulkanska
ležišta Hipoabisalna
Abisalna
postrud- •Sekundarni oreoli rasijavanja;• Erozija;• Metamorfizam uključiv i diagenetska preo-

ne bražavanja kod vulkanogeno-sedimentnih ležišta i dr.
prom-
jene
S prateće • Hidrotermalna alteracija okolnih stijena; facije alteracija i karakter njihove dis-
M pojave tribucije u prostoru;* Primarni oreoli rasijavanja;• Zonalnost razmještaja asocijacija
J elemenata i mineralnih parageneza, i dr.
E P Asocijacije elemenata. Mineralne parageneze. Tvvksture i strukture ruda
R R Morfologija i veličina rudnih tijela
I 0 Stepen kon- • Kompaktna rudna tijela; •Impregnacije; •Štokverkna;
Z D centracije •Kombinacija prethodne tri tačke
D U rudnih tijela
R A K Način izdva- •Ispunjavanje slobodnog prostora; •Metasomatizam;
A J T janja •Kombinacija prethodne dvije tačke «Sedimentacija u
Z A I vodenom bazenu (hidrotermalno - sedimentna ležišta)
V NJ • R-gradijent; »T-gradijent; »Fugasita kiseonika, ugljen
0 E KON- Fizičko- dioksida, sumpora« Međusobne reakcije rudonosnih
J TRO- hemijski fluida i okolnih stijena ili rastvora; »Promjene PH i
A LNI rdoks potencijala; »Efekti filtracije
FA- Lokalni faktori • Strukturni; »Litološki ili litofacijalni;
KTO- Geološki •Stepen poroznosti i propustljivosti«dubina obrazovanja
RI i dr.
P • Magmatogena; vulkanska-intruzivna-breče;
R Sredina •Ekzokonaktni magmatskih kompleksa; •Vodeni bazeni
0 i dr.
C Dužina transporta. Karakter transporta (fizičko-hernijski). Sredine kojim
E se kreću rudonosni fluidi (poroznost, hemijska aktivnost i dr.)
S Transport Vrsta trans- •Elektrolitski rastvor (u vidu kompleksnih jona);
A porta •Koloidi; *Gasni rastvor sa visokom gustinom
molekula;
Energija •unutrašnji napon pare; •Termički uticaj magme; >v
• Hidrostatički pritisak; »Gravitacija
Koncentracija rudnih •Diferencijacija kiselog magmatskog ostatka; •Sona sita;
metala •Kombinacija prethodne dvije tačke
•Diferencijacijs magme; • Metasomatizam u magmi koja
Mobilizacija rudnih metala kristališe; »Luženje oklnih stijena; • Regeneracija ili
"sekundarno" hidrotermalni procesi
Rudnonosni •Magmatogena voda; »Konatna voda; »Meteorska vod;
rastvor • Metamorfogena voda; »Mješavina voda različitog
Primarni izvor porijekla
Rudni ele- •Magma; »Okolne stijene; • Ranijeobrazovana rudišta
menati ili rudne mineralizacije; Gornji omotač-kontinentalna
kora
Slika 61. Opći model procesa obrazovanja hidrotermalnih ležišta
112
Pitanju porijekla vode u hidrotermalnim rastvorima posvećena je
adekvatna pažnja, pri čemu se mogu izdvojiti slijedeći izvori voda:
magmatogena voda,
konatna voda,
metamorfogena voda,
meteorska i
miješanje različitih voda. Magmatogena voda. Voda u
hidrotermalnim rastvorima nesumnjivo vodi porijeklo iz magme kao
produkt kristalizacije magma. Voda nije nikad dospijevala na
površini zemlje, niti je bila sastavni dio atmosfere. Takva voda
naziva se juvenilna. U slučaju da je već bila na površini zemlje, onda
se radi o recikliranoj vodi. Reciklirana voda, u genetskoj je vezi sa
ponovnim topljenjem ranije iskristaliziranih stijenskih masa (slika 62).
Konatna voda. Konatna ili fosilna voda je ona koja se nalazi u
sastavnu sedimentnih i magmatskih stijena, uklopljena prilikom njihove
kristalizacije. Konatna voda nije bila u dodiru sa atmosferom. Prilikom
promijenjenih termodinamičkih uvjeta u geološkom prostoru, konatna
voda biva istiskivana iz stijena i minerala, pri čemu se stvaraju
značajne količine vode koje mogu imati ulogu hidrotermalnih rastvora.
Istisnuta voda iz stijena je kontaminirana određenim elementima koji
su činili zajednicu minerala. Izdvojena voda utiskuje se duž tektonskih
oslabljenih zona u pravcu opadajućeg tlakova (slika 62).
Metamorfogena voda. Metamorfogena voda, nastala je
oslobađanjem konatne vode i vode vezane u petrogenim mineralima u
procesu metamorfizma sedimentnih i magmatskih stijena (termički re-
gionalni metamorfizam). Izdvojena voda utiskuje se u pravcu
opadajućeg tlaka, apsorbujući niz elemenata iz okolnih stijena (slika
62).
Meteorska voda. Meteorska voda je voda koja vodi porijeklo sa
površine Zemlje. Utiskivanje vode u Zemljinu koru vrši se po tekton -
ski oslabljenim diskontinuitetima. Prodiranjem vode u Zemljinu koru,
povećava joj se temperatura saglasno geotermičkom stupnju datog
terena (slike 62 i 63).
Miješanje različitih voda. Pitanje porijekla vode u hidrotermal-
nim rastvorima, nesumnjivo je važan elemenat u određivanju geneze
hidrotermalnih ležišta. Po pravilu, uvjeti stvaranja hidrotermahiih
ležišta su kompleksni, pa i pitanje porijekla vode u istim po pravilu,
nije jednoznačan, već kompleksan. Najčešće se određuje preovlađujući
izvor vode u stvaranju hidrotermalnih rastvora, uz ostale prateće
moguće izvore.
Utvrđivanje porijekla vode, odnosno hidrotermahiih rastvora
bazira se pretežno na podacima izotopnog sastava kisika.
113
Formacije tudonosnih
Naborao pukotinske zone
62 5Ae/wa cirkulacije rudnih rastvora i formiranje hidrotermalnih

ležišta u procesu metamorfizma (Belevev, J.)
Kisik se u prirodi javlja u vidu tri stabilna izotopa, čija je rela -
tivna zastupljenost slijedeća:
• o 1 6 = 99,759 %, O 1 7 = 0,0374 % i O 1 8 = 0,2039 %.
Kako se u prirodi O 17 javlja u veoma malim koncentracijama, te
se izotopna izučavanja vrše na odnosu O18/O16. Odnos otyo16 u
zraku je približno 1:489, a u prirodi taj odnos varira od 1:475 do
1:525. Odnos odstupanja O 18/O16 određuje se prema standardu:
OnIOuprobe
-1
•1000 [ promila (% 0) ]
] ]6
lO */O standard
Kao standardna vrijednost uzima se O 18/O16 okeanske vode u
literaturi engleskog jezičkog područja, označena kao SMOW (Standard
Mean Oceanic Water).
Određivanje vrste vode, koja najčešće ulazi u sastav hidroter -
malnih rastvora pri stvaranju ležišta, ostaje otvoreno. No najšire je
114
prihvaćeno shvatanje da juvenilna, odnosno, magmatogena voda najviše
učestvuje u formiranju ležišta.
I-oblast atmosferskih voda, II-oblast

formiranja hidrotermalnih
rastvora i ležišta, III-oblast
cirkulacije, IV-oblast miješanja
f-1OO*C
in-
magmatogenih i
meteorskih hodrotermahuh
t-3OO-2OO rastvora
t-SOO-100*C
1 - štok magmatske stijene,
2 - zona formiranja hidrotennahiih
ležišta,
3 - Pravci cirkulacije hidrotermahvh
rastvora
SHka 63. Shema formiranja hidrotermalnih rastvora u funkciji meteorske vode

(Smirnov, 1982)
5.7.2. FIZICKO-HEMIJSKE KARAKTERISTIKE

HIDROTERMALNIH RASTVORA
Fizičko-hemijske karakteristike hidrotermalnih rastvora utvrđuju se
putem izučavanja kemijskog sastava hidrotermalnih rastvora, promjene Ph
vrijednosti, temperature i veličine tlaka pri stvaranju ležišta te rast-vorljivost
sastavnih komponenti rudnih rastvora (NaCl, H2O, CO2 i druge).
5.7.2.1. SASTAV HIDROTERMALNIH RASTVORA

Sastav hidrotermalnih rastvora u trenutku njihovih formiranja te
promjene u toku transporta su nedostupni za ispitivanja zato što se
isti stvaraju na znatnim dubinama. Izuzetno, savremenim dubokim is-
tražnim bušenjem dolazi se do mineraliziranih termalnih voda (rast -
vora) koji se mogu neposredno ispitivati.
Rezultati ispitivanja termalnih voda (razrijeđeni oblik hidroter-
malnih rastvora) pokazuju da iste u sebi sadrže brojne elemente koji
su sastavni dio hidrotermalnih ležišta, kao i brojne lahkorastvorljive
komponente (Cl, H2S, F i druga), što je prikazano u tabeli 32.
115
Izdvojena ležišta u čvrstom obliku, naravno, mogu se hemijski
kompletno analizirati, ali su to podaci očvrslog rastvora a ne onog
koji je bio mobilan. Savremena laboratorijska ispitivanja izdvojenih
gasnotečnih inkluzija u očvrslim ležištima daju niz autentičnih poda -
taka o sastavu hidrotermalnih ležišta.
5.7.2.2. PROMJENE PH VRIJEDNOSTI HIDROTERMALNIH

RASTVORA
Kiselost, odnosno alkalnost hidrotermalnih rastvora i promjene
Ph vrijednosti u toku njihove diferencijacije je značajan elemenat
poznavanja izdvojenih ležišta. Ph vrijednost hidrotermalnih rastvora u
zavisnosti je od temperature, tlaka i njihovog sastava. U većini danas
poznati i izučavanih geotermalnih izvora, Ph vrijednost pokazuju
slaboalkalni karakter (Ph od 7-8,5). Dobijene podatke djelimično treba
smanjiti za određeni procenat koji je nastao kao posljedica oksidacije
i razblaženja od primiješanih voda.
Hidrotermalne promjene u okolnim stijenama su dijelom uticale
na promjene Ph vrijednosti hidrotermalnih rastvora prije njihove
krista-lizacije. Tako se za argilitske promjene na okolnim stijenama
smatra da su nastale pod uticajem alkalnih, a kaoliniti kiselih rast -
vora.
Proces kiselo-alkalnih promjena, nastalih u vezi sa granitskom
mag-mom, objasnio je Koržinski (1953.).
Osnovne koncepcije teorije svodi se u slijedećem: U procesu
krista-lizacije magme kisele komponente su lakše isparljive (CO2, Hcl,
H2S, HF i dr.) od bazičnih (oksidi metala) i koncentriraju se u rez-
idualnim rastvorima. Postmagmatski rastvori imaju karakteristike koje
se u osnovi, svode na hidrotermalno kiselo-alkalnu diferencijaciju.
Pravi postmagmatski hidrotermalni rastvori počinju sa kiselim
stadijem, a odlikuju se povećanim koeficijentima aktivnosti anjona, sa
pojavama rastvaranja okolnih stijena pod uticajem kiselih hidroter -
malnih rastvora.
Maksimalno povećanje kiselosti hidrotermalnih rastvora zapaža se
kod njihovog prijelaza iz natkritične u subkritičnu fazu, što približno
odgovara uvjetima grajzenizacije.
Kasniji alkalni stadij nastaje sa opadanjem temperature i sman-
jenjem kiselosti rastvora kao rezultat međusobnih reakcija kiselih rast-
vora okolnih stijena. Prolaskom "kiselog talasa" i djelimičnim
odvođenjem kiselih komponenti, rastvor se obogaćuje alkalnim kompo-
nentama, zadobijajući postepeno alkalni karakter. U ovom stadiju do -
lazi do obrazovanja pojedinih karbonatnih minerala, kao i pojedinih
jedinjenja metala, koji se u prethodnom kiselom stadiju bih' izdvojeni
iz okolnih stijena i prevedeni u rastvor. Prihvatanjem hipoteze
Koržinskog, o kiseloalkalnoj diferencijaciji postmagmatskih hidroter-
116
malnih rastvora, da se zaključiti da u donjim tokovima rastvora
preovlađuje rastvaranje, a u gornjim nivoima dolazi do deponiranja
rudne mineralizacije, čime se nalazi objašnjenje o zonalnom prostor -
nom razmještaju različitih mineralnih asocijacija i hidrotermalno
promijenjenih okolnih stijena u ležištima.
HEMUSKI SASTAV POJEDINIH TERMALNIH VODA

(u molekularnim procentima od dobgene suhe supstance)
(Vajt 1957. i Sigvaldasson 1966.)
Tabela 32
ELEMENAT Stibot Moriš Vajrakci Frajing - Gejzer -
Springs - Basen - Varake - Pen Lejk - Island
Nevada Jculustonski N-Zeland N. Zeland
park
t°C 89.2 84 100 59 100

PH 7.9 9.45 8.6 3.0 9.26
SiO 2 6.80 16.20 535 10.63 5.01
Fe 0.08
Al 0.22
Ca 0.17 0.26 0.54 053 0.9
Mg 0.05 0.01 trag 0.24
Sr trag
Na 39.70 35.14 40.94 39.40 25.0
K 2.53 3.48 3.11 2.67 25
U 132 2.22 1.46 2.67
NH 4 trag trag
HCO 3 6.98 0.81 0.47 0.0 1330
S O4 1.45 0.73 030 4.07 10.80
34.07 38.61 45.26 40.11 12.70
a
F 0.13 0.47 027 0.95
Br trag trag
J trag trag
B 6.23 1.95 2.00 1.92
H2S 0.19 0.03
CO2 0.21
5.7.2.3. TEMPERATURA HIDROTERMALNIH RASTVORA

Završna rekristalizacija granitnih magmi u dubini Zemljine kore
vrši se na temperaturi od 1000-800 °C. Načelna temperatura granitnih
pegmatita kreće se u rasponu od 800-700 °C. Neposredno izmjerena
temperatura gasova suvremenih vulkana rijetko dostiže temperaturu
preko 1000 "C (vulkan Parikutin u Meksiku), i obično je niža od
117
700°C. Tako je izmjerena temperatura vulkanskih erupcija u "Dolini
deset hiljada dimova" na Aljasci od 645 do 650 °C.
Sva ispitivanja upućuju na shvatanja da se temperatura
hidrotermalnih rastvora kreće u granicama od 700-600 °C, koja poste-
peno opada do temperature 50-25 °C. Najčešća temperatura izdvajanja
hidrotermalnih minerala izvršena je u rasponu od 400-100 °C.
Ranije shvatanje da se gornja granica izdvajanja hidrotermalnih
rast-vora parageneza poklapa sa kritičnom tačkom temperature vode
(374 °C), kada na većim temperaturama dolazi do izdvajanja gasovitih
(pneumatolitskih) fluida, ne može se smatrati valjanom, jer isti sadrže
i druge supstance koje rudnim rastvorima daju drukčije osobine od
čiste vode. Kritična temperatura rudnih rastvora nema stalnu veličinu
(kao čista voda), jer u sebi sadrži i druge komponente, te je ista
varijabilna i dostiže temperature preko 600-700 °C, pri čemu ne do-
lazi do pojave natkritičnih rastvora. Principijelno, rastvorljivost rudnih
komponenti u hidrotermalnim rastvorima je u direktnoj vezi sa tem-
peraturom. Izdvajanje minerala iz rudnih rastvora vrši se saglasno
opadanju temperature, te od stepena zasićenosti pojedinih komponenti
koje potencijalno mogu graditi minerale i prisustva komponenti koje
uvećavaju ili smanjuju rastvorljivost.
Različiti po sastavu, hidrotermalnih rastvori imaju i različite
temperature izdvajanja (tabela 33).
Temperature iskristalisalih minerala iz hidrotermalnih rastvora
najčešće se procjenjuju preko minerala - geotermometra. Kao najti-
pičniji primjer uzima se pojava samorodnog bizmuta u ležištima koji
se izdvaja u veoma uskom temperaturnom intervalu od 264-271 ° C.
Kristalizacija modifikacije kvarca beta kvarca u alfa kvare vrši se
na temperaturi od 573 ° C. Prelazak maghematita u hema tit vrši se
na temperaturi od 500 ° C.
Pojedine primjese u mineralu mogu uticati na povećanje ili
smanje-nje temperature njegovog izdvajanja.
Detaljnije izučavanje temperaturnih izdvajanja pojedinih mineral-
nih asocijacija obrađuje se putem mineraloških laboratorijskih is-
traživanja.
5.7.2.4. UTICAJ TLAKA PRI STVARANJU LEŽIŠTA
Stvaranje hidrotermalnih rastvora vrši se na znatnim dubinama

(dubine cea 10 km, prema S. Janković: Geneza ležišta, str. 191.,
1981.,). Mjesta stvaranja hidrotermalnih rastvora nisu mjesta izdvajanja
ležišta.
Dubine stvaranja hidrotermalnih ležišta, praktično određuju lito-
statički i hidrostatički tlak. Uvjetno, ako su dubine formiranja hidro-
termalnih ležišta cea 10 km, tada litostatički tlak iznosi 3000 atm, a
hidrostatički 1000 atm.
118
Početni tlakovi pri formiranju rudnih rastvora nisu povoljni za
izdvajanje i kristalizaciju mineralalnih parageneza, već je to bitan ele-
menat koji uslovljava cirkulaciju hidrotermalnih rastvora u pravcu
opadajušeg tiska. Pravac opadajućih tlakova je površina Zemljine kore.
TEMPERATURE IZDVAJANJA MINERALA U POJEDINIM
SISTEMIMA (izvor S.
Janković, 1981.)
Tabela 33
SISTEM ASOCIJACIJA TEMPERATURA
pri niskoj T* pri visokoj T* IZDVAJANJA 0 ° C
As-S auripigment rastop 315± 15

realgar 4 realgar 265 281
realger ^ rastop ±5
halkoan
Cu-S 1035 ± 15
heksagonalni heksagonalni digenit
Cu2S < ----- —► digenit 420 ± 15
As-Cu-S luzonit enargit 320 ± 20
Bi-Fe-S pirit + bizmufinit + 235 ± 25

bi2mut pirhotin
Cu-Fe-S digenit + -> bornit +

halkopirit, —► 230 ± 5
izometrični
pirhotin + .^kubanit + 330 ± 5
«-halkopirit ^ pirit
4.
Cu-Ni-S pirhotin + 137 ± 6

bravoit vesit
T* - temperatura
U slučaju da je mjesto stvaranja hidrotermalnih rastvora

povezano sa površinom putem strukturnih diskontinuiteta, tada će
vladati hidro-statički tlak. Tada veličina tlaka odgovarat će dubini na
kojoj se stvaraju hidrotermalni rastvori (dubina vodenog stuba).
U slučaju da mjesto stvaranja hidrotermalnih rastvora nema vezu
sa površinom Zemljine kore, tada vlada litostatički tlak za datu du -
binu.
Po pravilu, putem različitih strukturnih diskontinuiteta uspostavlja
se veza između stvaranja rudnih rastvora i površine terena.
Nesumnjivo je da su dubine izdvajanja ležišta znatno manje od
mjesta stvaranja hidrotermalnih rastvora. Nivo izdvjanja hidroter-malnih
ležišta prikazan je na slici 6.
119
5.7.2.5. RASTVORLJIVOST RUDNIH KOMPONENTI U
HIDROTERMALNIM RASTVORIMA
Sastav hidrotermalnih rastvora, u osnovi, zavisan je od njihovog
genetskog nastanka. Sastav hidrotermalnih juvenilnih rastvora, drukčiji
je od rastvora nastalih iz meteorskih, konatnih ili metamorfogenih
rastopa. U svakom slučaju, hidrotermalni rastvori su kompleksnog
sastava (tabele 32 i 34).
RELATIVNA GUSTINA ČISTE VODE I SLANIH RASTVORA (25
% NaCl) PRI RAZLIČITIM TEMPERATURAMA
(Yajt, 1967)
Tabela 34
Temperatura Gustina rastvora Odnos gustina slanih rastvora i
°C Gustina čiste vode (25 % NaCl) čiste vode (25% Nad)
b*
a*
0 0.9999 1.1984 1.1985
50 0.9881 1.1723 1.187
100 0.9584 1.141 1.191
150 0.9173 1.108 1.209
200 0.8628 1.066 1.265
250 0.794 1.012 1.274
300 0.715 0.960 1346
350 0376 0.89 1.59 __
a* - uzeto je da je TLAK jednak tlaku vodene pare pri datoj tempe raturi
b* - Na osnovu podataka Mufflera, tlak odgovara tlaku vodene pare slanog rastvora
pri datoj temperaturi
Najznačajnije komponente hidrotermalnih rastvora pored vode i
rudnih komponenti su: NaCl, CO2, H7S, SiO2, karbonati, SO4 grupa i
druge komponente.
Voda. Voda je najzastupljeniji dio hidrotermalnih rastvora. Ona
ima aktivnu ulogu u prenošenju korisnih elemenata putem električne
disocijacije (H + i OH_).
Kritična temperatura čiste vode je 374,15 °C, a kritični tlak 224
kg/cm2. Kako voda u hidro termalnim rastvorima nije čista, to joj je i
kritična tačka veća. Čak i male koncentracije NaCl u vodi izazivaju
pomjeranje kritične tačke naviše. Rastvor sa 2 % NaCl u vodi ima
kritičnu tačku na temperaturi 399 °C, a sa 5 % NaCl na 424 °C.
Visoka dielektrična konstanta tečne vode omogućava bar i
djelimično rastvaranje minerala. Dakle, temperatura vode utiče na
njenu gustinu, odnosno rastvorljivost (tabela 34).
120
Za proces stvaranja ležišta od posebnog interesa je elektrolitična
disocijacija vode u rastvorima: H2O = H + + OH".
Dislocirani joni aktivno učestvuju u mnogim hemijskim reakci-
jama (jedan ili oba), među kojima je posebno značajna hidroliza.
Natrijum hlorid. Sistem NaCl-HÔ je dijelom prikazan putem
tabele 34. Principijelno, NaCl u vodi povećava rastvorljivost kompo -
nenti u hidrotermalnim rastvorima.
Ugljen-dioksid. Ugljendioksid je do kritične tačke vode rast-
vorljiv, dok iznad tačke 374 °C njegova rastvorljivost je u zavisnosti
od tlaka. Sa povećanjem temperature uz stalni tlak, rastvorljivost ugl-
jendioksida opada. Uopćeno se može zaključiti, da pri smanjenju tem-
perature hidrotermalnih rastvora raste rastvorljivost ugljendioksida,
čime se povećava intenzitet hemijskih reakcija u hidrotermalnim rast-
vorima.
Hidrotermalni rastvori sa visokim koncentracijama CO2 su
posebno hemijski aktivni u domenu nižih temperatura, pri čemu pored
izdvajanja karbonata dvovalentnih metala (Ca, Mg, Fe, Mn), dolazi do
izmjene katjona hidrotermalnih rastvora i okolnih stijena, što dovodi
do razlaganja ranije obrazovanih minerala. U niže temperaturnim
hidrotermalnim rastvorima, povećane koncentracije Cpi izazivaju meta-
somatsko zamjenjivanje, prije svih, karbonatnih stijena.
Vodonik-sulfid. Eksperimentalna ispitivanja u temperaturom inter-
valu između 160 do 330 °C ukazuju na visoku rastvorljivost H2S u
vodi i to znatno veću od CO2 i O2 (Kožniceva, 1964.).
Henrijeve konstante (Ko) za H2S u temperaturnom intervalu od
160 do 330° C, a koji odgovara mnogim hidrotermalnim par -
agenezama, ne prelazi 2000, dok je (Ko) za CO2 5300, što ukazuje
da je rastvorljivost H2S, pri istom parcijalnom tlaku, skoro tri puta
veća od rastvorljivosti CO2. Najmanja rastvorljivost vodonik-sulfida je
pri temperaturi od oko 200 ° C. Rastvorljivost vodonik-sulfida u vodi
u temperaturnom intervalu od 150-200 ° C je veoma mala.
Karbonati. Rastvorljivost karbonatnih minerala u hidrotermalnim
rastvorima u osnovi je kontroliran vodom, zatim fugasitom CO2
(rastvorenog u hidrotermalnim rastvorima) u, odnosno H2CO3 i
HCO3, veličinom, Ph, kao i prisustvom drugih supstanci rastvorenih u
rastvoru, Ph, kao i prisustvom drugih supstanci rastvorenih u rastvoru.
Rastvorljivost treba promatrati kroz sistem CO2 - H2O, odnosno CO2-
H 2 O - NaCl, i MCO3 - CO 2 - NaCl ~H 2 O, gdje je M- dvovalentni
katjon.
Sadržaj NaCl u rastvoru povećava rastvorljivost karbonata.
Prisustvom NaCl ne može se kompenzirati uticaj koji ima porast tem-
perature na smanjenjenje rastvorljivosti karbonata (kalcita).
SiC>2 • Rastvorljivost silicija u vodi je direktno proporcionalno tem-
peraturi, pri određenim tlakovima, sem u domenu kritične tačke vode
gdje je gustina rastvora sasvim mala. Posebna karakteristika
polimorfnih oblika silicije u hidrotermalnim rastvorima predstavlja nji-
hov odnos prema uticaju promjena Ph rastvora i prisustva drugih
121
rastvorenih supstanci. Promjene Ph rastvora do Ph=9 nemaju bitan
uticaj na rastvorljiost SiO2, sem u predjelu donje kritične tačke.
Oksidi. O rastvorljivosti oksida metala, naročito na visokim tem-
peraturama hidrotermalnih rastvora, zna se veoma malo. U općem
slučaju, fastvorljivost oksida metala u vodi zavisi od temperature, tlaka
kao i sastava rastvora. Rastvorljivost pojedinih oksida metala u vodi
ilustrativno je prikazan u tabeli 35.
5.7.2.6. PRASTVORLJIVOST SULFIDA U HIDROTERMALNIM

RASTVORIMA
Rastvorljivost sulfida metala u hidrotermalnim rastvorima je od
posebnog značaja, jer od toga, u osnovi, zavisi i objašnjenje
prenošenja i kasnijeg izdvajanja sulfida metala. Sulfidi metala su ug -
lavnom slabo rastvorljivi u vodi, i njihova rastvorljivost se povećava sa
porastom temperature (tabela 36).
■f
RASTVORLJIVOST POJEDINIH OKSIDA METALA U VODI

PRI TEMPERATURI OD 500 °C (Morey, 1957)
Tabela 35
Oksidi Tlak Zapreminska Rastvorljivost
težina (cm 3 /gr) (ppm)
NiO 2000 1.45 20
BeO 1000 1.9 120
Al 2 0 3 1000 1.9 1.8
Fe 2 O 3 1000 1.9 90
UO 2 1000 1.9 0.2
SnO 2 1000 1.9 3.0
GeO 2 1000 1.9 8700
Nb 2 0 5 1000 1.9 28
Ta 2 O s 1000 1.9 30
Rastvorljivost sulfida metala u hidrotermalnim rastvorima u

zavisnosti je od Ph vrijednosti, tlaka, temperature, te sastava rastvora.
Opadajuća rastvorljivost u kiselim hidrotermalnimu rastvorima
izaziva opći redoslijed izdvajanja u čvstom obliku po slijedećem nizu:
Mn, Fe, Ni, Co, Zn, Cd, Pb, Cu, Ag, Bi i Hg. Redoslijed izdvajanja
122
u alkalnim rastvorima je slijedeći: Fe, Zn, Cd, Pb, Cu/Ag, Bi/ Hg,
Sb, As, Te.
KONSTANTE PROIZVODA RASTVORLJIVOSTI POJEDINIH
SULFIDA
METALA
(Verhoogeen, 1938.)
Tabela 36
JEDINJENJE 25 ° C 100 °C 200 °C 300 °C 400 °C
ZnS 1.15 x 10-26 4.16 x IO" 20 550 x 10-15 156 x IO-" 131 X IO"9
PbS 7.00 x IO"30 4.36 x 10-27 7.79 x IO"24 9.80 x 10-22 2.82 x 10-22
CuS 3.84 x 1038 5.62 x IO" 3 ' 251 x 10« 1.26 x 10-32 250 x 10-31
HgS 1.00 x IO4? 2.81 x IO 46 7.95 x IO43 1.26 x IO40 6.16 X IO"39
Ag 2 S 3.28 x IO"« 6.34 xlO-5i 3.96 xl O4* 5.62 x] 0-46 5.00 xlO45
Porijeklo rudnih metala je naznačeno u općem modelu obra -

zovanja ležišta i kumulativno prikazano na slici 61.
Utvrđivanje porijekla rudnih elemenata vrši se putem maseno--
spektrohemijskog određivanja izotopnog sastava kisika, ugljenika, sum-
pora i olova u mineralima i stijenama različitih ležišta. Maseno-
spektrokemijski metod daje parametre za nabrojane elemente u
uvjetima nastanka rudonosnih rastvora, i načina kristalizacije različitih
minerala.
Olovo. Obično olovo razlikuje se od praolova po količini ra-
dioaktivnog olova. Što je olovo mlađe, to je radioaktivnog olova više i
obrnuto. Varijabilnost izotopnog sastava olova je u tijesnoj genetskoj
vezi sa procesima radioaktivnog raspadanja urana i torija. Varijabilnost
izotopnog sastava lahkih elemenat a (O, C, H, S) posljedica je
različitih fizičko-hemijskih procesa, čije su koncentracije male te se ne
mogu suvremenim tehničkim mjerenjima registrirati.
Sadržaj praolova je isti i istog je izotopnog sastava, za ma koji
dio Zemlje, jer je nastalo u toku stvaranja naše planete. Za geohro-
lološka ispitivanja, značajno je obično olovo. Ono je izgrađeno od
]raolova i male količine radioaktivnog olova. Određivanje starosti
dičnog olova je u tijesnoj vezi sa određivanjem starosti sulfidnih
lîšta, te je od posebnog značaja za njegovo izučavanje.
Starost sulfidnih ležišta najčešće se određuje na osnovu izotop-no\
sastava olova u galenitu i drugim mineralima koji sadrže obično
(slika 64).
123
Određivanje starosti olova zasniva se na promjeni izotopnog sas-
tava olova, nastalog kao posljedica da su kroz historijski razvoj Zem -
lje praolovu dodate određene količine radioaktivnog olova.
5 umK )r* U prirodi sumpor se javlja u obliku četiri stabilna izotopa
32
S, 33S, 34S i 36S. Za izotopska. mjerenja značajni su izotopi 32S i 34S.
Poznavanje izotopnog sastava sumpora značajno pomaže u interpretaciji
i objašnjenju izvora sumpora u rudnim mineralima, čime se
neposredno određuje nastanak ležišta. Istraživanja su pokazala da
sulfidi iz magmatskih sulfidnih ležišta,
--- M«t«orit hidrotermalnih niskotemperaturnih ležišta,
kao i ležišta --- iadbirl nejasne i sporne geneze, međusobno se
SI veoma razlikuju ---------- Kaula
Monia
po izotopnom sastavu sumpora.
Solidtn
--- Norilsk Izotopski sastav sumpora iz
ga sulfid niskotemperaturnih ležišta
IIKavkaz (ležišta u Ural klastičnim stijenama)
karakteriziraju se
22,00 K,2O ifo" rasponom vrijednosti 8 34S od -45 % do 10
%.
Slika 64. Varijacije izotopnog sastava sumpora u sulfidima endogenih
ležišta vezani za bazičnu magmu (po raznim autorima)
Mctcorit ulftdi
Iridrolcrma-
__________Sulfidi termalnih
__________ Sulfati hidroterma
lnih Icilita
• ------- 1---------------------- Evaporlt
-------------------- Sulfat oktana
21,60 21,80 22,00 22,20 22^0 22,60
Slika 65. Varijacije izotopnog sastava sumpora

sulfata i sulfida endogenih ležišta vezani sa
granitoidnom magmom (razni autori)
Sulfati zemnoalkalnih metala. Rastvorljivost sulfata Ca, Sr, i Ba u
hidrotermalnim rastvorima je u tijesnoj vezi sa temperaturom, tlakom,
sastavom i promjenom fugasite kisika.
Najmanju rastvorljivost ima barit, zatim celestin, gips, a najveći
anhidrit. Rastvorljivost barita raste sa porastom temperature, dok rast
vorljivost anhidrita opada sa porastom temperature.
Prisustvo NaCl u hidrotermalnim rastvorima u izvjesnoj mjVi
utiče na povećanu rastvorljivost anhidrita i barita, ali nedovoljno ia
kod anhidrita kompenzira uticaj porasta temperature na smanjuje
rastvorljivosti.
124
5.7.3. OBLICI PRENOŠENJA MINERALNIH
JEDINJENJA U HIDRO TERMA LNIM
RASTVORIMA
Hemijski sastav hidrotermalnih rudnih rastvora je uglavnom ne-
dovoljno poznat. Izvjesno je da, pored silicija, u rastvoru su prisutni
Na, K, Ca2+, Mg2+, zatim, Cl", HCO 3", SO42" i u manjim količinama
metali: Fe, Mn, Ni, Co, Cu, Pb, Zn, Mo, W, Sn, Ag, Li, Ba, Sr, V,
Ti i drugi.
Po ispitivanjima V. Naumova, niskotemperaturni rastvori (do 200
°C) su slabo mineralizirani (5-10 %). Srednjetemperaturni rastvori
(200-350 °C, su blago kiseli rastvori sa koncentracijama elemenata od
20-25 %. Visokotemperaturni rastvori pokazuju značajan stepen kon-
centriranosti korisnih komponenti, a posebno natrija i hlorida (50 -
70%).
Prenošenje mineralnih jedinjenja od mjesta nastanka do mjesta
izdvajanja vrši se na jedan od slijedećih oblika (načina):
• pravih rastvora,
• koloidnih rastvora,
• prostih jonskih rastvora,
• kompleksnih molekularnih rastvora.
5.7.3.1. PRIJENOS U OBLIKU PRAVIH RASTVORA

Hipoteza prijenosa mineralnih komponenti u obliku pravih rast-
vora objašnjava stvaranje hidrotermalnih rastvora kao produkt magmat-
ske kristalizacije minerala iz rastvora po osnovu pada temperature i
povećanja koncentracije rudnih komponenti, saglasno izdvajanju soli iz
rastvora (perticipacija).
Izdvajanje u čvrstom obliku mineralnih komponenti hidrotermal-
nih rastvora vrši se po stepenu rastvorljivosti sulfida. Redoslijed izdva-
janja: prvo teškorastvorljivi, zatim dobrorastvorljivi i, na kraju, izuzetno
dobrorastvorljivi elementi.
Teškorastvorljivi metali su željezo i molibden, dobrorastvorljivi su
olovo, cink, bakar, srebro, bizmut, kadmij i drugi, dok izuzetno rast-
vorljivi elementi su živa, arsen i sumpor.
Nizak sadržaj metala u dosad ispitivanim prirodnim termalnim
rastvorima (približan sadržaj hidrotermalnim rastvorima), upućuje na
zaključak da su za stvaranje sulfidnih ležišta potrebne ogromne
količine vode. Tako za izdvajanje nekoliko tona sulfidnih minerala
bakra, potrebne bi bile količine vode ravne onim što se nalaze u
125
Sredozemnom moru. Velike količine vode potrebne za formiranje
hidrotermalnih ležišta je osnovna primjedba koja se može staviti pri-
jenosu rudnih komponenti u obliku pravih rastvora.
5.7.3.2. PRIJENOS KOLOIDIMA

Hipoteza prijenosa mineralnih komponenti putem koloida hidro-
termalnim rastvorima i formiranje čvrstih mineralnih komponenti daje
objašnjenje o neponovljivosti rudnog procesa. Laboratorijskim ispiti-
vanjima utvrđeno je da se ovim putem mogu formirati u lokalnim
uvjetima u manjem obimu rudni minerali. Osnovni prigovori ovoj
koloidnoj hipotezi su:
• koloidi ne mogu biti stabilni u rastvorima koji sadrže koncentri
rane elektrolite, kao što su vreli i slani hidrotermalni rastvori,
• zonalni raspored izdvojenih mineralizacija kod hidrotermalnih
ležišta nije u saglasnosti sa hipotezom kolidnih rastvora i
• gigantske individue kristala su neprimjerene za teoriju koloida.
5.7.3.3. PRIJENOS PROSTIH JONA

Hipoteza prostih jona zasniva se na prijenosu mineraliziranih
materija u lahkorastvorljivim jedinjenjima, putem prostih jonskih rast-
vora. Metali se prenose u hidrotermalnim rastvorima u vidu lahko-
rastvorljivih jedinjenja disociranih na proste jone. U lahkorastvorljivim
jedinjenjima javljaju se hloridi i fluoridi, disocirani na anjone hlora ili
fluora i katjone metala olova, cinka, željeza i drugih (tabela 37).
Postavka da u vrelim hidrotermalnim rastvorima ima vodonik-
sulfida (temperatura cea 400°C), javlja se nedisoeirani molekul vodonik
sulfida. Prisustvo vodonik-sulfida i katjona haloida dovodi do krista-
lizacije minerala željeza po reakciji:
FeCl2 + H2S = FeS ■ + 2HC1
rastvor čvrsta faza
MEĐUSOBNA RASTVORLJIVOST HOLOIDNIH JEDINJENJA
I METALA U VODI PRI 18 °C
(A. Betehtin)
Tabela 37
Komponente Pb 2 + Cu + Hg2+ Ba2+ Al Na2+ Fe2+
a 0.96 1.5 6.8 263 31.4 39.0 ' 40.7
F 0.0064 2.16 25
Komponente Cu2+ Mn2+ U Fe3+ Sn2+ Zn2+ Sb2+
a 43.1 43.6 44.7 47.9 73.0 78.6
F 0.66 0.26 0.8 81.6
126
Hipoteza prostih jona ne objašnjava uvjete obrazovanja drugih
minerala teških metala, te postoje određene rezerve prema istoj za
stvaranje niza hidrotermalnih minerala.
5.7.3.4. PRIJENOS KOMPLEKSNIM

MOLEKULARNIM RASTVORIMA
Hipoteza prijenosa mineralnih komponenti u lahkorastvorljivim
jedinjenjima kompleksnih jonsko-molekulanih rastvora, postala je do-
minirajuća u poslijednje vrijeme. Ovu hipotezu predložio je Gitorf
(1859.), a bazira se na pretpostavci o postojanju kompleksnih jonsko-
molekularnih rastvora u kojima se elektrolitička disocijacija rastvorenih
komponenti odvija po redoslijedu: polimerni molekuli-»kompleksni joni-
»prosti joni.
Hipoteza predviđa rastvorljivost kompleksnih jedinjenja metala,
prvenstveno u obliku, prostih jona (bezbroj puta). Sa druge strane,
kompleksni rastvori dovoljno su osjetljivi na izmjene fizičko-hemijskih
karakteristika rastvora, lahko se razlazu na proste jone i obra-zuju se
čvrsti mineralni produkti. Ova teorija je najpribližnije objašnjenju
transporta korisnih komponenti u hidrotermalnim rastvorima.
Detaljnija objašnjenja o fizičko-hemijskim promjenama za sve
hipoteze prenošenja mineralnih jedinjenja u hidrotermalnim rastvorima
mogu se naći u odgovarajućoj literaturi fizičke hernije.
5.7.4. TRANSPORT HIDROTERMALNIH RASTVORA

Obrazovanje ležišta, poznato je, ne vrši se u domenu koncen -
tracije korisnih elemenata u gasno-tečnim hidrotermalnim fluidima, već
znato dalje u pravcu opadajućeg tlaka prema površini Zemljine kore.
Prenošenje hidrotermalnih fluida vrši se u pravcu opadajućeg
tlaka prema površini, obavlja se po tektonskim diskontituitetima i po
međulitološkim kontaktima (slika 66).
Slika 66. Shematski pravci ctkulacije rudonosnih rastvora po rasjedima i li :

tološkim razgraničenjima
Dužina transporta pojedinih elemenata u hidrotermalnim rast-
vorima u zavisnosti su od građe jona, njihove veličine i po ložaja u
127
periodnom sistemu. Prenošenje gasnotečnih hidrotermalnih fluida sa
značajnim koncentracijama različitih elemenata, vrši se uz opadajući
tlak i pad temperature.
Na dužinu transporta značaju ulogu imaju poroznost i pro -
pustljivost sredine duž koji se vrši utiskivanje rastvora.
5.7.4.1. POROZNOST STIJENA

Opća ili teoretska poroznost predstavljena je odnosom između
svih praznih prostora (šupljina) u stijenama i stijena. Ista se izražava
u procentima. Poroznost varira za različite stijenske mase od 0-55 %
(tabela 38).
Za cirkulaciju hidrotermalnih rastvora, važnija je efektivna od
opće poroznosti. Efektivna poroznost predstavljena je odnosom zapre-
mine međusobno povezanih pora, prema ukupnoj zapremini stijena.
Efektivna poroznost zavisna je od apsolutne veličine pora. Prema
veličini pora, izdvajaju se dvije grupe pora.
POROZNOST NEKIH STIJENA U %
(Po A. Ovčinikovu)
Tabela 38
STIJENE POROZNOS
srednja maksimalna minimalna broj ispitivanja
granit 1.0 1.90 0.02 50
gnajs 1.0 2.40 , 030 2
kvarciti 1.0 3.40 0.008 5
mermeri 1.0 6.00 0.11 7
2.0 6.00 . 0.60 19

efuzivi
(razni)
krečnjaci 3.0 6.90 0.20 7
krovni škriljci 4.0 10.28 1.16 59
11.0 26.50 1.09 110

pješčari -
paleozojski
pješčari - 20.0 42.00 2.29 683
postpaleozojski
gline 35.00 55.00 1830 321
128
Obične ili svekapilame pore su pore čiji je prečnik pora veći od
0,5 mm. Prolaz rastvora podliježe zakonima spoljašnjih sila (tlak gasa,
tektonski pokreti i slično).
Subkapilarne pore imaju stijene, gdje su dimenzije pora manje
od 0,0002 mm. Kod subkapilarnih pora nema utiskivanja tečnosti u
normalnim uvjetima.
Poroznost stijena se pod uticajem hidrotermalnih rastvora
povećava na račun izluživanja ili mehaničkog odnošenja pojedinih
čestica, gdje je došlo do utiskivanja toplih rastvora. Procesi alteracija
stijena povećavaju njihovu poroznost, što je od značaja za formiranje
ležišta.
5.7.4.2. PROPUSTUIVOST STIJENA
Propustljivost se određuje kao svojstvo stijena da propuštaju gas

kroz pore ili neku drugu tečnost pri različitim tlakovima. Propust -
ljivost je u zavisnosti od veličine zrna, oblika pora, struktura stijena i
slično.
Veličina propustljivosti je od posebnog značaja za utiskivanje
hidrotermalnih rastvora. Nepropusne ili slabo propusne stijene, kada
leže iznad propisnih, duž kojih su utiskivani hidrotermalni rastvori,
zaustavljaju ili im mijenjaju smjer cirkulacije rastvora.
Ekranizira juća uloga slabopropusnih ili nepropusnih stijena mogu
imati veoma značajnu ulogu za izdvajanje ležišta, što se vidi na sli -
kama 13 i 14.
Na transport hidrotermalnih rastvora od mjesta stvaranja prema
dijelu terena gdje će biti izdvojeni, pored strukturno-litoloških kara-
kteristika, značajnu ulogu ima i tlak kako litostatički tako i hidro -
statički. Sam proces utiskivanja hidrotermalnih rastvora se usložnjava,
jer dolazi do miješanja podzemnih voda sa hidrotermalnim rastvorima,
mijenja se njihova gustina, pri čemu dolazi do izluživanja okolnih sti-
jena.
5.7.5. IZDVAJA NJE MIN ERA LA I O BRA ZO V ANJE

LEŽIŠTA
Izdvajanje mineralnih parageneza, odnosno, obrazovanje ležišta,

nastaje kada se značajno promijene fizičko-hemijske karakteristike
hidrotermalnih rastvora u odnosu na njihov nastanak i početak tran-
sportovanja. Neosporno je da u prostorima kristalizacije hidrotermal -
nih rastvora vlada znatno niži tlak, manja je temperatura, došlo je do
promjenjene Ph vrijednosti, pri čemu raniji homogeni rastvor postaje
heterogen, što izaziva njegovu kristalizaciju.
129
Izdvajanje mineralnih asocijacija iz hidrotermalnih rastvora posl-
jedica su, u osnovi, slijedećih procesa:
• percipitacija iz zasićenih rastvora u slobodnim prostorima,
• zamjenjivanje minerala okolnih stijena sa pojedinim komponen
tama iz rudnih rastvor (metasomatoza),
• preobražavanje ranije stvorenih minerala u procesu kristalizacije
(inverzija) i
• drugi načini kristalizacije (rekristalizacija i slično).
5.7.5.1. PERCIPITACIJA
Percipitacija, kao vid izdvajanja rudnih komponenti, u zavisosti je
od Ph i Eh vrijednosti hidrotermalnih rastvora, odnosno, zasićenosti
rudnih komponenti u rastvoru. Poroznost i propustljivost sredine je od
značaja za zadržavanje rudnih elemenata iz rudnih rastvora u domenu
ekranizirajućih ili rudnodeponirajućih sredina.
5.7.5.2. METASOMATOZA
Metasomatoza je oblik izdvajanja minerala, gdje dolazi do
izmjene rudnih komponenti između okolnih stijena i rudnih rastvora.
Metasomatska rudna tijela jasno se uočavaju, jer imaju neprav -
ilne konture sa stijenama u kojim su izdvojena. Karakteristika metaso-
matskih rudnih tijela je česta pojava uklopljenih (neizmijenjenih) sti -
jena u rudnim tijelima (slika 67).
Slika 67. Hidrotermalno-metasomatska mineraUzadja (bijelo) s reliktima

neizmjenjenih stijena (šrafirano)
130
5.7.5.3. PREOBRAŽAVANJE RANIJE STVORENIH MINERALA
Preobražavanje ranije stvorenih minerala u procesu kristalizacije

hidrotermalnih rastvora ima za posljedicu da ranije očvrsli minerali
nižeg stepena kristalizacije pređu u veći (alfa u beta kvare, amorfni
oblik u kristalno stanje), ili kontaktom toplih rastvora, ranije stvoreni
minerali se tope, pri čemu se stvara novi sastav mineralnih agregata.
Izdvajanje mineralizacija iz rudnih rastvora vrši se postupno po
određenom redoslijedu, a što je u zavisnosti od sastava, Ph i Eh vri-
jednosti hidrotermalnih rastvora. Opća shema izdvajanja pojedinih ele-
menata iz hidrotermalni rastvora data je u tabeli 39.
UPOREDNA ZONALNOST I PARAGENETSKI ODNOSI IZMEĐU POJEDINIH

TEŠKIH METALA SA RELATIVNOM RASTVORLJIVOSCU SULFIDA
Tabela 39
(Barton, 1957.)
Opći redoslijed Opći redoslijed Relativna sklonost ka Relativna rastvorljivost.

zonalnosti od površine parageneza od kompleksnosti. Najrastvorljiviji sulfidi
prema dubini najmlađih prema Najstabilniji kompleks
najstarijim
Hg Hg Hg Fe
Ag Ag Pb Zn
Pb Pb Pb Pb
Zn Zn Zn Ag
Cu Cu Cu Cu
Fe Fe Fe Hg
Najdublji Najstariji Najmanje stabilan Najmanje rastvorljivi sulfidi

kompleks
Hidrotermalna ležišta jednim dijelom naslanjaju se na skarnovska

ležišta, posebno ako im je genetsko-paragenetska veza sa kiselim
magmatskim intruzijama izvjesna, tada redoslijed izdvajanja minerala
počinje sa skarnovskim, nastavlja sa karbonatnim, a završava sa sul-
fidnim mineralizacijama (slika 68).
Stvaranje skarnovske mineralizacije, u osnovi je posljedica porasta
kiselosti hidrotermalnih rastvora. Povećana kiselost rastvora omogućuje
zamjenjivanje katjona jakih i slabih baza Ca, Mg, Fe2 +, Fe3 + i drugih
i radikala slabih silicijskih kiselina jačim radikalima. Zamjenjivanje
skarnovskih minerala rudnim posljedica je povećane kiselosti rudnih
rastvora i blizina kiselih intruzija.
131
-•0
zonojnost orudnjenja u prvom težačkom Uokjr
skarnovska zona (centralna)

sulfidna zona sulfidno
oligonitna zona
& zona .1. presjek po
centralnom rudnom tijelu
Slika 68. Shematski prikaz orudnjenja u ležištu Trepča-Stari Trg
(R Kurtanović, 1984)
Karbonatne asocijacije minerala izdvajaju se u uvjetima opadajućeg
tlaka i na relativno nižim temperaturama u odnosu na skarnovske
mineralizacije.
Pad tlaka i izdvajanje ugljendioksida iz rastvora je od posebnog
interesa za izdvajanje karbonata iz hidrotermalnih rastvora u vidu
čvrste faze.
Hidrotermalni rastvori sa visokim koncentracijama ugljendioksida
su hemijski posebno aktivni u domenu nižih temperatura, pri čemu ne
dolazi samo do izdvajanja karbonata dvovalentnih metala (Ca, Mg, Fe,
132
Mn) već i do zamjene katjona hidrotermalnih rastvora i okolnih sti-
jena, što dovodi do razlaganja ranije obrazovanih minerala.
U nižetemperaturnim hidrotermalnim rastvorima, povećane kon-
centracije ugljendioksida dovode do metasomatskog zamjenjivanja
krečnjaka, što je ilustrativno prikazano na slici 67.
Sulfidna mineralizacija izdvaja se relativno kasnije od skarnovske,
a često i od karbonatne (slika 68).
Obrazovanje sulfidnih i, uopće, hidrotermalnih mineralizacija vrši
se višefazno u pulzirajućim procesima a krajnje rijetko u jednoj fazi
kristalizacije.
Pulzirajući dotoci hidrotermalnih rastvora uvjetovali su zonalno
izdvajanje rudnih mineralizacija u ležištima kako u horizontalnim tako
i u vertikalnim presjecima (slike 68 i 69).
Zonalnost mineralizacija u ležištima je posljedica i različite rast-
vorljivosti elemenata u hidrotermalnim rastvorima (tabela 39).
5.7.6. POJAVE KOJE PRATE STVARANJE LEŽIŠTA

Kristalizacijom rudnih elemenata iz hidrotermalnih rastvora u
čvrstu fazu, završava se proces stvaranja ležišta, pri čemu se izdvajan -
jem ležišta u obliku čvrstih mineralnih agregata razvijaju prateće kom-
ponente koje su sastavni dio obrazovanja ležišta.
Kao česta karakteristična pojava kod izdvajanja hidrotermalnih ležišta
su:
• primarni oreoli rasijavanja i
• okolorudne promjene
• zonalni rasporedi rudnih mineralizacija.
5.7.6.1. PRIMARNI OREOLI RASIJAVANJA
Primarni oreoli rasijavanja obrazuju se u jedinstvenom procesu

obrazovanja ležišta. Primarni oreoli rasijavanja imaju veće koncen -
tracije rudnih elementa od okolnih stijena, ali znatno manje od kon-
centracija kGje su prisutne u ležištima.
Primarni oreoli rasijavanja očituju se u relativno povećanoj kon-
cent-raciji pojedinih korisnih elemenata u okolnim stijenama, znatno
većim od sadržaja klarka, ali nedovoljno visokim za koncentraciju
ležišta.
Oblici primarnih oreola rasijavanja dosta su složeni i obično
kontroliraju puteve utiskivanja rudnih rastvora. Po pravilu, šire
rasprostranjenje primarni oreoli imaju iznad rudnih tijela, a uže bočno
u okolnim stijenama.
133
••
••
Izdvajanje primarnih
oreola kontrolirano je struk-
.#.% turnim karakteristikama terena,
.
1 • •
t*
posebno razlomima, zonama
.w••••
t • •
■
»• drobljenja i izdvojenim pukoti-
• *::J:
4
nama. U ležištu Jonhson u
■:'-'•': U:: • ft**
• •• SAD, u pukotinama iznad rud-
•
nog tijela sadržaji pojedinih
1 •
'•••'•vJJ ••
•
• • •
• • •
•
*• a
t 9* metala dostižu vrijednosti do
# t
*#•
• »•
* •
2300 ppm, a bočno na
•*
• • • i\
»••
* • • • • nekoliko metara u netektonizi-
Galtnit*
•»• Barit • • •
••*
t #• ranim stijenama, najveći
•
sadržaji su do 75 ppm. U po-

Galenit ♦Tetraedrit jedinim prostorima veličine
primarnih oreola rasijavanja
6aUmt*Sfaknt veće su od 3 pa do 140 puta
(prosječno 4 do 6 puta), od
veličine samog ležišta.
Na rudnom Altaju kon-
Sfalcrit centracije metala u primarnim
oreolima rasijavanja u odnosu
na klark povećane su za 1,6
Pirit do 26,5 puta (Smirnov, 1982.).
Razvijenost primarnih
Kvare
oreola rasijavanja u krovini
ležišta i strukturnom diskonti-
nuitetu prikazan je na slici 70.
Svodna kumulativna ispi-
SUka 69. Shema vertikalne zonalnosti tivanja brojnih autora o
polimetaličnog ležišta Vemerberg- rasporedu elemenata u pri-
Grenland (Vonnk, K-Lenert-T/uljo marnim oreolima rasijavanja
hidrotermalnih ležišta pokazuju da
je raspored zonalan po vertikali od površine Zemljine kore prema
dubini, u slijedećem redoslijedu: Ba-Sb, Hg, As, Ag, Pb, Zn, Au,
Cu, Bi, W, Mo, U, Sn, Co, Ni, Be. Utvrđena vertikalna zonalnost
elemenata u primarnim oreolima rasijavanja odgovaraju i izučavanjima
Emmonsa.
5.7.6.2. OKOLORUDNE IZMJENE

Međusobnim djelovanjem rudonosnih hidrotermalnih rastvora i
okolnih stijena u kojima se utiskuju rastvori, stvaraju se okolorudne
izmjene. Okolorudne izmjene manifestiraju se u stijenskim bočnim di
jelovima ležišta.
134
Osnovni oblici okolorudnih izmjena prilikom oblikovanja ležišta
(a u vezu su sa postmagmatskim izmjenama) su: skarnizacija, albitiza-
cija, grajzenizacija, silifikacija, sericitizacija, hloritizacija, propilitizacija,
listvenizacija, argilizacija i dolomitizacija i drugi.
Procesi skarnizacije, albitizacije i grajzenizacije opisani su
prilikom obrade skarnovskih, albitskih i grajzenskih ležišta. Ostali
oblici okolorudnih izmjena karakteriziraju se klasičnim izmjenama os-
novnih stijena u procesu formiranja ležišta.
1 - podinski krečnjaci, 2 - krovinski škriljci, 3 - rudna tijela, 4 - tektonski

pravci, 5 - izolinije koncentracija, 6 - arsena, 7 -cinka i molibdena, 8 - žive,
9 - srebra
Slika 70. Konture primarnih oreola rasijavanja u zavisnosti od h'tološko-
strukturnih karakteristika u ležištu Aktaš-Kigizija (Nikiforov, N.)
Rasprostranjenost primarnih oreola po vertikali je različita za

različite elemente u istom ležištu (slika 71).
Silifikacija. Silifikacija je stalna okolorudna izmjena pri formiranju
hidrotermalnih ležišta. Međusobnom reakcijom hidrotermalnih kiselih
rastvora i okolnih stijena obrazuje se silifikacija.
Po pravilu, silifikacija prostorno direktno naliježe na rudna tijela.
Javlja se u vidu sekundarnih kvarcita. rožnaca i dipsida.
Sekundarni kvarciti nastaju pri hidrotermalnoj silifikaciji srednje
kiselih i kiselih dubinskih i površinskih vulkanskih stijena. Glavni mi-
neral je kvare, a javljaju se još i sericit, alunit, kaolinit, andaluzit,
dijaspor i pirofilit. Kao prateći minerali silifikacije javljaju se rutil,
turmalin, te rudni minerali, kao što su: pirit, halkopirit, molibdenit,
hematit i drugi.
135
molibdtn olovo
/
■1
i
*
i
•
H
-
1
i
■
si
270b
20 0 70 IDnu. M 0 Mm
I
20 0 20n
1 - rudna tijela, 2 • horizonti oprobavanja, 3-7 - sadržaji elementa u oreo-

lima (3-nulti sadržaj 7-maksimalni)
Slika 71. Uopšteni oreoli rasijavanja urana, olova i molibdena u odnosu na
rudno tijelo uranske mineralizacije (Vetepov, G.)
Rožnaci se obično javljaju u procesu silifikacije različitih škriljaca

i tankozrnastih pješčara.
Đipsidi. Nastaju silifikacijom karbonatnih stijena, pri čemu do-
lazi do stvaranja sitnozrnog kvarca i kalcedona.
Silificirane stijene karakteristične su u vezi sa stvaranjem ležišta
molibdena, bakra, olova, cinka, žive, arsena i drugih ležišta.
Sericitizacija. Sericitizacija nastaje djelovanjem hidrotermalnih ra-
stvora na kisele i intermedijarne stijenske mase, gdje plagioklasi bivaju
zamijenjeni sericitom, koji se javlja u obliku tankopločastih ili
vlaknastih bezbojnih liskuna.
Prateći minerali sericita su kvare, karbonati, hloriti, ponekad tur-
malin, rutil i drugi. Sericit se rijetko javlja sam, najčešće je u zajed -
nici sa kvarcom, kada se takva asocijacija naziva kvarc-seri-citizacijom.
Prostorno, sericitizacija se najčešće javlja na kontaktu rudnih ti-
jela i škriljaca. Posebno je karakteristična pojava pri stvaranju ležišta
bakra i polimetala (olova i cinka).
Hloritizacija. Hloritizacija se rijetko razvija samostalno, već oba-
vezno prati sericitizaciju, silifikaciju, turmalinizaciju, i propilitizaciju.
Tipična mineralna asocijacija hloritizacije su: kvarc-hlorit, hvarc-hlorit-
sericit, kvarc-hlorit-biotit, kvarc-hlorit-turmalin, i kvarc-hlorit-karbonat.
Hloritske stijene, razvijaju se pod uticajem hidrotermalnih rast-
vora na kiselim, i bazičnim stijenama, zatim tufova, gnajsa, meta -
morfnih škriljaca, glinovitih škriljaca i pješčara sa izuzetkom kvarcnih i
karbonatnih stijena.
Hloritizacija je posebno karakteristična za metamorfne škriljce.
Hloriti tipa turignita i afrosiderita su karakteristični za sulfidno -kasi-
teritska ležišta. Magnezijski hloriti karakteristični su za hromitska
136
ležišta, dok se hloriti tipa penin, klinohlor i pirohlor obično na laze u
genetskoj i prostornoj vezi sa ležištima olova-cinka i bakra.
Propilitizacija. Propilitizacija je proces promjena okolnih stijena,
karakterističan za niskotemperaturne hidrotermalne rastvore u bazičnim
efuzivima u blizini površine Zemlje. U sastav propilita preovlađuju
albit, hlorit, epidot, sericit, zojzit i karbonati (ankerit i kalcit).
Pojava propilitizacije karakteristična je za ležišta olova-cinka,
molibdena, zlata i srebra. Propilitizaciju često prate alunitizacija i zeo-
litizacija.
Listvenizacija. Listvenizacija se javlja u hidrotermalno promi-
jenjenim ultrabazičnim i bazičnim stijenama. Listvenizacija može pos-
tati i od tuf ova, krečnjačkih škriljaca, pješčara i konglomerata, kao i
od krečnjaka. Listvenizacija se formira pod djelovanjem toplih rastvora
koji u sebi sadrže povećane koncentracije ugljendioksida i vodonik -
sulfida, pri čemu feldspati i silikati prelaze u Mg-Fe karbonate, talk,
hlorit i sericit.
Listvenizacija prati formiranje pojedinih visokotemperaturnih
ležišta zlata, dok su hidroliskunski listveniti vezani za stvaranje
niskotemperaturnih ležišta žive i antimona.
Kaolinizacija. Kaolinizacija ili argilizacija karakteristična je za
hidrotermalno izmijenjene stijene koje sadrže minerale kaolinske grupe,
kao što su: kaolinit, dikit i nakrit. Cesto se ovi minerali obrazuju kao
pseudomorfoze po muskovitu, skapolitu, hloritu ili po okolnim sti -
jenama.
Značajne količine kaolinitskih masa formiraju se pri supergenim
procesima u zonama oksidacije sulfidnih ležišta.
Kaolinizacija je najčešće vezana za niskotemperaturna hidroter-
malna ležišta olova-cinka, bakra, žive, iluorita, antimonita i drugi.
Doiomitizacija. Dolomitizacija se obrazuje kod pojedinih ležišta
u karbonatnim stijenama. Stvorene stijene imaju promjenljiv sastav u
rasponu od čistog dolomita sa sadržajem od 21,9 % oksida magnezija,
sa prelazima do čistih krečnjaka sa rijetkim uklopcima dolomitičnih
zrna.
Hidrotermalno izmijenjeni dolomiti nemaju strogo određenu
stratigrafsku poziciju i imaju nepravilne konture koje su kontrolirane
tektonikom.
Karakteriziraju se povišenim odnosom 16O u odnosu na 18O, što
ukazuje na njihovo stvaranje u toplim vodama.
Serpentinizacija. Serpentinizacija je proces koji se obrazuje
u ultrabazičnim stijenama (dunit, peridotiti, pirokseniti) pod dejstvom
kiselih hidrotermalnih rastvora. U procesu serpentinizacije duž utisnu-
tih kiselih rastvora stvara se talk.
U okolorudne izmjene spadaju i epidotizacija, grafitizacija i
druge.
Okolorudne izmjene javljaju se pojedinačno ili češće u više
oblika kod jednog ležišta. Ako je prisutno više oblika okolorudnih
izmjena u okolnim stijenama pri formiranju ležišta, iste se najčešće
137
javljaju zonarno. U prirodi se najbliže rudnim tijelima javlja silifikacija
(praktično, na kontaktu sa rudnim tijelima), a zatim sericitizacija i
druge.
Primjer zonalnog rasporeda okolorudnih izmjena za ležišta urana
prikazan je na slici 72.
5.7.7. KLASIFIKACIJA LEŽIŠTA

Od srednjeg vijeka iz vremena Agrikole, pa do početka dvadesetog
vijeka, preovladavala je morfološka klasifikacija ležišta po obliku i
uvjetima zalijeganja rudnih tijela.
Od početka dvadesetog vijeka pojavile su se brojne klasifikacije hi-

drotermalnih ležišta po osnovu različitih kriterija, kao što su: tempe -
ratura stvaranja, oblici rudnih tijela, mineraloškog sastava, dubine
zalijeganja i slično.
Po izdvojenim temperaturama i dubini zalijeganja hidrotermalnih

ležišta, ima više podjela u svjetskoj literaturi. Prvu podjelu ležišta
predložio je W. Lindgren (1907.). Uvažavajući dubinu izdvajanja mine-
ralizacije, veličinu tlaka i temperature izdvajanja izvršio je podjelu na:
hipotermalna, mezotermalna i epitermalna ležišta.
Hipotermalna ležišta formirana su na velikoj dubini, pri visokom
tlaku i temperaturama (500-300 °C),
Mezotermalna ležišta obrazovana su na srednjoj dubini, pri vi-
sokom tlaku i srednjoj temperaturi (300-200 °C),
Epitermalna ležišta, deponirana su na maloj dubini, pri umjer -
enom tlaku i značajno nižim temperaturama (200-50 °C).
U vremenu od skoro jednog vijeka Lindgrenova podjela najšire
je prihvaćena, mada je dopunjavana i mijenjana od najjednostavnijih
do složenih kumulativnih podjela.
Schneiderhohn (1941.) izvršio je podjelu ležišta na plutonska,
subvulkanska i vulkanska ležišta (slika 73).
Plutonska ležišta ili ležišta velikih dubina imaju kontinuiranu
mineralizaciju preko jednog kilometra.
Subvulkanska ležišta su ležišta koja su izdvojena na malim dubi-
nama, a mineralizacija ima kontinuirani interval manji od jednog
kilometra.
Vulkanska ili eshalaciona ležišta su ležišta koja su izdvojena pri
površini terena ili na samoj površini Zemlje.
Kumulativna podjela endogenih ležišta, a u sklopu ovih i hidro-
termalnih ležišta, vršena su od strane brojnih autora, mada je u na -
jpotpunija podjela Novakova u poznatoj knjizi V.I. Smirnova
"Geologija poleznih iskopaemih", 1982.. Hidrotermalna ležišta podijeljena su
na tri klase i to: plutogenay vulkanogena i amagmatogena (tabela 7).
138
5.7.7.1. PLUTOGENA HIDROTERMALNA LEŽIŠTA
Hidrotermalna klasa ovih ležišta vezana je za kisele, umjereno

kisele i umjereno alkalne hipoabisalne eruptivne stijene, djelimično
ranog i srednjeg, ali, u osnovi, kasnog geosinklinalnog razvoja ili aktiv -
iziranih dijelova platformi.
Ova klasa ležišta objedinjuje raznovrsna ležišta stvarana od vi-
sokotemperaturnih, preko mezotermalnih mineralnih asocijacija.
Po preovlađujućim mineralima izdvajaju se slijedeće potklase:
kvarcna, sulfidna i karbonatna.
U mineralnom sastavu kvarcne potklase dominira kvare, u sul -
fidnoj sulfidni minerali i analogne sulfosoli, dok u karbonatnoj potklasi
najzastupljeniji su rudni karbonatni minerali.
Pregled glavnih i pratećih minerala u
svim podgrupama dati su na slici 74.
Izdvajanje ležišta izvršeno je u više faza.
Svaka faza karakterizira se određenim osobenostima,
pri čemu je utvrđena opća tendencija izdvajanja
minerala kod ležišta, da se prvo izdvajaju oksidni,
zatim, sulfidni i karbonatni minerali. Istina, često se
karbonatni minerali izdvajaju prije određenih r-r-1,
sulfidnih minerala (slika 68).
liru 3
•--_-| s
67
1 - rudno tijelo, 2 - oruđena pukotina-izmjenjene stijene,

3 - argilitizacija, 4 - silifikacija, 5 - albitizacija, 6 -
sericitizacija, 7 - piritizacija, 8 - sericitizacija bez pirita,
9 - crvene stijene)
Slika 72. Shema rasporeda okblorudnih izmjena u
okolnim stijenama u kontaktu sa uranskom
mineralizacijom (Baranov, et ali)
139
Vulkanska i sutoruUeea. fit*tm*k# (*&&*
tzlivnestiitn
e Griipa
ietkaločtoM leiišta
Ikansko
ItžUta
Subva/kantkt
eruptivni
itij*
Graniti] drugi
dubinske
Slika 73. Shematska podjela magmatskih ležišta (Šnajderhen, 1941.)
Česta je pojava da se jedan mineral izdvaja u svim fazama

obrazovanja ležišta. Minerali izdvojeni u različitim fazama kristalizacije
razlikuju se po svom habitusu i sadržaju primjesa pratećih elemenata.
Izdvajanje nekoliko generacija jednog minerala u ležištu naziva se rekurencija.
U procesu obrazovanja plutogene klase ležišta, prisutne su oko-
lorudne promjene, kao što su: hloritizacija, silifikacija, dolomitizacija,
listvenizacija, propilitizacija, serpentinizacija, fluoritizacija, piritizacija,
hematitizacija i druge.
Rudna tijela su izdvojena po pukotinama, zatim kao nepravilna meta-
somatska rudna tijela, i kao kombinacija prethodna dva oblika. Plutogena
klasa ležišta obrazovana je u hipoabisalnoj zoni, čiji se vertikalni
interval mineralizacija proteže od 1 do 5 km. Načelno, temperatura
izdvajanja minerala je od 500-100°C, pa i do 50°C. Najznačajnija
mineralne asocijacije izdvojene su u temperaturnom intervalu od 400-
300 °C.
Po preovladujućim mineralnim asocijacijama, izdvajaju se slijedeće
potklase: kvarcna, sulfidna i karbonatna.
Kvarcna ležišta. Kvarcna potklasa ležišta izdvojena je na osnovu do-
minirajućeg sadržaja kvarca u mineralnim paragenezama. Po glavnom
radnom mineralu izdvojeno je više mineralnih zajednica.
• Kvarcno-zlatonosne parageneze prisutne su u mnogim dijelovima

svijeta. Najpoznatija ležišta u svijetu su Kolor u Indiji, Materinske
žile u Kaliforniji, zatim, ležišta na Sibirskoj i Kanadskoj platformi.
• Kvarcno-arsenopiritska-zlatonosna ležišta sreću se na Uralu, ležište
Kockar i druge.
140
m i n e r a l i p o d k ! a $ 9
kvarena karbonati sulfidi

kvare H
karbonati
— barit
c riuorii 1
mu'skovit
>u hlorit
sericit __T . J
turmalin
pirhotln
* *■
halkopirlt
holkozln i ""^""""/.
TO 1
bornit '1
•-
sfalerit
—
galenit ^^■■^■■■■ ^------------------ ( M * M i '^
M
b / 2 ci\ ut / n ^
Col Ni sulfidi i arsenlđi
markasit
1
Pb
•*- .—
A9
Sni Ge
•5 n « m a T11
kasiterit k^HBMBf^H^ i^m^H^^Hf^
oksi
volframu ^ttMMnii^{|
r i
Idem«
ZlatO bBHHMHHiMi '

nti
crta-šira zastupljenost, srednja-zastupljenost i uska-slaba zastupljenost

Slika 74. Rasprostranjen/e značajnih rudnih minerala u potklasi
plutogenih ležišta
Pored naprijed navedenih mineralnih parageneza sa kvarcom,

široko su zastupljene i mnoge druge mineralne parageneze sa kvar-
com, kao što su:
• kvarcno-piritsko-zlatonosna ležišta,
• kvareno-kasiteritska ležišta,
• kvareno-molibdenitska,
• kvarc-halkopiritska,
• kvarc-šelitska-zlatonosna,
• kvarc-šelitska,
• kvarc-bizmutska,
• kvarc-uranska,
• kvarc-hematitska,
• kvarc-beritska,
• ležišta gorskog kristala i druga.
141
U potklasu kvarcnih ležišta u Bosni i Hercegovini, mogu se uvr-
stiti kvarcne žile sa zlatonosnim piritom tip Vilenica kod Travnika,
zatim katatermalne žile tipa "Busovača".
Ekonomski najznačajnija ležišta metala ove potklase su ležišta
zlata, molibdena, bakra, kalaja, volframa, bizmuta, urana, kao i niz
nemetaličnih ležišta, kao što su ležišta barita gorskog kristala i druga.
Najčešći oblik rudnih tijela je žični.
Sulfiđna ležišta. Sulfidna potklasa ležišta, karakterizira se po
zastupljenosti brojnih sulfidnih minerala različitih elemenata.
Mineralne parageneze najčešće su zastupljene kao galenitsko-sfale-
ritska i halkopiritsko-piritska ležišta. Poznata ležišta u svijetu su Sadon i
Holst na Kavkazu, Nerčinsko na Zabajkalu, Frajberg u Njemačkoj,
Rodopi u Bugarskoj i druga. Ležišta petovalentne formacije (Co, Ni,
Bi, Ag, Au), zatim, ležišta polimetalno-baritska (Pb-Zn-FeS2) te
ležišta arsenida kobalta i nikla, samorodnog srebra i bizmuta,
također su česta u svijetu.
Ležišta arsenida i sulfoarsenida nikla, kobalta i željeza, čine
Buazzer u Maroku, Kob alt u Kanadi, Cimbostu na Aljasci i druga.
Arsenopiritska ležišta Zapokrovskoe na Zabajkalu je najbolje
izučeno ležište ove mineralne parageneze.
Kompleksna kasiteritsko-sfaleritska ležišta, čine Hapčeranga na
Zabajkalu, Primorsko na Dalekom istoku u Rusiji i druga.
Ekonomski najznačajnija ležišta metala su ležišta olova i cinka,
srebra, arsena, molibdena, bakra, bizmuta, kobalta, nikla, kalaja, vol-
frama, antimonska, a od nemetaličnih - ležišta barit.
Najčešći oblici rudnih tijela su žice ili nepravilni metasomatski
oblici.
Ležište Holst. Ležište se nalazi na sjevernom Kavkazu. Rudu, u
osnovi, čine galenitsko-sfaleritske mineralne asocijacije uz prisustvo
halkopirita i pirita. Ležište je deponirano uglavnom u paleozojskim
granitima i u kontaktnim dijelovima granita i dajkova (slika 75).
Rudna tijela su žična obično orijentirana u jednom pravcu. Po-
jedine žice zaliježu po dubini i do 1000 metara.
Karbonatna ležišta. Karbonatna potklasa ležišta karakterizira se
po karbonatnim mineralizacijama različitog sastava.
Sideritska ležišta karakteriziraju se po najvećoj zastupljenosti mi-
nerala siderita. Poznata ležišta su Bakal na Uralu, Ercburg u Austriji.
Rodohrozitska i rodohrozitrodonitska ležišta su ležišta sa oksi-
dima mangana, a najpoznatije ležište je Bjut u SAD. Također su
poznata magnezijska ležišta kao Sadka na Uralu, kao i kalcit-tremolit-
talkna ležišta. Kao posebna grupa ležišta može se izdvojiti ležište
grafita u Šri Lanki, zatim ležišta barita sa viteritom (Salair, Gruzija) i
dr.
142
5.7.7.2. VULKANOGENO-HIDROTERMALNA LEŽIŠTA
Vulkanogeno-hidrotermalna klasa ležišta, genetsko-paragenetski je
vezana uglavnom za andenzitsko-dacitski vulkanizam završne faze
geosinklinalnog razvoja, kao i za alkalni magmatizam aktiviziranih di-
jelova Zemljine kore. Ležišta su kontrolirana razlomima i međusloj -
nim kontaktima lava i piroklastičnih efuzivnih stijena. Rudna tijela
imaju oblik žica, cijevi ili štokverka. Načelne temperature izdvajanja
minerala ovih ležišta mogu biti veoma visoke (cea 500°C), ali i rela -
tivno niska (100°C.) Najčešće temperature izdvajanja rudnih minerali-
zacija vrši na temperaturama većim od 200°C .
Ležišta se karakteriziraju
složenim i raznovrsnim miner-
alnim paragenezama, gdje
pored sulfidnih minrala ulaze i
razne sulfosoli (enargit, ljuco-
nit), sulfati (barit, anhidrit,
gips), oksidi željeza (hematit,
magnetit, getit), alunit i drugi. Po
preovlađujućim mineralnim
asocijacijama, izdvojene se
slijedeće podgrupe ležišta:
polimetalično-zlatonosno-
srebrenonosna ležišta, zlatonosno-
srebrobronosna ležišta sa telu-
riđima i selenidima, kasiteritsko-
volframsko-bizmutska ležišta,
halkopiritsko-enargitsko-
halkoznska, fluorit-bertranditska,
zatim molibden-fluoritska ležišta,
ležišta samorodnog bakra,
alunitska ležišta, ležišta islandskog
kvarca i druga ležišta.
1 - granit, 2 - dajkovi i ektruzivna

tijela kvarc-diorit porfira, 3-prijerudne strukture, 4 - poslijerudne strukture, 5 -
kvarc-pirit-galenitsko-sfaleritske žice,
6 - kontakti
Slika 75. Geološka grada olovo-dnkanog ležišta
Holst-Sjeverni Kavkaz (Nekrasov, E.)
Polimetalično-zlatonosno-srebrenonosna ležište, vezana za vulkanske
sujene. Ležišta ovog tipa poznata su širom svijeta. U Bosni i Herce-
govini ovom tipu ležišta moglo bi pripadati ležište Srebrenica.
143
'.•:"-V. % "' J. ;■•'"•.-• ?'.•'•'.
7 - ////# 2 - sedimenti miocena, 3 - daciti, 4 - rudne žile Slika

76. Geološki profil Au-Ag ležišta Nogiat u Rumuniji (Ukej, U.)
Ležište Nagijag Nalazi se u Rumuniji. Ležište je deponirano u

andenzitsko-dacitskim stijenama u obliku žica (slika 76).
Rudu čine minerali halkopirit, markasit, galenit, sfalerit, pirit, sa
kvarcom, karbonatima i drugim rudnim mineralima.
Zlatonosno-srebrenonosna ležišta sa teluridima i selenidima. Javljaju
se u radijalno-zrakastim žičnim oblicima. Poznata ležišta su Kripl Krik
u Koloradu, SAD, Tonopa u Meksiku i druga.
Kasiteritsko-volframitsko-bizmutsko-argentitska ležišta.
Javljaju se u obliku stoka ili žica. Imaju složen mineralni sastav.
Poznata ležišta nalaze se u Boliviji, Oruro, Potosi, Lalagna i druga u
Japanu - Ikuno i Tado.
Halkopiritsko-enargit-halkozinska ležišta, sa ili bez molibdenita i
turmalina. Ležišta ovog tipa su Bragen u Čileu, Sero de Pasko u
Peruu, Bor u Srbiji.
5.7.7.3. AMAGMATSKA LEŽIŠTA

Amagmatska ležišta izdvojena su kao posebna klasa, jer njihov
položaj u prostoru nije kontroliran sigurnom vezom između matične
magmatske stijene i datog ležišta. Ranije se smatralo da veza između
matičnih magmatskih kompleksa i ležišta postoji, s tim što prve nisu
otkrivene jer se nalaze u dubini Zemljine kore, još neotkrivene
sadašnjim erozionim nivoom. Takva ležišta nazivana su am^natska, tj.
ležišta koja se nalaze udaljena od rudonosne intruzije. Pored naziva
amagamtska, često se još nazivaju stratiformna ili, pak, teletermalna
ležišta. Termin "stratiformna ležišta", koristi se zato što je minerali -
zacija deponirana kao međuslojevi u sedimentima. Najčešće minerali-
zacije su bakarne u pješčarima, kao i olovo-cinKana ležišta u kar-
bonatnim stijenama (krečnjaci-dolomiti) (slika 77).
144
1 - krečnjaci, 2 - dolomit, 3 - brečasti krečnjaci, 4 - rudna tijela,
5 - tektonika
Slika 77. Shematski profil olovo-cinkanog ležišta
Mirgalimsajkovo-Kazalistan (Izvor, Smirnov 1982)
Osnovne primjedbe koje se daju na genezu ovih ležišta su da u

pojedinim ležištima pored saglasnog zalijeganja sa okolnim stijenama,
sreću se i rudna tijela do^kordantna sa rudnodeponujučim sredinama.
Rijetko utvrđene hidrotermalne promjene konstatirane su kao
silifikacija, dolomitizacija, sericitizacija, kaolinizacija i druge.
Agresivni način izdvajanja ležišta manifestira se u pojavi breča i
metasomatskih pojava. Temperature izdvojenih mineralizaija kreću se u
rasponu od 200-70 °C.
Pojedini autori smatraju da je epigenetsko položaj ležišta u vezi
sa izdvajanjem ležišta iz meteorskih voda sa dubokom cirkulacijom,
pri čemu olovo može voditi porijeklo iz starih ranije formiranih
ležišta, a sumpor iz sulfata podzemnih voda. Porijeklo ova dva ele -
menta određuje se izotopskim ispitivanjima.
Prihvatanjem hipoteze o poligenom i polihronom formiranju

amagmatskih ležišta, daje se objašnjenje (ako ne jednoznačno, a ono
vjerovatno), o singentskim i epigenetskom nastanku ovih ležišta. Obra -
zovanje ležišta počinje u singenetskom i sirihronom, a završava se u
izmijenjenim vulkanogeno-sedimentnim i sedimentnim stijenama,
pretrpjevsi pritom određena dijagenetska i katagenetska preobražavanja.
Poslije prekrivanja sa krovinskim slojevima može doći do dalje prom -
jene ležišta pod uticajem podzemnih mineralizovanih voda i pre -
grupisavanja rudnih komponenti u pravcu stvaranja epigenetskih rudnih
tijela.
Amagmatska ležišta po mineralnom sastavu razlikuju se:

• bornit-halkopiritska ležišta, olovo-cinkana ležišta,
• antimonsko-cinobaritska ležišta te
• fluoritsko-realgar-auropigmentska ležišta.
145
Ležišta bakra. Bornit-halkopiritska ležišta bakra u slojevima
pješčara poznata su kao bakarni pješčari u Dezkagana u Kazahstanu,
zatim Udokna u Sibiru, Uajt Pajn u SAD, Boleo u Meksiku, zatim,
ležišta u Zambiji i Zairu.
Galenit-sfaleritska ležišta. Ležišta olova i cinka u karbonatnim
stijenama su Karatan i Atas u Kazahstanu (slika 77), zatim, Sardan u
Južnoj Jakutiji u Kirgiziji, ležišta doline rijeke Misisipi u SAD, te
ležišta u Bugarskoj, Poljskoj i drugim zemljama.
Ležišta antimona i žive. Antimonitsko-cinobaritska ležišta nalaze
se u srednjoj Aziji. Najpoznatije je ležište Hajdarkan u srednjoj Aziji
(slika 78). U ovu grupu ležišta spadaju i ležišta Nikitovsko u Don -
basu u Rusiji, Almaden u Španiji, Idrija u Sloveniji, San Hose u
Meksiku, Boščukur u Turskoj i druga.
Fluoritska ležišta. Poznata ležišta ovog tipa nalaze se na Uralu-
Amaderma u Srednjoj Aziji, Takob i Aurahmat u Dolini rijeke
Misisipi u SAD.
Arsenska ležišta. Realgarsko-auropigmentska ležišta arsena su
ležišta Đulfa i Luhumi u Zakavkazju.
U Bosni i Hercegovini amagmatskim ležištima mogla bi pripadati
ležišta rudnog rejona Vareša. Radi se o ležištima olova i cinka sa
baritom koja su izdvojena u krečnjacima i dolomitima. To su ležišta
Veovača, Rupice, Orti, Gornja Borovica i druga.
Mineralizacija bakra utvrđena je u pješčarima na lokalitetima
Brgule i Smreka.
1 - škriljci, 2 - krečnjad, 3 - rožnjaci, 4 - ruda, 5 - bogata ruda,

6 - istražna zona Slika 78. Detalj ležišta
Hajdarkan U Srednjoj Aziji (Izvor V. Smirnov, 1982)
146
6. SERIJA EGZOGENIH LEŽIŠTA
Serija egzogenih ležišta nastaje na površini Zemlje ili u blizini

površine Zemlje. Uvjeti nastanka ležišta su niska temperatura
(najčešće ispod 50 °C i uticaj atmosferskog tlaka uz značajan uticaj
kisika i drugih atmosferilija. Egzogena ležišta podijeljena je na tri
grupe i to:
• ležišta raspadanja,
• rasipna ležišta i
• sedimentna ležišta.
6.1. LEŽIŠTA RASPADANJA

Ležišta raspadanja po uvjetima obrazovanja i mjestu izdvajanja
vezana su za koru raspadanja.
Kora raspadanja predstavlja samostalnu kontinentalnu geološku
formaciju formiranu pod djelovanjem sunčane energije, tečno-gasovitih
atmosferskih i biogenih agenasa na korijene stijene, pri čemu se
stvaraju nove stijene i ležiša. Novostvorena ležišta imaju karakter-
istične strukturno-tektonske, mineraloško-hemijske i druge osobine,
različite od drugih grupa ležišta. Novostvorena ležišta nazivaju se
ležišta raspadanja.
U kori raspadanja dolazi do pregrupisavanja mineralnog i he-
mijskog sastava u gornjim dijelovima većine korijenih dijelova ležišta
mineralnih sirovina. Dakle, djelovanjem prirodnih fizičko-hemijskih
reakcija u kori raspadanja, umjesto stijenskih masa bez značajnijeg
sadržaja pojedinih elemenata ili iz slabo mineraliziranih masa, mogu
se stvoriti veoma značajna ležišta pojedinih metala.
Koncentriranje ležišta u kori raspadanja može se izvršiti na tri
načina i to:
• ostataka
• infiltracije
• oksidacione zone
Prvi način koncentriranja mineralnih komponenti odvija se u
djelimičnom rastvaranju i prenošenju površinskim vodama dijelova
147
mineralnih komponenti iz stijena i korijenih ležišta i njihovo koncen -
triranje u obliku "materijalnog ostatka". Takva ležišta nazivaju se
ležišta ostataka.
Drugi oblik stvaranja ležišta odvija se u uvjetima potpunog
razlaganja mineralnih komponenti iz stijena ili ležišta i njihovo
prelaženje u rastvor i kasnje izdvajanje u nižim dijelovima kore ras-
padanja. Takva ležišta nazivaju se infiltraciona ležišta (slika 79).
1 kvarcno-opatsko
zona
2 zona hidroksida I
oksida gvozda sa
halojzitom
3 notronUska zona M
ntsto gttlta u viSm
i svptntinita u nižim
dijelovima
pimelit
4 promjenjen nontro -
nitisan harcburgtt
1
Nl-R kerolit
mjestimično jako I
slfifikovan
I
ft -kirotit
S svijci harcburgii
■ pimoftt 1R k«otlt
^ maancst I scpkttit <p kompaktan Mfp«ntin
/ kvarcno-opalskt žict (harcbur^)
Slika 79. Profil kroz Lateritsku koru raspadanja na serpentinitu (harcburgitu)
Treća varijanta stvaranja ležišta odnosi se na razlaganje primar-

nih korijenih ležišta, što dovodi do promjene mineralnog i hemijskog
sastava u vertikalnom profilu kore raspadanja. Ovakva ležišta nazivaju
se ležišta oksidacione zone.
Uvjeti, stvaranja ležišta raspadanja direk tno su uticali da
razlikujemo više načina njihovog izdvajanja. Karakteristični oblici su u vidu
pokrivača-sloja, žice i nepravilni oblici izdvojeni u slobodnim prps-torima
stijenskih masa.
Ležišta kore raspadanja koja imaju oblik pokrivača-sloja, prekri-
vaju korjene stijene iz kojih vode porijeklo. Donja površina je neprav-
ilnog oblika i postepeno prelazi u okolne neizmijenjene stijene. Gornja
148
površina rudnog tijela je saglasna orografiji terena. U ležištima se
često susreću dijelovi neizmijenjenih stijena. Veličina ležišta je
različita. Dužina im se kreće od nekoliko stotina metara pa do više
hiljada metara. Debljina ležišta varira od desetina centimetara do
nekoliko desetina metara (slika 80).
1 - krovinske stijene, 2 - glinovite stijene, 3 - nontroniti sa mineralima

nikla, 4 - razlaganje stijena sa mineralima nikla, 5 - svježe stijene
Slika 80. Profil ležišta pokrivača sloja kore raspadanja.
V
Zična ležišta kore raspadanja najčešće ispunjavaju pukotine i

druge slobodne prostore u korijenim stijenama. Dubine zalijeganja
pukotina u pojedinim slučajevima protežu se i do 4000 m. Najčešće
dubine ovih ležišta su do nekoliko desetina metara od površine (slika
81).
Nepravilni oblici rud
nih tijela u kori raspadanja
odvojeni su u slobodnim
prostorima stijenskih masa,
zatim na kontaktu različitih
litoloških sredina i u drugim
slobodnim
Posebno povoljna mjesta za
izdvajanje rudnih tijela
žičnog oblika su kontaktni
dijelovi serpentina
krečnjaka (slika 82).
o
k
o
l
ne bazične stijene,
2 - nontronit sa mineralima
nikla,
3 - glinovite stijene,
4 - tektonske zone
Slika 81. Ležišta zapunjavanja
149
Ekonomski značajna ležišta kore raspadanja su ležišta
željeza, (u vidu limonita i siderita), mangana, silikatnih ruda nikla sa
kobaltom, urana sa vanadijom, boksita, kaolina, bentonitskih glina,
barita, zatim, bakra, olova, kalaja u obliku kositerita sa ilmenitom i
monacitom, te ležišta tantala, niobija, ri-
jetkih zemalja, zlata, fosfora, magnezita,
talka, soli i drugih.
1 - serpentiniti ,
2 - krečnjaci,
3 - karstni produkti
raspadanja,
4 - ruda
Slika 82. Kontaktno-karsni tip ležišta
6.1.1. FIZIČKO-HEMIJSKI UVJETI OBRAZOVANJA

LEŽIŠTA
Formiranje ležišta raspadanja uvjetovano je pregrupisavanjem
mineralnih komponenti iz razičitih korijenih stijena u površinskim i
plitkim dijelovima Zemljine kore pod promije-njemm hemijskim i ter-
modinamičkim uvjetima. Donja granica obrazovanja ležišta je nivo do
kojeg dopiru podzemne vode, odnosno do granice slobodne cirkulacije
kisika. Dubina protoka podzemnih voda u Zemljinoj kori kreće se u
granicama od 60-100 m, rjeđe do 200 m, a duž tektonskih zona i
preko 1500 m od površine Zemlje. Najznačajniji agensi preobražavanja
stijenskih masa u kori raspadanja su: voda, kisik, ugljena kiselina, ostale
kiseline, organizmi, kolebanje temperature i drugi.
6.1.1.1. VODA
Voda je osnovni agens u procesima raspadanja stijena, ruda ili
mineralizacija. Djelovanje vode je višestruko, a ogleda se u:
• rastvaranju, prenošenju i odlaganju prirodnih hemijskih jedin-
jenja u kori raspadanja.
• rastvaranje čvrstih, tečnih i gasovitih komponenti iz stijena
• (kiseline, kisik, ugljendioksid i drugi),
150
• razlaganje matičnih minerala iz stijena pri hidrataciji i hidral-
izi,
• reguliranje fizičko-hemijskih procesa pri raspadanju stijena sa
promjenama Ph i Eh vrijednosti.
Glavni izvor vode u kori raspadanja su atmosferske padavine i

njena infiltracija u dubinu Zemljine kore. U podzemnoj cirkulaciji
vode razlikuju se tri zone (Slika 83.):
• zona aeracije ili zona infiltracije,
• zona zasićenja sa aktivnom vodom i
• zona sa usporenom vodozamjenom (zona zastoja).
dolmski nagib vododtln<cki plato
obradivi sloj
-humus
NMV - nivo malih riječnih

zona a
>racijt
zona
vodozasićtrija
^stajaći
ftivo vode
voda, NW - nivo veffltih

riječnih voda Slika 83. Shema cirkulacije podzemnih voda pri povoljnim
uslovima infiltracije stijena (Likošin, A.)
Najintenzivnije reakcije u razlaganju stijena odigravaju se u zoni

aeracije. Donja granica zone u zavisnosti je od topografije terena i
ista se nalazi poziciono u nivou mora.
Najintenzivnije je razvijena zona aeracije u zaravnjenim terenima,
a znatno manje sa razvijenom hidrografskom mrežom. Značajan je
sadržaj kisika i ugljene kiseline u ovoj zoni, gdje je posebno razvijena
oksidacija.
Zona zasićenja sa aktivnom vodom, praktično je zona kole-banja
nivoa podzemne vode. Ispod nivoa podzemne vode, kisik se gubi i
praktično prestaje oksidacija i počinje redukcija hemijskih jedinjenja.
Zona zastoja ili zona sa usporenom vodozamjenom, zauzima
nivo redukcije. Vode sadrže visoke sadržaje soli i praktično se radi o
slanim vodama.
151
U prirodi granica oksidacije nije uvijek i granica nivoa
podzemne vode. Poznati su tereni u kojima su redukcioni procesi
razvijeni na površini Zemlje, a oksidaciona zona je veoma reducirana
ili potpuno odsustvuje (baruštinske geohemijske sredine). U planinskim
terenima, procesi oksidacije mogu biti niži. od nivoa podzemne vode.
Hemijske karakteristike podzemnih voda sa dubinom se suštinski mi-
jenjaju. U zavisnosti od sastava stijena koje su zahvaćene korom ras-
padanja, izdvajaju se dva tipa podzemnih voda.
Jedan tip podzemnih voda nastaje iz stijena koje sadrže organ -
ska jedinjenja, a druga iz stijena bez sadržaja organske supstance,
Vode koje se infiltriraju kroz stijene sa organskim jedinjenjima
karakteriziraju se smjenjivanjem slabomineraliziranih kiselih sa kar-
bonatnim vodama sa sulfatima. Ove vode sadrže manje kisika. U
dubljim dijelovima preovlađuju hloridne vode koje se smjenjuju sa
sumpornim, a zatim sulfatnim sa kisikom.
U stijenama koje ne sadrže organska jedinjenja nema sumporne
vode, a hloridne vode ne sadrže metan. Takve vode su siromašne
ugljendioksidom, no bogate su kisikom i dopiru do znatnih dubina.
Vremenom dolazi do promjene u sastavu vode i to od hloridne pre -
lazi u sulfatne, gdje se kasnije preobražavaju u bikarbonatne vode sa
ili bez kisika.
6.1.1.2. KISIK
Kisik ima, praktično, glavnu ulogu u formiranju kore raspadanja
sa razvijenom oksidacijom. U oksidaciji učesvuje kisik iz atmosfere,
zatim kisik iz vode i kisik iz mineralnih jedinjenja koji se oslobađa iz
stijena zahvaćenih korom raspadanja.
6.1.1.3. UGLJENA KISELINA

Ugljena kiselina u procesu oksidacije učestvuje na razlaganju silikatnih
i karbonatnih jedinjenja. U vodenim rastvorima pojavljuje se iz
atmosfere.
6.1.1.4. OSTALE KISELINE

Kiseline kako neorganskog tako i organskog porijekla učestvuju u ras-
padanju stijena kore raspadanja. Neorganska sumporna kiselina je na-
jznačajnija i nastaje kao produkt oksidacije sulfida. Organska, humusna
kiselina nastaje raspadanjem organskih ostataka, koji se nalaze u kori
raspadanja (ugalj, humus i slično).
152
6.1.1.5. ORGANIZMI
Životnim aktivnostima biljnog i životinjskog svijeta značajno se
mijenja naročito plići dio ZemJjine kore. Biljke korijenjem izvlače iz
zemljišta pojedine elemente bitne za njihov razvoj, dok se životinje
uglavnom hrane biljkama.
Životnim aktivnostima regenerira se kisik i ugljena kiselina, koji
imaju značajnu ulogu na raspadanje stijena. Također se mijenja Ph
vrijednost sredine.
Pojedine bakterije pomažu razlaganje stijena i izvlačenje ele-
menata, kao što su: silicij, kalij, fosfor, mangan, kalcij. Kako biljke
korijenjem izvlače željezo, vanadiju, aluminij, bakar, olovo, kobalt,
berilij, litij, to se značajno vrši nova preraspodjela elemenata iz ranije
stvorenih stijena ili ležišta.
6.1.1.6. TEMPERATURA
Temperatura u kori raspadanja varira u veoma uskom rasponu
od - 20°C do 4- 20°C. Izmjenom temperature mijenja se i rast -
vorljivost jedinjenja u vodenim rastvorima. Saglasno zakonu Arenijusa,
povećana temperatura ubrzava reakcije u rastvorima i intenzivira rast-
vorljivost pojedinih komponenti u njima.
6.1.2. RAZLAGANJE PRIMARNIH STIJENA U KORI

RASPADANJA
Pri razlaganju primarnih stijena u kori raspadanja najveći značaj
imaju reakcije oksidacije, hidratacije, hidrolize i katkad dijalize.
Proces razlaganja primarnih stijena se, po pravilu, vrši u više
faza. U prvim fazam je razlaganje manje a u zadnjim je skoro pot -
puno. Shodno faznom razlaganju stijena, migracija elemenata i njihovih
jedinjenja vrši se nejednakim intenzitetom.
Migracija elemenata u kori raspadanja u vodenim rastvorima vrši

se u četiri reda, odnosno stepena migrativnosti i to (Tabela: 41 ):
• red veoma migrativnih,
• lahko migrativnih,
• red pokretnih i
• inertni red elemenata.
Koeficijent migracije elemenata u vodenim tokovima označava

odnos srednjeg sadržaja elementa u rječnom toku (mg/l) i povećanog
sadržaja tog elementa nastalog kao produkt raspadanja stijenskih masa
153
(mg/l). Lakše se islužuju nemetalični elementi, dok se metali
zadržavaju u grupišu u kori raspadanja. (Tabela 41.)
REDOSLIJED MIGRACIJE ELEMENTA U KORI RASPADANJA

(Izvor: V. I. Smirnov, 1982.)
Tabela 41
broj Stepen Elementi Koef. vodene
reda migrativnosti migracije
I veoma Cl, Br,J, S n.10 - n.10 2

migrativni
II lahko Ca, Na, Mg, K, n
migrativni F,
III pokretni SiO 2, P, Mn, n.10 -1
Co, Ni, Cu,
IV inertni Fe, Al, Ti n.10-2
Shodno različitoj migrativnosti elemenata, formira se i zonalan

profil razmještaja pojedinih elemenata u kori raspadanja (slika 84).
Različiti uvjeti stvaranja kore raspadanja prouzrukovani su kli-
matskim prilikama, dotokom vode i dugim egzogenim faktorima. Izdif-
erencirana su tri tipična geološka profila:
• zasićeni sialitni ili hidrosilikatni,
• nezasićeno-sialitni ili glinoviti i
• alitni ili lateralni profil.
6.1.2.1. ZASIĆENI SIALITNI PROFIL

Zasićeni sialitni ili hidrosilikatni profil karakterizira se izmje -
nama prvobitnih silikata u procesima hidrolize bez značajnije migracije
silicija. Tipični minerali ovog profila su hidroliskuni, hidrohloriti, zatim
bejdelit i montmorionit. Ovaj profil nema značaja za koncentriranje
ležišta mineralnih sirovina u ekonomskom pogledu.
154
6.1.2.2. NEZASIĆENI SIALITNI PROFIL
Nezasićeni sialitni ili glinoviti profil karakterizira se značajnim
smanjenjem silicije u kori razlaganja. Ona je migrirala putem rastvora.
Tipični minerali ovog profila su kaolin, halojzit, montmorionit, kvare.
Ekonomski značaj ležišta ovog profila su ležišta kaolina i glina.
6.1.2.3. ALITNI PROFIL

Alitni ili lateralni profil, karakterizira se značajnim naruša-
vanjem veze između aluminija i silicije i intenzivnom migracijom zad -
nje iz kore raspadanja. Tipski minerali ovog profila su hidroksidi
aluminija (džipsit), te oksidi i hidroksidi željeza.
Alitno-lateralni profil, praktično, sadrži sve važnije mineralne si-
rovine u obliku ležišta kao što su silikatne rude nikla sa kobaltom,
urana sa vanadijem i druga.
Pri stvaranju ležišta raspadanja, pored razvijenih tzv. tipičnih
profila, prisutni su češće složeni ih', pak, netipični profili raz voja kore
raspadanja.
U razvoju kore raspadanja najzastupljeniji i ekonomski naj-
značajniji elementi imaju međusobno veoma različite puteve koncentri-
ranja u obliku ležišta.
Različiti putevi miracije i koncentriranja u kori raspadanja bit će
obrađeni na primjerima aluminija, silicje, željeza, mangana, alkalnih i
zemnoalkalnih elemenata.
Aluminij. Aluminij spada u grupu inertnih elemenata (tabela
41). Alumosilikati, u kojima je vezan aluminij, transformira se u kori
raspadanja sialitnog profila u glinovite minerale tipa kaolin, montmori-
onit i halojit. U daljem procesu razlaganja sialitni profil prelazi u
alitni, gdje dolazi do koncentriranja boksita.
Vrijednosti Ph od 3,5-5,7 omogućuju da se obrazuje sialitni
profil, pri čemu dolazi do stvaranja ležišta kaolinitskih glina, da bi u
sredinama sa Ph od 5,7-6,5 došlo do izdvajanja halojzitskih i mont-
morionitskih glina. Izdvajanje boksita vrši se u slaboalkalnoj sredini
(Ph 7,5-8,5) i uz već znatno migriranje silicije.
Silicija. Silicija spada u grupu pokretnih elemenata (tabela 41).
Silicija u procesu razlaganja alumosilikatnih stijena prelazi u rastvor, a
aluminij i željezo još su nerastvorljivi. Silicija je rastvorljiva u sli -
nama sa Ph vrijednostima bliskim neutralnim, dok su tada Al i Fe
još nerastvorljivi (slika 84).
Kako u lateritima preovlađuje Ph između 6 i 8, praktično dolazi
do potpunog odstranjivanja silicije iz alumosilikatnih stijena. Pri vrijed-
nostima Ph od 9-10, rastvorljivost silicije je 50-100 puta veća od alu-
minija. U uvjetima kore raspadanja značajnija ležišta silicije obra-
155
zovana su u vidu kvarca, opala, i kalcedona te alumosilikatnih i
željezno-kvarcnih jedinjenja.
1 2 3 4 8^6 7
1/ J — lonm kor* rast
1
2
*.1 3
Ai i
\ Mtzovritft?
S
f
V 7
I
PoluraspaSnutt
kort/it ste*i
Mor»n»
ffpff
84. Rastvorljivost pojedinih oksida (gvozda, silicija i aluminija) u kori
raspadanja kao funkcija pH rastvora (Smirnov, 1976)
Željezo. Željezo spada u inertne elemente. Željezo se koncen-

trira u vidu akcesornih ranije obrazovanih minerala. Rastvorljivost
željeza u kori raspadanja dat je na slici 84.
Povećanjem oksidnog potencijala, rastvorljivost željeza raste.
Željezo kao i aluminij, pretežno ostaje u kori raspadanja.
Alkalni i zemnoalkalni elementi. Kalcij, magnezij, natrij i kalij su
elementi koji pripadaju lahkomigrativnim elementima (tabela 41).
Po pravilu, veoma brzo iz stijenskih masa bivaju oslobođeni i
prenijeti putem vodenih rastvora van prostora kore razlaganja. Dakle,
novostvorena ležišta u kori raspadanja su osiromašena ovim elemen -
tima u odnosu na primarni sastav stijena ili ležišta.
Proces kore raspadanja različito se manifestira, a što je u zavis-
nosti od primaranog sastava stijena. Različit sastav primarnih stijenskih
masa, u kori raspadanja, zatim u zoni dezintegracije, zoni hidratacije i
zoni ostataka za bazične i kisele stijene pregledno je dato u tabeli
42.
6.1.3. GEOLOŠKI UVJETI OBRAZOVANJA LEŽIŠTA

Za obrazovanje ležišta raspadanja, potrebno je da se ispuni nekoliko
faktora, kao što su: sastav korjeniti stijena, klima, tektonska grada i
reljef terena, nivo podzemnih voda, geološko vrijeme obrazovanja ležišta i
veza ležišta sa drugim grupama ležišta.
156
KARAKTERISTIČNI MINERALI KORE RASPADANJA
Tabela 42
Stijene Zona dezintegracije, Zona hidrotacije i Zona ostatka u
(polurazlaganja hidrolize kori raspadanja
stijena) (konačna
hidroliza)
bazične serpentin, talk, hlorit, nontronit, kaolinit, limonit, getit,

vermikulit, kerolit, hidroksidi željeza, hidrogetit,
sepiolit, nontronit, hiroksidi mangana, psilomelan, piroluzit,
kalcedon, opal, kalcit, kalcedon, opal, kalcedon, opal
aragonit, dolomit, kerolit, halojzit i dr.
magnezit,
hidromagnezit, kerolit, ,
i dr.
kisele hidroliskuni, kaolinit, limonit, getit,

hidrohloriti, kalcit, montmorionit, hidrohematit,
aragonit, magnezit, bejdelit, nontnorit, psilomelan (vad),
hidromagnezit, halojzit, alofan piroluzit, diaspor,
dolomit, ankerit, bemit, džibsit
siderit, gips,
6.1.3.1. SASTAV KORIJENIH STIJENA

Sastav kore raspadanja direktno je u zavisnosti od sastava - kori-
jenih stijena. Korijene stijene mogu biti ultrabazične i bazične ili
kiselog sastava (tabela 42).
Raspadanjem bazičnih i ultrabazičnih stijena formiraju se ležišta
ostataka željeza u vidu limonita, nikla u obliku silikatnih ruda i bok-
sita, dok se infiltraciona ležišta javljaju prvenstveno kao karbonati
kalcija, mangana, željeza i silikatna ležišta nikla.
Raspadnjem kiselih stijena, saglasno sastavu matičnih magmatskih
stijena, kao ležišta ostataka formiraju se ležišta glina, boksita (obično
pigmentizirani oksidi i hidroksidi željeza i mangana). Infiltraciona
ležišta nastala raspadanjem kiselih stijena su ležišta mangana, barita,
apatita, zlata, olova, rijetkih metala.
157
6.1.3.2. KLIMA
Uticaj klime na stvaranje ležišta se manifestira putem tempera-
ture i vlažnosti.
Temperatura ima veoma značajnu ulogu u formiranju profila
kore raspadanja. Visoka temperatura pogoduje stvaranju povećane
količine kaolinita, a niža temperatura uvjetuje izdvajanje hidroliskuna.
Niske temperature polarnih oblasti nisu pogodne za stvaranje kore
raspadanja.
Vlažnost je važan segment za stvaranje kore raspadnja. Ritmičko
smanjivanje visokih temperatura sa obilnim padavinama ubrzava
stvaranje kore raspadanja. Posebno poslije dužeg toplog vremenskog
perioda, padavine iznose dezintegrirane dijelove stijena i oslobođene
elemente u njima.
Razvijenost kore raspadanja u različitim klimatskim uvjetima sa
izdvojenim ležištima prikazana je na slici 85.
sob- tro pik a
klima Modna umjerena tropska les savana
površina mlada ere Ia s t a r a
tfadij svježa mlada | zrela stara l a t e r i t na
razla-
ganje IV
bijeli, kaolini
bez željezne jftijene
profil
razlaganja
I-homogene crvene stijene, Il-naČelna koncentracija minerala željeza, Ill-zona

željeznih konkrecija - lateritska kora, IV-rastresite stijene, V-čvrste stijene
Slika 85. Uticaj klime na razvoj kore razlaganja (Kužvart)
6.1.3.3. TEKTONSKA GRAĐA TERENA I RELJEF TERENA

Tektonski sastav terena na kojem se formira kora raspadanja u
funkciji je izdvajanja ležišta. Tereni sa razvijenijim pukotinskim disk-
ontinuitetima povoljniji su za obrazovanje većih ležišta i obrnuto.
158
Reljef terena, slično tektonskoj građi terena, utiče na razvijenost
kore raspadanja. Brdski tereni su podesniji za intenzivno razlaganje
stijena od ravničarskih predjela.
6.1.3.4. PODZEMNE VODE

Uticaj podzemnih voda na formiranje kore raspadanja obrađen
je u poglavlju fizičko-hemijski uvjeti obrazovanja ležišta, u poglavlju
6.1.1.1.
6.1.3.5. VEZA SA DRUGIM GENETSKIM GRUPAMA

Ležišta grupe raspadanja pripadaju egzogenoj seriji ležišta. Nas-
taju, prije svega, dezintegracijom primarnih korijenili stijenskih masa,
pri čemu dolazi do obrazovanja ležišta ostataka, zatim, infiltracionih
ležišta i ležišta oksidacione zone.
6.1.4. LEŽIŠTA OSTATAKA

Ležišta ostataka (reliktna) obuhvataju koncentracije nerastvorenih
ostataka rudnih komponenti koji se pregrupisavaju u kori raspadanja
(slika 79).
Prema vrsti mineralnih sirovina, izdvajaju se silikatna ležišta
nikla ležišta željeza (limonitska ležišta), ležišta boksita, magnezita,
mangana, talka, kaolina, apatita, barita, zlata, kalaja, olova, tantala,
niobija i drugi.
6.1.4.1. SILIKATNA LEŽIŠTA NIKLA

Stvaranje silikatnih ležišta nikla u genetskoj vezi su sa stvaran-
jem kore raspadanja ultrabazičnih stijena, odnosno, serpentinita u
predjelima žarke i vlažne klime, katkad i u uvjetima umjerene klime.
Većina ultrabazičnih stijena sadrže niske koncentracije nikla, najčešće
u izomorfnom obliku u olivinu i drugim feromagnezijskim mineralima,
čijom se dezintegracijom formiraju ležišta ostataka (tabela 43).
Iz olivina i piroksena nikl prelazi u sepentin. U prvom stadiju
razlaganja stijena nikl prelazi u vodeni rastvor. U vodenom rastvoru
nikl se prvenstveno nalazi u vidu bikarbonata, manje u obliku sulfata
i, još rjeđe, kao Ni(OH)2. Ovakvim oblicima vezivanja nikl se odnosi
iz gornjih u dublje nivoe kore raspadanja i odlaže se u vidu
sekundarnih niklovih i pratećih minerala. Ovim promjenama u kori
159
raspadanja dolazi do razdvajanja nikla od željeza, mangana i kobalta
(slika 86).
SREDNJI SADRŽAJ NIKLA U SERPENTINITIMA

RAZLIČITOG SASTAVA (%)
(Po I. EđeUtejnu)
Tabela 43
Vrsta serpen- Duniti Peridotiti Pirokseniti
tinita
Magnezijski 0,24 0,21 0,16
Željezno- 0,16 0,15 0,07
magnezijski
Ponekad se nikl koncentrira u hidroksidima željeza (hidrogetit)

ili u obliku hidrata u zoni ostataka produkata razlaganja (OPR).
Kalcij i mangan migriraju dublje od nikla i odlažu se u zonama sa
povećanim Ph vrijednostima. Razlaganjem kore raspadanja formira se
zonalni raspored pojedinih elemenata, pri čemu se koncentracije nikla
povećavaju 5-15 puta u odnosu na primarni sadržaj. Zonalni raspored
elemenata u kori raspadanja sagledava se u četiri zone i to (slika
87):
• zona ostataka produkata razlaganja (OPR),
• nontronitska zona,
• zona poluizluženih serpentinita i
• slabo izmijenjenih serpentinita.
Zona ostataka produkata razlaganja (OPR), karakterizira se

hidrolizom i najznačajnijim koncentriranjem željeza, najčešće sa
hidroksidima željeza. U dobro razvijenim profilima ima debljinu cea
šest metara. U ovoj zone se ne koncentriraju značajnija nagomilavanja
nikla.
Nontronitska zona najčešće ima debljinu od 4-12 metara u čijem
sastavu ulazi nontronit, feribejdelit, ferimontmorilonit. Zona se karak-
terizira najznačajnijim sadržajem mangana i kobalta. Koncentracije
nikla povećane su do sadržaja od ekonomskog značaja.
Zona poluizluženih i izmijenjenih sepertinita ima debljinu od 5-25
m. Karakterizira se po najvećim koncentracijama niJdovih minerala. Osovni
mineral je garnijerit NL^SLjOio) (OH)4. 4H2O, zatim revdinskit (Ni, Mg)g
(SLAoKOHJg i adirlit Ni2AU (SiO4)3 . (OH4) . 5>5 H2O.
Pored toga, nikl se nalazi i u sastavu ferimontmorilonita,
feribejdelita, manganovih silikata, hlorita i drugih minerala.
160
Slabo izmijenjena zona serpentitnita karakterizira se po koncen-
tracijama pretaloženih karbonata mangana, kalcija i željeza, sve do
neizmijenjenih serpentinita (slika 86).
Sadržaj nikla u ležištima ostataka varira od 0,5-5 %, srednji 1
%, sa pratećim sadržajima kobalta od 0,03-0,07 %.
Slika 86. Shema zonalnog rasporeda elemenata u ležištu ostatka silikatnih

niklovih ruda
Ležišta silikatnih ruda nikla široko su rasprostranjena u svijetu.

Najpoznatija ležišta nalaze se u srednjem i južnom Uralu u Rusiji,
zatim ležišta Kube, Filipina, Indonezije, Albanije, na Kosovu - ležište
Glavica kod Glogovca, Feni kod Kavadaraca u Makedoniji i druga.
Ležišta na Uralu. Ležišta na Uralu imaju debljinu sloja do 60

metara, sa mjestimičnom debljinom od 160-180 m (slika 87).
Hemijski sastav rude je NiO od - 0,2 - 0,4 %, CaO od - 0,01 - 0,7 %.
AI2O3 cea 1 %, Fe3* od 7,5 %, Fe^ od 0,6 - 2 %, SiO2 od 35 - 45 %.
Osnovni minerali su hrizotil i antigorit. U manjim koncentraci-
jama sreću se bastit, serpofit, zatim, aktinolit, tremolit, hlorit, mag-
netit, hromit, hrom spineli, talk, karbo-nati i drugi rijetki minerali.
161
LB«
50 0
7 - humus, 2 - gline, 3 - oker, 4 - nontronizovani serpentinit,

5 - izluženi serpentinit Slika 87. Geološki profil
silikatnog ležišta nikla na Uralu (Smirnov, 1982)
6.1.4.2. LEŽIŠTA ŽELJEZA

Ležišta ostataka u kori raspadanja željeza predstavljeni su limo-
nitima. Razlaganjem serpentinita dolazi do koncentriranja nikla ali i
željeza, a često i mangana i kobalta. Izdvajanje limonita praćeno je i
koncentriranjem naprijed navedenih elemenata, pa se ovakve minerali-
zacje često nazivaju i prirodnolegirajuće rude. Prirodnolegirajuće rude
po preovlađujućoj mineralnoj asocijaciji izdvajaju se na: slabo legirane
niklkobaltno-željezne rude, legirane niklkobaltne-željezne rude, kom-
pleksno željezno-kobaltne rude, kompleksno željezno-mangan-niklove
rude i kobaltne rude. Poznata ležišta prirodno-legirajućih željeznih
ruda nalaze se u Rusiji na Uralu ležišta Elizavetinsko, Uktusko,
Striževsko, na Kavkazu - Malka, u SAD Klilon u državi Vašington, te
na Kubi, Indoneziji, Filipinskim ostrvima, u Zapadnoj Africi nalazi se
ležište Konkari.
6.1.4.3. LEŽIŠTA MAGNEZITA

Ležišta ostataka magnezita formiraju se pri hidrolitičkom razla-
ganju serpentina vodama bogatim ugljendioksidom. Hemijskim ras-
padanjem serpentinita magnezij prelazi u rastvor i migrira iz gornjih
zona kore raspadanja, da bi se izdvojio u vidu karbonata u dubljim
nivoima poluizluženih korijenih stijena (slika 86).
Hemijski reakcija preobražavanja serpentitnita u magnezit odvija se po

formuli:
3CO 2 = MgCO 3 = 2SiO 2 + 4H 2 O
serpentin magnezit
162
Ostaci magnezita u vidu priložaka i nepravilnih masa aso -ciraju
sa ostacima limonita i silikatnih niklovih ruda u kori razlaganja i
zauzimaju njene dublje zone (slika 86).
Klasično ležište ovog tipa uzima se da je ležište Halilovsko na
južnom Uralu. U ležištu se nalazi magnezijski štokverk u izmijenjenom
serpentinitu na dubini od 10-15 metara od površine.
Oblik ležišta je slojevit, sa rezervama koje su procijenjene na
više miliona tona. Slična ležišta nalaze se na srednjem i južnom
Uralu, zatim, Kazahstanu, Kubi, Indiji, Grčkoj i drugim zemljama.
6.1.4.4. LEŽIŠTA TALKA
Ležišta talka deponirana su na serpentinitima kao ležišta osta -

taka, mada su nedovoljno jasne geneze. Talk se formira pod djelo -
vanjem kiselih vodenih rastvora na serpentinit. Hemijska reakcija od -
vija se po formuli:
H4Mg3Si 2 O9+2SiO2 = H 2 Mg3Si4Oi 2 + H 2 O
serpentin talk
Iskustvo pokazuje da se promjene serpentinita u talk vrše pod utica -
jem hidrotermalnih rastvora. Ležište ovog tipa je Enisejski Krjaž u
Kazahstanu.
6.1.4.5. LEŽIŠTA MANGANA

Ležišta ostataka mangana u kori raspadanja stijenskih masa,
sadrže minerale mangana niže valentnosti. Saglasno izučavanjima Be -
htehtina, u oksidacionoj zoni najlakše se razlazu karbonati mangana
prelazeći u hidrokside četverovalentnog mangana, u prvom redu -
vernadit i psilomelan. Također se lahko razlazu silikati mangana
(rodonit i drugi) kao i bezvodni oksidi hausmanit, braunit i manganit.
Svi se oni zamjenjuju psilomelanom, koji postepeno prelazi u piroluzit
koji je stabilan u kori raspadanja. Novostvoreni oksidi mangana kon -
centriraju se u gornjim nivoima kore raspadanja sa velikim rudnim
rezervama. Pored izdvojenih ostataka, dio mangana može preći u rast -
vor i biti pretaložen u niže zone kore raspadanja u obliku nepravilnih
oblika, prožilaka, gnijezda ili konkrecija. Ležišta mangana ovog tipa
sadrže i do 10 % mangana. Poznata ležišta ovog tipa su na srednjem
i južnom Uralu, zatim Kazahstanu, na Kubi, Austral iji i drugim
zemljama.
163
6.1.4.6. LEŽIŠTA BOKSITA
Stvaranje ležišta boksita tijesno je vezano sa korom raspadanja.
Dio boksita pretaložava se iz kore raspadanja u vodenoj sredini i izd -
vaja se kao sediment, a drugi dio zadržava se na mjestu razlaganja
stijena i izdvaja se svim osobinama ležišta ostataka. Prema uvjetima
obrazovanja razlikuju se dvije vrste ležišta boksita:
• ležišta u obliku pokrivača i
• ka
rsna
ležišt
a
Ležišta pokrivača ili kako se još

nazivaju lateritska ležišta, prekrivaju
korjene stijene iz kojih se obrazuju u
procesu kore raspadanja (slika 88).
Boksiti nastaju pri razlagaanju
kiselih, alkalnih i bazičnih stijenskih
masa, kako onih koje su dubinski
očvrsle tako i onih koje su površinski
iskristalizirale. Načelno su razvijena tri tipa
kore raspadanja. (Tabela 44.)
1 - crvena
zemlja sa
boksitom,
2 - željezni
laterit,
3 - željezni boksit,
4 - boksit,
5 - boksitni bazalt,
6 - izmjenjeni bazalt,
7 - svježi bazalt
Slika 88. Vertikalni profil ležišta boksita u Indiji (Harder, E.)
164
MINERALNE I GEOHEMUSKE ZONE KOD TRI TIPA
BOKSITONOSNIH KORA RASPADANJA
(BušinsMj, 1975.)
Tabela 44
Zone u Mineralne Sfajvažniji Geohemijske Razvoj zona u pojedini tipovima
profilu zone minerali zone kore raspadanja
Crvena Sublate- ikstrala-
zemlja ralna telarna
Gornja Getitska- getit, Zona koncen- Nedostaje dobro dobro
Džibsitska lematit, tracije Fe, i ili razvijena razvijena
(Fe-kora) gibsit kao- odnošenja Al slabo razvi-
linit, ana- ena
tas, bemit
Srednja Getitsko- getit, Zona alita: nedostaje dobro dobro
đipsitska lematit, potpuno ili slabo razvijena razvijena
(boksitna) džibsit kao- odnošenje Si razvijena
linit, alojzit koncentri-
anatas, ranje
t>emit Al, Fe, TL
Kaolinitska kaolinit, zona sialita: dobro dobro dobro
balojizit, potpuno razvijena razvijena razvijena
getit, odnošenje K,
džibsit , Mg,
anatas dijelom i Si
Donja Hloritsko- hidroliksun, zona pot- dobro dobro dobro
hidroliskunska montmo- punog razla- razmjena razvijena razvijena
(ili zona rilonit, ganja pri-
hlorita, nontronit marnih alu-
montmorinolit magnetit, mosilikata,
a, notronit) ilmenit potpuno
odnošenje
Ca, Na i
dijelom
K, Mg, SL
Slaboraspadnute minerali zona oksidacije dobro razvi- dobro razvi- dobro razvi-
stijene (ili zona matičnih i početak razla- jena jena jena
primarnih i stijena i ganja primarnih
hipergenih min- novobra- alumosilita
erala) zovani hloriti,
hidroliskuni,
montmo-
rionit
Ležišta se obrazuju u klimatskim prilikama, gdje vlada žarka i vlažna
tropska i suptropska klima u kontinentalnim uvjetima. Kroz historijski
razvoj Zemljine kore poznata su mezozojska i tercijarna ležišta.
165
Proces obrazovanja boksita iz korijenih stijena odvijao se
uvjetno, kroz tri stadija.
Prvi stadij obuhvata preobražavanje silikata uz migraciju alkalnih
i zemnoalkalnih elemenata i iznošenje silicije sa mineralima glinovitog
sastava.
Drugi stadij, u osnovi sastoji se u daljoj desilifikaciji i koncentriranju
glinovite mase u vidu džipsita, bemita i dijaspora.
Treći stadij, sastoji se u* osnovi, u reglinizaciji glinovite mase
pod uticajem infiltracionih voda. Prva dva stadija odvijaju se u
uvjetima alkalnog hidrolitičkog razlaganja pri Ph od 9-7,5. Treći stadij
odvija se u kiseloj sredini pri Ph između 7-3.
Višestadijski način stvaranja boksita uvjetuje zonalan raspored
mineralizacija u boksitnim ležištima. Ležišta boksita u obliku
pokrivača, tzv. lateritska ležišta nastala su razlaganjem alkalnih stijena
u mnogim dijelovima svijeta. Poznata ležišta su Minas -Žerajs u
Brazilu, Los Ajlend u Gvineji, Arkanzas u SAD. Raspadanjem kiselih
i drugih stijena poznata su ležišta, kao što su: Ukrajinski Štit u
Ukrajini, te ležišta u Indiji, Indoneziji, Sjevernoj Irskoj, SAD, Africi i
drugdje.
Karstna ležišta. Karstna ležišta boksita, često se nazivaju i kao
ležišta "tera rossa". Ležišta ispunjavaju udubljenja u karbonatnim sti-
jenama. Stvaranje ležišta je u vezi sa promjenama erozonog nivoa i
rasprostranjenjem krečnjačkih stijena. U lokalnim krečnjačkim depresi-
jama glinoviti i željezni ostaci se koncentriraju i preobražavaju u bok -
sit. Transformacija glinovito-željezovitog ostatka u krečnjacima vrši se
desilifikacijom, dakle, odnošenjem silicije i stvaranjem boksita. Donja
površina ležišta je nepravilna, dok je gornja najčešće prekrivena
mlađim sedimentima (slika 89).
Brojni geolozi su mišljenja da je materijal ležišta boksita donijet
u karstnim udubljenjima i sa susjedne kore raspadanja lateritskog
(oblik pokrivača), tipa prvenstveno u vidu mehaničkih komada i od-
lomaka.
Ležišta boksita karstnog tipa široko su rasprostranjena u Sre-
dozemnoj metalogenetsoj provinciji - od Španije, Francuske, Grčke,
Turske, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore do Mađarske.
Ležišta ovog tipa poznata su u Africi, Indiji, Indoneziji, SAD, na
Uralu, Kazahstanu - gdje se nalazi veliko ležište Enisejski Krjaž.
Mineralni sastav, kako ležišta pokrivača (lateritska) tako i
karstnih ležišta, karakteziraju se sličnim ili istim mineralima. Minerali-
zacije su predstavljene monohidrantnim i trihidrantnim mineralima.
Monohidrantni minerali su bemit i dijaspor, a trihidrantni su
džipsit i hidrargilit. Minerali boksita asociraju sa kaolinom, montmoril-
initom, bejdelitom, hidroksidima željeza i mangana i drugim rjeđim
mineralima, kao što su: kalcit, siderit, dolomit, kvare, opal, rutil, apa -
tit, vivijanit, barit i drugi.
166
1 - šarene gline, 2 - boksiti , 3 - zaglinjeni boksiti, 4 - osnovne mase bok-
sita, 5 - kamenite gline, 6 - crne-željezne gline, 7 - amfibolit, 8 - krečnjaci,
9 - savremena izdvajana Slika 89. Geološki profil
karstnog ležišta boksita Enisejski križ(Zaharov, V.)
U sastav boksita, posebno karstnog tipa, sreću se minerali kori-

jenih stijena iz kojih se vrši razlaganje, kao što su: ilmenit, turmalin,
cirkon, braunit, tremolit i drugi.
Boksiti obrazuju rastresite, kavernozne, šupljikave ili oolitne
mase bijele, ružičaste ili crvene boje. Boja boksita u zavisnosti je od
količine hidroksida željeza.
Proces formiranja boksita u konačnom se svodi na koncentri-
ranju slobodne glinovite mase u procesu razlaganja alumosilikata, sa
stalnim povećanjem aluminije do stepena koncentriranosti od 4-6 puta
u odnosu na sadržaj u korjenim stijenama.
Vjerovatni oblik prenošenja aluminije pri alkalnoj hidralizi je
kompleksni jon A1O(OH)2, pri čemu evoluira u oblik Al (OH)4, a
zatim pri polimerizaciji prelazi u Al6(OH)24 kao molekul džipsita.
Visokokvalitetni boksiti sadrže 50% glinovite mase, uz izvršenu
migraciju silicije u odnosu 12-10:1.
U kratkim naznakama daju se osnovni geološki podaci za later-
itska ležišta iz Indije, kao i za karstno ležište Enisejski Krijaž u
Kazahstanu.
Ležišta Indije. Tipična lateritska ležišta (ležišta pokrivača) bok-
sita u svijetu su ležišta u Indiji. Razvijena su u dva r ejona. Jedan
rejon u oblasti Bombaja, a drugi u okolini Madha Pradeš. To su
ležišta kore raspadanja bazaltskih stijena, koje. su prožete horizontal -
nim tufovima. Profil kore raspadanja sa novostvorenim litološkim
članovima prikazan je na slici 88. Debljina kore raspadanja kreće se
u rasponu od 1-20, pa i više metara.
167
IZMJENA HEMIJSKOG SATAVA KRISTALASTIH ŠKRILJACA U
PROCESU PREOBRAŽAVANJA U BOKSITE
( M. KRIŠANIN )
Tabela 45
STIJENA SiO2 TiO2 A2O3 Fe2Q FeO CaO MgO H2O &
% % % % % % %
Kristalni 60,08 0,65 12,38 3,28 4,20 9,43 1,95 1,80
škriljci
Polurazlož 16,23 0,93 22,82 41,69 14,20
eni škriljac
Boksit 0,93 1,04 67,88 4,09 - 0,36 -. 26,47
U Indiji, boksiti se formiraju ne samo raspadanjem bazalta već i

pri razlaganju stijena različitog sastava. Tako se značajna ležišta obra-
zuju i raspadanjem kristalastih škriljaca. Raspadanjem kristalastih
škrljaca u kori raspadanja stvaranje boksita karakterizira se slijedećim:
glinovita masa se povećava 5-6 puta, a oksidi titana dva puta. Sadržaj
silicije i alkalnih elemenata smanjuje se i do deset puta. (Tabela 45.)
Ležište Enisejski Krjaž. Ležište je deponirano u kambrijskirn
kreČnjacima, a stvarano u uvjetima žarke i vlažne klime. Postektonske
strukture i kasnije nastali denudacioni procesi izmijenili su prvobitni oblik
boksitnih ležišta (slika 89).
Oblik rudnih tijela je složen i česta su preslojavanja gline u
boksitu (Zaharov).
6.1.4.7. LEŽIŠTA KAOLINA

Kaolinom se naziva sedimentni produkt fizičko-hemijskog razla-
ganja alumosilikatriih stijena, u kojima poslije izdvajanja nerastvorljivih
dijelova stijena molekularni odnos glinovite mase prema siliciji u vodi
izosi 1:2, što je blisko sastavu kaolinita. Ležišta osataka kaolina for -
mirana su u kori raspadanja alkalnih ili kiselih stijena. Ležišta imaju
oblik pokrivača i postepeno prelaze u korjene stijene. Ležišta kaolina
razlikuju se od ležišta boksita po nezavršenom razlaganju korijenih
stijena, gdje nije došlo do stadija koncentracije slobodne gliinovite
mase sa jedne, a sa druge strane nedovoljnog razlaganja željeza. Min-
eralni sastav kaolina karakterizira se prisustvom kaolinita, zatim, ha-
lojzita, montmorijonita, kalcedona i relikatnih minerala korijenih sti -
jena (kvare, muskovit, ilmenitj rutil), zatim, sekundarnim mineralima,
kao što su: kalcit, dolomit, gips i drugi.
168
Najčešće vrijeme stvaranja kaolina je mezozoik i kenozoik, mada
se sreću i paleozojske starosti.
Ležišta kaolina široko su rasprostranjena u svijetu, a posebno u
Kini, Ukrajini, Zapadnom Sibiru, Njemačkoj. U Bosni i Hercegovini
ležišta kaolina su Djidovi kod Bosanskog Kobaša, Bratunac i Tegare
kod Bratunca.
Pored ležišta boksita i kaolina, u kori raspadanja kiselih i al -
kalnih stijena može se doći do ekonomskih koncentracija apatita iz
karbonatnih stijena, barita iz alkalnih i karstnih karbonatnih stijena.
Kao ležišta ostataka, u kori raspadanja sreću se i ležišta zlata,
kalaja, olova, tantala, niobija i rijetkih zemalja.
6.1.5. INFILTRACIONA LEŽIŠTA

Raspadanjem stijena, elementi koji prelaze u vodeni rastvor, u
kori raspadanja bivaju prenijeti u druge geološke sredine. Dužina
prenosa pojedinih elemenata u vodenim rastvorima u zavisnosti je od
oblika njihovog prijenosa i litološkog sastava sredina kroz koje pro -
laze. Promjenom fizičko-hemijskih karakteristika rudnih rastvora, dolazi
do izdvajanja pojedinih komponenti, shodno njihovim geohemijskim
karakteristiama. Sredine u kojima dolazi do naglog smanjenja migracije
i izdvajanja pojedinih elemenata nazivaju se geohemijske barijere.
Razlikuju se slijedeće geohemijske barijere: oksidnoredukcione,
sulfatne, karbonatske, alkalne, organske i druge.
Ekonomski značajna infiltraciona ležišta su ležišta urana, bakra,
željeza, sumpora i, znatno rjeđe, ležišta srebra.
6.1.5.1. LEŽIŠTA URANA

ćetverovalentna jedinjenja urana u kori raspadanja zahvaćena oksidadonim
procesima prelaze u lahkorastvorljiva šestovalentna jedinjenja. U površinskim i
prirxjMŠinskim vodama u neutralnoj i alkalnoj srediini formira se lahkorastvorljiv
kompleks trikarbonat uranila [UO2 (OO3) 4+], dgakarbonat-uranil [UO2 (003)2
H2O], hidroksil uranil [UO 2 (OH) 2 ] i drugi rijetki fosfat-uranili i kvare
uranili. U kiseloj sredini javljaju se lahko rastvorljivi kompleksi suifat-
uranila [Up2 (SO4)2 2 " ] fli [UO2 (SiO4>34 " ]. Lahkoiast-vorljivi kompleksi
urana u kori raspadanja rasijavaju se u okolnim stijenama. Neutralizaciju kiselih
voda vrše geli hidroksida željeza uz adsorpciju urana. Tako se pretvaranje gela
vrši u getrt
Iz hidrogetita i drugih minerala uran potiskuje iz jedinjenja
željezo, obrazujući samostalne sekundarne minerale rasij ane u limoni-
tima, koncentrirajući se po pukotinama kore raspadanja. U suštini,
169
dolazi do pregrupisavanja urana iz stijena koje su imale njegov
povećan sadržaj u odnosu na klark.
Značajne koncentracije urana sakupljaju se u pustinjama, a u
vezi su sa kapilarnom podzemnom vodom, koja izvlači uran iz okolnih
stijena. Intenzivnim isparavanjem koncentriraju se značajne nakupine
urana. Ležište ovog tipa je Ilirri u Australiji.
Uloga podzemnih voda u koncentriranju urana u obliku infiltra -
cionih ležišta manifestira se u:
• pregrupisavanju urana iz različitih genetskih ležišta i rasijanih
mineralizacija u stijenama različitog sastava i porijekla
• uvjetima slobodne cirkulacije podzemnih voda u kori raspadanja
kontrolirano sistemom tektonskih diskontinuiteta i
• izdvajanje urana potpomažu ili ga potpuno izdvajaju grupe PO43 ", VO43 *,
ASO43 " i drugi anjoni koji dovode do stvaranja fosfata, vanadata, arsenata,
silikata i drugjh teško rastvorljivih minerala urana.
Na izdvajanje urana veoma značajan uticaj imaju promijenjeni

oksidoredukcioni uvjeti što je vezano za promjene Ph vrijednosti, za -
tim, prisustvo organskih barijera i slično.
Shematski putevi cirkulacije podzemnih voda sa uranskim kon-
centracijama i njihovo izdvajanje u čvrstom ob liku prikazano je na
slici 90.
H—0.2V
1 - graniti, 2 - deluvijabio-aluvijalni nanosi, 3 - gline vodonepropusne, 4 -

pješčan vodopropusni, 5 - konglomerati, 6 - rudne koncentracije, 7 -vodeni
tok, 8 -izvor, A - zona zasićenja vodom
Slika 90. Shema lokalizacije urana u sedimentnim stijena (Esejev-Perelman)
Izdvajanje urana iz rastvora u čvrstom obliku vrši se u sli-

jedećim litološkim sredinama:
170
• uranska ležišta u pješčarima i konglomeratima,
• uranska ležišta u ugljevima i
• uranska ležišta u bituminoznim stijenama.
Uranska ležišta javljaju se u svim geološkim perodima, mada

postoji shvatanje pojedinih japanskih geologa, da su ležišta u
pješčarima i konglomeratima stvarana samo u paleozoiku.
Poznata ležišta urana u svijetu su Vitvatersrand u Južnoafričkoj
Republici, Blejnd River u Kanadi, ležišta uglja Vogezi u Francuskoj,
Val Rendena u Italiji, Kolorado i Juta u SAD i druga ležišta.
Ležišta u pješčarima i konglomeratima. Ležišta u pješčarima i
konglomeratima imaju najveći ekonomski značaj od svih ležišta. Uran-
ska mineralizacija izdvojena je u obliku sočiva, gnijezda, slojeva ili duž
sitnih prslina.
Obrazovanje ležišta vršeno je u složenim uvjetima kore ras -
padanja, pri čemu su podzemne vode imale odlučjuću ulogu u mobili-
zaciji, transportu i izdvajanju mineralnih asocijacija.
Mineralni sastav ruda je kompleksan. Osnovni rudni metal je
uran, pored kojeg se javljaju još vanadij, bakar, i rjeđe nikal, molib -
den, olovo, cink, kobalt. Osnovni rudni mineral je pehblenda, kainotit,
kofinit. Od sulfidnih minerala sreću se pirit, sulfidi bakra, nikla,
olovo-cinka i drugi. Nerudni minerali predstavljeni su baritom, kar-
bonatima, gipsom i drugim.
Ležište Plato-Kolorađo. Plato-Kolorado predstavlja ogromni blok
sjevernoameričke platforme odsječen kimerijskim i alpskim orogenim
procesima Kordiljerijske oblasti. Ima ovalni oblik dimanzija 750x650
km. Plato je izgrađen od kong-lomerata, pješčara, glinaca i drugih
stijena, starosti od paleozoika do eocena. Debljina sedimenata iznosi
od 3-4 km.
Uranska mineralizacija sreće se u cijelom profilu, a najbogatije
mineralizacije izdvojene su u središnjem dijelu sedimenata. Oblik rud-
nih tijela je različit, a najčešće se radi o sočivima, gnijezdima ili slo -
jevima (slika 91).
Mineralni sastav uranskih mineralizacija platoa Kolorado čine:
uraninit, kofijanit, karnotit i drugi. Sadržaj urana kreće se u grani -
cama od 0,1-1 %, rijetko iznad ove vrijednosti. Sadržaj vanadija u
rudi kreće se u granicama od 1-1,5 %. Kao prateće komponente u
rudi identificirani su bakar, olovo, kobalt, nikla, molibden, selen.
Ležišta urana u ugljevima. Koncentracije rude urana u slojevima
uglja poznate su u mnogim zemljama svijeta. Najčešće, uranska min-
eralizacija koncentrišu se u polubituminoznim ugljevima i lignitima
mezozojske i kenozojske starosti, a znatno rjeđe u kamenom uglju
paleozojske starosti. Uranska ruda obrazuje nepravilne izdužene oblike,
slične sočivima u uglju ili u okolnim pješčarima.
Uranski minerali rijetko se izdvajaju iz mase rude. Sadržaj urana
je mali i kreće se u grnicama od 0,001 - 0,05 %, rjeđe od 0,1 - 0,2
171
%. Pored urana značajne su koncentracije molidbena (do 0,1 %), va -
nadija, germanija, galija, rijetkih zemalja i drugih.
/ - konglomerati, 2 - argih'ti, 3 - pješčan, 4 - okamenjeni rasuti ostaci, 5 -

uranska ruda
Slika 91. Oblici izdvajanja uranskih rudnih tijela u pješčarima ležišta Monu-
ment Valli u Koloradu (Kerr, P.)
;
' !*
Ležišta urana u bituminiziranim stijenama. Mineralizacije urana

koncentrirane u nafti, asfaltu, te impregnacije u pješčarima, tufovima i
sličnim stijenama, široko su rasprostranjene u Evropi, Americi, Aziji.
Veličina ležišta je različita. Najveće ležište je Ambrozija Lejk u No -
vom Meksiku, SAD. Rudno tijelo ima dužinu 1000 m, a debljinu 30
m. Rezerve urana cijene se na 120 miliona tona, sa sadržajem metala
od 0,5 %.
6.1.5.2. LEŽIŠTA BAKRA
Pored kompleksnih bakronosno-vanadij-uranskih ležišta tipa Kolorado,

poznata su i monomineralna bakarna infiltraciona ležišta. U engleskoj
literaturi ova ležišta poznata su kao "red beds".
Ležišta ovog tipa nalaze se u SAD, Boliviji, na Ruskoj plat -
formi. Ruda bakra javlja se u crvenim permiskim pješčarima. Rudna
tijela imaju nepravilne oblike izdvojene po pukotinama. Rudnu min-
eralizaciju čine minerali halkozin, kovelin, halkopirit, zatim p irit, dok
su nerudni minerali predstavljani kalcitom, dolomitom, anhidritom i
drugim.
172
6.1.5.3. LEŽIŠTA ŽELJEZA
Ležišta željeza izdvojena su u kvarcnim paleozojskim stijenama.
Oblici rudnih tijela su sočiva ili proslojci. Ležišta su obrazovana pod
uticajem podzemnih voda, infiltracijom u karbonatnim stijenama.
Željezo je prenošeno u obliku bikarbonata i sulfata. Ekonomski značaj
ovih ležišta je mali.
6.1.5.4. LEŽIŠTA SUMPORA

Preobražavanjem primarnih koncentracija sumpornih jedinjenja, u
prvom redu sulfata nastaju izrazite epigenetske tvorevine koje mogu
biti ekonomski veoma značajne. Ležišta ovog tipa obično se nalaze u
serijama gipsa, anhidrita, kalijeve soli ili u, blizini ležišta nafte i as -
falta.
Gips i anhidrit iz sedimentnih stijena obično su izvor sumpora,
kao posljedica njihovog raspadanja.
Sulfatne vode, kada dođu u dodir sa slanim rastvorima naftnih
ležišta u kojima se nalze ugljovodonici, izazivaju redukciju sulfatnog
sumpora, što dovodi do stvaranja samorodnog sumpora. U istoj reak -
ciji može se stvoriti i ugljena kiselina, koja će djelovati na krečnjake,
rastvarati ih i na njihovom mjestu izdvojit će se samorodni sumpor.
Takva ležišta su poznata u Teksasu.
Druga varijanta stvaranja ležišta nastaje djelovanjem ugljen -
vodonika na gips i anhidrit, uz razvijanje slijedeće reakcije:
2CaSO 4 + CH 4 -* 2CaCO 3 + 2H 2 O + S 2
Ležišta samorodnog sumpora poznata su u Poljskoj (Tarnobežg),
zatim, u Španiji, Siciliji u Italiji, Albaniji, Turskoj i drugim zemljama.
6.1.5.5. OSTALA LEŽIŠTA

Ponekad infiltracionim putem, mogu se obrazovati i ležita gipsa.
Oksidacijom sulfida (npr. piritske zone), putem cirkulacije podzemnih
voda po krečnjacima, dolazi do zamjene kalcita i obrazovanja ležišta
gipsa. Ležišta ovog tipa poznata su u jugozapadnom Iranu. Rijetko,
kao infiltraciona ležišta, formiraju se i ležišta boksita.
6 .1 .6. LEŽIŠ TA O KSI D A CI O NE ZO N E

Korijena ležišta mineralnih sirovina na površini i u plićim di-
jelovima Zemljine kore podvrgavaju se hemijskom i fizičkom razla -
ganju, što dovodi do njihove izmjene mineraloškog i hemijskog sas-
tava. Izmjene kod različitih ležišta su nejednake. U općem slučaju
173
razlikuju se tri vrste izmjena: slabe, intenzivne, i migrativne (veoma
intenzivne).
Najintezivnije promjene u oksidacionoj zoni odvijaju se kod sul-
fidnih ležišta, zatim, kod ležišta soli, sumpora i pojedinih ležišta uglja.
6.1.6.1. PROMJENE U LEŽIŠTIMA OKSIDACIONE ZONE

Površinske i plitke izmjene ležišta u oksidacionoj zoni posljedica
su visokog potencijala kisika koji uvjetuje nestabilnost ranije stvorenih
minerala, što rezultira njihovom razlaganju. U procesu oksidacije,
obrazuju se nova jedinjenja, koja se izdvajaju dijelom na mjestu, a
dijelom se odnose sa mjesta razlaganja i pretaložavaju se na
određenom odstojanju, dok preostali dio migrira i rasijava se u dublje
dijelove Zemljine kore, odnosno, u okolne stijene.
Osnovni agensi izmjena koji učestvuju u izmjenama u oksi-dađonoj
zoni su: voda, kisik, ugljena kiselina i prateća hemijska jedinjenja koja nas-
taju reakcijama između nabrojanih agenasa i okolnih stijena.
Novonastala jedinjenja u oksidacionoj zoni su sulfati, karbonati,
humusna kiselina i druga. Izmjene u oksidacionoj zoni su različite i u
funkciji su dubine protoka slobodnog kisika odnosno nivoa podzemnih
voda (slika 83).
Površinska zona aeracije ili infiltracije karakterizira se po brzoj i

slobodnoj cirkulaciji vode i zasićenosti rastvora kisikom i ugljenom
kiselinom. Zona ispod nivoa podzemnih voda je zona zasićenja aktiv-
nim vodama uz neznatno učešće rastvaranja kisika u vod ama. Na-
jdublja zona je zona stajaćih voda i praktično je zona bez slobodnog
kisika (slika 83).
Ležišta oksidacione zone preobražavaju se u domenu iznad nivoa
podzemnih voda. Dubina prostiranja oksidacione zone u zavisnosti je
od strukturnih karakteristika terena, brzine erozije, klime, mineraloško-
hemijskog sastava rude i niza drugih faktora.
Dubina oksidacije je različita, i nejednaka je za različite terene.

Najveće dubine oksidacione zone poznata su kod polimetaličnih ležišta,
koja se prostiru cea i do stotinu metara. U ležištu Titanik u SAD,
dubina oksidacione zone proteže se do 500 m, a u ležištu Loneli u
Zambiji do cea 900 m od površine terena.
Oksidacija ležišta oksidacione zone u vertikalnom profilu od
površine prema dubini uvjetno izdvojena na slijedeće zone (slika 92):
• oksidna zona,
• zona sekundarnog obogaćivanja i
• zona primarnih ležišta.
174
Slika 92. Shema izluživanja aiijona i kat/ona u oksidacionoj zoni
(Smimov, 1982)
Oksidna zona. Oksidna zona sulfidnih ležišta izdvojena je na

četiri podzone (S. Smirnov, 1951.) i to površinski sloj, podzona ok -
sidnih ruda, podzona izluživanja i podzona bogatih oksidnih ruda.
Koncentracije pojedinih anjona i katjona u podzonama sa
odgovarajućim Ph vrijednostima date su na slici 92.
Sadržaji razližitih elemenata u pojedinim zonama su nejednaki.

Najveće koncentracije su u zoni sekundarnog sulfidnog obogaćivanja
(cementaciona zona), što daje posebna značaj za izučavanje ležišta
oksidacione zone (slika 93).
Zona cementacije ili (kako se još zove) sekundarnog sulfidnog
obogaćivanja, nalazi se ispod oksidacione zone gdje dolazi do obaranja
rastvorenih sulfata u sulfide. Sadržaji pojedinih elemenata (bakra, sre -
bra i drugih) znatno su veći u zoni sekundarnog sulfidnog
obogaćivanja nego u primarnoj rudi (slike 92 i 93).
175
i•d r iaj Cu.'/i
ten« pifittka liiife«
1 - podzona oksidnih ruda, 2 - podzona izluživanja, 3 - podzona sekundar-

nog sulffdnog obogaćivanja, 4 - zona primarnih ruda Slika 93. Prikaz
preraspodjele sadržaja bakra u razvijenoj oksidacionoj zoni
6.1.6.2. HEMIJSKI PROCESI U LEŽIŠTIMA OKSIDACIONE

ZONE
Različita rastvorljivost novonastalih sulfatnih jedinjenja u procesu
oksidacije pojedinih minerala dovodi do njihovog prenošenja, rasi -
javanja ili pretaložavanja metala iz suLfidnih ležišta. U konačnom se
izdvajaju kao oksidi, hidroksidi ili karbonati a u manjem obimu, u
vidu fosfata, arsenata, vanadata, antimonata, molibdata, hromata,
volframata, uranata, silikata i samorodnih metala.
Hemizam procesa • izmjene u pripovršinskim dijelovima sulfidnih
ležišta shematski se može prikazati na primjeru oksidacije pirita: 2FeS2
+ 7Q2 + 2H2O = 2FeSO4 + 2H2SO4 reakcija se dalje odvija, jer je
ferosulfat nestabilan. 12FeSO 4 + 3O 2 + 6H 2 O = 4Fe 2 (SO 4 ) 3 +
4Fe(OH) 3 iU 4FeSO 4 + O2 + 2H 2SO4 = 2Fe 2(SO 4)3 + 2H 2 O
Sulfat oksida željeza u neutralnim ili slaboalkalnim rastvorima je
nestabilan i hidrlizira u hidroksid željeza. 2Fe2(SO4)3 + 6H2O o
2Fe2(OH)3 + 3H2SO4
Hidroksid je, načelno, hipergeni mineral željeza, uz koji se
javljaju još i hidrohematit, getit, limonit.
Dakle, sulfid željeza iz primarnih ruda u oksidacionoj zoni se
transformira po slijedećem redoslijedu: FeS 2 --> FeSO 4 »>Fe 2 (SO 4 ) 3 --
> Fe(OH) 3 --> 2Fe 2 O3 3H2 O
Koncentracije, hipergenih minerala u obhku ferohidroksida, limo-
nita, getita, i hidrohematita nazivaju se "željezni šeširi".
176
U procesu rastvaranja sulfidne rude cinka, preobražavanje sfalerita u
oksidacionoj zoni vrši se (načelno) po slijedećem redoslijedu:
ZnS -* ZnSO4 7H2O—► ZnCO3 —► Zn(OH)2(SiO7) H2O

sfalerit —>• cinkozit ------ ► sminsonit -------- ► kalamin
Komponente primarnih sulfidnih ležišta razližitog sastava u

procesu oksidacije, nejednaikim intenzitetom i u različitim vremenskim
intervalima prelaze u rastvor iz zahvaćenih dijelova ležišta.
Proces oksidacije ležišta vrši se u uvjetima kiselih sredina. U
nedostatku sulfidnih minerala, sredina dobija alkalni karakter. U al -
kalnim uvjetima raspadanja u oksidacionoj zoni, lakorastvorljiva kom-
pleksna jedinjenja su alkalno-karbonatna sa uranom i fosfatno-
karbonatna sa bakrom i druga.
Načelno, kiseli vodeni rastvori u oksidacionoj zoni sa dubi-nom
mijenjaju Eh i Ph vrijednosti, da bi na nivou podzemnih voda rastvori
postali neutralni ili slabo alkalni. Promjenom Ph i Eh vrijednosti rast -
vora stvaraju se uvjeti za izdvajanje mineralizacija u obliku sulfida
(zona sekundarnog sulfidnog obogaćivanja) po principu manje rast-
vorljivosti.
Redoslijed migracije elemenata u rastvoru iz ležišta vrši se po
Šurmanovom (Schurmann) nizu. Prvo prelazi u rastvor Hg, a potom
Ag, Cu, Bi, Cd Pb, Zn, Ni, Co, Fe, Mn, a izdvajanje iz rastvora u
čvrstom obliku vrši se u obrnutom smjeru.
Dakle, iz rastvora se prvo izdvajaju Mn, Fe i, na kraju, živa.
Potrebno je napomenuti da svi elementi desno od elemenata (npr.
olova) u Šurmanovom (Schurmann) nizu mogu ga izdvojiti (tzv. reduk-
tori).
Redoslijed izdvajanja odnosno kristalizacije najznačajnijih minerala
u procesu oksidacije sulfidnih ležišta u funkciji Ph i Eh vrijednosti
prikazan je na slici 94.
Proces raspadanja sulfidnih minerala u oksidacionoj zoni je
postepen i po pravilu dugotrajan, kao i izdvajanje sedimentnih produ -
kata u čvrstoj fazi iz rastvora.
6.1.6.3. KARAKTERISTIKE LEŽIŠTA OKSIDACIONE ZONE

Izučavanje ležišta oksidacione zone je od posebnog značaja radi
utvrđivanja primarnog sastava ležišta koje nije zahvaćeno oksidacijom.
Zaključivanje o mineraloškom i hemijskom sastava rude dubljih di-
jelova primarnih ležišta, često se dobija posredno, izučavanjem sastava
dostupne oksidacione zone.
Izučavanja u oksidacionoj zoni usmjeravaju se na ispitivanju osta-
taka (neizmjenjenih) primarnih minerala, tipomorfne sekundarne min -
erale indikatorne kao i / ili te teksture limonita u zoni oksidacije.
177
Neizmijenjeni primarni minerali, zaostali u obliku manjih
komadića ili zrna otkriveni u intenzivno izmijenjenim stijenama u ok-
sidacionoj zoni, imaju izvanredno značajnu ulogu za upoznavanje sas-
tava primarnih mineralizadja.
Tipomorfni sekundarni minerali, nastali u oksidadonoj zoni,
praktično, direktno mogu ukazati na sastav primarne rude. Utvrđeno
prisustvo anabergita i eritrina, po pravilu, ukazuju da su primarni sas -
tav rude činili arsenidi nikla i kobalta. Mineral skordit kazuje da je
primarni sastav rude bio arsenopiritski, dok prisustvo jarozita ukazuje
da su primarni sastav rude činili željezni sulfidi.
Teksture minerala oksidne zone direktno su u zavisnosti od
primarnog sastava mineralizadja. Široko rasprostranjeni hidroksidi
željeza u oksidacionoj zoni ležišta sa karakterističnim teksturama uvje-
tovali su da se prihvati u literaturi termin
"indikatorne teksture limonitske zone oksidnih
ruda". Radi se o poroznoj i šupljikavoj teksturi
Izdanak
»uvo u obliku skeleta, prepletena tankim

žilama kvarcog limonita, ispunjene
manjim ili većim koncentradjama
limonita i drugim sekundarnim
mineralima. Građa skeleta odgovara
sistemu klivaža, konturama
mineralnih zrna i kristala kao i
specifičnim pukotinama primarnih
minerala.
1 - oksidadona zona, bakar manje više potpuno oksidiran, 2 - podzona
izluživanja, 3 - podzona oksodnog obogaćivanja, 4 - zona sekundarnog
sulfinog obogaćivanja (cementadona zona) 5 - primarna mineralizadja
Slika 94. Shematski prikaz razvoja pojedinih zona u procesu
oksidacije i sekundarnog sulfidnog obogaćivanja
Teksture su obično veličine 1-2 cm u poluprečniku i izučavaju

se pod lupom. Limoniti sa indikatornim teksturama su od značaja za
izučavanje primarnih mineralizaija, kako kod djelimično izluženih tako
i kod potpuno razloženih ruda.
Najznačajnija tipomorfha tekstura u oksidadonoj zoni je skeletna, koja ima
više varijeteta, kao što su spužvasto - sunđerasta ili dendritična.
Skeletna tekstura karakteristična je za stijene čije je raspadanje
izvršeno u kiseloj sredini. Indikatorne teksture limonita nalaze se u
površinskim dijelovima oksidacione zone i sa dubinom iščezavanja.
Značajna karakteristika ležišta u oksidacionoj zoni je izbje -
ljivanje bokova stijena u kojima su izdvojena rudna tijela sulfidne
mineralizadje. Izbjeljivanje se manifestira u prisustvu supergene kao-
178
linizacije i opalizacije, kao i stvaranje montmorionita, hidroliskuna i
talka po silikatnim stijenama. Često se sreću i hidroksidi željeza.
Izučavanja razvijene oksidacione zone ležišta vrši se mikroskop -
skim ispitivanjima, zatim spektrohemijskim i drugim mjerenjima. Po
stepenu izmjenljivosti glavnih rudnih minerala u oksidacionoj zoni
ležišta su uvjetno podijeljena u četiri grupe (V.I. Smirnov, 1982.):
• grupa ležišta gdje su glavni rudni minerali neizmjenljivi ili
slaboizmjenljivi u oksidacionoj zoni,
• grupa ležišta gdje dolazi do izmjene mineralnog sastava rude, ali
bez odnošenja metala iz oksidacione rude,
• grupa ležišta gdje dolazi do promjene mineralnog sastava rude uz
značajno iznošenje metala iz oksidacione zone i
• grupa ležišta gdje u oksidacionoj zoni dolazi do koncentriranja
metala na karakterističan način po ostacima primarnih ruda.
Ležišta sa izmjenljivim ili slaboizmjenljivim mineralima u oksida-

cionoj zoni, predstavljena su sa ležištima oksidnih i hidroksidnih ruda
željeza, mangana, boksita, hromita, kasiterita, volframa, rutila, zlata u
kvarcnim žilama i platine. U vertikalnom profilu oksidacione zone, ne
dolazi do značajnih izmjena glavnih rudnih minerala i sadržaja metala
u rudi u odnosu na primarne rudne koncentracije. Ponekad se sadržaj
metala u rudi smanjuje za količine lahkorastvorljivih minerala. U
općem slučaju sadržaji elemenata u oksidacionoj zoni su isti kao i u
primarnim rudnim ili stijenskim koncentracijama. Po pravilu, radi se o
ležištima koja pripadaju grupi ležišta ostataka ili rasi pnih ležišta.
Ležišta sa promjenljivim mineralnim sastavom. Bez značajnijeg
odnošenja metala iz oksidacione zone, karakteristično je za ležiša kar-
bonatnih ruda željeza i mangana, olova, arsena, bizmuta, antimona i
djelimično titana (ilmenita).
U ovoj grupi ležišta u oksidacionoj zoni, dolazi do izmjene sas-
tava glavnih rudnih minerala, ali ne i do izmjene u sadržaju metala u
rudi. Istina, u gornjim dijelovima iksidacione zone, može doći do
manje preraspodjele u sadržaju elemenata u njenim donjim dijelovima .
Slijedi pregled ponašanja pojedinih elemenata, odnosno njihovih
jedinjenja u oksidacionoj zoni.
Olovo. Olovne mineralizacije su tipične za ovu grupu ležišta.
Galenit, kao glavni rudni mineral olovnih mineralizacija nestabilan je
u zoni oksidacije. Načelno se razlaže i zamjenjuje sulfatom olova-
anglezitom, koji je također nestabilan, ali je u podzemnim vodama
slabo rastvorljiv (tabela 46 i slika 95). Anglezit se zamjenjuje karbona -
tom olova-ceruzitom, jedinjenjem koje je, praktično, nerastvorljivo, a
posebno je stabilno u oksidacionoj zoni.
179
c»ryitt PbCOi
imitMftit ZnCO,
UMrit CuO
ZnCO,
^ kupit Cufl •njbat
PbSDU it ZnOO.
1 - ceruziti, 2 - smitsnit, 3 - krečnjaci i

dolomiti, 4 - breče, 5 - ghne, H 6 -
rasjedi, 7 - rudarski rad, 8 - istražne
Slika 95. Svodni dijagram sta- bušotine SHka 96. Deponiranje
bilnosti sulfida i njhiovih pro- sekundarnih min-eralizacija u olovo-
dukata oksidacije pri temperaturi cinkanom ležištu Turlan (Knjazev, I.)
25°C (Garrels, P. 1962.)
Opći tok izmjene
galenita vrši se po redoslijedu: PbS --
> PbSO 4 --> PbCO 3 galenit -->
anglezit --> ceruzit
RASTVORLJIVOST SULFATA U VODI
(Po V. Emmonsu)
Tabela 46
SULFATI Rastvorljivost (g/0 Temp. Sulfati Rastvo- Temp.
0°C rljivost 0°C
ZnSO4 531,2 18 FeSO4 157,0 0
MnSO4 393,0 25 CuSo4 172,0 20
NiSO4 274,8 22,6 Ag4SO4 7,7 17
CaSO^ 265,8 20 PbS^ 0,0441 18
U oksidacionoj zoni olovnih mineralizacija, javlja se neizmijenjeni

(zaostali) galenit, kao indikator u teksturi limonita tzv. sunđerasta
tekstura (slike 96-98).
180
Slika 97. Prikaz razdvajanja Pb i Zn u oksidacionoj zoni
Glavni tipomorfni minerali olova u izmijenjenoj oksidacionoj zoni

olovnih ležišta su ceruzit, anglezit, a u manjoj mjeri i: plumbojarozit
PbFe6(OH)i2)• [SO4]4 vulfenit PbMoO4, piromorfit Pb5Cl(PO4)3, mimetezit
(PbCl(AsO4)3 bedantit PbFe3(OH)6 (SO4)(AsO4), vanadinit Pb5Cl(VO4)3,
dekluazit Pb(ZnCu)(OH) (VO 4), bindgejmit Pb2Sb2O7 nH2O
Ponekad u limonitskoj kori sreću se i zrna ceruzita.

Arsen. Glavni rudni mineral arsenopirit nestabilan je u oksida-
cionoj zoni i zamjenjuje se skoroditom. Skorodit je stabilan u oksida-
cionoj zoni i skoro da ne trpi izmjene. Ako arsenopirit sadrži pirita u
sebi, onda se obrazuje bedantit. Prisustvo realgara u ležištu dovodi
do njegove zamjene auripigmentom.
Osnovni tipomorfni minerali u oksidacionoj zoni auripigmentskih
ležišta su skorodit: Fe(AsO 4 ) 2H 2 O i bedantit: PbFe 3 (OH) 6 (SO 4 )
(AsO 4 ) i niz drugih rjeđih minerala.
Kod mineralizacija složenih mineralnih parageneza u oksida -
cionoj zoni, glavni mineral je auripigment.
Bizmut. Osnovni primarni mineralu u bizmutnosnim ležištima je
bizmutin. U oksidacionoj zoni je veoma nestabilan i preko sulfatnog
oblika prelazi u stabilna jedinjenja u vidu hidroksida i karbonata po
reakciji
Bi2O3 nH2O bizmit

Bi2S3 + Bi2(SO4)3
Bi2O(OH)2 CO3 bizmutit
bizmutin sulfat bizmuta
Slično kao i kod olova i arsena ne mijenja se sadržaj bizmuta u

oksidnoj rudi u odnosu na primarnu mineralizaciju već se vrši samo
181
hemijska transformacija iz nestabilnog minerala u stabilna jedinjenja,
koja su tipomorfna u oksidacionoj zoni.
Antimon. Osnovni rudni mineral antimonit u oksidacionoj zoni pot-
puno prelazi u stabilni mineral oksid antimona po reakciji:
Sb2S3 — -------- ► Sb2(SO4) __________ > Sb2O4
antimonit sulfat antimona oksid antimona
Karbonati željeza i mangana. Karbonati željeza i mangana u oksida-

cionoj zoni su nestabilni i prelaze u stabilne okside i hidrokside.
Minerali mangana prelaze u hidroksid četverovalentnog mangana ver-
nadit.
Ilmenit. Izmjene ilmenita FeTiO3 u oksidacionoj zoni, u suštini
se svodi na odstranjivanje željeza pod uticajem oksidno-hidratacionih
reakcija, čime se povećava čistoća i sadržaj titana u mineralu.
Ležišta sa značajnim promjenama u mineraloškom sastavu uz
značajno iznošenje metala iz oksidacione zone su ležišta cinka, bakra,
nikla, kobalta, molidbena, urana, srebra, zlata u sulfidnim rudama i
bora iz endogenih ležišta.
U profilu oksidacione zone dolazi do izluživanja elemenata i
njihovog iznošenja u znatnom obimu.
Pregrupisavanje metala prvo se vrši prelaženjem u rastvor u
obliku sulfata i tek kasnije dolazi do njihovog izdvajanja u zoni
sekundarnog obogaćivanja (cementaciona zona) sa znatno većim
sadržajem od onih u primarnoj mineralizaciji (Tabela 46., slike 94 i
95).
Cink. Cink je tipičan elemat ležišta sa značajnim promjenama u min-
erološkom sastavu primarnih mineralizacija u oksidacionoj zoni. Osnovni rudni
mineral cinka u endogenim ležištima je sfalerit Nestabilan je u oksidacionoj zoni
i brzo se preobražava u sulfat cinka, jedinjenje koje je neobično rastvorljivo u
podzemnim vodama i migrira iz ležišta (Tabela 46).
U endogenim mineralizacijama cink se javlja u intimnoj
(direktnoj) zajednici sa olovom, dok ih njihova različita rastvorljivost u
oksidacionoj zoni prostorno razdvaja (Tabela46., slike 96 i 97).
Jedinjenje olova ostaje u oksidacionoj zoni polimetaličnih ležišta,
dok se cink sasvim islužuje iz iste ili obrazuje sekundarne koncen -
tracije u okolne bočne stijene (Slika 98).
U oksidacionoj zoni, iz sulfida polimetaličnog ležišta, rijetki ele-
menti (kadmij, germanij, talij, kalij) imaju tendenciju rasijavanja. U
pretaložnim mineralima iz oksidacione zone rijetko se koncentriraju
rijetki elementi sa mineralima olova i cinka.
Opća shema izmjene sulfida cinka u zoni oksidacije odvija se po re-
doslijedu: *
ZnS ------► ZnSO4 ------ ► ZnCO3
sfalerit cinkozit smitsoni
182
Osnovni tipomorfni minerali cinka u zoni oksidacije su: smitsonit
ZnC03, željezni smitsonit ili mongejit
(ZnFe)CO3 i kalamin Zn4(OH) 2(Si2O7)H2O. Manje
zastupljeni su hidrocinkit, aurikalcit, halkofanit i drugi.
Izdvajanje tipomorfnim minerala u zavisnosti je
od Ph vrijednosti podzemnih voda i klimatskih
prilika, posebno padavina. Tako se p r i P h o d 7 -
7 , 5 i p a d a v i n a m a o d 9 0 0 m m vodenog taloga
(godišnje) izdvaja smitsonit, a u sredinama sa Ph 5-4,
padavinama od 1.100 mm, stvara se kalamin.
Prenošenjem rastvorenog cinka u dijelu,
ispod nivoa podzemnih voda, dolazi do razdva-
janja cinka u sulfid (sfalerit) kao posljedica re -
dukcije sulfata u sulfid.
teksture Pravilnom analizom
fizičko-hemijskih uvjeta Iimonit7po'sfaleritu
izlaganja ležišta mogu se ispod zone oksidacije
otkriti primarna ležišta olova i cinka.
Bakar. Sulfidni primarni minerali bakra voma su nestabilni u
oksidacionoj zoni. Posebno su skloni transformaciji minerali koji imaju
u svom sastavu željezo. Proces transformacije sulfidnih minerala vrši
se po rekciji
rasijava se
samorodni Cu
sekundarni minerali Cu
CuFeS 2 - CuSeV5H2O
halkopirit halkantit
oksid Cu
karbonati Cu
silikati Cu
Tipični minerali oks idacione zone su malahit, azurit, kuprit,
tenorit, halkantit,brošantit, halkozin, hrizokola i samorodni bakar. Po
halkopititu i drugim sulfidnim mineralima, stvaraju se indikatorni li -
moniti.
Ispod oksidacione zone, razvijena je zona sekundarnog sulfidnog
obogaćivanja ili zona redukcije sulfata u sulfide. Zona sekundarnog
sulfidnog obogaćivanja naziva se još i cementaciona zona, u kojoj do -
lazi do intenzivnog obogaćivanja bakra, čak dva do tri puta više nego
u primarnim mineralizacijama (slike 93 i 94).
Proces hemijski reakcija vrši se po slijedećem redoslijedu: 5FeS 2
+ 14 CuSO 4 + 12H 2 O = 7Cu 2 S + 5FeSO 4 + 12H 2 SO 4 ili F e S +
CuSO4 = CuS + FeSO4 ili ZnS + CuSO4 = CuS + ZnSO4
Dubina zone sekundarnog sulfidnog obogaćivanja obično je u
halkozinskim ležištima razvijena 1-3 m, češće nekoliko desetina metara
kod porfirskih ležišta bakra. Najveća dubina do koje je razvijena ce -
183
mentaciona zona, utvrđena je u ležištu Juta Koper u SAD, čija je
vertikalna zona konstatirana u intervalu od 400-500 m.
Ostali metali. Metali iz grupe ležišta koja imaju značajne
promjene u mineraloškom sastavu u zoni oksidacije uz znatno
iznošenje sadržaja korisnih elemenata, spadaju: nikal, kobalt, molibden,
uran, zlato iz sulfidnih ruda. Metali iz sulfidnih minerala, relativno
brzo prelaze u rastvor u obliku sulfata (Tabela 46). Sekundarni sul -
fidni minerali kristaliziraju u cementacionoj zoni, što je posljedica
promijenjenih fizičko-hemijskih uvjeta.
Uran.
Primarni minerali urana uraninit i nasturan, javljaju se kao
četverovalentni oksidi, nestabilni su u oksidacionoj zoni. Brzo prelaze
u stabilna jedinjenja koja se podzemnim vodama lahko razlazu i
bivaju iznijeti iz oksidne zone. Proces razla-ganja u ležištima urana u
zavisnosti je od sastava primarne rude, pri čemu se razlikuju suMdne
i bezsulfidne mineralizacije. Sulfidne rude, posebno one koje sadrže
pirita razlazu se u kiseloj sredini, dok bezsulfidne ili rude sa malim
učešćem sulfida, razlazu se u alkalnim sredinama.
Razlaganjem sulfidnih uranskih ruda, stvara se kompleksno jedin-
jenje tipa /UO2A/SO4/2 2 " ili /UO^'/SO^ 4 ' koje lahko prelazi u
rastvor podzemnih voda i migriraju iz gornjih dijelova ležišta. Jedan
dio urana, može se zadržati u zoni oksidacije uz prisustvo fosfora,
arsena, i vanadija, kada obrazuju jedinjenja dvojnih soli.
Razlaganje primarnih mineralizađja urana vrši se postepeno, pri
čemu se formira zonalni vertikalni razmještaj urana od površine do
cementacione zone. Sadržaj urana najmanji je u pripovršinskom nivou
a najveći u dubljim dijelovima (cementaciona zona). Zoniranje sadržaja
urana u oksidacionoj zoni izvršio je Melkov.
U površinskom nivou iznesena su sva uranska jedinjenja, jedino
se može naći hijalit (staklasto-prozračni varijetet opala sa absorbiranim
uranom). Nivo ispod površinskog sloja, karakterizira se prisustvom
silikata urana kao što su uranofan Ca/UG^'/SiO^ VOHy2 # 3H2O,
kazolit PbUO2 /SKV*2H2O i drugi.
Slijedeći nivo (sloj) karakterizira se po nagomilavanju žutog min-
erala otenita Ca/UO2/2 # ftOtJi*8H2O ili uranospinita: Ca
AJO2/2*/AsO4/2*8H 2O.
Četvrti nivo (sloj), karakterizira se po prisustvu zelenih bak-
rononosno-uranskih nagomilavanja u obliku torbernita Ca
/U<V2*/PO4/2*12H2O i cejnerita Cu(UO2)2 (AsO4)2*8H2O
Peti, najniži nivo, karakteriše se po koncentracijama sulfata, sulfat-
karbonata i karbonata urana u vidu šrekingreita
NaCÛQ2«(OCb)3«(SG4)F«10H2O i šarpita UO^CO?) •H£>
Oksidacijom bezsulfidnih ili slabosulfidnih uranskih mineralizacija
u alkalnim sredinama obrazuju se lahkorastvorljivi hidroksidi sastava
UO2(OH)2 , kompleksni karbonati sastava Na2UO2(HCO3)3 ili bikar-
bonati sastava Na2UO2(CO3)6 , pri čemu se u zoni oksidacije izdva -
184
jaju hidroksidi i slikati ura na, formirani kao pseudomorfoze tank -
okristalastih minerala.
Kod bezsulfidnih mineralizacija razvijena je zonalnost, tako što
se u površinskom nivou stvaraju silikati tipa uranofana, dublje hidrok-
sidi šestovalentnog urana (urgit, bekerelit i dr.) dok najniži nivo
sadrži hidronasturan.
U zoni cementacije dolazi do značajnijeg koncentriranja radija,
koji se nalazi u rešetki (sastavu) urana.
Ležišta sa povećanim koncentracijama metala kao posljedica
pregrupisavanja i stvaranja novih minerala.
Pregrupisavanje pojedinih elemenata u procesu razlaganja, prije
svega sulfidnih ležišta olova, dolazi do koncentrisanja molibdena i
vanadija u obliku minerala vulfenita PbMoC>4 i vanaditita PbCl
(VC>4)3. Koncentriranje ova dva elementa u vidu navedenih minerala
posljedica su raspadanja galenita te drugih minerala pa i okolnih sti -
jena gdje se iole niske koncentracije molibdena i vanadija razlaz u, što
kasnije dovodi do izdvajanja karakterističnih minerala vulfenita i va -
naditita. Stepen koncentrisanosti metala u odnosu na primarni sastav
je višestruk. Koncentracije vulfenita i vanidinita vrše se u oksidacionoj
zoni, po pravilu, kao sekundarni minerali izdvojeni po primarnim min-
eralima.
6.2. RASIPNA LEŽIŠTA

Rasipna ležišta formiraju se kao posljedica koncentrisanja koris -
nih, a posebno dragocjenih minerala uslijed fizičko-hemijskog ras-
padanja stijena i posebno korijenih ležišta. U nanosna ležišta izdvajaju
se minerali ili stijene koje imaju povećanu zapreminsku masu i koji
su hemijski otporni na razlaganje i mehaničko presitnjavanje.
Oslobođeni minerali iz primarnih ležišta koncentriraju se kako na
mjestu razlaganja tako i po padinama terena, rječnim dolinama, morima
ili nekim drugim prostorima (slika 99).
Po vremenu obrazovanja rasipna ležišta mogu biti savremena i fosilna
ležišta.
Savremena ležišta su ona ležišta koja su stvarana u nepos-
rednoj prošlosti ili se sada stvaraju.
Fosilna rasipna ležišta su ležišta koja su nastala u starijim ge-
ološkim epohama (paleozoik, trijas) i po pravilu su sada zamaskirana
mladim litološkim članovima.
Prema uvjetima zalijeganja u odnosu na površinu terena ležišta se
izdvajaju: na otkrivena i pokrivena mladim segmentima.
Oblik rasipnih ležišta je različit. Najčešće su to tanko slojeviti
nanosi, zatim, gnijezda ili sočiva.
185
Rasipna ležišta su različitih veličina. Ogromna rasipna ležišta su
priobalska ležišta u Australiji, koja se prate po dužini od cea 600 km,
zatim, ležišta na Atlantskom okeanu koja se protežu u dužini cea
200-300 km u Brazilu.
Slika 99. Shema stvaranja rasipnih ležišta
U Bosni i Hercegovini nalaze se, uglavnom, v mala ležišta i to

ležišta zlata u aluvijonu Fojničke rijeke i rijeke Željeznice kod Fo-
jnice, te u dolini rijeke Lašve kod Travnika, te pojave na planinama
Vranića i Motajica. U aluvionima su poznate i pojave šelita,
kasiterita, cinobarita.
U rasipima se koncentriraju minerali i elementi sa povećanim
zapreminskim težinama (gr/cm3): zlato (19,3-15,6), platina (19-14), ci-
nobarit (8,2-8), kolumbit-tantalit (8,2-5,15), vol-framit (7,7-7,2), kasiterit
(7,1-6,8), šelit (6,1-5,9), monacit (5,3-4,9), magnetit (5,2), ilmenit (5-4),
cirkon (4,7), korund (4,1-3,9), rutil (4,3-4,2), granat (8,6-4,3), topaz
(8,6-3-5) i dijamant (3,5).
Po sadržaju minerala, razlikuju se jednomineralni i kompleksni
rasipi. Rasipna ležišta imaju veoma značajnu ekonomsku vrijednost za
dobijanje brojnih elemenata i minerala. Iz rasipnih ležišta dobija se
oko 50 % svjetske proizvodnje dijamanata, titana, volframa, kalaja i
oko 20 % eksploatacije zlata i platine. Također, značajna proizvodnja
ostvaruje se iz rasipa magnetita, granata, gorskog kristala, barita,
korunda, cinobarita i drugih mineralnih sirovina.
6.2.1. GEOLOŠKI UVJETI OBRAZOVANJA RASIPA

Primarni izvori korisnih minerala i elemenata rasipnih ležišta mogu
biti:
• ranije obrazovan, po pravilu, endogena ležišta,
• akcesorni minerali stijenskih masa i
• stari rasipi.
186
Primarna korijena ležišta su osnovni izvori za dobijanje rasipnih
ležišta zlata, platine, dijamanata, kasiterita, volframitam kolumbita, ci-
nobarita i drugih.
Oslobađanjem akcesornih minerala iz stijenskih masa nastaju
rasipi monacita, ilmenita, rutila, cirkona, granata, magnetita. Stari rasipi
mogu sadržavati minerale i elemente obje grupe. Razlaganjem različitih
magmatskih stijena i ležišta stvaraju se karakteristični korisni i prateći
minerali u rasipima (tabela 47).
TIPIČNE ASOCIJACIJE MINRALA RASIPA NASTALE

RASPADANJEM RAZLIČITIH STIJENA
(Smirnov, 1982. )
Tabela 47
Formacija Korisni minerali Prateći minerali
Granitoidne Ilmenit, rutil, beril, granati, magnetit, sfen, apatit,
nonacit piroksen, amfiboli
Granitoidi sa peg- Kositerit, volframit, fluorit, turmalin, spodumen
matitima tantalit, kolumbit,
torit, topaz, beril
Granitoidi sa magnezit, šelit, granati (zonalni), valestont,
skarnovima kositerit vezuvija, diopoid, hedenber-
git, aktinolit, trenolit i dr.
Granitoidi sa hidro- zlato, cinobarit, barit, siderit
termalnim ležištima volframit, kositerit,
Plagiogranit - rutil, ilmenit, cirkon, magnetit, apatit, ortit,
sijenitska korunol, monacit, granati, egerin, sfen, fluorit,
kolumbit piroksen, amfiboli i dr.
Gabro - dijabazna ilmenit, leukoksen, diopsid, hipersten, amfiboli,
titanomagnetit apatit, liskuni
Piroksenitska platina,, iridij, olovin, bronzit, diopsid,
(serpentinitni duniti) ilmenit, augit, magnetit i dr.
titanomagnetit
Periodotitska dijamant, ruti], liskuni, pirop, hromdiopsid,
ilmenit magnetit, flogopit i dr.
Ultrabazična + pirohlor, apatit, magnetit ortit, forsterit, sfen,
alkalna sa ilmenit, titan, flogopit, anatas,
karbonatitima titanomagnetit, perovskit, liskuni, amfibol
tantalniobatit
187
Utvrđivanjem mineralnog sastava rasipa putem glavnih i pratećih
minerala, može se odrediti sastav matične stijene ili ležišta koja su
podvrgnuta raspadanju. Tako je utvrđeno da se kasiteriti iz pegmatit -
skih ležišta, kvarcnih ili sulfidnih mineralizacija međusobno razlikuju
po habitusu kristala, veličini zrna, sastavu pratećih elemenata, boji i
drugim karakteristikama (slika 100).
Kristali berila iz pegmatitskih ležišta su prizmatični, dok su iz
hidrotermalnih ležišta žiličasti.
Pojedini minerali, često se preobražavaju u procesu formiranja
rasipnih ležišta. Tako zrna zlata tankolistastih djelića smanjuju se u
rječnim nanosima.
Rasipna ležišta zlata se stvaraju iz kvarcno-silikatnih i kvarcnih
žila, ali ne i od sulfidnih ležišta. Zlato u sulfidnim ležištima je tank-
odisperzno i nije podesno za stvaranje rasipnih ležišta. Iz kvarc-
sulfidnih ležišta, obrazuje se oksidaciona zona karakteristična za ras-
padanje sulfidnih ležišta.
Obrazovanje rasipnih ležišta principijelno je u funkciji slijedećih
faktora: erozionih, tektonskih, klimatskih, i hidrografskih.
t i p l e ž i i t
svojstva pegmatlti kvare ni sulfidi
dlpirimidaln prizmatićni prizmatični

habitus i izomctr&n) kratki igličasti
srednja (8-10 ) najveća najmanja

veličina zrna (2-3)
(mm)
zapreminska
težina (gr./cm* )
prozraćnost ncprozracnl
poiuprozračni
polarizacija sla sa
dabra
boja crni, braon svijetao plati nast
blizanci rijctfki r'ijedki
slaba slaba
zonalnost
primjese elemenata
Slika 100. Neka fizička i hemijska svojstva kasiterita iz rasipa različitih

endogenih ležišta (Izvor, Smirnov, 1982).
188
6.2.1.1. EROZIONI FAKTOR
Erozijom terena vrši se višestruko preobražavanje terena od
izrazito brdovitih terena do relativno zaravnjenih terena (slika 101).
Erodovanjem značajnih stijenskih masa sa primarnim niskim kon-
centracijama rasipnih elemenata ili minerala, mogu se formirati rela -
tivno velika ležišta.
6.2.1.2. TEKTONSKI FAKTOR

Razlaganje stijenskih masa u direktnoj je zavisnosti od tek -
tonske građe terena. Tektonski homogeni tereni se relativno sporije
erodiraju od terena koji su ispresijecani pukotinama i rasjedima. Tek -
tonski diskontinuiteti često presijecaju fosilne rasipe, što dovodi od
njihovog razaranja.
6.2.1.3. KLIMATSKI FAKTOR

U suptropskim zonama intenzivna su fizička razaranja korijenih
stijena i ležišta. Također, u predjelima vječite zime, led i mraz utiču
da se brže raspadaju stijene ili ležišta u odnosu na kontinentalnu
klimu.
6.2.1.4. HIDROGEOLOSKI FAKTOR

Voda kao elemenat razaranja stijena i ležišta jedan je od os -
novnih faktora svaranja rasipnih ležišta. Voda može biti površinska i
podzemna.
Površinska voda ispira sve raspadnute dijelove stijena i ruda,
odnoseći ih niz padine u riječne doline. Posebno intenzivna ispiranja
vrše se u bujicama, koje se javljaju iznenadnim provalama oblaka.
Podzemne vode i te kako imaju aktivnu ulogu na formiranju kore
raspadanja, a što je detaljno opisano u poglavlju gdje su obrađena
ležišta kore raspadanja.
Raspadnuti dijelovi korjenih ležišta, zahvaćeni rječnim vodenim
tokovima znatno se transportiraju od mjesta razlaganja.
Saglasno načinu transportiranja i mjesta izdvajanja grupa rasipnih
ležišta podijeljena je na slijedeće potklase (tabela 7): eluvijalna, deluvi -
jalna, proluvijalna, aluvijalna, litoralna, glacijalna i eolska ležišta
(Tabela 7, slika 99).
189
- zrela dolina novog ciklusa, II - raširena dolina, III - udubljena dolina,
IV - zrela dolina starog ciklusa Slika 101.
Geomorfološka zonalnost terena
6.2.2. ELUVIJALNA LEŽIŠTA

Radi se o korjenim raspadnutim ležištima "in situ", čiji su se
raspadnuti komadi zadržali na mjestu razlaganja bez ikakvog pokre-
Eluvijalni rasipi (ležišta), sastoje se od krupnih blokova^ rude.
Materijal je nesortiran sa karakterističnim oštrim ivicama. Sadržaj ko-
risnih minerala je isti ili jako približan sa primarnim ležištima iz ko-
jih nastaju (slika 99).
Praktični značaj eluvijalnih ležišta sastoji se u tome da se nji -
hovim utvrđivanjem nalaze dublje primarne mineralizacije korijemh
ležišta.
6.2.3. DELUVIJALNA LEŽIŠTA

Deluvijalni nanosi su raspadnuti produkti stijena ili ležišta pok-
renuti niz padine terena sa mjesta raspadanja, pod uticajem gravi -
tacije ili vodenih tokova. Raspadnuti komadi su samo djehmicno
transportirani. Rasijavanje raspadnutih komada ležišta vrši se saglasno
orografiji terena (slika 102).
190
1 - primarne žico, 2 - deluvijalni
rasipi Slika 103. Shema pregrupiranja lakih
Slika 102. Rudne lepeze deluvijalnih i teških funcija u nanosima
rasipa (u planu)
6.2.4. PROLUVIJALNA LEŽIŠTA

Proluvijalni nanosi su koncentrirani u podnožju planinskih terena.
Raspadnuti dijelova ležišta transportirani su pod uticajem gravitacije^ i
nošen bujicama poslije kiše. Rudni komadi su slabo zaobljeni i loše
sortirani. Rasipi ovog tipa su rijetki u prirodi.
Eluvijalni rasipi karakteriziraju se po oštrim ivicama raspadnutih
komada rude, dok deluvijalni i proluvijalni .rasipi imaju samo
djelimično zaobljene ivice uslijed njihovog kotrljanja niz padine terena.
6.2.5. ALUVIJALNA LEŽIŠTA

Raspadnuti dijelovi ležišta, zahvaćeni riječnim vodenim tokovima
znatno se transportiraju od mjesta raspadanja. Komadi ruda ili min -
191
erla su skoro potpuno zaobljeni, posebno ako je transport u riječnim
dolinama bio relativno dug. Takvi nanosi nazivaju se riječni ili aluvi -
jalni rasipi.
Klasa aluvijalnih ležišta, po načinu izdvajanja rasipa dijeli se
na: koritna, dolinska i terasna potklase ležišta.
Koritni rasipi su nanosi koji su izdvojeni u samom koritu rijeke.
Nastaju razaranjem riječnog korita, sa jedne i prinošenjem rasipa, sa
druge strane. Prijenos raspadnutih komada rude ili okolnog raspad-
nutog materijala u rijekama vrši se vodenim tokom. Pregrupisavanje i
sortiranje pojedinih komada raspadnute rude vrši se tako što se u
dubljim nivoima koncentriraju teže, a pri površini lakše frakcije (slika
103).
Pregrupisavanje komada rude i njihovo oblikovanje vrši se u
međusobnom sudaru u vodi pri transportiranju prikazano je na slici
104.
Rasipi se u riječnim koritima koncentriraju na dnu vodenog toka
na korjenu neizmijenjenu stijenu, koja se često naziva beđrok. Pre-
grupisavanje nanosa na mjestu odlaganja vrši se po granulo-metrijskoj
veličini i težini Slika 104. Shema oblikovanja i konce- zrna> prek0
nanosa izdvojeni
su mlađi sedimenti. Krovinske
stijene su horizontalne, osim
Slika 105. Shema izvajanja
traci/e odlomaka na dnu rijeke ako
su izdvojene u deltama (slika 105).
^ W mMm
Humus I Glina
Nt-£=Jr2
192
aluvijalnih rasipa u poprečnom presjeku
Bedrok odnosno stijene na kojima se izdvajaju rasipi najčešće su
korijene stijene. Ako se u podini nalaze masivne magmatske stijene,
onda je kontakt ravan i gladak. Kada su rasipi izdvojeni na
krečnjačkoj površini, tada je kontakt nepravilan, odnosno udubljen,
dok škriljci imaju rebrast oblik (slika 106).
0 t c Najpovoljnija podina za
1-rLAl^^^t: Wiii^fžKfM lžWi:^Mf2^ odlaganje rasipnih ležišta je
nepravilna, zatim rebrasta, a
najnepovoljnija je kad ima
glatku površinu.
Mjesta izdvajanja rasipa
u ri ečnim koritima su
a) glatki, b) nepravilni, c) rebrasti Slika i ™iesta 106.
Shema izdvajanja rasipa na korjenim P™njenne smjera vodenog
stijenama tipa toka
.> mean ^ & kr ™ e r . U
riječnom toku, zatim ulije-
vanje manjih vodenih tokova u riječne tokove i ušća rijeka u veće
vodene bazene (slike 107 i 108).
Dolinski rasipi su nanosi koji su izdvojeni van riječnog korita u dolini
rijeke na nivoima najnižih kota okolnih padina.
Terasni rasipi predstavljaju

ostatke riječnih dolina, koji se
nalaze iznad mlađe riječne doline
(slika 99).
Terase se po pravilu
karakterišu malom visinom i
znatnom širinom. Terasni
rasipi su često pokidani,
naročito na mjestima gdje se
ulivaju pritoke rijeke.
Produbljivanjem korita
rijeke, stvaraju se male
. . _ , .v . , „ . . terase. Istovremenim produbi-
1 -osa toka, 2 - bazični tok, 3 - aluvion jyanjem . proširivanjem F riječne
u podronjavanju doline stva raju se različite i
Slika 107. Shema izdvajanja aluviona u raznovrsne terase (slika 109).
riječnom toku Stepen koncentrisanosti
korisnih minerala u rasipima
je različita. Principijelno se izdvajaju na: dobro ujednačeni, ujednačeni
i neujednačeni rasporedi rasipa.
Dobro ujednačeni rasporedi rasipa, karakteriziraju se na cijelom
prostoru relativno ujednačenim količinama rasipa na m 3 . Ovi rasipi
izdvojeni su, po pravilu, na istom litološkom članu. Neujednačeni i
poseno neujednačeni rasipi izdvojeni su na različitim litološkim
članovima (bedroku).
193
Veličina rasipnih ležišta je različita. Tako u savremenim rasipima
ima i do stotine tona zlata sa sadržajima od nekoliko gr/m 3 . Takvo
ležište je Vitvateisrnad u Južnoj Afiiri (8 gr/m3). Također, značajna ležišta
mogu biti i ležišta dijamanata, platine, kalaja i volframa.
6.2.6. LITORALNI RASIPI

Duž obala jezera, mora i okeana razvijaju se priobalski ili lito-
ralni rasipi. Nastaju djelovanjem talasa na obale vodenih basena. U
zavisosti od mjesta nastajanja razlikuju se jezerska, morska i okeanska
potklasa ležišta (tabela 7).
Djelovanjem talasa na obale vodenih basena vrši se razaranje
stijena i prepariranje dezintegri-sanog
materijala u rasipe korisnih
minerala.
Obalska rasipna
ležišta su uska po dužini
i prate obalsku liniju
(slika 110). Dužina rasipnih
Težišta u zavisnosti je od
veličine vodenog basena,
najveća su uz okeane a
najmanja uz jezera.
Debljina sloja u kojem su izdvo-
jeni rasipi obično je debljine do
1 m.
Poznata ležišta ove klase nalaze
1- tok rijeke, 2- deponovanja aluviona,
se na istočnoj obali Australije, u
3- podronjavanja Indiji i Brazilu.
Slika 108. Shema deponiranja aluviona Ulivanjem rijeka u vodene
na mjestima ulijevanja rijeke basene u ravničarskim terenima
tvaraju se deltni nanosi. Deltni
nanosi karakteriziraju se po
tome da su rasipni minerali izd-
vojeni u više nivoa za razliku
od dolinskih i priobalskih rasipa
koji su izdvojeni u jednom
nivou.
1 - zdravica, 2 - stari aluvion, 3 - novi aluvion

Slika 109. Obrazovanje terasnih rasipa u fazi produbljivanja doline
194
6.2.7. GLACIJALNI RASIPI
Djelovanjem ledničke djelatnosti
obrazuju se lednički ili glacijalni
rasipi. Raspadanje stijena i pri-
marnih ležišta vrši se kao posl-
jedica zamrzavanja litoloških
članova u uvjetima vječitog leda.
Odlaganje minerala je nesortirano.
Kod glacijalnih ležišta prema
načinu transportiranja i odlaganja
materijala u ledničkim uvjetima
razlikuju se morenska i fluvioglaci-
jalna ležišta.
Ležišta ovog tipa poznata su
na Aljasci, kao morenski zla-
tononosni rasip, kao i dijaman-
tonosni morenski nanosi Vikonsin i
Mičigen u SAD.
6.2.8. EOLSKI RASIPI
Eolski rasipi obra zuju se
kao rezultat rada vjetra, uglavnom u
pustinjskim uvjetima. Način formiranja
eolskih rasipa šemaski je prikazan na
slici 111.
Obično zrna težih minerala u
tankim skramama pijeska, pod strujnim
djelovanjem vjetra se zaobljavaju.
Koncentriraju se u _ gnjezdastim
oblicima, gdje se smanjuje brzina
vjetra.
Klasična eolska ležišta su
Slika 110. Litoralni rasipi (crno)
rasipi dijamanata u Kamenoj ispočne obale Australije (Garder, D.)
pustinji i Namib i Namibiji. Eolski
rasipi poznati su i u Kazahstanu,
Kini, Mongoliji, Australiji i drugdje. Privredni značaj ovih ležišta je
ograničen.
195
Slika 111. Shema stvaranja eolskih rasipa dijamanata
u pustinji Namib u Namibiji
6.3. SEDIMENTNA LEŽIŠTA

Sedimentna ležišta nazivaju se ležišta koja su nastala u procesu sedi-
mentacije iz vodenih sredina. Po mjestu obrazovanja, dijele se na:
rječna, močvarna, jezerska i morska. Morska ležišta mogu biti plat-
formna i geosinklinalna, ostala su samo kontinentalna. Po načinu
izdvajanja, sedimentna ležišta dijele se na četiri klase:
• mehanička,
• hemijska,
• biohemijska i
• vulkanogeno-sedimentna ležišta.
Sedimentna ležišta, po pravilu, imaju rudna tijela saglasna sa
zalijeganjem okolnih sedimentnih stijena i zauzimaju određenu strati-
grafsku poziciju u litološkom stubu. Izdvojena su u obliku slojeva ili
sočiva.
Sedimentna ležišta, posebno morska, po pravilu su ogromnih
razmjera. U kontinuitetu mogu se pratiti i na desetine kilometara.
Debljina slojeva kreće se u rasponu od nekoliko centimetara pa do
500 m, kao što je ležište soli Solikamska u Rusiji.
Mineralni sastav sedimentnih ležišta sačinjavaju tri grupe miner-
ala i to:
• grupa minerala iz kore raspadanja,
• grupa minerala koja nastaje u kori raspadanja i
• novoobrazovani minerali.
Prva grupa minerala potiče iz kore raspadanja, koji su oslo -
bođeni iz matičnih stijena i transportirani u vodene sredine. Najčešće
se radi o mineralima, kao što su kvare: rutil, pirokseni, amfiboli,
liskuni i drugi.
Druga grupa minerala nastaje u kori raspadanja kao produkt
hemijskog raspadnja primarnih, najčešće alumosilikatnih stijena. To su
minerali: kaolinit, montmorijonit, hidroksidi, opal, hidroksidi željeza i
mangana i drugi.
Treća grupa minerala predstavljena je novoobrazovanim minera-
lima, kao što su: karbonati, soli, fosfati, rudni minerali, silikatni
(kvarcni) produkti, ugljovodonična jedinjenja i drugi.
196
Sedimentna ležišta imaju veliki privredni značaj. Poznata su
ležišta soli, fosfata, šljunka, gline, krečnjaka, krede, ležišta željeza ,
mangana, aluminija, urana, bakra, vanadija, kao i ležišta nafte, plina i
uglja.
6.3.1. FIZIČKO-HEMIJSKI UVJETI OBRAZOVANJA LEŽIŠTA

U općoj shemi obrazovanja sedimentnih ležišta Strahov je izdvojio tri
stadija:
• sedimentogenezu,
• dijagenezu i
• katagenezu.
Stadij sedimentogeneze dijeli se, uvjetno na tri faze: mobilizacija
rudne materije iz kore raspadanja, prijenos rudne kompononte i obra-
zovanje sedimentnih ležišta u vodenim sredinama.
63.L1 MOBIUZACIJA RUDNE MAimDE U KORI RASPADANJA

Mobilizacija rudne materije u kori raspadanja vrši se u procesu
fizičkomehaničkog raspadanja stijenskih masa. Mehanička denudacija
vrši se povremenim ili stalnim vodenim tokovima do vodosabirnih ba-
sena. Tako se denudacijom u slivnim područjima rijeka Amazona, Ti -
gra ili Eufrata transportiraju milijarde tona materijala godišnje, od-
nosno i do 100 t/km 2 . Najintenzivnija denudacija vrši se u uvjetima
žarke i tople klime.
6.3.1.2. PRIJENOS RUDNE KOMPONENTE

Prijenos rudnih komponenti vrši se na jedan od slijedećih
načina: u vidu pravih rastvora, koloida, mehaničkim putem ili
vučenjem po dnu.
Prijenos u vidu pravih rastvora migriraju soli NaCl, KC1,
MgSO4, MgCh, CaSO4, CaCl2 i ostaci organskih materija. U žarkim
klimatskim prilikama, u obliku rastvora mogu se prenositi i dijelovi
karbonata i silicije (CaCO3, MgCO3, Na2CO3, SiO2). Prijenos u
obliku kompleksnih rastvora pri obrazovanju sedimentnih ležišta nije
potpun.
U koloidnom obliku prijenose se jedinjenja željeza, mangana,
fosfora i niz drugih elemenata (U, Cr, Ni, Co, Cu i drugi). M igracija
u koloidnom obliku omogućuje se stvaranjem zolja (Fe3(OH)23+), koji
zamjenjuje organski koloid ili zoljom (SiO22')> kompleksom željezno-
organskih jedinjenja.
197
Mehaničkim putem, riječnim vodama prenose se minerali glina
kao i jedinjenja željeza, mangana, fosfora, zemnoalkalnih karbonata i
pojedinih elemenata (U, Cr, Ni, Co, Cu).
Prijenos vučenjem po dnu je relativno malog obima. Tako se
prenose minerali glina, alevroliti i pjeskovi (slika 112).
Rastvorljivost metala u koloidnim rastvorima je različita i
određen je po slijedećem redoslijedu: U->(Cr, Ni, Be, Ga, Zn)->Fe-
>Mn->P->(Pb,Sn)->Ba->Cu->Sr
6.3.1.3. OBRAZOVANJE SEDIMENTNIH LEŽIŠTA U

VODENIM BASENIMA
Izdvajanje sedi-
mentnih ležišta u
vodenim basenima a. vrši
e
•*
£—
c
2 se na jedan
d
IIod slijedećih
c
*
I načina: mehanički,
"5 1° hemijsko-biološki i
hemijski.
Mehaničko izdva
o janje. Mehaničko izdva
c janje sedimenata vrši se
41-
U
aa
klasiranjem klastičnog
N m ateri jala od obale
prema središnjem dijelu
c 5 vodenog basena . Uz
iiobalu se koncentriraju
najkrupnije frakcije, da
c
I bi se
jelu basena (more,
u centralnom di
jez
1
i
■U era, bare) izdvojile na jsitnije
klastičnog Raspodjela odlomaka materijala.
YZ*7ss\ o o
klastičnog materijala u
zavisnosti je i od mor
Slika 112. Oblici prijenosa riječnim tokovima fologije dna vodenog ba
pojedinih elemenata i sena i hidrodinamičkog
minerala (Strahov, N.) režima.
Hemijsko-biološko
izdvajanje. Hemijsko-
biološko izdvajanje pojedinih komponenti u sedimentacionom ciklusu
nastaje kao produkt životne aktivnosti određenih morskih organizama,
koji se oslobađaju njihovim uginućem. Tako se formiraju značajne or-
198
ganske mase, zatim karbonati, fosfati i silicija. Izdvajanje navedenih
komponenti vrši se reakcijama hidrolize, oksidacije i drugih. Odnos
biološkog i hemijskog taloženja najznačajnijih elemenata prikazan je na
slici 113.
Izdvajanje ugljenika, silicije, fosfora, i karbonata najčešće je u
vezi sa biološkim aktivnostima životinja. Hemijsko taloženje pri koagu-
laciji koloidnih rastvora željeza, mangana i aluminija nije posebno
karakteristično.
Hemijsko izdvajale.
1 grupa U grupa III grupa IV grupa
Hemijsko izdvajanje je
pravi rasi vdr posebno karakteristično za
prave rastvore iz kojih se
izdvajaju soli, dok je ko-
agulacija koloida karakter-
istična za elemente, kao
što su ( V , Cr , N i , Co,
<V,«<H, P, Ft, Mn, AÔ,
mkiotltm«nb V,Cr, Nad, MsCl,.,
Cu i dr.) i nešto manje za
CaCO,, MjCO, N(,Co,Cu,ldr MgSOt.CaSOt.idr.
željezo, mangan i aluminij
(slika 113).
Slika 113. Shema izdvajanja bioloških i Jt Redoslijed izdvajanja
, . . , . , , . . .. , . sedimentnih jedinjenja iz
hemijskih
J sedimenata u morskim uslovima . .J ,. J
,
rastvora sastavljenog od
(Strahov, N.) različitih elemenata, u
zavisnosti je od brojnih faktora, ali, svakako, najznačajniji su Ph i Eh
vrijednosti rastvora. Kiselost, odnosno, bazičnost rastvora određuje se
putem Ph, od čije vrijednosti zavisi i redoslijed izdvajanja pojedinih
jedinjenja. U kiseloj sredini izdvajaju se hidrati željeza, a u bazičnim
uvjetima karbonati mangana, kalcijuma i magnezije (slika 114).
Kristalizacija pojedinih sedimentnih komponenti iz rastvora u funkciji
uticaja Eh i Ph vrijednosti prikazana je na slici 115.
U - I M M I I HlItttH
Slika 114. Redoslijed izdvajanja hidrata željeza, mangana, aluminija i

karbonata kalcita pri provjeri pH (Britton, G.)
Dijageneza. Dijageneza je proces preobražavanja ranije očvrslih sedi-
menata. Izdvojeni sedimenti prekriveni mlađim tvorevinama, uz
značajno prisustvo bakterija, preobražavaju se u procesu koji se naziva
dijageneza.
U procesu dijageneze dolazi do značajnih geohemijskih promjena
u izdvojenim sedimentima. Ukratko, dijageneza se shvata kao fizičko-
hemijsko uravnoteživanje komponenti u primarno izdvojenim talozima.
199
O
hematit kddt satinit(t» »a.?/,
limontt hematit gfps anhtdrft
oksidi Mn Umonft, hallt dolomit
stfiaja oksidi Wn itd
lamozlt famozN
fosforit
*
ao organske supst a n c c
gfps
anhidn't
organska
tanca
.granica ■"Raiar
^ra;a/> mineralnih asocijacija hemogenih sedimenata u

funkciji pH i Eh (Krumbein-Garrels, 1952)
C?3^^J^T^ Organizmi .
biološke potrebe utrošiće sav slobodni kisik i sredina ce do -
Vortoznljna komponenta rastvora mijenja svoj sastav i

postaje bezsulfatna voda. Ph vrijednost vodenog rastvora m.jenja se
Tpravcu alkalnosti što dovodi do njegovog obogaćivanja sa Fe ,
Mn * SiO2> fosfatom i obojenim metalima. Tada dolazi i do
obrazovknja karbonatnih minerala tipa sidenta, antenu, rodohro Z.
ka zatim sulfida kao što su: pirit, markasit, milerit i drugi, te »
željeT i mangana. U istom procesu dolaz. do izdvajanja
glaukonita i llomita, te fosforitskih grudvi i impregnaeja obojenih
metala.
200
KLASIFIKACIJA ODLOMAKA • Treća faza dijageneze karakterizira se
STIJENA PO KRUPNOĆI ZRNA unutrašnjom preraspodjelom u sastavu
izdvojenih minerala i Tabela 48
pregrupisavanje na lokalnom prostoru pri čemu
Stijena Podjela Prečnik ( dolazi do formiranja konkrecije i
pseudomorfnog kon-centrisanja
mm )
Stijena > 1000 Katageneza. Katageneza je
proces u kojem dolazi do pre-
(komad) raspodjele rudnih komponenti poslije
Oblutak krupni 1000-500 dijageneze i litifikacije sedimenata.
srednji 500-250 Ovaj proces se odvija pod povećanim
uticajem tlaka i temperature (od 90-
sitni 250-100 100°C).
Šljunak krupni 100-50
srednji 50-25 Procesi katageneze su slični
sitni 25-10 procesima koji se odigravaju kao
kod metamorfizma, ali se od
Tucanik- krupni 10-5
metamorfnih procesa razlikuju od-
šoder srednji 5-2,5 sustvom preobražavanja okolnih
sitni 2,5-1 stijena i ruda.
Pijesak krupni 1-0,5 0,5- Sedimentna grupa ležišta podi-
jeljena su na slijedeće klase: me-
srednji 0,25 hanička, hemijska, biohemijska i
sitni 0,25-0,1 vulkanogeno-sedimentna ležišta.
alevrolit krupni 0,1-0,05
srednji 0,025-0,01
pelit krupni 0,01-0,001
6.3.2. MEHANIČKA LEŽIŠTA
Tipični predstavnici
(glina) sitni < 0,001 mehaničkih sedimentnih ležišta
karakteriraju se različitim veličinama
zrna, a u osnovi su podijeljena na šljunkove, pijeskove i gline (tabela
48).
6.3.2.1. LEŽIŠTA ŠLJUNKA

Ležišta šljunka, po mjestu obrazovanja izdvojena su na planinska,
ravničarska, lednička i obalska. Ekonomski značajnija ležišta su obal -
ska i ravničarska.
Po vremenu nastanka, ležišta šljunka podijeljena su na savre-
mena i fosilna ležišta.
201
6.3.2.2. LEŽIŠTA PIJESKA
Po mjestu i uvjetima obrazovanja ležišta pijeska podijeljena su
na:
eluvijalna, deluvijalna, proluvijalna, aluvijalna, fluvioglatijalna, jezerska,
morska i eolska. Ekonomski najznačajnija su aluvijalna, jezerska i
morska ležišta.
6.3.2.3. LEŽIŠTA GLINA

Ležišta glina, po mjestu obrazovanja, mogu se izdvojiti na ležišta
kore raspadanja, deluvijalna, aluvijalna, jezerska, morska, lednička, i
lesna ležišta glina. 4
Osnovni minerali ležišta glina su kaolinit, napit, montmorionit,
pirofilit, alofan, hidroksidi željeza i drugih metala. Pored hidroksida,
sreću se i oksidi, kao i primjese neraspadnutih stijena (kvare, liskun i
dr.).
6.3.3. HEMIJSKA LEŽIŠTA

Hemijska sedimentna ležišta nastaju kristalizacijom iz pravih i
koloidnih rastvora. Iz pravih rastvora kristališu se ležišta soli, gipsa,
anhdrita, barita, a iz koloidnih rastvora izdvajaju se ležište željeza,
mangana, aluminija, kao i pojedinih oboje-nih i rijetkih metala (slika
113).
6.3.1.1. LEŽIŠTA SOLI

Evaporite odnosno halogena ležišta soli po hemijskom sastavu čine
hloridi i sulfidi natrija, kalija, mangana i kalcija sa primjesama joda i
bora (tabela 49). Halit je osnovni mineral soli.
Po uvjetima obrazovanja ležišta soli izdvojena su na: ležišta soli u
savremenim basenima, fosilna ležišt soli i slane podzemne vođe.
Proces stvaranja ležišta soli (u morima ili jezerima), u osnovi se
svdi na izdvajanje rastvorenih soli iz rastvora.
Proces izdvajanja soli na prvi pogled je jednostavan, međutim u
prirodi je daleko složeniji. Za izdvjajnje soli potrebni su posebni
uvjeti za ogromne količine soli koje se nalaze rastvorene u morima, i
nije dovoljno da samo ispari morska voda te da se dobiju džinovske
mase soli, kakve se sreću u pojedinim ležištima soli u svijetu. Ispara-
vanjem okeana na njegovoj najvećoj dubini od oko 10.000 m, pri
srednjem salinitetu od 3,5 %, dobio bi se sloj debeo od 140 m, što
je znatno manje od utvrđene debljine očvrslih slojeva u pojedinim
202
poznatim ležištima u svijetu (700-800 m). Otuda se postanak ležišta
soli ne može isključivo svesti na prosto isparavanje morskih basena i
izdvajanje pojedinih soli iz zasićenih rastvora. Izdvajanje ležišta soli iz
rastvora vezano je za ispunjenje više faktora, od kojih su posebno
značajni: dotok vode, klimatske prilike, zasićenost rastvora, hidrohemi-
jski tip basena i drugi.
MINERALI LEŽIŠTA SOLI
Tabela 49
Mineral formula Minerali
Hloridi Mirabilit Na2SO4 «10H2O
Halit NaCl (Glauberova
Silvin KC1 sol)
Karnalit KClMgCl26H2O Kizerit MgSO4H2O
Epsomit MgSO4 • 7H2O
Hloridi-sulfati Astrahanit Na2SO4MgSO4*4H2
Kainit KClMgSO4 «3H2O Anhidrit 0
Sulfati Gips CaSO4
Glauberit CaSO4 • 2H2O
Langbejnit K2SO42MgSO4 Karbonati CaSO4Na2SO4
Pikromerit K2SO4MgSO4 «6H2O Soda
Glazerit 3K2SO4Na2SO4 (dekahidrit) Na2CO3 *10H2O
Poligalit 2CaSO4K2SO4MgSO4 «2H2O Borati
Tenordit Na2SO4 Kaliborit
KMg2BnO19 *9H2O
Dotok vode, treba da je manji od isparavanja, pri čemu dolazi

do postepenog povećanja koncentracija soli u vodenom basenu.
Klimatske prilike u predjelima žarke i aridne klime uvjetuju
intenzivno isparavanje, što dovodi do zasićenja rastvora određenim
solima. Zasićenost rastvora i povećanje koncentracija rastvorenih soli u
vodi postiže se zbog zatvorenosti basena.
Hidrohemijski tip basena za izdvajanje soli, najpovoljniji je
hlorični tip basena.
Objašnjenje postanka ležišta soli najšire je prihvaćeno mišljenje
Oksenijusa. Stvaranje ležišta vrši se u vodenim basenima koji su
pragom ili barijerom potpuno ili dijelom odvojeni od ostalog mora
(slika 116).
Klima treba da je žarka i suha. Isparavanje je veoma in -
tenzivno, što dovodi do povećanih koncentracija i zasićenosti soli, pri
čemu jedan dio soli prelazi u čvrstu fazu.
203
Isparavanjem dolazi
SCI) z a I °i v
do smanjivanja nivoa vode u
zalivu a nove količine vode
postepeno pridolaze preko
praga iz otvorenog mora u
zaliv (nije isk ljučeno da
katkad i dno basena tone,
što može omogućiti novi priliv
vode). Time se stvaraju nove
dodatne količine soli, koje će
postepeno preći u čvrstu fazu
pri isparavanju i koncentraciji
soli u rastvoru. Uslijed
[V--v|kam«na lanhidrit
isparavanja i kristalizaije
pojedinih soli
za
Slika 116. Shematski prikaz stvaranja sonih , koJe, Je postignuta
, „.„. / . ... ~, .. * potrebna koncentracija, more
ležišta (po
u teonnJ Oksemmsa)
J /
r
,. . i"
u zalivu postepeno ophcava.
Tokom vremena stvaraju se sedimenti preko praga i postepeno veza
zaliva sa otvorenim morem biva prekinuta. Daljim intenzivnim ispara-
vanjem postiže se koncentracija i zasićenost svih soli, koje prelaze u
čvrstu fazu ispunjavajući prostor nekadašnjeg vodenog basena. Slični
procesi odigravaju se i danas u zalivu Kara Bogaz u Kaspijskom
moru i Mrtvom moru.
Shodno Oksenijusovoj teoriji, kod procesa stvaranja ležišta izdva-
jaju se četiri (4) stadija (slika 116):
• Prvi stadij kristalizacije soli iz morske vode počinje odlaganjem
karbonata. Pri petostruko povećanoj koncentraciji, nastaje izdvajanje
gipsa.
• Drugi stadij, karakteriše se koncentracijom soli, približno povećane
za 11 puta, u čvrstu fazu počinje da prelazi halit sa primjesama
gipsa. Pri povećanju koncentracije za 22 puta, preko kamene soli
ostaje rastvor u kome se nalaze lahkorastvorljive soli, čiji je stepen
zasićenosti nije još dostignut (soli magnezija, kalija, broma, joda i
drugi).
• Treći stadij, karakterira se po tome što zaostali rastvori svojim
donjim nivoom dostiže nivo barijere i stvaraju se povoljni uvjeti za
miješanje zaostalih rastvora i morske vode koja pridolazi. Kao
posljedica miješanja, zaostali rastvori postaju obogaćeni magnezi-
jskim solima. Pošto je u rastvoru zasićenom magnezijsulfatom,
kalcijsulfat nerastvorljiv, to dolazi do izdvajanja gipsa, koji dijelom
može prodrijeti kroz zaostali rastvor, izgubiti vodu i izdvojiti se u
obliku anhidrita preko kamene soli. U slučaju da se proces sedi -
mentacije ovdje prekine, ostaće u basenu ležište kamene soli,
preko koga leži sloj anhidridita.
204
• Četvrti stadij karkaterizira se izdvajanjem soli K i Mg, samo ako
su se njihove koncentracije veoma visoke. Takve koncentracije ost-
varuju samo ako je zaliv potpuno odvojen od otvorenog mora.
Kao posljedica skoro potpunog isparavanja morske vode i kristali-
zacije soli K i Mg, stvaraju se karnalit, kizerit, polihalit, i drugi.
Na taj način se obrazuju ležišta kalijske soli.
Da bi se stvorena ležišta očuvala od erozije, neophodno je da

se preko njih obrazuje sloj stijena najčešće glina.
Osnovne etape halogene sedimentacije poklapaju se, uglavnom,
sa krupnim orogenim pokretima. Halogena sedimentacija dostiže mak-
simalni razvoj u završinim stadijumima tektonskih epoha.
Prema vremenu stvaranja, ležišta soli izdvojena su na ležišta
nastala u savijenim vodenim basenima i fosilna ležišta.
Ležišta nastala u savremenim vodenim bazenima obuhvataju
ležišta nastala od kvartara do danas. Radi se o ležištima nastalim u
savremenim basenim (zaliv KaraBogaz u Kaspijskom moru, Mrtvo
more i druga), i o slanim podzemnim vodama koje su u genetskoj i
prostornoj vezi sa sonim domama, fosilnim ležištima ili savremenim
vodenim bazenima.
Fosilna ležišta obično su nastala prije kvartara. Radi se o
ležištima sa debelim serijama soli slojevitog ili sočivastog oblika. To
su ležišta nastala u izdvojenim dijelovima mora, koja su prekrivena
mlađim sedimentima i tako sačuvana od erozije.
Fosilna ležišta su Štrasfurt u Njemačkoj, zatim ležišta u Poljskoj,
Rusiji, SAD i druga. U Bosni i Hercegovin i ležišta ovog tipa su
Tušanj i Tetima kod Tuzle, i Majkić Japra kod Sanskog Mosta.
6.3.3.2. LEŽIŠTA ŽELJEZA, MANGANA I ALUMINIJA

Sedimentna ležišta željeza, mangana i boksita formiraju se iz
suspenzija i koloidnih rastvora na dnu vodenih basena u sukcesivnom
redoslijedu izdvajanja.
Izvor rudnih metala za sedimentna ležišta željeza, mangana i
aluminija u osnovi je kontinentalna kora raspadanja, gdje se produkti
razlaganja odnose površinskim i podzemnim vodama. Maksimalne
količine željeza izlužuju se pri razlaganju bazičnih stijena (periodititi,
serpentiniti). Izvor aluminije za ležišta boksita potiče iz kiselih stijena
(granati, sijeniti, dioriti), dok se porijeklo mangana vezuje za ras -
padanje vulkanskih, glinovito-pjeskovitih i karbonatnih stijena (slika
117).
Za prelazak željeza, mangana i aluminija u rstvor, neopodne je
da je jako razvijena kora raspadanja uz prethodnu migraciju različitih
vrsta elektrolita, kao što su sulfati, karbonati i hloridi, prenoseći,
metale u vidu koloida (V.I. Smirnov, 1982.).
205
Prijenos glavnih masa željeza, mangana i aluminija vezan je za
kasni kiseli stadij u općoj evoluciji kora raspadanja.
Uvjeti razlaganja i mi-
gracije metala u mnogome zavisi od klimatskih
SS cl uvjeta razlaganja kore raspadanja.
c
g- :6« c
--P
»-5S
Najpovoljnija je vlažna tropska i
primarno malo suptropska klima sa čestim
obogaćen« Mn izmjenama sušnih i kišnih perioda.
-AK. ,Fe\
Prijenos metala vrši se riječnim
tokovima i podzemnim vodama. Prijenos sva
tri metala u riječnim tokovima vrši se u
koloidnim ili pravim rastvorima. Većim
dijelom prijenos metala vrši se u
Slika 117. porijeklo metala u sedim-
netntnim ležištima željeza, mangana i
alummijuma (Smirnov, N. 1982)
koloidnom obliku (V.I. Smirnov, 1982.).
Željezo se najčešće prenosi u vidu gela (zolja (Fe (OH)3 3+)), a
manje u obliku organskih jedinjenja i oksida, a najmanje u vidu
pravih rastvora karbonata, bikarbonata, sulfata i hlorida željeza.
Migracija mangana vrši se u obliku bikarbonata i gela (zolja),
hidrata oksida i, rjeđe, u vidu organskih jedinjenja.
Aluminija se najčešće prenosi u koloidnim rastvorima, po pravilu
kao hidroksid.
Izdvajanje željeza, mangana i aluminija vrši se u priobalskoj zoni
vodenih basena (jezera, mora), pod djelovanjem elektrolita rastvorenih
u vodama koagulirajući koloide metala u čvrstom obliku. Redoslijed
izdvajanja elemenata od obale prema dubljim dijelovima vodenih
bazena je aluminij, željezo pa mangan (slika 118).
koloidnom obliku (željezo 75
% u kolo-idnom a 25 % u vidu
pravih rastvora, a
Slika 118. Diferencijacija mineralizadja aluminija, željeza

i mangana u priobalskom dijelu vodenog basena
206
U redoslijedu izdvajanja željezo se nalazi između aluminija i
mangana te pravi prijelazne mineralne asocijacije (Al-Fe-Mn rude)
tako da praktično nema međusobne zajednice u obli-ku mineralizaciia
između aluminija i mangana.
Diferencijacija jedinjenja svakog pojedinačnog elementa iz rast-
vora vrši se u izmjeni mineralnog sastava od obale prema dubljim
dijelovima vodenog basena u principijelnom redoslijedu četverovalentna
trovalentna i, na kraju dvovalentna jedinjenja. Cetverovalentni oblik
elemenata izdvaja se u vidu oksida, zatim se izdvajaju karbonati i na
kraju, silikatna jedinjenja.
Ležišta željeza. Po mineralnom sastavu sedimentne mineralizaciie
željeza, razlikuju se: oksidne, karbonatne i silikatne.
Oksidne mineralizaije predstavljene su limonitom, hidrogetitom
getitom, hematitom, a rijetko se sreću magnetit i drugi minerali.
Karbonatne mineralizacije željeza najčešće su predstavljene sideri-
tom kao osnovnim rudnim mineralom. U sastav silikatnih minerali-
zacija preovlađuju željezni hlorit - šamozit, i tjuringit. U sva tri tipa
mineralizacija sreću se oksidi i hidroksidi mangana, kvare, kalcedon
kalcit, bant, gips, minerali glina, sulfidi, od kojih je najčešći pirit
Saglasno promjenama Ph i Eh vrijednosti u vodenim basenima
redoslijed izdvajanja željeznih mineralizacija je oksidi-karbonati-silikati-
sulfidi od obale pema centralnom dijelu basena. Oksidne željezne
minerahzacije u dubini se smjenjuju karbonatima ili oksidima mangan-
skih ruda (slika 119 A i B). Najpoznatije ležište ovog tipa je Krivi Rog
u Rusiji.
boodta slatkovo-
dna fauna
Slika 119 A. Shema razmještaja pojedinih facija željeza u zavisnosti od

fizičko-hemijskih uvjeta i dubine vodenog basena (H. Borehert, 1964.)
207
Ležišta mangana. Mineralizacije mangana, kao i kod željeza,
izdvajaju se u zonalnom rasporedu. Redoslijed izdvajanja mineraiizacija
mangana od obale prema pučini je hidroksidne, zatim, oksidne, te
karbonatne i na kraju silikatne rude.
površina mora
0 karbonati sf barijera koja odva-
' ja bazen od otvor« -
BJ sulfidi no§ mora
Slika 119 B. Shema izdvajanja mineralnih zona

u vodenim basenima (H. James, 1954.)
Hidroksidne mineralizacije čine psilomelan, piroluzit, limonit, minerali
glina i opal. U sastav ove mineralizacije, pored nabrojanih minerala,
učestvuje i magnetit.
Karbonatne mineralizacije čine zajednica minerala: rodohrozit,
mangnakalcit, opal, markasit, pirit, glaukonit i barit, dok u sastav
silikatnih ruda prisutni su rodonit, bustomit, manganski granati, obično
u zajednici sa karbonatima mangana, kvarca, hematita i magnetita.
Ležišta mangana poznata su u svijetu na mnogim lokalitetima, a
u Bosni i Hercegoivini ležišta ovg tipa su Bužim u Bosanskoj Krajini
i neke pojave u Hercegovini.
Ležišta boksita. Ležišta boksita, po svom nastanku, razlikuju se:
ležišta ostataka ili lateralna ležišta, sedimentna platformna i sedi-mentno-
geosinklinalna ležišta (slika 120).
1 - ležišta ostatka (lateriti), 2 - deluvijalno-proluvijalna ležišta, 3 - aluvijalna

ležišta, 4 - dolinska, 5 - karstna, 6 - geosinklinalna, (Smirnov, V. 1982.)
Slika 120. Shema stvaranja ležišta boksita pod različitim uvjetima obrazovanja
Oblici rudnih tijela u direktnoj zavisnosti su od orografije terena.

Najčešće se radi o nepravilnim rudnim tijelima sa elementima sloja,
sočiva ili gnijezda. Podina rudnih tijela je nepravilna, a krovina je
ravna (slike 120 i 121).
208
40*
o i* zo »i
B-63
T
7 - senonski fliš, lapor i breče, 2 - albcenomanski krečnjaci,
3 - ležište boksita, 4 - istržne bušotine Slika
121. Geološki profil kroz ležište boksita
br. 9 Poljane (Ahac, Tomić, 1972)
Po mineralnom sastavu, razlikuju se monohidratni, koji se sastoje
od bemita ili njegove kristalne forme dijaspora (AI2O3 . H2O) i tri-
hidrata čiji je predstavnik djipsit (AI2O3 • 3H2O).
Aktuelni problem daljih istraživanja boksita je utvrđivanje oblika
prijenosa glinovite materije u rastvorima a koja je sastavni dio bok-
sita. Na ovom problemu radili su brojni geolozi, medu kojima su
značajne rezultate dali i hrvatski geolozi Kišpotić (1912.) i Tucan
(1934.).
6.3.3.3. LEŽIŠTA OBOJENIH I RIJETKIH METALA

Ležišta sedimentnog tipa, ekonomski su značajna ležišta obojenih
metala (Cu, Pb, Zn), zatim ležišta urana, vanadija, molibdena, stron -
cija i germanija. Izdvajanje metala u sedimentnim ležištima posljedica
je izumiranje organizama koji su u sebi sadržavale navedene elemente,
sa jedne i procesa pregrupisavanja u oksidno-redukcionim uvjetima
tokom sedimentacije a druge strane metali su koncentrisani u sli -
jedećim litološkim sredinama:
♦ crni bituminozni škriljci, nastali u prvim fazama obrazovanja
geosinklinala,
♦ fosfatnim sedimentima, izdvojenim u završnoj fazi obrazovanja
geosinklinale,
♦ eluvijalno-deluvjalni nanosi, nastali u fazi stvaranja planinskih
dijelova u razvoju geosinklinala.
Crni bituminozni škriljci, sadrže u sebi značajne koncentracije
sulfida željeza, molibdena, bakra, okside urana, i vanadija, zatim nikla,
209
hroma, titana, kobalta, olova, cinka, srebra, zlata, cirkonija, lantana,
skadija, berilija, torija i drugih elemenata.
Ležišta urana u crnim škriljcima, poznata su u proterozoiku,
rifeju, kaledonskoj, hercinskoj, kimberinskoj i alpskoj fazi. Sadržaj
urana je nizak i obično iznosi hiljaditi dio procenta. Kako su mase
crnih škriljaca široko rasprostranjene u svi-jetu, to se u istim nalaze
impresivne količine urana. Rezerve urana u devonskim škriljcima, for-
macije Čatanuga u SAD, procijenjene su na cea 5 miliona tona sa
sadržajem 0,066 % (Batler). Sa uranskim koncentracijama nalazi se
izomorfno kalcij.
Ležište Mansfeld, Njemačka. U bituminoznim mergelskim
škriljcima debljine 20-40 cm, prate se po pružanju nekoliko kilometara
rudne mineralizacije. U škriljcima su utvrđeni bornit, halkozin, rjeđe
pirit, galenit i samorodno srebro. Kao prateći elementi utvrđeni su
vanadij, molibden, nikal, platina, paladij, renij i drugi.
Utvrđena je zonalnost mineralizacija u ležištu, i tako što bakar
preovlađuje u nižim nivoima, a olovo u višim i perifernim dijelovima
sloja (slika 122).
Ruda je nastala kao produkt koncentrisanja metala u morskoj vodi
radom disulfirajućih bakterija na dnu mora. U škriljcima su utvrđeni
ostaci orudnjenih bakterija (Schneiderhohn i Ramdohr). Mlađe stijene
su ispresijecane pukotinama duž kojih su cirkulisali hidrotermalni rast-
vori, gdje su iskristalisale baritne žile u kojima su utvrđeni arsen i
kobalt.
Fosfatne stijene u svom sastavu često sadrže povećane sadržaje
urana, vanadijuma, srebra, olova, hroma, molibdena i drugih ele -
menata. Karakterističan primjer orudnjenih fosforitnih stijena čine
Skaltske planine Permske starosti i SAD. Fosfatni pojas proteže se u
dužini cea 1500 km, sa prosječnom debljinom od 100-300 metara. Sedimenti
završne faze obrazovanja geosinklinala, sadrže bakar, uran i stroncij.
Orudnjeni sedimenti ovog tipa rasprostranjeni su u istočnim Alpima i
centralnom platou Francuske.
Primarna rudna mineralizacija izdvojena je u kontinentalnim sedimen -
tima (jezersko-baruštinski sedimenti) te deltnim i lagunskim i drugim
sedimentima.
Eluvijalno-deluvijalni nanosi javljaju se u ritmičkom smjenjivanju
gruboklastičnih odlomaka sa šljunkovitim, pjeskovitim i humsko -
organskim sedimentima. U sedimentima se javlja uran u vidu uran-
inita i kofinita. Uran je vezan za sekundarne pukotine
6.3.4. BIOHEMIJSKA LEŽIŠTA

Stvaranje biohemijskih ležišta izučava se na primjerima stvaranja
ležišta fosforita, karbonatnih i silikatnih stijena, kao i kaustobiolita.
Pošto se kaustobioliti izučavaju kao posebna cjelina, to isti neće biti
posebno obrađivani.
210
c
E SZ
u
a.
i
_
r
o
[ 1 1 1 1 1 ] 1 1
l i l i 1 1,i
1. 11II1 I ,I 1 1
I
I 1 1 1 1 1 ,| 2
1 1 1 1 1 1 I i 1
i
1
I | 1.
1 •,' ' ' i l i
i i
^^^^^^^
E c ^ 3
u. • .
ehst
a.
a
~
/-
* 4*
• '. ' * • • •
'« * V-
. '. - \ • 6
onji
« %
-— •
c
o -u
- '-•.''-•.'iv;--^: • • •
4
•
•:
• • .
^
-
•
■
' ■
•
* •♦ • •
*•
•
• •
«
•♦"
— O
U CS. 0 'P i
anhidrid, 2 - krečnjaci, 3 - bakarni škriljci, 4 - bijeli pješčar,

5 - konglomerati cehstajna, 6 - crveni pješčan Slika 122.
Profil bakronosnih škriljaca u ležištu Mensfeld (Izvor,
Smirnov, 1982)
6.3.4.1. LEŽIŠTA FOSFORITA

Ležišta fosforita po načinu stvaranja - razlikuju se marinska i
pretaložena ležišta. Ekonomski su značajnija marinska ležišta.
Marinska ležišta. Shema formiranja ležišta fosforita u geosinkla-
nalama prikazan je na slici 123.
211
U geosinklinalnim uvjetima stvaranja ležišta izdvajaju se četiri
horizonta sa različitim sadržajima fosfora (Kazakov, 1950).
Prvi površinski horizont ili zona fotosinteze prostire se do du -
bine od 50 metara. Ova zona se karakterizira sa relativno niskim
sadržajem fosfora u obliku P2O5 (10 - 50 mg/m3)
Drugi horizont proteže se ispod prvog, i prostire se do dubine
300-400 m. Sadržaj fosfora znatno je veći od površinskog sloja zbog
izumiranja organizama koji tonu prema dnu basena.
Treći horizont proteže se od donje dubine drugog horizonta pa
do 1000 m od nivoa vodene površine, gdje dolazi do masovnog izumi-
ranja organizama, njihovog razlaganja i povećanja fosfora u rastvoru.
Četvrti horizont zauzima dubine ispod 1000 m. To je najdublji
horizont, u kojem se smanjuje sadržaj fosfora zbog podvodnih stru -
janja vode. Hladne vode iz dubljih dijelova vodenog bazena, zasićene
sa C02 i P2O5t bivaju prenijeta talasima u pliće dijelove mora (domen
kontinentalnog praga), što uslovljava pad parcijalnog tlaka CO2. Pa -
dom parcijalnog tlaka CO2, dolazi do povećavanja temperature vode i
vezivanja CO2 sa ugljeničnom kiselinom površinskog horizonta, fito-
plantona, koji dijelom rastvaraju krečnjačke sedimente u vodi. No-
vonastali uvjeti u basenu dovode do bitnog povećanja CaCC>3 i
3Ca3 (PC>4)2*CaF2, u odnosu na ravnotežno stanje tih sistema. No-
vostvoreni uvjeti su pogodni za izdvajanje kalcita i apatita. Fosfati
očvršćavaju bliže obali i u sebi sadrže i znatna nagomilavanja kalcita
(slika 123).
Ležište ovog tipa je Karatau u Kazahstanu, zatim ležišta for -
macije Fosforija u zapadnom dijelu SAD, te ležišta u Mongoliji, Sjev-
ernoj Africi i druga.
1000
0 fotosinteze jostatak
50
P4O,i00
100
prag
200
300
400
500 ^CO,iP»Oju rastvor
^R0= 300 M / >
SCO^ do
12-10.01
2000
m
1 - facije pribriježnih šljunaka i pjeska, 2 - fosforitna facija, 3 - facija

krečnjačkih sedimenata, 4 - taloženje planktona, 5 - smijer kretanja vode
Slika 123. Shematski prikaz stvaranja fosforita: obaranje fosfata iz morske
vode u zoni kontinetalnog praga (Kazakov, 1937.)
212
Guano ležišta. Guano je izmet ptica. Poznata su na o strvima Perua,
sa debljinom slojeva i do 35 m. Obično su to mala nagomilavanja,
iznanredno bogatih ležišta fosfora.
6.3.4.2. KARBONATNE STIJENE

Karbonatna sedimentna ležišta predstavljena su grupom mineral-
nih sirovina krečnjaka, dolomita i laporaca. Krečnjaci u sebi sadrže
56,0 % CaO, dolomiti 30,4 % i CaO 21,9 % MgO. Laporci su sti -
jene koje čine prijelaz između glina i karbonata.
Krečnjaci. Krečnjačka ležišta obrazuju se prvenstveno biohemi-
jskim putem, kao produkt koncentracije kalcita u skeletima izumrlih
morskih organizama (školjke).
Dolomiti. Dolomiti rjeđe nastaju kao produkt životne aktivnosti
organizama. Najčešće izdvajanje dolomita je kontrolirano određenim
klimatskim prilikama (zonama) ili se, ranije obrazovani krečnjaci trans-
formiraju u dolomite.
6.3.4.3. SILICIJSKE STIJENE

Pojedini organizmi imaju sposobnost apsorbovanja silicije iz mor-
ske vode tokom svoje životne aktivnosti. Njihovim izumiranjem dolazi
do koncentrisanja ogranaka silicije. Koncentriranje silicije životnim ak-
tivnostima organizama ogleda se u izdvajanju dijatomita, trepela i
opoka.
Dijatomit. Dijatomit predstavlja tankozrnastu šupljikavu silicijsku
stijenu sastavljenu, uglavnom, od sitnih dijatomeja sakupljenih na
mjestu njihovog masovnog uginuća.
Trepel. Trepel je, slično kao i dijatomit, tankozrnasta stijena,
sastavljena od tankih i okruglih opala i kalcedona sa ostacima radio -
laraja, spikula i foraminifera.
Opoka. Opoka je amorfna silikatna stijena, nastala od skeleta
dijatomeja i radiolarija. Silikatne stijene imaju debljinu od 0,4-55 m.
6.4. VULKANOGENO - SEDIMENTNA LEŽIŠTA

Vulkanogeno-sedimentna ležišta karakteriziraju se nizom
specifičnih obilježja. Po genetskim i prostornim karakteristikama,
nalaze se između hidrotermalnih, sa jedne, i sedimentnih ležišta sa
druge strane.
Nastanak ležišta genetski je vezan za vulkanogeno-sedimentne i
vulkanogeno-intruzivne komplekse bazičnih i intermedijarnih magmi,
(rjeđe sa spilito-keratofirskim-porfirskim formacijama), koje se utiskuju
u interkontinentalnim liftovima, ostrvskim lukovima ili okeanskim gre-
213
benima. Prostorno, ležišta se izdvajaju u neposrednoj blizini vulkanskih
proboja ili na znatnim odstojanjima.
Ležišta izdvojena u neposrednoj blizini vulkanskih proboja
nazivaju se u engleskoj literaturi "proksimalna ležišta", dok izdvojena
ležišta na znatnim odstojanjima nazivaju se "distalna ležišta" (slika
124).
Vulkanogeno-sedimentna ležišta se u ruskoj literaturi nazivaju i pirit-
ska ležišta.
Porijeklo rudnih elemenata kod vulkanogeno-sedimentnih ležišta
može biti endogeno (vulkansko) i egzogeno (sedimentno). Posebno za
distalna ležišta učešće elemenata sedimentnog porijekla može biti šire
zastupljeno.
Rudni rastvori prenose se putem endogenih hidrotermalnih rastovora,
meteorskom vodom, a i morska voda sa svojim sastavom značajno
utiče na konačan sastav vulkanogeno-sedimentnih ležišta.
Po načinu kristalizacije, vulkanogeno-sedimentna ležišta
izdvajaju se u dvije podklase:
, • vulkanogeno-hidrotermalno-metasomatska ležišta i
• vulkanogeno-hidrotermalno-sedimentna ležišta.
Vulkanogeno-hidrotermalno-metasomatska ležišta su iskristalisala
na dubinama ispod nivoa mora, dok su vulkansko-hidrotermalno-
sedimentna ležišta izdvojena u morskoj vodi (slika 124).
Proces obrazovanja vulkanogeno-sedimentnih ležišta vrši se u više
faza, na dubinama koje su blizu površine ili na samoj površini. U
jedinstvenom procesu obrazovanja ležišta, pored izdvajanja ležišta, pri-
sutne su i okolorudne prateće pojave kao što su silifikacija, kvarc-
sericitizacija, propilitizacija i kaolinizacija.
v.________________________ nivo morg __________________
vulkano-jcdHTttntni
Kompleksi
\tbtoa u Utztni ležišta daleko
Lpfroksimalnal od izvora
Slika 124. Shematski prikaz stvaranja vulkanogeno-sedimentnih ležišta
214
Temperature stvaranja pojedinih okolorudnih izmjena, u načelu,
utvrđene su:
• zona silifikacije sa kvarcitima, turmalinom, korundom, andaluzi-
tom, dijasporom i topazom, stvara se u temperaturnom intervalu
od 450-350°C,
• zona kvarc-sericitskih izmjena stvarana je na temperaturama od
300-200°C,
• zona propilitizacije (hloritizacije) stvarana je na temperaturama
od cea 250°C i
• zona kaoHnizarije izdvaja se na temperaturama od 200-100 °Q
Određivanjem načelne temperature stvaranja okolorudnih stijena i
mineralnih asocijacija u ležištima, da se zaključiti da su vulkanogeno-
sedimentna ležišta stvarana u temperaturnim intervalima od 450 do
100 °C.
Po temperaturnom izdvajanju, razlikuju se visokotemperaturna,
srednjetepmeraturna i niskotemperaturna ležišta.
Visokotemperaturna ležišta izdvajaju se na temperaturama većim
od 450 °C. Obično su to vulkanogeno-termalno-metasomatska ležišta.
Srednjetepmeraturna ležišta izdvjaju se u temperaturnom inter-
valu od 450-300 °C, dok su niskotemperaturna ležišta iskristalisala su
na temperaturama ispod 200 °C.
Proces obrazovanja vulkanogeno-sedimentnih ležišta, po pravilu je
višefazan, što se manifestuje zonalnim rasporedom mineralizacija (slika
125).
1 - izograde, 2 - sedhnentne stijene, 3 - hidrotermalno-sedimentne rude, 4-

hidrotermalno-metasomatske rude, 5 - hidrotermalno-izmjenje stijene,
6 - subvulkanske stijene
Slika 125. Opća shema formiranja vulkanogeno-metasomatskih i vulkanogeno-
sedimentnih ležišta (Large, R. 1977.)
215
Oblik rudnih tijela je raznovrstan. Žičnog i nepravilnog oblika su
vulkanogeno-hidrotermalno-metasomatska ležišta, dok se vulkanogeno-
hidrotermalno-sedimentna javljaju u obliku slojeva ili- sočiva (slike 124
i 126).
Po preovlađujućem mineralnom sastavu, vulkanogeno-sedimentna
ležišta izdvajaju se na: ležišta masivnih sulfida (piritska ležišta),
ležišta željeza i mangana, ležišta manganskih nodula, zatim ležišta
bentonitskih glina i druga.
6.4.1. LEŽIŠTA MASIVNIH SULFIDA

Termin "masivna ležišta" označava vulkanogeno-sedimentna ležišta, koja
su pretežno izgrađena od pirita (50 % najmanje rudne mase), uz
promjenljive koncentracije sulfida bakra, olova, cinka, barita, zlata i
srebra.
Genetski i prostorno, ležišta masivnih sulfida vezana su za posl-
jednje produkte utiskivanja vulkanskih kompleksa. Ležišta su singenet-
ski izdvojena u hidrotermalno promijenjenim vulkanitima ili sedimen-
tima. Krovinske stijene po pravilu su sedimentne. Pored singenetskih
oblika, kod ležišta masivnih sulfida utrvrđeni su i epigenetski oblici.
Epigenetski oblici se znatno manje javljaju u ležištima. Kao prateće
pojave pri stvaranju ležišta registrirane su i hidrotermalne pojave u
okolnim stijenama.
Po preovlađujućem mineralnom sastavu mogu se izdvojiti sli-
jedeće mineralizacije:
• piritska ležišta sa neznatnim učešćem drugih sulfida,
• piritsko-halkopiritska ležišta,
• ležišta Zn-Cu sulfida sa mineralima kao što su sfalerit, halko-
pirit, bornit,
• ležišta Pb-Zn-Cu sa ili bez barita.
Vulkanska ležišta često pokazuju istaknutu prostornu i genetsku
vezu sa određenim morfostrukturnim oblicima vulkana.
Poznata ležišta masivnih sulfida u svijetu su Erg ani Maden i
Sirt Kej u Turskoj, Kurioko u Japanu, Ramelsberg u Njemačkoj i
druga.
6 . 4 . 2 . LE ŽI Š T A Ž E LJ E Z A I M A N G A N A
Prostorno i genetski ležišta željeza i mangana javljaju se najčešće
u vezi sa interkontinentalnim riftovima (grebenima), i submarinskim
izlivima bazične magme, najčešće spilit-dijabaza i keratofira. Ležišta
željeza i mangana se međusobno javljaju u prijelazima od ležišta
željeza sa nešto mangana, preko feromanganskih do manganskih ležišta
sa niskim sadržajem željeza.
216
Rudna tijela obično leže konkordantno preko tufiva i pilou lava,
a povlatu im čine sedimenti (terigeni, krecnjaci i drugi). Karakteristika
ovih ležišta je prisustvo rožnaca.
Mineralni sastav ruda u zavisnosti je od oksidno-redukcionih

uvjeta u morima. Hematit je najčešći minera l, zatim, siderit, Fe
silikati (turingit, šamozit), magnetit i drugi. Postoje ležišta sa pri -
jelazima od sideritnog do hematitnog sastava, sa značajnim prisustvom
sulfida obojenih metala. Ležišta ovog tipa su Smreka i Droškovac kod
Vareša i Tajmište u Makedoniji.
1 n ES7I2 fTTfo
7 - zeleni hloritski škriljci, 2 - sedimentne stijene, 3 - hidrotermalno-

sedimentne rude, 4 - hidrotermalno-metasomatske rude, 5 - hidrotermalno-
izmjenjene stijene, 6 - subvulkanske stijene Slika 126.
Detalj rudnog tijela Urupskig leišta (Skripčenko, 1972)
Ležišta mangana su karakteristično vezana sa rožnacima. Rudni
minerali su psilomelan, braunit, piroluzit, hausmanit. Karakteristika
ruda mangana je prisustvo gelskih struktura.
Ležišta mangana u Bosni i Hercegovini su Čevljanovići i Bužim.
217
6.4.3. LEŽIŠTA MARINSKIH MANGANSKIH NODULA
Najnovija ispitivanja okeanskog dna pokazuju da u morima pos-
toje koncentracije mangana i pratećih komponenti u obliku nodula.
Nodule su izgrađene, u osnovi, od oksida i hidroksida mangana i
željeza, a kao prateće komponente javljaju se silikati i karbonati. U
ovim ležištima značajno je i prisustvo nikla, bakra, i kobalta. Najčešći
minerali mangana su todorkit, ranseit, birnesit, dok se željezo javlja u
vidu hidrogetita, hidrohematita, i drugih hidratisanih ferooksida
[Kelveri-Prajs, 1977.) (Calvert-Price, 1977.)]
6.4.4. LEŽIŠTA BENTONITSKIH GLINA

Ležišta bentonitskih glina, nastala su kao rezultat subma-rinskih
promjena vulkanskih izliva (pepela i dr.) kiselog vulkanskog stakla ili
bazalta i srednje kiselih vulkanita.
218
7. METAMORFOGENA LEŽIŠTA
Termin metamorfizam stijenskih masa u geološkoj literaturi
uveli su engleski geolozi 1825. godine.
Serija metamorfogenih ležišta podijeljena je u dvije grupe.
Jednu grupu čine metamorfizirana, a drugu metamorfna ležišta (tabela
7). Metamorfizirana ležišta podvrgnuta su metamorfnim promjenama
istovremeno sa okolnim stijenama. Metamorfne promjene očituju se u
promjeni oblika, sastava i sklopa rudnih tijela, sa jasnim metamorfnim
izmjenama i u okolnim stijenama.
Metamorfna ležišta nastaju u procesu pregrupiranja mineralnih
komponenti iz stijenskih masa u rudna tijela.
Metamorfni procesi imaju lokalni i regionalni karakter. U
procesu lokalnog metamorfizma odvijaju se promjene, kao što su
autometamorfizam i kontaktni metamorfizam okolnih stijena, kao i
dinamometamorfizam duž tektonskih zona.
Regionalni metamorfizam odvija se u uvjetima sveukupnog
dejstva statičkih i dinamičkih promjena stijenskih masa u uvjetima
povećanog tlaka i temperature uz aktivno učešće vode, koja je, po
pravilu, mineralizirana, pri čemu dolazi do ultrametamorfnih promjena
sa pregrupiranjem korisnih komponenti iz okolnih litoloških članova u
ležištu.
Regionalni metamorfizam, uvjetovan povišenom temperaturom i
povećanim tlakom, naziva se prvi progresivni metamorfizam i nastaje
iz reakcije oslobođene vode i ugljendioksida iz minerala.
Metamorfizam, vezan sa promjenama visokotemperaturnih
minerala u niskotemperaturne, uz adsorbiranje vode i ugljendioksida,
naziva se obrnuti, regresivni metamorfizam ili dijastoreza.
Izohemijski metamorfizam karakterizira se promjenama bez
prinošenja mineralnih komponenti u stijenskim masama. Alhemijski
metamorfizam, za razliku od izohemijskog metamorfizma, karakterizira
se po prinošenju novih mineralnih komponenti, što uvjetuje izmjenu
hemijskog sastava metamorfnih stijena. Dakle, u procesu alhemijskog
metamorfizma dolazi do promjene sastava, sklopa i oblika ležišta
mineralnih sirovina.
U procesu metamorfizma, rudna tijela dobijaju izdužen oblik.
Oblici rudnih tijela su u vidu sloja, sočiva, gnijezda ili žice.
Karakteristične teksture kod rudnih tijela, nastale u procesu
metamorfnih promjena, predstavljene su pločastim, škriljavim, zrakastim
i sličnim teksturama. Metakolidne teksture preobraža vaju se u
kristalaste, dok sitnozrnaste prelaze u krupnozrnaste teksture.
219
Karakteristične strukture metamorfogenih ležišta su
gruboklastična, porfiroblastična, lepidoblastična, vlaknasta i druge.
Metamorfogena ležišta u pogledu mineralnog sastava
karakterziraju se preobražavanjem hidroksida u oksidne minerale.
Limonit i drugi hidroksidi željeza preobražavaju se u hematit i
magnetit. Psilomelan i manganit, zamjenjuje se braunitom i
hausmanitom. Opal prelazi u kvare. Također, pirit zamjenjuje
markasit, fosforit prelazi u apatit, a organska jedinjenja se
grafitiziraju. Prozračni kvare prelazi u staklasti varijetet.
Pod uticajem regionalnog metamorfizma, sastav ležišta
mineralnih sirovina radikalno se mijenja, pri čemu se stvaraju sasvim
izmijenjeni pa čak i drukčiji u odnosu na sastav prije metamorfizma.
Karakteristična pregrupiranja pod uticajem regionalnog metamorfizma,
posebno su značajna za ležišta željeza, mangana, ali i za neka ležišta
fosfora, obojenih i plemenitih te radioaktivnih elemenata.
Pod uticajem metamorfnih promjena, dolazi i do stvaranja
značajnih ležišta nemetalnih mineralnih sirovina, kao što su mermer,
kvarcit, krovni škriljci, visokokvalitetne gline (kianit, silimaniti,
andaluzit), flogopit, amfibolazbest, grafit, granat, gorski kristal.
7.1. FIZICKO-HEMIJSKI UVJETI

OBRAZOVANJA LEŽIŠTA
Formiranje metamorfogenih ležišta, odvija se pod uticajem
visokih temperatura i povećanog tlaka uz prisustvo mineralizatora kao
što su voda, ugljendioksid, sumporvodonik i druge lahkorastvorljive
komponente. Lahkorastvorljive komponente imaju sve karakteristike
hidrotermalnih rastvora.
Temperatura. Teoretski i eksperimentalno je utvrđeno da su
najniže temperature za proces regionalnog metamorfizma
karakteristične za pojavu kaolina (450-50(rC). Srednja temperatura
regionalnog metamorfizma je 6(KrC (nastanak hlorita), dok se
izdvajanje muskovita vrši na temperaturi između 700-750°C, dok je
temperatura izdvajanja hiperstena između 900-950°C.
Tlak. Veličina tlaka pri regionalnom metamorfizmu određuje se
po smjeni minerala i mineralnih parageneza istog hemijkog sastava na
različitim dubinama. Metamorfne promjene su povećane, ako se
metamorfoza vrši na većim dubinama i uz tektonski oslabljene zone.
Također na promjenu primarnih stijena i rudnih mineralnih agregata
utiču i voda, kao i gasovite komponente koje se javljaju pri
dehidritaciji i disocijaciji mineralnih masa.
Voda. Voda u procesu metamorfnih promjena ima veoma
značajnu ulogu. U metamorfnim promjenama voda može voditi
porijeklo iz slijedećih izvora:
220
• voda iz nemetamorfiziranih stijena,
• voda iz minerala i stijena (higroskopna voda),
• voda iz dijela stijena zahvaćene metamorfizmom, i
• juvenilna voda (magmatogena voda).
Djelovanje vode na metamorfne procese ogleda se u ubrzanom

preobražavanju zahvaćenih litoloških članova, što se očituje iz
slijedećeg:
• topla voda i para u procesu metamorfizma ubrzavaju, tj.
izazivaju povećanje tlaka, što uvjetuje njenu pokretljivost,
• smanjuje temperaturu metamorfnih procesa,
• ubrzava proces preobražavanja stijenskih masa,
• uvećava kristalizacionu sposobnost minerala u procesu
metamorfoze i
• aktivno učestvuje u rastvaranju hemijskih jedinjenja.
Kao primjer rastvaranja hemijskih jedinjenja u procesu

metamorfoze, uzimaju se željezni kvarciti pri čemu se iz ležišta odnosi
kvare i dolazi do stvaranja bogatih ležišta magnetitsko -hematitskih
ruda.
Ugljendioksid. Po rezultatima izučavanja Koržinskog (1957), sa
dubinom se povećava razlaganje minerala uz prisustvo ugljendioksida.
Kao posljedica prisustva ugljendioksida u dubini Zemlje, odvija se
proces gdje se karbonati postepeno razlazu i potiskuju silikatima.
Novostvorene stijenske mase imaju male sadržaje kalcija, mangana i
željeza.
7.2. ODNOS METAMORFNIH FACIJA I

LEŽIŠTA MINERALNIH SIROVINA
Porast temperature i tlaka pri metamorfnim promjenama
dostiže unutrašnju ravnotežu na različitim temperaturama i tlakovima,
što rezultira stvaranje različitih metamorfnih facija (slika 127).
Mineralni sastav facija u direktnoj je zavisnosti od hemijskog
sastava osnovnih stijena koje su podijeljene na: pelitne ili glinovite
stijene, kvarcalkalne, krečnjačke, bazične i ultrabazične.
Poslije izvršenih metamorfnih procesa, stijene se dijele samo na
dvije grupe:
• stijene kontaktnog metamorfizma i
• stijene regionalnog metamorfizma.
221
t,'c 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
<roWka
at ztolit êpfdoUki sanidinrtska '
m ôntaktnj
N mctamornzarn
i
V
\ zeleni **■«
\ škriljci
\
\
\
V\
\ amflbollti ^v
\ glaukonit
regionalni
\ granulitf mctamorfizam
\
\
\
\
\
\
I
\ \ eklog'rti
|
\
\
\
Slika 127. Fizički uvjeti stvaranja metamorfniii facija (Eskoia, Elisejev i drugi)
Stijene kontaktnog metamorfizma obrazuju se na visokim

temperaturama, ali sa malim izmjenama između stijena i novostvorenih
gasnotečnih rastvora. U zoni kontaktnog metamorfizma izdvajaju se četiri
facije i to: zeolitska, albit-epidot-rožnjačka, rožnjacka (pirok-sen-
rožnačka) i sanidinska.
Stijene regionalnog metamorfizma nastaju na visokim
temperaturama uz aktivno učešće u promjenama gasno-tečnih rastvora
na okolne stijene.
Stvara se šest facija, koje se karakteriziraju glavnim i pratećim
mineralima. Sva facije su nosioci određenih ležišta mineralnih sirovina
(tabela 50).
Zeolitska facija, formira se na temperaturi između 100-350°C i
tlakom od 300 atm. Poznato ležište zeolitske facije je ležište
samorodnog bakra Gornjih jezera u SAD.
Facija zelenih škriljaca, nastaje na temperaturi od 300-
35O°C i tlakovima između 200-500 atm. Ležišta ove facije su magnetit-
hematitski željezni kvarciti, različita piritna ležišta, zlatonosno -
uranonosna ležišta, tipa Vitvatersrand u Južnoafričkoj Republici, Blajnd
River u Kanadi, zatim, kvarc-sulfidno-štokverkna ležišta, te ležišta
grafita, šmirgle, azbesta, gorskog kristala.
Glaukonitska facija, obrazuje se u temperaturnom intervalu od
350-600°C i tlakovima od 400-600 atm, pri čemu se stvaraju ležišta
silikatnih ruda mangana, ležišta olova i magnetit-amfibolskih škriljaca.
222
Amfibolska facija, stvara se na temperaturama od 600-800°C i
tlakovima od 400-600 atm, pri čemu dolazi do stvaranja ležišta
željeza, sulfidnih ležišta, najčeše obojenih metala, kianita, dijaspora,
andaluzita i silimanita, liskuna i rijetkih metala, korunda, granata,
flogopita, kristalnog grafita, apatita.
METAMORFOGENA LEŽIŠTA U FACIJI

REGIONALNOG METAMORFIZMA
(Snirmov, 1982.)
Tabela 50
facija mineralna parogeneza ležišta
zeolitska kvare, albit, hlorit, samorodni bakar
pumpelit
zeleni kvare, albit, biotit, magnetit, magnetitni
škriljci muskovit, tremolit, hlorit, kvarciti, zlato, uran,
epidot pirit, šmirgla, grafit,
azbest, gorski kristal
glaukofans kvare, spesartin, rodonit, silikatne maganske i
ka glaukofan, egirin, muskovit, cinkane rude, magnetit-
epidit, hlorit, kalcit i dr. amfibolske rude
amfibolska kvare, kianit, stavrolit, željezne rude (takonita
plagioklas, granat, diopsid, i itibarita), sulfidne
liskun rude, kijanit, dijaspor,
silimanit, andaluzit,
korund, šmirgla, flogipit,
kristalni grafit, ilmenit,
apatit, lazurit
granulitska kvare, plagioklas, liskun, amfibol-piroksen-
diopsid, hipersten, granati, magnetitni kvarciti,
silimonit, biotit, rutil graniti, rutil
eklogitska amfacit, granit, kianit, rutil ( titan )
enstatit, rutil
Granulitska facija, stvara se na temperaturi od 700-1000°C i

tlakovima od 600-900 atm., sa izdvojenim karakterističnim ležištima,
kao što su zajednica amfibol-piroksen-magnetitskih kvarcita, zatim,
granata, rutila i dr.
Eklogitska facija, obrazuje se na temperaturi od 600-800°C i
tlaku od 800-1200 atm. U eklogitskoj faciji stvara se jedino rutil.
223
Metamorfogena ležišta stvaraju se na značajnim dubinama, u
uvjetima visoke temperature i visokog tlaka, što uvjetuje deformacije
okolnih litoloških članova. Deformacije su krute ili plastične kao
preovlađujuće. Granica između krutih i plastičnih deformacija po razli-
čitim autorima, različita je. Pojedini autori smatraju da se ta granica
nalazi na cea 2600 m (Grejm), dok drugi određuju granicu na 12000
m (Van-Hajz). Krute deformacije karakteristične su za manje dubine
Zemljine kore.
Metamorfogena ležišta sa svojim genetskim karakteristikama i
prostornim zalijeganjem neosporno su nastala preobražavanjem ranije
stvorenih ležišta, a prije svega - sedimentnih. Aktiviziranjem
regionalnog metamorfizma, stvoreni gasno-tečni rastvori imaju sve
odlike hidrotermalnih rastvora, te izdvojena ležišta imaju sve odlike
hidrotermalnih ležišta, naročito po prostornom zalijeganju.
Metamorfogena ležišta su podijeljena na dvije grupe:
metamorfizirana i metamorfna ležišta.
7.3. METAMORFIZIRANA LEŽIŠTA

Grupa metamorfiziranih ležišta po načinu stvaranja i
prostornom zalijeganju jasno se razlikuju dvije klase ležišta:
• regionalno-metamorfizirana i
• kontaktno-metamorfizirana.
7.3.1. REGIONALNO-METAMORFIZIRANA LEŽIŠTA

Regionalno-metamorfizirana ležišta su ekonomski veoma
značajna u svjetskim okvirima. Poznata su veoma značajna ležišta
željeza, mangana, olova, cinka, bakra, zlata, urana, fosfora.
Ležišta su izdvojena u starim terenima kambrije i donjeg
paleozoika. Najpoznatija svjetska ležišta su: željezno ležište Krivi Rog
u Ukrajini, mangana U Brazilu i Indiji, ležište olovo i cinka Bfokin
Hil u Australiji, ležište zlata i urana Vitvatersrand u Južnoafričkoj
Republici, te ležišta apatita u Sibiru.
Ležište krivi Rog. Ležište Krivi Rog nalazi se u Ukrajini.
Ležište se pruža po dužini, praktično, u kontinuitetu na 100 km, a po
širiini 6-7 km. "Krivoroška serija" izdvojena je na tri facije (svite).
Niža facija ima debljinu između 100-250 m, a sačinjavaju je amfiboliti,
amfibolitski škriljci, pješčari, kvarciti, škriljci sericitskog i hloritskog
sastava.
Srednja poroduktivna facija (svita) ima debljinu do 1200-1300
m. Izgrađena je od magnetita, koji se javlja zajedno sa kvarcitima.
Gornja svita ima debljinu veću od 2500 m, a predstavljena je
dolomitima, pješčarima, konglomeratima i škriljcima. Ležište ima
224
sinklinalnu formu. Gvožđeviti kvarciti se karakteriziraju trakastom tek-
sturom (slika 128).
Hrivoroškiantiku
sinklin*
1 - plagiogranit, 2 - amfibolit,, 3 - niža svita krivoroške serije, 4 - talk-

karbonatni horizont, 5 - željezni rudni horizont srednje svite, 6 - skriljavi
hirizont srednje svite, 7 - gornja svita, 8 - rasjedi, 9 - krivigradski mikroklin-
plagioklaski graniti Slika 128. Tektonska
shema Krivoroškog basena (Beleveev, J. 1979.)
U ležištu su utvrđene siromašne i bogate mineralizacije.

Siromašne mineralizacije sadrže 25-43 % Fe, a bogate sadrže preko
50 % Fe. Mineralni sastav rude čine magnetit, hematit, i drugi.
Prateći nerudni minerali su kvare, hlorit, biotit, karbonati, liskuni.
Ležišta mangana u Indiji. Među najznačajnijim ležišima
mangana u svijetu su ležišta u u državi Madh ja Padeš, koja su
grupirana u zoni dužine 200 km, čija je širina 16 km. U cijeloj zoni
poznato je vizira od 200 ležišta. Cijelo područje je izgrađeno od
intenzivno deformiranih i metamorfiziranih stijena prekambrijske Sosar
serije, u kojoj su izdvojena manganska ležišta.
Manganska ruda predstavljena je oksidnim rudama sa
braunitom kao glavnim mineralom. Prisutni su i magmatski silikati,
rodonit, zatim, kvarciti i drugi minerali. Debljina rudnih slojeva je od
nekoliko cm do 50 m. Srednja debljina rude varira između 1-15 m.
Ležišta su istražena do dubine cea 300 m.
225
Pored ležišta u Indiji, ležišta istog tipa poznata su i u
Kazahstanu, Brazilu, Australiji, Zapadnoj i Južnoj Africi.
Ležište olova i cinka Broken Hil. Ležište Brokin Hil u
Australiji, izdvojeno je u prekambrijskim gnajsevima i kristalastim
škriljcima. Mineralni sastav rude čine galenit, sfalerit, tetraedrit,
pirhotin, halkopirit, arsenopirit, i drugi rudni minerali. Prateće
nerudne minerale čine horblenda, silimanit, ortoklas, granat, apatit,
hedenbergit, kvare i drugi. Iz ležišta je izvađeno cea 130 miliona rude
sa zbirnim sadržajem olova i cinka od 25 %. Preostale utvrđene
rezerve procijenjene su na preko 20 miolioria tona sa veoma visokim
sadržajima olova, cinka i srebra. Ležišta tipa Broken Hila, pronađena su
u Kanadi, SAD, Brazilu.
Ležište zlata i urana Vitvatersrand. Ležište Vitvatersrand
proteže se jugozapadno od Johanesburga u kontinuitetu od 350 km po
dužini, sa širinom koja varira od 25-100 km.
Područje ležišta izgrađeno je od prekambrijskih kristalastih
škriljaca, granata, i granito-gnajseva. Litološki, ležište je podijeljeno u
dvije serije, donju i gornju. Svaka serija je dalje raščlanjena na
šesnaest litoloških članova. Konglomerati su najčešći litološki član u
kojem je izvršeno koncentriranje zlata, dok su u kimberlitskim
škriljcima (odnosno rifovima) deponirani dijamanti (siika 129).
Debljina konglomerata je promjenljiva i kreće se od nekoliko
cm do 3 km. Debljina riftova dostiže 50 m. Sadržaj zlata u rudi je 8
g/t, a urana od 0,005-0,17 %, prosječno 0,02 %.
Geneza ležišta Vitvatersand još uvijek nije jednoznačno riješena
zbog prisustva dijamanata u ležištu.
Iz ležišta se proizvodi cea 800 t zlata godišnje, što, praktično,
čini polovinu svjetske godišnje proizvodnje. Pored zlata, dobijaju se i
uran, srebro, osmij, idrij, platina, dijamant. Ukupne rezerve zlata
cijene se na cea 60 hiljada tona, od čega je polovina eksploatirana.
Gornja strija
Donja serija -
•■HHpital-
HiM-^
emuent-Rif
16 15 14 13 12 U 10 8 9 8 6 5
1 - stari graniti, 2 - kvarciti, 3 - škriljci serije Haspitel HU1, 4 - Konglomerati, S -

kvarciti svite H.H., 6 - sloj Promlajz, 7 - konglomerat Gavernment rifa, 8 -
konglomerat (rif) Mejn, 12 - konglomerat Berd, 13 - škriljci Kimberli, 14 -
Konglomerati-Kimberli, 15 - konglomerati Elzburg, 16 - Krupni koglomerati
Slika 129. Profil ležišta Vitvatersrand u Centralnom Transvalu (Melar, U.)
226
Poznata su ležišta Tarkava u Gani, Munona u Gabonu, Eliot
Lejk u Kanadi i druga.
132, KOMAKTNO-METAMORFIZIRANA LEŽIŠTA
Klasa kontaktno-metamorfizirana ležišta imaju niz karakteristika

koje su slične skarnovskim ležištima.
U ekonomskom pogledu, kontaktno-metamorfizirana ležišta značajna su
u proizvodnji željeza, grafita, korunda i šmirgle.
Ležišta željeza. Sedimentna ležišta željeza oksidnog i karbonantnog
sastava, pod djelovanjem intruzija, preobražavaju se u ležišta slična
skarnovskim ležištima. Oksidi nižeg stepena kristalizacije prelaze u veći
stepen njegove modifikacije (hematit prelazi u magnetit).
Promjene na okolne, ranije sedimentne stijene manifestiraju se
u toplotnoj (termičkoj) izmjeni bez značajnijeg prisustva metasomatoze,
koja je karkateristična za skarnovska ležišta.
U ležištu Biva-Bik u SAD, pod djelovanjem gabroidnog masiva,
podvrgnuti su termičkim promjenama slojevi u čijem se sastavu nalaze
kvare, hematit, siderit, ankerit i silikati željeza, pri čemu dolazi do
zamjene siderita i ankerita sa hematitom, magnetitom i silikatnim
mineralima željeza.
Ležišta ovog tipa su Ovefak na Grenlandu, Kovari u Poljskoj,
Osteroder u Njemačkoj i druga.
Ležišta grafita. Grafitna ležišta stvaraju se u oreolima intruziva
i u neposrednom kontaktu sa slojevima kamenog uglja. Tipično ležište
je Kurensko u basenu Krasnojarsko u Rusiji. Grafit je izdvojen u
slojevima kamenog uglja koji su podvrgnuti jakom kontaktnom
metamorfizmu pod djelovanjem sibirskih dijabaza (slika 130).
v <•
V V v V V V
1 - pješčan gornjeg karbona, 2 - škriljci i kvarciti, 3 - grafitni škriljci,

4 - grafit obrazovan po sloju uglja, 5 - karbonatne stijene, 6 - dijabazi
Slika 130. Shematski geološki profil Kurejskog ležišta (Smirnov, 1982.)
Ležišta korunda i šmirgle. Ležišta korunda i šmirgle, javljaju

se na kontaktu intruzija i boksita. Pri slabom metamorfizmu obrazuju
se dijasporske stijene, a pri jačim metamorfnim promjenama prelazi u
227
šmirglu. Mineralni sastav šmirgle čine korund, magnetit, pirit,
andaluzit, dijaspor i drugi minerali. Ležišta ovog tipa poznata su u
Grčkoj.
7.4. METAMORFNA LEŽIŠTA
Metamorfha ležišta nastala su u procesu metamorfizma, pri čemu

dolazi do pregrupiranja mineralnih komponenti iz stijena na relativno
malom prostoru, kada se obrazuju rudna tijela. Proces prekristalizacije i
preraspodjela mineralnih komponenti iz stijena je karakterističan samo za
stvaranje nekih nemetalnih mineralnih sirovina.
Karakteristična metamorfna ležišta, nastaju pri metamorfnim
promjenama krečnjaka u mermer, pijeskova u kvarcite, a glinoviti
škriljci prelaze u krovne škriljce. Za nastanak facije zelenih stijena,
vezana su ležišta azbesta, za amfibolitsku faciju vezan je nastanak
ležišta distena, šmirgle i grafita. Izdvajanje granulitske facije vezano je
za stvaranje ležišta granata, kvarcita i flogopita, dok je za eklogitsku
faciju karakateristično koncentriranje rutila.
7.4.1. EHSTENSKO-SILIMANITSKA LEŽIŠTA
Tri modifikacije sastava A^SiOs predstavljene su u

amfibolitskoj faciji sa distanom, andaluzitom i slilimanitom. Po
rezultatima Elisejeva (Smirnov, 1982.), andaluzit nastaje pri visokim
temeperaturama i niskim tlakovima. Kijanit (disten) stvara se pri
srednjoj temperaturi i visokom tlaku, dok se silimanit izdvaja pri
visokoj temeperaturi i visokom tlaku (slika 131).
Kianitska (distenska) i silimanitska
KJO'C
ležišta poznata su na Kolskom
poluostrvu u Jakutiji, Lapsa Buru u
Indiji, te kristalasti škriljci u
Makedoniji, Sloveniji i Srbiji.
IV Sadržaj distena u ležištima je
promjenljiv i kreće se u rasponu od
10 do 90%. Oblici rudnih tijela su
sočivastog oblika. Često se javljaju i
I-andaluzita, II-Hjanita, kao impregnacione zone.
III-ilimanita,IV-mulita (Tompson, I.)
Slika 131. Dijagram izdvajanja
alumosilikata
228
7.4.2. LEŽIŠTA GRANATA
Prelazak od amfibolitske ka granulitskoj faciji, karakterizira se

smanjenjem hidrosilikatnih minerala u pojedi-nim liskunima. Po
izučavanjima Elisejeva, biotit i muskovit zamjenjuje almadin, a umjesto
flogopita pri visokoj temperaturi stvara se pirop.
Dakle, sastav granata u zavisnosti je od temperature i
metamorfnih preobražavanja.
Metamorfna ležišta granata u kristalastim škriljcima poznata su
na Uralu i drugim dijelovima svijeta, gdje su rasprostranjene stijene
srednjeg stepena metamorfizma.
7.4.3. LEŽIŠTA TITANA
Najpoznatije ležište ove vrste je Vertuševsko na Uralu. Ležište

je nastalo kao posljedica metamorfnih promjena stijena gabroidnog
sastava u uvjetima koji odgovaraju stvaranju eklogitske facije.
Pri metamorfnim promjenama izomorfne primjese titana,
pregrupiraju se u samostalne koncentracije minerala rutila i ilmenita.
U ranom stadiju metamorfizma obrazuju se čiste individue
kvalitetnih ruda minerala rutila i ilmenita. Daljim napredovanjem
metamorfizma, iz ilmenita se odvaja željezo, pri čemu se formiraju
titanske rude u vidu rutila u amfibolitskim i eklogitskim facijama.
229
LITERATURA
Apelcin, F.R. et ali: Principi prognoza i ocenki mestoroždenijpolaznih
iskpaemih, Nedra, Moskva, 1984.
Bachinski, D.: Alteration Asociated with Metamorphosed Ophiolitic

Cupriferous Iron Sulfide Deposits, Whalesback Mine, Notre Dame
Bay,
Neqfoundland, Miner. Deposita, Vol. 12, pp. 48-63, Berlin, 1977.
Barabanov, V.F.: Lekcii po genetičeskoj mineralogiji, Leningradski

univerzitet, Lenjingrad, 1969.
Bateman, S.M.: Ekonomic Mineral Deposits: John Wiley and Sons, p.

916, New York.
Bateman, M. Alan: Ekonomic mineral Deposits, Second Edition, John

Wiley and Sons, ine, New York-London, 1952.
Betehtin, A.G., Tatarinov, P.M. et ali: Kursmestoroždenij polezni

iskopaemih, II izdanje, Gostotehizdat, Moskva, 1946.
Berkman, M.: Geology of the Rum Jungle uranium depostits, Atomic

Energy Austral, No 1, pp. 12-22, 1970.
Beus, A.: Albytizirovannye i greiziniziovannve granity (apogranitv), Izd.

A N S S S R, p. 196, Moskva, 1962.
Bezruk, V.M.: Geologija i gruntovenenie, Nedra, Moskva, 1977.
Borzunov, V.M., Grohoskij, L.M.: Poiski i razvedka mestoroždenij

mineralnova sirja dlja nemičeskoj promišljenosti, Nedra, Moskva, 1978.
Bozanov, G.A., Varhomeev, E.S.: Nauka - Sibirskoe otdelenije,

Novosibirsk, 1976.
Brown, J.S.: Genesis of Stratiform Lead-Zink-Barite-Fluorite Deposits,

Economic Geology, No 3, p. 43, 1967.
Bvrjak, V.A.: Metamorfizam i rudoobrazovanije, Nedra, Moskva, 1982.
Bužinski, G.I.; O genetičeskih tipah boksitov. u: Boksiti ih minerogija

genezis, (176-266)., AN, SSSR, Moskva, 1958. Cameron, E.N, Jahns,
R., Me Nair, A., Page, L.: Internal Structure of Granitic Pegmatites,
Economic Geology Monograph 2, p. 115. 1949.
230
Cissarc, A.: Die Stellung der Lagerstatten Jugoslaviens im geologischen
Raum, Geološki vesnik Savezne uprave za geološka istraživanja, knjiga
IX, Beograd, 1956.
Deb, M: Polvmetamorphism of Oreš in Precambrian Stratiform assive

Sulfide Depostits at Abaji-Deri, Western India, Mineral. Deposita,
Vol. 14, pp. 21-31, 1979.
Drovenik, M., Leskovšek, H., Pezdić, J., Struci, J.: Izotopska sastava
zvepla v sulfidnih nekaterih jugoslovenskih rudisc, Rudarsko-metalurški
zbornik, 2-3, Ljubljana, 1970.
Duboveckij, I.T. et ali: Geologija i geohemija rudnih mestoroždenij,

Nauki o zemlje, Mir, Moskva, 1974.
Forgan, C.B.: Trepča Mines Limited - II, Essentialgeological features

of the Stari Trg lead-zinc ore body, Minning and metallurgy,Octorer,
London, 1936.
Ginzburg, A., Epshtein, E.: Karbonatitovie mestorozhdeniya, Izd.

Nedra, Moskva, 1968.
Gorzevskij, D.I.: Svincevo-dnkovne mestorozdenija u "Principi,

prognoza mestoroždenij poleznih iskopaemih", Nedra, Moskva, 1984.
Grintal, E.F., Narkelyn, L.F.: Osobenosti geologii i brudeneniya

Udokanskogo i Dzhezhkazganskogo mestorodzdenii medistykh
peschhanikov, Ed. Nedra, pp. 41-66, Moskva, 1964.
Hawkes: Geohemija i istraživanje mineralnih sirovina, Savremena
administracija, Beograd, 1968.
Hawley, J.E.: The Sudbury Oreš, their Mineralogy and Origin,

Canadian Mineralogist, Vol. 7, pp. 1-207. 1962.
Hrković, K.: Struktumo-petrofizičko-metalogenetske karakteristike

ležišta obojenih metala Jugoslavije kao prospekcijsM kriteriju,
Rudarsko-geološki fakultet, Katedra za ekonomsku geologiju, posebno
izdanje, Beograd, 1991.
Ilić, M.: Opšte odlike porfirskih ležišta bakra u jugozapadnom dijelu

SAD, Zbornik radova Rudarsko-metalurškog fakulteta i instituta za
bakar u Boru, Bor, 1972/73.
231
Janković, S.: Izotopni sastav olova u pojedinim tercijarnim olovo-
cinkovim rudištima srpsko-makedonske metalogentske provincije,
Geološki anali Balkanskog poluostrva, knjiga XLII, Beograd, 1978.
Janković, S.: Ležišta mineralnih sirovina, Rudarsko-geološki fakultet,

Smerovi za istraživanja mineralnih sirovina, Beograd, 1981.
Jurković, L.: Mineralne parageneze Srednjebosanskog rudogorja, sa

p;osebnim osvrtom na tetraearite, Posebno izdanje Geološkog vijesnika,
Diss, Zagreb, 1956.
Karamata, S.: Petrogeneza, Građevinska knjiga, Beograd, 1967.
Karamata, S., Radulović, B.: Primarni oreoli rasejavanja nekih

elemenata u krečnjacima oko rudnih tela Starog Trga "Trepča",
Zbornik
radova Rudarsko-geološkog fakulteta za 1968/69, Beograd, 1970.
Kubat, I. i et ali: Rezultati ispitivanja izotopnog sastaa sumpora,

kiseonika, ugljenika i olova u nekim rudnim ležištima i pojavama
Bosne i Hercegovine, Geološki glasnik, br. 24-25, Sarajevo, 1979-80.
Kubat, L: Metalogenija i prognoza čvrstih mineralnih sirovina u trijasu

Bosne i Hercegovine, posebna izdanja Geološkog glasnika, knjiga
XVIII, p. 149, Sarajevo, 1980. (doktorska disertacija).
Kurtanović, R.: Nova saznanja u istraživanju Pb~Zn ležišta "Trepča" -

Stari Trg, III savjetovanje Pb-Zn minerahzacija u SFRJ, Srebrenica,
1983.
Kurtanović, R.: Ocena potencijalnosti olova i cinka u ležištu "Trepča"

- Stari Trg, Rudarsko-geološki fakultet, Beograd, 1984., (magistarski
rad).
Kurtanović, R.: Zonalni raspored rudnih mineralizacija u funkciji

usmeravanja istražno-pripremnih radova i ostvarenog kvaliteta
eksploatacije u ležištu "Trepča" - Stari Trg, Vesnik Zavoda za
geološka i geofizička istraživanja, knjiga XLIII, serija A, Beograd,
1985.
Kurtanović, R.: Ruda u škriljcima značajna sirovinska osnova u

budućoj eksploataciji rudnika "Trepča" - Stari Trg, Tehnika, broj 41,
Beograd, 1988.
Kurtanović, R.: Kratak pregled istraživanja i eksploatacije ležišta

metaličnih sirovina u BiH, Geološki glasnik, br. 33, Zavod za
geologiju, Sarajevo, 1995.
232
Kurtanović, R.: Žuto, bijele i crno zlato u Bosni i Hercegovini,
Geološki glasnik, br. 33, Zavod za geologiju, Sarajevo, 1995.
Kurtanović, R.: Istraživanje ležišta mineralnih sirovina, Geološki

glasnik, Knjiga 1, Zavod za geologiju, Sarajevo, 1996.
Kurtanović, R.: Morfogenetska izučavanja u funkciji određivanja

potencijalnosti olovo-cinkovih ležišta u rudnom polju "Trepča",
Rudarsko-geološki fakultet, Tuzla, 1990. (doktorska disertacija).
Kurtanović, R., Hrvatović, H.: Nemetalne mineralne sirovine u obnovi i

razvoju privrede Bosne i Hercegovine, I međunarodni naučno-stručni
skup "Proizvodnja i prerada nemetalnih mineralnih sirovina i njhova
primjena u industriji, Zenica, 1996.", Zenica, 1996.
Kurtanović, R., Premović, B.: Stepen istraženosti u ležištu 'Trepča" i

njegovoj okolini u funkciji dosadašnjih istraživanja i eksploatacije,
Energoinvest, Tehnika, nauka, inžinjering, 27, Sarajevo, 1987.
Lindgren, W.: Mineral Deposits, McGraw-Hill Book, Comp., p. 930,

New York, 1933.
Lir, J.V.: Praktikum po strukturom udnih polej, Leningradski gornij

institut, Lenjingrad, 1983.
Lukin, L.I. et ali: Osobenosti struktur gidrotermalnih rudnih

mestoroždenij v različitih strukturnih etažah i jarusah, Nauka, Moskva,
1968.
Magakjan, I.G. : Rudnie mestoroždenja, izdatelstvo A.N. Arjemskoj,

SSR, Erevan, 1961
Micić, L: Kontaktne, pneumolitske i hidrotermalne promene u

vulkanskim stenama Kopaoničke oblasti, Rasprave Zavoda za geološka
i geofizička istraživanja, knjiga XIX, Beograd, 1980.
Mulina, Č.: Hidrotermalno-egzogena ležišta silikatnih ruda nikla i
kobalta Glavice i Čitakova, Tehnika No 10, Beograd, 1973.
O'Driscoll, E.: Structural Corridors in Landsat Lineament

Interpretation, Mineral. Deposita, Vol. 16, pp. 85-101, 1981.
Park, Ch.: The Zonal Theroy of Ore Deposits, Economic Geologv,

Annivers, Volume, 1955.
233
Pezdić, J., Dolenc, T.: Istraživanje rudnih ležišta metodom analize
izotopnog sastava kiseonika, ugljenika, sumpora i olova, Energoinvest,
Tehnika, nauka, inženjering, 27, Sarajevo, 1987.
Petković, M.: Prospekcija rudnih ležišta, Rudarsko-geološki fakultet,

Smerovi za istraživanje ležišta mineralnih sirovina, Beograd, 1989.
Radosavljević, S.: Prilog poznavanja temperature stvaranja Pb -Zn

asocijacija u ležištu Veliki Majdan, III savjetovanje Pb -Zn
mineralizacija, Srebrenica, 1983.
Ramović, A.M.: Osnovi metalogenije, Geološki glasnik, Sarajevo, 1983.
Ramović, M.: Geotermodinamski ciklusi, Geografski pregled, Sv. VIII-

IX, pp. 55-78, Sarajevo, 1965.
Schumacher, F.: Ležište Trepča i njegova okolina, Beograd, 1950.
Schneiderhohn, H.: Erzlagerstarren. Kurzvorlesungen zui Einfiihrung

und zur Wienderholung, 1995.
Scerba, G. N.: Grajzenovije mestoroždenija u knjizi: Genezis rudnih

mestoroždenij, Nedra, Moskva, 1967.
Sehtman, P.A., Kordev, B.A., Nikiforov: Detalnie struktu rno-

prognoznie karti gidrotermalni mestoroždenij, Nedra, Moskva, 1979.
Semenov, K.L.: Morfometrija tel poleznih iskopaemih, Nedra, Moskva,

1985.
Sillitoe, R.H.: A Plate tectonic model for the origin of porphyry

copper deposits, Economic Geology, Vol. 67, p. 184, 1972.
Skinner, B.J., Barton, P.B.: Genesis of mineral deposits, Annual

Review of Earth and Planetarv Sciences, Vol. 1, pp. 183-221, 1973.
Smirnov, V.I.: Geologija poleznih iskopaemih, Nedra, Moskva, 1982.

Štemprok, M.: Metallization Associjated with Acid Magmatis, vol. I,
Geol. Survev of Czechoslovakia, Prague, 1974.
Vukašinović, S., Visić, S., Kurtanović, R.: O dosadašnjim i potrebi

daljih geofizičkih ispitivanja u rudnom polju Trepča, Radovi
Geoinstituta, knjiga 21, Beograd, 1988.
Wilson, H.D.: Magmatic Ore Deposits, Economic Geologv Monograph

4, p. 336, 1969.
234
SADRŽAJ Strana
1. OPĆE KARAKETERISTIKE LEŽIŠTA ..................................... 7
2. OPĆI MODEL OBRAZOVANJA LEŽIŠTA .......................... 13

2.1 Izvor rudnih elemenata ...................................................... 14
2.1.1 Endogeni izvori rudnih tijela ............................... 14
2.1.2 Egzogeni izvori rudnih tijela ................................19
2.2 Mehanizmi koncetracije korisnih
elemenata iz primarnih izvora ............................................20
2.3 Prijenos rudnih elemenata ................................................... 21
2.4 Izdvajanje rudnih ležišta .......................................................21
2.5 Pojave koje prate stvaranje ležišta .......................................23
2.6 Nivo deponiranja ležišta ...................................................... 23
2.6.1 Plitka vulkanska ležišta ..................................... ....24
2.6.2 Subvulkanska ležišta ............................................... 24
2.6.3 Hipoabisalna ležišta ............................................... 25
2.6.4 Abisalna ležišta ..................................................... 26
3. GEOLOŠKI UVJETI NASTANKA LEŽIŠTA ........................ 27
3.1 Endogena ležišta .................................................................. 27
3.2 Egzogena ležišta .................................................................. 29
3.3 Metamorfogena ležišta ......................................................... 31
4. KONTROLNI FAKTORI RAZMJEŠTAJA I
MORFOGENETSKE KARAKTERISTIKE LEŽIŠTA ......... 33
4.1 Kontrolni faktori deponiranja ležišta .................................. 33
4.1.1 Strukturni faktor ................................................... 33
4.1.2 Litološki faktor ...................................................... 36
4.1.3 Magmatski faktor .................................................. 36
4.2 Morfogenetske karakteristike rudnih tijela ......................... 38
4.2.1 Oblici rudnih tijela ............................................... 39
4.2.1.1 Izometrična rudna tijela ..................................... 39
4.2.1.2 Pločasta rudna tijela ............................................ 40
4.2.1.3 Stubasta rudna tijela ........................................... 42
4.2.1.4 Složeni i nepravilni oblici ................................... 42
235
4.2.2 Vrste mineralizacija ................................................. 44
4.2.2.1 Moneralna parageneza .......................................... 44
4.2.2.2 Mineralna asocijacija ............................................. 45
4.2.2.3 Mineralna facija .................................................... 45
4.2.3 Stepen koncentriranosti minerala u
rudnim tijelima ...................................................... 46
4.2.3.1 Impregnacioni tip orudnjenja ............................... 47
4.2.3.2 Kompaktno orudnjenje ......................................... 47
4.2.3.3 Štokverno orudnjenje ............................................ 47
4.2.3.4 Štokverno-impregnacioni tip orudnjenja ............. 47
4.2.3.5 Žilasti tip orudnjenja ............................................. 47
4.2.2.1 Žilasto-impregnacioni tip orudnjenja .................. 47
4.3 Sklop ruda ................................................................................ 48
4.3.1 Teksture ruda .......................................................... .48
4.3.2 Strukture ruda .......................................................... 48
5. SERIJA END OGENIH LEŽIŠ TA ................................................ 53
5.1 Magmatska ležišta ................................................................... 53
5.1.1 Ležišta likvidnih segregata ...................................... 54
5.1.2 Ležišta magmatske kristalizacije ............................. 57
5.1.2.1 Stratiforna ležišta gsbro-peridotitskih
kompleksa ............................................................... 58
5.1.2.2 Alpinotitna ležišta perodotitsko-gabro
kompleksa ............................................................... 62
5.1.2.3 Ležišta gabro-anortzitskih kompleksa .................. 66
5.1.2.4 Leišta titanommagnetita u ultrabazičnim
magmatskim kompleksima .................................... 68
5.1.2.5 Kimberlitska ležišta ................................................ 68
5.1.3 Injekciona ležišta ...................... , .............................. 71
5.1.3.1 Ležišta nefelin-sijenitskih
magmatskih-kompleksa ...........................................72
5.1.3.2 Ležišta magmatitsko-apatitsko-sijenitskog
kompleksa ................................................................72
5.2 Karbonatska leišta ....................................................................74
5.3 Pegmatitska ležišta ...................................................................78
5.3.1 Granitni pegmatiti .....................................................80
5.3.2 Alkalni pegmatiti .......................................................84
236
5.3.3 Pegmatiti ultrabazičnih i bazičnih
kompleksa ............................................................... 84
5.4. Skamovska ležišta ....................................................................85
5.4.1 Krečnjački skarnovi .................................................87
5.4.2 Magnezijski skarnovi ...............................................87
5.4.3 Silikatni skarnovi .....................................................88
5.5 Albitsko-grajzenska ležišta .....................................................93
5.5.1 Albitska ležišta ........................................................95
5.5.2 Grajzenska ležišta .................................................... 97
5.6 Porfirska ležišta ......................................................................102
5.6.1 Andski tip ležišta ...................................................104
5.6.2 Dioritski tip leišta ..................................................105
5.6.3 Intermedijarni tip ležišta ....................................... 105
5.7 Hidrotermalna ležišta ............................................................ 110
5.7.1 Prijeklo hidrotermalnih rastvora ........................... 111
5.7.2 fizičko-hemijske karakteristike
hidrotermalnih rastvora ........................................ 115
5.7.2.1 Sastav hidrotermalnih rastvora ........................... 115
5.7.2.2 Promjene PH vrijednosti hidrotermalnih
rastvora .................................................................. 116
5.7.2.3 Temperatura hidrotermalnih rastvora ................ 117
5.7.2.4 Uticaj tlaka pri stvaranju ležišta ........................ 118
5.7.2.5 Rastvorljivost rudnih komponenti
u hidrotermalnim rastvorima ............................. 120
5.7.2.6 Rastvorljivost metala u
hidrotermalnim rastvorima ................................. 122
5.7.3 Oblici prenošenja mineralnih jedinjenja u
hidrotermalnim rastvorima ................................. 125
5.7.3.1 Prijenos u obliku pravih rastvora ..................... 126
5.7.3.2 Prijenos koloidima ............................................... 126
5.7.3.3 Prijenos prostih jona .......................................... 136
5.7.3.4 Prijenos kompleksnim
molekularnim rastvorima .................................... 127
5.7.4 Transport hidrotermalnih rasvora ........................... 127
5.7.4.1 Poroznost stijena ............................... : .............. 128
5.7.4.2 Propustljivost stijena ........................................... 129
5.7.5 Izdvajanje minerala i obrazovanje ležišta .......... 129
237
5.7.5.1 Percipitacija .......................................................... 130
5.7.5.2 Metasomatoza ........................................................130
5.7.5.3 Preobražavanje ranije svorenih minerala ..........131
5.7.6 Pojave koje prate stvaranje ležišta ......................133
5.7.6.1 Primarni oreoli rasijavanja .................................133
5.7.6.2 Okolorudne izmjene ............................................. 134
5.7.7 Klasifikacija ležišta ................................................. 138
5.7.7.1 Plutogena hidrotermalna ležišta ......................... 139
5.7.7.2 Vulkanogeno-hidrotermalna ležišta ..................... 143
5.7.7.3 Agmatska ležišta ................................................... 144
6. SERIJA EGZOGENIH LEŽIŠ TA ............................................. 147
6.1 Ležišta rspadanja ................................................................... 147
6.1.1 Fizičko-hemijski uvjeti
obrazovanja ležišta .............................................. 150
6.1.1.1 Voda ..................................................................... 150
6.1.1.2 Kisik ...................................................................... 152
6.1.1.3 Ugljena kiselina .................................................... 152
6.1.1.4 Ostale kiseline ..................................................... 152
6.1.1.5 Organizmi .............................................................. 153
6.1.1.6 Temperatura ......................................................... 153
6.1.2 Razlaganje primarnih stijena
u kori raspadanja ................................................ 153
6.1.2.1 Zasićena sialitni profil ........................................ 154
6.1.2.2 Nezasićeni sialitni profil ..................................... 155
6.1.2.3 Alitni profil ........................................................... 155
6.1.3 Geološki uvjeti obrazovanja ležišta ...................... 156
6.1.3.1 Sastav korjenih stijena ......................................... 157
6.1.3.2 Klima ..................................................................... 158
6.1.3.3 Tektonska građa terena i reljef terena ........... 158
6.1.3.4 Pdzemne vode ....................................................... 159
6.1.3.5 Veza sa drugim genetskim grupama ................ 159
6.1.4 Ležišta ostatka ........................................................ 159
6.1.4.1 Silikatna ležišta..................................................... 159
6.1.4.2 Ležišta željeza ..................................................... 162
6.1.4.3 Ležišta magnezita ................................................ 162
6.1.4.4. Ležišta talka ....................................................... 163
238
6.1.4.5 Ležišta mangana ..................................................163
6.1.4.6 Ležišta boksita .....................................................164
6.1.4.7 Ležišta kaolina ......................................................168
6.1.5 Infiltraciona ležišta .................................................169
6.1.5.1 Ležišta urana .......................................................169
6.1.5.2 Ležišta bakra .......................................................172
6.1.5.3 Ležišta željeza ...................................................... 173
6.1.5.4 Ležišta sumpora ...................................................173
6.1.5.5 Ostala ležišta ........................................................ 173
6.1.6 Ležišta oksidacione zone .......................................173
6.1.6.1 Promjene u ležištima oksidacione zone ............ 174
6.1.6.2 Hemijski procesi u ležištima
oksidacione zone .................................................. 176
6.1.6.3 Karakteristike ležišta oksidacione zone............... 177
6.2 Rasipna ležišta ....................................................................... 185
6.2.1 Geološki uslovi obrazovanja rasipa .................... 186
6.2.1.1 Erozioni faktor .................................................... 189
6.2.1.2 Tektonski faktor .................................................. 189
6.2.1.3 Klimatski faktor ................................................... 189
6.2.1.4 hidrogeološki faktor ............................................. 189
6.2.2 Eleuvijalna ležišta .................................................... 190
6.2.3 Deluvijalna ležišta ................................................... 190
6.2.4 Proluvijalna ležišta .................................................. 191
6.2.5 Aluvijalna ležišta .................................................... 191
6.2.6 Litoralni rasipi ........................................................ 194
6.2.7 Glacijalni rasipi ....................................................... 195
6.2.8 Eolski rasipi ............................................................. 195
6.3 Sedimentna ležišta ................................................................. 196
6.3.1 Fizičko-hemijski uvjeti obrazovanja
ležišta ................................................................... 197
6.3.1.1 Mobilizacija rudne materije
u kori raspadanja ............................................... 197
6.3.1.2 Prijenos rudne komponente ............................... 197
6.3.1.3 Obrazovanje sedimentnih ležišta
u vodenim basenima ......................................... 198
6.3.2 Mehanička ležišta .................................................... 201

239
6.3.2.1 Ležišta šljunka ...................................................... 201
6.3.2.2 Ležišta pijeska ..................................................... 202
6.3.2.3 Ležišta gline ........................................................ 202
6.3.3 Hemijska ležišta ...................................................... 202
6.3.3.1 Ležišta soli ........................................................... 205
6.3.3.2 Ležišta željeza, magana i aluminija ................. 205
6.3.3.3 Ležišta obojenih i rijetkih metala .................... 209
6.3.4 Biohemijska ležišta ................................................. 210
6.3.4.1 Ležišta fosforita ................................................... 211
6.3.4.2 Karbonatne stijene .............................................. 213
6.3.4.3 Silicijske stijene ................................................... 213
6.4 Vulkanogeno-sedimentna leišta ........................................... 213
6.4.1 Ležišta masivnih sulfida ........................................ 216
6.4.2 Ležišta željeza i mangana .................................... 216
6.4.3 Ležišta marinskih manganskih nodula ................ 218
6.4.4 Ležišta betonskih glina ......................................... 218
7. METAMORFOGENA LEŽIŠTA ..................................................... 219
7.1. Fizičko-hemijski uvjeti obrazovanja ležišta ........................ 220
7.2 Odnos metamorfhih facija i
ležišta mineralnih sirovina ................................................. 221
7.3 Metamorfizirana ležišta ......................................................... 224
7.3.1 Regionalno-metamorfizirana ležišta .................................. 224
7.3.2 Kontaktno-metamorfizirana leišta ..................................... 227
7.4 Metamorfiia ležišta ................................................................ 228
7.4.1 distensko-silimanitska ležišta .............................................. 228
7.4.2 Ležišta granata ..................... ; ............................................. 229
7.4.3 Ležišta titana ............. : ....................................................... 229
L I T E R A T U R A ........................................................................ 230
240

Ležišta Mineralnih Sirovina PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ležišta Mineralnih Sirovina PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dr Ramo H.

Ova knjiga je štampana sredstvima Savjeta Evrope i

Ležišta mineralnih sirovina veoma su važni resursi svake

Tuzla, mart 1997 godine

Ležišta mineralnih sirovina predstavljaju dijelove Zemljine kore,

Rude, po pravilu, sastoje se od više korisnih minerala i one se

Sadržaj metala u različitim mineralima direktno je u zavisnosti

ALUMINIJ DIJASPOR HA1O2 47,2 3,3-3,5

MANGAN PIROLUZIT MnO2 63,2 55,0 - 63,0 4,7 - 5,0

PLATINO- PLATINASTIL (Ir, Pt) Ir do 90,0 19,64-55,44

SUMPOR SAMORODNI S S IUO,0

TELUR KALAVER1T AuTe2 56,4 56,9 - 57,87

2. OPĆI MODEL OBRAZOVANJA LEŽIŠTA

Ležišta mineralnih sirovina nastaju kao produkti složenih fizičko-

elelment zemljena kora • ležište faktor

Proces obrazovanja ležišta može se prikazati prema uopćenom

2.1.1. ENDOGENI IZVORI RUDNIH ELEMENATA

Izvor rudnih elemenata, u osnovi, potiče iz magmatskih procesa,

Z , 98.59% N 46 Dy 4,5 A 0,04

Rudni elementi, vezani za_ palingene magme nastale u kontinen-

đioritl 9rartb.- 9f(initl aliaskiti alkalne

uttrabazicnc i bazične magme granitne magme alkalne

Koncentracija pojedinih elemenata u magmatskim stijenama

Be O.X 0.2 1 0.4 2 1.8 3 5.5 1

Ti 300 300 13800 9000 3400 8000 1200 2300 3500

V 40 40 250 200 88 100 44 40 30

Cr 1600 2000 170 200 22 50 4.1 25 2

Mn 1620 1500 1500 2000 540 1200 390 600 850

Ni 2000 2000 130 160 15 55 4.5 8 4

Zn 50 30 105 130 60 72 39 60 130

As 1 0.5 2 2 1.9 2.4 1.5 15 1.4

Se 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05

Zr 45 30 140 100 140 260 175 200 500

Mo 0.3 0.2 1.5 1.4 1.0 0.9 1.3 1 0.6

Cd O.X 0.05 0.22 0.19 0.13 0.13 0.1 0.13

Sn 0,5 0.55 1.5 1.5 1.5 3 3 X x

Sb 0.1 0.1 0.2 1 0.2 0.2 0.2 0.26 o.x

Ta 1.0 0.02 1.1 0.5 3.6 0.7 4.2 3.5 2.1

W 0.77 0.1 0.7 1 1.3 1 2.2 1.55 1.3

Au 0.006 0.005 0.004 0.004 0.004 0.004 0.005 0.00X

Hg 0.0X 0.01 0.09 0.09 0.08 0.08 0.08 0.0X

TI 0.06 0.01 0.21 0.2 0.72 0.5 2.3 1.5 1.4

Bi 0.001 0.007 0.007 0.01 0.01 0.01

Th 0.04 0.005 4 3 8.5 7 17 18 13

U 0.001 0.003 1 0.5 3.0 1.8 3.0 3.5 3.0

S 300 100 300 300 300 200 300 400 300

Koncentracije pojedinih elemenata u magmi mogu se smatrati

sMa J. Genetska veza

magmi i ležišta EGZOGENI

IZVORI RUDNIH METALA

Vodeni bazeni, prije svih mora i okeani, također mogu biti

2.3. PRIJENOS RUDNIH ELElNpATA

2.4. IZDVAJANJE LEŽIŠTA

Ocvrscavanje endogenih ruanin rastvora (sihka^anog i oksidnog karak-

Slika 4. Stadij kristalizacije rudne supstance iz raspora

Percipitacija je najčešći vid formiranja kristala iz rudnih rastvora

2.5. POJAVE KOJE PRATE STVARANJE LEŽIŠTA

2.6. NIVO DEPONIRANJA LEŽIŠTA

fta 5. Prostorni odnos Izdvojene rude i zone primarnih oreola rasijavanja

2.6.1. PLITKA VULKANSKA LEŽIŠTA

2.6.2. SUBVULKANSKA LEŽIŠTA

2.6.3. HIPOABISALNA LEŽIŠTA

GLAVNE FORMACIJE OKOLORUONIH METOSOMATSKIH