Przekładnie zębate stożkowe

Przekładnię zębatą stożkową tworzą dwa zazębiające się koła stożkowe o osiach
przecinających się pod pewnym katem Σ. Może to być kat ostry lub rozwarty, ale
najczęściej jest to kąt prosty, a przekładnie takie nazywane są ortogonalnymi.
Typy kół stożkowych:
a) stożkowe proste – linie zębów są liniami
prostymi
b) stożkowe skośne – linie zębów są styczne
do kręgu współśrodkowego
Stożkowe krzywoliniowe:
c) łukowokołowe o βm = 0° (zerolowe)
d) łukowokołowe o βm > 0°
e) palloidalne (kształt ewolwenty)
f) cykloidalne (kształt cykloidy)

Kąt β – kąt pochylenia linii zęba, określany

jako kąt zawarty między styczną do linii zęba
a tworzącą stożka podziałowego i
wyznaczony w połowie szerokości wieńca
zębatego, czyli na średnim promieniu Rm jest
oznaczany βm.
W kołach stożkowych zęby nacina się na pobocznicy stożka, stąd geometria ewolwenty jest
odmienna od rozpatrywanej dla koi walcowych. Powierzchnia boczna zębów o zarysie
ewolwentowym jest zakreślana przez tworzącą ZZ’ leżącą na płaszczyźnie P obliczanej bez
poślizgu po stożku zasadniczym.
Jeżeli prostą ZO na płaszczyźnie P zastąpi się inną prostą nachyloną do niej pod pewnym
kątem lub też linią krzywą, to w wyniku obtaczania płaszczyzny P po stożku zasadniczym
uzyskuje się powierzchnie boczne zębów skośnych lub krzywoliniowych.
Analogicznie do rozważań dotyczących przekładni walcowych, dla kół zębatych
stożkowych można określić pojęcie zarysu odniesienia, linii przyporu (leżącej na kuli) oraz
płaszczyzny podziałowej zarysu odniesienia.
Obróbka kół stożkowych
Nacinania zębów dokonuje się za pomocą specjalnych narzędzi najczęściej w postaci
głowic frezowych (frezów czołowych) o nożach wystających z czoła głowicy, co
schematycznie przedstawiono na rysunku poniżej.
Najbardziej rozpowszechnione obecnie są następujące metody obróbki kół stożkowych z
zębami łukowymi:

- Metoda Gleasona, w której noże

rozmieszczone są w głowicy
frezowej wzdłuż obwodu koła
dzięki czemu linie zębów są
łukami okręgów.

- Metoda Fiat - Mammano – noże

na głowicy rozmieszczone są na
spirali Archimedesa, w wyniku
czego uzyskuje się zazębienie o
spiralnołukowych liniach zębów.

Metoda Gleasona
- Metoda Klingelnberga, w której do obróbki kół zębatych
stosuje się narzędzie w postaci stożkowego frezu
ślimakowego. W wyniku wykonania kół tą metodą
otrzymuje się zazębienie o ewolwentowej linii zębów, zwane
również zazębieniem palloidalnym;

- Metoda Oerlikona, w której noże ustawione są wzdłuż

kilku grup spirali Archimedesa. Uzyskuje się w jej wyniku
zazębienie eloidalne.
Istotną rolę w polepszeniu warunków współpracy zębów oraz w zwiększeniu przenoszonego
obciążenia odgrywa kształt linii zęba. Najmniej korzystne są zęby proste, o linii zęba biegnącej wzdłuż
tworzącej stożka. Błędy wykonawcze i montażowe oraz ugięcie wałów powodują najczęściej
nierównomierny rozkład obciążenia wzdłuż zęba z wystąpieniem spiętrzenia tego obciążenia przy
czole, co prowadzi to do wyłamania zęba wskutek przekroczenia granicy jego wytrzymałości na
zginanie. Dlatego też koła stożkowe z zębami prostymi stosuje się w ograniczonym zakresie, w
przekładniach urządzeń przenoszących małe moce, o małych prędkościach i niewielkich przełożeniach.
Wprowadzenie zębów skośnych w miejsce zębów prostych daje określone korzyści. Ślady przylegania
zębów wskazują na większą liczbę będących jednocześnie w przyporze zębów skośnych w porównaniu
z zębami prostymi, a tym samym większy wskaźnik zazębienia. Jeszcze korzystniejsze efekty osiąga
się stosując zęby łukowe, dzięki którym obok wzrostu wskaźnika zazębienia, jak w przypadku zębów
skośnych, uzyskuje się ponadto korzystne rozmieszczenie śladu przylegania zębów w pobliżu środka
szerokości wieńca zębatego. Dzięki stykowi wypukłej linii boku zęba zębnika z wklęsłą linią boku
zęba koła przy odpowiednio dobranych krzywiznach otrzymuje się większą powierzchnię śladu
przylegania zębów, co zmniejsza naciski powierzchniowe i pozwala uniknąć niekorzystnego
spiętrzenia obciążenia.
 Zęby beczułkowate –
nazywane Coniflex, zapewnia
lokalizację styku zębów w
części środkowej zębów.

Zęby kołowe – średni kąt

pochylenia od 0° do 40°, styk
odbywa się w środkowej części
szerokości zazębienia.
 Zarys odniesienia kół stożkowych stanowi obrys zębów zębatki będącej rozwinięciem na
płaszczyźnie zarysu płaskiego koła odniesienia, czyli tzw. zębatki pierścieniowej. Dla
zębów prostych zarys określa się na stożku czołowym, a w przypadku zębów skośnych i
krzywoliniowych – normalny zarys odniesienia – w przekroju normalnym.
W teorii ewolwentowe zarysy czołowe zębów wyznacza ich ślad na powierzchni kulistej
(1), która nie może być rozwinięta na płaszczyźnie. W związku z tym stosuje się
uproszczenie polegające na zastąpieniu sfery rozwijalnymi powierzchniami dopełniającymi
powierzchni podziałowych: walcem dopełniającym koła płaskiego (2) i stożkiem
dopełniającym koła stożkowego (5).

Walec dopełniający jest styczny do sfery na linii środkowej (3) zarysu koła płaskiego (4).
Linia 3 stanowi okrąg podziałowy koła płaskiego.
Parametry koła płaskiego
1. Re – promień równy promieniowi wspólnej tworzącej przekładni
2. zc – liczba zębów
𝒛𝟏 𝒛𝟐 𝟐𝑹𝒆
𝒛𝒄 = = =
sin 𝛿1 sin 𝛿2 𝒎𝒕𝒆
a dla przekładni ortogonalnej
𝒛𝒄 = 𝒛𝟏 𝟐 + 𝒛𝟐 𝟐
zn – liczby zębów kół zębatych
δn – półkąty stożków podziałowych kół przekładni
mte – moduł czołowy zewnętrzny

Wymiary uzębień kół stożkowych o zębach

prostych określa się na zewnętrznym stożku
dopełniającym (kve), a w kołach stożkowych
o zębach skośnych i krzywoliniowych – na
stożku dopełniającym średnim (kvm).
 Geometria kół stożkowych
Geometria związana jest z metodami obróbki.
Parametrami wyjściowymi są: liczby zębów dobrane z
zakresu zalecanego przez producenta obrabiarek i
narzędzi, średnice i szerokość kół, wynikające z obliczeń
oraz moduł wynika z ogólnej zależności
𝒅
𝒎𝒏 =
𝒛
i sprawdzane na zginanie zęba.
Długości tworzące stożków R
𝒃
𝑹𝒎 = 𝑹𝒆 −
𝟐
𝒃
𝑹𝒊 = 𝑹𝒆 − 𝒃 = 𝑹𝒎 −
𝟐
𝒎𝒕𝒆 𝒛𝟏 𝒎𝒕𝒆 𝒛𝟐
𝑹𝒆 = =
𝟐 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟏 𝟐 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟐
𝒎𝒏𝒎 𝒛𝟏 𝒎𝒏𝒎 𝒛𝟐
𝑹𝒎 = =
𝟐 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟏 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎 𝟐 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟐 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎

dla przekładni ortogonalnych

𝟏
𝑹𝒆 = 𝒛𝒄 𝒎𝒕𝒆
𝟐
𝟏 𝒎𝒏
𝑹𝒎 = 𝒛 𝒄
𝟐 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Kąt pochylenia linii zęba określa się jako kąt między styczną do linii zęba na stożku
podziałowym a tworzącą tego stożka. Wobec zmienności wartości kata pochylenia linii zęba
wzdłuż tworzącej stożka podziałowego przyjęto określać jego wartość nominalną na
średniej tworzącej, czyli w połowie szerokości uzębienia. Sredni nominalny kat pochylenia
linii zęba oznacza się βm, kąt zewnętrzny βe, a kąt wewnętrzny βi . Najodpowiedniejszy dla
kół o zębach skośnych przyjmuje się zakres kątów βm = 20 ÷ 25°, a dla kół zębatych
kołowych przy z1 ≥ 11 – kąt βm = 35°.

Szerokość uzębienia przyjmuje się jako mniejszą z dwu wartości

𝑹𝒎
𝒃 ≤ 𝚿𝒃𝒆 𝑹𝒆 =
𝟏 𝟏
−
𝚿𝒃𝒆 𝟐
𝒃 ≤ 𝟏𝟎𝒎𝒕𝒆
Ψbe – współczynnik szerokości uzębienia, zaleca się:
0,3 – dla kół zębatych prostych, skośnych i kołowych
0,25 – dla kół zerolowych
Przy zadanej średnicy koła i liczbach zębów można wyznaczyć wartość modułu
obliczeniowego
 dla kół o zębach prostych

𝒅𝒆𝟏 𝒅𝒆𝟐
𝒎𝒕𝒆 = =
𝒛𝟏 𝒛𝟐

𝚿𝒃𝒆 𝒅𝒆𝟏 𝚿𝒃𝒆 𝒅𝒆𝟐

𝒎𝒕𝒎 = 𝟏 − = 𝟏−
𝟐 𝒛𝟏 𝟐 𝒛𝟐

𝒅𝒎 𝒅𝒆𝟏 − 𝒃 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟏 𝒅𝒆𝟐 − 𝒃 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟐

𝒎𝒕𝒎 = = =
𝒛 𝒛𝟏 𝒛𝟐

 dla kół o zębach skośnych i kołowych

𝜳𝒃𝒆 𝒅𝒆𝟏 𝜳𝒃𝒆 𝒅𝒆𝟐

𝒎𝒏𝒎 = 𝟏 − 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎 = 𝟏 − 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
𝟐 𝒛𝟏 𝟐 𝒛𝟐

𝒅𝒎 𝒅𝒆𝟏 − 𝒃 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟏 𝒅𝒆𝟐 − 𝒃 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟐

𝒎𝒕𝒎 = 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎 = 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎 = 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
𝒛 𝒛𝟏 𝒛𝟐
Rozkład sił w zazębieniu
Rozkład sił jest niezbędny przy wyznaczaniu wytrzymałości i odkształceń wałów oraz
nośności i trwałości łożysk.

Rozkład sił w zazębieniu przekładni stożkowej o zębach prostych

Wartość sił wyznacza się na podstawie siły obwodowej

𝟐𝑴𝟏
𝑭𝒕 =
𝒅𝒎𝟏
Siła normalna
𝑭𝒕
𝑭𝒏 =
𝒄𝒐𝒔 𝜶𝒏
Składowa siły normalnej
𝑭′𝒓 = 𝑭𝒕 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏
rozkłada się na składowe
𝑭𝒙 = 𝑭′𝒓 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟏 = 𝑭𝒕 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒔𝒊𝒏 𝜹𝟏
𝑭𝒚 = 𝑭′𝒓 𝒄𝒐𝒔 𝜹𝟏 = 𝑭𝒕 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒄𝒐𝒔 𝜹𝟏

Powyższe siły oddziałują na zębnik, mają one swoje odzwierciedlenie w oddziaływaniu na

koło
𝑭𝒙𝟏 = −𝑭𝒓𝟐
𝑭𝒓𝟏 = −𝑭𝒙𝟐
 Koło czynne
Kierunek linii zęba i Siła osiowa i promieniowa
kierunek obrotów
Koło czynne
𝑭𝒕
𝑭𝒙 = 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒔𝒊𝒏 𝜹 + 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒄𝒐𝒔 𝜹
Zgodne 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Koło bierne
𝑭𝒕
𝑭𝒙 = 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒔𝒊𝒏 𝜹 − 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒄𝒐𝒔 𝜹
𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Koło czynne
𝑭𝒕
𝑭𝒙 = 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒔𝒊𝒏 𝜹 − 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒄𝒐𝒔 𝜹
Niezgodne 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Koło bierne
𝑭𝒕
𝑭𝒙 = 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒔𝒊𝒏 𝜹 + 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒄𝒐𝒔 𝜹
𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Koło czynne
𝑭𝒕
𝑭𝒓 = 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒄𝒐𝒔 𝜹 − 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒔𝒊𝒏 𝜹
Zgodne 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Koło bierne
𝑭𝒕 Kierunki sił wyznaczają uzyskane w
𝑭𝒓 = 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒄𝒐𝒔 𝜹 + 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒔𝒊𝒏 𝜹
𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎 wyniku obliczeń znaki „+” lub „-”. Znak
Koło czynne „+” oznacza, że siła działa w założonym
𝑭𝒕 kierunku, np. siła osiowa od wierzchołka
𝑭𝒓 = 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒄𝒐𝒔 𝜹 + 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒔𝒊𝒏 𝜹 stożka w stronę jego podstawy, a znak „-
Niezgodne 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Koło bierne ”, że działa przeciwnie, czyli w stronę
𝑭𝒕 wierzchołka stożka.
𝑭𝒓 = 𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏 𝒄𝒐𝒔 𝜹 − 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒔𝒊𝒏 𝜹
𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Wytrzymałość kół zębatych stożkowych
Obliczenia wytrzymałościowe kół stożkowych są dużo bardziej skomplikowane niż kół
walcowych. Aby uprościć proces obliczeniowy przekładnię stożkową zastępuje się
równoważną w przybliżeniu pod względem wytrzymałościowym przekładnią walcową.
Kształt i wymiary zębów kół przekładni walcowej zastępczej odpowiadają kształtowi i
wymiarom zębów kół przekładni stożkowej w przekroju stożkami dopełniającymi średnimi.
Oznacza to, że promienie okręgów tocznych kół walcowej przekładni zastępczej są równe
tworzącym tocznych stożków dopełniających kół stożkowych, odpowiadającym średniej
długości tworzącej stożków tocznych.
Kąt zarysu koła zastępczego
𝜶𝒏𝒗 = 𝜶𝒏
Czołowy kąt zarysu
𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒏
𝒕𝒂𝒏 𝜶𝒕𝒗 =
𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
W kołach o zębach skośnych lub krzywoliniowych kat pochylenia linii zębów walcowych
kół zastępczych jest równy kątowi pochylenia zębów na średniej długości tworzącej
stożków tocznych
𝜷𝒎𝒗 = 𝜷𝒎
Kat pochylenia linii zęba na walcu zasadniczym koła zastępczego
𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒃𝒗 = 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒄𝒐𝒔 𝜶𝒏
Moduł normalny zastępczej przekładni walcowej jest równy modułowi normalnemu
średniemu przekładni stożkowej
𝒎𝒏𝒗 = 𝒎𝒏𝒎
Moduł czołowy przekładni walcowej zastępczej jest równy modułowi czołowemu
średniemu przekładni stożkowej
𝒎𝒕𝒗 = 𝒎𝒕𝒎
Zależność między modułem zastępczym normalnym a czołowym
𝒎𝒏𝒗 = 𝒎𝒕𝒗 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Średnice podziałowe walcowych kół zastępczych
𝒅𝒎𝟏
𝒅𝒗𝟏 =
𝒄𝒐𝒔 𝜹𝟏
𝒅𝒎𝟐
𝒅𝒗𝟐 =
𝒄𝒐𝒔 𝜹𝟐
w przypadku przekładni ortogonalnej
𝒖𝟐 + 𝟏
𝒅𝒗𝟏 = 𝒅𝒎𝟏
𝒖𝟐
𝒅𝒗𝟐 = 𝒅𝒎𝟐 𝒖𝟐 + 𝟏 = 𝒖𝟐 𝒅𝒗𝟏

Liczby zębów zastępczych kół zębatych

𝒛𝟏 𝒅𝒗𝟏
𝒛𝒗𝟏 = =
𝒄𝒐𝒔 𝜹𝟏 𝒎𝒕𝒗
𝒛𝟐 𝒅𝒗𝟐
𝒛𝒗𝟐 = =
𝒄𝒐𝒔 𝜹𝟐 𝒎𝒕𝒗
a przy Σ = 90°
𝒖𝟐 + 𝟏
𝒛𝒗𝟏 = 𝒛𝟏
𝒖𝟐
𝒛𝒗𝟐 = 𝒛𝟐 𝒖𝟐 + 𝟏 = 𝒖𝟐 𝒛𝒗𝟏
Liczby zębów kół zastępczych w przekroju normalnym
𝒛𝒗𝟏
𝒛𝒏𝒗𝟏 =
𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒃𝒗 𝟐 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
𝒛𝒗𝟐
𝒛𝒏𝒗𝟐 =
𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒃𝒗 𝟐 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
Iloraz liczb zębów kół zastępczych wyznacza przełożenie geometryczne walcowej
przekładni zastępczej
𝒛𝒗𝟐 𝒄𝒐𝒔 𝜹𝟏 𝒕𝒂𝒏 𝜹𝟐
𝒖𝒗 = =𝒖 =
𝒛𝒗𝟏 𝒄𝒐𝒔 𝜹𝟐 𝒕𝒂𝒏 𝜹𝟏
dla przekładni ortogonalnej
𝟐
𝒛𝟐
𝒖𝒗 = = 𝒖𝟐
𝒛𝟏
Średnice wierzchołków kół zębatych zastępczych
𝒅𝒂𝒗𝟏 = 𝒅𝒗𝟏 + 𝟐𝒉𝒂𝒎𝟏
𝒅𝒂𝒗𝟐 = 𝒅𝒗𝟐 + 𝟐𝒉𝒂𝒎𝟐
Średnice zasadnicze kół walcowych zastępczych
𝒅𝒃𝒗𝟏 = 𝒅𝒗𝟏 𝒄𝒐𝒔 𝜶𝒕𝒗
𝒅𝒃𝒗𝟐 = 𝒅𝒗𝟐 𝒄𝒐𝒔 𝜶𝒕𝒗
Szerokość uzębienia przekładni walcowej zastępczej jest równa szerokości uzębienia
przekładni stożkowej
𝒃𝒗 = 𝒃
Odległość osi przekładni zastępczej
𝟏
𝒂𝒗 = 𝒅𝒗𝟏 + 𝒅𝒗𝟐
𝟐
Wartości wskaźników zazębienia przekładni stożkowej dla zastępczej przekładni walcowej
 długość odcinka przyporu
𝟏
𝒈𝒂𝒗 = 𝒅𝒂𝒗𝟏 𝟐 − 𝒅𝒃𝒗𝟏 𝟐 + 𝒅𝒂𝒗𝟐 𝟐 − 𝒅𝒃𝒗𝟐 𝟐 − 𝒂𝒗 𝒔𝒊𝒏 𝜶𝒕𝒗
𝟐
 czołowy wskaźnik zazębienia przekładni
𝒈𝒂𝒗 𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒎
𝜺𝜶𝒗 =
𝝅𝒎𝒏𝒎 𝒄𝒐𝒔 𝜶𝒕𝒗
 czołowy wskaźnik zazębienia w przekroju normalnym
𝜺𝒂𝒗
𝜺𝜶𝒗𝒏 =
𝒄𝒐𝒔 𝜷𝒃𝒗 𝟐
 poskokowy wskaźnik zazębienia przekładni
𝒃 𝒔𝒊𝒏 𝜷𝒎 𝒃𝒆𝑯
𝜺𝜷𝒗 =
𝝅𝒎𝒏𝒎 𝒃
 całkowity wskaźnik zazębienia przekładni
𝜺𝒚𝒗 = 𝜺𝜶𝒗 + 𝜺𝜷𝒗