NHỮNG SUY TƯỞNG TRIẾT HỌC

TRONG THƠ CHẾ LAN VIÊN

NGÔ BÍCH THU(,)

Tóm tat: Qua khảo sát một cách hệ thống một số tập thơ của Chế Lan Viên, bài viết đi sâu, làm
nổi bật phong cách thơ Chế Lan Viên cũng như sự vận động của tư duy sáng tạo, tư duy triết học trong
thơ ông. Qua đó làm rõ, Chế Lan Viên là một nhà thơ có tư tưởng đầy mâu thuẫn và phức tạp, người
không biết mệt mỏi trong cuộc hành trình “đi tìm mặt” của chính mình. Ngoài ra, bằng phương pháp
so sánh đồng đại và lịch đại, bài viết cũng chỉ ra điểm tương đồng và khác biệt của phong cách thơ
Chế Lan Viên với các tác giả cùng thời và khác thời ông. Đồng thời bài viết khám phá một Chế Lan
Viên có nghệ thuật viết độc đáo, thống nhất trong đa dạng, một “gương mặt thơ” điển hình của nền
thơ hiện đại Việt Nam.
Từ khóa: Chế Lan Viên, phong cách thơ, cá tính sáng tạo, tư duy sáng tạo, tư duy triết học.
Abstract: This article highlights Che Lan Vien’s evolution as a creative and philosophical poet
through a systematic investigation of his poetry collection. The article shows that Chế Lan Viên, in
looking ‘for his own face’ in his journey as a poet, becomes an author of complicated and paradoxical
ways of thinking. Further, by using both synchronic and diachronic comparative studies, the article
identifies stylistic similarities and differences between Chế Lan Viên, an original Vietnamese poet, and
his contemporaries.
Keywords: Che Lan Viên, poetry style, creative personality, creative thinking, philosophical
thinking.

Cùng với lịch sử tư duy của con người
là sự ra đời của lịch sử triết học. Bất kì
ngành nghiên cứu khoa học nào, kể cả
nghệ thuật và thơ ca đều phải vận dụng tư
duy triết học. Đã có giai đoạn trong văn
học phương Đông, người ta quan niệm
“văn sử triết bất phân” - một tác phẩm văn
học đồng thời là một tác phẩm sử học và
triết học. Tuy ngày nay quan niệm trên đã
thay đổi, nhưng ở những tác phẩm văn học
đích thực, độc giả vẫn nhận thấy những
yếu tố triết học cũng như sử học.
về khái niệm triết học trong thơ, trước
hết phải nói rằng, đây chỉ là một khái niệm
có ý nghĩa tương đối, bởi vì nhà thơ đích
thực nào cũng có tư duy triết học ở mức
độ ít hay nhiều, nhà thơ nào cũng có một
hệ thống quan niệm, cách lí giải các vấn
đề của tự nhiên và xã hội. Tuy nhiên, một
(,)TS. - Trường Đại học Mở TP. Hồ Chí Minh.
Email: nbthuhn@gmail.com.
Số nhà thơ đã lấy những vấn đề đó làm đối
tượng mô tả trực tiếp và là nguồn cảm hứng
chủ đạo trong sáng tác của mình. Những
nhà thơ như vậy có thể được coi là những
nhà thơ có tư duy triết học đậm nét. Xét ở
phương diện này, Chế Lan Viên là một nhà
thơ như vậy. Nói đến Chế Lan Viên là nói
đến một nhà thơ trí tuệ, có tư duy triết học
sâu sắc và phức tạp. Chất triết học trong
thơ ông được bộc lộ ở nhiều phương diện
như cách nhìn của tác giả về vũ trụ, về thời
gian, quan niệm về vấn đề tồn tại và hư vô,
sống và chết...
1. Suy tưởng về vũ trụ
Vũ trụ là nguồn cảm hứng xuyên suốt
nhiều tập thơ của Chế Lan Viên. Tuy nhiên
Chế Lan Viên không phải là nhà thơ duy
nhất viết về vũ trụ. Trước Cách mạng Huy
Cận đã từng viết Vũ trụ ca. Trong đó xuất
hiện những biểu tượng kì vĩ của vũ trụ
“Biên vang chiều chăng liệt/ Sóng rủ nhau
đi bát ngát cười ”, muôn triệu dòng “suối
Những suy tưởng trỉêt học...
mê say ”, ‘‘Đi về biến nhạc xa tăm tap ”.
Vũ trụ trong thơ Huy Cận là vũ trụ mở huy
hoàng, vũ trụ mênh mông đến cảm hòa, và
cái tôi của nhà thơ cũng là một cái tôi kì vĩ,
hài hòa cùng cái kì vĩ của vũ trụ:
Ta góp chân nhanh cùng bốn gió
Ta đi mau quá tầm chân người
Ta gặp hồn ta trong vũ trụ
(Xuân hành) [1, tr. 136]
Khác Huy Cận, Chế Lan Viên lại có
những suy nghĩ rất bi quan về sự tồn tại
của loài người và vũ trụ:
Ngày mai đây muôn loài rồi tan rã
Vũ trụ kia rồi biến ra hư không
(Bóng tối) [8, tr.43]
Còn trái đất đối với người chỉ là một
khối sầu vô hạn.
Cái tôi của Chế Lan Viên trước vũ trụ
không có được cái kì vĩ như cái tôi của
Huy Cận, mà thật nhỏ bé và cô đơn. Khao
khát hiểu đến tận cùng bản chất của VŨ trụ,
nhung không sao hiểu thấu, nhà thơ cảm
nhận được sự rợn ngợp, tương phản rõ rệt
giữa cái nhỏ nhoi của con người với cái
mênh mông, vô tận của đất trời. Những
vần thơ về vũ trụ của Chế Lan Viên phảng
phất hơi hướng thơ Đường:
Trời xanh ới hỡi! xanh khôn nói
Hồn tôi muốn hiếu chang cùng cho
Có cảnh chim gì bay chới với
Chết rồi! Nó lạc giữa Hư vô
(Đọc sách) [8, tr.27]
Trong một lần trả lời phỏng vấn giáo
sư văn học Đức Gunter Giesenfild, Che
Lan Viên đã tự họa chân dung mình với
lời tự bạch: “Tôi thích thơ cổ Á Đông và
thơ thế kỉ XX của châu Âu. Của châu Á
thích Kinh Phật (Livres bouddhistes), thơ
Đường (poésie de 1’époque des Tang), thơ
của Lý Bạch (Ly Tai Pé), Đồ Phủ (Tou
Fou); châu Âu thích Rainer Maria Rilke,
Apollinare, Neruda, Eluard, Ritsos...”1.
1 “Chế Lan Viên nói về thơ, nói về mình”, Văn
nghệ, số Tết Quý Dậu (23/1/1993).
99
Còn theo nhà phê bình văn học Hoài
Thanh thì “Chế Lan Viên đã đi từ Baudelaire,
Edgar Poe đến thơ Đường”. Cảm hứng của
Chế Lan Viên về vũ trụ, con người có điểm
thật gần gũi với cách cảm của một nhà thơ
Đường cách xa ông mươi mười lăm thế kỉ.
Đó là Trần Tử Ngang với bài Đăng u Châu
đài ca (Bài ca lên đài u Châu):
Tiền bất kiến cố nhân,
Hậu bất kiến lai giả.
Niệm thiên địa chu du du,
Độc thưcmg nhiên nhi thế há.
Theo bản dịch của Trần Trọng San là:
Ngoảnh lại trước: người xưa vẳng vẻ,
Trông về sau: quạnh quẽ người sau.
Ngẫm trời đất dài lâu,
Mình ta roi hạt lệ sầu chứa chan.
[10, tr.68]
Có lẽ nếu biết sau mình có một nhà
thơ cũng đau đáu ngẫm suy về cái kì vĩ, vô
cùng của trời đất, cái nhỏ nhoi đơn độc của
kiếp người, thì Trần Tử Ngang đã không
phải một mình rơi hạt lệ sầu chứa chan.
Thơ ca quả là tiếng nói tri âm tri kỉ!
Sau Cách mạng, cách cảm cách nghĩ
của Chế Lan Viên về vũ trụ lại hoàn toàn
thay đổi. Nếu như trước đây, nhà thơ nhìn
vũ trụ bằng cái nhìn siêu hình với quan
niệm “bất khả tri”, thì giờ đây nhà thơ cho
rằng con người có thể hiểu được và làm
được tất cả, kể cả việc cải tạo thế giới.
Khát vọng của con người là vô cùng và
khả năng của con người là vô tận. Đây
chính là quan điểm của chủ nghĩa duy vật.
Trong thơ Chế Lan Viên không còn sự
cách biệt, tương phản giữa cái nhỏ bé hữu
hạn của con người với cái mênh mông vô
hạn của vũ trụ. Giờ đây vũ trụ và con người
thật gần gũi, giao hòa như thể anh em:
Ôi vũ trụ đón mời ta đến
Mà không gian là bến ta qua
Trăng gần cho chỉ sao xa
Xưa là khách lạ, nay là anh em.
(Bay ngang mặt trời) [4, tr.63]
100
Còn trong bài Đi ra ngoại ô của Chế
Lan Viên trong tập Anh sáng và phù
sa, người đọc lại bắt gặp một bầu trời
“xanh quyến luyến/ Như bầy chim ca/
Trời nghiêng bóng suối... Hiền như tuỏi
nhỏ...''’
Sự thay đổi trong quan niệm về vũ trụ
của Chế Lan Viên xuất phát từ sự thay đổi
trong tư tưởng của chính nhà thơ, gắn liền
với những biến động lớn lao của thời đại:
“Thời đại lớn cho ta đôi cảnh ”. Và chính
đôi cánh ấy của thời đại đã nâng thơ Chế
Lan Viên bay lên, bay lên cùng mặt trời và
hòa nhập cùng vũ trụ.
Cảm hứng về vũ trụ được Chế Lan
Viên duy trì đến tận những năm tháng cuối
đời. Nhưng khác với các giai đoạn trước
đó, đây là giai đoạn có tính chất chiêm
nghiệm, đúc kết kinh nghiệm sống của
nhà thơ. Nhà thơ không chỉ suy ngẫm về
cái tôi của mình, về con người nói chung,
về các vấn đề xã hội, mà cả những vấn đề
huyền bí, cao siêu của thế giới tự nhiên, vũ
trụ. Chế Lan Viên nghiền ngẫm, cố gắng
tìm ra mối liên hệ nội tại giữa bản thể con
người và vũ trụ. Trong bài Đàn bầu, Chế
Lan Viên viết:
Trút hết tạp âm của vũ trụ đi, chi còn
một dây bản ngã của anh thôi
... Bản ngã của anh chứa những tạp
âm rạn vỡ của sao trời
Chứa những âm âm uuvũ trụ
Bản ngã anh anh chỉ tìm ra hiếu rõ
Khi chạm sổ phận mình cùng một vì
sao lạ đôi ngôi.
{Đàn bầu) [9, tr.20]
Sự vận động mạch cảm xúc về vũ trụ
của Chế Lan Viên gắn với sự vận động
của tư duy nhà thơ. Cho dù hệ thống quan
niệm về vũ trụ của nhà thơ chưa thống
nhất, mang đậm dấu ấn chủ quan, nhưng
nó bộc lộ được tính chất đa dạng, phức tạp
của tư duy triết học Chế Lan Viên.
NGHIÊN cửu VẴN HỌC, SỐ 7-2022
2. Suy tưởng về thòi gian
Lịch sử nghệ thuật cho thấy các nhà
văn nhà thơ ở mọi thời đại đều đưa ra
những kiến giải của riêng mình về khái
niệm thời gian. Trong lĩnh vực thơ ca, thời
gian là một hình tượng do nhà thơ sáng tạo
nên và mang đậm dấu ấn cá nhân của chủ
thể sáng tạo. Chính ở đây phong cách của
tác giả được bộc lộ rõ. Ở Chế Lan Viên,
quan niệm của nhà thơ về thời gian có
những điểm khác biệt với các nhà thơ khác.
Cùng thế hệ với Chế Lan Viên, mỗi
nhà thơ lãng mạn lại tạo nên những hình
tượng thời gian riêng, theo cảm nhận của
riêng mình. Đoàn Phú Tứ dùng màu thời
gian và hưomg thời gian để gợi lại kí ức về
một tình yêu đẹp đã qua:
Màu thời gian không xanh
Màu thời gian tím ngát
Hương thời gian không nồng
Hương thời gian thanh thanh...
(Màu thời gian) [3, tr.l 14]
Thời gian trong thơ Xuân Diệu thì gấp
gáp, hối hả, giục giã người ta phải sống hết
mình với những phút giây hiện tại. Bởi vì:
Xuân đương tới, nghĩa là xuân đương qua
Xuân còn non, nghĩa là xuân sẽ già
Mà xuân hết, nghĩa là tôi cũng mất
... Mau đi thôi! Mùa chưa ngả chiều hôm.
(Vội vàng) [2, tr.125]
Trái ngược với Xuân Diệu, Chế Lan
Viên thường đắm mình trong những kỉ
niệm của quá khứ, khát khao quay ngược
lại thời gian:
Ta nham mắt mặc yên cho hiện tại
Biến dần ra dĩ vãng ở trên mỉ...
(Tạo lập) [8, tr.32]
Âm thanh của dòng sông trôi chảy
cũng làm nhà thơ cảm thấy “tưởng như dĩ
vãng đến gần đây” (Chiến tượng), sống
trong hiện tại nhưng Chế Lan Viên chỉ
một lòng hướng về quá khứ. Nhà thơ yêu
những con người của kiếp trước, khao khát
trở về một mùa thu trước, muốn tìm lại
Những suy tưởng triêt học...
“những nét thơ xanh cũ” với "‘'những cảnh
cũ những nghìn xưa
Ai đâu trở lại mùa thu trước
Nhặt lẩy cho tôi những lá vàng
Với cùa hoa tươi muôn cánh rã
về đây đem chắn nẻo xuân sang
(Xuân) [8, tr.67]
Quả thực, trước và sau Chế Lan Viên
chưa từng có tác giả nào đem vào thơ khát
vọng trở về quá khứ mãnh liệt và kỳ lạ
như vậy, dùng “hoa tươi muôn cánh rã”
đế “chắn nẻo xuân sang ”.
Thời gian trong tâm tưởng Chế Lan
Viên luôn hiện lên như một ám ảnh thật u
buồn, tuyệt vọng:
Cả dĩ vãng là chuỗi mồ vô tận
Cả tương lai là chuỗi huyệt chưa thành
Và hiện tại, biết cùng chăng hỡi bạn
Cũng đương chôn lặng lẽ chuỗi ngày xanh
(Những nấm mồ) [8, tr.37]
Từ chuỗi được láy tới ba lần trong một
khố thơ bốn câu (chuỗi mồ, chuỗi huyệt,
chuỗi ngày), gợi lên trong người đọc cảm
nhận về một dòng thời gian dài dặc, bất
tận, đang trôi với một nhịp điệu chậm rãi,
ảm đạm.
Khi biết rằng những câu thơ ấy được
viết nên khi tác giả chưa đầy mười bảy
tuổi, độc giả càng cảm nhận rõ hơn cái bí
ấn, kì lạ của tâm hồn thi sĩ. Ý thức về thời
gian và bộc lộ quan niệm của riêng mình
về thời gian là một đặc điểm độc đáo của
tư duy triết học Chế Lan Viên. Đặc điểm
ấy được biểu hiện xuyên suốt tiến trình thơ
ca của Chế Lan Viên với sự vận động và
biến đổi không ngừng.
Sống trong không khí hào hùng của
cả dân tộc trong những ngày đánh Mỹ, tư
tưởng Chế Lan Viên đã có sự trưởng thành
và quan niệm về thời gian của nhà thơ
cũng thay đổi hoàn toàn so với thời trước
Cách mạng.
Những ngày tôi sổng đây là những
ngày đẹp hơn tất cả
101
Dù mai sau đời muôn vạn lần hơn
(Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng)
[5, tr.72]
Trong những sáng tác viết thời chống
Mỹ, thơ Chế Lan Viên luôn hướng về hiện
tại và tương lai với niềm vui, nụ cười và
hi vọng:
Ôi tương lai như hải cảng lam tàu
Những con tàu chở đầy hạnh phúc
Ôi! Tương lai như mùa chiêm lắm thóc
Lắm tiếng cười, lắm cánh bồ câu
(Chim lượn trăm vòng) [4, tr.29]
Trong Tet trồng cây hôm nay, nhà thơ
đã thấy sự sống của ngày mai:
Lịch sử cây ta đất đã thay màu
Chỉ còn máu sông Hồng trong quả ngọt
Con chim ăn thấy vị phù sa trong tiếng hót
Chỉ còn nắng trời kết sáp nhụy hoa ngon
Ong tìm hoa đôi cánh thay bồn chồn.
Chỉ còn cây... cây... chỉ còn cuộc sổng.
(Giữa Tet trồng cây) [4, tr.43]
Nếu như trong Điêu tàn, Chế Lan Viên
gián tiếp phủ định hiện tại thông qua ước
muốn quay ngược lại thời gian quá khứ,
thì trong những tập thơ sau Cách mạng
nhà thơ đã trực tiếp khẳng định hiện tại
và tương lai. Sự thay đổi trong quan niệm
về thời gian đó phản ánh sự vận động của
tư duy triết học của nhà thơ, gắn với biến
động của thực tại khách quan cũng như
của chính tâm lí nhà thơ.
Đen những năm cuối đời, cảm xúc về
thời gian sống là định hướng lớn nhất thu
hút tư duy thơ Chế Lan Viên. Nếu như ở
giai đoạn trước đó, nhà thơ vẫn còn “đủng
đỉnh” triết lí về “những lá thơm hải lúc về
già ”, thì đến Di cảo, nhà thơ phải chống
chọi quyết liệt với thời gian nước xiết, với
bệnh tật và nồi buồn.
Gió thôi mây bay bất trắc
... Phải tranh thủ làm thơ giữa hai
chớp mắt
... Viết đi! Viết đi! Viết! Viết!
Thời gian nước xiết
102
... Viết thêm! Viết nữa! Viết vào.
(Thời gian nước xiết) [7, tr.64]
Cảm xúc của nhà thơ về thời gian
dường như dồn nén hơn, thúc bách hơn:
Mỗi ngày, mỗi phút, mỗi giây
Thấy thời gian đang dồn anh vào chân tường.
(Dồn anh vào chân tường) [9, tr.47]
Đôi khi nhà thơ cảm thấy quỹ thời
gian đang bị vơi như từng hạt thóc giống:
Số ngày còn lại của anh trên trải đất,
đếm rồi
Như thóc giống đếm từng hạt một
Chỉ còn từng ẩy hạt thôi, anh phải tạo
ra mùa
(Nghề của chúng ta) [6, tr.47]
Mặc dù có lúc tự nhủ với lòng mình
phải ngày nào việc ấy, sống cho từng phút
giây hiện tại'.
Cái hôn ngày hôm trước đê ngày hôm trước
hôn, quả chín ngày mai có ngày mai hải
... Chỉ phút giây hiện tại trước mắt này
cũng đã cho anh hạnh phúc, nụ cười
và nước mắt lo toan
(Ngày nào việc ấy) [9, tr. 120]
nhưng Chế Lan Viên vẫn thường nhìn
về quá khứ, về những “mùa hoa xưa” mình
đã đi qua:
Thôi không còn chờ mùa hoa phía trước
Mà ngoái đầu nhẩm lại những mùa
hoa phía sau
(Các mùa hoa) [7, tr. 107]
Khi ở gần cái đích cuối của cuộc đời,
nhà thơ cảm nhận thời gian của một đời
người thật quá ngắn ngủi, chỉ là vui buồn
khoảnh khắc. Còn sự vĩnh hằng thuộc về
thiên nhiên, tạo vật:
Giữa 3 vạn 6 nghìn ngày chóng mặt
Anh ở đây chốc lát
Vui buồn khoảnh khắc
Rồi anh ra đi
Chỉ có màu xanh chu kì
Trở về đều đặn
... Chỉ có cây kia là bất tận
(Cây và người) [9, tr.67]
NGHIÊN CỬU VẨN HỌC, SỐ 7-2022
Như vậy, quan niệm về thời gian của
Chế Lan Viên ở những thời điểm sáng tác
khác nhau có những đặc trưng nổi bật khác
nhau. Cùng là nỗi ám ảnh quá khứ, nhưng
nồi ám ảnh trong Di cảo có sắc thái riêng,
khác trong Điều tàn. Cái nhìn về quá khứ
trong Di cảo là cái nhìn chiêm nghiệm,
đúc kết của một người đã trải qua nhiều
thăng trầm của đời sống, có vốn sống vốn
tri thức già dặn phong phú. Còn cái nhìn
trong Điêu tàn là cái nhìn của một chàng
trai mơ mộng. Và cũng chính nhờ thời
gian mà những triết lí về thời gian của Chế
Lan Viên đã vươn tới một tầm cao hơn, sâu
sắc, gần chân lí hơn.
3. Những suy ngẫm về tồn tại và hư
vô, sống và chết trong sự tự liên hệ vói
bản thân
Tồn tại và hư vô, sống và chết là
những vấn đề triết học ám ảnh con người
từ rất lâu, kể từ khi con người sinh ra
trên trái đất này. Descartes, nhà triết học
Pháp thế kỉ XVII từng nêu một mệnh
đề nổi tiếng: “Tôi tư duy nghĩa là tôi
tồn tại”. Tuy nhiên, đó không chỉ là mối
quan tâm riêng của triết học mà là mối
quan tâm chung của mọi ngành khoa học
trong đó có văn học nghệ thuật. William
Shakespeare trong Hamlet đã đề cập đến
điều đó, thông qua dòng độc thoại nội
tâm quyết liệt của nhân vật chính - chàng
hoàng tử giả điên xứ Đan Mạch: “Tồn tại
hay không tồn tại” (To be or not to be).
Den the kỉ XX, Hoochê Luix Boochex,
một huyền thoại của vãn học thế giới thế
kỉ XX, người được nhiều nhà văn lớn trên
thế giới coi là bậc thầy, cha đẻ của văn
học châu Mỳ La tinh hiện đại, đã đưa ra
một quan niệm độc đáo về sự sống và cái
chết: “Cái chết - đó là kho báu chung của
mọi người”. Còn trong văn học Việt Nam
hiện đại, một trong những nhà thơ trăn trở
nhiều nhất về vấn đề sự sống và cái chết,
tồn tại và hư vô, đó là Chế Lan Viên. Từ
Những suy tưởng triêt học...
tập thơ đầu tiên Điêu tàn viết ra khi chưa
đầy 17 tuổi đến tập thơ cuối đời khi đã
bước vào cái tuổi “thất thập cổ lai hi”,
Chế Lan Viên không ngừng nghiền ngẫm
về vấn đề triết học có ý nghĩa sâu xa này.
Và thơ ca chính là sự phản ánh hệ thống
quan niệm này của nhà thơ.
Trước Cách mạng trong Điêu tàn,
Chế Lan Viên đã tự nêu câu hỏi cho chính
mình: “Jz bảo giùm ta có có ta không?”
(Ta) [8, tr.20]. Liệu có thực đã và đang tồn
tại một Chế Lan Viên trong cõi đời này
hay không? Nhà thơ nghi ngờ sự tồn tại
của bản thân và điều đó bộc lộ tư duy siêu
hình của thi sĩ khi viết Điêu tàn. Vậy cội
nguồn của tư duy này từ đâu?
Trong tâm tư chất chứa “hàng triệu
nồi buồn” thuở ấy, Chế Lan Viên dường
như bị ám ảnh nhất bởi nồi buồn tôn giáo:
“Mở đầu tôi yêu Chúa. Rồi tôi yêu Phật”.
Mà Phật đã dạy con người: Đời là bể khổ,
thân cát bụi lại trở về cát bụi. Phật còn dạy
rằng: sự tồn tại của con người trên cõi đời
trần tục vô cùng ngắn ngủi và phù du, con
người chỉ đạt được sự vĩnh hằng sau khi
chết. Khi nghi ngờ sự tồn tại của chính
mình, Chế Lan Viên có lẽ đã chịu ảnh
hưởng ít nhiều triết lí đạo Phật.
Hơn thế nữa, con người chỉ có thể
tin vào sự tồn tại của mình khi tìm thấy
ý nghĩa cuộc sống của mình, tìm thấy chồ
đứng của mình trong xã hội. Đương thời,
không chỉ riêng Chế Lan Viên mà cả một
thế hệ các nhà thơ lãng mạn đều có chung
cảm giác bơ vơ, buồn tủi, không biết phải
làm gì, sống ra sao, ý nghĩa cuộc sống ở
đâu? Xuân Diệu tỏ bày: “7ữ là con nai bị
chiều đánh lưới/ Chang biết đi đâu đứng
sầu bóng tối”, hay “Trăng sáng trăng xa
trăng rộng quá/ Hai người nhưng chẳng
bớt bơ vớ”. Có lẽ chính cảm giác bơ vơ
ấy đã gợi lên trong Chế Lan Viên nồi hoài
nghi về sự tồn tại của chính mình: “Ai bảo
giùm ta có có ta không? ”.
103
Đi theo Cách mạng, Chế Lan Viên vẫn
không ngừng suy ngẫm về tồn tại và hư
vô, sống và chết, vấn đề đó một lần nữa
được đặt lại trong bài Hai câu hỏi:
“Ta là ai ” như ngọn gió siêu hình
Câu hỏi hư vô thổi nghìn nến tắt
“Ta vì ai” khẽ xoay chiều ngọn bấc
Bàn tay người thắp lại triệu chồi xanh.
Từng hoài nghi sự tồn tại của chính
mình, giờ đây nhà thơ khẳng định rõ sự tồn
tại đó, khẳng định ý nghĩa cuộc sống của
mình khi chuyển câu hỏi từ Ta là ai thành
Ta vì ai. Sự hiện hữu của con người trên
trái đất này chỉ thực sự có ý nghĩa khi họ
không chỉ nghĩ về bản thân, về việc ta là
ai mà còn biết nghĩ về người khác ta vì ai.
Giờ đây thế giới quan và nhân sinh quan
của nhà thơ đã có một định hướng rõ ràng.
Mà “khi đã có hướng rồi ” thì “Người dưới
vực sâu vẫn cứu kẻ trên bờ/ Neu dưới vực
sâu còn dũng khí” (Khi đã có hướng rồi)
[4, tr.33]. Khác với lối tư duy siêu hình
hồi trước Cách mạng, đến giai đoạn này
Chế Lan Viên đã bộc lộ trong thơ một cách
nhìn mới, một cách cảm mới, mang dấu
ấn của lối tư duy biện chứng. Đó cũng là
một bước ngoặt trong quá trình vận động
tư duy triết học của nhà thơ.
Đen Di cảo, rất nhiều lần Ché Lan
Viên đặt lại vấn đề sự sống và cái chết,
tồn tại và hư vô. Nhà thơ cho rằng mọi
vật thể trong vũ trụ không phải là nhất
thành bất biến, trái lại luôn ở trong một
trạng thái bất hoàn toàn', từ một chỉnh
thể hoàn chỉnh ban đầu sẽ xảy ra một quá
trình tự phá vỡ, để sau đó lại trải qua quá
trình chắp vá lại, mong trở lại hoàn toàn.
Đó là quy luật cốt lõi không chỉ của vũ
trụ mà của mọi sự vật hiện tượng. Với
cách quan niệm đó Chế Lan Viên nhận
định về cuộc sống:
Sống được là vì không hoàn toàn
Là luôn ở thế chênh vênh
(Bất hoàn toàn) [9, tr.171]
104
Với phép suy luận lôgic, Chế Lan Viên
cho rằng con người cũng không nằm ngoài
quy luật chung đó của vũ trụ. Bất hoàn
toàn là bài thơ bộc lộ quan niệm riêng của
nhà thơ về vấn đề này:
Ta là ta mà luôn bổi rối
Tìm lại ta
Đi tám cõi mười phương rồi mới tìm ra
Nó ở trong nhà [9, tr. 171 ].
Bản chất tư duy của con người, theo
nhà thơ luôn trong trạng thái bất ổn, dao
động giữa hai thái cực, lòng tin và hoài
nghi vào sự tồn tại của chính mình. Có thể
nói thơ Chế Lan Viên giai đoạn cuối đời
bộc lộ sự hoài nghi học triết học, cho thấy
tư duy triết học sâu sắc và phức tạp của
nhà thơ.
Với việc nêu ra hệ thống quan niệm về
vấn đề có tính triết học: tồn tại và hư vô,
sống và chết, Chế Lan Viên đã tạo ra một
giọng thơ khác biệt với nhiều nhà thơ Việt
Nam. Đó là giọng thơ đầy ắp suy tưởng
và triết lí về nhân sinh, vũ trụ, về thế thái
nhân tinh. Chất triết học trong thơ Chế Lan
Viên trở thành một giọng thơ chủ đạo, một
đặc trưng nổi bật không thể không nói đến
khi bàn về phong cách thơ Chế Lan Viên.
4. Những mâu thuẫn trong quan
niệm sống và chết, tồn tại và hư vô
Trong thực tế có nhiều nghệ sĩ lớn mà
trong sáng tác của họ chứa đựng rất nhiều
mẫu thuẫn về tư tưởng. Balzac, người từng
tuyên bố rằng ông sáng tác dưới ánh sáng
của hai luồng tư tưởng nhà thờ và nền
quân chủ, nhưng ông cũng đồng thời là
người đã quyết liệt chống đối lại hai thế
lực đó trong tác phẩm của mình. Tương tự
là trường hợp L. Tolstoy. Ông là một nhà
văn lớn, người nêu cao lí tưởng nhân đạo,
bình đẳng tôn giáo trong tác phẩm nhung
đồng thời cũng có những mâu thuẫn, xung
đột trong tư tưởng.
Trở lại với Chế Lan Viên, thơ ông
bộc lộ nhiều mâu thuẫn về phương diện
NGHIÊN CỬU VĂN HỌC, SỐ 7-2022
triết học, quan niệm nghệ thuật, đặc biệt
là vấn đề tồn tại và hư vô, sống và chết.
Dường như đây là một đặc tính phổ quát
về tư tưởng của những nghệ sĩ lớn, mà căn
nguyên của nó nằm ở yếu tố xã hội và yếu
tố cá nhân, sự biến động trong tư duy nhận
thức của mồi tác giả.
Nói đến cái chết, cửa ải cuối cùng của
cuộc đời mà tất cả mọi người, dù sớm dù
muộn đều phải đi qua, đôi khi Chế Lan
Viên đồng nhất nó với hư vô, hư vô bởi sự
quên lãng:
Sẽ quên thôi, sẽ quên thôi
Dù hứa nhớ
Hạnh phúc sẽ quên, đau khố sẽ quên
...Cái hôn yêu lửa nồng sẽ là đất thó
Con sông lũ lụt yêu đương
sẽ cạn dòng
trơ sỏi đá.
Người ta quên
(Quên) [6, tr.206]
Cùng với lãng quên là nồi đau. Nồi
đau của một người biết chắc rằng sự hiện
hữu của mình trong cõi đời này chẳng
khác gì một hạt bụi nhỏ nhoi, và tất cả
những gì đối với mình là thiêng liêng nhất
cuối cùng sẽ trở thành vô nghĩa. Đó là nỗi
đau đơn độc, chỉ một mình anh càm nhận
được, không người sẻ chia. Nồi đau ấy của
nhà thơ thấm vào từng ý thơ, từng câu thơ
ông viết:
Cho anh ra đi
Đê lại ho thắm
Vực xoáy
vết thương không có đáy
Nhưng rồi đời lấp ngay
Không ai nhớ nữa
Nước khỏa đầy
Không aỉ đau nữa cả.
(Chỗ anh ra đi) [9, tr. 130]
Khi đồng nhất cái chết và sự hư vô,
Chế Lan Viên muốn nói tới quy luật phổ
quát của số phận những con người bình
thường, không phải vĩ nhân không phải
Những suy tưởng triêt học...
anh hùng thời đại... và ông tự xếp mình
vào trong số những con người bình thường
đó. Đây là một sự tự đánh giá nghiêm khắc
bản thân hay là nồi lo rất con người? Có
lẽ là cả hai. Nhưng khi nghĩ về cái chết,
không bao giờ nhà thơ chỉ nghĩ một chiều
đơn giản, trái lại từ rất nhiều chiều phức
tạp, những ý tưởng đan xen nhau, thậm chí
mâu thuẫn nhau.
Nếu có lúc Chế Lan Viên nghĩ về cái
chết với thái độ thật bi quan, thì cũng có lúc
nhà thơ lại tỏ ra thật lạc quan. Nhà thơ cho
rằng cái chết là sự tồn tại dưới dạng khác, ở
một thế giới khác. Bằng một niềm tin mãnh
liệt, nhà thơ tin vào sự bất tử của mình. Thể
xác có thế mất đi, nhưng tinh thần sẽ còn
lại mãi. Nó sẽ tồn tại ở một thế giới khác,
đằng sau cái chết, ở cõi không màu. Từ nơi
đó, nhà thơ vẫn có thể nhìn rõ tất cả những
gì đang diễn ra trên trái đất này - “Cứỉ hành
tinh không vẳng lặng giữa thiên hà vẫn
có thể nhìn thấy các mùa hoa và cảm nhận
được hơi người ẩm áp. Và “Dù chỉ là một
chiếc hoa dại hoa vườn nhỏ nhặt/ Ở trong
cõi không màu ta van thấy nó từ xa ” (Các
mùa hoa) [6, tr. 107],
Sự sống và cái chết, trong hình dung
của nhà thơ, như hai mặt của chiếc lá sen:
Phía bên này lả sen là cuộc đời rất tuyệt
Mà bên kia lả sen cũng là cuộc đời
(Gió lật lá sen hồ) [6, tr.204]
Trong những bài thơ này, cái chết hiện
lên không đáng sợ như con người thường
hình dung, trái lại gần gũi như một miền quê,
nơi ta đã sinh ra. Ở đó con người vẫn tồn tại,
nhưng là tồn tại ở một thể dạng khác. Đó là
sự hóa thân vào trong cỏ, trong hạt sương,
trong đá, trong những tia nắng ngoài vườn
khi mùa xuân đến, ưong những bông hoa nở
bừng, giữa rừng hoang lạnh vang'.
Mai sau... mai sau khi chang còn ta nữa
Một chút nắng xao ở đầu ngọn gió
Là ta đấy mà, ai có biết đâu?
(Người mai sau) [6, tr.71 ]
105
Như một lữ khách bước lên “chuyến
xe không có khứ hồi ” đến một miền vô tận,
Chế Lan Viên ý thức rất rõ rằng có cái chết
không đồng nhất với hư vô, có cái chết lại
hóa thành bất tử. Bởi vì trên chuyến xe ấy
không chỉ có một mình nhà thơ, mà còn có
những “hành khách” khác, những Nguyễn
Trãi, Nguyễn Du... những con người mà
tuổi tên còn lại mãi, bất chấp thời gian.
Khi ấy cái chết cũng chính là sự tồn tại
vĩnh hằng:
Anh tồn tại mãi
Không bằng tuôi tên mà như tro bụi
[9, tr.106].
Trái với cách hiểu thông thường,
cho rằng tồn tại và sống là hai khái niệm
tương đồng, Chế Lan Viên quan niệm tồn
tại và sống không hoàn toàn đồng nhất,
hơn thế nữa có sự khác biệt vô cùng quan
trọng. Neu coi sự hiện diện của bất kì sự
vật hiện tượng nào trong trái đất, trong vũ
trụ đều là sự “tồn tại”, thì sự “sống” theo
Chế Lan Viên phải được hiểu ở một cấp
độ cao hơn, với một chất lượng thẩm mĩ
cao hơn. Nhà thơ cho rằng có rất nhiều
người tồn tại mà như chưa hề sống, chưa
hề nếm trải mọi buồn, vui của cuộc đời.
Đó là những con người lãnh đạm với đời
sống, lãnh đạm với sự sống, cái đẹp quanh
mình... Những người đó “Không nghe
biếc đầu cây gọi họ/ Gặp mùa đào mà
không có nỗi buồn Thôi Hộ/ Đi qua mùa
xuân không ngoái cố lấy một lần ” (Lãnh
đạm) [7, tr.58]. Đời sống của những con
người như vậy tuy có kéo dài về thời gian
vật lí nhưng cũng thật vô nghĩa: “Họ sổng
ba trăm sáu chục ngày/ Không biết một
ngày Xuân!” [7, tr.58].
Những câu thơ của Chế Lan Viên gợi
nhớ đến một câu ngạn ngữ quen thuộc:
người sống nhiều không phải là người
sống lâu, mà là người được nếm trải nhiều
trong cõi đời. Đó là giá trị đích thực của
đời sống.
106
Vậy sống thì phải như thế nào? Đe trả
lời câu hỏi đó, mỗi người có câu trả lời của
riêng mình. N. Oxtơrôpski từng để nhân
vật trăn trở trong tác phẩm nổi tiếng Thép
đã tôi thế đẩy. Đời người chỉ sống có một
lần, phải sống cho xứng đáng, đừng bao
giờ sống hoài sống phí những năm tháng
tuổi trẻ, để đến khi nhắm mắt xuôi tay
không phải nói câu ân hận.
Tuy nhiên có người lại cho rằng sống
là phải được hưởng lạc thú của cuộc đời,
phải say và phải quên “Say cho lơi lả ánh
đèn/ Cho cung bực ngả nghiêng điên rồ
xác thịt/ Rượu, rượu nữa và quên, quên
hết!” (Vũ hoàng Chương, Say đi em) [3,
tr.353]. Hay phải được hưởng tất cả những
gì mà đời sống hiện tại đem lại: đam mê,
tình yêu, cái đẹp của mây, gió, cỏ cây...
như Xuân Diệu từng viết:
Ta muốn ôm
Cả sự sổng mới bắt đầu mơn mởn
Ta muốn riết mây đưa và gió lượn
Ta muốn say cảnh bướm với tình yêu
Ta muon thâu trong một cái hôn nhiều...
(Vội vàng) [2, tr. 125]
Khác với nhiều tác giả, Chế Lan Viên có
một quan niệm riêng về khái niệm “sống”.
Cuộc sống của con người không thể giống
như những “cơn OC con cua tù hãm ở ao
nhà ” chỉ biết “íZẻw nằm nghe gầm gừ biển
động” và không bao giờ dám “hái san hô
hồng” vì sợ chết giữa phong ba.
Đã sống con người phải dám chấp
nhận mọi phiêu lưu, mạo hiểm và phải
vượt qua được với một nghị lực và bản
lĩnh phi thường. Phải như người đang “đi
men miệng vực nghìn đời” nhưng không
bao giờ ngã nhào vào đó, để “ở xa người
ta ngỡ anh đang đi giữa đường hoa ” (Men
vực) [9, tr.99].
Đã sống phải dám làm tất cả, vì tình
yêu, vì cái đẹp, bất chấp mọi hiểm nguy
đe dọa, giống như người làm xiếc “lên cao
chả có dây an toàn nào thắt ở sau lưng/
NGHIÊN CỬU VẴN HỌC, SỐ 7-2022
Lên cao làm chỉ? Là để hải cành hồng”
(Xiếc) [9, tr.57].
Kết luận
Chế Lan Viên là một nhà thơ trí tuệ,
luôn trăn trở suy ngẫm về các vấn đề triết
học như vũ trụ, thời gian, sự sống và cái
chết, tồn tại và hư vô... Đề cập những
phạm trù này trong thơ, Chế Lan Viên đã
bắt được vào cái nguồn mạch sâu xa nhất
của triết học nhân loại. Dù viết về vũ trụ,
thời gian hay bất cứ vấn đề nào, Chế Lan
Viên luôn đặt nó trong một trục đối chiếu
duy nhất là con người. Con người là trung
tâm của vũ trụ. Con người có thể làm được
tất cả, khi đã có hướng rồi. Có cái chết
hóa thành hư vô. Nhưng có cái chết lại hóa
thành sự tồn tại vĩnh hằng. Chính mạch
ngầm triết học này là một trong những đặc
điểm chủ đạo làm nên diện mạo riêng của
thơ Chế Lan Viên.
Tài liệu tham khảo
[1] Huy Cận (1986), Tuyển tập thơ, Tập 1, Nxb.
Văn học, Hà Nội.
[2] Xuân Diệu (1983), Tuyển tập thơ, Nxb. Văn
học, Hà Nội.
[3] Hoài Thanh, Hoài Chân (1998), Thi nhân
Việt Nam 1932-1941, Nxb. Văn học, Hà Nội.
[4] Chế Lan Viên (1960), Anh sáng và phù sa,
Nxb. Văn học, Hà Nội.
[5] Chế Lan Viên (1967), Hoa ngày thường-
Chim báo bão, Nxb. Văn học, Hà Nội.
[6] Chế Lan Viên (1992), Di cảo thơ, Tập 1,
Nxb. Thuận Hóa. Huế.
[7] Chế Lan Viên (1993), Di cảo thơ, Tập 2.
Nxb. Thuận Hóa, Huế.
[8] Chế Lan Viên (1995), Điêu tàn, Nxb. Hội
Nhà văn, Hà Nội.
[9] Chế Lan Viên (1996), Di cảo thơ, Tập 3.
Nxb. Thuận Hóa, Huế.
[10] Nhiều tác giả (1994), Thơ Đường, Tập 1
(Kiều Văn biên soạn), Nxb. Đồng Nai.