DERS-3- Lozan Barış Konferansı, Lozan Antlaşması, İngiltere ile Musul

anlaşmazlığı

GİRİŞ: Mudanya'dan Lozan Konferansı'nın Açılışına Kadar Gelişmeler

*İngilizler, Mustafa Kemal Paşa'nın liderliğinde Ankara'da kendi hükümetini kurmuş olan ve doğmakta
olan Türk ulusal hareketinin muhalefetine karşı Sevr Antlaşması'nın uygulanmasında da başı çekmişti.
Aynı zamanda İngilizler, Yunanlıları İzmir üzerinden Türk milliyetçilerine saldırmak için ilerlemeye
teşvik etmişti. Fakat bu politika başarısız olmuştu.

*Mustafa Kemal'in başlattığı hareket, Ekim 1920'de yeni oluşmaya başlayan Ermeni devletini hızla
sonlandırmıştı. Mustafa Kemal, Eylül 1921’de Sakarya'daki Yunan ilerlemesini durdurdu ve Ağustos
1922'de tüm Yunan kuvvetlerini Anadolu’dan süren ve İngiltere'yi savaşın eşiğine getiren başarılı bir
saldırı başlattı.

*Bunun üzerine İngiltere, Ekim 1922'de Mudanya Mütarekesi'nde Mustafa Kemal'in Doğu Trakya'nın
restorasyon talebini kabul ederek ve Sevr Antlaşması'nın 1922'de yapılacak uluslararası bir konferansta
köklü bir revizyona tabi tutulması gerektiğini kabul ederek geri adım attı. Bu adım Lozan Konferansıydı.

*İngiltere, nihai siyasi ve askeri hedefleri belirsizliğini koruyan yeniden dirilen bir Türk devleti ile karşı
karşıyaydı. Mustafa Kemal ve hükümeti, Doğu Trakya'yı ve Anadolu’nun tamamını kapsayan sınırlar
içinde tam bağımsız ve egemen bir Türkiye öngören Türk "Misak-ı Milli"ye bağlıydı.

*İngilizler, başlangıçta, Sevr Antlaşması'nı uygulama çabalarında Fransa ve İtalya'nın işbirliğini

sağlamışlardı, ancak 1921'den itibaren Mustafa Kemal'in güçlerinin gücü giderek daha belirgin hale
geldikçe, hem Fransa hem de İtalya, Ankara ile aralarını düzeltmek için acele ettiler.

*Ağustos-Eylül 1922'deki belirleyici olan Büyük Taarruz ile gerçekleşen Türk zaferi büyük endişe
yaratmıştı. 11 Ekim 1922'de Ankara hükümeti, Mudanya'da Müttefiklerle bir ateşkes imzaladı.
İsviçre'de Lozan'da konferans planlandı. Müttefikler, konferans için Ankara'daki hükümete ve aynı
zamanda İstanbul'daki Sultan hükümetine davetiye göndermişlerdi.

*Mustafa Kemal bu durumu Ankara hükümetinin otoritesine yönelik bir tehdit olarak görmüştü. 1
Kasım 1922'de Ankara Büyük Millet Meclisi'nden bir yasa geçirilerek hüküm süren Sultan Vahdettin
tahttan indirilmiş, böylece saltanat resmen ortadan kaldırılmıştı.

Lozan Barış Konferansı, Lozan Antlaşması (24 Temmuz 1923)

Türklerle kalıcı barışın yapılması konusu, Mudanya görüşmeleri sırasında karara bağlanmıştır. İtilaf
Devletleri Mudanya Mütarekesi’nin yürürlüğe girmesinden sonra bu doğrultuda faaliyetlere başlamıştır.
Türk Kurtuluş Savaşı'nın askeri zaferi 11 Ekim 1922'de Mudanya Mütarekesi ile sonuçlandı. Bundan
sonra söz konusu olan diplomatik mücadele ile kalıcı barışın inşasıydı.

*Mustafa Kemal'in başarılı milliyetçi hareketi, müttefikler imzalanmış Sevr Antlaşması'nı tamamen
baltalamıştı. Türk milli orduları, 1919'da İngiliz ve Fransızların desteğiyle başlatılan Yunan işgalini
bozguna uğratmış ve büyük bir bölgenin kontrolünü ele geçirmişti.

*Bu süreçte, Türk milliyetçi ordusu yeniden canlanan bir Yunan Akdeniz imparatorluğu megali (büyük)
fikrini ve hem Ermenilerin hem de Kürtlerin Müttefikler tarafından Sevr Antlaşması'nda vaat edilen
devletlere yönelik umutlarını yok etti.

*1922'nin sonunda müttefikler hem Ankara hem de İstanbul hükümetlerini Lozan'da bir konferansa
davet ettiler, ancak Atatürk, milliyetçi hükümetin Türkiye'nin tek sözcüsü olması gerektiğine kararlıydı.
İsmet Paşa, Kasım 1922'de başlayan Lozan Konferansı'nın baş müzakerecisiydi.
*Kasım 1922'de Lozan konferansını toplayan Müttefiklerin artık Türkiye ile halletmeleri gereken bir
takım kritik meseleleri vardı: Türkiye'nin sınırlarını düzeltmek zorundaydılar, Boğazlardan gemi trafiği
konusunda yeni bir anlaşmaya varmak, çeşitli iade ve tazminat taleplerini belirlemek, kapitülasyonlara
(Osmanlı İmparatorluğu'nda Avrupalılara tanınan imtiyazlar) karar vermek ve petrol zengini şehir ve
Musul bölgesinin kaderini belirlemek (İngiliz hakimiyetindeki Irak'ın mı yoksa Türkiye'nin mi parçası
olacağının belirlenmesi)

*İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya, Rusya, Ukrayna, Gürcistan,
Bulgaristan ve Türkiye'den temsilciler katıldı; ABD gözlemci gönderdi. Antlaşma yedi aylık bir
konferansın ardından 24 Temmuz 1923'te İsviçre'nin Lozan kentinde imzalandı.

*Konferans, gündemindeki çeşitli sorunları tartışmak amacıyla üç komisyon kurdu. Başından beri
General İsmet Paşa başkanlığındaki Türk heyeti, ile Misak-ı Milli'nin tam olarak uygulanmasında ısrar
etti. Tam ve bağımsız Türk egemenliğini talep etti. Lozan'daki Türk delegasyonu, mücadelelerini ulusal
kendi kaderini tayin etme mücadelesi olarak sundu.

*Türkiye'deki Türk olmayan azınlıkların meseleleri, Musul ve kapitülasyonlar konusunda zorluklar

ortaya çıktı.

*Ocak 1923'te konferans çıkmaza girdi. Türk temsilciler Misak-ı Milli'de ısrar ettiler ve Müttefikler ise
Türk taleplerini kategorik olarak reddettiler. Öne çıkan sorular, azınlıklar konusu, kapitülasyonlar,
Boğazların serbestliği, Batı Trakya ve Musul'un tasfiyesiydi.

*Anadolu ve Doğu Trakya dışındaki topraklar üzerinde herhangi bir egemenlik iddiasını reddeden Türk
delegasyonu, Ermenilerin Anadolu'da bir anavatan iddiasını kabul etmeyi reddetti. Türk heyeti başkanı
İsmet Paşa’nın 1923 Şubatının başlarında görüşmeleri kesti ve Ankara'daki Büyük Millet Meclisi'nin
desteğini aldı. Her iki durum, Mustafa Kemal'in siyasi konumunun sağlamlaşmasına fayda sağlamıştır.

*Nitekim 23 Nisan 1923'te Lozan'da müzakereler yeniden başladı ve Türkiye'nin çeşitli

taleplerini kabul eden şartlarla nihayet 24 Temmuz 1923'te Lozan Antlaşması imzalandı.

*Antlaşmanın en önemli maddeleri, Türkiye'nin yeni sınırları, Osmanlı Kamu Borçlarının yeniden
dağıtılması, kapitülasyon sisteminin kaldırılması ve azınlıkların korunması ve Türkiye ile Yunanistan
arasındaki nüfus mübadelesiyle ilgili maddelerdi.

*Türkiye, Doğu Trakya'nın tamamını alırken, İstanbul, şehirde bir Türk garnizonu bulundurma hakkı
ile Türk hükümetinin tam egemenliği ve idaresi altına alındı.

*Boğazların hem savaş zamanında hem de barış zamanında kullanımına ilişkin güvenceler, ana Barış
Antlaşması'na ekli özel bir Boğazlar Sözleşmesi'nde şart koşulmuştur.

*Türkiye'nin Lozan Antlaşması kapsamındaki güney sınırı, Ekim 1921'de imzalanan Fransız-Türk
Anlaşması'nda öngörülen sınır anlaşmasını fiilen teyit etmiştir. Türkiye'nin güneydoğu sınırı, Musul
meselesi de dahil olmak üzere, Türkiye ile Büyük Britanya arasında müzakereye bırakılmıştır: iki taraf,
9 ayın sonunda bir anlaşmaya varılamaması durumunda Milletler Cemiyeti'ne başvurarak doğrudan
müzakere yoluyla bir çözüm arama konusunda anlaştılar.

Lozan Antlaşması, I. Dünya Savaşı'nı sona erdiren son antlaşmadır. Lozan Antlaşması 143 madde
içermektedir. Ana içeriği ve önemi aşağıda sıralanmıştır;

¨ 24 Temmuz 1923'te Lozan Antlaşması'nın imzalanmasıyla yeni Türk devletinin bağımsızlığı

uluslararası alanda tanındı.
¨ Türkiye'nin sınırlarını ve Boğazlar sorununu halletti, Antlaşma, modern Türkiye devletinin
sınırlarını tanıdı.
¨ Sevr Antlaşması'nı ve haksız maddelerini kaldırdı.
¨ Mustafa Kemal yönetimindeki Türkiye Cumhuriyeti'ni ve hilafetin kaldırılmasını resmen tanıdı.
¨ Konferansın en dramatik sonucu yaklaşık 1,5 milyon kişinin “mübadelesi” oldu. Lozan, sivil
nüfus mübadelesini gerektiren ilk barış antlaşmasıydı. Lozan Antlaşması, Müslüman ve
Gayrimüslim Türk vatandaşlarının eşitliğini yeniden teyit etti. Türkiye ve Yunanistan,
İstanbul'daki bazı Rumlar ve Batı Trakya'daki Türkler dışında, Yunan ve Türk azınlıklarının
zorunlu mübadelesi konusunda anlaştılar.
¨ Lozan Antlaşması ve Yunanistan ile Türkiye arasındaki zorunlu nüfus mübadelesi, hem dış
politikalarının yeniden yönlendirilmesinde hem de iki ülke arasında yakın dostluk ve işbirliği
ilişkilerinin kurulmasında temel oluşturdu. Ancak Kıbrıs sorunu ve Ege anlaşmazlığı ikili
ilişkileri etkiledi.
¨ 12 Ada İtalya idaresinde, İmroz (Gökçeada), Bozcaada ve Tavşan Adaları Türkiye’de ve diğer
Ege adaları, Yunanistan’da kalıyordu. Yunanistan Midilli, Sakız, Nikarya ve Sisam adalarını
askersizleştirecekti.
¨ Lozan büyük bir başarı, etnik ve ulusal çatışmaları ele almanın model bir yolu olarak kabul
edildi.
¨ I. Dünya Savaşının barış çözümü, 1923 Lozan Antlaşması idi.
¨ Lozan Antlaşması, modern Türkiye Cumhuriyeti’nin sınırlarını belirleyerek Osmanlı
İmparatorluğu ve İtilaf Devletleri arasındaki anlaşmazlıkları bitiren önemli bir antlaşmadır.
¨ Lozan Antlaşması, Türkiye'yi I. Dünya Savaşı'nı kaybeden bir ülke olarak görenlere rağmen,
dönemin tüm olumsuz koşullarına rağmen diplomatik bir zaferdi.
¨ Bu antlaşmanın temelinde demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye
Cumhuriyeti kurulmuştur.
¨ Bu Antlaşmanın arkasında milletimizin kanı, canı ve azmi ile fedakarca zafere taşıdığı milli
istiklal mücadelemiz vardır.
¨ Milli mücadelemizi taçlandıran Lozan Antlaşması, diplomatik tarihimizin de mihenk
taşlarından biridir.
¨ Türkiye, bir yandan Lozan Antlaşması'nın imzalanmasının hemen ardından gelişmelere yönelik
tarihi girişimlerde bulunurken, diğer yandan da büyük önder Atatürk'ün “Barış” ilkesi temelinde
çağının çok ötesinde barışçıl bir dış politika izlemeye başlamıştır. (“Yurtta sulh cihanda sulh”
ilkesi) Lozan Antlaşması, ülkemizin içinde bulunduğu çok boyutlu coğrafyada barış, güvenlik
ve refah içinde yaşama isteğini ortaya koyan tarihi bir belgedir.
¨ Ülkemiz, milli kurtuluş mücadelesinde kararlılığını gösterdiği güçlerle bu antlaşma sayesinde
barışı sağlamış ve ortak dayanak temelinde Batı'nın ayrılmaz bir parçası olduğu gibi Batı
ülkelerinin de müttefiki olmuştur. Türkiye, bölgesel ve küresel barışa somut katkılarıyla Lozan
ruhunu yaşatıyor.
¨ Lozan Antlaşması, iki istisna dışında bugünkü Türkiye topraklarını tanıdı: Musul bölgesi ve
Hatay ili. Irak sınırı 1926'da Milletler Cemiyeti girişimiyle belirlendi.
¨ Antlaşmanın ayrıntılı hükümleri Boğazların kullanımını düzenlemiştir. Milletler Cemiyeti'ne
bağlı Boğazlar Komisyonu'na genel denetim yetkileri verildi ve boğazlar bölgesi askerden
arındırılacaktı.
¨ Türkiye'nin egemenliğine engel olan Osmanlı kapitülasyonları kaldırıldı.
¨ Müttefikler Türk tarafından savaş tazminat istemekten vazgeçtiler. Türkiye, Karaağaç
karşılığında Yunanistan’dan tamirat bedeli almayacaktı.
¨ Osmanlı Devleti’nin borçları, Osmanlı Devleti’nin parçalanması sonucu yeni kurulan devletlere
pay edildi.
¨ İstanbul’daki Rum Ortodoks Patrikliği Türkiye’de bırakılmıştır.
¨ Lozan Antlaşması, Doğu Akdeniz'e barış getirdi ve 1914'teki savaş ilanlarının ardından
başlayan genel düşmanlıklara son verdi. Bu nedenle, Büyük Savaş'ın sona erdiği günün 24
Temmuz 1923 olduğunu söylemek mantıklıdır.
¨ Antlaşma; isteklerimizin tümünü gerçekleştiremese de o günün şartlarında Osmanlı
Devleti’nden kalan sorunların çoğuna çözüm getirerek, asırlık sorunları ortadan kaldıran, hala
geçerliliğini sürdüren bir anlaşmadır.
İngiltere İle Musul Anlaşmazlığı:

*Lozan Konferansı Musul meselesini askıda bırakmıştı. Eski Osmanlı vilayeti olan Musul’un Türkiye'ye
veya Irak'taki İngiliz mandasının sınırları içine dahil edilmesi konusu karara bağlanmamıştı.

*Lozan Konferansı’nda Türk-Irak sınırı görüşülürken Türkiye, Musul halkının çoğunluğunu Türklerin
oluşturduğu ve Misakı Millî sınırları içinde bulunduğunu ileri sürerek bölgenin kendisine verilmesini
istedi. İngiltere’in bölgeyi istemesinin nedeni, zengin petrol yataklarına sahip olmasıydı.

*Türk hükümeti davasını iki temele dayandırdı:

• İlk olarak Musul, Birinci Dünya Savaşı'nın sonunda Osmanlı kontrolü altındaydı ve ardından
İngiliz kuvvetleri tarafından işgal edilmesi, 1918 Mondros (Mudros) Mütarekesi'nin açık bir
ihlaliydi.
• İkincisi, Türkiye'nin Musul iddiası, Türk Kurtuluş Savaşı'nın hedeflerini tanımlayan Misak-ı
Milli'de kutsal kabul ediliyordu. Musul bölgesinin değerli petrol kaynaklarına sahip olması,
konuyu daha da öne çıkardı.

*Türkiye nüfus açısından, siyasi, tarihi ve coğrafi nedenlere dayalı olarak Musul’un kendisine
bırakılmasını haklı gerekçelerle öne sürdü.

*Belirtilen süre içinde iki Hükümet arasında anlaşma sağlanamazsa, anlaşmazlık Milletler Cemiyeti
Konseyine götürülecektir.

*Lozan Antlaşması uyarınca Türk ve İngiliz delegeleri arasında 19 Mayıs 1924'te İstanbul'da başlayan
görüşmeler, 9 Haziran 1924'e kadar sürdü, ancak kesin bir sonuca ulaşamadı.
*16 Aralık 1925'te Milletler Cemiyeti Konseyi, Musul'un İngiliz mandası Irak sınırları içinde kalması
gerektiğine karar verdi. Başlangıçta Türk hükümeti kararı kabul etmediğini açıkladı, ancak 1926'nın
başlarında Musul meselesindeki gerilimin büyük bir kısmı ortadan kalktı. Haziran 1926'da Türkiye,
Musul üzerindeki iddiasından resmen vazgeçti.

*Şeyh Sait isyanının çıkmasında Musul’u Türkiye’ye vermek istemeyen İngilizlerin isyancıları
destekleyerek bölgede bir Kürt meselesi çıkarmak istemelerinin de payı vardır. Böylece İngilizler, Türk
Hükümeti’ni zayıflatarak Musul meselesini kendi lehine çözümlemek istemişlerdir. Bu nedenlerle
Türkiye, Musul konusunda Misak-ı Millî sınırlarından taviz vererek geri adım atmak zorunda kalmıştır.

*5 Haziran 1926 tarihinde Türkiye, İngiltere ve Irak arasında bölgenin geleceği ile ilgili olarak
Ankara’da bir antlaşma imzalandı.

*Bu antlaşma ile Musul, İngiliz mandası altındaki Irak’a bırakıldı. Buna karşılıklı Türkiye, Musul
petrollerinden 25 yıl süre ile % 10 pay alacaktı. Türkiye, yapılan yeni bir düzenleme ile bu paydan
500.000 İngiliz Lirası karşılığında vazgeçmişti.