30 e

Jaargang. 1 9 1 5 . _ JÊ 5 2 .

DE INGENIEUR. 1061

Orgaan
VAN HET KON. INSTITUUT VAN INGENIEURS — VAN DE VEREENIBING VAN DELFTSCHE INGENIEURS.
Weekblad gewijd aan de techniek en de (Economie van Openbare Werken en Nijverheid.
Het Koninklijk Instituut van Ingenieurs en de Vereeniging van Delftsehe Ingenieurs stellen zich in geenen deele verantwoordelijk voor de denkbeelden In de
onderscheiden bijdragen ontwikkeld of toegelicht.

Commüsie van Toezicht: W . F . LEEMANS C. L, staatsraad in buitengewonen dienst, oud-hoofdinspeeteur-generaal van den Rijks-
Waterstaat, te 's-Gravenhage, president; E. H . STIELTJES C. L, voorzitter van den Raad van Toezicht op de Spoorwegdiensten te
's-Gravenhage, secretaris; J. C. DnxHOORH w. L, hoogleeraar in de Werktuigbouwkunde aan de Technische Hoogeschool, te Delft.
V e r a n t w o o r d e l i j k H o o f d r e d a c t e u r : R. A . V A N S A N D I C K e. i .
Plaatsvervangend Hoofdredacteur: C . J. HUDIG.

V e r s c h ij n t alken Z a t e r d a g. Prijs der Advertentien:

Prijs per J a a r g a n g :
Stukken en inedcdeelingen, boeken, brochures, enz.
Franco per post. te richten aan deh Hoofdredacteur -.Dilujentia,. Lange Per regel * O- "2

V o o r h o u t , te 's-Gravenhage, [Telephoon: 21/0).

Voor Nederland f 10.— Voor AIÏONM:.MEN-TF.N zich te wenden tot de A D M I - Groote letters naar plaatsruimte.
NISÏUAI'IK van dit Blad, Paviljoensgracht No. 17 Is, 19,
Voor het Buitenland met vooruitbetaling . . „ 15.—
te 's-Gravenhage. Abonnementen volgens afzonderlijke overeenkomst
Men abonneert zich voor een jaargang (1 Jan.—31 Dec). ADVERTENTIE.-; in te zenden aan de A DM i M S T I Ï A T I E van
dit Blad, Paviljoensgracht No. 17 & 1«, te 's-Gravenhage. A d v e r t e n t i ê n van Aanbestedingen f 0.15 per regel.
Over het bedrag der abonnementen i n Nederland
Firma F. J , BELINFANTE, voorheen A, D. SCHINKEL,
wordt halfjaarlijks door de Administratie beschikt. Idem bij 2e en 3e plaatsing f 0.10 per regel.
(Telephoon 208G.)
Afzonderlijke nummers: Binnenland, 50 cents; Bui- Afzonderlijke Nummers worden - voor zoover de voor- Over het bedrag der Abonnementen op a d v e r t e n t i ê n
raad strekt - het eerst aan Abonnés geleverd.
tenland, 60 cents. — Bewijsnummers: Binnenland,
wordt driemaandelijks beschikt.
25 cents; Buitenland, 35 cents. 's-Gravenhage, 25 December 1915.

I N H O U D . Commissie tot plaatsing van technici, hoofdzakelijk

Officieel: Ver. van Delftsehe Ingenieurs: Repertorium dei-
literatuur van den Waterstaat in Nederland ; Commissie tot plaat-
sing van technici hoofdzakelijk in het buitenland.
R e d a c t i o n e e l : Eenige opmerkingen over brugberekening, door
J. SCHROEDER VAN DER KOLK c. i. (met afbeelding) — Vergadering
van de afd. voor Werktuig- en Scheepsbouw. — Koloniaal Verslag
van 1915. — Uit ons Parlement. — Boekbespreking: Beton & Eisen
1915, Heft 14 en 15; Indisch tijdschrift voor Spoor- en Tramweg-
in het buitenland.
Door een Duitsche Maatschappij voor de uitvoering van
werken in gewapend beton, gevestigd te Essen in Pruisen,
worden twee N e d e r l a n d s c h e i n g e n i e u r s gevraagd, die
practische ervaring hebben in het ontwerpen, het berekenen
en de uitvoering van zulke werken. Spoedige indiensttreding
wordt gewenscht. , ... f

wezen, 8e afl. Aug. 1915; Proceedings of the A m . Inst. ofElectrical Reflectanten kunnen hun voorwaarden scnnltelrjk ol
Engineers, Oetober 1915, Electr Zeitschrift 1915, afl. 46. — Scheeps-
bouw : Schroefstoomschip «Alphard». — Binnenlandsche berichten. — mondeling mededeelen aan den Secretaris
üfiicieele berichten. — Officieele berichten uit Indiè. — Open P. J . VAN VOORST V A D E R .
betrekkingen.

Hij dit nummer wordt verzonden: liet Alplia-

REDACTIONEEL GEDEELTE.
betlsch Register over den jaargang 1915 en de
Omslag. Eenige opmerkingen over brugberekening
naar aanleiding van het artikel „ M e n s c h e n b e l a s t i n g op
Dit nummer heeft 12 bladzijden.
bruggen" in „ D e Ingenieur" van 30 Oetober 1915, No. 44,
door E . A . van (Jenderen Stort
OFFICIEEL GEDEELTE. DOOR

J. SCHROEDER V A N D E R K O L K c. i.
VEREENIGING V A N DELFTSCHE INGENIEURS.
(Met afbeelding.)

f- « „ i , . : : ™ . oen ni7pr7.ir.ht, v a n
Van het Repertorium der literatuur van den Waterstaat van fn genoemd aruisei geen. » > " " j " " ~ —
Nederland, bewerkt door den heer P. H . K E M P E R C. i . is verschillende aannamen voor het gewicht van een
verschenen de tweede zéér vermeerderde druk, bevattende samengedrongen menschenmassa op een oppervlak
2760 nummers. 1 , ufo bnmt int rif- sintsom. dat het
Het boekwerk is verkrijgbaar gesteld bij de firma MARTINUS l i j l T d a a r v o o r aangenomen bedrag van 400—550 K . G .
gewoon
NIJHOFF, Lange Voorhout, te 's-Gravenhage. De prijs is f 2. veel te noog 13 en mei e e n vcci ^
p. MA &

Leden van de Vereeniging van Delftsehe Ingenieurs en

leden van de Afdeeling voor Bouw- en Waterbouwkunde van
het Kon. Instituut van Ingenieurs kunnen een exemplaar Bii deze opgaven mist men de uitkomsten verkregen door
ontvangen van den Secretaris. Deze toezending geschiedt na Prof JOHNSON van de Harvard University en vermeld in een artikel
ontvangst van postwissel ad f 1. «The weight of the crowd", opgenomen in de Engineering van
21 Sept. 1906. Het gelukte JOHNSON in een vierkante door se:v,ge
De Secretaris, houten wanden omsloten ruimte van 4.83 M. X 1.83 M. 37 t- t 4U
Personen samen te brengen, waaruit een gew.cht van loO K.G resp.
P. J . V A N VOORST V A D E R . SS" K G M2 kon worden afgeleid. Het grootere aantal werd ver-
P

kregen door alle personen in dezelfde richting te stellen.

M ÓS. 1062

j ~ 200 K . G . k a n w o r d e n volstaan. E n deze geringere belasting I J s s e l b r u g te Deventer. B e l a s t i n g t r e i n volgens de T e c h n i s c h e

zou d a n v a n toepassing zijn op a l l e bruggen boven 30 M . V o o r s c h r i f t e n v a n 1877, d o c h g e v o r m d u i t é é n l o c o m o t i e f
lengte op g r o n d v a n een a a n h a l i n g u i t de Hütte 1905 I I I , van 53 ton, l a n g 13.50 M . en een o n b e p a a l d aantal
blz. 269 (ook te v i n d e n i n de uitgave v a n 1915 I I I , blz. 62), wagens, zwaar 18 t o n en l a n g 6 M . V o o r de o v e r s p a n n i n g
luidende: van 68.20 M . w o r d t d i t een totaal g e w i c h t v a n 215 t o n o f
F ü r die H a u p t t r a g e r bei B r ü c k e n bis e t w a 30 M . S p a n n w e i t e w i r k e n g e m i d d e l d 3150 K . G . per M . b r u g . Deze belasting w e r d a a n -
d i e g r ö s s t e n R a d l a s t e n i n d e r R e g e l u n g ü n s t i g e r als M e n s c h e n g e d r a n g e . g e v u l d met 350 K . G . per M . op beide trottoirs, elk breed
2

E e n andere g e v o l g t r e k k i n g l i g t echter meer voor de h a n d . 1.50 M . , en was d u s totaal 1050 + 3150 = 4200 K . G . per
B r e n g t m e n het gewicht v a n een menschenmassa, waar- M . b r u g of bij a a n n a m e v a n een belastbare breedte v a n
voor de Hütte opgeeft 400 a 550 K . G . p . M * . terug tot 200 K . G . 9.28 M . : ± 455 K . G . per M .
2

p, M . , d a n is te v e r w a c h t e n , dat de r a d b e l a s t i n g het z a l
2 M a a s b r u g te B a r e n d r e c h t . G e m i d d e l d e l o c o m o t i e f b e l a s t i n g
w i n n e n . E n d i t is ook w e r k e l i j k het geval. v a n 1650 K . G . per M . b r u g , de o v e r b l i j v e n d e r u i m t e v a n
V o l g e n s de Oostenrijksche voorschriften is voor b r u g g e n 4 M . breedte belast met 400 K . G . per M . D e totale b e l a s t i n g
2

l e klasse a a n te n e m e n : öf een a a n t a l wagens, voldoende 1600 + 1650 = 3250 K . G . per M . b r u g is bij een belastbare
o m de geheele lengte en breedte v a n de r i j b a a n te bezetten, breedte v a n 6.50 M . : 500 K . G . per M .
2

öf een menschenmassa, w a a r v a n het g e w i c h t is te s t e l l e n op Bij een h e r b e r e k e n i n g , opgemaakt i n 1910, bleek het echter
460 K . G . p. M . E l k der voorgeschreven wagens, zwaar met n o o d i g ongeveer het dubbele v a n de vroeger aangenomene
2

b e s p a n n i n g 15 ton, heeft een totale lengte v a n 15 M . en een locomotief belasting aan te n e m e n . D e gelijktijdige menschen-
breedte v a n 2.50 M . , w a a r u i t volgt voor de g e m i d d e l d e wagen- i massa w e r d toen als niet meer toelaatbaar beschouwd.
belasting 400 K . G . p. M . 2 M a a s b r u g te H e u s d e n . B e l a s t i n g v a n 2 l o c o m o t i e v e n , e l k
V o o r de R i j n b r u g tusschen R u h r o r t en H o m b u r g werd zwaar 10 t o n en l a n g 6 M . , gevolgd door 5 wagens, zwaar 20 t o n
voorgeschreven: öf een gelijkmatige belasting v a n 400 K . G . en l a n g 6.70 M . De o v e r b l i j v e n d e r u i m t e a a n te v u l l e n m e t
p. M . , öf een t r e i n , samengesteld u i t een o n b e p a a l d a a n t a l 400 K . G . per M . Deze overblijvende r u i m t e is de o v e r b l i j v e n d e
2
2

assen, e l k zwaar 13 ton op een o n d e r l i n g e n afstand van 3 M . , breedte v a n 3.25 M . op de r i j b a a n over een lengte v a n
zoo o n g u n s t i g m o g e l i j k op de r i j b a a n geplaatst (1). N e e m t 45.50 M . en de overblijvende lengte v a n de rijbaan, zijnde
m e n aan, dat deze t r e i n met het m i d d e n der assen n o g voor de o v e r s p a n n i n g v a n 110 M . lengte : 110 — 45.50 =
geplaatst k a n w o r d e n op 1.50 M . afstand u i t den k a n t der 64.50 M . over de v o l l e breedte v a n 6.50 M . D e totale belas-
r i j b a a n , die 9.50 M . breed is, d a n staat d i t m i d d e n op t i n g : 120 + 166 + 59 = 345 t o n is bij een belastbare breedte
9 50 van 6.50 M . : + 530 K . G . per M . 2

2 1-50 = 3.25 M . u i t de brugas. D a a r voorts de afstand M a a s b r u g te Spijkenisse. B e l a s t i n g t r e i n u i t 2 l o c o m o t i e v e n ,

elk zwaar 68.5 t o n en l a n g 15.12 M . en een onbepaald a a n t a l
der hoofdliggers m i d d e n op m i d d e n 11.30 M . bedraagt, zal de t r e i n 18 tons wagens, l a n g 6 M . V o o r de o v e r s p a n n i n g v a n 86.10 M .
geeft d i t een t o t a a l gewicht v a n ongeveer 300 ton en bij
5.65 + 3.25
op d e n naastbijgelegen hoofdligger het een belastbare breedte v a n 8.60 M . : + 400 K . G . per M . 2

11.30 ióö
8 t e

I J s s e l b r u g te W e s t e r v o o r t . B e l a s t i n g t r e i n uit 2 l o c o m o t i e v e n
gedeelte v a n zijn b e l a s t i n g overbrengen of per M . baanlengte volgens de T e c h n i s c h e V o o r s c h r i f t e n v a n 1877, gevolgd door
een o n b e p a a l d a a n t a l wagens, zwaar 3 t o n per M . V o o r de
—'y--—- X 0-79 = 3400 K . G . E e n even groote belasting zal dus o v e r s p a n n i n g v a n 116.47 M . is deze belasting totaal 376 t o n
of bij een belastbare breedte v a n 6 M . : t 540 K . G . per M 2 .
op beide hoofdliggers w o r d e n overgebracht door een b e l a s t i n g Onderstaande t a b e l geeft b i e r v a n een o v e r z i c h t .
over de geheele brugbreedte v a n 6800 K . G . p. M . b r u g .
Deze breedte met i n b e g r i p v a n die der trottoirs bedraagt
14 M . , zoodat de voorgeschreven asbelasting gelijkgesteld k a n •2 SB C ÜK
B r u g over de g> » . 5 »_,• -S "g _• — S rjj
Materiaal.
worden met een belasting v a n - ^ — j — = 485 K . G . p. M . 2
jj 1 \3. Z — t W ft/3 g S=
14 r

3 PH . la s O ^
F3
V o o r deze b r u g zou dus de wagenbelasting grooter zijn
d a n de menschenbelasting. ^ o |
725
De h a n g b r u g over den R i j n te K e u l e n heeft twee sporen •Maas te R o t t e r d a m . 88.64 14.40 ' 500 Weiijzer.
IJssel » Deventer. . 68.20 9.28 i 4 5 5 700
voor een electrische t r a m en deze sporen w a r e n volgens de M a a s » B a r e n d r e e h t 700
67.30 6 50 500
b e p a l i n g e n v a n de prijsvraag te belasten met een aaneen- » » Heusden . . 110.— 6 50 530 900 Vloeiijzer.
gesloten rij treinen, elk samengesteld uit 2 motorwagens, » » Spijkenisse . 86.10 8.60 400 900
zwaar 915 K . G . p. M X en een volgwagen, zwaar 610 K . G . p . M A I J s s e l » W e s t e r v o o r t 116.47 6.00 540 7 5 0
De breedte der wagens was gesteld op 3 M . , zoodat de
rijbaan over een breedte v a n 6 M . w e r d belast met + 810 K . G .
p. M . D e d a n n o g vrijblijvende breedte v a n 7.10 M . was te
2 U i t d i t overzicht b l i j k t dus, dat de aangenomen b e l a s t i n g
belasten met 450 K . G . p . M . en é é n v a n de beide trottoirs, per M . v r i j w e l tusschen de meestal daarvoor gestelde grenzen
2
2

breed 3.55 M . , met 550 K . G . p. M . De totale belasting p e r M . b r u g v a n 400—550 K . G . is begrepen, d o c h tevens dat zij bij d r i e
2

w e r d dus 6 X 810 + 7.10 X 450 + 3.55 X 550 = ± 10.000 K . G . dezer b r u g g e n : B a r e n d r e c h t (volgens de h e r b e r e k e n i n g ) ,

Stelt m e n de belastbare breedte der b r u g met i n b e g r i p v a n Spijkenisse en W e s t e r v o o r t alleen bestaat u i t wagenbelasting.
die v a n de beide trottoirs op 20.20 M . , d a n staat de belasting Bij de b r u g te Deventer is n o g op een afzonderlijke trottoir-
v a n 10.000 K . G . p. M . b r u g ongeveer gelijk met een g e l i j k m a t i g e belasting g e r e k e n d ; het groote draagvermogen, dat de
hoofdliggers daardoor verkregen, veroorloofde o m het op de
b e l a s t i n g v a n - ^ - ^ = 500 K . G . p. M . 2 b r u g geplaatste spoor later i n te r i c h t e n tot hoofdspoor.
W i j s t dus deze b r u g op het voordeel, dat gelegen k a n zijn
Was de overblijvende r u i m t e v a n 20.20—6 = 14.20 M . breedte, i n een hoog aangeslagen belasting, die te Barendrecht, g e b o u w d
dus, met i n b e g r i p v a n de beide trottoirs, slechts met 200 K . G . i n 1885, toont hoe spoedig een a a n v a n k e l i j k e belastings-
p. M . belast, d a n zou de totale b e l a s t i n g 6 X 810 + 14.20 X 200 a a n n a m e te k l e i n b l i j k t te zijn.
2

= 7700 K . G . p. M . b r u g zijn geweest of 380 K . G . per M . W a n n e e r dus, zooals de heer V A N G E N D E R E N S T O R T meent,

2

b i n n e n afzienbaren tijd door de gemeenten Nijmegen, A r n h e m ,

De groote r i v i e r b r u g g e n voor gewoon verkeer i n ons l a n d Deventer en Z w o l l e z a l worden overgegaan tot d e n bouw v a n
zijn öf g e b o u w d ten behoeve v a n een l o k a a l s p o o r w e g (Deventer bruggen voor gewoon verkeer, d a n d i e n t daarbij i n r u i m e
en Spijkenisse) öf b e r e k e n d op een i n de t o e k o m s t te ver- mate r e k e n i n g te worden gehouden met de eischen v a n een
w a c h t e n t r a m - of l o k a a l v e r k e e r ( R o t t e r d a m , B a r e n d r e c h t , z i c h sterk o n t w i k k e l e n d electrisch t r a m v e r k e e r , en de b e l a s t i n g -
Heusden, Westervoort). t r e i n , die voor de h a n g b r u g te K e u l e n is aangenomen, k o m t voor
De hoofdliggers dezer bruggen zijn berekend op onder- die bruggen niet o v e r d r e v e n zwaar voor, i n a a n m e r k i n g g e n o m e n ,
staande b e l a s t i n g e n : dat de motorwagens v a n den Z u i d - H o l l a n d s c h e n E l e c t r i s c h e n
M a a s b r u g te R o t t e r d a m . G e l i j k m a t i g e b e l a s t i n g v a n 500 K . G . Spoorweg bij een breedte v a n 4 M . reeds een g e m i d d e l d
per M . 2

g e w i c h t v a n 820 K . G . per M . hebben. 2

(1) B E R N H A R D , Der Brückenbau I, b l z . 7 2 . Doch de dwarsafmetingen v a n de deelen der hoofdliggers


Ich ;'laube hier nochmals besonders hervorheben zu sollen, dass
hangen niet alleen af van de aangenomen belasting, zij zijn besonders
in nog meerdere mate afhankelijk van de spanning, die men empfladlich gegen kleine Materialfehler zu sein scheint und unter
in het materiaal w i l toelaten. M e n kan deze dwarsafmetingen diesem wieder besonders das Blecb mit seiner grossen, kleinen Be-
in het algemeen afhankelijk stellen van het quotiënt
waarin p het eigen gewicht, q de belasting en T de toe te
laten spanning voorstelt. Bij zeer kleine bruggen is p nagenoeg
te verwaarloozen tegenover q, terwijl bij zeer groote bruggen
q slechts een onderdeel is van p: i n beide gevallen is dus
de invloed van T overheerschend.
N u is het zeker een zonderling verschijnsel, dat men
ten allen tijde de grootte der belasting met de uiterste nauw-
keurigheid'heeft voorgeschreven en zich tevreden heeft gesteld
met een vrij willekeurige schatting van de toe te laten spanning.
De Technische Voorschriften van 1877 bevatten omtrent
dezen gewichtigen grondslag der berekening zelfs geen enkele
aanwijzing; zij lieten het aan de ingenieurs-bruggenbouwers
over dezen grondslag naar eigen inzicht vast te stellen. E n
uit de laatste kolom van de tabel op blz. 1062 blijkt, dat deze
inzichten, wat betreft de spanningsgrens voor vloeiijzer, tamelijk
ver uiteenliepen.
Aanvankelijk stelde men de toe te laten spanning op '/., a
1
van het 'breekgewicht, dat voor het materiaal was voor-
geschreven en door de trekproef werd gecontroleerd, en meende
men daarmede een 5 a 6-voudige zekerheid te hebben ver-
verkregen, totdat W Ö H L B E aan het licht bracht, dat snel af-
wisselende spanningen dit breekgewicht aanzienlijk konden
verlagen. De 5 a 6-voudige zekerheid bleek dus een illusie
te zijn geweest, doch volgens de leer van WÖHLER mocht men bij
niet-overschrijding van bepaalde spanningsgrenzen op onbe-
paalden duur van het materiaal rekenen.
Doch tegen deze illusie liet BAUSCHINGER een waarschuwend
woord hooren, dat mij belangrijk genoeg voorkomt, om hier
in te lasschen.
In het 13e Heft van,de Mittheilungen aus dem mechamsch-
technischen Laboratorium in München. blz. 37 en 38, stelt
BAÜSOHINGER de eerste gevolgtrekking uit zijn proeven als
volgt op:
Wenn bei'wiedcrholten Anstrengungen auf Zijg, deren untere Grenze
Null ist, die obere Grenze in der Nahe der ursprünglichen Elasti-
•zitiitsgrenze liegt, so wird auch durch 5 - 1 0 millionenmalige Wieder-
holung dieser Anstrengungen der Bruch nicht erreicht,
waarop echter volgt:
Bei Anwendungen dieses Satzes auf die Praxis sind aber zwei
wichtige Punkte nicht zu ü b e r s e h e n : Erstens niuss das Material voll-
standig fehlerfrei sein. Die geringsten Fehler, die ursprünglich nicht
oder kaum bemerklich sein könnten, veranlassen, namentlich bei den
homogenen Materialien (Flusseisen und Flussstahl) den Bruch schon
nach "einer verhaltnissmiissig geringen Zahl von Wiederholungen
auch bei Anstrengungen. die unter oder nur wenig über die Elasti-
y.itatsgrenze liegen.
Later voegt BAÜSOHINGER nog daaraan toe:
1063 M 5 *
das homogene Material, Flnsseisen und Flussstahl sehr
schadigingen so leicht ausgesetzten Oberflache. Die kleinsten einge-
=j walzten Schiefer und sonstigen Fehler an dieser Oberflache futaren
eineii baldigen Bruch herbei. Schweisseisen dagegen sowohl in Stah-
als in Blechform scheint für kleine OberflSchenfehler fast unempfind-
lich zu sein. F ü r dieses Material darf also in dieser Hinsicht der
oben ausgespiochene Satz unbedenklich angewendet werden.
BAUSCHINGER'S waarschuwend woord is maar a l te zeer
bevestigd door de schier tallooze scheuren, die i n de Besse-
merstalen deelen van onze bruggen zijn aangetroffen, ofschoon
de spanning i n dit materiaal volgens de berekening niet boven
1000 K . G . per c . M . werd opgevoerd, en niet minder door het
a
groot aantal breuken i n spoorstaven, ofschoon het onderzoek
met spanningmeters nooit uitkomsten heeft gegeven, die een
spoorstaafbreuk voldoende konden verklaren.
E n even juist was zijn gunstig oordeel over weiijzer. Slechts
in enkele zeer verklaarbare gevallen hebben zich i n hoek-
ijzers van dit materiaal scheuren voorgedaan. Doch dit mate-
riaal staat ons voor bruggebouw niet meer ten dienste, het
is vervangen door vloeiijzer, waartegen eveneens BAUBCHINGBR'S
waarschuwing was gericht. E n ook vloeiijzer, vervaardigd
volgens het Thomasproces, heeft zeer ernstige gebreken ver-
toond getuige de diepgaande scheuren, die zich hebben
voorgedaan i n de groote profielen der Difierdmger I-balken.
Vermoedelijk is men op grond van deze uitspraken van
BAÜSOHINGER teruggekomen op de toepassing van formules,
die voor elke verhouding van de maxima en m i n i m a span-
ningen en dus afzonderlijk voor elk onderdeel der brug de
toe te laten spanning bepaalden.
De Pruissische en Oostenrijksche Voorschniten voor bpoor-
wegbruggen stellen dezen factor afhankelijk van de lengte
der brug, op de wijze als i n fig. 1 grafisch is voorgesteld.
Neemt men aan, dat de verhouding P
- - afneemt bij toe-
9
neming der bruglengte en dat deze verhouding dezelfde is
als die tusschen de maxima en m i n i m a spanningen, dan nog
is i n deze voorschriften slechts een zeer verwijderde toepassing
van de wetten van WÖHLER te zien. Zoo wordt aan alle onder-
deelen van een brug éénzelfde spanning toegekend, ofschoon
er redenen zijn aan te voeren om b.v. i n de diagonalen de
snanning niet zoo hoog op te voeren als i n de randen. Zoo
wordt stilzwijgend ondersteld, dat alle bruggen van dezelfde
lengte eenzelfde verhouding tusschen eigen gewicht en be-
lasting hebben, terwijl ueze < « u « " " " 6 - « ^ B » » ^
bruggen, draaibruggen en ook voor enkel- en dubbelsponge
! bruggen zeer kan uiteenloopen. , . « • • » .
Ook is niet te verklaren, op welke gronden het Pruissische
voorschrift voor het geval, dat de invloed van den winddruk
:
wordt i n rekening gebracht, éénzelfde hoogere spanningsgrens
 •

M 58. 1064

van 1 5 0 K . G . per c.M . toelaat, niet alleen voor alle bruggen

2
worden tegengegaan, doch beter is het wanneer de brug
onafhankelijk van haar lengte, doch ook voor alle onderdeelen zulke invloeden kan weerstaan.
der hoofdliggers, die toch i n zeer verschillende mate den Doch een brug staat nog aan andere gevaren bloot.
invloed van den winddruk ondervinden. Aanvaringen van draaibruggen zijn thans niet meer als
In fig. 1 zijn ook de spanningen aangegeven volgens uitzonderingen te beschouwen; zij treffen meestal den onder-
de Oostenrijksche voorschriften voor bruggen voor gewoon rand van den buitenligger en deze onderrand is gewoonlijk
verkeer. niet tegen den schok bestand, wanneer de ligger is samen-
Zonderling komt het voor, dat deze spanningen bij toe- gesteld uit vakwerk. Ernstige beschadiging en langdurige
neming der bruglengte tot 8 0 M . veel sneller stijgen dan buitengebruikstelling van de brug is daarvan het gevolg
voor spoorwegbruggen. geweest.
A l mogen deze voorschriften eenvoudig in toepassing zijn, Ook vaste bruggen staan bloot aan aanvaring, getuige de
zij geven ons niet meer dan een ruwe schatting ( 1 ) . Maasbrug te Barendrecht.
Zij hebben echter de groote verdienste, dat zij de toe te Het is bij die aanvaring gebleken, dat de getroffen onder-
laten spanning niet te hoog opvoeren. rand van den hoofdligger wegens zijn samenstelling uit twee
Want wel moet de berekening het bewijs leveren, dat de ^-stukken, verbonden door smalle kruisstrooken, aan den
vastgestelde grensspanning niet is overschreden, doch de be- schok niet den geringsten weerstand had geboden, waardoor
rekening eindigt altijd halverwege. Tal van invloeden, die ook brugdeelen achter den onderrand werden vernield.
öf moeilijk zijn te berekenen öf niet uit scherp omlijnde Ook dient rekening te worden gehouden met de mogelijk-
gegevens zijn af te leiden, blijven buiten beschouwing. heid, dat een trein op de brug ontspoort. Tweemaal heeft
Wel geeft men zich rekenschap, dat de spanningen door dit hier te lande plaats gehad en in beide gevallen kwam
die invloeden aanmerkelijk boven de gestelde grenzen kunnen de ontspoorde wagen i n aanraking met een deel van den
stijgen, doch men rekent er op, dat de elasticiteitsgrens van hoofdwand, dat tegen den schok bestand bleek. Het had
het materiaal niet zal worden overschreden. echter ook anders kunnen zijn.
Of dit al dan niet het geval zal zijn is bezwaarlijk met Voor de duurzame instandhouding der brug is een geregeld
zekerheid vast te stellen, doch bovendien kunnen de gestelde en nauwlettend toezicht hoofdvereischte, voornamelijk voor
grensspanningen worden overschreden door eischen, die aan de deelen onder de rijbaan, omdat het daarop aanwezige
de opstelling der brug moeten worden gesteld en waarbij straatvuil, wanneer het zich een weg weet te banen naar die
niet altijd voldoende rekening kan worden gehouden met deelen, daarin een verwoestende roestvorming veroorzaakt.
de grondslagen, waarop de berekening berust. Men zij niet spaarzaam met het aanbrengen van verfwagens,
Sommige ingenieurs zien i n een overschrijding van de trappen, looppaden, die naar die deelen een gemakkelijken
elasticiteitsgrens geen bezwaar. Doch zij zien m. i . over het toegang verschaffen.
hoofd, dat het materiaal, dat ons ten dienste staat, niet
zuiver homogeen is, doch schadelijke bijmengselen bevat, Na deze opmerkingen terugkomende op het artikel van
die op den duur de homogeniteit kunnen verbreken. den heer V A N G E N D E R E N STORT, w i l ik besluiten met den
FRÉMONT geeft in een artikel „La fatigue des métaux, 1910" wensch, dat, mochten de door hem i n uitzicht gestelde bouw-
eenige photografische afbeeldingen van de structuur van plannen tot uitvoering komen, alsdan rekening zal worden
proefstukken, die aan herhaalde spanningen hebben bloot gehouden:
gestaan, om aan te toonen dat fijne scheurtjes i n de nabijheid 1°. met de eischen van een zich ontwikkelend verkeer door
van deze bijmengselen zich langzamerhand tot groote scheuren een ruime belastingaanname;
vereenigen. E n bovendien bewijzen de zoogenaamde Hart- 2°. met de eischen van zekerheid door een niet te hooge
mann'sche lijnen, die bij elke overschrijding der elasticiteits- spanningsgrens;
grens ontstaan, dat er in het materiaal een structuurver- 3°. met bijkomende invloeden door een doelmatige con-
andering plaats heeft, waarvan de invloed nog te bestu- structie ;
deeren valt. 4°. met de eischen van een deugdelijk onderhoud door
Is eindelijk de brug gebouwd, dan geldt het haar i n stand inrichtingen, die een gemakkelijken toegang verschaffen tot
te houden, en nu treden weer andere invloeden op. De be- de deelen onder den vloer.
lasting wordt gewoonlijk als een statische aangenomen, doch
in werkelijkheid brengt zij schokken en trillingen teweeg.
Het is bekend, dat het marcheeren van troepen in pas over
de brug een nadeeligen invloed kan uitoefenen. Dit kan Vergadering van de Afdeeling voor Werktuig-
en Scheepsbouw van het Koninklijk
( 1 ) Deze r u w e s c h a t t i n g is i n z o n d e r l i n g e t e g e n s t e l l i n g m e t de
u i t e r s t e n a u w k e u r i g h e i d , w a a r m e d e i n de P r u i s s i s c h e v o o r s c h r i f t e n Instituut van Ingenieurs.
de b u i g i n g s m o m e n t e n en v e r t i k a a l k r a c h t e n v o o r d e n a a n g e n o m e n
b e l a s t i n g t r e i n zijn b e p a a l d . M e n v i n d t a l d a a r op b l z . l O e e n m o m e n - De Afdeeling voor Werktuig- en Scheepsbouw van het
l e n t a b e l m e t i n t e r p o i a t i e k o l o m , w a a r u i t b l i j k t , dat het m o m e n t bij Koninklijk Instituut van Ingenieurs heeft op Zaterdag
g e l i j k e t o e n e m i n g d e r b r u g l e n g t e n i e t r e g e l m a t i g , d o c h bij e n k e l e 18 December 1915 haar 54ste ledenvergadering te Amsterdam,
lengten sprongsgewijze toeneemt. Deze z o n d e r l i n g e u i t k o m s t hangt onder leiding van haar voorzitter D. CROLL, gehouden.
s a m e n m e t de g e k o z e n r a d s t a n d e n v a n d e n b e l a s t i n g t r e i n ; bij toe- Achtereenvolgens hechtte de Vergadering haar goedkeuring
n e m i n g d e r b r u g l e n g t e m o e t a f e n toe een a n d e r e s t a n d v a n d e z e n
t r e i n w o r d e n a a n g e n o m e n o m het m a x i m u m m o m e n t te v e r k r i j g e n ;
aan de notulen der vergadering van 26 Juni 1915 en de
de r e g e l m a t i g e t o e n e m i n g v a n het m o m e n t w o r d t h i e r d o o r v e r b r o k e n . ontwerp-begrooting voor 1916.
V o o r d e n O o s t e n r i j k s c h e n b e l a s t i n g t r e i n , die a n d e r e r a d s t a n d e n heeft, Tot leden der commissie tot het nazien van de rekening
z o u d e n deze o n r e g e l m a t i g h e d e n z i c h w e e r bij a n d e r e b r u g l e n g t e n en verantwoording van den penningmeester, krachtens art. 18
voordoen. van het reglement, werden met machtiging van de Vergade-
V o o r den n i e u w e n b e l a s t i n g t r e i n ( L a s t z u g B) is dit r e k e n w e r k ring door den voorzitter benoemd de leden P. A . VAN DER
h e r h a a l d en vertoont zich hetzelfde verschijnsel ( b l z . 14). L A A N w. L , W. P . D. V A N O L L E P E N en A . G . P. H A R T I N G W. i .
Een m a s s a r e k e n w e r k h a d b e s p a a r d k u n n e n w o r d e n d o o r s l e c h t s Hierna was aan de orde: Korte mededeeling over de uit-
voor 3 b r u g l e n g t e n b . v . 35 M . ( o v e r e e n k o m e n d e rnet de l e n g t e v a n reis van het motorschip „Mijer" van de K o n . Pakketvaart-
t w e e l o c o m o t i e v e n ) , 100 M . e n 200 M . het m a x i m u m m o m e n t te b e -
p a l e n e n de d r i e w a a r d e n v o o r het m o m e n t te s t e l l e n i n een v e r g e -
Maatschappij naar Ned.-Indië, door het lid W. J . M U L L E R w. i .
l i j k i n g : M = Al + BI + C, w a a r i n 1= b r u g l e n g t e . U i t deze d r i e
2 Alvorens het woord te verleenen aan het l i d M U L L E R ,
v e r g e l i j k i n g e n z i j n d a n de c o ë f f i c i ë n t e n A, B e n C te b e p a l e n , w a a r - bracht de voorzitter in herinnering, dat de bezichtiging van
m e d e d a n e e n v e r g e l i j k i n g is v e r k r e g e n , d i e m e t v o l d o e n d e n a u w - de machinerieën van het motorschip bij gelegenheid van de
k e u r i g h e i d het m a x i m u m m o m e n t v o o r e l k e w a a r d e v a n l t>eeft. vorige vergadering, waarin een beschrijving van die nieuwe
De n a u w k e u r i g h e i d , w a a r m e d e deze b e r e k e n i n g e n zijn v e r r i c h t , machinerieën was gegeven, niet volledig was geslaagd, doordat
v i n d t a l l e e n h a a r v e r k l a r i n g d o o r een m i s v a t t i n g v a n het d o e l v a n een kleinigheid haperde, iets wat voor iedereen, die eenige
een b e l a s t i n g t r e i n . ervaring heeft i n machinebouw, niet buitengewoon is. Het
Een b e l a s t i n g t r e i n i s geen s c h e r p o m l i j n d v o o r w e r p , m a a r i s een
b e l a s t i n g g r e n s , e n w e l een g r e n s t u s s c h e n t w e e e i s c h e n , w a a r v a n de
is te begrijpen, dat degenen, die verantwoordelijk zijn voor
eene e i s c h w o r d t b e p a a l d d o o r de behoeften v a n het v e r k e e r i n een de constructie dier machine, er prijs op stellen alsnog i n
v e r w i j d e r d e t o e k o m s t en de a n d e r e d o o r de b o u w s o m , d i e t e r b e - het licht te stellen, hoe de motor op reis voldaan heeft.
s c h i k k i n g staat. Z u l k een g r e n s k a n n i e t m e t m a t h e m a t i s c h e n a u w - Den 22en Mei 1915 —• aldus het l i d M U L L E R — aanvaardde
keurigheid worden uitgebakend. de „Mijer" de uitreis naar Ned.-Indië. Spreker maakte het

eerste deel der reis tot Port-Said mede om den Dieselmotor,
welke vervaardigd was door „ W e r k s p o o r " te Amsterdam,
gedurende langeren tijd te kunnen observeeren. Ernstige
incidenten deden zich niet voor. I n den beginne werd eenige
last ondervonden door het ondicht worden van enkele brand-
stofkleppen, hetgeen eenige malen aanleiding gaf tot een
kort oponthoud. De oorzaak is toe te schrijven aan onrein-
heden, welke uit de leidingen door de brandstof worden
meegevoerd. Bij een goede filtreerinrichting doet zich dit
euvel na eenigen tijd niet meer voor. Gedurende de reis
werden eenige proefnemingen gedaan om het verbruik aan
steenkool door den hulpstoomketel onder verschillende omstan-
digheden te meten. I n normaal bedrijf' bedraagt dit 2.35 ton
per etmaal. Het dagelijksch brandstofverbruik van den motor
bedroeg 4.44 ton per etmaal bij een gemiddeld uitgewerkt
machine vermogen van ongeveer 1150 I . P . K . Den Óen J u n i
arriveerde het schip te Port-Said na een reis van 14 etmalen
en 10 uur. De behouden vaart bedroeg over dit traject
10.3 E n g . mijl per uur.
Deze mededeeling gaf geen der aanwezigen aanleiding tot net
stellen van vragen. De voorzitter bracht spreker dank voor de
door hem genomen moeite en de openhartigheid, waarmede
hij de resultaten van dezen motor had medegedeeld, waaraan
hij verbond een woord van hulde voor de energie, waarmede
„Werkspoor traent dezen motor IOI een suuau van ««lui"»"
heid te brengen. _ ,
Vervolgens werd het woord verleend aan het bestuurslid
K . F . K O N I N G C . W . S . i . , tot het houden van zijn aangekon-
digde voordracht over vergelijkende proeven tusschen een
Yarrow- en een Normand-waterpijpketel.
Spreker deelde i n zijn inleiding mede, dat hij niet zelf m
de gelegenheid is geweest deze proeven te leiden, maar dat
de Ministerieels beschikking tot de uitvoering i n 1903 op zijn
voorstel is genomen; het doel was vermindering van kolen-
verbruik en van de speciale oefening en groote inspanning,
welke het goed stoken van Yarrow-ketels, het eenige type
van waterpijpketels bij de Koninklijke Nederlandsche Marine
in gebruik, vereischt.
De beide proefketels zijn samen opgesteld m H r . Ms. tor-
pedoboot „ I d j e n " ; van de proeven is i n enkele woorden
melding gemaakt i n de Jaarboeken van de K o n . Marine van
1904 tot 1908; de uitkomsten zijn evenwel niet gepubliceerd
en de proefnemingen zijn gestaakt, terwijl afgewacht werd
dat ook ondervinding zou zijn verkregen omtrent door ouder-
dom als anderszins aan de proefketels noodig wordende
herstellingen. Spreker is thans, op zijn verzoek, door Z E .
den Minister van Marine i n de gelegenheid gesteld geworden
van de rapporten kennis te nemen, ook ten einde daaruit
eventueel een mededeeling te doen i n deze Afdeeling van
het K o n . Instituut van Ingenieurs.
De beschouwingen en mededeelingen van spreker werden
verduidelijkt door een drietal teekeningen, welke de princi-
pieele verschillen tusschen de twee keteltypen, beidebehoorende
tot de lichte waterpijpketels, en de wijze van opstelling dezer
ketels op genoemde torpedoboot aangaven. Het groote verschil
tusschen de twee keteltypen, die i n algemeenen bouw en
uitwendigen vorm sterk op elkaar gelijken, is, dat bij den
Yarrow-ketel de verbrandingsgassen van den vuurhaard af
dwars door de bundels rechte, dicht opeen geplaatste pijpjes
den schoorsteenoploop bereiken, terwijl bij den Normand-
ketel de gassen eerst achterwaarts geleid worden, dan, als
in een vlamkast dooreengemengd en van richting veranderend,
dwars de pijpenbundels binnentreden en deze, bier uit be-
trekkelijk licht gebogen en hierdoor meer tusschenrmmte
biedende pijpjes bestaande, i n langsrichting doortrekken al-
vorens den schoorsteenoploop te bereiken. Beschouwingen
werden hieraan vastgeknoopt omtrent de noodzakelijkheid
het vuur van den Yarrow-ketel over alle onderdeden van
het rooster gelijkmatig te behandelen, waartegenover de veel
gemakkelijker "behandeling van het vuur i n den Normand-
ketel nadert tot dat i n een oylindrischen vuurgang van een
vlampijpketel, waar men voornamelijk voorin stookt en de
doorbrandende kolen geleidelijk achteruitschuift, terwijl onregel-
matigheden i n de verbranding op verschillende deelen van
het rooster door de vlamkastwerking worden opgeheven en
zoowel de voortgezette verbranding als de warmte-afgifte in
den Normand-ketel beter tot haar recht komen.
Dat deze beschouwingen door de waarnemingen bevestigd
worden werd vervolgens uit de verkregen proefvaartencijfers
en door aanhalingen uit de desbetreffende rapporten aan-
1065 M 5 8
getoond; ook werd vermeld, dat de Normand-ketel m de
Idjen" tot nu toe geen enkele herstelling had behoeven te
ondergaan, terwijl i n den Yarrow-ketel een 13-tal pijpjes
werden verwisseld. E e n en ander leidde spreker tot de gevolg-
trekkingen, dat van deze twee vergelijkbare keteltypen de
Normand-ketel ver te verkiezen is wat betreft zuinigheid m
kolenverbruik, gelijkmatigheid i n stoomlevering, gemak van
stoken en duurzaamheid, en dat de bestaande opstelling m
de Idjen" een zeer bruikbare proefinstallatie is te achten,
ook "voor het geval men zou wenschen te onderzoeken welke
der beide keteltypen de voorkeur verdient bij het gebruik
van vloeibare brandstof i n plaats van steenkolen.
Deze mededeelingen gaven aanleiding tot het maken van
enkele opmerkingen door den voorzitter en het l i d J . H .
B E U C K E R A N D U E / E , die blijkens de hunnerzijds aangevoerde
bedenkingen — welke door het l i d K O N I N G niet onbeant-
woord bleven — nog niet overtuigd waren van de grootere
voordeelen van den Normand-ketel boven den Yarrow-ketel.
De voorzitter bracht ten slotte dank aan het l i d K O N I N G
. voor zijn voordracht en sprak de hoop uit, dat ten onzent
op uitvoeriger scüaai aan tot uusvei u c p i u c v o n OI^D.
zullen worden voortgezet.
A l s n u was volgens de agenda aan de orde: JNadere mede-
deelingen van het l i d Dr. E . B . WOLFiT w . i over eenige
resultaten van metallographisch onderzoek, welke van belang
zijn voor den ingenieur, i n aansluiting op zijn gehouden
... voordracht van 26 J u n i 1915.
Met goedvinden van de Vergadering en van het lid W O L F F
stelde de voorzitter het l i d Prof. P. D. C. K L E Y t. in de
gelegenheid naar aanleiding van die voordracht eenige mede-
deelingen te doen, aan de hand van diagrammen, waarbij
hij enkele punten behandelde, die z. i . bij onderzoekingen
voor de practische kennis van het ketelplaatmateriaai van
veel belang kunnen zijn.
Spreker bleef aandringen bij het onderzoek van het mate-
riaal op chemische analyse en betoogde, dat men niet te
licht moet heenstappen over het fosforgehalte, a l moge het
oogenschijnlijk onschadelijk zijn, en dat bij de keurmgs-
voorwaarden moet geëischt worden een analyse betrefiende
een maximumgehalte aan fosfor en ook aan zwavel.
Vervolgens kwam aan het woord het l i d W O L F P tot het
doen van zijn nadere mededeelingen, waarbij meer m het
bijzonder het scheuren van stoomketels over de klinknagel-
gaten wordt besproken. . •
Na een korte geschiedkundige uiteenzetting betreffende dit
onderwerp, worden verschillende scheurgevallen behandeld
en worden daaruit eenige algemeene conclusies getrokken
over de wijze, waarop de scheuren optreden. E r wordt op
gewezen, dat deze wijze groote overeenkomst heeft met die
waarop het breken van materialen, die aan afwisselende
belasting onderworpen zijn, geschiedt, en tevens aat geen
andere wijze bekend is waarop dergelijke karakteristieke
scheuren te verkrijgen zijn.
H i e r n a werd een overzicht gegeven van de proeven over
wisselspanningen, die, het eerst toegepast door W O H L E K , door
vele onderzoekers zijn nagevolgd en die zeer merkwaardige
resultaten hebben gegeven, waarvan er eenige, die meer m
het bijzonder verband houden met de ketelscheuren, besproken
W
° E e n i g e breukgevallen door wisselspanningen worden getoond.
Concludeerende zegt spreker, dat naar zijn meening vele
der bekend geworden gevallen van scheuren m ketelplaten
toegeschreven moeten worden aan wisselspanningen en zoo-
genaamde vermoeidheid van het materiaal, terwijl de samen-
stelling van het materiaal eerst secundairen invloed kan
hebben, en bespreekt op welke wijze men het scheuren zal
kunnen voorkomen. ,
Dat op deze voordracht, betrekking hebbend op een onder-
* w ^ r n van ketelolaten — hetwelk den leden
0 o l l O
van deze Afdeeling, hetzij constructeurs hetzij gebruikers,
zoozeer belang inboezemt, een levendige discussie volgde, is
niet te verwonderen. '
Achtereenvolgens werd het woord gevoerd door den voor-
zitter en de leden H . B A U C K E t W J . M U L L E R W . I F .
M U L L E R w. i., L. B I E N F A I T w.i., A E. J U R R I A A N S E W. I S. G.
V I S K E R w.i, H . N. PRINS s.i. en Dr. E. B W O L F P W . I.
K o n men daarbij uiteraard met tot een bepaalde slotsono
komen, blijkbaar was de Vergadering het tenslotte eens met
de conclusie van het l i d J U R R I A A N S E , dat men bij het maken
van zware ketels met grooten diameter ten aanzien van het
M 58. 1066

materiaal gekomen is tot een eind, tenzij de metallografen Voor 1914 waren fondsen beschikbaar gesteld voor de voortzetting
de constructeurs i n staat stellen de ketels beter te lasschen van een 16-tal vóór of i n 1913 begonnen groote bevloeiings- of
dan wel dat ander materiaal gebezigd worde. Het woord is afwateringswerken. De voor de uitvoering daarvan geraamde som
thans aan de constructeurs — de verbruikers moeten natuur- van f 2.445.000 is geheel verwerkt.
lijk ook oppassen — en verder is de hoofdzaak het materiaal, Voor het verbeteren van bestaande bevloeiings- en afwaterings-
werken of het aanleggen van nieuwe werken van geringen omvang,
dat de constructeurs kiezen. waavoor f 2.100.000 was toegestaan, is in 1914 f 2.8*99.361 uitgegeven,
Tenslotte bracht de voorzitter aan het l i d W O L F P dank en wel ten behoeve van een 192-tal werken op Java en Madoera
voor zijn mededeelingen. (waarvan 83 in uitvoering bij de irrigatie-afdeelingen) en een 21-tal
De stemming ter verkiezing van 3 bestuursleden wegens i n de buitenbezittingen. Van deze werken zijn er 41 op Java en
periodieke aftreding van de leden W . A . M . PIEPERS, Prof. Madoera en 6 in de buitenbezittingen uitgevoerd ten laste van de
E. VOSSNACK en J . H . W I L T O N W. S. i . had tot uitslag, dat z.g. «hulpverschaffingsfondsen» (maatregelen in het belang van de
economische ontwikkeling). Voor deze soort van werken, waarvoor
als zoodanig benoemd werden de leden P. SMIT s. i . Prof. op de begrooting f 315.000 was uitgetrokken, is f 700 656 verwerkt.
G. B R O U W E R W. i . en J . H . H . V E R L O O P W. i , , wien hiervan Tot de werken .an geringen omvang behooren de volgende werken :
zal worden kennis gegeven. de Tjiloetoeng- en de Tjiwado-werken (res. Cheribon), de Goeng- en
Na een woord van dank gericht te hebben tot de scheidende Koemisik-werken (res. Pekalongam, de werken tot verbetering van
bestuursleden voor hetgeen zij i n het belang van de Afdeeling de bevloeiing en de afwatering tusschen de Sragi- en Pekalongan-
gedaan hadden, sloot de voorzitter de goed bezochte vergade- rivieren (de z.g. Sengkarangwerken), de Oedjoengdjaja-werken (afd.
ring, welke tot een buitengewoon laat uur geduurd had. Soemedang, res. Preanger-Regentschappen), de Bodri-werken (afd.
Kendal der res. Semarang), de Sidoardjo-werken (afd. Sidoardjo der
res. Soerabaja), de verbetering van de kali Sadar en het aansluitend
gedeelte der Porong-rivier (res. So?rabaja en Pasoeroean), de werken
tot verbetering van de Watoedakon-streek (afd. Djombang en Modjo-
Koloniaal Verslag van 1915. kerto der res. Soerabaja), de Bangkalan-werken (res. Madoera), de
werken tot verbetering van de bevloeiing in Oost-Kraksaiin (res.
Waterstaat en Burgerlijke Openbare Werken. Pasoeroean) en de Banjoepoetih- en Tanggoel-werken (res. Besoeki).
Personeel. Onder de werken van geringen omvang, welke niet ten laste van
de «hulpverscnamngsfonclsen» werden uitgevoerd, zijn tevens die
Bij wijze van tijdelijken maatregel i j een nieuwe (vijfde) technische werken gerangschikt, welke strekken tot verbetering of uitbreiding
afdeeling bij het dep. dei' B . O. W . ingesteld voor assaineerings- van in gebruik zijnde groote bevloeiings- en afwateringswerken of
werken. tot verbetering van rivieren en andere waterloopen, voor zoover die
Het technisch personeel van den waterstaatsdienst is uitgebreid werken naar hun aard niet ten laste van die fondsen kunnen worden
met 2 hoofdingenieurs, 2 ingenieurs voor de gouvernementsgebouwen, gebracht.
10 ingenieurs, 10 bouwkundige opzichters, 20 onderopzichters en Ten behoeve van waterkeeringswerken is voor 1914 f 309.000 be-
7 tijdelijke teekenaars. schikbaar gesteld, waarvan f 238 000 voor Java en Madoera en
De i n 1914 en 1915 voor den Indischen dienst, ter benoeming tot f 71.000 voor de buitenbezittingen. Voor de uitvoering en verbetering
adspirant-ingenieur en opzichter uitgezonden personen zijn allen dier werken is in dat jaar besteed f 901.195, waarvan f 726.610 op
geplaatst. Java en Madoera en f 174585 i n de buitenbezittingen, onderschei-
De tijdelijke vermeerdering van het aantal opzieners der wegen denlijk ten behoeve van 16 (waarvan 11 i n uitvoering bij de irrigatie-
in Celebes en onderhoorigheden is bestendigd. afdeelingen) werken.
Voor opnemingen en projectiewerk ten dienste van groote zoowel
Uitvoering van werken. als van kleine irrigatieplannen, waarvoor bij de begrooting van 1914
gerekend was op f 382.000, is uitgegeven rond f 448.000, welke over-
Volgens de boekingen ten laste van de begrooting is in 1914 aan schrijding ook nu weder moet worden toegeschreven aan de uit-
burgehjke landswerken ten koste gelegd wegens gewoon onderhoud breiding van de betreffende werkzaamheden. Onder de voor irrigatie-
en herstellingen f 3.848 971 en wegens vernieuwing en nieuwe werken opnemingen, enz. gedane uitgaven zijn niet begrepen die ten behoeve
i n eigen beheer f 20.74^.419. Die boekingen omvatten evenwel niet van de werken i n Noord-Bantam en de Bandjar-Tjahjanawerken,
het geldswaardig bedrag van de verbruikte materialen uit 's lands welke, evenals in vorige jaren, ten laste van de voor de uitvoering
voorraad. De waarde dier verstrekkingen, voor zoover vernieuwing der betrokken werken toegestane fondsen werden gebracht.
en nieuwe werken betreft, bedraagt f 758.669, waardoor het totale
bedrag stijgt tot f 21.507.088. Ten behoeve van de herstellingen van bevloeiings- en afwatering-
werken is f 76.877 uitgegeven, ten behoeve van het herstellen van
Evenals in vorige jaren is bij de uitvoering van werken, voor waterkeeringswerken f 41.100, waarvan f 32.529 voor het verbeteren
zooveel doenlijk, partij getrokken van de werkkrachten van veroor- van den linker-Brantas-dijk i n de afd. Berbek (res. Kediri).
deelden tot dwangarbeid en van door den politierechter gestraften, De strafbepalingen tegen overtreding van regelingen op het gebruik
terwijl de geldswaarde, welke, die arbeid vertegenwoordigd heeft, en de verdeeling van het water uit water- en bevloeiingswerken
met het departement van justitie is verevend. van openbaar nut ondergingen wijziging bij Ord. van 1 Oct. 1914
In het afgeloopen jaar werden geen nieuwe werken i n het open- (Ind. St, No. 644).
baar aanbesteed.
Werken in het belang van de gezondheid.
Gebouwen.
In 1914 werd voor de drooglegging van omliggende gronden i n
In bovenvermeld totaal van f 21.507.088 is begrepen een bedrag het belang van _ den gezondheidstoestand ter hoofdplaats Sibolga
van f 6.610.445, hetwelk in 1914, met inbegrip van het geldswaardig (Tapanoeli) alsnog f 139.127 uitgegeven, zoodat op ultimo van dat
bedrag aan grondstoffen uit 's lands voorraad, is verwerkt voor jaar tot dat doel in het geheel f 191.114 was verwerkt. De kosten
gebouwen (vernieuwingen en nieuwe werken). van het werk zullen, volgens een voorloopige raming, + f 440.000
bedragen. De verbetering van den wateraan- en afvoer i n het noord-
westelijk gedeelte van de hoofdplaats Semarang werd voortgezet
Wegen en bruggen.
(besteed f 84.395). Bij het einde van het verslagjaar was nog
Voor het aanleggen van nieuwe en het verbeteren van bestaande f 129.127 te verwerken. Voortgegaan werd met de verbetering van
wegen, zoomede voor het bouwen of vernieuwen van bruggen en de Soerabaja-rivier beneden de sluis Goebeng en van haar armen,
duikers (dns zonder het aan onderhoud of herstelling ten koste de Kali Mas tot den Grooten Boom en de Kali Pegirian tot de brug
gelegde) is i n 1914 van landswege uitgegeven f 4.917.221, waarvan Pegirian. Tot uit, 1914 was daaraan f 50.275 besteed (toegestaan
f 94É418 voor maatregelen i n het belang van de economische ont- f 367.500). Het ontwerp van de verdere verbetering van de Kali
wikkeling. Pegirian tot aan zee met de daaraan verbonden ophooging van de
moerasgronden op den linkeroever dier rivier tusschen het Fort
Prins Hendrik en het marine-etablissement kwam gereed.
Bevloeiings-, afwaterings- en waterheeringswerken.
De inpoldering van Merauke, ten behoeve waarvan reeds een
Voor onderhoud, opnemingen, debietmetingen, enz. ten behoeve bedrag van f' 85.224 voor den dooi' gestraften verrichten arbeid is
van de gestaakte bevloeiings- en afwateringswerken i n de Solo-vallei verevend, werd gestaakt, i n afwachting van het gereedkomen van
(res. Bembang en Soerabaja) is i n verslagjaar f 27.465 uitgegeven, ontwerpen voor alsnog noodig geoordeelde werken.
waardoor het totaal van het verwerkte bedrag uit. 1914 was geklommen
tot f 17 985.593. De uitgaven voor opnemingen, ad f 17.345, hadden Havens en reeden.
ook thans weder grootendeels betrekking op metingen en waar- De verbetering en uitbreiding van de verschillende havens werd
nemingen in het belang van verschillende kleine verbeteringsplannen, gestadig voortgezet; omtrent de belangrijkste werkzaamheden zij het
die slechts zijdelings i n verband staan met de eigenlijke Solo-vallei- volgende vermeld.
werken. Te Tandjoengpriok (1) werden de volgende werken voltooid: het
De opruiming dei' van de gestaakte werken afkomstige voorraden
werd voortgezet. Het werkspoor van Babat tot Doerek bleef nog (1) In Juli '1915 (zie Jav. Ct. No. 51) is door den directeur der
behouden. A a n verkochte materialen, enz. was op uit. 1914 f2.579.868 B. O. W. een reglement vastgesteld voor de verhuur aan derden
ontvangen. van het materieel van de haven te Tandjoengpriok.,
 1067 M 58.

aanmaken van 124 M . k a d e m u u r aan het zuidelijk gedeelte van het Aan het gewoon onderhoud van den dam van Oedjoeng P i r i n g
oosterboord i n de binnenhaven (nog verwerkt f 33.374), het bouwen naar het D j a m o e a n - r i f w e r d f 13.187 besteed. V o o r de gewone j a a r -
van een opslagloods ( v e r w e r k t f 155.882)» het bouwen van een lijksche opnemingen van het Westgat en de bediening der zelfre-
hangar en het. uitbreiden van een dergelijke i n l i c h t i n g (verwerkt gistreerende peilschalen werd f 3052 uitgegeven.
f' 2:1.474), het voor gebruik gdreed maken van een 75-tons drijveuden De verlenging van den aanlegsteiger voor zeeschepen te Tjilatjap
bok (Verwerkt f 4964) en het m a k e n van een electrisch transforma- (Banjoemas) k w a m over een uitgestrektheid van 50 M . gereed (ver-
torenstation (verwerkt f 24.741). werkt f 112.855). Ter voorbereiding van een vermeerdering van de
De i n 1913 aangevangen bouw van een hoogvergaarbak met pomp- aanlegruimte i n zuidelijke r i c h t i n g en van een noodzakelijke uitdie-
i n r i c h t i n g lot verbetering van rte verdeeling van het d r i n k w a t e r te p i n g van de vaargeul werden grondboringen en peilingen verricht.
Tandjoengpriok k w a m gereed (kosten f 34.277). Het waterleidingsnet De los- en laadsteiger te Palaboehan Ratoe aan de Wijnkoopsbaai
ter plaatse onderging wijziging, terwijl een tweede laagi eservoir werd (Preanger-Regeiitschappen) werd voltooid (verwerkt f 10.456). Met
aangelegd ( v e r w e r k t f 22.495). Voorts w e r d voltooid een w a t e r l e i d i n g het bouwen van een ijzeren los- en laadsteiger voor prauwen i n de
naar kampong Kodja en het leggen van een b u i s l e i d i n g van den Tjilaoeteureum-baai werd voortgegaan.
geboorden artcsischen put te Gedong Roeboeh naai' Tandjoengpriok ' V o o r den aanlegpier te K a l i a n g e t (Madoera) werden de caissons
v e r w e r k t f 47 355). gesteld en was men op het eind van het verslagjaar bezig met het
De werkzaamheden tot u i t b r e i d i n g van de haven werden k r a c h t i g optrekken der k a a i m u r e n , het stellen der remraingpalen en het
voortgezet. Einde verslagjaar was de stand van het werk als v o l g t : verder bijstorten van zware Madoera-steen, ter verzekering van den
i n de eerste binnenhaven k w a m de k a d e m u u r aan het zuiderboord, vasten stand der caissons (verwerkt f 31.964).
met u i t z o n d e r i n g van een gedeelte van het r e m m i n g w e r k en van de De u i t d i e p i n g van de monding der K o e r i p a n - r i v i e r te Telokbetong
deksteenen, gereed; i n de tweede binnenhaven werden de ten behoeve (Lampongsche districten) k w a m i n het begin van het verslagjaar
van den te bouwen k a a i m u u r aan het westerboord gereed gemaakte tot stand'. Vóór het einde van het jaar was echter de vaargeul weder
14 caissons ten deele gesteld en met beton gevuld. V e r v a a r d i g d werd gedeeltelijk verzand. Opgebaggerd w e r d 18.998 M * . specie, terwijl
1 0 8 5 5 M ' \ gewapend beton. de kosten f 7389 bedroegen. De opslagloods aan genoemde r i v i e r
k w a m eveneens gereed (verwerkt f 10.284). Met den bouw van een
A a n bet baggerwerk, de zandaanplempingen, steenstortingen en
k a a i m u u r aan den linkeroever der r i v i e r werd een aanvang gemaakt.
steenbekleedingen w e r d verwerkt f 703.396.
Gedurende het verslagjaar w e r d i n totaal 1.998.865 M . specie op- 3 Met den aanleg van een prauwhaven te Benlcoelen, waaronder
gebaggerd. V o o r ondervonden moeilijkheden bij liet uitdiepen der begrepen is de aanleg van een havendam, de u i t b r e i d i n g van het
haven werd aan den betrokken aannemer een schadeloosstelling van emplacement voor de douane en het uitdiepen van de havenkom,
f 86.509 toegekend. w e r d voortgegaan. Gedurende het verslagjaar werd f 19.401 verwerkt.
De havens van Pekalongan, Gheribon en Tegal, zoomede de. vaar- Voor de u i t b r e i d i n g van het haventerrein aan de oost- en westzijde
geulen tusschen en buiten de havenhoofden, werden geregeld op ter voorziening i n de behoefte aan terreinen nabij de haven voor
diepte gehouden. De hoeveelheid opgebaggerde modder bedroeg den bouw van pakhuizen en opslagloodsen werd verwerkt f 19.780.
onderscheidenlijk 160.432, 253.400 cn 203.476 J P . Te Ë m m a h a v e n w e r d voortgegaan met de herstellingen aan de
V o o r het opstellen van den nieuwen, voor Tegal bestemden bag- steigers vóór de loodsen A , B , C en D (verwerkt f 9924); de uit-
germolen «Goentoer» cn den aanmaak van een tweede paar ijzeren houders aldaar werden v e r n i e u w d (f 1592). A a n het verbreeden van
klepsehouwen ten behoeve van het baggermaterieel op die plaats de steigers w e r d f 17.217 verwerkt. Het verlengen van loods A niet
werd f 63H9 en f 13.085 verwerkt. 42 M . i n noordoostelijke r i c h t i n g k w a m voor de helft gereed (ver-
Te Semarang zijn voorbereidende maatregelen getroffen tot het werkt f 21.736). De overkappingen tusschen de loodsen en e n t r e p ó t -
nemen van een tweetal proeven, ten einde na te gaan op welke wijze lokalen k w a m e n zoo goed als gereed (verwerkt f 23.449). De sleep-
de vaste stand der caissons het best en op de minst kostbare wijze hellingen op Poeloe K a r s i k i n de Ë m m a h a v e n werden vergroot
zal zijn te verzekeren. Bij Gouv. B t . 1 Oetober 1914 N o . 22 is f400.000 ( v e r w e r k t f 9657). V o o r het lossen en opstellen der grijpemmerkraan
toegestaan voor het n e m é n van proeven i n het belang van de werken werd f 7464 uitgegeven.
tot verbetering van de haventoestanden aldaar. A a n de afsluiting van het haveuemplacement te B e l a w a n Oostkust (

A a n den aannemer van de havenwerken te Semarang, die i n den van Sumatra) werd nog f 2209 verwerkt. De beide opslagloodsen
aanvang van 1914 van de verdere uitvoering daarvan werd ontheven, werden i n gebruik gesteld (verwerkt onderscheidenlijk f 38.217 en
is f 534.563 u i t b e t a a l d als schadeloosstelling voor bij de uitvoering f 60.412). Met den bouw van een derde tijdelijke rondhouten loods
van het werk ondervonden moeilijkheden. Tevens werd hem 1'092.705 en de verlenging van het p l a n k i e r is begonnen (verwerkt f 125.383
toegekend wegens afrekening voor m i n d e r werk en schadevergoeding en f 9465). T e r voorziening i n gebrek aan r u i m t e is besloten tot de
i n "verband met de s t a k i n g van de door hem aangenomen w e r k e n . verlenging van het gouvernementspakhuis met 30 M . en tot het
V o o r de voltooiing van de verlenging van den westerhavendam is maken van de noodige kantoorlokalen (verwerkt f 19.992). Het ontwerp
f 50.594 beschikbaar gesteld (verwerkt f 22.129). In de r i v i e r en het voor de v e r n i e u w i n g van het r e m m i n g w e r k voor den los- en laad-
havenkanaal w e r d 288.500 MS. slib opgebaggerd. steiger te B e l a w a n is gewijzigd, i n verband met de verbreeding van
dien steiger. V o o r den bouw van een petroleumsteiger is f ' I01 S

De bouw van nieuwe k a a i m u r e n langs de K a l i Mas te Soerabaja

besteed; alhoewel nog niet geheel gereed, kon deze steiger toch op
k w a m op den rechteroever nagenoeg gereed. Voortgegaan werd met
het einde van het verslagjaar i n gebruik worden genomen. Voor de
het ophoogen van den westelijken oever van de r i v i e r . Tevens werden
bij de havenwerken werkzame koelies zijn 4 koeliewoningen, elk
aangelegd een tijdelijke g r i n d w e g en aarden banen met sporen langs
bevattende 20 kamers, gebouwd (verwerkt f 48.486).
de voor- en achterzijde van de te bouwen p a k h u i z e n (verwerkt
f 30.816). De opstelling van de 10 electriscbe kranen op en nabij het Ook gedurende het verslagjaar bleef het zuigbaggervaartuig « J a v a »
terrein van den Grooten Boom k w a m gereed. V o o r de i n verband beschikbaar voor het uitdiepen van den Belawangeul. De uitkomsten
daarmede uitgevoerde werkzaamheden werd nog f137.590toegestaan waren wederom gunstig. In een werktijd van 10 maanden (2 m a a l
(verwerkt f 132.071). De K a l i Mas werd geregeld op diepte gehouden ; moest gedurende 1 maand de arbeid onderbroken worden door
gedurende het verslagjaar werd 176.034 M». specie opgebaggerd d o k k i n g en herstelling van het vaartuig) werd een hoeveelheid
(kosten f 62.843). . ... van 878.600 M . zand opgebaggerd. De kosten bedroegen f 209.964.
3

De minste diepte bij laag water i n de geul nam toe van 10 tot 14 voet.
V o o r de havens van Soerabaja en Tjilatjap is een tijdelijke direc-
teur benoemd en een commissie van bijstand ingesteld. De kustvaart op deze haven is n u , hoewel de geulbreedte i n den
De nieuwe havenbouw werd met kracht voortgezet. Gereed k w a m bodem niet meer dan ± 20 M . bedraagt, onafhankelijk geworden
de i n het verlengde van den nieuwen k a a i m u u r aangebrachte kade van de getijden.
langs den l i n k e r o e v e r der K a l i Mas. V a n de noordkade van den pier Een begin van uitvoering w e r d gegeven aan het boren van de
zijn alle caissons geplaatst, benevens één caisson van de aansluitende eerste der vier toegestane artesische putten voor het haven-emplace-
westkade. Gereed of nagenoeg gereed k w a m e n het gedeelte van den ment. Nagenoeg het geheele havenemplacement is aan particulieren
noordelijken m u u r voor den eersten binnenpier en het. noordelijk i n h u u r uitgegeven of ingenomen door landsloodsen; aan enkele
gedeelte van den d a m , die de haven aan de westzijde zal begrenzen. aanvragen om terrein kon niet worden voldaan. U i t b r e i d i n g van
De werkzaamheden bestonden verder u i t het op diepte brengen van het haventerrein is daarom nog steeds wenschelijk.
de prauwenhaven, het baggeren van de sleuf voor verbetering van V o o r den bouw van een n i e u w havenemplacement te Telok N i b o e n g
den grondslag voor den zuidelijken m u u r van den noordpieren daar- aan de A s a h a n rivier werden voorbereidir ge. getroffen.
mede verband houdende w e r k e n , het maken van caissons, het vullen V o o r den bouw te Tandjoengpinang (Riouw en onderhoorigheden)
der reeds gestelde caissons en het gedeeltelijk optrekken van den van een nieuwen pier met landingshoofd van gewapend beton is
bovenbouw van de kademuren. f 72X00 toegestaan. De pier zal 264 M . lang en 3 M . breed w o r d e n ,
terwijl bet overdekt landingshoofd een oppervlakte krijgt van 8 bij
A a n den aannemer van het i n den loop van 1912 gereedgekomen
30 M .
werk tot het maken van een torpedobootbaven te Soerabaja w e r d
een schadeloosstelling toegekend van f 110.840 voor bij de uitvoering De slibarbeid op den Kapoeas-drempel (vaarwater van Pontianak)
van dat werk ondervonden moeilijkheden. w e r d voortgezet. A a n de aanwezige slibvloot, bestaande uit de « L o u i s e » ,
T)« sliharbeid i n het westervaarwater van Soerabaja werd voort- « W a n d a » , «D.», % E.» en « H e n d r i k » werden i n A p r i l toegevoegd
de « U r s u l a » , en de « V i o l e t t a » , terwijl i n Oetober de « H e n d r i k » en
gezet. De « U r s u l a » w e r d I A p r i l aan den arbeid onttrokken en toe-
in November de «Louise» buiten dienst gesteld werden. Begin
gevoegd aan den slibarbeid op den Kapoeas-drempel. De slib-vloot
November 1914 werd de geul i n kaart gebracht door een R e g e e i i n g s -
bestond i n M a a r t 1915 uit de vaartuigen « K w a r t e l » , « O u a d y » ,
commissie, welke bevond dat de minste diepte m i d d e n vaarwaters
« H e r c u l e s » , ü A l b e r t i n e » , «Aletta» en «.Beatrix». Ook i n 1914 w e r d
was toegenomen tot 29 d . M . onder gemiddeld zeevlak en de geul-
hoofdzakelijk naar verbreeding van de geul gestreefd; de minste
diepte bleef 80 d . M . onder Soerabaja-havenvloedpeil. U i t de profielen i n h o u d sedert den aanvang van den slibarbeid met 650.000 M .
\ 3

w e r d opgemeten, dat tusschen de opnemingen i n November 1913 en De werkzaamheden tot uitvoering van de nieuwe havenwerken te
1914 de*geulinhoud was toegenomen met 401.200 M . s j Makasser konden in 1914 geregeld voortgang hebben. A a n den aan-
M 53.
nemer van het werk werd als schadeloosstelling voor bij de uitvoe-
ring ondervonden moeilijkheden een bedrag uitbetaald van f388.000,
terwijl de aanneemsom met f 811.800 werd verhoogd. Het nijpend
gebrek aan aanleg- en opslagruimte deed zich voortdurend meer en
meer gevoelen. Voor de verbetering i n den toestand der bestaande
havens werden verschillende kleinere werken uitgevoerd, zooals het
aanbrengen van verbeteringen aan de afsluiting van het haven-
emplacement, het maken van een overkapping tusschen de loodsen
III en IV, het verbeteren en uitbreiden der verlichtingsmiddelen,
het aanbrengen van luchtververschingsramen in loods VI en het
maken van een opslaglokaal voor beschadigde goederen.
Met het verrichten van grondonderzoek in verband met de aan
te leggen havenwerken te Menado is een aanvang gemaakt. Te
Amboina zijn voorbereidende maatregelen getroffen voor de ver-
betering der haveninrichting aldaar.
Drinkwatervoorzieningen.
De verbetering van de artesische drinkwaterleiding te Meester-
Gornelis werd voltooid.
Van het voor de drinkwatervoorziening van Pasoeroean en omstreken
toegestane bedrag van f 64.000 werd f 27.967 verwerkt.
De drinkwaterleiding te Padangpandjang (Padangsche Boven-
landen), waarvoor — met inbegrip van de uit Europa noodige
goederen — f 72.000 was beschikbaar gesteld, kwam in het verslagjaar
gereed (verwerkt f 81.983).
Voor de drinkwatervoorziening te Makasser zal water uit de Berang-
rivier worden gebezigd.
Voor het doen van onderzoekingen in de kuststrook Takalar-
Boeloekoemba, ten behoeve van een drinkwatervoorziening van de
afdeelingshoofdplaats Bonthain (Zuid-Celebes), werd f 1000 toegestaan.
De onderzoekingen i n het belang van een drinkwatervoorziening
van Bandjermasin werden voortgezet.
Voorts waren nog tal van ontwerpen voor watervoorzieningen van
geringeren omvang i n voorbereiding.
UIT ONS P A R L E M E N T .
Overeenkomsten betreffende de opsporing en ontginning
van aardolie en daarmede voorkomende gasvormige
zelfstandigheden in Djambi.
(Vervolg van blz. 451.)
Werd op blz. 100 van De Ingenieur de verwachting uitge-
sproken, dat door de overeenkomsten, welke de Minister van
K o l o n i ë n , behoudens wettelijke goedkeuring, op den voet van
art. 5a der Indische Mijnwet voornemens was te sluiten voor
de opsporing en ontginning van aardolie en daarmede voor-
komende gasvormige zelfstandigheden in Djambi, eindelijk
een oplossing zou gebracht worden van het vraagstuk der
Djambi-concessies, de onlangs te dezer zake gevallen beslissing
van de Tweede Kamer heeft een oplossing gebracht, die slechts
weinigen voorzien zullen hebben en die van Djambi-concessies
in het geheel geen sprake meer doet zijn.
Ingediend waren een wetsontwerp om den Minister van
K o l o n i ë n te machtigen tot het sluiten van een overeenkomst
als bovenbedoeld met de Petroleum-Maatschappij Zuid-Perlak
•— welk wetsontwerp sedert ingetrokken is — en een wets-
ontwerp betreffende het sluiten van een overeenkomst met
de Bataafsche Petroleum Maatschappij betreffende het terrein
Djambi I, dat thans bij de Tweede Kamer in openbare be-
handeling is geweest.
Bij deze behandeling traden sterk op den voorgrond: de
positie van de achter de „ B a t a a f s c h e " staande „ K o n i n k l i j k e " ,
welke blijkbaar verscheidene leden bevreesd waren nog meer
te versterken, en verder de quaestie van de Staatsexploitatie,
die o. m. door den heer A L B A R D A krachtig werd aanbevolen.
Een motie van dit lid, waarbij de wenschelijkheid wordt
uitgesproken dat wordt overgegaan tot Staatsexploitatie der
petroleumterreinen in Djambi, werd aangenomen met 37 tegen
34 stemmen, tengevolge waarvan verviel een motie van den heer
D E M E E S T E R , welke de wenschelijkheid uitsprak de opsporing
en ontginning van aardolie en daarmede voorkomende gas-
vormige zelfstandigheden te doen plaats hebben door naamlooze
vennootschappen, op wier gestie de Staat, ook door deelneming
aan het maatschappelijk kapitaal, overwegenden invloed heeft.
Het wetsontwerp zelf tot goedkeuring der overeenkomst
met de Bataafsche Petroleum Maatschappij werd tenslotte
met groote meerderheid —• 48 tegen 21 stemmen — verworpen.
1068
Begrooting van Nederlandsch-Indië voor 1916.
(Vervolg van blz. 861.)
De openbare behandeling van de Indische begrooting door
de Tweede Kamer is ditmaal niet tot haar recht kunnen
komen wat betreft de artikelen, aangezien na afloop van
de algemeene beschouwingen de Minister van K o l o n i ë n
wegens plotseling opgekomen ongesteldheid verhinderd was
aan de verdere beraadslaging deel te nemen en zijn plaats
werd ingenomen door den Minister van Marine, die daarbij
uiteraard over het algemeen slechts een lijdelijke rol kon
vervullen. Heeft dus de mondelinge behandeling dientenge-
volge een snel verloop gehad, zoodoende is zij natuurlijk
zonder perspectief gebleven.
Wat betreft de mondelinge behandeling valt te wijzen op
het optreden van de 3 technische deskundigen in de Kamer,
de heeren D E M U R A L T , B O N G A E R T S en A L B A R D A , zoomede van
den heer F O C K , die voor de Indische waterstaatsingenieurs
opkwamen tegenover de z.g. Havencommissie. Intusschen, de
eigenlijke quaestie van de schadevergoedingen aan de aannemers
van havenwerken is nog niet van de baan, al zullen tenslotte,
gelijk de heer A L B A R D A deed opmerken, de Staten-Generaal
slechts te voteeren hebben hetgeen daarvoor benoodigd zal
zijn. Door den heer F O C K zijn nadere gegevens omtrent die
schadevergoedingen gevraagd aan de regeering, en te zijner
tijd zal zonder twijfel weder daarover het noodige in het
midden gebracht worden.
Intusschen heeft men niet volstaan met te spreken over
het verledene doch is men ook opbouwend te werk gegaan
en zijn wenken gegeven om decepties, als zich hebben voor-
gedaan bij de uitbesteding van groote werken i n I n d i ë ,
zooveel mogelijk te voorkomen, en wel door het verkrijgen
van meer onderlinge waardeering en samenwerking tusschen
directie en aannemer. Een tweetal middelen zijn daartoe aan
de hand gedaan, welke bij monde van den heer BONGAERTS
als volgt zijn toegelicht.
Ook ik acht gewenscht de benoeming van een commissie,
maar dan een commissie van een eenigszins permanent karakter,
niet bestaande uit eenige ingenieurs die korten tijd naar Indië
worden gezonden en daar spoedig een rapport uitbrengen, maar
bestaande uit deze drie elementen : ingenieurs, bekend met de wijze
van werken in Indië, ingenieurs, bekend met de wijze van werken
hier te lande en één of' meer aannemers, die overal i n de wereld
werken uitvoeren. De commissie kan aangeven welke werken voors-
hands i n aanmerking komen voor uitvoering bij aanbesteding en
welke voor uitvoering i n eigen beheer. Verder zou zij wenken
kunnen g*ven omtrent de algemeene voorschriften voor uitvoering,
de vereischte uitrusting van den aannemer en de verrekening van
meer en minder werk.
Die commissie kan bij onverhoopte geschillen spoedig en zaak-
kundig advies geven, zoowel aan den directeur der B . O. W . als
aan den gouverneur-generaal en. aan de regeering hier te lande.
Na eenige jaren zal die commissie niet meer noodig zijn en dan
kan zij worden ontbonden.
Als tweeden maatregel om decepties te voorkomen acht ik ge-
wenscht een soort van uitwisseling van ingenieurs tusschen den
Indischen en den Nederlandschen waterstaat, een soort van detachee-
ring op verzoek voor een jaar of vijf. Het is mij bekend, dat onder-
scheidene ingenieurs van den rijkswaterstaat hier te lande met
beide handen de gelegenheid zouden aangrijpen, wanneer hun die
zou worden "'eboden. Zij zouden daar een massa kennis opdoen,
onder andere* omstandigheden leven, hun blik verruimen, en de
waterstaat hier zou daarvan later de vruchten plukken. Aan den
anderen kant geloof ik, dat tal van Indische ingenieurs wel gaarne
d e ' gelegenheid zouden aangrijpen om vijf jaar hier te komen
werken in een meer gematigd klimaat, om hier ervaring op te doen,
waarvoor zij i n Indië geen gelegenheid hebben, en waarvan dan
Indië later weer de vruchten zou plukken.
In zake bet standpunt van de regeering ten aanzien van
de uitvoering der Mijnwet is door den Minister van K o l o n i ë n
schriftelijk het volgende medegedeeld.
Bij de mondelinge behandeling van het wetsontwerp betreffende
den aankoop van de ontginningen der Steenkolen-Maatschappij «Poeloe
Laoet», werd onder anderen de aandacht er op gevestigd, dat het
voor de regeering niet onverschillig zou zijn, wanneer een steen-
kolenontginning i n den Archipel in vreemde handen zou komen.
Bij die gelegenheid deelde de vorige Minister mede, dat hij met den
gouverneur-generaal i n overleg was getreden over een wijziging van
de Mijnwet i n dien zin, dat voor sommige delfstoffen uitzondering
zou kunnen worden gemaakt op den regel, dat de ontdekker van
een i n de wet genoemde delfstof, die öf is houder van een ver-
gunning tot het doen van opsporingen óf concessionaris op het
"betrokken veld, een recht heeft op concessie tot ontginning van de
ontdekte delfstof.

Daarbij is de Landvoogd gewezen op de wenschelijkheid om,
hangende dit overleg, zooveel doenlijk te voorkomen, dat aan nieuwe
opsporingsvergunningen of aan verlengingen van bestaande vergun-
ningen rechten op concessie zouden worden ontleend. De gouver-
neur-generaal deed naar aanleiding hiervan door den chef van het
Mijnwezen (die ingevolge art. 68 der Mijnordonnantie door de
hoofden van gewestelijk bestuur over aanvragen om vergunning tot
opsporing moet worden gehoord) een aanschrijving richten tot
He oewisteliike bestuurshoofden om. tenzii de aanwezigheid van
petroleum en steenkolen zeer onwaarschijnlijk zou zijn te achten, . de eerste concessie-aanvraag. A l l e aanvragen, voor zoover
alle aanvragen om opsporingsvergunningen tot nader bericht in
beraad te houden.
De overweging van de, redenen, die tot evenbedoelde gedragslijn
hadden geleid, bracht ook den tegen woordigen Minister tot de slotsom
dat een voorziening noodig was, weshalve hij met den gouverneur-
generaal in nader overleg trad nopens de beste wijze om verandering
in den bestaanden toestand te brengen. In afwachting van de daartoe
vereischte wetswijziging verzocht hij den Landvoogd tevens om
streng de hand te houden aan de beperkingen, die de Mijnwet ten
aanzien van het verltrijgen van opsporingsvergunningen en concessiën
stelt en om vermoedelijk delfstofi ijke terreinen waar mogelijk voor
opsporing en ontginning van Landswege te reserveeren.
Het eindadvies van den Landvoogd aangaande de in de Mijnwet
aan te brengen wijzigingen is dezer dagen hier te lande ontvangen ;
de indiening van een desbetreffend wetsvoorstel bij de Staten-Generaal
kan thans worden tegemoet gezien.
De Minister kan niet ontkennen, dat de in afwachting daarvan
genomen maatregelen kunnen indruischen tegen sommiger belangen,
maai- hij mocht'zich desondanks niet laten weerhouden om de voor-
zorgen te treffen, zonder welke de in het algemeen landsbelang
noodig geachte wijziging in de mijnwetgeving geheel of ten deele
haar uitwerking zou missen. Intusschen moge hij de verzekering
geven dat hij zich zal beijveren die wijziging zoo spoedig mogelijk
aanhangig te maken.
BOEKBESPREKING.
Beton und Eisen. X I V . Jahrgang 1915. Heft 14/15.
K I L P . — Bogenbrücken zur Zeit des Welthrieges. — 8 kolom-
(Wordt vervolgd. ) — I n d i t artikel
- daaraan verbonden.
wordt begonnen met de beschrijving van een boogbrug, die
geconstrueerd is met omsnoerd gietijzer, volgens het systeem
Dr. Ing. F . V O N E M P E R G E R . Het is de Steintorbrücke auf
Bahnhof H a l l e a. S. een boogbrug met trekband. De over-
spanning bedraagt 30 M . . de breedte van den rij vloer 10 M .
Buiten 'de twee bogen, die het rijvlak dragen, zijn 3.10 M .
breede trottoirs uitgebouwd. H e t artikel geeft mooie details
van de wijze, waarop de omsnoerde gietijzeren boog en
de vloeiijzereh trekband bij de oplegging met elkander
zijn verbonden.
K Ü G M K . — Erbauung eines Aussichlsturmes in Eisenbeton.—
6 kolommen, 7 figuren. — (Vervolg en slot van Heft 12/13.)
— Vervolg der berekening, i n Heft 12/13 begonnen. De toren
werd niet van een bliksemafleider voorzien, maar op grond
van adviezen van specialiteiten op dit gebied, werd inplaats
daarvan de wapening i n metallisch contact gelaten en met
een aardgeleider i n verbinding gebracht. De opvangstang
wordt gevormd door den ijzeren vlaggestok.
Z I M M E R M A N N . — Die Rammwirkung im Erdreich, Versuche
auf neuer Grundlage. — 8 kolommen, 11 figuren. — (Slot
van Heft 12/13.) . _ . ,
L U D W I G . — Berechnung kontinuierlicher Trager fur Dreieck-
und Trapezbelastungen sowie für parabolische Belastung. —
6 kolommen.
P I L Z . — Maschinelle Baustelleneinrichtmigen. — (Vervolg
van Heft 12/13.) — 6 kolommen, 12 figuren. — D i t artikel
is zeer lezenswaard. E r worden verschillende methoden i n
beschreven om het beton op de meest voordeelige wijze i n
het werk te brengen, terwijl verschillende mechanische
inrichtingen om aan arbeidsloon te sparen worden besproken.
— Weitere Versuche mit Saaien. — (Vervolg van Heft 12 13.)
— 7 kolommen, 8 figuren.
A. A . B.
Indisch Tijdschrift voor Spoor- en Tramwegwezen.
3e Jaargang, 8e Aflevering, Augustus 1915.
S. A . R E I T S M A . — Eenige bladzijden Indische Svoorwegpolitiek. 5 der vier grootheden:
(De lijn Goendih—Soerabaia en haar zijtakken). — Vervolg.
— 16 kolommen. — 1893 door oud-hoofdingenieur der
S . S . D I J K S T R A prioriteit voor secundairen spoorweg Soerabaia
1060 M. ft».
—Lamongan—Bodjonegoro gevraagd met aansluiting door
zijtak naar Blora met de lijn Wirosari—Blora der S.J.S. I n
1894 een pnoriteitsverzoek, van aen neer r. A . r A i » .
, i .. 5 UT a T ü„i„„„ii ; k « ™ r , ™
c
intusscnen u o u r n . X. O . u p u i r a m s ™ J U u u i u v a i ™ ^ g , . ^ . . ^ . ,
in 1895 gevolgd door een concessie-aanvraag voor een tram-
verbinding Soerabaia—Goendih; deze concessie verleend i n
1896. Aanleg begonnen i n Augustus 1897 en afgeloopen
Februari 1903. Voor verbinding Soerabaia—Grissee i n 1897
toegestaan, later vervallen verklaard. Door aanleg lijn
Grissee—Soemari door N.I.S. hiervan niet meer gekomen.
Tramplannen i n Oost-Rembang i n 1907 meer op voorgrond
door prioriteit-aanvraag der N.I.S. voor lijn Bodjonegoro —
Djatirogo. Bespreking der plannen van Resident G O N G R U P .
Concessie-aanvragen der N.I.S. en S.J.S. ten slotte geregeld
door Gouvernementsbesluit van 17 J u l i 1912, N o . 40. Delijn
Lasem—Pamotan op 1 J u l i 1914 voor het verkeer geopend.
— (Wordt vervolgd).
Staatsspoorwegen op de Buitenbezittingen. — 2 kolommen. —
Gewezen op het belang van afzonderlijken diensttak voor
verkenning en opname van Staatsspoorwegen op de Buiten-
bezittingen, en verder op voordracht van den heer H . J . E .
W E N C K E B A C H i n de vergadering van het K . I. v. I. van
27 Maart 1915: Het Departement van Gouvernementsbedrij ven
in Nederlandsch-Indië. H e t minst kostbare werkplan is o m
275 millioen i n 30 jaren te verwerken.
De Vertrekstaf. — 6 kolommen met 8 figuren. — Gewezen
op het verschil tusschen het afroepen van het vertrek der
treinen in Indic en Nederland tegenover Duitschland. Beschrij-
ving van den „Befehlstab" en de daarin aangebrachte ver-
beteringen, (schijf, electrische lantaarn).
Het gebruik van spoorwegen in oorlogstijd. — 9 kolommen.
— Mededeelingen, aan verschillende tijdschriften ontleend,
over het gebruik voor oorlogsdoeleinden van de Duitsche?
Oostenrijksche en Fransche spoorwegen.
De Bagdadspoorweg tijdens dm oorlog. — 2 kolommen. —
Enkele bijzonderheden vermeld omtrent voortgang der werk-
zaamheden aan dezen spoorweg en het politieke belang,
K o r t e b e r i c h t e n : Het Pruisische Staatsspoorweg-
personeel.
M a a n d o p b r e n g s t e n : Mei, J u n i en J u l i 1915.
Proceedings of the American Institute of Electrical
Engineers. Oetober, 1915.
P A U L M . L I N C O L N . — Rates and rate making. — 40 blad-
zijden, 11 figuren. — De noodzakelijkheid voor het i n acht
nemen van den belastingsfactor bij het vaststellen van tarieven
!
voor electrische energie wordt i n het licht gesteld. Om dien
factor te verkrijgen is het noodig het maximaal verbruik te
meten; een nieuwemaximaal-verbruiksmeterwordtbeschreven,
welke berust op verwarming en warmte-opzameling. De
theorie van deze meters wordt besproken. Vervolgens wordt
een nieuwe theorie voor het meten van den arbeidsfactor en
der volt-ampères ontwikkeld en een methode besproken,
waarbij rekening gehouden wordt met den arbeidsfactor bij
het tarief voor electrische energie.
V A L . A . F Y N N . — Single-phase squirrel-cage motor with large
starting torque and phase compensalion. — 26 bladzijden, 28
figuren. — I n dit opstel wordt een nieuw« éénphase-motor
beschreven, die een groot aanloopkoppel ontwikkelt bij een
arbeidsfactor gelijk een. E e n overzicht wordt gegeven van de
ontwikkeling dezer machine, de theorie, ten grondslag liggende
aan haar werking, besproken, alsmede gewezen op de nieuwe
punten, die bij haar constructie i n acht te nemen zijn. l e n
slotte worden een aantal uitkomsten van metingen meegedeeld,
verkregen bij motoren van verschillende grootte.
G K O R G E R . D E A N . — The calculation of the long distance
transmission line under constant alternating voltage. — 22 blad-
rijden — Door het scheiden van ware en imaginaire groot-
heden i n de algemeene oplossing der differentiaal-vergelij-
kingen die de verhoudingen uitdrukken, welke bestaan
tusschen stroom en spanning bij eenig punt der transmissielijn,
worden de stroomcomponenten en h en de spannings-
componenten F , en F uitgedrukt als rationeele functies
2
cos hxx cos (3 x, sin h a. x sin $x, sin h ax cos (3 x,
cos hax sin (3 x.
M 5 1 1070

Deze grootheden respectievelijk a a n d u i d e n d e m e t Q,, Q ,

of beide, w e l k e o n d e r w o r p e n zijn a a n een v o o r t d u r e n d ver-
2

Q 3en Q , i s :
4 a n d e r e n d e r e l u c t a n t i e . H i e r u i t o n t s t a a n hooge frequentie-
F, = Ai Q,. — A, Q + B Q - B Q v e r a n d e r i n g e n v a n k r a c h t s t r o o m , w e l k e bij d e n w e r k - k r a c h t -
2 t 3 2 4 )
s t r o o m k o m e n . A l s g e v o l g treedt een reeks v a n verplaatste
F = i
2 2 ft + A Q + B Q + B Q , 2 2 s 1
hysteresis-lussen op. G e t r a c h t w o r d t de mate v a n v e r a n d e r i n g
é

h = C i Qi — C Q + A Q - £ Q , 2 2 8 2 4 i n hysteresis-verlies te bepalen, ontstaan door het verplaatsen

72 = C Q, + 2 Q + D Qj + D , Q „
2 2
van een l u s u i t haar s y m m e t r i s c h e s t e l l i n g , alsmede zoo mogelijk
eenige wetten a f te l e i d e n , d i e o p deze v e r a n d e r i n g v a n
waarbij x = afstand v a n eenig p u n t d e r l i j n v a n eenig vast i n v l o e d zijn. M e d e d e e l i n g geschiedt v a n vroegere desbetref-
p u n t i n de l i j n , d a t a l s p u n t v a n u i t g a n g gekozen i s , « en $ fende o n d e r z o e k i n g e n , e n er w o r d t o p gewezen, ,dat de toepas-
zekere functies d e r l i j n c o n s t a n t e n v o o r s t e l l e n e n A B,, C u s e l i j k h e i d der hysteresis-formule volgens S T E I N M E T Z door deze
u

D,, A , B , C , D constanten zijn, aangegeven door de waarden v e r a n d e r i n g w o r d t beperkt. V e r v o l g e n s w o r d e n onderzoekingen

2 2 2 2

van s p a n n i n g , s t r o o m a r b e i d e n arbeidsfactor a a n de e i n d e n van recenten d a t u m beschreven, waarbij een n i e u w toestel

der l i j n . D e constanten C C , D , e n D w o r d e n op eenvoudige ter b e h a n d e l i n g k o m t voor het v e r k r i j g e n der hysteresis-lussen,
u 2 2

wijze g e ë l i m i n e e r d , zoodat er slechts vier constanten te bepalen en een verbeterde methode w o r d t aangegeven voor h e t u i t -
o v e r b l i j v e n . E r moeten d u s t e n m i n s t e v i e r o n a f h a n k e l i j k e voeren v a n m e t i n g e n betreffende h e t wattverlies, ontstaan
v e r g e l i j k i n g e n opgesteld k u n n e n w o r d e n , die te zamen stroom door verplaatsten wisselstroom. E e n aantal a f b e e l d i n g e n v a n
en s p a n n i n g bij eenig p u n t d e r lijn v o l l e d i g bepalen. D e lussen en k r o m m e n w o r d t vertoond, Waaruit b l i j k t , i n
waarden v a n A , A , B e n B w o r d e n voor v e r s c h i l l e n d e hoeverre de v e r p l a a t s i n g i n w e r k t o p d e n v o r m e n de area
t 2 t 2

bijzondere g e v a l l e n bepaald e n cijfervoorbeelden u i t g e w e r k t van de hysteresis-lus, t e r w i j l t e n slotte eenige algemeene

ter v e r d u i d e l i j k i n g v a n de toepassing der verkregen formules. conclusies v o l g e n .
P H I L I P J . K E A L Y . — Municipal co-operation in public utility F . L . R U O D E S & R . F . H O S F O R D . — Recent results oblained
'management. — 1 2 bladzijden. — N a een o v e r z i c h t v a n vroegere from the preservative treatmeht of telephone poles. — 4 6 b l a d -
en bestaande toestanden i n zake openbare w e r k e n , a l s b . v . zijden, 5 figuren, 1 6 t a b e l l e n . —• M e d e d e e l i n g geschiedt v a n
stedelijke tramwegen, en v a n h e t toenemende d a a r i n belegde de e r v a r i n g , m e t vooraf geprepareerde h o u t e n telefoonpalen
k a p i t a a l , w o r d t gewezen o p de w e n s c h e l i j k h e i d , o m dergelijke opgedaan gedurende een periode v a n 1 8 j a r e n . V e r v o l g e n s
bedrijven i n é é n h a n d te brengen onder toezicht e n mede- wordt uiteengezet, i n hoeverre de daarbij toegepaste methodes
zeggenschap v a n de overheid. V e r d e r e maatregelen ter ver- van b e h a n d e l i n g d e r p a l e n s a m e n h a n g e n met de v o o r w a a r d e n ,
betering worden aanbevolen, en t e n slotte w o r d t h e t een e n waaronder m e n i n de Vereenigde Staten zijn keuze bepaalde
ander meegedeeld u i t de concessievoorwaarden d e r „ K a n s a s tot de voor de p a l e n bestemde houtsoorten. A a n g e z i e n m e n
C i t y ' ' - t r a m w e g e n , d i e i n J u l i 1 9 1 4 w e r d e n vastgesteld. over de meeste e r v a r i n g beschikt, opgedaan m e t een werk-
J O H N D . B A L L . — The unsymmetrical hysteresis loop. — wijze, waarbij v a n een borstel wordt g e b r u i k gemaakt, i n
2 4 bladzijden, 1 1 figuren, 1 6 tabellen. — I n d i t opstel w o r d e n v e r g e l i j k i n g m e t andere w e r k w i j z e n , waarbij h e t impregnee-
resultaten e n analyses v a n proeven meegedeeld, uitgevoerd r i n g s m i d d e l door d r u k of i n een open t a n k w o r d t aange-
"ter b e p a l i n g v a n de v e r l i e z e n i n hysteresis-lussen, w a a r i n het bracht, w o r d e n de eerstgenoemde w e r k w i j z e n meer i n d e t a i l
m a g n e t i s m e geleid wordt gedurende perioden, waarbij de b e h a n d e l d .
grenswaarden v a n d e n k r a c h t s t r o o m v e r s c h i l l e n , o f w è l de J A M E S L . H A M I L T O N . — The repulsion start induction motor.
g e m i d d e l d e waarden v a n d e n k r a c h t s t r o o m v a n n u l v e r s c h i l l e n . — 3 2 bladzijden, 1 7 figuren. — D e i n d u c t i e - m o t o r voor
Dergelijke variaties v a n magnetisme k o m e n voor bij i n d u c t o r - é é n p h a s e n s t r o o m , d i e a l s r e p u l s i e m o t o r aanloopt, i s sterk o p
generatoren, i n de t a n d e n v a n i n d u c t i e - m a c h i n e s en i n den v o o r g r o n d getreden gedurende de laatste 1 0 o f 1 5 j a r e n ,
materialen, gemagnetiseerd v a n u i t k r i n g e n v a n gelijk gerichten zooals b l i j k t u i t h e t groot a a n t a l motoren v a n d i t type, n u
stroom, enz. Geconstateerd w o r d t : 1 ° . D a t de verliezen i n o n s y m - i n g e b r u i k , alsmede u i t de toenemende n a v r a a g e n p r o d u c t i e
metrische lussen grooter zijn d a n i n s y m m e t r i s c h e bij d a a r v a n . I n t u s s c h e n bestaat er b e t r e k k e l i j k w e i n i g l i t t e r a t u u r
hetzelfde v e r s c h i l i n grenswaarden v a n d e n k r a c h t s t r o o m . aangaande dezen motor, d i e eigenlijk een c o m b i n a t i e v o r m t
2 ° . V o o r lussen, m e t hetzelfde v e r s c h i l i n deze waarden, van twee bepaalde motor-types. I n d i t opstel n u w o r d e n i n
n e m e n de v e r l i e z e n toe a l s een bepaalde m a c h t der g e m i d - de eerste plaats de algemeene k e n m e r k e n v a n dezen -motor
delde s t r o o m d i c h t h e i d . 3 ° . H e t v e r m e e r d e r d verlies, a l s een uiteengezet e n deze vergeleken met de overeenkomstige
m a c h t d e r g e m i d d e l d e d i c h t h e i d , i s hetzelfde voor een w i l l e - k e n m e r k e n v a n g e l i j k s t r o o m m o t o r e n e n andere wisselstroom-
keurige reeks lussen, o f v o o r een w i l l e k e u r i g v e r s c h i l i n motoren. I n de tweede plaats wordt een voor de p r a c t i j k
grens-stroomwaarden. 4 ° . B i j een bepaalde waarde der g e m i d - geschikte methode aangegeven voor h e t bestudeeren v a n de
d e l d e d i c h t h e i d vermeerdert h e t m e t de toenemende reeks electrische eigenschappen v a n bestaande motoren e n voor
v e r m e e r d e r d verlies a l s bepaalde m a c h t d e r reeks, ongeacht het v o o r u i t bepalen d e r electrische k a r a k t e r i s t i e k v a n n i e u w e
de g e m i d d e l d e waarde d e r gekozen d i c h t h e i d . T e n slotte v i n d t of ontworpen m o t o r e n , t e r w i j l i n de derde plaats de mecha-
een e n ander u i t d r u k k i n g i n een v e r g e l i j k i n g betreffende h e t nische constructie besproken w o r d t .
verlies i n een w i l l e k e u r i g e l u s . E L L E R Y B . P A I N E . — The Engineering Experiment Station of
J O H N A B B E T W A L L S . — The combined operation of steam the University of Illinois. — 7 bladzijden. —• D e p u b l i c a t i e s ,
and hydraulic power in the Pennsylvania Water and Power uitgaande v a n „ t h e E n g i n e e r i n g E x p e r i m e n t S t a t i o n o f t h e
Company system. — 8 bladzijden, 4 figuren. —• E e n overzicht U n i v e r s i t y o f I l l i n o i s " , w a a r i n verslag gegeven w o r d t v a n
w o r d t gegeven v a n de e r v a r i n g , opgedaan bij een groot de resultaten d e r a l d a a r v e r r i c h t e onderzoekingen, hebben
h y d r a u - e l e c t r i s c h k r a c h t s t a t i o n a a n een ongeregelden stroom, de algemeene a a n d a c h t g e t r o k k e n . I n d i t opstel w o r d t de
waarbij getracht i s een goede s a m e n w e r k i n g te verkrijgen organisatie v a n d i t station beschreven e n de a a r d d e r uitge-
van stoom e n h y d r a u - e l e c t r i s c h bedrijf. T e n slotte w o r d e n voerde o n d e r z o e k i n g e n besproken, t e r w i j l t e n slotte een
dienaangaande i n h e t algemeen voorstellen gedaan. b e s c h r i j v i n g v o l g t v a n de l a b o r a t o r i u m - u i t r u s t i n g .
J . F . V A U G H A N . — Supplemental power for hydroelectric C . W . P L A C E . — Automatic control. — 7 b l a d z i j d e n . —
systems. — 1 3 bladzijden, 5 figuren. — H e t eerste deel v a n Het i s d i k w i j l s de vraag, i n hoeverre h e t r a a d z a a m i s v a n
dit opstel i s gewijd a a n h e t aangeven v a n d e functies d e r a u t o m a t i s c h e controle g e b r u i k te m a k e n . E e n a a n t a l t y p i s c h e
stoominstallatie, d i e relais- e n s u p p l e m e n t a i r e energie levert voorbeelden d a a r v a n w o r d e n v a n u i t h e t s t a n d p u n t v a n
a a n h e t net, w a a r v a n de n o r m a l e k r a c h t b r o n water i s . V o o r den bedrijfsingenieur eener fabriek besproken. H i e r b i j w o r d t
een h y p o t h e t i s c h geval, w o r d t m e t b e h u l p v a n d i a g r a m m e n , i n h e t l i c h t gesteld, d a t h e t e l i m i n e e r e n v a n het m e n s c h e l i j k
de v e r d e e l i n g d e r belasting tusschen de h y d r a u l i s c h e e n element bij r o u t i n e - w e r k een d e r meest doeltreffende
supplementaire k r a c h t b r o n n e n d u i d e l i j k gemaakt. I n h e t m i d d e l e n i s o m o n g e v a l l e n te v o o r k o m e n .
tweede deel worden eenige algemeene gegevens besproken, H . W E I C H S E L . •— Decomposing magnetic fields into their
die o n t l e e n d zijn a a n een a a n t a l w a t e r k r a c h t - i n s t a l l a t i e s v a n higher harmonies. — 1 8 b l a d z i j d e n , I I figuren. — W a n n e e r
„ N e w E n g l a n d " , aangevende i n w e l k e mate d e w a t e r k r a c h t het n o o d i g i s , een m a g n e t i s c h v e l d te ontleden i n zijn hoogere
a a n g e v u l d wordt door s t o o m k r a c h t , en de methodes voor het h a r m o n i s c h e n , k u n n e n dezelfde methodes toegepast worden
g e b r u i k v a n het s u p p l e m e n t a i r vermogen. als voor h e t analyseeren v a n s t r o o m - en s p a n n i n g s g o l v e n .
L . W . C H U B B & T H O M A S S P O O N E B . — The effect of displaced In veel g e v a l l e n echter k u n n e n de g e b r u i k e l i j k e lange mathe-
magnetic pulsations on the hysteresis loss of sheet steel. — matische b e w e r k i n g e n v e r m e d e n worden door de v e ï d v o r m e n
2 2 bladzijden, 2 8 figuren. — D e meeste moderne, roteerende, voor te stellen a l s geometrische figuren, zooals d r i e h o e k e n ,
electrische toestellen vertoonen t a n d e n a a n rotor of stator, rechthoeken, t r a p e z o ï d e n , enz. Deze g o l v e n k u n n e n b e s c h o u w d
 107]

worden als samengesteld u i t een aantal driehoekige golven I(See Proceedings for February, 1915.) — 5 bladzijden,
met zekere phase-verschuivingen ten opzichte van elkaar. '.2 figuren.
Vervolgens worden vergelijkingen afgeleid voor de harmoni- D i s c u s s i o n o n : Dimmers for tungsten lamps ( W A L L E R ) .
schen van diverse golf vormen, gebaseerd op de vergelijking i(See Proceedings for February, 1915.) — 5 bladzijden.
voor een driehoekig veld naar F O U R I E R .
T R Y G V E D. Y E N S E N . — The magnetic properties of some iron Elektrotechnische Zeitschrift; Afl. 46, 18 Nov. 1915.
allays melted in vacuo. —41 bladzijden, 29 figuren, 13 tabellen. K A R L W I L L Y W A G N E R . — Ueber Prazisionswiderstdnde für
— I n een vorig artikel deelde schrijver de resultaten mede van hochfrequenten Wechselstrom. — (2. Mitteilung.) — 11 kolommen,
proeven met i n vacuo gesmolten zuiver ijzer, teneinde ge- \6 figuren, 8 tabellen. — (Slot volgt.) — Deze mededeeling
gevens te verkrijgen betreffende de magnetische en verwante omvat de volgende hoofdpunten: 1°. V o r m en vereenvoudiging
eigenschappen. I n dit opstel worden verdere proeven beschreven der meetmethode; 2°. E e n aantal normaalweerstanden met
met diverse alliages van het electrolytisch ijzer, gesmolten bekende tijdconstante werd geconstrueerd; de invloed der ver-
in vacuo, met andere elementen. De twee beste alliages werden deelde aardcapaciteiten op de tijdconstante dezer weerstanden
verkregen met ca. 0.15 pCt. en 3.40 pCt. silicon, na uitgloeien werd i n het licht gesteld en i n aanmerking genomen;
bij 1100 centigraden. De waarden voor maximale permeabi- 3°. E e n reeks nieuwe vormen van weerstandsspoelen met
liteit voor beide alliages liggen boven 50.000 en de waarden zeer kleine tijdconstante werd vervaardigd en onderzocht;
voor hysteresisverlies voor B max = 10.000 en 15.000 zijn 4°. Door verpakken der spoelen i n kasten tot weerstands-
ca. 300 en 1000 erg. per c.Ms. per periode respectievelijk. stellen wordt de tijdconstante veranderd, deels vanwege de
Het hysteresis-verlies is '/„ en '/s v a D
overeenkomstig
n e t
inductiviteit der verbindingen, deels ingevolge de capaciteiten
verlies voor commercieel silicon-staal. Terwijl beide alliages der aansluitstukken en der spoelen ten opzichte van elkaar
veel overeenkomst vertoonen i n magnetische eigenschappen, en ten opzichte van de aarde. Om deze invloeden na te gaan
vertoont de 3.40 pCt. silicon-alliage een specifieken electri- werden meerdere weerstandsreeksen gemeten; het bleek hierbij,
schen weerstand, die bijna 5 maal zoo groot is als die van dat bij de gebruikelijke nauwe constructie der spoelen, de
de 0.15 pCt. alliage, waardoor zij bijzonder geschikt is voor onderlinge capaciteiten den grootsten invloed uitoefenen. Voor
het gebruik i n electromagnetische machines op plaatsen, de constructeurs van weerstandskasten ontstaat hieruit als
waar een laag wervelstroom-verlies vereischte is, i n vereeniging eerste vereischte: constructies zoo ontwerpen, dat de werking
met een hooge permeabiliteit en een laag hysteresis-verlies. dezer capaciteiten belangrijk verminderd wordt; 5». Naast de
C H A R L E S G.. A D S I T . — Construction clements of the Tallulah onderlinge capaciteiten der weerstandsspoelen en van haar aan-
Falls development. — 50 bladzijden, 33 figuren. — E e n volledige sluitstukken komen de aardcapaciteiten dezer deelen minder
beschrijving wordt gegeven van het hydrau-electrisch kracht- in aanmerking. Proeven dienaangaande genomen bevestigen
station aan de „ T a l l u l a h Falls", een van de hoogste geëx- de theoretische overwegingen i n elk opzicht.
ploiteerde watervallen op aarde. H e t is ontworpen, om J . B I E R M A N N S . — Die Spannungskurven grosser Hochspan-
electrische energie te leveren aan het grootste deel van nungsnetze. — 11 kolommen, 5 figuren. — Zooals bekend,
den Staat Georgia. Ten slotte worden de bouwkosten i n vertoonen viijgeleidingen onder den invloed harer verdeelde
detail meegedeeld. zelfinductie en capaciteit bij hooge frequentie het verschijnsel,
K A R L G E O R G F R A N K . — Progress in the iron and steel dat een aan het begin opgedrukte wisselspanning een niet
industry a.nd the eleciric furnace. — 8 bladzijden. — E e n over- onbelangrijke verhooging aan het einde kan ondergaan. D i t
zicht wordt gegeven van de geschiedenis en de ontwikkeling verschijnsel legt bij de gebruikelijke technische frequenties
van den electrischen oven, die een belangrijk werktuig i n geen gewicht i n de schaal. Daarentegen k a n zij een grooten
de staal-industrie is geworden en daarin een steeds groot ere invloed uitoefenen op de hoogere harmonischen eener niet
rol belooft te vervullen. M e n neemt aan, dat door middel geheel zuivere spanningskromme. Op deze wijze is het ver-
van den electrischen oven staal zal worden geproduceerd, klaarbaar, dat zelfs door turbo-generatoren gevoede vrij-
dat van veel betere qualiteit zal zijn, d a n er tot n u toe kon geleidingsnetten aan van de centrale verwijderd gelegen
worden vervaardigd. punten zeer onzuivere spanningskrommen kunnen vertoonen.
F . D . N E W B Ü R Y . — Experimental data concerning the safe Dit verschijnsel wordt tegengewerkt door aan de geleidingen
operating temperalure for mica armature-coü insulation. — aangesloten inductieve belastingen, terwijl het daarentegen
18 bladzijden, 9 figuren, 9 tabellen. — De resultaten worden door capaciteitsbelastingen i n de hand gewerkt wordt. Tusschen
gegeven van drie reeksen proeven, genomen met den eersten generator en geleidingen geschakelde transformatoren oefenen
3750 K.V.A.-generator, geïnstalleerd te Niagara Falls, teneinde eveneens een ongunstigen invloed op den vorm der spannings-
de inwendige koper-temperaturen te bepalen. M e n wenschte kromme. De bestudeerde resonnantie-verschijnselen kunnen
namelijk gegevens te verkrijgen voor het bepalen van de volkomen onderdrukt worden door trillingskringen, die op de
toe te laten maximale temperatuur voor een isolatie, bestaande betreffende harmonische afgestemd worden.
uit mica en batist (of mica en papier). Bij de derde reeks
proeven werden de koper-temperaturen bij de gebruikelijke
belastingen vastgesteld door bijzondere geleiderstaven met
thermo-koppels op die plaatsen met het koper der eigenlijke SCHEEPSBOUW.
geleiders i n aanraking te brengen, waar dit het heetst werd.
De bedrijfsgeschiedenis van den generator wordt vervolgens
meegedeeld, waaruit blijkt, dat hij reeds twintig jaar m Schroefstoomschip „Alphard".
werking is, zonder dat hij stopgezet behoefde te worden ter Den 18den December 1915 werd van de werf der Rotter-
zake van eenigen nadeeligen invloed van de temperatuur op damsche Droogdok-Maatschappij met goed gevolg te water
de isolatie. Deze generator heeft verder bijna 7 jaren onafge- gelaten het schroefstoomschip „ A l p h a r d " , i n aanbouw voor
broken gedraaid bij temperaturen v a n 120°—285°, bijna V a n Nievelt, Goudriaan & Co.'s Stoomvaart-Maatschappij,
3 jaren bij temperaturen van 145°—285° en ca. 15 maanden het 5de schip dat aan bovengenoemde werf voor de genoemde
bij temperaturen van 175°—285°. Bij een onderzoek i n 1914 Reederij i n den loop van dit jaar is te water gelaten.
bleek, dat de mica nog onveranderd was en de geleiders nog De hoofdafmetingen van dit schip zijn: lengtei 369 ,
vast i n de groeven zaten. Ten slotte wordt de overtuiging breedte 50', holte 24' 6 " ; het laadvermogen bedraagt 6200 ton,
uitgesproken, dat de invloed van de temperatuur op de terwijl de eveneens door de Rotterdamsche Droogdok-Maat-
isolatie bij goede mica-isolatie k a n worden verwaarloosd,
schappij te leveren machines aan het schip een snelheid
maar dat de temperatuur-grens door andere factoren wordt
van 10 knoop zullen geven.
bepaald. De proeven wijzen verder uit, dat een temperatuur
van 150° een conservatieve grenswaarde vertegenwoordigt,
die voldoende veiligheid biedt.
BINNENLANDSCHE BERICHTEN.
D i s c u s s i o n o n : Uil circuit breakers ( R A N D A L L ) . (See
Proceedings for February, 1915.) — 9 bladzijden, 3 figuren.
D i s c u s s i o n o n : A 100.000-Volt portable substation Dagelijksch toezicht op de Spoorwegdiensten.
( B U R K H O L D E R & S T A H L ) . (See Proceedings for February, 1915.)
— 2 bladzijden. De Raad van Toezicht op de Spoorwegdiensten heeft bepaald,
D i s c u s s i o n o n : Distortion of alternating-current wave dat de spoorwegen Sas van Gent—Drie Schouwen—Belgische
grens (richting Moerbeke) en Sas van Gent—Belgische grens
form caused by cyclic variation in resistance ( B E D E L L & M A Y E R ) .
M 552
(richting Selzaete) behooren tot district D en dus onder het
dagelijksch toezicht staan van den district-inspecteur der
spoorwegdiensten H . A . R A V E N E K Jr. w. i., te Rotterdam;
dat het baanvak Uithoorn—Nieuwersluis der spoorwegen in
den Haarlemmermeerpolder en omgeving zal behoort n tot
het 13de district en alzoo onder het dagelijksch toezicht van
den district-inspecteur der spoorwegdiensten R . V A N H A R E N -
CARSPEL c. L, te Haarlem zal staan.
Houthandel voorh. D. J . Verwey.
In een bijvoegsel tot de Ned. St.-Courant van 26 Nov. 1915.
No. 277. zijn opgenomen de Statuten der Naaml. Venn
Houthandel voorh. D. J . V E R W E Y , gevestigd te Amsterdam'
Doel: de handel in hout, gezaagd en ongezaagd, en het exploiteeren
van een of meer houtzagerijen; Duur: tot 31 Dec. 1974; Kapitaal:
f 400.000 verdeeld in aandeelen van f1000; Bestuur: zoolang de heer
D. J. VERWEY, houthandelaar te Amsterdam, lid van de directie uitmaakt,
twee directeuren; wanneer de heer D. J. VERWEY niet meer lid van de
directie is, kan de algemeene vergadering bepalen dat naast het
bestuur van twee directeuren, een of meer, hoogstens drie commis-
sarissen zullen worden benoemd om toezicht op de handelingen van
het bestuur uit te oefenen.
Tegelfabriek Schiedam.
spoorwegen op de Buitenbezittingen de benoemde ingenieur W . J.
In een bijvoegsel tot de Ned. St.-Courant van 4 Dec. 1915, M . N I V E L c. i .
No. 284, zijn opgenomen de statuten der Naaml. Venn.
Tegelfabriek Schiedam, gevestigd te Schiedam.
Doel: vervaardigen van en handel drijven i n alle soorten tegels
en andere van of uit klei te vervaardigen voorwerpen; Duur: tot van de 4e militaire afdeeling op Java te Tjilatjap, de l e luitenant
31 Dec. 1950; Kapitaal: f'.150.000 verdeeld in aandeelen van f1000; i der genie bij den gewestelijken en plaatselijken geniedienst van de
Bestuur: hoogstens 2 directeuren, onder toezicht van ten minste 3 4de militaire afdeeling op Java te Bandoeng A . TREFFERS.
en ten hoogste 5 commissarissen; voor de eerste maal zijn benoemd
tot directeur I. SPARLA te Rotterdam en tot commissarissen : P. G .
BUSKENS, architect te Rotterdam; H. J. M . VRIJMOED, distillateur
te Rotterdam en A . B. BURGERS, koopman, te Rotterdam, waarvan
eerstgenoemde als president, tevens gedelegeerd commissaris optreedt. 2de k l . M . H . VAN DER H O E V E N .
Technisch Bureau „ G e l r i a " .
Een bijvoegsel tot de Ned. St.-Courant van 14 Dec. 1915,
No. 292, bevat de statuten van de Naaml. Venn. Technisch
Bureau „Gelria", gevestigd te Arnhem.
Doel: leveren en installeeren van machines, werktuigen,toestellen
en artikelen van technischen aard; Duur: tot 31 Dec. 1945; Kapitaal:
f 100.000, verdeeld in drie seriën,de eerste bestaande uit tweehonderd
aandeelen van f 250, de tweede uit veertig aandeelen van f 500 en
de derde uit dertig aandrelen van f 1000; Bestuur: een of meer
directeuren onder toezicht van een raad van minstens 3 commis-
sarissen. Voor de eerste maal wordt benoemd tot directeur S. LIN-
DEMAN w. i . te Arnhem.
0FFICIEELE BERICHTEN.
— Bij K o n . besluit van 17 December 1915 is, met ingang
van 1 januari 1916, aan de kolonels R. S C H E F F E R , comman-
dant van het regiment genietroepen, en J . H . A . M I J S B E R G ,
commandant in het 1ste genie-commandement, op hun aan-
vrage, ter zake van langdurigen dienst, onder toekenning
van pensioen, eervol ontslag uit den militairen dienst verleend.
— Bij K o n . besluit van 17 December 1915 zijn benoemd,
met ingang van 1 Januari 1916: I. bij het wapen der genie:
a. bij den staf van het wapen, tot kolonel, commandant in
het iste genie-commandement, de luitenant-kolonel J . A.
N E B B E N S S T E R L I N G , van dien staf; tot kolonel, de luitenant-
kolonel F . R . V A N R O I J E N , van dien staf, commandant in
het 2de genie-commandement; tot majoor, de kapiteins J . E .
ROORDA en F . D E K K E R , beiden van dien staf; tot kapitein,
de eerste-luitenant H . R I E D E L , van dien staf; b. bij het
regiment genietroepen, tot commandant van het korps, de
luitenant-kolonel E . M . S. VISSER, van het korps; II. bij het
reserve-personeel der landmacht, bij het wapen der genie,
bij het regiment genietroepen, tot reserve-majoor, de reserve-
kapitein W . J . M . V A N D E WIJNPERSSE, van het korps.
Gedrukt bij Firma F. J . B E L I N F A N T E , voorh. • A. D. SCHINKEL.
1072
0 F F I C I E E L E B E R I C H T E N UIT INDIE.
Bij den W a t e r s t a a t e n 's L a n d s B u r g e r t ij k e
Openbare Werken.
Ingetrokken: de beschikking, waarbij de opzichter 3e kl. C. F .
GOUT aan den resident van Riouw en Onderhoorigheden is toege-
voegd, met bepaling, dat hij aan den chef der 2e Waterstaatsafdee-
ling blijft toegevoegd, teneinde bij den algemeenen dienst te worden
werkzaam gesteld.
Toegevoegd: aan den resident van Riouw en Onderhoorigheden, de
opzichter 3e k l . J . R. F . VAN GINKEL.
Bij de Staatsspoorwegen in Ned.-Indië.
Benoemd: tot ingenieur, W . J. M . NIVEL c. i . , ambtenaar van
buitenlandsch verlof terugverwacht, laatstelijk die betrekking bekleed
hebbende; tot onder-opzichter, T H . B. MATHEIJ, thans op maandgeld
werkzaam, met bepaling, dat hij bij den aanleg der lijn Bandjar—
Parigi geplaatst blijft.
Overgeplaatst: van het bureau van den hoofdinspecteur naar den
aanleg der lijn Bandjar—Parigi, de ingenieur S. L I P T O N .
Toegevoegd: aan den chef der verkenning en opname van Staats-
B ij d e G e n i e .
Overgeplaatst: bij den gewestelijken en plaatselijken geniedienst
B i j de M a r i n e .
Verleend: vergunning om te repatrieeren aan den officier-machinist
Overgeplaatst: van de «Hertog Hendrik» bij den Torpedodienst,
de officier-machinist l e k l . G . A . G A L L ; van den Torpedodienst naar
de «Hertog Hendrik», de officier-machinist l e k l . W . K. L . A . VAN
BOMMEL; van de «Panter» bij den Torpedodienst, de officier-machinist
3e k l G . VAN NOORTWIJK.
OPEN BETREKKINGEN.
Ingenieurs voor den bouw van ondergrondsche tramwegen voor
Berlijn (diploma T. H.). (Zie Adv. in No. 51.)
Gedipl. ingenieur voor technisch bureau. (Zie Adv. in No. 50.)
Werktuigk. ingenieur (Delft) voor Soerabaja. (Zie Adv. in No. 50.)
Ingenieur (Delft) bij het constructie-bureau van den dienst der S.S.
op Java. (Zie Adv. in No. 51.)
Constructeurs (liefst Delft) bij de Utrechtsche Machinefabr. (Zie Adv.
in No. 50.)
Civiel ingenieur, opzichter-teekenaar, waterbouwk. teekenaar, bij de
locaalspoorwegmij. Ommen—Hoogeveen. (Zie Adv. in No. 50.)
Assistent bij den dienst der Rijkslandbouwproefstations, standplaats
Wageningen. (Zie de Ned. St.-Courant van 4 Dec. 19l5, No. 284.)
Octrooi-ingenieur. (Zie Adv. i n No. 50.)
Techniker voor machinefabriek te Haarlem. (Zie Adv. in No. 50.)
Ingenieur bij de N . V . Industrieele Maatschappij van F . J. STULEMEIJER
& Go. (Zie Adv. i n No. 51.)
Ingenieur of technicus bij de Industrieele Maatschappij «Trompenburg».
(Zie Adv. in No. 51.)
Ingenieur of technicus op Machinefabriek. (Zie Adv. i n No. 51.)
Hoofdopzichter bij de Gasfabriek te 's-Hertogenbosch. (Zie Adv.)
Civiel ingenieurs (3) bij de Ned.-Ind. Spoorweg-Maatschappij. (Zie Adv.)
Electricien-monteur voor Mexico. (Zie Adv. in No. 51.)
Ingenieur of architect. (Zie Adv. in No. 51.)
Inspecteur bouw- en woningtoezicht te Dordrecht. (Zie Adv.)
Ingenieur-onderdirecteur der gem.-werken te Dordrecht. (Zie Adv.)
Ingenieur of architect bekend met bouwen conservenfabriek. (Zie Adv.)
I constructeur en 3 teekenaars aan buitenlandsche fabriek. (Zie Adv.)
Chef voor het constructiebureau bij «Werkspoor» te Amsterdam.
(Zie Adv.)