1

meHleceë Heeþë
efJeJeencesueeHekesÀ DeäketÀìefJe®eejë
Òe³eespeveeefve
1. Dem³e Heeþm³e Heþvesve efJeJeenMeyoeLe¥ mJeªHeb ®e %eem³eefvle~
2. efJeJeencesueeHekeÀm³e Òe³eespeveced DeJeie®íefvle~
3. ve#e$ecesueeHekeÀ-ûencesueeHekeÀ³eesë Yesoeved %eem³eefvle~
4. DeäketÀìHeefj®e³eb %eelJee, MegYeeMegYeefveOee&jCes vewHegC³es ®e íe$eeë meceLee&ë YeefJe<³eefvle~
5. DeäcesueeHekeÀm³e iegCee¹eefve %eelJee iegCeefveOee&jCes meceLee&ë YeefJe<³eefvle~
6. JeCe&ketÀìeved DeJeie®íefvle~
7. JeM³eketÀìefveOee&jCeb %eem³eefvle~
8. leejeketÀìb %eelegb ÒeYeJeefvle~
1. JejHe³ee&³eë - GHe³evlee, keÀv³eeLeea, kegÀceejë,HeefjCeslee, Jejë, efJeJees{e, Jees{e~
2. JeOetHe³ee&³eë - keÀv³ee, kegÀceejer, kegÀceeefjkeÀe, JeOegkeÀe, JeOetë, JejeefLe&veer~
3. JejJeOJeespe&vceHe$eercesueHe³ee&³eeë - efceueveced, cesueë, cesueveced, ³egeqkeÌleë, ³egefleë, ³eesieë, meb³eesieë, mecelee,
meeqcceueveced~
(1) efJeJeencesueeHekeÀm³e mJeªHeced
efJeJeenMeyom³e efve<HeefÊeë ’efJe GHemeie&HetJe&keÀ Jend ÒeeHeCes Oeeleesë (Jend Jenves) Ieef_e Òel³e³es“ ke=Àles meefle efJeJeenë
Fefle Meyoë efme×îeefle~ ’efJeefMeäes Jeenë efJeJeenë“ Fefle~ JeenveeLe¥ Jeje³e keÀv³eeÒeeeqHleë keÀv³ee³ew JejÒeeeqHleë Fefle
ÒeeHl³eLex Fefle efJeJeen Heom³e DeLe&ë DeJeiec³eles~ efJeJeenë mebmkeÀejevleie&leë efJeÐeles~ mebmkeÀejs<eg Del³eglke=Àäë efJeJeenmebmkeÀejë
ueeskesÀ meJee&efOekeÀë cenÊJeHetCe&ë Jele&les~ ³elees ¿e³ecesJe mebmkeÀejë leeJeled meJex<eeb mebmkeÀejeCeeb cetueb efJeÐeles~ Slee¢Mem³e
cetuemebmkeÀejm³e efveJee&neLe¥ Yeejleer³emebmke=Àleew peelekeÀm³e efJeJeenm³e ke=Àles JejJeOJeesë pevce®e¬ebÀ HeefjMeeru³eles~ Jemlegleë
meJe&ÒeLeceb ceeveJeë mJekegÀueiees$e-jerefle-HejcHeje-DevJes<eCeb keÀjeself e ³eLee ’Meg×eb iees$ekegÀueeefoefYeiegC& e³egleeb keÀevleeb Jej½eesÜns“
DeLee&led Jejë GÊeceesÊeceiees$ekegÀueesÓJeeb Meg×eb MeerueiegCemecHeVeeb iegCe³egleeb meueppeeb efJeJeen³eesi³eeb keÀevleeb (keÀceveer³eeb)
keÀv³eeced GÜnsled~ SJecesJe keÀv³ee³eeë efHelee Ye´elee DeefYeYeeJekeÀes Jee mJekeÀv³ee³eeë HeeefCeûenCeeLe&ced GÊeceesÊecekegÀueesÓJeb
iegCeefJeefMeäb Jejced DevJes<e³eefle~ Fefle ÒeLeceeçvJes<eCeb efJeJeenmevoYex ³eleesefn Devesve peveeë ie=nmLeeÞeces ÒeefJeMeefvle~
DemceekebÀ Yeejleer³eOece&Meem$eeOeejsCe meJex<eeb ceeveJeeveeb peerJevekeÀeues ®elJeejë DeeÞeceeë YeJeefvle~ ®eleg<e&g DeeÞeces<eg
³eLee- ye´¿e®e³e&ie=nmLeJeeveÒemLemev³eemes<eg ie=nmLeeÞeceë SJe Þesÿë DeeÞeceë cev³evles $eÝef<eefYeë~
Sleeo=Me ie=nmLe- DeeÞecem³e ÒeJesMee³e iegjesë, efHelegë ®e DeeosMeeod oejkeÀce& keÀle&J³eced~ Devevlejb ef$eJeie&HeÀueÒeoeef³eveeR
JebMeevegieeb ®e Yee³ee¥ kesÀve efJeefOevee ceeveJeë ÒeeHlegb MekeÌveesefle, meJe&efceob JejkeÀv³e³eesë ve#e$ecesueeHekeÀm³e ûencesueeHekeÀm³e ®e
DevegMeeruevem³e GHejevle SJe owJe%eeë efJe®eej³eefvle~ Dele SJe efJeJeenmebmkeÀejm³e mecHeeoveeled HetJe¥ JejkeÀv³e³eesë DeJeM³ecesJe
cesueeHekeÀm³e DevegMeerueveb keÀjCeer³eced~ Dem³e cegK³eë DeeOeejë YeJeefle pevcekegÀC[ueer~ Deleë pevcekegÀC[ueercesueeHekesÀve
~~ ve ie=nb ie=nefcel³eengie&=efnCeer ie=nceg®³eles ~~
 2

le³eesë efve<keÀCìkeÀ- oecHel³e mecyevOem³e HeuueJeveeLe¥ JebMeJe=×îeLe¥ mevleeveeslHeeovee³e Me³³eemegKe- GHeYeesiemebmeeOeves ®e

cenleer DeeJeM³ekeÀlee Yee³ee&³eeë YeJeefle~ SJecesJe ñeerCeeb ke=Àles Heg©<em³e DeeJeM³ekeÀlee YeJeefle SJe Fefle Meeñem³e GeqkeÌleë~
Deleë owJe%eë Dem³e mec³eied DevJes<eCeb ke=ÀlJee pevceve#e$esCe, pevcee²sve, vee[erMeesOevesve Jee, DeeÞe³eb mJeerke=Àl³e mJekeÀer³eeb
JewJeeefnkeÀmecceefleb Òeooeefle~ mee mecceefleë SJe ve#e$e-ûencesueeHekeÀced Fefle meb%e³ee ueeskesÀ J³eJeefÛ³eles~
(2) cesueeHekeÀm³e Yesoeë
efJeJeens cesueeHekeÀefJe®eejë efÜefJeOees YeJeefle ve#e$ecesueekebÀ, ûencesueeHekebÀ ®e ~ Deeoew ve#e$ecesueeHekebÀ ke=ÀlJee ûencesueeHekebÀ
ef¬eÀ³eles owJe%ewë~
cesueeHekeÀYesokeÀesÿkeÀced

(keÀ) ve#e$ecesueeHekeÀë (Ke) ûencesueeHekeÀced

(keÀ) ve#e$ecesueeHekeÀë- ve#e$ecesueeHekesÀ DeäketÀìeë Òeefme×eë ~

(Ke) ûencesueeHekeÀë
ûencesueeHekesÀ pevcekegÀC[u³eeb MegYeeMegYeûeneCeeb efmLel³evegmeejsCe efJe®eejes YeJeefle~ ueive-®elegLe&-meHlece-Deäce-
ÜeoMeYeeJee½e ¬eÀceMeëmJeemL³e-megKe-oecHel³e-Dee³eg-J³e³ekeÀejkeÀeë YeJeefvle~ S<eg mLeeves<eg HeeHeûeneCeeb efmLeles meefle
leod YeeJem³e neefveë YeJeefle~ Dele GYe³eesë pevcekegÀC[u³eeb ûeneCeeb MegYeeMegYelJeefveªHeCeb ûencesueeHekesÀve YeJeefle~ De$e
efJeMes<ele³ee kegÀpeoes<eë-<e[äkeÀoes<eë-veJeHeáeceoes<eë, efÜÜe&oMeoes<eë Fl³eeo³eë meJee&efCe efJe®eejCeer³eeefve YeJeefvle~

(3) ve#e$ecesueeHekeÀmJeªHeced DeäketÀìHeefj®e³eë ®e

p³eesefle<e- ûevLeevegmeejb ve#e$ecesueeHekesÀ JejkeÀv³e³eesë pevcejeM³eevegmeejsCe ve#e$eevegmeejsCe ®e efJe®eejes YeJeefle~
ÒecegKeleë ve#e$ecesueeHekesÀ DeäketÀìeveeb efJe®eejes YeJeefle~ DeäketÀìeë ³eLee-
JeCeex JeM³eb leLee leeje ³eesefve½e ûencew$ekeÀced~
ieCecew$eb YeketÀìb ®e vee[er ®ewles iegCeeefOekeÀeë ~~

DeäketÀìYeso keÀes<þkeÀced

JeCe&ë JeM³eced leejeë ³eesefveë ûencew$eer ieCecew$eer YeketÀìë vee[er

JeCe&ë, JeM³eb, leeje, ³eesefveë, ûencew$eb, ieCecew$eb, YeketÀìb, vee[er ®e Fefle Sles DeäketÀìeë meefvle~ ³eLee¬eÀceced
GÊejesÊejb Òel³eskeÀeqmceved ketÀìs SkewÀkeÀm³e iegCem³e Je=ef×ë YeJeefle ³eLee - JeCe&m³e SkeÀë, JeM³em³e Üew, leeje³eeë $e³eë,
³eesvesë ®elJeejë, ûencew$³eeë Heáe, ieCem³e <eìd, YeketÀìm³e meHle leLee ®e vee[îeeë Deäew iegCeeë YeJeefvle~
(1+2+3+4+5+6+7+8 = 36) <eìdef$ebMeod iegCeeë DeäketÀìefJe®eejs YeJeefvle~ De$e mHeäeLe&ced DeäcesueeHekeÀm³e
~~ JeCeex JeM³eb leLee leeje ³eesefve½e ûencew$ekeÀced~~
 3

iegCee¹eefve efueK³evles-
DeäcesueeHekeÀm³e iegCee¹yeesOekeÀmeejCeer
¬eÀceë DeäketÀìveeceeefve iegCee¹eë
1 JeCe&ketÀìë 1
2 JeM³eketÀìë 2
3 leejeketÀìë 3
4 ³eesefveketÀìë 4
5 ûencew$eerketÀìë 5
6 ieCeketÀìë 6
7 YeketÀìë 7
8 vee[erketÀìë 8
kegÀueiegCee¹eë = 36 (<eìdef$ebMeod )
(4) iegCeJewefMeäîeced
GHe³eg&keÌle ÒekeÀejsCe DeäketÀìeveeb iegCee¹eë efJe®ee³e&vles efJeJeenefJe®eejs~ De$e <eìdef$ebMeod (36) iegCes<eg <ees[MemebK³eeleë
v³etveeë iegCeeë keÀLeceefHe ve m³egë~ ³eefo Slee¢Meë ®esod JejJeOJeesë iegCeeveeb mebK³ee <ees[MemebK³eeleë v³etvee, leoe lee¢Me³eesë
JejJeOJeesë HejmHejb efJeJeenë meJe&Lee l³eep³eë Fefle~ efJeJeens <ees[MeiegCeeë (16) efvevÐeeë, efJebMeefleiegCeeë (20) ceO³eceeë
SJeb ®e ef$ebMeod iegCeeë (30) Þesÿeë leleë DeefOekeÀeë GÊeceesÊeceeë YeJeefvle~ leeefve keÀesÿkesÀ Òemlet³evles
MegYeeMegYeiegCee¹ keÀesÿkeÀced
iegCee¹ MegYeeMegYeced
1 - 16 efvevÐeeë
17 - 20 ceO³eceeë
21 - 30 Þesÿeë
31 - 36 GÊeceesÊeceeë

DeäketÀìefJe®eejë - Foeveerced DeäketÀìefJe®eejë meb#esHesCe He=LekedÀ He=LekedÀ DeOeë Òemlet³eles~ leÐeLee-

(1) JeCe&ketÀìefJe®eejë
DeäketÀìm³e efJe®eejevleie&les JeCe&m³e efveCe&³eë meJe&ÒeLeceë YeJeefle~
1.1. JeCe&ÒeYesoeë - (1) ye´eïeCeë (2) #eef$e³eë (3) JewM³eë (4) Metêë~ Fl³esles ®elJeejes JeCee&ë meefvle~ De$e
JeCee&efOekeÀe JeOetë ve Memleeë~
Dem³e JeCe&®eleg<kebÀ Heefj%eeveb JejkeÀv³e³eesë pevcejeM³eevegmeejb ef¬eÀ³eles~ DeLee&led ceerveJe=ef½ekeÀkeÀke&ÀjeMeerveeb efJeÒeJeCee&ë,
ces<eefmebnOevegjeMeerveeb #eef$e³eJeCee&ë, Je=<ekeÀv³eecekeÀjjeMeerveeb JewM³eJeCee&ë leLee ®e efceLegvelegueekegÀcYejeMeerveeb MetêJeCee&ë YeJeefvle~
De$e ¬eÀceMees efvecveÒekeÀejsCe jeMeerveeb JeCee&ë efveªH³evles~
~~ ieCecew$eb YeketÀìb ®e vee[er ®ewles iegCeeefOekeÀeë ~~
 4

JeCe& - jeefMeyeesOekeÀkeÀesÿkeÀced
JeCe&ë jeMe³eë
ye´eïeCeë ceerveë, keÀke&Àë, Je=ef½ekeÀë
#eef$e³eë ces<eë, efmebnë, Oevegë
JewM³eë Je=<eë, keÀv³ee, cekeÀjë
Metêë efceLegveë, leguee, kegÀcYeë

1. JeCe&iegCeyeesOekeÀkeÀesÿkeÀced
JeCe&iegCeeë Jejm³e
JeCe&ë efJeÒeë #eef$e³eë JewM³eë Metêë
efJeÒeë 1 0 0 0
keÀv³ee³eeë

#eef$e³eë 1 1 0 0
JewM³eë 1 1 1 0
Metêë 1 1 1 1
De$e Jejm³e jeefMeJeCe&leë DeefOekeÀes JeOetë jeefMeJeCe&ë ve YeJesled DeLee&led JeOetë jeefMeJeCe&ë meJe&oe meceë, nerveë
m³eeled Fl³eLe&ë~ De$e SkeÀes iegCees JeCee&efOekesÀ Jejs, JeCe&nerves leg iegCeeYeeJeë~
1.2. JeCe&HeÀueced
DeLe JejJeCex GÊeces meefle ocHel³eesë peerJeves GÊeceÒesce YeJeefle, leLee ñeerHeg©<eJeMebJeoe meceeveJeCe&lJeeod ܳeesë
ÒeerlesjYeeJeë, leLee megKem³e nervelJeb YeJeefle~ ³eeqmceved cesueeHekesÀ ÞesÿJeCe&m³e keÀv³ee leLee nerveJeCe&m³e Jejë ÒeeHleb m³eeled,
leoe cesueeHekeÀ¢äîee HeefjCe³eë vewJe keÀle&J³eë~ ³eleesefn leLee meefle efñe³eë Hel³egë ®e efJeveeMeced DeJeM³eb YeeJeer~ Dele SJe
Meeñes<eg JeCe&oes<em³e HeefjnejefJe<e³es keÀefLeleced Deefmle~
1.3. JeCe&oes<e-Heefjnejë
Meeñes<eg JeCe&oes<em³e HeefjnejefJe<e³es efveieefoleced Deefmle ³eod ³eefo Jejm³e jeefMeJeCe&ë keÀv³ee³eeë jeefMeJeCee&od nerveë
m³eeled Hejvleg jeefMemJeeceer Þes<þJeCe&keÀë m³eeled leoe JeCe&cesueveb mecHeÐeles~ Fl³evesve mHeäb %ee³eles jeefMeJeCe&JeMeeod oes<eb
efJeveM³eefle~
GoenjCeced -
De$e Deeoew JeOetJej³eesë pevcekeÀeefuekeÀ- ueivekegÀC[ueer êäJ³ee~ le$e GYe³eesë pevcejeefMeë keÀë ?, pevceve#e$eb
efkeÀced ? ve#e$em³e keÀeqmceved ®ejCes pevce ? Fl³eeoerveeb %eeveced DeHes#³eles~ leovevlejb JeCe¥ %eelJee HetJeexkeÌle keÀesÿevegmeejb
JeCe&iegCeb efve½e³esled ³eLee-
JeOegë veece = FvogefÒe³ee ~ Jejm³e veece = ®evêkeÀebleë ~
FvogefÒe³ee³ee pevcejeefMeë = Je=<eë, pevceve#e$eced = ke=ÀefÊekeÀe -1
®evêkeÀeblem³e pevcejeefMeë = ceerveë, pevceve#e$eced = jsJeleer -3
~~ efÜpee Pe<eeefuekeÀke&Àìemlelees ve=Hee efJeMeeefIe´peeë~ Jejm³e JeCe&leesçefOekeÀe JeOetve& Mem³eles yegOewë ~~
 5

Foeveerced FvogefÒe³ee³ee SJeb ®evêkeÀeblem³e JeCe&iegCeb %eeleJ³eced Deefmle~ leefn& FlLeb keÀjCeer³eced-
FvogefÒe³ee³ee jeefMeë = Je=<eë ~ ®evêkeÀeblem³e jeefMeë = ceerveë~ FoeveeR Je=<eceerve³eesë JeCe&ë keÀë Fefle keÀesÿs
êäJ³eë~ leefn&
FvogefÒe³ee³ee JeCe&ë = JewM³e JeCe&ë ~ ®evêkeÀeblem³e JeCe&ë = ye´eïeCe JeCe&ë ~ De$e Jejm³e JeCe&ced GÊeceë Jele&les
keÀv³ee³eeë JeCe&ë nerveë Deefmle~ Deleë JeCe&- cesuevesve SkeÀë (1) iegCeb DeefOeieleë~ SJecesJe meJex<eeb keÀesÿs jeefMeb %eelJee
JeCe&iegCeë DeJeievleJ³eë~
(2) JeM³eketÀìefJe®eejë
DeäketÀìs<eg JeCee&vevlejb JeM³em³e efJe®eejë ef¬eÀ³eles~ Dem³e efÜleer³eketÀìm³e JeM³em³e efveOee&jCeb jeefMeJeMeeled
ef¬eÀ³eles~ DeLee&led ®eleg<Heo-ceeveJe-peue®ej-Jeve®ej-keÀerì½e JeM³eHeáekeÀë jeM³eevegmeejsCe efJe%es³eë~ Deleë keÀë jeefMeë
keÀm³e JeM³es YeJeefle Fefle ÒeefleHeeÐeles ~
2.1. JeM³eÒeYesoeë
efceLegvekeÀv³eelegueeë leLee Oeveg<eë HetJee&×&Yeeieë efÜHeoJeM³eë DeLee&led ceeveJeJeM³eë YeJeefle~ efmebnJe=<eces<eOeveg<eë
GÊeje×&Yeeieë leLee cekeÀjm³e HetJee&×&Yeeieë ®eleg<HeoJeM³ees (HeMegë) YeJeefle Fefle~ cekeÀjjeMesë GÊeje×&ë, kegÀcYeë SJeb
®e ceervejeefMeë peue®ejJeM³ees YeJeefle~ keÀke&ÀjeMesë keÀerìë (kegÀueerjë) leLee ®e Je=ef½ekeÀjeMesë meHe&ë JeM³ees YeJeefle~
Meem$es JeM³eef®evleveb ef$eefJeOeb YeJeefle - cew$eer, JewjYeeJeë, Ye#³eb ®e~ ³eeqmceved GYe³eesë ceO³es ³eefo cew$eer YeJeefle leefn&
ܳeb (2) iegCeeë, Jewjm³e Ye#³em³e ®e Metv³eiegCeeë (0), JeM³em³e Jewjm³e ®e SkebÀ (1) iegCeë, JeM³eYee#³ee ®e
DeOe&iegCeë (1/2 ) YeJeefle~
De$e mHeäced Deefmle ³eled efmebnjeefMeb efJene³e mecemlejeMe³eë Heg©<ejeefMeJeMeieeë YeJeefvle~ peuepeeefve leod Ye#³eeefCe
YeJeefvle efn, leLee ®e Je=ef½ekebÀ efJene³e efmebnJeMeieeë YeJeefvle meJex peeveevl³esJe~ Demceeled DeefOekebÀ ueewefkeÀkebÀ J³eJenejeled
DemceeefYeë %eeleJ³eced~
De$eeçefHe ceveefme Oeej³eleg ³eled JeOetë Jejm³e DeHes#e³ee Ye#³ee Jee JeM³ee Jee YeJesled~
2.2. JeM³eHeÀueced
De$e SJeced DeJeievleJ³eb ³eled keÀv³ee³eeë jeefMeë JejjeefMeJeM³ee ®esled HetCe&iegCeë %es³eë~ DeLee&led efJeJeenë MegYeë,
Dev³eLee leg iegCeeYeeJes efJeJeenes vewJe MegYees YeJeefle~
jeMeerveeb JeM³eyeesOekeÀmeejCeer
meb%eeë jeMe³eë
efÜHeoë kegÀcYeë, efceLegveë, keÀv³ee legueeë, Oeveg<eë HetJee&×&Yeeieë~
®eleg<Heod ces<eë, Je=<eë, efmebnë, Oeveg<eë GÊeje×&Yeeieë, cekeÀjm³e HetJee&×&Yeeieë~
peue®ejë cekeÀjjeMesë GÊeje×&ë, ceerveë~
keÀerìë keÀke&Àë~
meHe&ë Je=ef½ekeÀë~

~~ JesjYe#³es iegCeeYeeJees ܳeesë meK³es iegCeܳeced ~ JeM³e Jewjs iegCe½ewkeÀes JeM³eYe#³es iegCee×&keÀced ~~
 6

2. JeM³eiegCeyeesOekeÀkeÀesÿkeÀced
2 JeM³eiegCeeë Jejm³e
JeM³eë ®eleg<Heod ceveg<³eë peue®ejë Jeve®ejë keÀerìë
®eleg<Heod 2 1 1 0 1
keÀv³ee³eeë
ceveg<³eë 1 2 ~~ 0 1
peue®ejë 1 ~~ 2 1 1
Jeve®ejë 0 0 1 2 0
keÀerìë 1 1 1 0 2
GoenjCeced-
HetJees&keÌlee FvogefÒe³ee³ee Je=<ejeefMeë keÀejCesve ®eleg<HeoJeM³eë peeleced~ SJeb ®evêkeÀeblem³e ceervejeefMeë keÀejCesve
peue®ejJeM³eë peeleced~ Deleë keÀesÿevegmeejsCe iegCeܳeb (2) ÒeeHleced~
(3) leejeketÀìefJe®eejë
JeCe&JeM³eesë Devevlejb leejeketÀìm³e efJe®eejë keÀjCeer³eë~ leejeketÀìevleie&les veJeleejeë JeefCe&leeë meefvle~ ³eLee-
3.1. leejeÒeYesoeë - (1) pevce, (2) mecHeod, (3) efJeHeod, (4) #esceë, (5) Òel³eefjë, (6) meeOekeÀë, (7)
JeOeë, (8) cew$eë, (9) Deeflecew$eë ®e Fl³esleeë veJeleejeë meefvle~ Deemeg ef$e-Heáe meHle DeMegYeeë leejeë YeJeefvle~
Dem³eeë ieCevee keÀv³eepevceve#e$eeled Jejve#e$eb ³eeJeled ieCe³esled~ leLee Jejve#e$eeoefHe keÀv³eeve#e$eHe³e&vleb ieCevee
keÀjCeer³ee ieCevee keÀjCesve ³ee ve#e$emebK³ee leled mebK³eekeÀeë leejeë YeJeefvle~ ³eefo mebK³ee veJeeefOekeÀeë leoe He=LekedÀ He=LekedÀ
veJeefYeë efJeYep³e Mes<ee¹sve leejeë %es³eeë~ ܳeesë DeefHe Mes<ee¹ë 3, 5, 7 Deeie®íefle leefn& DeMegYeleejeë %es³eeë~ SJecesJe
Mes<ee¹ë 1, 2, 4, 6, 8, 0 MegYeleejeë %es³eeë~
3.2. leejeiegCeced
DeOegvee leejiegCe%eeveced G®³eles~ ³eLee- JejkeÀv³e³eesë ceO³es SkeÀm³e SkeÀm³eeë Jee MegYeleeje Dev³em³e Dev³em³eeë
Jee DeMegYeleeje ®esled 1 1/2 iegCeë~ GYe³eesjefHe MegYeleeje ®esled leoe HetCe&iegCeeë $e³eë (3) iegCeeë~ GYe³eesjefHe ogä leeje
®esled Metv³eiegCeë (0) iegCeeYeeJeë DeLee&led DeevegketÀu³es neefveë mecYeJeefle~
GoenjCeced -
FvogefÒe³ee³eeë ke=ÀefÊekeÀe ve#e$eb YeJeefle SJeb ®evêkeÀeblem³e jsJeleer ve#e$eb ®e~ ke=ÀefÊekeÀeled jsJeleerHe³e&vleb ieCevesve
HeáeefJeMeefleë (25) mebK³ee Deeielee~ SJecesJe jsJeleerleë ke=ÀefÊekeÀeHe³e&vleb ieCevesve ®elJeeefj (4) mebK³ee ÒeeHleë~
Sle³eesë ܳeesë DeefHe 9mebK³ee (25 ÷ 9 ) efJeYep³eles leefn& ÒeLecemLeeves meHle (7) mebK³eeë Mes<ee¹ë~ Deleë
keÀv³ee³eeë 7 leejeë (JeeOekeÀë) ~ efÜleer³es mLeeves (4 ÷ 9) mebK³ee efJeYep³eles ®esled ®elJeejë (4) mebK³eeë Mes<ee¹ë~
Deleë Jejm³e ®elegLe&ë (4) leejeë (#esceë) DeYeJeled~ GHe³eg&keÌles keÀesÿkesÀ Sle³eesë cesuevesve 1~~ leejkeÀm³e iegCeeë
ÒeeHleeë~ SJecesJe meJe&$e leejeCeeb cesueveb ef¬eÀ³eles~
meejebMeë
Heeþsçeqmceved efJeJeencesueeHekesÀ DeäketÀìefJe®eejë Òemlegleë ³e$e efJeJeenMeyom³e DeLe¥ mJeªHeb, Òe³eespeveb,
~~ pevceeK³emecHeefÜHeoë #esceÒel³eefjmeeOekeÀeë ~~
 7

efJeJeencesueeHekeÀm³e efÜefJeOe-Yesoeë, DeäketÀìÒeYesoeë, ketÀìiegCee¹eefve DeefHe ®e meesoenjCeb JeCe&ë, JeM³eb, leejeë $e³eeveeb
ketÀìeveeb efJe<e³es ®e®ee&ë ke=Àleeë~
ve ie=nb ie=nefcel³eengë ie=efnCeer ie=nceg®³eles~ pee³ee SJe ie=nceg®³eles~ ie=efnCeerJeMeeled ie=nlJeb ie=nmLeeÞece½e~ Yeejles
JewefokeÀkeÀeueeoejY³e SJe pevem³e HetCe&lee³ew efJeJeenë DeefveJee³e&lJesve mJeerke=Àleë Jele&les~ ceveg<³eë leoe SJe HetCe&leeced Sefle
³eoe meë T{ë YeJeefle ³eleë lem³e DeOe&Yeeieë Helveer Fefle G®³eles~ DeOeex Jee S<e Deelcevees ³elHelveer Slee¢Mewë
GoenjCewë mHeäle³ee met®³eles ³eled efJeJeenelHejcesJe Heg©<eë HetCe&ë YeJeefle Fefle~ MeleHeLeye´eïeCes DeefHe Heg©<em³e DeOe&MejerjlJesve,
DeOe&YeeieªHesCe Helveer mJeerke=Àlee~ ³eeJelHeg©<eë HelveeR ve ÒeeHveesefle leeJeÊem³e HetCe&lee ve efJeÐeles meë DeOe& SJe YeJeefle~ ³eoe
meë efJeJeenb ke=ÀlJee HelveeR ÒeeHveesefle leoe HetCe&lJecesefle~
JewefokeÀkeÀeues Òe®eefueleeefve Sleeefve celeeefve HejJeefle&efve keÀeues DeefHe leLewJe mecee³eeleeefve~ efJeJeenm³e cenÊJeb
leovevlejkeÀeues DeefHe Devegm³etlele³ee efvejvlejb ÒeJenefle~
DeY³eemeeë
1. SkeÀe¹ÒeMveeë~
SkesÀve Jeeke̳esve GÊejb efueKele~
1. efJeJeenMeyom³e efve<HeefÊeb efueKele~
2. ye´eïeCeJeCe&jeMe³eë kesÀ ?
3. MegYeleejeë keÀefle meefvle ?
4. efJeJeenm³e ke=Àles JejJeOJeesë efkebÀ HeefjMeeru³eles ?
5. keÀke&ÀjeMesë JeCe&ë keÀë ?
6. JeM³eHeáekeÀeë kesÀ ?
7. keÀm³e ketÀìm³e Devevlejb leejeketÀìm³e efJe®eejë keÀjCeer³eë ?
8. JeCe&oes<eHeefjnejkeÀë keÀë ?
9. leejeketÀìevleie&les keÀefle leejeë JeefCe&leeë meefvle ?
10. ces<ejeMesë JeCe&ë keÀë ?
11. ceeveJeeveeb peerJevekeÀeues keÀefle DeeÞeceeë YeJeefvle ?
2. meceer®eervecegÊejb ef®evegle ~
1. JeCe&ketÀìm³e iegCee¹ë keÀefle ?
(keÀ) 3 (Ke) 1 (ie) 2
2. efJeJeens <ees[MeiegCeeë ?
(keÀ) efvevÐeeë (Ke) ceO³eceeë (ie) GÊeceesÊeceeë
3. ve#e$ecesueeHekesÀ keÀefle ketÀìeë YeJeefvle ~
(keÀ) 9 (Ke) 7 (ie) 8
4. efceLegvekeÀv³eelegueeë ?
~~ JeOecew$eeeflecew$eeë m³egmleejeë veeceme¢keÌHeÀueeë ~~
 8

(keÀ) efÜHeoJeM³eë (Ke) peue®ejJeM³eë (ie) ®eleg<HeoJeM³eë

5. JeOetJej³eesë cesueeHekesÀ JeCee&o³eë ketÀìeveeb mebK³ee ?
(keÀ) 18 (Ke) 36 (ie) 8
6. efmebnJe=<eces<eOeveg<eë ?
(keÀ) ®eleg<HeoJeM³eë (Ke) keÀerìJeM³eë (ie) ceeveJeJeM³eë
7. JeM³eketÀìm³e iegCee¹eë keÀefle ?
(keÀ) 5 (Ke) 2 (ie) 3
3. efjkeÌlemLeeveeefve Hetj³ele~
1. leejeketÀìm³e iegCee¹eë .................. ?
(keÀ) 3 (Ke) 5 (ie) 2
2. efJeJeens ef$ebMeod iegCeeë .................. YeJeefle
(keÀ) ceO³eceeë (Ke) efvevÐeeë (ie) GÊeceesÊeceeë
3. keÀke&ÀjeefMeë ................. YeJeefle ~
(keÀ) keÀerìJeM³eë (Ke) ®eleg<HeoJeM³eë (ie) peue®ejJeM³eë
4. DeäketÀìm³e Devleie&les ................ efveCe&³eë meJe&ÒeLeceb YeJeefle ~
(keÀ) leejeketÀìm³e (Ke) JeCe&ketÀìm³e (ie) JeM³eketÀìm³e
5. Sleeë leejeë DeMegYeoeë ..................... ?
(keÀ)1-5-9 (Ke) 3ö5-7 (ie) 3-5-6
6. cesueeHekesÀ HejceeefOekeÀë iegCeë ...................... ?
(keÀ) 36 (Ke) 33 (ie) 30
4. Heáee¹ÒeMveeë ~
1. DeäcesueeHekesÀ iegCee²eveeb efveOee&jCeb keÀLeb ef¬eÀ³eles efJeJe=Cegle ~
2. HeeefCeûenCeeLe¥ keÀer¢Meb Jejced DevJes<eCeer³eb efueKele ~
3. JeCe&ketÀìefJe®eejb kegÀ©le~
4. keÀer¢Meer keÀv³eeced GÜnsled mHeäîele~
5. oMee¹ÒeMveeë ~
1. ef$eJeie&HeÀueÒeoeef³eveeR Yee³ee¥ kesÀve efJeefOevee ceeveJeë ÒeeHlegb MekeÌveesefle efJeJe=Cegle ~
2. JeM³eketÀìb efueKele~
3. leejeketÀìefJe®eejë uesKeveer³eë~

~~ keÀv³e#ee&ÜjYeb ³eeJeled keÀv³eeYeb JejYeeoefHe ~ ieCe³esvveJeË®ís<es $eer<JeefêYecemelmce=leced ~~

 9

Deäceë Heeþë
Òe³eespeveeefve
1. ketÀìefveCe&³es JeOetJej³eesë ³eesefveketÀìm³e %eeveb mecHeeo³eefle~
2. ketÀìefveCe&³es JejkeÀv³e³eesë ûencew$eeR %eelJee iegCeefveOee&jCes meceLe&ë YeefJe<³eefle~
3. ketÀìefveOee&jCes ieCeYesoeved %eelJee ieCeketÀìefveCe&³ejerefleced DeJeie®íefvle~
(1) ³eesefveketÀìefJe®eejë
DeäketÀìs<eg ®elegLe&ë ³eesefveketÀìë~ Dem³e ³eesefveketÀìm³e efveOee&jCeb leg meeefYeefpeled- ve#e$ewë DeLee&led DeäeefJebMeefle-
ve#e$ewë men keÀjCeer³eb YeJeefle~ De$e SkewÀkeÀMeë ³eesvesë efJe®eejë Òemlet³eles-
Deeféev³eeefove#e$eeCeeb ³eesefveë DeéeeefoªHesCe JeefCe&leeë~ ®elego&Me³eesve³eë meefvle~ Òel³eskeÀeqmceved ³eesveew ve#e$eܳeb
YeJeefle~ ³eLee (®elego&Me³eesve³eë 14 x 2=28 DeäeefJebMeefleë ve#e$eeefCe)~ ³eLee -
DeeféeveerMeleefYe<eeve#e$e³eesë DeMJe³eesevf eë, mJeeleernmle³eesë keÀemejë (ceefn<eë), OeefveÿeHetJee&YeeêHeo³eesë efmebnë,
YejCeerjsJel³eesë nmleer, Heg<³eke=ÀefÊekeÀ³eesë ces<eë, ÞeJeCeHetJee&<ee{³eesë keÀefHeë, GÊeje<ee{eefYeefpelees vekegÀueë,
jesefnCeerce=ieefMejeve#e$e³eesë meHe&ë, p³esÿevegjeOe³eesë ce=ieë, cetueeê&³eesë kegÀkeÌkegÀjë, HegveJe&mJeeMues<e³eesë ceepee&jë,
ceIeeHetJee&HeÀeuiegv³eesë cet<ekeÀë, efJeMeeKeeef®e$e³eesë J³eeIe´ë leLee ®e GÊejeYeeêHeoe-GÊejeHeÀeuiegC³eesë ieewë Fefle~ SkeÀeqmceved
Heeos GkeÌleve#e$e³eesë HejmHejb ceneJewjb YeJesled Fl³eLe&ë~ ³eLee Deeféev³ecyegHe³eesn&³ees efveieefoleë mJeel³eke&À³eesë keÀemejë
Fefle De$e GYe³eesëDeéeceefn<e³eesë ceneJewjb YeJesled~ SJeb efmebniepe³eesë Fl³eeefo<eg DeefHe %es³eced~ Deemeg ³eeë HejmHejMe$eg³eesve³eë
YeJeefvle leeë efJeJeens l³eep³eeë YeJeefvle~
ve#e$eeCeeb ³eesefveë %eeHekeÀkeÀesÿkeÀced
meb. ³eesefveë ve#e$eeefCe meb. ³eesefveë ve#e$eeefCe
1 DeMJeë Deeféeveer, MeleefYe<ee 8 ieewë GÊejeHeÀeuiegveer,GÊejeYeeêHeoe
2 nmleer YejCeer, jsJeleer 9 ceefn<eë mJeeleer, nmlee
3 ces<eë ke=ÀefÊekeÀe, Heg<³eë 10 J³eeIe´ë efJeMeeKee, ef®e$ee
4 meHe&ë jesefnCeer, ce=ieefMeje 11 ce=ieë p³esÿe, DevegjeOee
5 kegÀkeÌkegÀjë cetuee, Deeêe& 12 keÀefHeë ÞeJeCee,HetJee&<eeæ{e
6 ceepee&jë HegveJe&megë, DeeMues<ee 13 vekegÀueë GÊeje<ee{e, DeefYeefpeled
7 cet<ekeÀë HetJee&HeÀeuiegveer, ceIee 14 efmebnë HetJee&YeeêHeoe, Oeefveÿe

1.2 ³eesefveJewj-%eeve-efJeefOeë ~
ieewJ³eeIe´³eesë, ceefn<eeée³eesë, éeevece=ie³eesë, efmebniepe³eesë, Jeevejces<e³eesë, cet<ekeÀefJe[eue³eesë, vekegÀuemeHe&³eesë ®e
HejmHejb Jewjb YeJeefle~ ³eesefveJewj%eeHekeÀkeÀesÿkeÀced
³eesefveë Jewjë ³eesefveë Jewjë
ieewë J³eeIe´ë ceefn<eë Deéeë
~~ Deeféev³ecyegHe³eesn&³ees efveieefoleë mJeel³eke&À³eesë keÀemejë ~~
 10

kegÀkeÌkegÀjë ce=ieë efmebnë iepeë

Jeevejë ces<eë cet<ekeÀë efJe[eueë
vekegÀueë meHe&ë
1.3. ³eesefveketÀìs iegCeefJeYeeieë
³eesevf eketÀìs iegCeefJeYeepeveced SJeb ef¬eÀ³eles ³eoe ³eesefve<eg DeefleMe$eglee YeJesled leoe Metv³eiegCeë (0), ³eoe ®e meeceev³eJewjb
YeJesled leoe SkeÀë iegCeë (1), mJeYeeJeë ®esled iegCeܳeced (2), cew$es iegCe$e³eb (3) leLee Hejcecew$es ®elJeejë (4) DeLee&led
HetCe&iegCeeë YeJeefvle Fefle SJeb ÒekeÀejsCe iegCeefJeYeeiees ke=Àleë~
1.4. HeÀueced
ocHel³eesë SkeÀ³eesefveë ®esled HetCe&iegCeeë ueY³evles, leoeveeR ³eesefveketÀìb mecHeodJe=ef×keÀjb YeJeefle~ mHeäÒeefleHeʳeLe¥
leeefve keÀesÿkesÀ efueK³evles~ leeefve ³eLee -
³eesefveiegCeyeesOekeÀkeÀesÿkeÀced
³eesefveketÀìiegCeeë Jejm³e
DeMJeë iepeë ces<eë meHe&ë éee ceepee&jë cet<ekeÀë ieewë ceefn<eë J³eeIe´ë ce=ieë keÀefHeë vekegÀueë efmebnë
DeMJeë 4 2 3 2 2 3 3 3 0 1 3 2 2 1
iepeë 2 4 3 2 2 3 3 3 3 1 3 2 2 0
ces<eë 3 3 4 2 2 3 3 3 0 1 3 0 2 1
meHe&ë 2 2 2 4 2 1 1 2 2 2 2 1 0 2
éee 2 2 2 2 4 1 2 2 2 2 0 2 2 2
ceepee&jë 3 3 3 1 1 4 0 3 3 2 3 2 2 2
cet<ekeÀë 3 3 3 1 2 0 4 3 3 2 3 2 1 1
ieewë 3 3 3 2 2 3 3 4 3 0 3 2 2 1
ceefn<eë 0 3 3 2 2 3 3 3 4 1 1 2 2 1
J³eeIe´ë 1 1 1 2 2 2 2 1 1 4 1 2 2 1
ce=ieë 3 3 3 2 0 3 2 3 3 1 4 2 2 3
keÀefHeë 2 2 0 1 2 2 2 2 2 2 2 4 2 2
vekegÀueë 2 2 2 0 2 2 1 2 2 2 2 2 4 2
efmebnë 1 0 1 2 2 2 2 1 1 2 1 2 2 4

1.5 GoenjCeced -
FvogefÒe³ee³eeë ke=ÀefÊekeÀe ve#e$eb lesve keÀejCesve meHe&³eesefveë YeJeefle SJeb ®evêkeÀeblem³e jsJeleer ve#e$eb lesve keÀejCesve
iepe³eesefveë ~ ³eesefveë %eeleced FoeveeR ܳeesë cesuevesve iegCeܳeb (2) ÒeeHleced~ SJecesJe meJe&$e ³eesefveiegCeb efJe®eejCeer³eced~
(2) ûencew$eerketÀìefJe®eejë
~~ efmebnes JemJepeHeeÓ³eesë mecegefolees ³eec³eevl³e³eesë kegÀ¡ejë ~~
 11

efJeJeenmece³es Gef®eleJejkeÀv³eeçvJes<eCes efJe®eejCeer³es ®e Heb®eceûencew$eerketÀìm³e ef®evleveb ef¬eÀ³eles owJe%ewë~

p³eesefle<eMeem$em³e yengefJeOeûevLes<eg ûeneCeeb efce$eeefce$eefJeJejCeb ÒeeH³eles~ mel³eeskeÌles megËoefñekeÀesCeYeJe-
veelmJeelmJeevl³eOeerOece&Heeë mJees®®ee³egë megKeHeeë ¿eskeÀevegkeÌleYe<eevmegËlmeceefjHetved Fefle Jejenefceefnje®ee³eexkeÌlejerl³ee
meJex<eeb ûeneCeeb mJecetueef$ekeÀesCejeMesë DeejY³e efÜleer³eb, ®elegLe¥, Heáececed, Deäceb, veJeceb, ÜeoMeb mLeeveb mJees®®ejeefMeë ®e
efce$emLeeveeefve YeJeefvle~ S<eg ܳeesë, $e³eeCeeb Jee DeeefOeHel³eb ³em³e SkeÀm³e ûenm³e YeJeefle me efce$eced~ SkeÀmLeeveeefOeHeefleë
meceë~ GkeÌles<Je SkeÀm³eeefHe mLeevem³e ³ees veeefOeHeefleë meë Me$egë~ ³eLee met³e&m³e cetueef$ekeÀesCeb efmebnë~ lemceeled Heáeceë
DeäceªHemLeeveܳeeefOeHeefleë ieg©ë, ®elegLe&veJecees®®eªHemLeeveeefOeHeefleë kegÀpe½e efce$es~ efÜleer³eªHewkeÀm³eeefOeHeefleë yegOeë
meceë~ Meg¬eÀë Meefveë ®e ÒeeskeÌlemLeeves<eg SkeÀm³eeefHeveeefOeHeefleë Deleë Me$et~ De³eb efve³ecees ³em³e SkeÀeefOekeÀmLeeveeefOeHel³eb
mebYeJeefle lem³ewJe~ ³em³e leg SkeÀcee$emLeeveeefOeHel³eb mebYeJeefle lem³e SkeÀmLeeveeefOeHel³esefle efce$elJecesJe~ ³eLee ®evêm³e
SkeÀmLeeveeefOeHel³ecesJe mebYeJeefle~ Deleë SkeÀmLeeveeefOeHel³esçefHe met³e&m³e efce$eced~ SJeb ®e ûeneCeeb mJemJecetueef$ekeÀesCeeoejY³e
efÜleer³eeefoie=ns<eg meHlemeg ³es ûene DeeefOeHel³esve efmLeleeë les<eeb HetJeexkeÌleefve³eceefme×b efce$elJeeefokeÀced~ ®evêm³e Me$egë veeefmle~
De$e ûeneCeeb cew$eer vewmeefie&keÀer leelkeÀeefuekeÀer ®e efÜOee YeJeefle, efkeÀvleg efJeJeens meoe vewmeefie&keÀer cew$eer SJe ÒeMemlee
YeJeefle~ Dele SJe efJeJeens vewmeefie&keÀer cew$eer SJe efJe®eejCeer³ee~ Deleë De$e yeeueeveeced mHeäÒeefleHeʳeLe¥ leeefve keÀesÿkesÀ
efueK³evles -

ûeneCeeb vewmeefie&keÀefce$e-mece-Me$eg-yeesOekeÀkeÀesÿkeÀced
jeefMeë efmebnë keÀke&Àë ces<eë efceLegveë Oevegë Je=<eë kegÀcYeë
Je=ef½ekeÀë keÀv³ee ceerveë leguee cekeÀjë
ûeneë met³e&ë ®evêë kegÀpeë yegOeë ieg©ë Meg¬eÀë Meefveë
efce$eeefCe ®eb.ceb.ye= met.yeg. met.®eb.yeg. met.Meg. metb. ®eb. ceb. yeg.Me. yeg.Meg.
meceeë yeg. ceb. yeg.Meg.Me. Meg.Me. ceb.yeg.Me. Me. cebb.ye=. ye=.
Me$eJeë Meg.Me. 0 yeg. ®eb. yeg.Meg. met.®eb. met.®eb.ceb.

Demceeled keÀesÿeled JejJeOetë jeefMemJeeefceveeb efce$e-mece-Me$eJeeoerveeb mecyevOeb efJe®ee³e& ûencew$eeriegCeeë efJe®eejCeer³eeë~

2.1 ûencew$eerketÀìs iegCeefJeYeeieë
³eoe JejkeÀv³e³eesë jeMeerMeë HejmHejb efce$eb m³eeled leoe Heb®eiegCeeë, meceMe$eglJes DeOe¥, meceefce$elJes ®elegieg&Ceeë,
Me$egefce$elJes Deewoemeerv³es $e³eë iegCeeë leLee ®e ܳeesë Me$eglJes Metv³eiegCeë ÒeeH³eles~ HejmHejb ûeneCeeb Me$eglee³eeë efmLeleew
oecHel³epeerJeveb meJe&oe keÀuenHetCe¥ YeJeefle~
2.2 ûencew$eer ÒeMebmee
JeCe&-ieCe-³eesefve-veJeHeáece, efÜÜe&oMe-<e[äkeÀoes<eeCeeb efJeveeMeë ³eoe ûencew$eer YeJesled~
2.3 ûencew$³eHeJeeoë
³eoe JejkeÀv³e³eesë jeM³eeefOeHel³eesë HejmHejb Me$eglee YeJesled Hejb ®evêveJeebMeHel³eesë HejmHejb efce$elee YeJesled leoeefHe
~~ efce$eeefCe ÐegceCesë kegÀpesp³eMeefMeveë Meg¬eÀeke&Àpeew JewefjCeew ~~
 12

efJeJeenë MegYe YeJeefle~ leogkeÌleb jeefMeveeLes efJe©×sçefHe meyeueebJeMekeÀeefOeHeew Fefle~ Dele SJe iegCeeefOeke̳eb ³eLee YeJesled
leLee DeevegketÀu³eb ef®evleveer³eced~
5.ûencew$eer iegCeyeesOekeÀkeÀesÿkeÀced
ûencew$eeriegCeeë Jejm³e
ûenë met³e&ë ®evêë kegÀpeë yegOeë ieg©ë Meg¬eÀë Meefveë
met³e&ë 5 5 5 4 5 0 0
®evêë 5 5 4 1 4 ~~ ~~
keÀv³ee³eeë

kegÀpeë 5 4 5 ~~ 5 3 ~~
yegOeë 4 1 ~~ 5 ~~ 5 4
ieg©ë 5 4 5 ~~ 5 ~~ 3
Meg¬eÀë 0 ~~ 3 5 ~~ 5 5
Meefveë 0 ~~ ~~ 4 3 5 5
2.4 GoenjCeced
FvogefÒe³ee³eeë Je=<ejeefMeë, jeMeerMeë Meg¬eÀë SJeb ®evêkeÀeblem³e ceervejeefMeë, jeefMeéejë ye=nmHeefleë Deefmle~ De$e
SkebÀ efce$eced DeHejë Me$egë Jele&les~ Deleë GHe³eg&keÌles keÀesÿkesÀ JeOetJej³eesë jeefMe®e¬eÀ³eesë cesueveb ke=ÀlJee DeOe&ë iegCeë 1/2
ÒeeHleë~ DevesvewJe ÒekeÀejsCe meJe&$e ûencew$eer iegCeb %eeleJ³eced~
(3) ieCeketÀìë
ketÀìs<eg De³eb <eÿë~ ³eoe Dem³e <eÿieCeketÀìm³e efJe®eejë keÀjCeer³eë leoe ceveefme O³eeleJ³eb ³eod ieCeeveeb meb%ee
ve#e$eeOeervee SJe Jele&les~ ieCeë leg osJeceeveJeje#emeYesoeled ef$eOee YeJeefle SJeb veJeve#e$es<eg efJeYekeÌleeë meefvle~ efJe<e³esçeqmceved
cegntÊe&ef®evleeceefCeûevLeevegmeejsCe FlLeb ef¬eÀ³eles ³eLee - HetJee&$e³eced, GÊeje$e³eb, jesefnC³eeêe&YejCeerve#e$eeCeeb ceveg<³emeb%ekeÀë
ieCeë YeJeefle~ ÞeJeCemJeel³evegjeOeeHegveJe&megHeg<³enmlejsJel³eeeféeveerce=ieefMeje ve#e$eeCeeb osJemeb%ekeÀë ieCeë YeJeefle SJeb ®e Mes<e
ef®e$eep³esÿeOeefveÿeefJeMeeKeecetueke=ÀefÊekeÀeMeleefYe<eeceIeeMues<eeve#e$eeCeeb je#ememeb%ekeÀë ieCeë YeJeefle~
3.1 ieCeketÀìs iegCeefJeYeeieë
ieCeketÀìs iegCeeveeb efJeYeeieë SJeb ef¬eÀ³eles JeOetJej³eesë meceeveiegCeë ®esled <e[diegCeeë (6)~ osJeceveg<³eieCe³eesies HeáeiegCeeë
(5)~ keÀv³ee³eeë osJeieCeë, Jejm³e ceveg<³eiegCeë ®esled ®elJeejë (4) iegCeeë~ osJeje#eme³eesies leLee ceveg<³eje#eme³eesies
Metv³eiegCeë (0)~ Heg©<em³e je#emeieCeë leLee eqm$e³eeë osJeieCeë ®esled iegCeܳeced (2)~ keÀv³ee³eeë j#emeieCeë Jejm³e
ceveg<³eieCeë ®esled SkeÀë (1) iegCeë ÒeeH³eles~ Deleë osJe-ceveg<³e-je#emeieCeeveeb mec³ekedÀ efJeJes®eveb ke=ÀlJee efJeJeenes efve½esleJ³eë~
Òe³eespeveb ®e Sles<eeb ³eod JejkeÀv³e³eesë ieCes ³eefo Dev³eesv³eb je#emeceveg<³eew YeJeleë, leoe ce=l³egë YeJeefle~ je#emeosJe³eesë
Del³evleb Me$eglee YeJeefle~ Mes<es<eg cew$eer SJe %eeleJ³ee~ keÀv³eeJej³eesë mJeieCes cesueeHes mel³esJe GÊecee Òeerefleë pee³eles,
Dev³eLee leg ve~ mJeieCes ®eesÊecee Òeerefleë Fefle~ jeMeerMe³eesë megËodYeeJes ieCeoes<elJeb ve efJeÐeles~

~~ efveefvepeieCeceO³es Òeereflejl³egÊecee m³eeocej-cevegpe³eesë mee ceO³ecee mecÒeefleäe ~~

 13

ieCe%eeveyeesOekeÀkeÀesÿkeÀced
je#emeieCeë ceveg<³eieCeë osJeieCeë
ceIee, DeeMues<ee,Oeefveÿe, HetJee&YeeêHeoe, HetJee&<eeæ{e, HetJee&HeÀeuiegveer, DevegjeOee, HegveJe&megë, ce=ieefMeje
p³esÿe, cetuee, MeleefYe<ee GÊejeYeeêHeoe, GÊeje<eeæ{e, GÊejeHeÀeuiegveer ÞeJeCee, jsJeleer, mJeeleer
ke=ÀefÊekeÀe, ef®e$ee, efJeMeeKee jesefnCeer, YejCeer, Deeêe& nmle, Deeféeveer, Heg<³ee
6. ieCeiegCe yeesOekebÀ keÀesÿkeÀced
ieCeiegCeeë Jejm³e
ieCeë osJeë ceveg<³eë je#emeë
keÀv³ee³eeë

osJeë 6 5 0
ceveg<³eë 5 6 0
je#emeë 0 0 6
3.2 GoenjCeced
FvogefÒe³ee³eeë ke=ÀefÊekeÀe ve#e$eb YeJeefle lesve keÀejCesve leled ve#e$eb je#emeieCes Òeefme×ë~ SJeb ®evêkeÀeblem³e jsJeleer
ve#e$eb Jele&les Deleë lem³e osJeieCeë YeJeefle~ GHe³eg&keÌles keÀesÿkesÀ JejkeÀv³e³eesë je#emeosJe³eesë Del³evleb Me$eglee YeJeefle Deleë
ieCecesuevesve Metv³eb (0) iegCeb ÒeeHleced~ SJecesJe meJe&$e ieCeiegCe-cesueveb keÀjCeer³eced~
meejebMeë
Heeþsçeqmceved ketÀìs<eg ³eesefveë, ûencew$eb, ieCecew$eced Fefle efJe<e³es ®e®ee&ë Òemlegleeë~ DeäketÀìs<eg ®elegLe&ë ³eesefveketÀìë~
Dem³e ³eesefveketÀìm³e efveOee&jCeb leg meeefYeefpeled meefnle ve#e$ewë DeLee&led DeäeefJebMeefleve#e$ewë men keÀjCeer³eb YeJeefle~
Deeféev³eeefove#e$eeCeeb ³eesefveë DeéeeefoªHesCe JeefCe&leeë~ ®elego&Me ³eesve³eë meefvle~ Òel³eskeÀeqmceved ³eesvesë ve#e$eܳeb YeJeefle~
SkeÀeqmceved Heeos GkeÌleve#e$e³eesë HejmHejb ceneJewjb YeJesled Fl³eLe&ë~ ³eLee Deeféev³ecyegHe³eesn&³ees efveieefoleë mJeel³eke&À³eesë
keÀemejë Fefle De$e GYe³eesë Deéeceefn<e³eesë ceneJewjb YeJesled~ SJeb efmebniepe³eesë Fl³eeefo<eg DeefHe %es³eced~
ûeneCeeb vewmeefie&keÀefce$eleeë - met³e&m³e Yeewceieg©®evêeë efce$eeefCe, Meg¬eÀMeveer JewefjCees, yegOeë meceë (ve Me$egë ve
efce$eced)~ ®evêm³e yegOejJeer efce$es, Dem³e (®evêm³e) Me$egë veeefmle~ efkeÀvleg Mes<eeë ce²ueieg©Meg¬eÀMeve³eë mecee SJe~
Yeewcem³e ®evêieg©met³ee&ë megËoë, yegOeë Me$egë, Meg¬eÀMevew½ejew meceew~ yegOem³e Meg¬eÀmet³eez efce$es, yegOem³e ®evêë Me$egë,
ieg©MeefveYeewceeë meceeë~ iegjesë met³e&Yeewce®evêeë efce$eeefCe, yegOeefmeleew Me$et, Meefveë meceë~ Meg¬eÀm³e yegOeMeveer efce$es, ®evêmet³eez
Me$et, kegÀpeiegjew meceew~ Mevesë Meg¬eÀyegOeew efce$es, jefJe®evêYeewceeë Me$eJeë, ye=nmHeefleë meceë~
ketÀìs<eg <eÿë ieCeketÀìë YeJeefle~ ieCeeveeb meb%ee ve#e$eeOeervee SJe Jele&les~ ieCeë leg osJeceeveJeje#emeYesoeled ef$eOee
YeJeefle SJeb veJeve#e$es<eg efJeYekeÌleeë meefvle~
DeY³eemeë
SkeÀe¹ÒeMveeë~
SkesÀve Jeeke̳esve GÊejb efueKele~
1. DeäketÀìs<eg ®elegLe&ë ketÀìë keÀë ?
~~ Demegj-cevegpe³ees½esvce=l³egjsJe Òeefoäes ovegpe-efJeyegOe³eesë m³eeÜwjceskeÀevleleesç$e ~~
 14

2. ³eesefveketÀìefJe®eejs keÀefle ³eesve³eë meefvle ?

3. ieCeketÀìm³e keÀefle Yesoeë meefvle ?
4. SkeÀeqmceved ieCes keÀefle ve#e$eeefCe Devleie&leeefve YeJeefvle ?
5. ketÀìs<eg <eäë keÀtìë keÀë ?
6. met³e&m³e efce$eeefCe kesÀ ?
7. Je=ef½ekeÀjeMesë mJeeceer keÀë ?
8. ®evêm³e Me$egë keÀë ? Deeféeveerve#e$em³e ©Heceeke=Àefleë keÀer¢Meb YeJeefle ?
9. Deeféeveer-MeleefYe<eeve#e$e³eesë ³eesveer keÀe ?
10.JejkeÀv³e³eesë jeMeerMeë HejmHejb efce$eb m³eeled leoe iegCee¹ë keÀefle %es³eë ?
2. meceer®eervecegÊejb ef®evegle ~
1. Je=<eYejeMesë DeefOeHeë ?
(keÀ) ieg©ë (Ke) Meg¬eÀë (ie) Meefveë
2. ceepee&j³eesvesë ve#e$eb efkeÀced ?
(keÀ) HegveJe&meg-DeeMues<ee (Ke) p³esÿe-DevegjeOee (ie) efJeMeeKee-ef®e$ee ~
3. ieew HejmHejb Jewjb kesÀve men YeJeefle ~
(keÀ) J³eeIe´ë (Ke) Deéeë (ie) iepeë ~
4. HetJee&$e³eced, GÊeje$e³eb jesefnC³eeêe&YejCeerve#e$eeCeeb ieCeë keÀë ?
(keÀ) ceveg<³emeb%ekeÀë ieCeë (Ke) osJemeb%ekeÀë ieCeë (ie) je#ememeb%ekeÀë ieCeë
5. Dem³e Me$egë veeefmle ?
(keÀ) met³e&m³e (Ke) ®evêm³e (ie) iegjesë
6.³eesefve<eg meeceev³eJewjb YeJesled leoe iegCee¹ë %es³eeë ?
(keÀ) SkeÀë iegCeë (Ke) Metv³eiegCeë (ie) iegCeܳeced ~
7. Heg©<em³e je#emeieCeë leLee efñe³eeë osJeieCeë ®esled leoe keÀefle iegCeeë %es³eeë ?
(keÀ) iegCeܳeced (Ke) ®elJeejë iegCeeë (ie) HeáeiegCeeë
8. je#emeosJe³eesë Del³evleb YeJeefle ~
(keÀ) Òeerefleë (Ke) Me$eglee (ie) cew$eer
9. efmebn³eesefveë HejmHejb Jewjb kesÀve meë YeJeefle ~
(keÀ) ce=iesCe (Ke) iepesve (ie) Deéesve
10. ÞeJeCee-mJeeleer-ce=ieefMejeve#e$eeCeeb ieCeë keÀë ?
(keÀ) je#ememeb%ekeÀë ieCeë (Ke) osJemeb%ekeÀë ieCeë (ie) ceveg<³emeb%ekeÀë ieCeë
3. efjkeÌlemLeeveeefve Hetj³ele ~
1. mJeieCes ........................ YeJeefle ~
~~ mJeieCes ®eesÊecee Òeereflece&O³ecee vejosJe³eesë ~ ~
 15

(keÀ) Del³evleb Me$eglee (Ke) GÊecee Òeerefleë (ie) cew$eer

2. Mevesë efce$eced ............................. ?
(keÀ) met³e&ë (Ke) yegOeë (ie) ®evêë
3. ceefn<e³eesefveë Jewjë keÀë .............................. ?
(keÀ) Deéeë (Ke) ce=ieë (ie) J³eeIe´ë
4. ³eesefve<eg cew$eiegCeb YeJesled leoe iegCee¹ë keÀefle ...................... ?
(keÀ) SkeÀë iegCeë (Ke) ®elJeejë iegCeeë (ie) iegCeܳeced
5. JeOetJej³eesë meceeveiegCeë ®esled ......................... ÒeeH³eles~
(keÀ) <e[iegCeeë (Ke) HeáeiegCeeë (ie) ®elJeejë iegCeeë
6. kegÀpem³e Me$egë .......................... ?
(keÀ) yegOeë (Ke) met³e&ë (ie) ieg©ë
7. Jeevej³eesvesë HejmHejb Jewjb ........................... YeJeefle ~
(keÀ) efJe[eueë (Ke) meHe&ë (ie) ces<eë
8. JejkeÀv³e³eesë jeefMeMeë Me$eglJes leoe ........................ ÒeeH³eles~
(keÀ) ®elegieg&Ceeë (Ke) Metv³eiegCeë (ie) $e³eë iegCeeë
9. GÊeje<ee{e-DeefYeefpele³eesë ........................ ?
(keÀ) meHe&³eesefveë (Ke) vekegÀue³eesefveë (ie) ce=ie³eesefveë
10. ef®e$ee-p³esÿe-DeeMues<eeve#e$eeCeeb .................... YeJeefle~
(keÀ) ceveg<³emeb%ekeÀë ieCeë (Ke) osJemeb%ekeÀë ieCeë (ie) je#ememeb%ekeÀë ieCeë
11. cekeÀjjeMesë DeefOeHeë ........................ ?
(keÀ) Meefveë (Ke) yegOeë (ie) kegÀpeë
12. keÀv³ee³eeë osJeieCeë, Jejm³e ceveg<³eieCeë ®esled ............................... YeJeefle~
(keÀ) ®elJeejë iegCeeë (Ke) Metv³eiegCeë (ie) SkeÀë iegCeë
4. Heáee¹ÒeMveeë ~
1. ®elego&Me³eesve³eë kesÀ ? efJeJe=Cegle~
2. ûencew$eerketÀìs iegCeefJeYeeieë-ÒeMebmeeced-DeHeJeeob ®e efueKele~
3. ³eesefveJewj-%eeveefJeefOeë efveªHe³ele~
3. ³eesefveketÀìs iegCeefJeYeeieë keÀLeb ? Òemlet³eleeced ~
5. oMee¹ÒeMveeë ~
1. ûencew$eerketÀìë efJeMeo³ele~
2. ³eesefveketÀìefJe®eejë ÒeoMe&³ele~
3. ieCeketÀìë efJe®eej³ele~
~~ keÀuenes osJeowl³eeveeb ce=l³egcee&veJeje#emeeced ~~
 16

veJeceë Heeþë
Òe³eespeveeefve
1. Dem³e Heeþm³e Heþvesve YeketÀìm³e mJeªHeb Yesoeved ®e %eelJee iegCeefveOee&jCes meceLee&ë YeefJe<³eefvle~
2. vee[erketÀìm³e JewefMe<ìîeb Òe³eespeveb ®e DeJeie®íefvle~
3. vee[erÒeYesoeved vee[erJesOeeved ®e %eelJee MegYeeMegYeefveOee&jCes vewHegC³es ®e íe$eeë meceLee&ë YeefJe<³eefvle~
4. GoenjCesve íe$eeë ketÀìcesueHekeÀë keÀLeb keÀjCeer³eced Fefle %eevemecHeeoves ÒeJe=Êeeë YeJeefvle~

(1) YeketÀìefJe®eejë (jeefMeketÀìë)

DeäketÀìs<eg meHleceë YeketÀìes Jele&les~ YeketÀìefveCe&³eë jeM³evegmeejsCe ef¬eÀ³eles Deleë jeefMeketÀìë G®³eles~
1.2 YeketÀìÒeYesoeë
(1) ef$ekeÀesCeb (veJeceHeáecejeMeer), (2) efÜÜe&oMeë (efÜleer³eÜeoMejeMeer), (3) <e[äkeÀced (<eÿeäcejeMeer)~
keÀv³ee³eeë pevcejeefMeleë Jejm³e pevcejeefMe-He³e&vleb ieCevee keÀjCeer³ee SJecesJe Jejm³e pevcejeefMele- keÀv³ee³eeë
pevcejeefMe-He³e&vleb ieCeveer³ee~ ieCevesve ³eefo GYe³eesë jeefMeë HejmHejb <eÿeäceë 6-8 m³eeled leoe efJeJeenë ce=l³egkeÀejkeÀë
YeJeefle~ SJeb veJeelcepes DeLee&led ³eefo veJeHeb®eceë 9-5 leoe mevleeveveeMeë m³eeled~ SJeb efÜÜe&oMes 2-12 meefle efveOe&velJeb
oeefjêîeb m³eeled~ Fl³esleeved efJene³e Dev³esë YeketÀìeë GÊeceeë leLee MegYeeë ®e YeJeefvle~ ³eLee -
JeOetJej³eesë SkeÀjeefMeë ®esled HejmHejb cenlÒeerefleë, ®elego&Meceb ®esled megKeb, le=leer³ewkeÀeoMeë ®esled OeveueeYeë leLee
mecemeHlekeÀë ®esled GÊecemevleeveueeYeë YeJeefle Fefle~ efJeJeencesueeHekesÀ MegYeketÀìb ®esled meHleiegCeeë %es³eeë~ Dev³eLee Metv³ecesJe
cevleJ³eced~
1.3 ogäYeketÀìm³e Heefjnejced
DeLe SkeÀjeMeew ܳeesë jeefMemJeeefceveesë HejmHejb efce$e³eesies Jee SkeÀeefOeHel³e³eesies ogäesçefHe YeketÀìë MegYeoë YeJeefle~
³eLee <eÿeäkesÀ ces<eJe=ef½ekeÀ³eesë, legueeJe=<e³eesë, efÜÜe&Mes cekeÀjkegÀcYe³eesë, veJeceHeáeces lJeskeÀeefOeHel³eeYeeJeë SJeb vee[er Meg×b
®esled HeefjCe³eë MegYees YeJeefle~ Deleë efJeJeenvegketÀueb efveCe&³eeJemejs MegYeeMegYeb mec³ekedÀ efJe®ee³ezJe HeÀueeosMeë keÀjCeer³eë
YeJeefle~
7.jeefMeketÀìiegCeeë keÀesÿkeÀced

Jejm³e jeMe³eë ces<eë Je=<eë efceLegveë keÀke&Àë efmebnë keÀv³ee leguee Je=ef½ekeÀë Oevegë cekeÀjë kegÀcYeë ceerveë
ces<eë 7 0 7 7 0 0 7 0 0 7 7 0
keÀv³ee³eeë jeMe³eë

Je=<eë 0 7 0 7 7 0 0 7 0 0 7 7
efceLegveë 7 0 7 0 7 7 0 0 7 0 0 7
keÀke&Àë 7 7 0 7 0 7 7 0 0 7 0 0
efmebnë 0 0 7 0 7 0 7 7 0 0 7 0
keÀv³ee 0 0 7 7 0 7 0 7 7 0 0 7
~~ ce=l³egë <e[äkesÀ %es³eesçHel³eneefveve&Jeelcepes~ efÜÜe&Mes efveOe&velJeb ܳeesjv³e$e meewK³eke=Àled ~~
 17

leguee 7 0 0 7 7 0 7 0 7 7 0 0
Je=ef½ekeÀë 0 7 0 0 7 7 0 7 0 7 7 0
Oevegë 0 0 7 0 0 7 7 0 7 0 7 7
cekeÀjë 7 0 0 7 0 0 7 7 0 7 0 7
kegÀcYeë 7 7 0 0 7 0 0 7 7 0 7 0
ceerveë 0 7 7 0 0 7 0 0 7 7 0 7
1.4 GoenjCeced
FvogefÒe³ee³eeë Je=<ejeefMeë SJeb ®evêkeÀeblem³e ceervejeefMeë YeJeefle~ keÀesÿs Je=<eceerve³eesë cesuevesve meHle (7) iegCeeë
YeketÀìm³e ÒeeHleeë~ SJecesJe meJe&$e YeketÀìcesueveb keÀjCeer³eced~
(2) vee[erketÀìefJe®eejë
ketÀìs<eg De³eced Deefvleceë ketÀìë~ DeäketÀìs<eg vee[erketÀìm³e mLeeveb yeng cenÊJeHetCe¥ Jele&les~ Dev³es<eeb ketÀìeveeb kesÀveeefHe
HeefjnejeefoÒekeÀejsCe mJeerkeÀjCeer³eced, efkeÀvleg vee[erMegef×ë meoe meJe&oe ®e DeHes#³eles SJe~ ûencesueeHekesÀ MegYevee[erûenCeb
ke=ÀlJee SJe cesueeHekebÀ mecegef®eleb YeJeefle~ ³eleë ye´ïeCee keÀv³eekeÀCþmet$ecesJe SleefVeefceleced Deefmle~ ³eLee - efJeJeens cebieueeLe¥
efJeJeenHegefäkeÀjCeeLe¥ ®e cebieuemet$eced DeeJeM³ekebÀ YeJeefle, leLewJe vee[erketÀìm³eeçefHe DeeÞe³eCeced DeeJeM³ekeÀced~
2.1 vee[erÒeYesoeë
DeeÐee-ceO³ee-Devl³eeë Fefle Sles efleñeë vee[îeë meefvle~ meHleefJebMeefleve#e$es<eg efJeYekeÌleeë meefvle~ Òel³eskeÀ- vee[er<eg
veJe ve#e$eeefCe YeJeefvle~ ³eLee-
ef$eefJeOe vee[erkeÀesÿkeÀced

DeeÐevee[er ceO³evee[er Devl³evee[er

vee[erketÀìm³e JeieeakeÀjCeb ve#e$eeefÞeleceefmle~ ³eLee- p³esÿecetueeêe&HegveJe&metÊejeHeÀeuiegveernmleMeleefYe<ee-

HetJee&YeeêHeoeeféeveerve#e$eeCeeced Deeefomeb%ekeÀvee[er SJeb ®e Heg<³ece=ieefMejeef®e$eevegjeOeeYejCeerOeefveÿeHetJee&<eeæ{eHetJee&HeÀeuiegveer
ve#e$eeCeeb leLee ®e GÊejeYeeêHeove#e$em³e ceO³evee[er SJeb ®e Mes<eveJeve#e$eeCeeced Devl³evee[ermeb%ee YeJeefle Fefle~
vee[er%eeveyeesOekeÀkeÀesÿkeÀced
vee[³eë Deeefovee[er ceO³evee[er Devl³evee[er
Deeféeveer, Deeêe&, HegveJe&megë YejCeer, ce=ieefMeje, Heg<³eë ke=ÀefÊekeÀe, jesefnCeer, DeeMues<ee
ve#e$eeefCe GÊejeHeÀeuiegveer, nmlee, p³esÿe HetJee&HeÀeuiegveer, ef®e$ee, DevegjeOee ceIee, mJeeefle, efJeMeeKee
cetuee, MeleefYe<ee, HetJee&YeeêHeoe HetJee&<eeæ{e, Oeefveÿe, GÊejeYeeêHeoe GÊeje<eeæ{e, ÞeJeCee, jsJeleer

~~ SkeÀjeMeew ceneÒeerefle½elegLe&oMeces megKeced ~ le=leer³ewkeÀeoMes efJeÊeb megÒepee mecemeHlekesÀ ~~

 18

8. vee[er iegCe-yeesOekeÀ keÀesÿkeÀced

vee[eriegCeeë Jejm³e
vee[er Deeefo ceO³e Devl³e

keÀv³ee³eeë
Deeefo 0 8 8
ceO³e 8 0 8
Devl³e 8 8 0
2.2 vee[er HeÀueced
ÒeekedÀ GkeÌleÒekeÀejsCe mHeäb %ee³eles JejkeÀv³e³eesë vee[îewkeÀlJes meefle efJeJeenë DeMegYeë DecebieuekeÀejer ®e YeJeefle
Fefle~ DeLe ocHel³eesë m$eerHegmb e³eesë SkeÀvee[îeeb efJeJeenë ogäHeÀueÒeob m³eeled~ GYe³eesë DeeÐevee[er ³eoe YeJesÊeoe efJeJeenHe½eeled
HejmHejb efJe³eesiees YeJeefle~ ³eoe ceO³evee[er m³eeled leefn& GYe³eesë efJeveeMeë ³eoe ®e Devl³ee vee[er leoe JewOeJ³eb DeefleMe³eogëKeb
Jee YeJeefle~
2.3 vee[erJesOeë
³eefo vee[eroes<eë YeJeefle leoe vee[erJesOeesçefHe pee³eles SJeb meefle leefn& keÀoeefHe efJeJeenë vewJe keÀjCeer³eë Fefle
meceev³eefveoxMeë~ efkeÀvleg JesOeeYeeJeë SJe m³eeod ve leg vee[eroes<eë leoe efJeJeenë YeefJelegced Den&efle~ Jemlegleë vee[erJesOeë
ve#e$e®ejCeeOeejsCe ef¬eÀ³eles~ Òel³eskeÀeqmceved ve#e$es ®elJeejë ®ejCeeë YeJeefvle~ Deleë keÀv³ee³eeë Jejm³e Jee HejmHejb
ÒeLece®ejCem³e ®elegLe&®ejCesve men efÜleer³em³e le=leer³esve men JesOees YeJeefle Fefle Deleë De³eb l³eep³eë~ ³eLee-
mHeäeLe¥ ve#e$e®ejCeJesOe®e¬eÀced
Jejm³e
keÀv³ee³eeë

1 2 3 4
4 3 2 1

JejkeÀv³e³eesë jeM³ewke̳eb Hejb ve#e$eefYeVelee, ve#e$ewke̳eb Hejb jeefMeefYeVelee Jee YeJesÊeoe vee[eroes<ees ve YeJeefle~ DeLe
ke=ÀefÊekeÀe-jesenf Ceer-ce=ieefMeje-Deeêe&-Heg<³e-p³esÿe-ÞeJeCe-GÊejeYeeêHeoe-jsJeleer ®e Fefle Sles<eg ve#e$es<eg vee[eroes<ees ve YeJeefle~
2.4 vee[eroes<em³e Heefjnejë
vee[eroes<em³e Heefjnejm³e ke=Àles efJeJeenketÀlegnveeefcve ûevLes ÒeeH³eles ³eled Meg¬eÀieg©yegOes<eg ³eefo JejkeÀv³e³eesë jeefMeveeLeë
cesueeHekesÀ meceë m³eeled leefn& vee[eroes<eë keÀoeefHe vewJe JekeÌleJ³eced~
2.5 vee[eroes<es peHeeefokeÀced
DeeJeM³ekeÀlJes ³eLeeMeeqkeÌle cenece=l³eg_pe³epeHeb ke=ÀlJee ye´eïeCesY³ees nsceep³ejlveieesoevesve vee[eroes<em³e Heefjnejes
YeJeefle~
GoenjCeced
FvogefÒe³ee³eeë ke=ÀefÊekeÀe ve#e$eb ®evêkeÀeblem³e jsJeleerve#e$eb ®e GYe³eesë Devl³evee[er YeJeefle~ keÀesÿkesÀ<eg vee[er
cesuevesve Metv³eiegCeë (0) ÒeeHleë~ SJecesJe meJe&$e vee[eriegCeb cesueveb keÀjCeer³eced~
~~ DeeÐeskeÀvee[erkegÀ©les efJe³eesieb ceO³eeK³evee[îeecegYe³eesefJe&veeMeveced ~~
 19

FoeveeR HeeþeskeÌle GoenjCes FvogefÒe³ee³eeë SJeb ®evêkeÀeblem³e iegCeb efvecveÒekeÀejsCe %es³eced -

FvogefÒe³ee³eeë SJeb ®evêkeÀeblem³e ketÀìiegCee¹ keÀesÿkeÀced

¬ebÀ.meb. Jejë (®evêkeÀebleë) keÀv³eeë (FvogefÒe³eeë) iegCee¹eefve
JeCe&ë ye´eïeCeë JewM³eë 1
JeM³eë JeM³eë ®eleg<Heoë 2
leeje #esceë JeOeë 1~~
³eesefveë iepe³eesefveë meHe&³eesefveë 2
ûencew$eer jeMeerMeë (ieg©ë) jeMeerMeë Meg¬eÀë ~~
ieCeë osJeieCeë je#emeieCeë 0
jeefMeë (YeketÀìë) ceerveë Je=<ejeefMeë 7
veeæ[er Devl³e veeæ[er Devl³e veeæ[er 0
kegÀue³eesieë = 14
ketÀìevegketÀu³eced - SJeb ÒekeÀejsCe GYe³eesë DeäketÀìcesuevesve14 iegCeeë ÒeeHleeë~ Hejvleg v³etveeefle- v³etveb 18 iegCeeë
HejceeJeM³ekebÀ YeJeefle~ Deleë iegCe ¢<ìîee kegÀC[ueer vewJe efceueefle~ Deleë ®evêkeÀevlem³e FvogefÒe³ee³eeë
DeäketÀìcesueeHekeÀevegmeejsCe efJeJeenë ve MegYeë~
(2) cesueeHekeÀ- GoenjCeced
Hegveë De$e Òee³eesefiekeÀªHesCe SkeÀced GoenjCeb Òemlet³eles ³esve íe$es<eg JeOetJej³eesë kegÀC[ueer-HeefjMeeruevesve keÀLeb
ketÀìcesueeHekebÀ ef¬eÀ³eles Fefle vewHegC³eced Deeieefce<³eefle leoLe&ced yeeuekeÀ-yeeefuekeÀ³eesë kegÀC[ueeR efvecee&³e De$e ÒeoM³e&les~
leÐeLee -

Jejm³e kegÀC[ueer ®e¬eÀced keÀv³ee³eeë kegÀC[ueer ®e¬eÀced

4 j. 2 4 2
yeg. ceb. 3 1 5 3 1
5 Meg. ®eb. je. ieg. Meg. kesÀ. ®eb.

6 12 6 12
7 9 7 9
kesÀ. Me. 11 ceb. yeg. Me. 11
8 10 8 10
ye=. Me.

~~ Devl³es ®e JewOeJ³eceleerJe ogëKeb lemcee®®e efleñeë HeefjJepe&veer³eeë ~~

 20

Jejm³e keÀv³ee³eeë
ueiveced - efceLegveced~ ueiveced - efceLegveced ~
jeefMeë - ces<eë~ jeefMeë - ces<eë~
ve#e$eced - YejCeer (®elegLe&Heeoë)~ ve#e$eced - Deeféeveer (le=leer³eHeeoë)~
Jeemejë - Meg¬eÀJeemejë~ Jeemejë - yegOeJeemejë~

JeOetJej³eesë ketÀìcesueeHekeÀkeÀesÿkeÀced
¬ebÀ.meb. Jejë keÀv³eeë meJee&efOekeÀ mebK³ee ÒeeHlemebK³ee
JeCe&ë #eef$e³eë #eef$e³eë 1 1
JeM³eë ®eleg<Heeoë ®eleg<Heeoë 2 2
leeje mecHeoë Hejefce$eced 3 3
³eesefveë nmleer Deéeë 4 2
ûencew$eer ce²ueë ce²ueë 5 5
ieCeë ceveg<³eë osJeë 6 5
jeefMeë (YeketÀìë) ces<eë ces<eë 7 7
veeæ[er ceO³e Deeefo 8 8
36 33

ketÀìevegketÀu³eced - SJeb ÒekeÀejsCe DeäketÀìcesuevesve meJeexÊeceeë 33 iegCeeë ÒeeHleeë~ Deleë iegCe- ¢<ìîee
(DeäketÀìcesueeHekeÀevegmeejsCe) efJeJeenë MegYeë keÀu³eeCee³e YeJeefle~
meejebMeë
efJeJeenevegketÀu³es JeCee&ÐeäketÀìeefve Òeefme×eefve~ efJeJeenvegketÀu³eefveCe&³es Del³evleb mejueb ÒeeLeefcekebÀ leled
meeOeveceäketÀìef®evleveced~ efJeJeencesueeHekesÀ ®evêm³e ÒeOeevelee YeJeefle~ ueiveb Mejerjb, leLee ®evêë ceveë keÀejkeÀë efJeJeenmleg
JeOetJej³eesë HejmHejb Mejerjcevemeesë DeefHe ®eesYe³eesë kegÀìgcye³ees½e meeqcceueveªHeb YeJeefle~
JejJeOJeesë megKeoJewJeeefnkeÀpeerJeveb megKeHetJe&kebÀ ®euesled Fefle kegÀC[ueerÜeje DeäketÀìiegCeeveeb cesueveb keÀleg¥ HejcHeje
Deefmle~ efJeJeenevevlejb JejJeOJeesë HejmHejb mebieefleë, GYe³eesë oerIee&³egë, megOeveb, mebleefleë, yeeuekeÀeved megKeb ®e YeJesled leoLe¥
$eÝef<eefYeë ®e mJe%eevem³e, DevegmevOeevem³e ®e DeeOeejsCe GÊeceë cesueefJeefOeë efJekeÀefmeleë~ Òee³eë Heáee²s<eg ÒeoÊemeeefjC³ee
meeceev³eeë DeefHe Slem³e GHe³eesieb keÀleg¥ MekeÌvegJeefvle~ efJeJeenmece³es Sles<eeb ketÀìeveecegHe³eesieb Òee³eë meJex kegÀJe&evf le~ leoeOeejsCe
ke=Àleë efJeJeenë Òee³eMeë meHeÀue SJe YeJeefle ³eleesefn DeäketÀìeveeb Òe³eesieë Del³evle- Jew%eeefvekeÀes Jele&les~ yengHetJe¥ efveefce&leeveecesles<eeb
ketÀìeveeceÐeeefHe cenÊJeb efJeÐeles~ DeevegketÀu³eefveCe&³eeLe¥ efJeefJeOeûevLes<eg ketÀìefJe®eejeë ke=Àleeë meefvle~
Dele SJe Heeþsçeqmceved efJeJeencesueeHekesÀ ketÀìevegketÀu³es meesoenjCeb JeOetJej³eesë DeäketÀìefJe®eejë Òemlegleë ³e$e
JeCe&ë, JeM³eb, leeje, ³eesefveë, ûencew$eb, ieCecew$eb, YeketÀìb, vee[er ®e Fefle Sles DeäketÀìeë JeefCe&leeë~ ³eLee¬eÀceced GÊejesÊejb
~~ JesOees ÜeoMevee[erefYeë keÀÊe&J³eb HeVeieeke=Àefleë~ DeeÐeebMesve ®elegLee¥ ®elegLee¥Mesve ®eeefoceced ~~
 21

Òel³eskeÀeqmceved ketÀìs SkewÀkeÀm³e iegCem³e Je=ef×ë YeJeefle ³eLee - JeCe&m³e SkeÀë, JeM³em³e Üew, leeje³eeë $e³eë, ³eesvesë
®elJeejë, ûencew$³eeë Heáe, ieCem³e <eìd, YeketÀìm³e meHle leLee ®e vee[îeeë Deäew iegCeeë YeJeefvle~ (1 +2+3+4+
5+6+7+8 = 36) <eìdef$ebMeod iegCeeë DeäketÀìefJe®eejs YeJeefvle~ efJeJeens <ees[MeiegCeeë efvevÐeeë, efJebMeefleiegCeeë
ceO³eceeë SJeb ef$ebMeÃgCeeë Þesÿeë leleë DeefOekeÀeë GÊeceesÊeceeë YeJeefvle Fefle~

DeY³eemeeë
1. SkeÀe¹ÒeMveeë
SkesÀve Jeeke̳esve GÊejb efueKele~
1. DeäceketÀìs<eg meHleceë ketÀìë keÀë ?
2. Òel³eskeÀeqmceved ve#e$es keÀefle ®ejCeeë YeJeefvle ?
3. DeäketÀìs<eg Deäceë ketÀìë keÀë?
4. keÀefle vee[îeë meefvle ?
5. Òel³eskebÀ vee[er<eg keÀefle ve#e$eeefCe YeJeefvle ?
6. GÊejeYeeêHeoeve#e$em³e keÀe vee[er YeJeefle ?
7. efÜÜe&oMeë efkeÀced ?
2. meceer®eervecegÊejb ef®evegle~
1.JeOetJej³eesë jeefMeë HejmHejb <eÿeäë m³egë leoe efJeJeenë YeJeefle ~
(keÀ) ce=l³egkeÀejkeÀë (Ke) mevleevekeÀejkeÀë (ie) oeefjê³ekeÀejkeÀë
2. ef$ekeÀesCe- mLeeveced ?
(keÀ) 5-9 (Ke) 5-7 (ie) 9-3
3. YeketÀìefJe®eejs JeOetJej³eesë mecemeHlekeÀjeefMeë ®esled HeÀueced ?
(keÀ) GÊecemevleeveueeYeë (Ke) megKeced (ie) cenlÒeerefleë
4. vee[erketÀìm³e JeieeakeÀjCeced DeeefÞeleceefmle ?
(keÀ) jeefMeë (Ke) ve#e$eced (ie) ûeneë
5. p³esÿe-cetuee-Deeêe&ve#e$eeCeeb keÀe vee[er ?
(keÀ) ceO³evee[er (Ke) Deeefovee[er (ie) Devl³evee[er
6. efJeJeencesueeHekesÀ MegYeketÀìb ®esled keÀefle iegCeeë %es³eeë ?
(keÀ) meHleiegCeeë (Ke) HeáeiegCeeë (ie) Metv³eiegCeë
7. ketÀìs<eg Deefvleceë ketÀìë keÀë ?
(keÀ) JeCe&ketÀìë (Ke) vee[erketÀìë (ie) YeketÀìë

~~ efÜleer³esve le=leer³eb leg le=leer³esve efÜleer³ekeÀced ~ SJeb YeebMeJ³eeOees ³es<eeb pee³eles JejkeÀv³e³eesë ~~
 22

3. efjkeÌlemLeeveeefve Hetj³ele~
1. Heg<³e-ce=ieefMeje-ef®e$eeve#e$eeCeeb .................... YeJeefle~
(keÀ) Devl³evee[er (Ke) ceO³evee[er (ie) Devl³evee[er
2. <e[eäkeÀced ............ ?
(keÀ) 6-3 (Ke) 6-11 (ie) 6-8
3. JeOetJej³eesë jeefMeë HejmHejb veJeceHeáeceb m³eeled leoe efJeJeenë ..................... YeJeefle~
(keÀ) mevleeveeMekeÀë (Ke) ce=l³egkeÀejkeÀë (ie) oeefjê³ekeÀë
4. JejkeÀv³e³eesë vee[îewkeÀlJes meefle efJeJeenë ..................... YeJeefle~
(keÀ) DecebieuekeÀejer (Ke) MegYekeÀejer (ie) efJe³eesiekeÀejer
5. YeketÀìefJe®eejs JeOetJej³eesë jeefMeë le=leer³ewkeÀeoMeë ®esled ...................... YeJeefle~
(keÀ) OeveueeYeë (Ke) mevleeveueeYeë (ie) cenlÒeerefleë
6. YeketÀìefveCe&³eë ................... ef¬eÀ³eles~
(keÀ) ve#e$eevegmeejsCe (Ke) jeM³eevegmeejsCe (ie) ûenevegmeejsCe
7. JeOetJej³eesë ceO³evee[er m³eeled leefn& efJeJeenë .......................... YeJeefle~
(keÀ) JewOeJ³ekeÀejkebÀ (Ke) efJe³eesiekeÀejkebÀ (ie) ogäHeÀueoe³ekebÀ
4. Heáee¹ÒeMveeë~
1.YeketÀìÒeYesoeved efueKele~
2. vee[erketÀìm³e JewefMe<ìîeb efveªHe³ele~
3. ogäYeketÀìm³e Heefjnejb efueKele~
4. vee[erJesOeë vee[erHeÀueb ®e efJeJe=Cegle~
5. vee[eroes<eë Òemlet³ele~
5. oMee¹ÒeMveeë~
1. YeketÀìefJe®eejb kegÀ©le~
2. vee[erketÀìefJe®eejb Òemlet³ele~
3. meb#esHesCe DeäketÀìefJe®eejb efveªHe³ele~
4. efJeJeencesueeHekeÀm³e JewefMe<ìîeb efueKele~
5. meesoenjCeced SkebÀ kegÀC[ueerefvecee&³e cesueeHekebÀ keÀLeb ef¬eÀ³eles ÒeoM³e&le~

~~ iegCewë <ees[MeefYeefve&vÐeb ceO³eceb efJebMeeflemleLee ~ Þesÿb ef$ebMeodiegCeb ³eeJelHejmletÊeesÊececed ~~

 23

oMeceë Heeþë
kegÀpeoes<eefJe®eejë
Òe³eespeveeefve
1. Dem³e Heeþm³e Heþvesve ûencesueeHekeÀm³e mJeªHeb JewefMe<ìîeb ®e %eem³eefvle~
2. kegÀpeoes<em³e Òe³eespeveced DeJeie®íefvle~
3. kegÀpeoes<eHeefj®e³eb %eelJee, MegYeeMegYeefveOee&jCes vewHegC³es ®e íe$eeë meceLee&ë YeefJe<³eefvle~
4. pevcekegÀC[u³eeb kegÀpesve ceebieefuekeÀoes<e mLeeveeefve keÀeefve Fefle %eevemecHeeoves íe$eeë meceLee&ë YeefJe<³eefvle~
5. cebieueoes<em³e keÀejCeb %eem³eefvle~
6. cee²efuekeÀ³eesiekeÀejkeÀ³eesieeë DeJeie®íefvle~
7. cee²efuekeÀoes<em³e Heefjnejb %eelJee GHee³es ÒeJe=Êeeë YeefJe<³eefvle~
(1) kegÀpeoes<eefJe®eejë
efJeJeens cesueeHekeÀefJe®eejë efÜefJeOeb YeJeefle ve#e$ecesueeHekebÀ, ûencesueeHekebÀ ®e ~ Deeoew ve#e$ecesueeHekebÀ ke=ÀlJee
ûencesueeHekebÀ ef¬eÀ³eles owJe%ewë~ ûencesueeHekesÀ ceebieefuekeÀefJe®eejm³e ÒecegKeb mLeeveb Yepeles~ ³eleesefn ueeskesÀ J³eJenejs ®e yengOee
Þet³eles ceebieefuekeÀë / ceebieefuekeÀe Fefle efJeJeen mevoYex~ ceebieefuekeÀefJe®eejesçefHe JejJeOJeesë pevce®e¬eÀm³e DeJeueeskeÀvesve
YeJeefle~ peeefce$eiegCemeb³egkeÌleeefceefle peeefce$eb veece meHleceb mLeeveced~ keÀv³eeueiveeled meHleceë Hel³egë YeeJeë Jejm³e ueiveeled
meHleceb Helv³eeë mLeeveb YeJeefle~ Deleë Dem³e YeeJem³e Megef×ë efJeJeenueives efJeMes<ele³ee DeJeueeske̳eles~ De$e kegÀpem³e
ÒecegKeb mLeeveb Jele&les~ Deleë meJe&ÒeLeceb kegÀpeced DeJeueeske̳eles ³eled kegÀpeë kegÀ$e kesÀve men keÀeqmceved mLeeves Deefmle Fefle~
le$e meJe&ÒeLecele³ee JejkeÀv³e³eesë pevceueiveeY³eeb Yeewcem³e efJe®eejë keÀle&J³eë~ ³eoe pevcekegÀC[u³eeb ueiveeled
ÒeLece-®elegLe&-meHlece-Deäce-ÜeoMes<eg (1-4-7-8-12) YeeJes<eg Yeewcees m³eeled leoe ceebieefuekeÀoes<ees YeJeefle~ ³eefo
meë Yeewceë efñe³eeë kegÀC[u³eeb ³eoe YeJesÊeoe meë JejveeMekeÀes YeJeefle~ ³eefo ®e Jejm³e kegÀC[u³eeb YeJesÊeoe meë keÀv³ee³eeë
efJeveeMekeÀes YeJeefle~ ³eLeeskeÌleced-
ueives J³e³es ®e Heeleeues peeefce$es ®eeäces kegÀpes~
keÀv³ee Yele&=efJeveeMee³e YeÊee& keÀv³eeefJeveeMeoë~~
kegÀpeoes<e %eeHekebÀ ®e¬eÀced kegÀpeoes<e %eeHekebÀ ®e¬eÀced
kegÀpeë kegÀpeë kegÀpeë
kegÀpeë
kegÀpeë kegÀpeë kegÀpeë
kegÀpeë kegÀpeë

cee²efuekeÀoes<eë ueiveeled Òeyeuees cev³eles~ Hejb kesÀ<eeáeve Dee®ee³ee&veeccelemJeªHeced Deefmle FlLeb ce²ueoes<eb ueiveeled-
®evêeled-Meg¬eÀueiveeled Jee ÒeLece-®elegLe&-meHlece-Deäce-ÜeoMemLeeves<eg HeeHeûeneCeeb efmLel³ee YeJeefle~ Jemlegleë Yeewceë-
Meefveë-met³e&ë-jengë-kesÀleg½e ¬etÀjûeneë HeefjieefCeleeë meefvle~ S<eeb (1-2-4-7-8-12) YeeJes<eg mebefmLeefleë
~~ ueives J³e³es ®elegLex ®e meHleces ®eeäces kegÀpeë~~
 24

DeJeeeq_ílekeÌuesMeb-Òeoe³eHeefjefmLeefleb meceglHeVeb keÀjesefle~ SJeb leefn& kegÀpeoes<e³egkeÌlem$eerHeg©<eeCeeb keÀe ieefleë ? les<eeb

HeefjCe³eeJekeÀeMeë veeml³esJe Jee ? Fl³eeefo ÒeMveeë peves<eg ceveefme pee³eles ³eled kegÀpeoes<e³egkeÌlem³e yeeuekeÀm³e yeeefuekeÀe³eeë
Jee efJeJeenë keÀLeb mecYeJeefle Fefle~ Hejvleg p³eesefle<eMeem$es meJee&meeceefHe mecem³eeveeb meceeOeeveb keÀL³eles~
³eLee efJe<em³eew<eOeb efJe<eced Fefle ceev³elee leLewJe cee²efuekeÀ ³eesieeslHeVeyeeuekeÀm³e yeeefuekeÀe³eeë Jee HeefjCe³eb
cee²efuekeÀ³eesie³egkeÌleyeeefuekeÀ³ee yeeuekesÀve Jee men keÀjCesve cee²efue³eesiem³e DeMegYelJeHeÀueb veäb YeJeefle Fefle leL³eb meJe&$e
ueeskesÀ Òe®eefueleceefmle~ meecÒeleb Òee³eë meJex p³eesefle<e%eeë cesueeHekesÀ Dem³e efve³ecem³e Òe³eesieb kegÀJe&efvle~
(2) cebieueoes<em³e keÀejCeced
2.1 ueives Yeewceke=Àledoes<eë-
ueiveeled ceveg<³em³e J³eeqkeÌlelJe-Meejerejf keÀ-mebj®evee-®eefj$e-mJeemL³e-DeelceMekeÌle³eë ÒeYe=efleë efJe<e³eeCeeced GHeefj
efJe®eejeë YeJeefvle~ ueivemLeYeewceë ¬eÀesOe³egkeÌleÒeJe=efÊeb MeejerefjkeÀ-G<Celeeb jkeÌleefJekeÀejb ogIe&ìveeb ceeveefmekeÀes<Celeeb efJe®eejeCeeced
DemleJ³emleleeb ®e ÒekeÀìer keÀjesefle~ ueives ³eefo Yeewceë m³eeled leoe MeejerefjkeÀmeewK³elee³eeë DeYeeJeë YeJeefle~ ceveg<³eë
mJeesûelee³eecegHeefj efve³ev$eCeb keÀleg¥ ve MekeÌveesefle~ ueivemLeYeewcem³e ¢efäë ®elegLex meHleces Deäces ®e DeefHe Heleefle~ Deleë
ceveg<³em³e mJeemL³eb- ie=n- mecHeefle-oecHel³epeerJeveced Dee³egë ®e Fl³eeo³eë cenÊJeHetCe&He#eeë DeefHe kegÀÒeYeeefJeleeë YeJeefvle~
Deleë ueivemLeYeewceë ceveg<³eb cee²ueerkeÀoes<esCe Heeræ[³eefle~
DeefHe ®e Yeewceë ³eefo #eerCe®evêsCe efveye&ueMeg¬esÀCe Jee men mebefmLeleë m³eeled leoeefHe GHe³eg&keÌlecenÊJeHetCe&He#eeë
kegÀÒeYeeefJeleeë YeJeefvle~
2.2 efÜleer³emLeYeewceke=Àleoes<eë -
kegÀìgcye-cegKeeke=Àefle- oef#eCeves$e- JeekeÌ®eeleg³e&-ce=l³egë ®e S<eeb efJeJes®eveb efÜleer³eYeeJesve YeJeefvle~ efÜleer³eYeeJemLeYeewcem³e
HeáeceYeeJes HetCe&¢efäë YeJeefle~ Devesve mebleefle He#em³e #eefleë mecYeJeefle~ DeäceYeeJes veJeceYeeJes ®e o=efäefve#esHekeÀejCeeled
¬eÀceMeë mJeemL³eneefveë Yeei³eeJejesOeë ®e YeJeleë~
efÜleer³eYeeJemLeYeewceë Òee³eë Hel³egë Helv³eeë mJeemL³eceJ³eJeefmLeleb keÀjesefle~ kegÀìgcyes DeveHesef#eleefJe<eceleeced
GlHeeo³eefle~
efÜleer³eYeeJemLeYeewceke=Àled oes<esve peelekeÀm³e HeeefjJeeefjkeÀmegKeb efJeIeefìleb YeJeefle~
efÜleer³eYeeJemLeYeewceë ³eefo HeeHee¬eÀevleë ve m³eeled leoe Òee³eë DeefveäkeÀjë ve YeJeefle~ efkeÀvleg HeeHee¬eÀevles meefle
Meefvevee ¢äs ³egles Jee iegjesë Yeewceeled efJeHejerleefmLel³eeb ¢efämececyevOeeled Meg¬eÀm³e iegjesë ®e efÜleer³emLe Yeewcesve kesÀvêJeefle&lJeeled
DeveskesÀ<eeb efJeOJebmeelcekeÀeveeb HeefjefmLeleerveeced GÓJeë mecYeJeefle~
2.3 ®elegLe&YeeJemLeYeewceke=Àod oes<eë -
JewJeeefnkeÀmecyevOeefJe®eejs YeeJeesç³eb megKeefJe<e³ekeÀë YeJeefle~ Yeesie- GHeYeesie Jemlegveeb ie=n-Yetecf e- Jeenve-ie=nesHekeÀjCe-
megKe-ceveesvegketÀueleeveeb efJe®eejë Devesve YeeJesve YeJeefle~ ³eÐeefHe De®euemebHel³eLe¥ ®elegLe&YeeJemLeYeewceë MegYeÒeoes YeJeefle
leLeeefHe megKeMeevl³eLe¥ efmLeefleë F³eb MegYeÒeoe~ ®elegLe&mLeYeewcesve meHleceYeeJes Yeewcem³e HetCe&¢efämecyevOeb YeJeefle~ Devesve
ocHel³eesë ceO³es megleejlec³em³e DeYeeJees YeJeefle~ efkeÀvleg Òee®eervee®ee³ee&ë ®elegLe&-YeeJemLeYeewceke=Àod oes<eced Del³evleb #eerCeb
keÀLe³eefvle~
~~ Yelee&jb veeMe³eles Yee³ee& Yelee& Yee³ee¥ efJeveeMe³esled ~~
 25

2.4 meHleceYeeJemLeYeewceke=Àod oes<eë -

meHleceYeeJeë efJeJeenefJe<e³ekeÀefJe®eejeLe&ced Del³evleb cenÊJeHetCe&ced Deefmle~ Devesve JewJeeefnkeÀmegKe-efJe®eejmeece¡em³e
- men®ejm³e-mJeªHe- Deeke=Àefle - Òeke=Àefle- efJeJeen-mecyevOeeoerveeb efJe®eejë ef¬eÀ³eles~ cee²efuekeÀmevoYex meHleceYeeJemLeYeewceë
efJeMes<eªHesCe efJe®eejCeer³ees YeJeefle~ meHleces Yeewcem³e efmLeefleë Hel³egë / Helv³eeë mJeemL³eneefveë- oecHel³emegKeeJejesOeb-
J³eeJemeeef³ekeÀeefve Fl³eeefoveer leL³eeefve ÒekeÀì³eefvle~ meHlecemLeYeewcem³e ueives OeveeYeeJes ®e HetCe&¢efäë YeJeefle Deleë Oeveneefve-
HeeefjJeeefjkeÀ keÌuesMeë- ogIe&ìvee- ®eeefjef$ekeÀmKeueveb- efHeÊekeÀeefo jesieeo³eë mecYeJeefvle~ ces<e- efmebn- Je=ef½ekeÀ- cekeÀj-
kegÀcYejeMeerveeb HegveefJe&Jeenm³e mecYeeJeveeb Òeyeueer keÀjesefle~ Òeke=Àefleleë efceLegve-keÀv³ee- Oeveg- cekeÀj-Je=ef½ekeÀ- efmebnjeefMe<eg
Yeewcem³e efmLeefleë peelekeÀced DenbkeÀej³egkeÌleb ogjeûen- J³eeefYe®eejë- ogefce&$e³egkeÌleb ®e keÀjesefle~
2.5 De<ìceYeeJemLeYeewceke=Àleoes<eë -
DeäceYeeJesve efJeIve- yeeOee- Deefve<ì- Dee³eg<³e- efJe<eeo- ce=l³eg- ce=l³egkeÀejCe- mLeeveeoerveeb ®e %eeveeefve YeJeefvle~
m$eer pevcee²s ®e YeeJeë De³eb meewYeei³eefJe<e³ekeÀë~ Deleë Deeqmceved YeeJes Yeewcem³e efmLeefleë Yeewceke=Àleoes<em³e HejekeÀe<þe
YeJeefle~ jesieeo³eë MeejerefjkeÀmeewvo³e¥ efJeveM³eefvle~ JewOeJ³em³e Òeyeuelee DeLee&led peerJevemen®ejm³e ce=l³egmecYeeJevee
oecHel³epeerJevem³e ÒecegKelecees oes<eesçefmle~ ³eefo Deeqmceved YeeJes Meg¬eÀm³e- iegjesë Jee menefmLeefleë ¢efäë Jee m³eeled leoe
Del³evlekeÀäkeÀeefjCeer efmLeefleë YeJeefle~ Deeqmceved YeeJes efmLele Yeewcem³e kegÀìgcyeYeeJes HetCe&¢efäë Deleë keÀewìeg qcyekeÀ- DeeefLe&keÀ#eefleë
mecYeJeefle~
2.6 ÜeoMeYeeJemLeYeewceke=Àleoes<eë -
ÜeoMeYeeJesve J³e³e- ³ee$ee- Me³³eemegKe-¬eÀ³eMeeqkeÌle- YeesieesHeYeesiel³eeie- efveêeoerveeb efJe®eejeë ef¬eÀ³evles~
ÜeoMeYeeJemLeYeewcem³e meHleceYeeJes HetCe&¢äsë keÀejCeeled oecHel³emegKeb Òel³e#eleë yeeefOeleb YeJeefle~ peerJevemen®ejm³e
mJeemL³eneefveë ogJ³e&meveeefve yevOegefJejesOem³e ÒeJe=ʳeeo³eë efJekeÀmeefvle ³eewvemecyevOem³eesHeefj DevegMeemeveb #eerCeb YeJeefle~
peelekeÀë ¬etÀjë HejefíêevJes<eer keÀecegkeÀë ¬eÀesOeer- efJeêesner- v³etvemebleefle³egkeÌleë J³eefYe®eejer ®e YeJeefle~ peelekeÀm³e peerJeves
OeveeYeeJeë Oeveneefve³eesie½e YeJeleë~ ogIe&ìvee, efJe<eyeeOee, DeHeIeeleë, efMejesJesovee, jkeÌleefJekeÀejë, iegHlejesieeo³eë ®e peelekebÀ
Heer[³eefvle~
(3) cee²efuekeÀ³eesiekeÀejkeÀ³eesieeë
p³eesefle<eMeem$es Yeewceë Meefveë met³e&ë jengë kesÀlegë ®e HeeHeûeneë ceeefveleeë meefvle~ Sless ûeneë vewmeefie&keÀªHesCe SJe
HeeefHeveë mJe¢ef<ìefve#esHesCe ³egeflevee ³egkeÌles meefle ûeneë keÀm³eeefHe YeeJem³e HeÀueb veäb keÀleg¥ MekeÌvegJeefvle~ cee²efuekeÀ ³eesies
ueive-®elegLe&-meHlece-Deäce-ÜeoMemLeeves<eg kesÀ<eeefáeled celesve leg efÜleer³emLeeves DeefHe HeeHeÒeYeeJesCe mJeemL³e- YeesieesHeYeesiemeeOeve-
kegÀìgcye-jeflemegKe- Dee³eg<e GHeefj ®e kegÀÒeYeeJeë ¬eÀ³eMeeqkeÌleÛemeë ®e YeJeefle~ ³eë DevleleesielJee oecHel³emegKeb efJeveM³eefle~
³eLee ueiveeoew GHe³eg&keÌleYeeJes<eg Yeewcem³e mebefmLel³ee oecHel³emegKeb ÒeYeeefJeleb YeJeefle leLee SJe GHe³eg&keÌlemLeeves<eg
Meefve- met³e&- jeng- kesÀletveeb ®eeefHe efmLeefleë oecHel³emegKeeLe¥ ve MegYeÒeoe~ Devesve keÀejCesve p³eesefle<eMeem$es GkeÌleb ³eled Yeewceë
Meefveë met³e&ë kesÀlegë ®e Sles ûeneë cee²efuekeÀ³eesiekeÀejkeÀeë meefvle~
Deleë ueives ®elegLex meHleces Deäces ÜeoMes Jee keÀesçefHe HeeHeûenë m³eeled leoe cee²efuekeÀ ³eesieë~ oef#eCeYeejlem³e
p³eesefle<eûevLes<eg ueivem³e mLeeves efÜleer³eYeeJem³e ûenCeceefmle~ Deleë ueiveeled efÜleer³es ®elegLex meHleces Deäces ÜeoMes Jee
~~ peeefce$es ®e ³eoe meewefjue&ives Jee efnyegkesÀçLeJee ~ DeäcesÜeoMesJeeefHe Yeewceoes<e efJeveeMeke=Àle ~~
 26

Yeewcem³e keÀm³eeçefHe HeeHeûenm³e Jee efmLeefleë kegÀpeoes<ee³e YeJeefle~

(4) cee²efuekeÀ³eesiem³e Heefjnejë
p³eesefle<eMeem$em³e Òee³eë meJex<eg ceevekeÀûevLes<eg cee²efuekeÀ³eesiem³e HeefjnejesefuueefKeleceefmle~ Heefjnej³eesieew
DeelcekegÀC[ueerieleë HejkegÀC[ueerieleë ®e Fefle YesoeY³eeb efÜefJeOeew~ Jejm³e / keÀv³ee³eeë kegÀC[u³eeb cee²efuekeÀ³eesies lem³e
/ lem³eeë pevcee²m³e ³ees ³eesieë cee²efuekeÀoes<eb veM³eefle me Heefjnej³eesieë DeelcekegÀC[ueerieleë YeJeefle~ JejkeÀv³e³eesë
pevcee²³eesë ceO³es keÀm³eeçefHe SkeÀm³eeb kegÀC[u³eeb cee²efuekeÀ³eesiem³e og<ÒeYeeJeë DeHejm³eeë kegÀC[u³eeë ³em³e ³eesiesve
otjb YeJeefle me HejkegÀC[ueerieleë Heefjnej³eesiees YeJeefle~ GYe³eesë JeOetJej³eesë peelekeÀ³eesë ³eefo meceeveë oes<eë ¢M³eles
leefn& le³eesë efJeJeenë MegYeo Fefle oes<emeec³esve Heefjnejë keÀefLeleë~ kesÀ®eve Òeefme×- cee²efuekeÀ³eesiem³e Heefjnejeë efvecveeë
meefvle~
(1) kegÀpeoes<esCe yeeefOeles peelekesÀ MeefveefmLeefleJeMeeled, ieg©¢efäJeMeeled, meHleceeefOeHeefleyeueJeMee®®e oes<eë veM³eefle Fefle~
(2) kegÀC[u³eeb ueiveeefoHeáeYeeJes<eg ³eeqmceved YeeJes YeewceeefoûeneCeeb efmLel³ee cee²efuekeÀ³eesieë ³eefo lem³e YeeJem³eeefOeHeefleë
yeueer ®esled leLee ®e meë le$e efmLeleë HeM³eefle DeefHe ®e meHlecesMeë Meg¬eÀes Jee ef$ekeÀmLeeves ve m³eeled leoe cee²efuekeÀ³eesiem³e
DeMegYeÒeYeeJeë veäë YeJeefle~
(3) ³eefo Yeewceë Meg¬eÀm³e jeMeew efmLelees YeJeefle meHlecesMeë ®e yeueer YetlJee kesÀvês ef$ekeÀesCes Jee m³eeled leoe cebieueoes<ees
efJeveM³eefle~
(4) JejkeÀv³e³eesë ceO³es keÀm³eeçefHe SkeÀm³eeb kegÀC[u³eeb cee²efuekeÀoes<eë m³eeled DeHejm³eeb ®e kegÀC[u³eeb ueives ®elegLex
meHleces Deäces ÜeoMes Jee Meefveë m³eeled leoeçefHe cebieue-oes<eë efJeveM³eefle~
(5) JejkeÀv³e³eesë ceO³es keÀm³eeçefHe SkeÀm³eeb kegÀC[u³eeb cee²efuekeÀ³eesieë m³eeled DeHejm³eeb kegÀC[u³eeb
cee²efue³eesiekeÀejkeÀYeeJes<eg keÀesçefHe HeeHeûenë m³eeled leoe Yeewceoes<eë efJeveM³eefle~
(6) ³em³eeb kegÀC[u³eeb cee²efuekeÀ³eesieë ³eefo lem³eeb MegYeûeneë kesÀvês (1-4-7-10) ef$ekeÀesCes (5-9) m³egë Mes<eeë
HeeHeûeneë ef$e<e[e³es<eg (3-6-11) m³egë leLee ®e meHlecesMeë meHlecemLeeves m³eeled leoe cee²efuekeÀoes<eë ÒeYeeJenervees
YeJeefle~
(7) cee²efuekeÀ³eesiem³e kegÀC[u³eeb yeueer iegjesë Meg¬eÀm³e Jee ueives meHleces Jee efmLeefleë, ¢efäë leLee ®e Yeewcem³e
efveye&uelJeb cee²efuekeÀoes<eb efJeveM³eefvle~
(8) ueives-ces<ejeefMemLeë, ®elegLex Je=ef½ekeÀmLeë, meHleces cekeÀjefmLeleë, Deäces efmebnmLeë, ÜeoMes OevegjeefMemLekegÀpeë
cee²efuekeÀoes<eb ve kegÀJe&efvle~
(9) ³em³eeb kegÀC[u³eeb meHlecesMeë Meg¬eÀes Jee yeueer m³eeled, meHlecees YeeJeesçvesve ³eglees ¢äes Jee m³eeled lem³eeb kegÀC[u³eeb
cee²efuekeÀoes<ees efJeveM³eefle~
(10) ³eefo cee²efuekeÀ³eesiekeÀejkeÀûenë mJejeMeew cetueef$ekeÀesCejeMeew G®®ejeMeew Jee m³eeled leoe cee²efuekeÀoes<ees ve
YeJeefle~
(11) ³eefo GYe³eesë pevcee²s Yeewceë ueives efÜleer³es ÜeoMes ®elegLex meHleces Deäces Jee m³eeled~ DeefHe ®e ueiveeled ®evêeled
Meg¬eÀeled Jee meceYeeJes efmLeleë m³eeled leoe mecelee³eeë Yeewceoes<eeled Yeewceoes<eë ÒeYeeJenervees YeJeefle~ HejmHejb megKe-OeveOeev³e-
GYe³eespe&vcekegÀC[u³eecegkeÌles<eg YeJeves<eg ®esled ~ kegÀpeesçLeJee Meefvemleefn& Yeewceoes<ees ve pee³eles ~~
 27

mebleefle- mJeemL³e- efce$eeoerveeb ®eesHeueeqyOeë YeJeefle~

(5) cebieueoes<em³e HeefjnejesHee³eë -
Yeewceoes<em³e HeefjnejeLe¥ peHeJe´leoeveeefokeÀe³ee&efCe keÀjCeer³eeefve~ keÀe³ee&efCe ³eLee - Yeewceoes<eotef<elepeeeflekeÀe³ew
YeewceûenHetpeveHetJe&kebÀ Þeercebieue®eefC[keÀe-mlees$em³e DeäesÊejMeleefoJemeHe³e&vleb SkeÀefJebMeefleë (21) DeeJe=Êe³eë peHe½e
MegYeeë YeJeeqvle~ DeefHe ®e HeeJe&leer-mleJe- mlees$em³eHeeþë Þes³emkeÀjë~ Yeewcem³e efJe<ecejeMeew mebefmLeles megye´ïeC³em³e Hetpee
GHe³egkeÌlee YeJeefle~ mecejeefMemLeYeewceeLe&ced Decyeeuee Fl³eeK³ee³eeë osJ³eeë GHeemevee Þes³emkeÀjer YeJeefle~ Yeewcem³e
JewefokeÀcev$em³e 10000 DeeJe=Êe³eë peHee½e ce²ueoes<eeefve veeMe³eefvle~
(6) yeeueJewOeJ³eoes<em³e HeefjnejesHee³eë
³eefo keÀv³ee Glke=Àä Yeewceoes<esve otef<elee m³eeled leoe kegÀcYeefJeJeensve mJeCe&efveefce&leefJe<CegÒeeflece³ee men efJeJeenë
efJeOes³eë~ leleë Hejb mee JeOetë ef®ej¡eerefJeves Jeje³e os³esefle Heefjnejë efveefo&M³eles~ ³eLee jeceowJe%esve -
pevceeslLeb ®e efJeueeske̳e yeeueefJeOeJee³eesieb efJeOee³e Je´leb
meeefJe$³ee Gle HewHHeueb efn megle³ee oÐeeefoceeb Jee jnë~
meuueives箳eglecetefle&efHeHHeueIeìwë ke=ÀlJee efJeJeenb mHegÀìb
oÐeeÊeeb ef®ejpeerefJevesç$e ve YeJesÎes<eë HetveYet&YeJeë ~~
JewOeJ³eoes<eveeMeeLe¥ ce²ueieewjerJe´leb meJeexÊececed Deefmle Fefle~

meejebMeë
Heeþsçeqmceved kegÀpeoes<eefJe®eejë, cebieueoes<em³e keÀejCeb, ceebieefuekeÀ³eesiem³e HeefjnejesHee³eë, yeeueJewOeJ³eoes<em³e
HeefjnejesHee³ee½e Òemlegleeë~ osMekeÀeueHee$eeefoYesosve efJeJeenefJe®eejë ef¬eÀ³eles~ DemceekebÀ YeejleosMes kegÀC[ueeR ¢ädJee
ûencesueeHekeÀef®evleveb Òee®eervekeÀeueeod ¢M³eles~ DeJee&®eervekeÀeues Dem³e mecyevOem³e efveef½eleeLe¥ efJeefMeäb mLeeveb ueeskesÀ ¢M³eles
³eleesefn ceeveJem³e ³ee DeJeOeejCee HetJe&ced Deemeerled leLee mecÒeefle vewJe ¢M³eles FoeveeR yeeuekeÀyeeefuekeÀeceO³es Yesoë veeefmle
meceepes GYeew meceeveced SJe keÀe³e¥ kegÀ©leë~ Òee®eervekeÀeues efJeJeenm³e DeLe&ë efYeVeë Deemeerled oecHel³epeerJevem³e keÀesçefHe
DeLe&ë Deemeerled~
JejJeOJeesë oecHel³epeerJeveb kegÀC[ueercesuevesve leLee ®e cesueeHekeÀiegCemebmkeÀejJeMeeled kegÀJe&efvle ®esod oecHel³epeerJeveb
megKemeewvo³e&³egkeÌleb peerJeveb meewcevemkebÀ YeJeleg Fefle ceveefme efveOee³e ie®íefvle peveeë owJe%em³e Heeéex~ leoe owJe%esve JejJeOJeesë
pevce®e¬ebÀ HeefjMeeru³eles ³e$e DeJeueeske̳eles JeCe&JeM³eleeje³eesefveieCejeefMevee[erûencew$eerve#e$ecesueeHekeÀeo³ees efve³eceeë lele½e
levcetntÊe&m³e efveCe&³es HeáeMeueekeÀemeHleMeueekeÀeHeele¬eÀeefvlemeec³eKepet&jkegÀefuekeÀpeeefce$eyeeCeeo³ees oes<eeë ûevLeevegmeejb mJeyeg×îee
efJe®ee³e& efJeJeenkeÀe³e&ced DeeefoMeefle~ DeefHe ®e osMee®eejleesç$e J³eJemLee %es³ee osMes osMes ³ee efmLeefleë mewJe keÀe³ee&~
osMee®eejmleeJeoeoew efJeef®evl³ees osMes osMes ³ee efmLeefleë mewJekeÀe³ee&ë~
ueeskesÀ ogäb HeefC[lee Jepe&³eefvle owJe%eesçlees ueeskeÀceeiexCe ³ee³eeled ~~

~~ ieg©®evê½e peeefce$es efleÿÐeefo yeueeeqvJeleë, OevemeewYeei³eHeg$eeb½e ueYeles vee$e mebMe³eë ~~

 28

DeY³eemeë
SkeÀe¹ÒeMveeë~
SkesÀve Jeeke̳esve GÊejb efueKele~
1. cesueeHekebÀ keÀefle efJeOeb ?
2. HeeHeûeneë kesÀ ?
3. ûencesueeHekesÀ keÀë ûenë ÒecegKeb mLeeveb Yepeles ?
4. keÀes veece peeefce$eoes<eë ?
5. meeceev³eªHesCe cee²efue³eesiem³e DeMegYelJeHeÀueb veäb keÀLeb YeJeefle ?
6. ceebieefuekeÀefJe®eejs pevceueiveeY³eeb keÀm³e ûenm³e efJe®eejë ÒeLeceë keÀle&J³eë ?
7. Yeewceke=Àleoes<eë keÀeqmceved mLeeves efmLelJee pee³eles ?
8. MegYeûeneë kesÀ ?
9. peelekeÀ®e¬esÀ kegÀpeoes<emLeeveeefve keÀeefve ?
10.kegÀcYeefJeJeensve mJeCe&efveefce&leefJe<CegÒeeflece³ee men efJeJeensve keÀm³e oes<em³e veeMeb YeJeefle ?
efjkeÌlemLeeveeefve Hetj³ele~
1. J³e³eYeeJeë keÀë ............. ?
(keÀë 12 (Ke) 10 (ie) 11
2. ueiveeled .............. efJe®eejë YeJeefle~
(keÀ) kegÀìgcyem³e (Ke) MeejerefjkeÀced (ie) megKem³e
3. ¬etÀjûenë .............. Deefmle~
(keÀ) yegOeë (Ke) ieg©ë (ie) Meefveë
4. efÜleer³eYeeJeeled ..................... efJe®eejë YeJeefle~
(keÀ) ®eefj$em³e (Ke) kegÀìgcyem³e (ie) ie=nesHekeÀjCem³e
5. efJeIve-yeeOee-ce=l³egkeÀejCe-mLeeveeoerveeb ®e %eeveb ..................... pee³eles~
(keÀ) DeäceYeeJesve (Ke) meHleceYeeJesve (ie) <eÿYeeJesve
meceer®eervecegÊejb ef®evegle~
1. cee²efuekeÀ³eesiekeÀejkeÀûenë ?
(keÀ) ieg©ë (Ke) met³e&ë (ie) yegOeë
2. YeesieesHeYeesiel³eeie-efveêeoerveeb efJe®eejë ?
(keÀ) meHleceYeeJesve (Ke) oMeceYeeJesve (ie) ÜeoMeYeeJesve
3. kegÀpeoes<esCe yeeefOeles peelekesÀ keÀm³e ûenm³e efmLeefleJeMeeled oes<eb veM³eefle ?
(keÀ) MeefveefmLeefleJeMeeled (Ke) kegÀpe¢efäJeMeeled (ie) met³e&yeueJeMeeled

~~ Yee³ee& ef$eJeie&keÀjCeb MegYeMeerue³egkeÌlee, Meerueb MegYeb YeJeefle ueiveJeMesve lem³eeë ~~

 29

4. ñeerpeelekesÀ Yele&=ef®evleveb ef¬eÀ³eles ?

(keÀ) HeáecemLeeveeled (Ke) meHlecemLeeveeled (ie) veJecemLeeveeled
5. Heeleeuemeb%ekeÀë YeeJeë ?
(keÀ) ®elegLe&YeeJeë (Ke) oMeceYeeJeë (ie) meHleceYeeJeë
Heáee¹ÒeMveeë~
1. ûencesueeHekebÀ mHe<ì³ele~
2. ueiveefmLelem³e kegÀpeHeÀueb efueKele ~
3. yeeueJewOeJ³eoes<em³e HeefjnejesHee³eë keÀë ? efJeefueKele~
4. DeäceYeeJeielekegÀpeHeÀueb efJeJe=Cegle~
5. meHleceYeeJemLeYeewceke=Àod oes<eb efveªHe³ele~
oMee¹ÒeMveeë~
1. cee²efuekeÀ³eesiekeÀejkeÀ³eesieeë kesÀ ? Òemlet³eleeced~
2. kegÀpeoes<eefJe®eejb efJeJe=Cegle~
3. cee²efuekeÀoes<em³e Heefjnejb efJeefueK³e GHee³eeë kesÀ ? efueKele~
4. cebieueoes<em³e keÀejCeb efJeJe=Cegle~
5. efJeJeenvegketÀu³eefOeke=Àl³e ueIegÒeyevOeb efJeefueKele~

Fefle Meced

~~ lemceeod efJeJeenmece³eë Heefjef®evl³eles efn, leefVeIveleecegHeieleeë megleMeerueOecee&ë ~~