KAHARUDDIN ABDUL RASYID

RAHIM AMAN
SHAHIDI A.H

PENERBIT UNIVERSITAS KEBANGSAAN

MALAYSIA
Bangi • 2021
http://ukmpress.ukm.my
 Cetakan Pertama / First Printing, 2021

Hak Cipta / Copyright Universiti Kebangsaan Malaysia, 2021

Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada terbitan ini

boleh diterbitkan semula,
disimpan untuk pengeluaran atau ditukarkan ke dalam
sebarang bentuk atau dengan
sebarang alat juga pun, sama ada dengan cara elektronik,
gambar serta rakaman dan
sebagainya tanpa kebenaran bertulis daripada Penerbit UKM
terlebih dahulu.

All rights reserved. No part of this publication may be

reproduced or transmitted
in any form or by any means, electronic or mechanical
including photocopy,
recording, or any information storage and retrieval system,
without permission
in writing from Penerbit UKM.

Diterbitkan di Malaysia oleh/ Published in Malaysia by

PENERBIT UNIVERSITI KEBANGSAAN MALAYSIA
43600 UKM Bangi, Selangor Darul Ehsan,
MALAYSIA http://ukmpress.ukm.my
e-mel: penerbit@ukm.edu.my
 Penerbit UKM adalah anggota/ is a member of the
MAJLIS PENERBITAN ILMIAH MALAYSIA/
MALAYSIAN SCHOLARLY PUBLISHING COUNCIL
PERSATUAN PENERBIT BUKU MALAYSIA/
MALAYSIAN BOOK PUBLISHERS ASSOCIATION
No. Ahli/ Membership No. 198302

Atur Huruf oleh/ Typeset by

PENERBIT UNIVERSITI KEBANGSAAN MALAYSIA
43600 UKM Bangi, Selangor Darul Ehsan, MALAYSIA

Perpustakaan Negara Malaysia

Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan /
Cataloguing-in-Publication Data

Kaharuddin A. Rasyid,
Linguistik Bandingan Bahasa Makassar /
KAHARUDDIN ABDUL RASYID,
RAHIM AMAN, SHAHIDI A.H
Mode of access: Internet
eISBN 978-967-251-416-9

iv
 1. Makasar language.
2. Linguistics.
3. Government Publications--Malaysia.
4. Electronic books.

I. Rahim Aman.
II. Shahidi A. H.
III. Judul
499.2264

v
 Kandungan

Senarai Jadual, Rajah & Peta ....................................... vii

Senarai Simbol................................................................ xi
Senarai Singkatan.......................................................... xii
Prakata .......................................................................... xiii

BAB 1 Sulawesi dan Bahasa Lokal ............................... 1

BAB 2 Perkembangan Bahasa Makassar ................... 25

BAB 3 Fonologi Bahasa Makassar .............................. 54

BAB 4 Rekonstruksi Fonem Bahasa

Makassar Purba ........................................................... 85

BAB 5 Morfologi Bahasa Makassar ........................... 114

BAB 6 Rekonstruksi Morfem dan Leksikal

Bahasa Makassar ...................................................... 224

BAB 7 Klasifikasi…..................................................... 264

Rujukan ....................................................................... 291

Indeks .......................................................................... 298

vi
 Senarai Jadual & Rajah

JADUAL 3.1 Variasi fonem dalam bahasa Makassar

JADUAL 3.2 Fonem aksara Makassar dan transliterasi

Latinnya

JADUAL 3.3 Inventori konsonan bahasa Makassar

JADUAL 3.4 Inventori vokal bahasa Makassar

JADUAL 3.5 Suku kata yang mengandungi vokal dan

konsonan

JADUAL3.6 Penanda vokal dan contoh dalam aksara Lontarak

dan Latin

JADUAL 3.7 Rumusan penyebaran konsonan bahasa

Makassar

JADUAL 3.8 Rumusan penyebaran vokal bahasa Makassar

JADUAL 4.1 Kata-kata sepadan dalam varian-varian Makassar

JADUAL 4.2 Kata-kata sekognat dalam varian-varian

Makassar

JADUAL 4.3 Kata-kata yang tidak sekognat dalam varian-

varian Makassar

JADUAL 4.4 Inventori vokal BMsP

JADUAL 4.5 Refleks BMsP *i dalam lima varian Makassar

JADUAL 4.6 Refleks BMsP *e dalam lima varian Makassar

JADUAL 4.7 Refleks BMsP *a dalam lima varian Makassar

vii
JADUAL 4.8 Refleks BMsP *u dalam varian Makassar

JADUAL 4.9 Refleks vokal BMsP *o dalam lima varian

Makassar

JADUAL 4.10 Inventori konsonan BMsP

JADUAL 6.1 Refleks BMsP *ni dalam varian Makassar

JADUAL 6.2 Refleks BMsP *-a dalam varian Makassar

JADUAL 6.3 Refleks BMsP *-a dalam varian Makassar

JADUAL 6.4 Refleks BMsP *-ka dalam varian Makassar

JADUAL 6.5 Refleks sufiksasi BMsP *-a + /a/ dalam varian

Makassar

JADUAL 6.6 Refleks sufiksasi BMsP *-i + /i/ dalam varian

Makassar

JADUAL 6.7 Refleks BMsP *-aŋ dalam varian Makassar

JADUAL 7.1 Refleksi BMsP *w dalam varian Makassar

JADUAL 7.2 Refleksi BMsP *w ˃ KJ /h/

JADUAL 7.3 Refleks BMsP *b dalam varian Makassar

JADUAL 7.4 Refleks BMsP *b ˃ KJ /h/

JADUAL 7.5 Refleks BMsP *b tetap kekal dalam varian

Makassar

JADUAL 7.6 Refleks BMsP *ŋ ˃ KJ dan SLY /h/

JADUAL 7.7 Refleksi7 BMsP *k dalam varian Makassar

JADUAL 7.8 Refleks awalan BMsP *ni- dalam varian Makassar

viii
JADUAL 7.9 Refleks awalan BMsP *-a dalam varian Makassar

JADUAL 7.10 Refleks kata ganti BMsP *-ka dalam varian

Makassar

JADUAL 7.11 Refleks BMsP *a +*-a dalam varian Makassar

JADUAL 7.12 Refleks BMsP [...Ɂ] + [*-a] dalam varian

Makassar

JADUAL 7.13 Refleks BMsP *-i dalam varian Makassar

JADUAL 7.14 Refleks BMsP *-aŋ dalam varian Makassar

JADUAL 7.15 Refleks BMsP melalui proses protesis

JADUAL 7.16 Refleks BMsP melalui proses efentesis

JADUAL 7.17 Refleks BMsP melalui proses paradoge

JADUAL 7.18 Refleks BMsP melalui proses proses efentesis

JADUAL 7.19 Refleks BMsP melalui proses sinkope

JADUAL 7.20 Refleks BMsP melalui proses apokope

JADUAL 7.21 Refleks BMsP melalui proses perselisihan fonem

JADUAL 7.22 Refleks BMsP melalui proses apokope dan

perselisihan fonem

JADUAL 7.23 Refleks BMsP melalui proses sinkope dan

perselisihan fonem

JADUAL 7.24 Refleks BMsP melalui proses paradoge dan

perselisihan fonem

ix
JADUAL 7.25 Refleks BMsP melalui protesis dan perselisihan
fonem

JADUAL 7.26 Refleks BMsP melalui sinkope, apokope dan

perselisihan fonem

JADUAL 7.27 Refleks BMsP melalui efentesis dan paradoge

JADUAL 7.28 Refleks BMsP melalui efentesis dan apokope

JADUAL 7.29 Refleks BMsP melalui efentesis dan perselisihan

fonem

JADUAL 7.30 Refleks BMsP melalui paradoge dan

perselisihan fonem

RAJAH 7.1 Pencabangan bahasa purba

RAJAH 7.2 Klasifikasi BMsP

PETA 1.1 Negara Kesatuan Republik Indonesia

PETA 1.2 Penyebaran bahasa-bahasa tempatan di Negeri

Sulawesi Selatan

PETA 1.3 Kawasan penyebaran varian Makassar di Sulawesi

Selatan

PETA 1.4 Kawasan tempat penuturan bahasa Makassar

x
 Senarai Simbol

xi
 Senarai Singkatan

Adj Kata adjektif

Bs Bunyi bersuara
BMP Bahasa Melayik Purba
BMsP Basaha Makassar Purba
BTG Varian Bataeng
Depdiknas Departmen Pendidikan Nasional
Eds. Edisi
K Konsonan
Ket Keterangan
KJ Varian Konjo
LK Varian Lakiung
N Nomina
NKRI Negara Kesatuan Republik Indonesia
MP Melayu Polinesia
Num Numeral
O Objek
Pel Pelengkap
S Subjek
SYL Varian Selayar
Tbs Tidak bersuara
TRT Varian Turatea
V Vokal
VM Varian Makassar
Vr Verba

xii
 Prakata

Buku ini merupakan satu pemerian varian Makassar

dalam kerangka linguistik bandingan. Lima varian Makassar
dijadikan bahan kajian iaitu varian Lakiung, Turatea, Bantaeng,
Konjo dan Selayar. Walaupun pandangan ilmuan luar
mengatakan varian-varian Makassar ini adalah bahasa yang
berbeza, namun penemuan sebaliknya mengesahkan bahawa
semua varian di atas berasal daripada satu sumber yang sama
iaitu daripada bahasa Makassar. Rekonstruksi dan klasifikasi
yang wujud di dalam buku ini menggambarkanhakikat bahawa
semua varian-varian Makassar ini memiliki ciri fosil yang khas,
namun varian ini tetap berasal daripada satu sumber bahasa
yang satu.
Data yang dimanfaatkan dalam buku ini sebenarnya
sebahagian daripada data dalam projek penyelidikan
FRGS/1/2015/WAB04/UKM/02/1 yang cuba mengesahkan
bahawa wilayah Nusantara ini adalah tanah air bagi penutur
umat Melayu Polinesia. Dalam dunia ilmu linguistik bandingan
sudah tentu kita tidak dapat pungkiri bahawa bahasa Makassar
adalah bahasa yang wujud dalam rumpun Melayu Polinesia
dan ikatanya dengan bahasa Melayu adalah satu kepastian
memandangkan bahasa Melayu adalah bahasa pengikat untuk
semua bahasa-bahasa yang wujud dalam rumpun bahasa
Melayu Polinesia Barat ini.

xiii
 Hadirnya buku ini dalam khazanah ilmu linguistik
bandingan memberi manfaat yang tidak terkira kepada
inventori kajian kebahasaan Nusantara. Terima kasih pada
Universiti Kebangsan Malaysia dalam menunaikan janji visi
dan misinya memuliakan dan mengangkat bahasa Melayu
sebagai wadah keilmuan anak watannya.Terima kasih juga
kepada adi guruku kerana jasanya memberikan ilmu ini kepada
penulis.
Akhir sekali, penulis mengharapkan buku ini
dapadimanfaatkan oleh mereka yang cinta akan bahasanya.
Bijak pandai Melayu ada berpesan;

Mekar angsana pandang tak jemu

Bunganya gugur ke dalam raga
Buku laksana lautan ilmu
Dasarnya penuh mutiara berharga

Kaharuddin Abdul Rasyid

Rahim Aman
Shahidi A. H.

xiv