„Poeci sentymentalni o szczęściu”

Praca semestralna, Patrycja Chorąży, filologia polska rok I

Wśród wielu epok literackich wyróżnić można kierunki, które stanowiły moment
przejścia pomiędzy kolejnymi epokami. Rozwój podobnych prądów artystycznych pozwalał
na wypracowanie stylu, którego elementy znajdowały odzwierciedlenie w kolejnych okresach
literackich. Tego rodzaju kierunkiem był sentymentalizm mieszczący się pomiędzy
oświeceniem i romantyzmem.
Sentymentalizm to kierunek literacki, który rozwinął się między latami 70. XVIII i
trwał do początku wieku XIX. Nazwa – pochodząca od angielskiego słowa „sentiment”
(uczucie) – została spopularyzowana dzięki tytułowi powieści Laurence’a Sterne’a „Podróż
sentymentalna”. Założeniem sentymentalizmu było umiejscowienie w centrum zainteresowań
artystycznych człowieka wraz z jego wrażliwością i indywidualizmem. Literatura
sentymentalna przedstawiać miała wewnętrzny świat rozbudowanych uczuć, takich jak
przywiązanie, przyjaźń czy miłość. Dużą wagę artyści sentymentalni przywiązywali do
kreacji świata przedstawionego – powinien on oddawać odpowiedni nastrój, tworzyć scenerię
dla rozwoju uczuć i pobudzać wrażliwość.
Bohaterowie utworów sentymentalnych charakteryzowali się przesadną, nieco teatral-
ną, czułością i rozbudowaną uczuciowością. W czasie funkcjonowania sentymentalizmu jako
kierunku literackiego nastąpił ponowny zwrot ku naturze jako miejsca najbardziej odpowied-
niego dla człowieka. Świat poznawać należało – zdaniem sentymentalistów – przede wszyst-
kim poprzez zmysły i doświadczenie – rozwijały się zatem światopoglądy takie jak sensu-
alizm oraz empiryzm. Pierwszy dotyczył przekonania, że człowiek odbiera świat przede
wszystkim poprzez wrażenia zmysłowe. W ten sposób ludzie zdobywają wiedzę o rzeczywi-
stości i rozwijają się. Drugi pogląd – empiryzm – zakładał, że idee kształtują się za sprawą
bodźców zmysłowych; empiryści negowali więc racjonalizm i zdawali się przede wszystkim
na sferę emocjonalną.
Bohater sentymentalny to postać, która prowadzi rozbudowane życie wewnętrzne. Po-
winna cenić naturę i znajdować radość przede wszystkim wówczas, gdy może przebywać na
jej łonie. Najważniejszą wartością dla bohatera sentymentalnego jest miłość – to ona kieruje
jego życiem i wyborami, jakie podejmuje. Bohater sentymentalny gruntowne analizuje swoje
uczucia. Nie tylko odkrywa je i podąża za nimi, ale również poddaje je refleksji, co bardzo
często stanowi główny człon fabularny utworu sentymentalnego. Czułość i nadwrażliwość
okazywana przez bohatera sentymentalnego musiała być w utworze wyraźnie akcentowana.
Jego zachowania podkreślać miały znaczenie wartości, jakimi się kieruje w życiu. Określany
był mianem „człowieka czułego”, który – nie mogąc poradzić sobie z życiem charakterystycz-
nym dla wielkich miast – z radością szukał ukojenia w przestrzeniach natury i wsi.
Utwory sentymentalne najwięcej miejsca poświęcały kształtowaniu się ludzkiej psy-
chiki, artystów interesowała sfera uczuć i świata wewnętrznego. Głównymi postaciami, które
pojawiały się w utworach sentymentalnych, były najczęściej osoby charakterystyczne związa-
ne z życiem wsi, jak rolnicy, pasterze i pasterki. Mieli oni symbolizować człowieka, który nie
został zniszczony przez szaleńczo rozwijającą się cywilizację i odnajdywał szczęście w
codziennych sytuacjach.
Jednym z twórców sentymentalizmu był Laurence Sterne, angielski pisarz
sentymentalny, twórca powieści „Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy”, wydanej po
raz pierwszy w 1768 roku, jest kontynuacją wcześniejszego dzieła Sterne'a "Życie i myśli
Tristrama Shandy'ego” i stanowi wyrazisty przykład sentymentalizmu w literaturze. Tytuł
dzieła określił na stałe kierunek literacki, jakim był sentymentalizm. Ideą historii
przedstawionej przez Sterne’a nie było ukazanie podróży bohatera ukierunkowanej na
poznawanie nowych miejsc i kultur, ale na stopniowe poznawanie samego siebie i swojego
życia wewnętrznego. Dużą wagę przywiązywał do oddania znaczenia drobnych gestów,
takich jak spojrzenie, chcąc w ten sposób ukazać czytelnikowi jak w umyśle człowieka
tworzy się uczucie szczęścia i jakie emocje mu wówczas towarzyszą. Utwór stanowił wzór
dla kolejnych artystów tworzących w nurcie sentymentalnym.
Główny bohater, Yorick, podąża przez Francję i Włochy w podróży pełnej
przypadkowych spotkań, przygód i refleksji nad ludzką naturą. Podobnie jak w innych
dziełach sentymentalnych, centralnym motywem powieści jest eksploracja szczęścia, uczuć i
ludzkich relacji. W "Podróży sentymentalnej" Sterne ukazuje swojego bohatera jako
wrażliwego obserwatora świata, który dostrzega piękno w codziennych sytuacjach i relacjach
międzyludzkich. Yorick jest postacią pełną empatii, często angażującą się w losy innych ludzi
i wzbudzającą sympatię czytelnika poprzez swoją ludzką słabość i uczuciowość.
Temat szczęścia jest przewijającym się motywem, który jest często poddawany
refleksji i ironicznej analizie przez głównego bohatera, Yoricka. Podczas podróży przez
Francję i Włochy bohater doświadcza różnych sytuacji, które prowokują go do przemyśleń na
temat natury ludzkiej i tego, co naprawdę sprawia człowiekowi radość. Sterne przedstawia
szczęście jako coś subiektywnego i trudnego do uchwycenia. Yorick spotyka na swojej drodze
różnorodne postacie, które poszukują szczęścia w różnych formach: miłość, pieniądze,
wiedza, czy przyjemność. Jednakże, autor z ironią komentuje, że żadna z tych rzeczy nie
gwarantuje prawdziwego szczęścia, a czasem wręcz przeciwnie, prowadzi do rozczarowania i
nieszczęścia. Poprzez opowieści i refleksje Yoricka, Sterne wyraża swoje poglądy na temat
natury ludzkiej i przemijalności szczęścia. Autor sugeruje, że prawdziwe szczęście może być
znalezione jedynie poprzez zrozumienie samego siebie i swoich prawdziwych pragnień, a nie
poprzez materialne bogactwo czy zewnętrzne przyjemności. Szczęście jest przedstawiane
jako bardziej złożone i subtelne niż tylko osiągnięcie określonych celów, czy doświadczenie
przyjemnych sytuacji. Autor podkreśla, że prawdziwe szczęście wynika z wewnętrznej
harmonii, zrozumienia siebie i relacji z innymi ludźmi, co czyni jego przesłanie
sentymentalne i aktualne również w dzisiejszych czasach.
Powieść ta zawiera wiele elementów charakterystycznych dla sentymentalizmu, takich
jak skupienie na emocjach, refleksja nad ludzką naturą, refleksją nad kondycją ludzką w
epoce oświecenia, a także krytyka społeczeństwa i konwencji. Wyróżnia się również
specyficznym stylem narracji, który wpisuje się w konwencje sentymentalne. Autor często
przerywa główną fabułę, aby skomentować wydarzenia, wyrazić swoje refleksje lub zawrzeć
filozoficzne rozważania na temat ludzkiej natury. Ten zabieg narracyjny nadaje powieści
pewien stopień intymności, zbliżając czytelnika do narratora i sprawiając, że opowieść staje
się bardziej osobista i angażująca emocjonalnie. jest także pełna humoru, ironii i paradoksów,
które są charakterystyczne dla sentymentalizmu. Posługuje się groteskowymi sytuacjami i
ekscentrycznymi postaciami, aby ukazać absurdalność ludzkiego życia i społeczeństwa.
Jednocześnie, przez zabawę z konwencjami literackimi, autor kwestionuje tradycyjne
wartości i normy, co czyni jego powieść nie tylko sentymentalną, ale także krytyczną wobec
ówczesnej rzeczywistości. Sterne eksploruje również tematykę podróży jako metaforycznego
odzwierciedlenia ludzkiego życia. Podróż bohatera przez różne miejsca i sytuacje staje się
metaforą drogi życiowej, na której Yorick doświadcza różnorodnych emocji, nawiązuje
relacje z innymi ludźmi i poszukuje sensu istnienia. Ta symboliczna podróż pozwala autorowi
zgłębić głębsze warstwy ludzkiej psychiki i ukazać różnorodność ludzkich doświadczeń i
uczuć.
Eksploruje tematy takie jak miłość, szczęście, przyjaźń, tęsknota, czy przemijanie, co
czyni utwór typowym przykładem powieści sentymentalnej epoki oświecenia, ale również
wzorcem wyrazistości wyobraźni i oryginalności w podejściu do tematu ludzkiego szczęścia,
natury i życia.
Innym twórcą sentymentalnym jest Jean Jacques Rousseau, uważany za jednego z
głównych przedstawicieli sentymentalizmu. Ten myśliciel i pisarz wielką wagę przywiązywał
do roli natury w życiu człowieka. Była ona źródłem wszelkiego dobra, harmonii, przynosiła
spokój. W „Rozprawie o naukach i sztukach” dokonał rozróżnienia między nauką a
cywilizacją. W tej pracy widać tęsknotę za utraconym życiem zgodnym z rytmem natury,
utraconym szczęściem ludzkości. Według Rousseau człowiek rodził się dobry, jednak zgubny
wpływ cywilizacji budził w nim zło, chciwość, niegodziwość…
Uważał, że przed wykształceniem się form życia społecznego i prawa własności ludzie
żyli zgodnie, szczęśliwie, nie było zazdrości, chciwości. Ludzie kierowali się odruchami
serca, uczuciem, a nie bezwzględnymi kalkulacjami rozumu i egoizmem. Proces degradacji
ludzkości rozpoczął się wraz z pojawieniem się własności prywatnej. Ludzkość podzieliła się
na biednych i bogatych, co prowadziło do niesprawiedliwości i rozgoryczenia
najbiedniejszych. Ludzie próbowali się przed tym bronić, powołali rządy i ustanowili prawa.
Na nic się to jednak nie zdało, gdyż okazało się, że te prawa są niedoskonałe – wzmagają
tylko i usprawiedliwiają wyzysk słabszych przez silniejszych. Najsłabsi są krzywdzeni w
majestacie prawa.
W swoich wierszach Rousseau często eksplorował tematykę miłości, przyrody,
szczęścia, tęsknoty i samotności, które są charakterystyczne dla sentymentalizmu. Jego poezja
jest pełna emocji i refleksji nad kondycją ludzką, a także nad relacją człowieka z otaczającym
światem. Jego analizy relacji międzyludzkich, emocji i uczuć są charakterystyczne dla
sentymentalizmu i wpisują się w nurt literacki, który kładł nacisk na wyrażanie głębokich
emocji i uczuć. W związku z powyższym, chociaż Rousseau jest przede wszystkim znany
jako filozof i prozaik, jego poezja również odzwierciedla sentymentalne podejście do życia i
ludzkiej natury.
 Był autorem „Nowej Heloizy”, powieści epistolarnej zainspirowanej dziejami
średniowiecznych kochanków – Abelarda i Heloizy. Jest jednym z najbardziej wpływowych
dzieł sentymentalizmu. Publikowane w 1761 roku, to epistolarna powieść porusza szeroką
gamę tematów, takich jak miłość, moralność, indywidualizm i konflikty społeczne.

Głównymi bohaterami powieści są Julia de Wolmar i jej kochanek, młody filozof

Saint-Preux. Ich miłość jest zakazana ze względu na różnice społeczne i stanowisko Julii jako
żony innego mężczyzny. Powieść jest zbudowana z listów między bohaterami, co pozwala na
głębokie eksplorowanie ich emocji, pragnień i wewnętrznych konfliktów. "Julia, czyli Nowa
Heloiza" idealizuje uczucie miłości jako siłę, która przewyższa konwencje społeczne i
moralne ograniczenia. Miłość między Julią a Saint-Preuxem jest wyrazem sentymentalnych
ideałów, które przewyższają racjonalność i normy społeczne epoki oświecenia. Rousseau
ukazuje również skomplikowane relacje międzyludzkie, w których emocje i uczucia
odgrywają kluczową rolę w formowaniu tożsamości jednostki i jej relacji z otoczeniem
społecznym.
Powieść stała się jednym z najważniejszych dzieł sentymentalizmu, wpływając na
rozwój literatury, filozofii i kultury europejskiej. Jej wyrazista prezentacja emocji, idealizacja
miłości i refleksje nad ludzkim losem uczyniły ją inspiracją dla wielu późniejszych twórców,
zarówno w literaturze, jak i innych dziedzinach sztuki. To nie tylko opowieść o zakazanej
miłości, ale także głęboki portret ludzkiej natury i relacji społecznych w epoce oświecenia.
Poprzez listy bohaterów, czytelnik zagłębia się w ich wewnętrzne rozterki, moralne dylematy
i emocjonalne burze. Rousseau w swoim dziele eksploruje też kwestię wolności jednostki w
obliczu ograniczeń narzucanych przez społeczeństwo i konwencje kulturowe. Julia i Saint-
Preux, choć stoją wobec przeciwności losu i moralnych dylematów, pragną realizować swoje
uczucia i autentyczne pragnienia, nawet kosztem społecznej dezaprobaty. Rousseau porusza
również motyw tęsknoty za utraconym szczęściem oraz niewinnością. Julia i Saint-Preux,
mimo że doświadczają chwil szczęścia, zawsze towarzyszy im uczucie niezrealizowanej
tęsknoty i utraconego ideału. Ta melancholijna refleksja nad ulotnością ludzkiego szczęścia
jest charakterystyczna dla sentymentalizmu i stanowi istotny wątek w powieści.
W "Nowej Heloizie" Jean-Jacques Rousseau przedstawia szczęście jako złożone
pojęcie, które jest silnie powiązane z indywidualnymi pragnieniami, relacjami
międzyludzkimi oraz zgodnością z naturą. Głównych bohaterów, Julię i Saint-Preux,
Rousseau prowadzi przez labirynt ludzkich emocji, tęsknot i dylematów moralnych, co
prowadzi do głębszych refleksji nad istotą szczęścia. Dla Julii i Saint-Preuxa szczęście jest
związane z miłością, autentycznymi relacjami i harmonią z naturą. Ich uczucie do siebie
nawzajem wydaje się być źródłem prawdziwej radości i satysfakcji, pomimo przeciwności
losu i społecznych konwencji. Rousseau ukazuje szczęście jako coś wewnętrznego, co nie
zależy od zewnętrznych czynników, ale raczej od wewnętrznego spokoju i zgodności ze sobą
i swoimi wartościami.
Jednakże, powieść Rousseau nie idealizuje szczęścia jako stałego stanu, lecz raczej
jako chwilowe doświadczenie, które może być łamane przez konflikty, cierpienie czy tragedie
życiowe. Julia i Saint-Preux muszą zmierzyć się z wieloma trudnościami na swojej drodze do
szczęścia, co sprawia, że ich miłość staje się bardziej wartościowa i znacząca.
Powiązanie szczęścia z "Julią, czyli Nową Heloizą" polega również na idealizowaniu
natury i jej harmonii z ludzkimi uczuciami. Rousseau, poprzez opisy sielankowych
krajobrazów i uosobienie natury w postaci Julii, podkreśla, że prawdziwe szczęście można
znaleźć jedynie w zgodzie z naturalnymi pragnieniami i potrzebami.
Dodatkowo, dzieło Rousseau zawiera w sobie elementy filozoficzne, które odzwierciedlają
ducha epoki Oświecenia, takie jak krytyka społeczeństwa, refleksje nad naturą człowieka oraz
dążenie do odkrywania prawdy i autentyczności w życiu jednostki.
W ten sposób, dzieło te stanowi nie tylko przykład szczęścia w literaturze
sentymentalnej, ale również głęboką refleksję nad ludzkimi uczuciami, relacjami społecznymi
i dążeniem do wolności oraz autentyczności w epoce silnie naznaczonej ideami oświecenia.
Oba te dzieła literackie, "Podróż sentymentalna" Laurence'a Sterne'a i "Nowa
Heloiza" Jeana - Jacques'a Rousseau, zgłębiają temat szczęścia, prezentując różnorodne
perspektywy i refleksje na ten temat. W "Podróży sentymentalnej", szczęście jest rozumiane
jako coś subiektywnego i trudnego do uchwycenia. Sterne poprzez głównego bohatera,
Yoricka, analizuje różne próby znalezienia szczęścia przez inne postacie, ale z ironią
komentuje, że żadna z tych rzeczy nie gwarantuje prawdziwego szczęścia. Autor sugeruje, że
prawdziwe szczęście może być znalezione jedynie poprzez zrozumienie siebie i swoich
prawdziwych pragnień, a nie poprzez materialne bogactwo czy zewnętrzne przyjemności.
Wewnętrzna harmonia i zrozumienie siebie samego są kluczowe dla osiągnięcia prawdziwego
szczęścia, co czyni przesłanie "Podróży sentymentalnej" aktualnym również w dzisiejszych
czasach. Z kolei w "Nowej Heloizie", Rousseau ukazuje szczęście jako coś głęboko
związanego z miłością, autentycznymi relacjami i harmonią z naturą. Dla Julii i Saint-Preuxa
szczęście wynika z ich miłości i wspólnej harmonii, pomimo przeciwności losu i społecznych
konwencji. Rousseau podkreśla, że prawdziwe szczęście jest czymś wewnętrznym, co nie
zależy od zewnętrznych czynników, ale raczej od wewnętrznego spokoju i zgodności ze sobą
i swoimi wartościami. Jednakże, powieść Rousseau nie idealizuje szczęścia jako stałego
stanu, lecz raczej jako chwilowe doświadczenie, które może być łamane przez konflikty,
cierpienie czy tragedie życiowe.
Oba te dzieła literackie zatem zgłębiają temat szczęścia z różnych perspektyw,
podkreślając jego złożoność i subtelność, oraz sugerując, że prawdziwe szczęście może być
osiągnięte poprzez zrozumienie siebie samego, autentyczne relacje międzyludzkie oraz
harmonię z naturą.